metoksylowanie

Słowo poświadczone w fotocytacie:
(...) 5f 6d 7s L5f67s2 5f77s2  * ' * ■ ■ . . I 1 Listowaną. 
^encyklopedia OI3ij i wszystkich Chemia  Chemia Wydanie drugie zmienione Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa 1990  ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA DLA WSZYSTKICH CHEMIA Autorzy doc. mgr inż JAN BRZEZIŃSKL dr BOGDAN CICHOCKI, [dr JADWIGA DELES |, prof. dr hab. MARIA GAJEWSKA, mgr inż GRAŻYNA KIDAWSKA-GROTT, dr inż HANNA KOŁAKOWSKA-REMBERTOWICZ, prof. dr WŁODZIMIERZ KOLOS, mgr inż. JERZY KUBIŃSKI, doc. mgr inż. ZYGMUNT ŁADA, dr inż. IRENA MAJCHER, prof. dr BOLESŁAW MŁODZIŃSKI, mgr inż JACEK MOLENDA, mgr HENRYK NAJBERG, prof dr inż PIOTR PENCZEK, prof. dr hab. RYSZARD POHORECKI, dr HALINA POLKOWSKA-MOTRENKO, mgr inż KRZYSZTOF PTASIŃSKI, doc. dr hab. inż JERZY SZADOWSKI, mgr inż EDWARD ŚMIESZEK, mgr MICHAŁ WOŁODŻKO, prof. dr hab. STANISŁAW WROŃSKI Opiniodawcy dr BOGDAN CICHOCKI, [dr JADWIGA DELES 1, prof dr hab. RAJMUND DYBCZYŃSKI, prof. dr hab. MARIA GAJEWSKA, dr inż HANNA KOŁAKOWSKA-REMBERTOWICZ, docfmgr inż ZYGMUNT ŁADA, dr inż IRENA MAJCHER, prof. dr BOLESŁAW MŁODZIŃSKI, mgr inż JACEK MOLENDA, prof. dr inż PIOTR PENCZEK, prof dr hab. RYSZARD POHORECKI, doc. dr hab. inż JERZY SZADOWSKI, mgr inż. EDWARD ŚMIESZEK Redaktorzy WNT mgr inż GRAŻYNA KIDAWSKA-GROTT, mgr inż ANNA SCHELLENBERG oraz inż STEFANIA BRYC, mgr inż EWA CZARNECKA-ŻOŁEK,* mgr ANNA ŁASKA-GMAJ, inż ZOFIA H. RADKOWSKA, mgr inż MAŁGORZATA WIŚNIEWSKA Asystent redakcji • ANNA MAŁKOWSKA Opracowanie graficzne całości art. graf TADEUSZ PIETRZYK Zdjęcie na obwolucie ADAM FRIDRICH Redaktor techniczny BARBARA CHOJNACKA-FLISIUK Opracowanie rysunków WALDEMAR WERBANOWSKI, TADEUSZ RĘBELSKI © Copyright by Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa 1990 All rights reserved Printed in Poland Książka zawiera podstawowe wiadomości z zakresu różnych dziedzin chemii oraz przemysłu chemicznego. Obejmuje ok. 3200 haseł ułożonych w porządku alfabetycznym, przystępnie objaśnionych i ilustrowanych. Treść książki jest uzupełniona życiorysami słynnych chemików — twórców chemii. Książka jest przeznaczona dla Czytelników interesujących się zagadnieniami chemii. ISBN 83-204-0697-8  Od Wydawnictwa Gwałtowny i wszechstronny rozwój nauki i techniki w naszych czasach powoduje ich przenikanie do wszelkich dziedzin życia codziennego. Wynika stąd wielka potrzeba popularyzowania wszystkich dziedzin nauk technicznych — ich istoty, zasad i swoistego słownictwa. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, świadome tego faktu, podjęły się wydania serii publikacji pod wspólną nazwą „ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA DLA wszystkich”. Seria ta ma przyczynić się do pogłębiania znajomości techniki wśród społeczeństwa, rozbudzać zamiłowanie do techniki i pomagać w zrozumieniu artykułów w prasie, informujących o nowych zdobyczach wiedzy technicznej. Seria jest przeznaczona dla uczniów szkół ponadpodstawowych, dla pracowników przemysłu, jak również dla wszystkich, którzy interesują się techniką. Encyklopedia jest bogato ilustrowana. Hasła są objaśnione przystępnie i zgodnie z wymaganiami współczesnej nauki. Seria „ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA DLA wszystkich” nie jest wydawnictwem wiązanym. Każdy z tomów serii stanowi zamkniętą całość, niezależną od treści innych tomów, jest przeważnie pracą zbiorową. Nakreśloną przez Wydawnictwo koncepcję układu i zakresu tematycznego wypełnili treścią Autorzy, a ostateczną formę tej treści nadali Opiniodawcy i Redaktorzy. Tom „chemia” zawiera podstawowe wiadomości z zakresu różnych dziedzin chemii oraz przemysłu chemicznego. Obejmuje takie główne działy tematyczne jak: chemia ogólna, chemia organiczna, chemia nieorganiczna, chemia fizyczna, chemia jądrowa, analiza chemiczna, przemysł nieorganiczny, technologia przerobu paliw, technologia polimerów, Przedmowa Podobnie jak inne dziedziny wiedzy i techniki chemia rozwija się w coraz szybszym tempie. Liczba znanych i opisanych związków chemicznych przekroczyła cztery miliony. Opublikowano już ponad pięć milionów artykułów naukowych i patentów z dziedziny chemii. Rozwój ten nie ma oczywiście tylko charakteru ilościowego. Coraz głębsza jest wiedza o mechanizmach reakcji chemicznych, o budowie związków chemicznych i o naturze wiązań między atomami w cząsteczkach. Chemicy otrzymali w ciągu ostatniego półwiecza wiele doskonałych narzędzi badawczych. Rozwinęły się precyzyjne metody rozdzielania związków chemicznych, np. destylacja molekularna, chromatografia cienkowarstwowa i chromatografia gazowa. Głęboko sięgają w strukturę związków chemicznych metody spektroskopowe: spektroskopia w podczerwieni i nadfiolecie, spektrografia masowa oraz metody magnetycznego rezonansu jądrowego i elektronowego rezonansu paramagnetycznego. Nowe osiągnięcia w dziedzinie technologii chemicznej są tak liczne, że można przytoczyć tylko niektóre przykłady. Potrzeby przemysłu półprzewodników i energetyki jądrowej spowodowały gwałtowny rozwój nowej specjalizacji chemicznej, której przedmiotem jest wytwarzanie i analiza substancji bardzo czystych. W ciężkiej syntezie organicznej opracowano i wprowadzono do produkcji wiele nowych procesów, stosując wysokie ciśnienia i katalizatory 0 dużej selektywności. Surowcami są ropa naftowa i gaz ziemny, a rzadziej — węgiel kamienny lub brunatny, z których otrzymuje się cenne produkty do dalszego przerobu. Ten dalszy przerób surowców organicznych ma na celu najczęściej otrzymanie polimerów — substancji złożonych z wielkich cząsteczek. Z polimerów zbudowane są m.in. tworzywa sztuczne, włókną. chemiczne, kauczuki, kleje, lakiery, a także różne substancje o podstawowym znaczeniu w procesach biologicznych: białko, skrobia, celuloza itd. Chemia polimerów — stosując nowe substancje wyjściowe (monomery) 1 nowe procesy polimeryzacji — wytwarza wciąż nowe materiały o założonych z góry własnościach i odznaczające się np. bardzo dużą wytrzymałością mechaniczną, odpornością na działanie agresywnych chemikaliów, dobrymi własnościami elektroizolacyjnymi i odpornością na bardzo niskie temperatury. Inna dziedzina, w której postępy chemii są szczególnie widoczne, to chemia środków leczniczych. Tworzy się nowe grupy związków chemicznych o bardzo silnym działaniu leczniczym, za pomocą których zwalcza się wiele nieuleczalnych chorób, unikając przy tym szkodliwych skutków ubocznych. Nie mniejsze znaczenie mają chemia i technologia chemiczna dla innych dziedzin techniki. Nauki i technologie chemiczne mają istotne znaczenie dla zbadania i opanowania procesów chemicznych, towarzyszących procesom technologicznym, którymi zajmują się inne specjalności techniczne, jak elektronika, elektrotechnika, energetyka jądrowa, obróbka metali, budownictwo, przetwórstwo spożywcze, rolnictwo, kopalnictwo i in. Trudno byłoby znaleźć taką dziedzinę techniki, która w mniejszym lub większym stopniu nie byłaby związana z chemią. Jak już wspomniano, związki te realizuje się także przez dostarczanie nowych materiałów. Dobór i tworzenie nowych materiałów oraz połączeń materiałów znanych od dawna spowodowało wyodrębnienie nowej specjalizacji — inżynierii materiałowej. Chemia, jako gałąź nauki i techniki, zajmuje się procesami, w których ulegają zasadniczym zmianom podstawowe własności substancji. Nauki chemiczne mają więc wiele punktów stycznych z innymi dziedzinami nauki, jak biologia, fizyka (zwłaszcza fizyka jądrowa), geologia, astrofizyka i wiele innych.  technologia farb i lakierów, przemysł półproduktów i barwników, technologia środków leczniczych oraz wiele innych. Każdy dział zawiera zbiór podstawowych haseł z danej dziedziny chemii. Liczba i zakres haseł są jednak ograniczone objętością tomu. Treść książki jest uzupełniona życiorysami słynnych chemików — twórców chemii. Drugie wydanie książki zostało rozszerzone i zmienione, wprowadzono również zalecane zmiany słownictwa związków organicznych. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne będą niezmiernie wdzięczne Czytelnikom, którzy po zapoznaniu się z książką nadeślą swe uwagi zarówno co do treści, jak i sposobu jej ujęcia, szaty graficznej itp. Umożliwi to udoskonalenie następnych wydań oraz lepsze ukształtowanie przygotowywanych do druku dalszych tomów tej serii. Niedostateczna znajomość chemii przez naukowców i technologów innych specjalności stwarza często przeszkody w rozwoju tych dziedzin wiedzy i techniki. Specjalista nie mający dostatecznych informacji z dziedziny chemii, na ogół nie potrafi poprawnie sformułować problemu chemicznego, gdy pojawia się on w jego pracy i wymaga właściwego rozwiązania. Znalezienie zwięzłej i przystępnej informacji z dziedziny chemii powinna ułatwić encyklopedia. Ma ona oczywiście służyć nie tylko chemikom oraz specjalistom z innych dziedzin, lecz także wielu innym czytelnikom — nauczycielom, uczniom i studentom, inżynierom i technikom zatrudnionym w przemyśle chemicznym i w innych przemysłach oraz wszystkim interesującym się chemią. prof. dr inż. PIOTR PENCZEK Informujemy Czytelników, że ukazały się już następujące tomy tej serii: ARCHITEKTURA I BUDOWNICTWO, wyd. 1 i 2 CHEMIA FIZYKA, wyd. 1 i 2 KÓSMONAUTYKA LOTNICTWO, wyd. 1 i 2 MASZYNY OKRĘTY I ŻEGLUGA PODSTAWY FOTOGRAFII RADIO I TELEWIZJA SAMOCHODY DZIAŁ ENCYKLOPEDII I SŁOWNICTWA TECHNICZNEGO WNT  Wybrane stałe podstawowe Nazwa stałej Oznaczenie Wartość Liczba Avogadra N., 6,022 045 1023/mol Liczba Loschmidta L 2,68675 • 1025/m-3 Ładunek elementarny (elektronu) e 1,602189 10"19 C Ładunek właściwy elektronu e/me 1,758 805 1011 C/kg Ładunek właściwy protonu e/mp 9,573 13-107 C/kg Magneton Bohra Pb 9,274 078 10" 24 A m2 Magneton jądrowy PiV 5,050824-10"27 A-m2 Masa spoczynkowa elektronu 9,109 5-10"31 kg Masa spoczynkowa neutronu mn 1,674-10"27 kg Masa spoczynkowa protonu mP 1,672-10"27 kg Moment magnetyczny elektronu Pe 9,284832-10"24 A-m2 Moment magnetyczny protonu M„PP 1,4106172-10~26 A-m2 Objętość molowa gazu doskonałego v0 22,413 8-10"3 m3/mol T = 273,15 K (0°C), p = 101 325 Pa (1 atm) Prędkość światła w próżni c 2,99792458 m/s Prędkość dźwięku w powietrzu C, ca 340,5 m/s T = 288,5 K (15°C), p = 101 325 Pa (1 atm) 2,81^938-10"15 m Promień elektronu Promień orbity Bohra 5,2917 -10-“ m Przenikalność elektryczna próżni eo 8,85419-10"12 C2/(J • m) Przenikalność magnetyczna próżni ( Po 4n-10"7 H/m = 12,5664-10"7 H/m Przyspieszenie ziemskie normalne g„ 9,80665 m/s2 Stała Boltzmanna k 1,380662-10" 23 J/K Stała Diraca h = h/2rt 1,054 58-10"34 J-s Stała Faradaya F 9,648 456-104 C/mol Stała gazowa (uniwersalna) R 8,31441 J/(mol • K) Stała grawitacji G, k 6,672 -10"“ m3/(s - kg) Stała Plancka h 6,62617-10"34 J-s Stała Stefana-Boltzmanna a 5,670 32-10" 8 W/(m2 -K4) Temperatura punktu potrójnego wody t£. h2o> T£ HjQ 0,01°C = 273,16 K  Skróty alifat. alifatyczny aromat. aromatyczny bezb. bezbarwny chem. chemiczny ciśn. ciśnienie elektr. elektryczny fiz. fizyczny kryst. krystaliczny m. atom. masa atomowa m. cząst. masa cząsteczkowa maks. maksymalny mech. mechaniczny min. minimalny nieorg. nieorganiczny nierozp. nierozpuszczalny org. organiczny otrzym. otrzymywany, otrzymywanie proc. procentowy prod. produkcja prom. promieniowanie przem. przemysł rozc. rozcieńczony rozp. rozpuszczalny stęż. stężony stos. stosowany, stosowanie subst. substancja synt. syntetyczny techn. techniczny temp. temperatura temp. topn. temperatura topnienia temp. wrz. temperatura wrzenia własn. własność współcz. współczynnik wyst. występuje zastos. zastosowany, zastosowanie ABS — kopolimery akrylonitrylu, butadienu i styrenu: terpolimery szczepione akrylonitrylu i styrenu na polibutadienie oraz mieszaniny kopolimeru akrylonitrylu i butadienu z kopolimerem akrylonitrylu i styrenu. Własności ABS zależą w znacznym stopniu od składu chem. i od sposobu produkcji. Produkuje się odmiany do formowania wtryskowego, wytłaczania i kalandrowania. ABS odznacza się dużą udarnością i odpornością chem. Nadaje się szczególnie dobrze do metalizacji. Stos. do wyrobu elementów wyposażenia samochodów, metalizowanych listew dekoracyjnych, obudów urządzeń elektr., rur odpornych na działanie zimnej wody i chemikaliów, walizek i in. absorbancja A — wartość absorpcji; logarytm dziesiętny stosunku natężenia prom. przechodzącego przez odnośnik I0 do natężenia prom. przechodzącego przez badaną próbkę / A = lg/0// A. 	odpowiada stracie energii zaabsorbowanej w badanym środowisku w porównaniu ze stratą w odnośniku (-* odnośnik). absorber — aparat do prowadzenia procesu absorpcji (-► absorpcja). Zależnie od sposobu rozwinięcia powierzchni między absorbentem i gazem rozróżnia się aj powierzchniowe, błonkowe, z wypełnieniem, natryskowe, barbotażowe. A. 	powierzchniowy — cechą charakterystyczną tego aparatu jest ograniczenie powierzchni międzyfazowej ciecz-gaz tylko do powierzchni swobodnej cieczy. Konstrukcyjnie jest to przeważnie aparat typu naczyniowego, często wykonany z tworzywa ceramicznego, tzw. turyla. Pojedyncze absorbery łączy się w baterie. Przepływ cieczy i gazu w baterii jest przeciwprądowy. A. powierzchniowy mający rozwiązanie konstrukcyjne chłodnicy ociekowej przedstawiono na rys. 1. Rurami połączonymi w zestaw wężownicy płaskiej przepływa absorbent i gaz. Jeśli zachodzi potrzeba, powierzchnie zewnętrzne elementów rurowych są zraszane wodą chłodzącą. A. 	błon ko w y — a. ze spływającą warstwą cieczy. Absorpcja przebiega na powierzchni spływającej w dół warstewki absorbentu w zetknięciu z gazem przepływającym w przeciw- lub we współprądzie. A. błonkowe dzieli się na rurkowe, płytowe i kaskadowe. A. rurkowy konstrukcyjnie jest podobny do wymiennika ciepła płaszczowo-rurowego; absorbent spływa warstewką w dół po wewnętrznej powierzchni rur i styka się z gazem płynącym w przeciw- lub we współprądzie; ciecz chłodząca jest doprowadzana do przestrzeni międzyrurkowej. A. płyto wy jest to prostokątna wieża zabudowana pionowymi płytami (metalowe, z tworzyw sztucznych), nieraz obciągniętymi tkaniną; absorbent spływa wzdłuż powierzchni płyt, gaz płynie w przestrzeniach między płytami. W a. kaskadowym absorbent spływa cienką warstwą po ukształtowanych w różny sposób przegrodach. A.zwypełnieniem (absorpcyjna kolumna z wypełnieniem) — jest to aparat typu kolumnowego przeważnie o przekroju koło1 Rys. 1. Absorber powierzchniowy: i — doprowadzenie absorbentu, 2 — doprowadzenie gazu. 3 — odprowadzenie absorbentu, 4 — odprowadzenie gazu, 5 — woda chłodząca  absorpcja wym, wypełniony wewnątrz różnego rodzaju elementami (-» wypełnienie) (rys. 2). Stos. często w przemyśle ze względu na prostą budowę, możliwość wykonania z tanich tworzyw odpornych na korozję, dobre rozwinięcie powierzchni między cieczą a gazem. Rys. 2. Absorber z wypełnieniem: 1 — ruszty, 2 — wypełnienie, 3 — urządzenie zraszające, 4, 5 — króćce dopływówy i odpływowy cieczy, 6,7 — króćce dopływowy i odpływowy gazu W przemyśle a. stosuje się do usuwania z gazu składnika (składników) niepożądanych — oczyszczanie gazu, np. gazu ziemnego od siarkowodoru lub gazu koksowniczego od amoniaku i benzolu, do wydzielania z gazu cennego składnika oraz do związania gazu reagującego z absorbentem, np. trójtlenku siarki z wodą na kwas siarkowy. Terminem a. określa się również pochłanianie prom, elektromagnetycznego, korpuskularnego lub dźwięku przechodzącego przez materię. absorpcja atomowa -* analiza absorpcyjna atomowa. absorpcja światła — pochłanianie światła; przemiana energii światła przechodzącego przez materię na energię innego rodzaju. acetaldehyd -*■ octowy aldehyd. acetale RCH(OR')2; dialkilowe pochodne hydratów aldehydów, tworzące się przez działanie alkoholi na aldehydy, np. ¡o hJo—c2h5 oc2h5 ^L—, I / CH3-C^ +| I -»CH3—CH +H20 H [h]o—C2Hj OC2Hj A. 	natryskowy jest aparatem typu kolumnowego (wieżowy), w którym absorbent jest rozpylany dyszami i opadając w postaci kropel w dół aparatu styka się z gazem przepływającym przez kolumnę. Jeśli gaz jest doprowadzany do a. natryskowego króćcem usytuowanym stycznie do cylindrycznej wieży, to a. nosi nazwę cyklonowego (przepływ gazu ku górze wzdłuż linii śrubowej). A. 	barbotażowy jest to aparat, w którym absorbowany gaz przepływa przez warstwę (względnie warstwy) absorbentu w postaci pęcherzy. A. barbotażowe dzieli się na: a. typu kolumwego, naczyniowe i mechaniczne. A. typu kolumnowego są u. absorpcyjne kolumny półkowe (półki dzwonowe, sitowe, rusztowe). A. naczyniowe są często wyposażone w szybkoobrotowe mieszadła mech. W aparatach tych gaz jest doprowadzany przez bełkotkę lub porowatą płytkę poniżej mieszadła, rurę współosiową otaczającą wał, albo przez wydrążony wał. W a. mechanicznych rozwinięcie powierzchni międzyfazowej uzyskuje się przez rozdrobnienie cieczy lub wytwarzanie stale odnawianej jej warstewki obracającymi się elementami o różnych rozwiązaniach konstrukcyjnych. Stos. przede wszystkim w przypadku małej ilości absorbentu w stosunku do gazu. absorpcja — proces pochłaniania gazów przez absorbent (ciecz lub ciało stałe) zachodzący w całej jego objętości. A. zachodzi podczas bezprzeponowego zetknięcia absorbentu (najczęściej cieczy) z gazem zawierającym składnik (absorbat) lub składniki, które należy z niego usunąć. Przenikanie masy z gazu do cieczy zachodzi pod wpływem odpowiedniej różnicy stężeń absorbatu w fazie gazowej i ciekłej. A. 	prowadzi się w absorberach (-♦ absorber) zwykle w możliwie 1 niskiej tamp., co powoduje obniżenie prężności pochłanianego składnika nad cieczą, a tym samym przyspiesza proces i umożliwia dokładniejsze usunięcie, składnika z gazu. Ze względu na sposób zetknięcia cieczy z gazem rozróżnia się a. barbotażową, w której gaz w postaci pęcherzy przepływa przez absorbent; a. rozpryskową, w której rozpylona ciecz przechodzi przez fazę gazową i a. prowadzoną w kolumnach z wypełnieniem. Podczas procesu u. zachodzi często reakcja chem. pomiędzy absorbatem i absorbentem. 2 A. 	mają znaczenie w preparatyce org. W środowisku obojętnym i alkalicznym są trwałe, w środowisku kwaśnym łatwo rozpadają się na odpowiedni aldehyd i alkohol. Produktem przejściowym sąpółacetale (hemiacetale), np. OC2H5 / CH3—CH Acetal dietylowy CH3CH(OC2Hs)2, zwany acetalem, jest cieczą o temp. wrz. 102-104°C; ma własn. usypiające. acetamid CH3CONH2; amid kwasu octowego. Bezb. związek kryst., temp. topn. 82°C, temp. wrz. 222°C, rozp. w wodzie i alkoholu. Otrzym. przez działanie amoniaku na octan etylu lub bezwodnik octowy, a także przez ogrzewanie octanu amonowego O 1 // // >ch3c \ —HOH J ONH4 nh2 Stos. jako plastyfikator w przem. tworzyw sztucznych, rozpuszczalnik, środek zwilżający w prod. lakierów i materiałów wybuchowych, w spawalnictwie. acetanilid -+ anilidy. acetofenon C6H5COCH3, keton fenylowo-metylowy; najprostszy keton alifatyczno-aromatyczny. Bezb. płatki, temp. topn. 19,5°C, temp. wrz. 202°C, trudno rozp. w wodzie, rozp. w rozpuszczalnikach org. Wyst. w smole pogazowej. Otrzym. m in. z benzenu i chlorku acetylu w obecności chlorku glinowego. Stos. jako rozpuszczalnik estrów celulozy i żywic, w perfumerii, do aromatyzowania tytoniu, a także jako środek nasenny (hypnon). adrenalina aceton CH3COCH3, keton dimetylowy, propanon; najprostszy keton alifat. Bezb. ciecz o temp. wrz. 56,1 °C, temp. topn. —94,3°C, o charakterystyęznym zapachu owocowo-eterowym, d\0 = = 0,7904, miesza się z wodą, alkoholem i eterem, jest łatwopalny. Na skalę przem. otrzymuje się go przede wszystkim przez odwodornienie alkoholu izopropylowego, podczas prod. fenolu metodą kumenową, a także przez fermentację butanolowo-acetonową skrobi ziemniaczanej lub innych węglowodanów. Jest doskonałym rozpuszczalnikiem wielu subst. org., a zwłaszcza tłuszczów, żywic, nitrocelulozy. Stos. do prod. chloroformu oraz niektórych preparatów farmaceutycznych, np. sulfonalu (CH3)2C(S02C2H5)2. acetylen C2H2, etyn; najprostszy węglowodór nienasycony o potrójnym wiązaniu (alkin). Bezb. gaz o słabym zapachu aromat, (zanieczyszczenia a. technicznego H2S, PH3, AsH3 nadają mu przykrą woń), lżejszy od powietrza, temp. wrz. — 84°C, temp. krzep. — 81,1°C, spala się silnie świecącym płomieniem, temp. płomienia palnika tlenowo-acetylenowego ok. 3000°C. Nietrwały, skroplony i zestalony rozkłada się wybuchowo, gazowy wybucha pod ciś.' > 0,2 MPa,.tworzy mieszaninę wybuchową z powietrzem o zawartości 3-79% acetylenu. Z metalami tworzy sole, zwane acetylenkami, np. NA—C=C—Na, przy czym acetylenki metali ciężkich (miedzi, srebra) są wybuchowe. Otrzym. przez hydrolizę karbidu: CaC2 + 2H20 -► C2H2 + + Ca(OH),; przez pirolizę metanu i wyższych węglowodorów (temp. 1400-1600°C, czas reakcji 0,001-0,1 s) w piecu reakcyjnym, w elektrycznym reaktorze łukowym lub w palniku do półspalania (zawartość a. w gazowych produktach pirolizy wynosi ok. 10%) oraz z węgla i wodoru w reaktorze plazmowym (temp. ok. 12 000°C, czas ok. 10"6 s). A. jest ważnym surowcem przemysłowym, w wielkiej syntezie chem. Reaguje łatwo z wieloma związkami org., np. z alkoholami tworzy etery winylowe, z aminami — winyloaminy, z kwasami — estry winylowe, ze związkami nieorg., np. z wodą, tworzy aldehyd octowy, z chlorem — tetrachloroetan, z chlorowodorem — chlorek winylu, z tlenkiem węgla i wodą (lub R—OH) — kwas akrylowy (lub akrylany), z cyjanowodorem — akrylonitryl; polimeryzuje, np. tworzy dimer: winyloacetylen CH2=CH— —C=CH i wyższe polimery liniowe, proste i rozgałęzione, tworzy produkty cyklopolimeryzacji (benzen, cyklooktatetraen, azulen) i produkty wielkocząsteczkowe (w obecności miedzi — kupren). Stos. jest również do spawania i cięcia metali (palniki acetylenowe); używano go do oświetlania (lampy karbidowe) i do narkozy (narcylen). W niewielkich ilościach jest transportowany pod zwiększonym ciśn. w butlach stalowych wypełnionych masą porowatą, zwilżoną acetonem. Ze względu na łatwość rozkładu wybuchowego podczas wytwarzania i przerobu a. niezbędne jest zachowanie specjalnych środków ostrożności. acetyleny -*■ alkiny. acetyloceluloza -» octan celulozy. acetylocholina [CH3OCOCH2CH2N(CH3)3]+OH~, wodorotlenek 2-acetoksyetylotrimetyloamoniowy; czynnik działający pobudzająco na układ parasympatyczny, wytwarzany w zakończeniach nerwów parasympatycznych. Poziom jej jest regulowany przez enzym — esterazę cholinową. W ustroju powstaje z choliny i kwasu octowego pod wpływem enzymu acetylazy. Bezw. kryształy, łatwo rozp. w wodzie. W lecznictwie jest stos. chlorek a. (temp. topn. 150-151°C) i bromek a. (temp. topn. 143°C). Sole te są łatwo rozp. w wodzie. Podawana jest podskórnie lub domięśniowo w pooperacyjnej atonii przewodu pokarmowego i w stanach skurczonych naczyń krwionośnych. acetylooctan etylu CH3COCH2COOC2H5, ester etylowy kwasu acetylooctowego; 0-ketoester, wyst. w postaci mieszaniny dwóch odmian tautomerycznych, ketonowej i enolowej, będących ze sobą w równowadze (odmiana enolowa stanowi ok. 7,7%) O OH II J ch3—c—ch2—cooc2hs ch3—c=ch—cooc2h5 Ulega zarówno reakcjom charakterystycznym dla odmiany ketonowej (np. reakcji w semikarbazydem prowadzącej do semikarbazonów), jak i reakcjom odpowiadającym nienasyconej odmianie enolowej (np. bezpośredniej reakcji z bromem). Z chlorkiem żelazowym daje czerwone zabarwienie (charakterystyczne dla enoli). Bezb. ciecz o przyjemnym zapachu, temp. wrz. 181°C, słabo rozp. w wodzie, mieszająca się z alkoholem i eterem. Otrzym. przez kondensację Claisena (-* Claisena kondensacja). Ze względu na b. dużą podatność do wielu reakcji podstawienia i rozkładu hydrolitycznego jest jednym z ważniejszych związków stos. w syntezie org. Jest surowcem do otrzym. leku, zwanego antypiryną. acetylooctowy kwas CH3COCH2COOH; najprostszy przedstawiciel /J-ketokwasów. Bezb. oleista ciecz, rozp. w wodzie, alkoholu, eterze; nietrwały, w temp. ok. 120°C rozkłada się na C02 i aceton; wyst. obok acetonu w moczu chorych na cukrzycę. Duże znaczenie w syntezie org. ma jego ester etylowy (-*• acetylooctan etylu). acetylowanie — reakcja wprowadzania rodnika acetylowego CH3CO— do cząsteczki org., przeważnie przez wymianę atomu wodoru w grupie hydroksylowej —OH lub aminowej —NH2 ROH^ROCOCH, lub RNH2 ^ RNHCOCH3 Jako środka acetylującego używa się chlorku acetylu CHjCOCl lub bezwodnika octowego (CH3C0)20. Stos. w analizie chem. i syntezie organicznej. A. jest szczególnym przypadkiem acylowania (-* acylowanie). ACTH -*• leki przeciwhistaminowe. acylowanie — reakcja wprowadzania do cząsteczek org. rodnika kwasowego — acylu RCO—, przeważnie wymiana atomu wodoru w grupie hydroksylowej —OH lub aminowej —NH2 na acyl, np. R'OH -> R OCOR do najczęściej stos. w praktyce reakcji a. należą: -*■ formylowanie (formyl HCO—) -*• acetylowanieJacetyl CH3CO—), -*• benzoilowanie (benzoil C6H5CO—). Środki acylujące: odpowiedni kwas, halogenek acylowy lub bezwodnik kwasowy. adiabata -*■ przemiana adiabatyczna. adrenalina — hormon wytwarzany przez komórki rdzenia nadnerczy, pobudzający układ sympatyczny. Poziom jej w organizmie reguluje enzym — oksydaza adrenalinowa. A. była pierwszym hormonem wyodrębnionym w stanie czystym i otrzymanym syntetycznie. Bezb. kryształy o temp. topn. 216°C (rozkład); trudno rozp. w wodzie i alkoholu, nierozp. w rozpuszczalnikach org. Jest związkiem optycznie czynnym (izomer lewoskrętny działa silniej), wrażliwym na utlenianie. Otrzym. przez kondensację pirokatechiny z kwasem chlorooctowym (rys.). 3  adsorber OH OH o^c-ch2nhch3 ho—ch—ch2nhch3 Stos. dożylnie w nagłych niedomogach serca (silnie pobudza akcję serca) oraz w postaci roztworów do hamowania krwawień i wysięków. adsorber — aparat do prowadzenia adsorpcji (-» adsorpcja). Zależnie od warunków pracy rozróżnia się a: z nieruchomą warstwą adsorbentu — o działaniu okresowym; z nieruchomą warstwą adsorbentu — o działaniu ciągłym; a. fluidalne — 0 działaniu ciągłym. A.z nieruchomą warstwą adsorbentu jest aparatem typu naczyniowego (cylindryczne, poziome lub pionowe) wypełnionym adsorbentem spoczywającym na dnie sitowym (rys. 1). Gazowa mieszanina poddawania adsorpcji dopływa przewodem 1 i przepływa przez warstwę adsorbentu 2. Składnik adsorbowany jest zatrzymywany na powierzchni ziam adsorbentu, a niezaadsorbowany gaz odprowadzany króćcem 3. Podczas regeneracji adsorbentu czynnik desorbujący (gorący gaz lub parę wodną) doprowadza się przewodem 4, a odprowadza króćcem 5. Po skończonym procesie desorpcji gorącą warstwę adsorbentu Rys. 1. Adsorber z nieruchomą warstwą adsorbentu: 1 — przewód dopływowy gazu, 2 — warstwa adsorbentu, 3 — króciec odpływowy gazu, 4 — przewód dopływowy czynnika desorbującego, 5 — króciec odpływowy czynnika desorbującego Rys. 2. Adsorber wielostopniowy z warstwą fluidalną adsorbentu: 1 — strefa adsorpcji, 2 — strefa desorpcji, 3 — przegroda, 4 — króciec dopływowy gazu, 5 — półki sitowe, 6 — króciec odpływowy gazu, 7 — zasobnik adsorbentu, 8 — rura przesypowa 9,10—króćce dopływowy i odpływowy gazu desorbującego, 11 — przewód przenośnika pneumatycznego 4 chłodzi się, doprowadzając zimny gaz nie ulegający adsorpcji. Desorpcję można również przeprowadzać obniżając w a. ciśn. Połączenie a. w układ bateryjny umożliwia ciągłą pracę układu. A. z ruchomą warstwą adsorbentu — w układzie gazowym jest to najczęściej aparat typu kolumnowego, w którym adsorbent osuwa się z góry ku dołowi. W takim aparacie można wydzielić (od góry) strefę chłodzenia zregenerowanego adsorbentu, strefę adsorpcji (strefa środkowa) i strefę desorpcji (strefa dolna). Gaz jest doprowadzany do strefy adsorpcji, czynnik chłodzący do strefy chłodzenia. Zregenerowany adsorbent jest podawany przenośnikiem na górę aparatu nad strefę chłodzenia. A. o działaniu ciągłym do adsorpcji składników z układów ciekłych pod względem konstrukcji są podobne do ekstraktorów ciecz-ciało stałe (-*■ ekstraktor). W a. fluidalnym jest wykorzystywana technika fluidalna (-► fluidyzacja), przy czym w jednym złożu fluidalnym biegnie proces adsorpcji, a w drugim desorpcji. Może to być zrealizowane w aparatach fluidalnych pracujących szeregowo lub w jednym aparacie wielostopniowym, w którym złoża fluidalne są usytuowane jedno nad drugim (rys. 2). adsorpcja — proces wiązania składnika lub składników (adsorbatu) z płynu (mieszaniny gazowej lub ciekłej) na powierzchni ciała stałego (adsorbentu). Cząsteczki adsorbentu mogą być wiązane siłami przyciągania międzyćząsteczkowego natury fizycznej (a. fizyczna) lub oddziaływaniami natury chemicznej (a. chemiczna -» chemisorpcja). Podczas a. wydziela się zawsze ciepło. Jako adsorbenty stosuje się materiały o b. rozwiniętej powierzchni wewnętrznej, np. węgiel aktywny, żel krzemionkowy, ziemię okrzemkową lub obecnie coraz szerzej stos. sita molekularne. Proces a. prowadzi się najczęściej w sposób okresowy w adsorberach (-► adsorber) wypełnionych ziarnistym adsorbentem, przez warstwę którego przepływa gaz lub ciecz. W miarę postępu procesu strefa a. stopniowo przesuwa się w głąb warstwy. Moment przełomowy a. (tzw. przebicie warstwy adsorbentu) następuje, gdy w płynie odlotowym pojawiają się uchwytne ilości adsorbatu. A. ma duże zastos. praktyczne w procesach oczyszczania lub rozdzielania różnych mieszanin gazowych i ciekłych, jest wykorzystywana w technice próżniowej, wyst. podczas katalizy i in. W chemii analitycznej a. jest podstawą chromatografii. adsorpcja chemiczna -* chemisorpcja. adypinowy kwas HOOC(CH2)4COOH, kwas 1,4-butanodikarboksylowy; alifat. kwas dikarboksylowy. Białe kryształy, temp. topn. 151°C, temp. wrz. 216°C/19 hPa, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i acetonie. Wyst. w soku buraków, powstaje przez utlenianie tłuszczów i oleju rycynowego. Na skalę techn. otrzym. przez utlenianie cykloheksanu, cykloheksanolu i cykloheksanonu. Stos. do prod. poliamidów (-► włókna poliamidowe); do wyrobu zmiękczaczy, środków owadobójczych i klejów, a także jako środek zastępujący kwas winowy w proszkach do pieczenia. agar HO(C6H10O5)nH, agar-agar, polisacharyd (wielocukier) zbudowany z reszt galaktozy, w którym ok. 2% ogniw galaktozy jest związane estrowo z kwasem siarkowym. Otrzym. z gałązek alg — wodorostów morskich (Gelidium algae) przez wysuszenie lub przez ekstrakcję gorącą wodą. W zimnej wodzie nie rozpuszcza się, lecz pęcznieje, pobierając ok. 20-krotną ilość wody. Już 1,0-proc. roztwór po oziębieniu galaretowacieje. Stos. w bakteriologii (jako pożywka dla kultur bakteryjnych), w lecznictwie (środki przeczyszczające), w fotografii, w przem. papierniczym  akrylonitryl, produkcja i włókienniczym (apreturowanie papieru i jedwabiu), w przem. spożywczym (zamiast żelatyny), do kluczy elektrolitycznych itp. aglomeracja — proces polegający na spiekaniu materiałów sproszkowanych w celu uzyskania większ>ch bryłek (aglomeratów). Rozdrobniony materiał ogrzewa się w temp. bliskiej temp. topnienia. Temp. tę uzyskuje się w wyniku spalania sproszkowanego węgla zmieszanego ze spiekanym proszkiem, bądź wykorzystuje się ciepło spalania materiału spiekanego. Cząstki proszku ulegają nadtopieniu, łączą się ze sobą i tworzą większe bryłki. A. stosuje się wówczas, gdy dalsza przeróbka materiału w postaci proszku jest niemożliwa (hutnictwo). agresywność korozyjna — zdolność niszczącego działania określonego środowiska korozyjnego na dany metal, stop lub tworzywo niemetalowe; zależy od rodzaju i intensywności czynników korozyjnych wyst. w danym środowisku (-♦ korozja). akcelerator — urządzenie stos. do przyspieszania (zwiększania energii kinetycznej) naładowanych cząstek elementarnych lub jonów za pomocą pola elektr. lub układu pól elektr. i magnetycznego. W zależności od kształtu toru przyspieszanych cząstek rozróżnia się a. 1 i n i o w e, w których cząstki poruszają się po prostych, oraz cykliczne, w których cząstki są wielokrotnie przyspieszane w tym samym obszarze przestrzeni, poruszając się po torze spiralnym lub zbliżonym do okręgu. Do a. liniowych należą generator van de Graffa i generator Cockrofta-Waltona, w których do przyspieszania cząstek stosuje się pole elektrostatyczne, oraz a. liniowe wielkiej częstotliwości z falą stojącą lub z falą bieżącą. W a. tych przyrost energii cząstek następuje w polu elektr. wielkiej częstotliwości indukowanym synchronicznie z przebiegiem cząstek w szczelinach współosiowych układu elektrod cylindrycznych, lub w polu elektr. fali elektromagnetycznej stojącej lub bieżącej indukowanej w falowodzie. Wśród a. cyklicznych rozróżnia się cyklotronów którym stosuje się stałe pole magnetyczne i pole elektr. wielkiej częstotliwości, oraz jego modyfikacje: synchrocyklotron (stałe pole magnetyczne i pole elektr. o modulowanej częstotliwości w miarę relatywistycznego wzrostu masy cząstek przyspieszanych), synchrotron (zmienne w czasie pole magnetyczne i pole elektr. o stałej częstotliwości — synchrotron elektronowy, lub odpowiednio modulowanej częstotliwości — synchrotron protonowy), mikrotron elektronowy (stałe i jednorodne pole magnetyczne i pole elektr. wielkiej częstotliwości). A. cyklicznym jest także betatron, w którym przyspieszające pole elektr. jest indukowane przez zmiany pola magnetycznego. A. są podstawowym narzędziem badawczym fizyki jądrowej i fizyki cząstek elementarnych, umożliwiającym badanie reakcji jądrowych, stanów wzbudzonych jąder atomowych, tworzenie nowych izotopów pierwiastków superciężkich i nowych cząstek elementarnych. Również akceleratorowa produkcja izotopów promieniotwórczych o krótkich czasach życia i dużej aktywności właściwej jest wydajniejsza niż produkcja tych izotopów w reaktorze jądrowym. Elektrony przyspieszone w a. stosuje się do sterylizacji żywności, lekarstw, strzykawek itp., a w medycynie do napromieniań terapeutycznych tkanki nowotworowej. W przemyśle a. stosuje się do zmian parametrów technologicznych materiałów, implantacji jonów, wykrywania wad materiałów oraz do określania składu chem. próbek biologicznych i geologicznych metodą analizy aktywacyjnej. akrydyna C13H9N; związek heterocykliczny zawierający azot. Bezb. igły, temp. topn. 110-111°C; temp. wrz. 346°C, sublimuje w temp. ok. 100°C, lotna z parą wodną. Rozp. w alkoholu. Wywołuje podrażnienia błon śluzowych i egzemę. Wyst. w małych ilościach w smole pogazowej. Stos. do prod. niektórych barwników i leków, w postaci chlorowodorku — w analizie chem. jako odczynnik do wykrywania jonów metali Au, Bi, Cd, Co, Cu, Fe, Hg, Ni, Pd, Pt i Zn (w obecności KSCN lub NH4SCN powstają charakterystyczne kryształy), stos. również jako wskaźnik fluorescencyjny. akrylonitryl CH2=CH—C=N, nitryl kwasu akrylowego, cyjanek winylu; bezb. ciecz o charakterystycznym zapachu, temp. topn. — 83°C, temp. wrz. 77,3°C, d.\° = 0,797. Mieszaniny 3—17% obj. par a. z powietrzem są mieszaninami wybuchowymi. Silnie trujący. Łatwo rozp. w wodzie i większości rozpuszczalników org. Z wodą tworzy mieszaninę azeotropową o temp. wrz. 70,5°C, zawierającą 87,5% akrylonitrylu. Pod wpływem katalizatorów zasadowych przyłącza związki org. zawierające ruchliwy atom wodoru RH -(- CH2=CH—C=N -> R—CH2—CH2—C=N Przyłącza chlorowcowodory, HCN, H2S, tiole, oksymy w sposób niezgodny z regułą Markownikowa. Łatwo polimeryzuje, tworząc poliakrylonitryl. Dla uniknięcia polimeryzacji samorzutnej musi być przechowywany w niskiej temp. z dodatkiem inhibitorów (np. hydrochinonu). Otrzym. na skalę przemysłową przez przyłączenie cyjanowodoru do acetylenu oraz przez utlenianie mieszaniny propylenu z amoniakiem. Stos. jako półprodukt do otrzym. poliakrylonitrylu, kauczuków synt., kopolimerów włóknotwórczych i in. akrylonitryl, produkcja metodą Sohio (proces Sohio) — jeden z wariantów przemysłowej metody otrzym. akrylonitrylu przez amonoutlenianie propylenu, opracowany przez firmę Standard Oil of Ohio (Sohio). Katalityczne utlenianie mieszaniny propylenu i amoniaku do akrylonitrylu przebiega wg reakcji 3 CH3—CH=CH2 -l- NH3 + -02 -CH2=CHC=N + 3H20 propylen ^ akrylonitryl akroleina -»■ akrylowy aldehyd. Uproszczony schemat produkcji akrylonitrylu metodą Sohio 5  akrylowy aldehyd Utlenianie prowadzi się w reaktorze 1 z fluidalną warstwą katalizatora (sole fosforowe molibdenu i bizmutu), w temp. ok. 500°C i pod ciśn. 0,3 MPa. Po ochłodzeniu mieszaniny gazów wtryskiem wody w skruberze 2 otrzymany roztwór wodny rozdziela się przez destylację w kolumnie destylacyjnej 3 na roztwór wodny akrylonitrylu i powstający ubocznie roztwór wodny acetonitrylu. W gazach pozostają m.in. nie przereagowany propylen oraz wytworzony w reakcji ubocznej cyjanowodór HCN, który wyodrębnia się. W procesie Sohio otrzymuje się więc równocześnie akrylonitryl i cyjanowodór. Jest to obecnie najbardziej ekonomiczna metoda otrzym. akrylonitrylu. Wypiera ona stopniowo stos. dawniej metody syntezy z acetylenu (lub tlenku etylenu) i cyjanowodoru. akrylowy aldehyd CH2=CH—CHO, akroleina, propenal; najprostszy aldehyd alifat. nienasycony. Bezb. ciecz o temp. wrz. 52,5°C, rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Ma ostry duszący zapach, działa drażniąco na oczy, jest trucizną. Nietrwały i łatwo polimeryzuje. Otrzym. przez bezpośrednie katalityczne utlenianie propylenu (jest produktem pośrednim w syntezie gliceryny), z aldehydów octowego i mrówkowego CH3—CHO + HCHO -> CH2=CH—CHO + H20 w fazie gazowej w obecności kontaktów, np. żeli krzemowych. Stos. do otrzym. alkoholu allilowego, do syntezy związków heterocyklicznych (produkty farmaceutyczne i barwniki), do prod. tworzyw sztucznych, bojowych środków trujących. akrylowy kwas CH2=CH—COOH, kwas etenokarboksylowy; najprostszy nienasycony kwas alifat. Bezb. żrąca ciecz, temp. topn. 13°C, temp. wrz. MUC, miesza się we wszystkich stosunkach z wodą, alkoholem i eterem. Otrzym. przez katalityczne utlenianie propylenu, z acetylenu, tlenku węgla i wody (-*■ Reppego synteza) lub przez hydrolizę akrylonitrylu. Kji. oraz jego estry, zwane akrylanami CH2=CH—COOR, łatwo polimeryzują pod wpływem światła, ciepła, tlenu, nadtlenków. Stos. w przem. tworzyw sztucznych i w syntezie organicznej. akseroftol -* witamina A (Ai i A2). aktyn Ac (łac. actinium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie LII, grupie pobocznej skandowców, Z = 89, m. atom. 227,0278. Odkryty w 1899 r. przez francuskiego chemika A. Debierne, współpracownika Marii i Piotra Curie, w przesączach po oddzieleniu radu. Wagowe ilości a. (ok. 0,75 mg) otrzymał dopiero w 1948 r. Amerykanin Hagemann przez napromienianie radu neutronami, w reakcji jądrowej 226Ra(n,y)227Ra-A 227Ac Otrzymany izotop 227Ac wysyła prom. /?, ma Tm = 21,6 lat i jest najdłużej żyjącym izotopem aktynu. Inne izotopy wyst. w naturalnych szeregach promieniotwórczych (-*• szereg promieniotwórczy). A. jest srebrzystobiałym metalem, temp. topn. 1050°C, temp. wrz. 3300°C. Dość aktywny chemicznie, podobny do lantanu. Utlenia się na powietrzu, łatwo rozp. w kwasach. W związkach wyst. w stopniu utleniania + 3. Tworzy tlenek Ac203 oraz sole zawierające jon Ac3+. aktynowce — piętnaście pierwiastków położonych w grupie III, okresie 7 układu okresowego, o liczbie atomowej od 89 do 103. A. o liczbie mniejszej niż 92 są nyzwane niekiedy cisuranowcami, a o większej niż 92— transuranowcami. A. o liczbie atomowej większej od 95 są nazywane kiurowcami. Podobnie 6 Pierwiastek Liczba atomowa Masa atomowa Budowa zewnętrznych powłok elektronowych Aktyn 89 227,0278 5r6s26p%d'ls1 Tor Th 90 232,0381 5f,(>s26p%d2ls1 Protaktyn Pa 91 231,0359 5f26s26p66d'ls2 Uran U 92 238,0289 5/36s26p66</‘7s2 Neptun Np 93 237,0482 5/*6s26p66d‘7s2 Pluton Pu 94 244,0642 Sft6s16pbls2 Ameryk Am 95 243,0614 5/76s26pÄ7i2 Kiur Cm 96 247,0703 5/76s26p66d‘7s2 Berkel Bk 97 247,0703 5/86s26p66d‘7s2 Kaliforn Cf 98 251.0796 5/106s26p67s2 Einstein Es 99 252,0828 5/"6s26pÄ7s2 'Ferm Fm 100 257,0951 5/126s26p67s2 Mendelew Md 101 258,0986 5/!J6s26p67s2 Nobel No 102 259,1009 5/‘*6s26p67s2 Lorens Lr 103 260,1054 5/,*6s26p66d‘7s2 W nawiasach kwadratowych podano liczby masowe najtrwalszych izotopów jak analogiczne do nich -*• lantanowce, są pierwiastkami wewnętrznoprzejściowymi. Wszystkie a. są promieniotwórcze. Tor, protaktyn i uran wyst. w przyrodzie: czas życia ich izotopów jest długi, porównywalny z wiekiem Ziemi,,wskutek czego nie zdążyły się rozpaść od chwili jej powstania. Śladowe ilości neptunu i plutonu spotyka się w niektórych minerałach uranu, gdzie tworzą się pod wpływem neutronów prom. kosmicznego. Wszystkie pozostałe a. otrzymano sztucznie. Pomimo ich nietrwałości, siedem pierwszych a. uzyskano w dość znacznych ilościach, zarówno w stanie wolnym, jak i w postaci związków. W przeciwieństwie do lantanowców, a. mają dość zróżnicowane własn. chemiczne. Od toru do uranu najbardziej charakterystyczny stopień utlenienia wzrasta od +4 do +6, dalej natomiast, od uranu do kiuru, maleje od +6 do +3. Berkel i dalsze pierwiastki wykazują tylko stopień utlenienia + 3. A. mają wielkie znaczenie ze względu na zdolność niektórych z nich (przede wszystkim izotopów uranu i plutonu) do ulegania jądrowej reakcji rozszczepienia pod wpływem pochłoniętego neutronu. Reakcja ta przebiega z wydzieleniem wielkiej ilości energii; zachodzi ona w bombach atomowych i reaktorach jądrowych. Promieniotwórczość pozostałych a. znalazła zastos. w wielu dziedzinach nauki i techniki. Einstein Es i dalsze a. nie mają praktycznego znaczenia ze względu na trudność ich otrzymania i znikome ilości (w przypadku No, Lr—po kilka atomów). aktywność a — w chemii fiz. wielkość, którą należy wstawić do wzorów w miejsce stężenia molowego c, aby prawa spełnione dla mieszanin doskonałych były również spełnione dla układów rzeczywistych. Na przykład, prawo działania mas jest ściśle spełnione tylko wtedy, gdy stężenie c jest w nim zastąpione aktywnością a. Zależność między c i a można wyrazić wzorem a =fc gdzie/—współczynnik aktywn ości uwzględniający wpływ różnych subst. na siebie. aktywność promieniotwórcza — całkowita liczba przemian promieniotwórczych jąder atomowych danej ilości subst. w jednostce czasu. Zgodnie z prawem rozpadu promieniotwórczego jest ona równa liczbie ogólnej jąder pomnożonej przez stałą przemiany 2, a więc może być miarą ilości subst. promieniotwórczej. alchemia Z upływem czasu a.p. maleje. Jednostką a.p. w układzie SI jest bekerel odpowiadający jednemu rozpadowi na sekundę 1 Bq = = s~ł. Tradycyjną jednostką pozaukładową jest kiur 1 Ci = = 3,7- 1010Bq. W radiochemii i radiometrii jest używane pojęcie aktywności właściwej —a.p. odniesionej do jednostki masy lub jednostki objętości, wyrażanej w Bq/kg lub w Bq/m3 (Ci/g lub w Ci/cm3). akumulator — ogniwo galwaniczne odwracalne, tj. takie ogniwo, które po wyczerpaniu można przywrócić do stanu początkowego, przepuszczając przez nie prąd elektr. w kierunku przeciwnym niż podczas wyładowania. Zależnie od rodzaju elektrolitu rozróżnia się a. kwasowe (np. a. ołowiowy) oraz a. zasadowe(tabL). Niektóre akumulatory zasadowe Akumulator Schemat elektrochemiczny SEM V Kadmowo-niklowy NiO(OH)|KOH|Cd 1.36 Żelazowo-niklowy NiO(OH)|KOH|Fe 1,40 Srebrowo-cyn ko wy Ag20|KOH|Zn 1.85 Srebrowo-kadmowy Ag20|K0H|Cd 1,50 A. zasadowe są wygodniejsze w użyciu niż a. kwasowe, odznaczają się mniejszą wrażliwością na przeciążenie, wstrząsy, działanie niskiej i wysokiej temp. W celu uzyskania większej siły elektromotorycznej pojedyncze a. łączy się szeregowo w baterie akumulatorowe. akumulator ołowiowy — akumulator kwasowy o schemacie elektrochemicznym ® Pb, PbOz | H 2S041 Pb © Elektrodą dodatnią w a.o. jest płyta ołowiana pokryta dwutlenkiem ołowiu Pb02, elektrodą ujemną — ołów gąbczasty. Sumaryczną reakcję zachodzącą w a.o. przedstawia równanie Pb + Pb02 + 2 H2S04 2 PbS04 + 2 H20 ładowanie ^ ^ Siła elektromotoryczna naładowanego a.o. wynosi 2 V, wyładowanego — 1,85 V. Rozładowanie poniżej napięcia 1,80 V jest niedopuszczalne, gdyż powoduje nieodwracalne zmiany subst. czynnej elektrod, uniemożliwiające ponowne naładowanie. W praktyce a.o. spotyka się w postaci baterii, zbudowanej z kilku (najczęściej 3, 6 lub 9) połączonych szeregowo pojedynczych ogniw. Stos. jako źródło prądu stałego w samochodach i motocyklach, do napędu wózków elektr., zasilania przenośnych nadajników radiowych i in. akumulator żelazowo-niklowy —akumulator Edisona; akumulator zasadowy o schemacie elektrochemicznym 0 	NiO(OH)|KOH (20-proc.)|Fe © Elektrodą ujemną jest płyta żelazna, elektrodą dodatnią — płyta niklowa z wprasowanym wodorotlenkiem niklowym. Sumaryczną reakcję zachodzącą w a.ż.-n. można przedstawić równaniem wyładowanie Fe + 2 NiO(OH) + 2H,0 < „„„„„„i. ’ Fe(OH)2 + 2 Ni(OH)2 Siła elektromotoryczna naładowanego a.ż.-n. wynosi 1,2-1,4 V. Jest on niewrażliwy na wstrząsy i może być wyładowany do końca nie ulegając zniszczeniu. Wadą jego jest duży koszt, stosunkowo mała pojemność (-* ogniwo galwaniczne) oraz brak stałości napięcia podczas pracy. akwokompieksy -> związki kompleksowe. alabaster -* gips. alanina CH3CH(NH2)COOH, kwas a-aminopropionowy; optycznie czynny aminokwas wchodzący w skład białek. DL-Alanina — igły o temp. topn. 295°C (z rozkładem), l( + )-alanina — kryształy o temp. topn. 297°C (z rozkładem). Odmiany te różnią się rozpuszczalnością w wodzie; nie rozpuszczają się w eterze. Wyst. w dużych ilościach we włóknach jedwabiu. Otrzym. przez hydrolizę subst. białkowych lub syntetycznie. Stos. m.in. do odsiarczania gazów (ziemnego, syntezowego itp.) oraz w lecznictwie jako środek wzmagający przemianę materii. albucid -» sulfacetamid. albuminy — białka proste (proteiny) występujące w świecie zwierzęcym i roślinnym, np. w mleku, białku jaja kurzego, surowicy krwi. A. są rozp. w wodzie, trudno wysalają się, zwykle nie zawierają glicyny, charakteryzują się znaczną zawartością siarki. M. cząst. albuminy białka jaja kurzego wynosi ok. 34000 (do 45 000), a albuminy surowicy krwi — ok. 70000 (do 103 800). Niektóre a. otrzym. się w postaci kryst. Albumina białka jaja kurzego jest zbudowana z takich aminokwasów, jak kwas glutaminowy i asparaginowy, lizyna, prolina, arginina, tyrozyna, histydyna, cystyna i tryptofan. W roślinach a. wyst.w mniejszych ilościach, głównie w nasionach, np. w nasionach rącznika w ilości mniej niż 1% znajduje się albumina wykazująca silne własn. toksyczne. Do a. zalicza się wiele enzymów i niektóre hormony przysadki mózgowej. alchemia — poprzedzająca właściwą chemię sztuka, za pomocą której usiłowano zamieniać pospolite metale (np. rtęć) w złoto stosując mityczny kamień filozoficzny, leczyć wszelkie choroby Pracownia alchemiczna 7  aldehydy i 	przedłużać życie ludzkie za pomocą wszechstronnego eliksiru, posługując się skąpymi wiadomościami z praktycznej chemii oraz astrologią, mistycyzmem i zwykłym szarlataństwem. Alchemicy (wśród nich sławny Ałbertus Magnus) wierzyli za Arystotelesem i Pitagorasem, że każdą subst. można otrzymać z 4 pierwiastków podstawowych: ziemi, ognia, powietrza i wody, wyprowadzonych z materii pierwotnej, obdarzonej dwoma spośród 4 żywiołów: ciepłem, zimnem, suchością lub wilgotnością; wprowadzili dodatkowo żywioły: rozpuszczalność (sól), palność (siarka) i metaliczność (rtęć). Poglądy te zostały obalone dopiero w wyniku prac przede wszystkim alchemików Paracelsusa i Agricoli (XVI w.) oraz Boylea, który podał definicję pierwiastka, i Stahla, który podjął pierwszą próbę wyjaśnienia reakcji chem. wprowadzając pojęcie flogistonu (XVII w.). Do trwałych zasług alchemików należy opanowanie prostych metod wyodrębniania i oczyszczania subst. (destylacja, ekstrakcja, rozpuszczanie, strącanie, sączenie, krystalizacja), odkrycie licznych soli oraz wyodrębnienie 4 pierwiastków: As, Sb, Bi i P (koniec XVII w.). O S aldehydy RC ; związki org. zawierające grupę —CHO, zwaną H grupą aldehydową, połączoną z rodnikiem alifat. (np. a. octowy) lub aromat, (np. a. benzoesowy). Nazwa a. pochodzi od słów alcohol dehydrogenatus (alkohol odwodorniony). A. powstają przez utlenienie (częściowe odwodornienie) alkoholi pierwszorzędowych. Same utleniają się łatwo do odpowiednich kwasów. Są nietrwałe, kondensują i polimeryzują. Reagują z wieloma związkami (wodorosiarczynem sodowym, amoniakiem i aminami, cyjanowodorem, hydroksyloaminą, fenylohydrazyną) i mają duże zastos. w syntezie organicznej. aldol -*■ kondensacja aldolowa. aldozy — cukry proste zawierające w cząsteczce grupę aldehydową, a więc będące polihydroksyaldehydami. W zależności od liczby atomów tlenu w cząsteczce rozróżnia się aldobiozy, aldotriozy, aldotetrozy, aldopentozy, aldoheksozy. Aldopentozy i aldoheksozy są rozpowszechnione w świecie roślinnym. Najważniejszymi aldopentozami są: arabinoza i rybo^a, a aldoheksozami — glukoza, mannoza i galaktoza. alizaryna — 1,2-dihydroksyantrachinon; żółty proszek, nierozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicznych i alkaliach, z którymi tworzy barwne (czerwonofioletoII O we) związki. Substancja macierzysta jednego z najstarszych barwników pochodzenia naturalnego, otrzymywanego pierwotnie z korzenia marzanny farbiarskiej, obecnie wyłącznie syntetycznie. Używany był do barwienia odzieży bawełnianej i wełnianej, głównie na czerwono. A. jest barwnikiem zaprawowym, wymagającym dla wytworzenia właściwej barwy odpowiednich związków metali, z którymi tworzy barwne kompleksy; jaskrawą czerwoną barwą odznacza się kompleks glinowy. Stos. jako półprodukt do wytwarzania barwników i pigmentów alizarynowych oraz jako wskaźnik w analizie 8 alkalia — termin określający wodorotlenki i węglany metali alkalicznych (Li, Na, K, Rb, Cs), a także wodorotlenek wapniowy Ca(OH)2 i wodę amoniakalną. Wszystkie te subst. w roztworze wodnym wykazują odczyn silnie zasadowy (alkaliczny), stężone alkalia mają działanie żrące (-> zasady). alkaliceluloza -» celuloza. alkaloidy — związki naturalne, głównie pochodzenia roślinnego, odznaczające się charakterystycznym działaniem fizjologicznym na organizm ludzki i zwierzęcy. B. rzadko wyst. w organizmach zwierzęcych (np. w pewnym gatunku salamandry). Mają charakter zasadowy i zawierają co najmniej jeden atom azotu (w większości przypadków wbudowany w pierścień heterocykliczny). Budowa a. jest złożona i w wielu przypadkach nie ustalona. Przeważnie są to subst. kryst., trudno rozp. w wodzie, o gorzkim smaku, optycznie czynne. Wyst. w nasionach, liściach, łodygach i korzeniach roślin, zawsze w postaci związanej z kwasami (szczawiowym, jabłkowym, bursztynowym itp.). Wyodrębnia się je z roślin metodą ekstrakcji i destylacji z parą wodną. Czyste związki otrzymuje się przez krystalizację, chromatograficznie, przez ekstrakcję przeciwprądową lub za pomocą wymieniaczy jonowych. Znanych jest ponad 2000 a. W zależności od budowy podział ich można przedstawić następująco: 1) grupa pochodnych /J-fenyloetyloaminy — a. zawierające azot nie wbudowany w pierścień (efedryna, meskalina); 2) grupa pochodnych pirolu (hydryna); 3) grupa pochodnych imidazolu (pilokarpina); 4) grupa pochodnych indolu (fizostygmina, ergotamina i in. alkaloidy sporyszu); 5) grupa pochodnych pirydyny (koniina wyst. z innymi a. w cykucie, nikotyna, piperyna wyst. w pieprzu, rycynina, lobelina); 6) a. o skondensowanych pierścieniach pirolidynowym i piperydynowym (atropina, hioscyjamina, skopolamina, kokaina, pelletieryna); 7) a. zawierające pierścień chinolinowy — a. chinowe (cynchonina, kupreina, chinina); 8) a. zawierające pierścień izochinolinowy (papaweryna i narkotyna wyst. w opium, berberyna. a. kurary); 9) a. morfiny i kryptopiny (morfina, kodeina, tebaina, kolchicyna, kryptopina); 10) a. karboliny (wazycyna lub peganina, johimbina); 11) a. grupy strychniny (strychnina, brucyna); 12) a. sterydowe (solamina). W lecznictwie są używane przeważnie sole a., obecnie jednak stosuje się je coraz rzadziej. alkanodiony -> diketony. alkany — parafiny, węglowodory parafinowe; nasycone węglowodory alifat. o budowie łańcuchowej; wzór ogólny C„H2n+2. Nazwa parafiny pochodzi od łac. parum ąffinis, tzn. „mało powinowaty”. A. cechuje duża bierność chem., są one odporne na działanie większości odczynników chem., nawet takich jak stężony kwas siarkowy, wrzący kwas azotowy, stopiony wodorotlenek sodowy. Wyst. w dużych ilościach jako główne składniki ropy naftowej, gazu ziemnego i asfaltu. A. o liczbie atomów węgla w cząsteczce 1-4 są gazami, średnie C5-C16 — cieczami, wyższe — ciałami stałymi. Według nomenklatury systematycznej pierwsze cztery związki szeregu a. noszą nazwy zwyczajowe (metan, etan, propan, butan), nazwy następnych a. wyprowadza się od nazw liczebników łacińskich lub greckich, określających liczbę atomów węgla w cząsteczce, z dodatkiem końcówki an, np. heksan C6H14.  alkohole Łańcuch węglowy w cząsteczce węglowodoru nasyconego może być prosty (normalny) —C—C—C—C—C— lub rozgałęziony /°—C—C—C (izomery). Nazwy związków o łańcuchu rozN:— gałęzionym odróżnia się od nazw związków normalnych (n) przez dodanie do nazwy przedrostka izo, np. n-pentan i izo-pentan. Jak wynika ze wzoru ogólnego C„H2fI+2, poszczególne związki tego szeregu różnią się między sobą o grupę CH2, tak więc a. są przykładem tzw. szeregu homologicznego, przy czym poszczególne człony nazywa się h om ol o gam i. alkeny — olefiny, węglowodory olefinowe; nienasycone węglowodory alifat. z jednym wiązaniem podwójnym, wzór ogólny CnH2n. Nazwy tworzy się przez zamianę końcówki an w nazwie węglowodoru nasyconego na końcówkę en (nazwy systematyczne) lub ylen (nazwy potoczne), np. etan CH3—CH3, eten (etylen) CH2=CH2, propan CH3—CH2—CH3, propen (propylen) CH3—CH=CH2. Trzy pierwsze a. są gazami, wyższe — cieczami nie mieszającymi się z wodą, najwyższe — ciałami stałymi. A. łatwo utleniają się w miejscu podwójnego wiązania, przyłączają do podwójnego wiązania wodór, chlorowce, łatwo polimeryzują. Niektóre z nich wyst. w niewielkich ilościach w ropie naftowej. Otrzym. przez odszczepienie cząsteczki wody od odpowiednich alkoholi (przez ogrzewanie ze środkami odwadniającymi), np. C2H5OH -i^*CH2=CH2 + H20 lub odszczepienie iluorowcowodoru od fluorowcopochodnej, np. CH3—CHBr—CH3 + C2H5OK - CH3—CH=CH2 + + KBr + C2H5OH bądź przez ogrzewanie alkanów do wysokiej temp. (piroliza). Na skalę przemysłową a. otrzymuje się w procesach: 1) pirolizy węglowodorów alifat. (otrzym. olefin od C2 do C5), 2) katalitycznego odwodorniania określonych frakcji ropy naftowej, 3) katalitycznej oligomeryzacji olefin, np. etylenu. Dodatkowym źródłem a. są gazy rafineryjne z procesów destylacji i krakowania. A. są cennymi surowcami petrochemicznymi. alkilowanie — reakcja wprowadzania do cząsteczki związku org. jednowartościowego rodnika alkilowego (alkilu) na miejsce wodoru w pierścieniu (a. węglowodorów aromat.) lub wodoru w grupie —OH (a. alkoholi i fenoli) i w grupie —NH2 (a. amin). Znane są różne środki alkilujące, najczęściej są stos. fiuorowcopochodne węglowodorów alifat., siarczany alkilowe i alkohole. Nazwy alkilów tworzy się przez zmianę końcówki an w nazwie węglowodoru nasyconego na końcówkę yl, np. metyl —CH3,etyl —C2H5 itd. Najprostsze rodniki nienasycone noszą nazwy: winyl CH2=CH—, propenyl CH3—CH=CH—, allil CH2=CH— —CH2—. W zależności od rodzaju wprowadzanych rodników rozróżnia się: -*• metylowanie, -* etylowanie, winylowanie (-*• Reppego synteza) itd. Przykładem a. może być reakcja otrzym. dietyloaniliny C6H5NH2 -I- 2C2HsC1 - C6H5N(C2H5)2 + 2HC1 alkiny — acetyleny, węglowodory acetylenowe; nienasycone węglowodory alifat. z jednym wiązaniem potrójnym, o wzorze ogólnym C„H2ll_2 (n = 2, 3, 4 itd.). Wyprowadzają się od najprostszego przedstawiciela tej grupy związków — acetylenu. Nazwy systematyczne tworzy się od nazw węglowodorów nasyconych, zmieniając końcówkę an na yn (lub in), np. (etan) etyn CH=CH, (propan) propyn CH,—C=CH itp. Popularnie a. traktuje się jako pochodne acetylenu, np. metyloacetylen (propyn) CH-3C=CH, dimetyłoacetylen (2-butyn) CH3—C=C— —CH3 itd. A. przyłączają fluorowce równie łatwo jak alkeny i łatwo ulegają reakcjom polimeryzacji. Otrzym. np. przez odszczepienie dwóch cząsteczek fluorowcowodoru od fluorowcopochodnych powstałych przez przyłączenie fluorowców do alkenów, np. CH2BrCH2Br - CH=CH + 2 HBr acetylen alkohol -+ etylowy alkohol. alkohole ROH; pochodne węglowodorów alifatycznych lub cykloalifatycznych, zawierające zamiast atomu wodoru grupę hydroksylową —OH, zwaną także grupą wodorotlenową lub alkoholową. A. mają słabe własn. kwasowe; w bezpośredniej reakcji z niektórymi metalami (szczególnie sodem, potasem i magnezem) tworzą sole, zwane alkoholanami, np. ROH + Na -+ RONa + 1/2 H2 Charakterystyczna dla a. jest reakcja z kwasem nieorg. i org., dająca w wyniku estry. W zależności od rodzaju rodnika alkilowego, z którym jest związana grupa OH rozróżnia się a. pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe (tabl.). Zależnie od liczby grup hydroksylowych a. dzieli Alkohole Wzór ogólny Przykład Własności Pierwszorzędowe (I-rz.) RCH2OH CHjCH,OH a. etylowy utleniają się do aldehydów i kwasów o tej samej liczbie atomów węgla Drugorzędowe (Il-rz.) R \ CHOH / R, (CH3)2CHOH a. izopropylowy utleniają się do ketonów Trzeciorzędowe (IH-rz.) R \ R,—COH / Rr (CHj)jCOH a. butylowy odporne na utlenianie się na: monohydroksylowe, dihydroksylowe (glikole), trihydroksylowe (np. gliceryna), tetrahydroksylowe (np. pentaerytry t) itd. A. alifatyczne—o łańcuchu nasyconym (alkanole) lub nienasy conym (alkenole), są ważnymi produktami org. o dużym zastos. technicznym. Niższe alkanole (do C4) są nieograniczenie rozp. w wodzie, mają charakterystyczny zapach i piekący smak, przeważnie są trujące. A. wyższe (C4-Cn) są oleistymi cieczami słabo rozpuszczalnymi w wodzie, najwyższe (ponad Cu) są ciałami stałymi, bez smaku i zapachu, nierozp. w wodzie. A. alifat. C10-C12 (tzw. a. tłuszczowe) wchodzą w skład naturalnych wosków. Przykładami najprostszych a. alifat. są alkohole: metylowy, etylowy, propylowy, butylowy, amylowy. A. zawierające grupę hydroksylową —OH w łańcuchu bocznym węglowodorów aromatycznych noszą nazwę a. aromatycznych, np. a. benzylowy C6H5CH2OH. Różnią się od fenoli tym, że w fenolach grupa —OH jest bezpośrednio związana z pierścień iem benzenowym (np. C6H5OH). A. aromat, mają własn. chem. analogiczne do własn. a. alifat. Niektóre z nich, w postaci wolnej lub związanej, najczęściej w postaci estrów, wyst. w roślinach jako subst. zapachowe i z tego powodu mają znaczenie w przem. perfumeryjnym. 9  alkoholiza alkoholiza -+ przeestryfikowanie; reakcja wymiany w estrze grupy alkoksylowej (np. —OC^H,) na inną za pomocą odpowiedniego alkoholu w obecności katalizatorów kwaśnych lub zasadowych (w środowisku bezwodnym), np. CH3COOC2H5 + C4H9OH CH3COOC4H9 + C2H5OH W praktyce laboratoryjnej jako katalizatory stosuje się niewielkie ilości stężonego kwasu siarkowego, suchego chlorowodoru albo odpowiedniego alkoholanu sodu. Reakcja ta jest stos. np. do otrzym. polialkoholu winylowego, poliestrów i produktów z tłuszczów i olejów. allobarbital -*■ barbiturany. I aluminotermia — proces Goldschmidta polegający na redukcji tlenków metali za pomocą sproszkowanego glinu w wysokiej temp. (do 3000°C) uzyskiwanej w wyniku wydzielania się ciepła w reakcji egzotermicznej 8 Al + 3 Fe304 = 9 Fe + 4 A1203 W temp. reakcji żelazo topi się i można je oddzielić od A1203. Można w ten sposób otrzymywać ipne metale i stopy. A. wykorzystuje się również jako źródło energii do wytwarzania wysokiej temp. (np. przy spawaniu termitowym). ałuny Me‘2S04 Me^1(S04)3,-24 H20; podwójne siarczany metalu jednowartościowego Me3 (może nim być Na, K, Rb, Cs, NH*, Tl) oraz trójwartościowego MeIU (przeważnie Al,‘ także Ga, In, V, Cr, Mn, Fe, Co i in. z wyjątkiem lantanowców). Krystalizują w układzie regularnym, są między sobą izomorficzne.. Mają kwaśny, ściągający smak. Dobrze rozp. w wodzie, mogą być otrzymane przez zmieszanie gorących roztworów odpowiednich siarczanów. Najważniejszymi a. są: glin o w o-potasowy K?S04 A12(S04)3-24H20 — bezbarwny, spotykany w przyrodzie jako minerał; chromowo-potasowy K2S04Cr2(S04)3-24 H20 — niebieskofioletowe kryształy; żelazowo-amonowy (NH4)2S04-Fe2(S04)3-24H20 — jasnofioletowy. A. są stos. w garbarstwie i fotografii, w przem. tekstylnym i papierniczym, do dezynfekcji błon śluzowych i in. amalgamaty — ortęcie; roztwory metali w rtęci. W zależności od rodzaju i ilości metalu, mogą to być ciecze lub ciała stałe, a pod względem składu — związki, roztwory lub roztwory stałe. Ogrzane rozkładają się na rtęć i metal. A. sodowy, zawierający związek NaHg2, jest produktem pośrednim przy elektrolitycznym otrzym. wodorotlenku sodowego NaOH. A. złota, srebra i platyny znane są od czasów starożytnych: najdawniejsza metoda wydobywania tych metali z rud polegała na wymywaniu ich rtęcią. Obecnie a. metali alkalicznych i cynku są stos. w laboratoriach jako środek redukujący, a. złota i srebra — do pozłacania i posrebrzania przedmiotów metalowych oraz do wyrobu luster, a. kadmu, cynku i srebra — w dentystyce do plombowania zębów. ameryk Am (łac. americium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie aktynowców, Z = 95, m. atom. 243,0614 (-► aktynowce). Otrzymany sztucznie po raz pierwszy w 1944 r. przez Amerykanina G.T. Seaborga i jego współpracowników: R.A. Jamesa, L.O. Morgana, A. Chiorso, w wyniku bombardowania naturalnego uranu przyspieszonymi w cyklotronie cząsteczkami a, w reakcji jądrowej 238U(a, n)241Pu 241 Am Powstający izotop 241 Am wysyła prom. a, ma T1/2 = 458 lat. Za pomocą różnych reakcji jądrowych otrzymano inne izotopy, o liczbach masowych od 237 do 246. Duże ilości a. (rzędu kilkudziesięciu mg) otrzymano w reaktorze jądrowym przez napromienianie uranu. Powstaje wówczas głównie mieszanina izotopów 241Am, 242Am oraz najdłużej żyjące 243Am (Ti/2 = = 7600 lat). A. jest srebrzystobiałym metalem; temp. topn. 994°C (wg innych źródeł 1176°C), temp. wrz. 3150°C, gęstość 13,67 g/cm3 (20°C). Bardzo aktywny chemicznie, w związkach wyst. w stopniu utlenienia od +2 do +6, przy czym najtrwalsze są związki w stopniu utlenienia +3. Wolny metal otrzymuje się przez redukcję fluorku AmF3 metalicznym barem. Izotop 241 Am jest stos. do leczenia nowotworów tarczycy, jako źródło prom. a w przyrządach izotopowych, do usuwania elektryczności statycznej i in. amfoteryczność — zdolność tlenków i wodorotlenków niektórych metali do reagowania z kwasami jak zasada, a z zasadami jak kwas. Przykładem takiego metalu jest np. cynk, którego wodorotlenek reaguje w następujący sposób: Zn(OH)2 + H2S04 = ZnS04 + 2H20 siarczan cynkowy Zn(OH)2 + 2 NaOH = Na2[Zn(OH)4] czterohydroksocynkan sodowy Innym przykładem jest glin Al(OH)3 -i- 3HC1 = A1C13 + 3 H20 chlorek glinowy Al(OH)3 + NaOH = Na[Al(OH)4] czterohydroksoglinian sodowy W odróżnieniu od zwykłych metali, mogących rozpuszczać się tylko w kwasach, metale amfoteryczne mogą rozpuszczać się również w zasadach, tworząc związki zawierające metal w reszcie kwasowej (anionie). A. jest cechą pierwiastków położonych na przekątnej układu okresowego, a także pierwiastków grup pobocznych występujących w wielu stopniach utlenienia (amfoteryczny jest zwykle jeden ze stopni). amidoxal — Sulfafurazol, 5-(4-aminobenzenosulfonamido)-3,4-dimetyloizoksazol; pochodna sulfaniloamidu stos. głównie w zakażeniach dróg moczowych. Nie krystalizuje w moczu, nie uszkadza nerek. amidy — pochodne kwasów karboksylowych i sulfonowych, w których ugrupowanie —OH w grupie karboksylowej lub sulfonowej jest zastąpione grupą —NH2. A.k. otrzymuje się głównie przez działanie amoniakiem na halogenki acylowe. Są to związki słabo zasadowe, kryst. Bardziej znanymi amidami kwasów karboksylowych są: -*■ formamid, -*■ acetamid, -*■ benzamid. Amidy kwasów sulfonowych, tzw. -+ sulfonoamidy mają znaczenie w lecznictwie. aminoalkohole — hydroksyaminy; związki zawierające w cząsteczce równocześnie: grupę hydroksylową —OH i aminową —NH2, np. H2N(CH2)2OH. Niektóre a. wyst. w organizmach 10 amofos zwierzęcych, gdzie pełnią ważne funkcje fizjologiczne, np. kolamina (hydroksyetyloamina), cholina, sfingozyna. Estry kwasu benzoesowego i aminoalkoholi wykazują silne działanie znieczulające, są stos. jako środki zastępujące kokainę. aminobenzen -* anilina. o-aminobenzoesowy kwas -* antranilowy kwas. aminofilina -*• teofilina. aminokwasy — kwasy karboksylowe alifatyczne lub aromatyczne, zawierające w cząsteczce oprócz grupy karboksylowej —COOIi grupę aminową —NH2. Są to związki amfoteryczne, dzięki czemu obojętna cząsteczka aminokwasu jest w stanie równowagi z solą wewnętrzną (jonem obojnaczym), np. H,NCH2COOH H3N+CH2COCr W szeregu alifatycznym rozróżnia się a-, /?-, y- itd. aminokwasy w zależności od położenia grupy —NH2 wobec grupy —COOH, a p np. CH3CH(NH2)COOH, CH3CH(NH2)CH2COOH, CH3CH(NH2)CH2CH2COOH. Największe znaczenie mają a-aminokwasy, ponieważ z ich cząsteczek są zbudowane wszystkie białka występujące w organizmach żywych. W skład białek wchodzą nie tylko obojętne aminokwasy, jak np. glicyna i fenyloaianina, lecz również a. kwasowe (z dwiema grupami —COOH i jedną grupą —NH2), np. kwas glutaminowy i a. zasadowe (z jedną grupą —COOH i dwiema grupami —NH2), np. lizyna. Niektóre a-aminokwasy naturalne zawierają siarkę, np. metionina. a-Aminokwasy wyodrębnia się głównie z produktów hydrolizy białek, otrzymuje się je również za pomocą syntezy chem. i biosyntezy. Związki te z wyjątkiem glicyny mają asymetryczny atom węgla, wykazują więc optyczną czynność. W organizmach żywych wyst. prawie wyłącznie a-a. o konfiguracji L. Opisując budowę białka lub polipeptydu (-*• polipeptydy) nie posługujemy się pełnymi nazwami aminokwasów, lecz ogólnie przyjętymi skrótami tych nazw, np. Nazwa skrót wzór Glicyna Gly H2NCH2COOH Alanina Ala ch3chcooh I nh2 Leucyna Leu (CH3)2CHCH2CHCOOH j nh2 Cysteina Cys hsch2chcooh I NH2 wycinek łańcucha białkowego -Cys-Ala-Gly-Cys-Leu-Ala-Gly-Cys-Leupowtarzająca się sekwencja aminokwasów. Naturalne a. w lecznictwie są stos. w przypadkach nieprawidłowej gospodarki białkowej — złe przyswajanie białka lub duża utrata białka spowodowana przewlekłymi chorobami, marskością wątroby lub operacjami chirurgicznymi. Poza tym są wykorzystywane jako surowce w syntezie leków. Z a. aromat, duże znaczenie ma kwas antranilowy o-H2NC6H4COOH stos. w przem. barwników oraz do syntezy indyga oraz kwas p-aminobenzoesowy (PAB) wyst. w drożdżach; zalicza się go do witamin grupy B. Stos. w żywieniu, do badań mikrobiologicznych i biochemicznych. A. są to związki stałe, kryst., w wodzie wykazują różną rozpuszczalność, prawie wszystkie są nierozp. w alkoholu, mają stosunkowo wysokie temp. topnienia. aminometradin -» leki diuretyczne. aminonaftalen -*■ naftyloamina. aminooctowy kwas -» glicyna. aminoplasty — tworzywa sztuczne otrzym. z żywic aminowych: mocznikowo-formaldehydowych i melaminowo-formaldehydowych. Utwardza się je na gorąco przy użyciu katalizatorów kwaśnych. Z żywic mocznikowych i melaminowych otrzymuje się przede wszystkim -*■ tłoczywa aminowe, ponadto laminaty elektroizolacyjne i ozdobne (głównie przy użyciu papieru jako nośnika) oraz płyty wiórowe i paździerzowe. Żywice aminowe stosuje się do klejenia drewna i w przem. meblarskim, do celów lakierniczych i jako apretury włókiennicze. a-aminopropinowy kwas -*• alanina. aminotoluen -*• toluidyna. aminowanie — reakcje wprowadzania jednowartościowej grupy aminowej —NH2 do cząsteczki związku org. pod działaniem amoniaku, chlorku amonowego lub siarczynu amonowego, najczęściej na miejsce grupy —OH, —Cl lub —S03H, np. kwas antrachinono-a-sulfonowy tworzy z amoniakiem a-aminoantrachinon; anilinę otrzymuje się przez aminowanie chlorobenzenu, a /?-naftyloaminę — z /ł-naftolu. aminy — alkilowe lub arylowe pochodne amoniaku. W zależności od podstawienia jednego, dwóch lub trzech atomów wodoru w amoniaku odpowiednimi rodnikami alkilowymi lub arylowymi rozróżnia się a. pierwszorzędowe, np. CH3NH2, drugorzędowc, np. C6H5NHCH3 i trzeciorzędowe, np. C6H5N(CH3)2. A. są zasadami: z kwasami tworzą sole amoniowe, np. (CH3NH3)+Cr. Podstawiając w solach amoniowych wszystkie atomy wodoru rodnikami, otrzymuje się czwartorzędowe sole amoniowe, np. [(CH3)4N]+C1~. A. otrzymuje się przez alkilowanie amoniaku, redukcję związków zawierających azot, np. nitryli: RC=N + 4 H -» RCH2NH2, redukcję amidów, oksymów, związków nitrowych i in. Najprostszą aminą alifat. jest -* metyloamina CH3NH2, przedstawicielem a. aromat, jest -* anilina C6H5NH2. Diaminy, triaminy i ogólnie poliaminy są związkami zawierającymi dwie, trzy lub więcej grup aminowych w cząsteczce. Większość a. jest toksyczna. amminokompleksy -» związki kompleksowe. amofos — fosoran amonowy; nawóz mineralny dwuskładnikowy (NP), zawierający azot (18% N) i fosfor (46% P2Os) w postaci przyswajalnej przez rośliny. A. jest mieszaniną fosforanów amonowych. W Polsce częściej stosuje się nazwę fosforan amonowy niż amofos. Produkcja a. polega na neutralizacji kwasu fosforowego ekstrakcyjnego gazowym amoniakiem i granulacji wytworzonego fosforanu. Zgranulowany produkt jest suszony w suszarni bębnowej i segregowany na sitach. Ziarna większe są mielone, drobniejsze — zawracane do granulatora. A. można również otrzymywać przez wysycenie amoniakiem superfosfatu potrójnego. 11  amofoska amofoska — nawóz mineralny trójskładnikowy zawierający azot, fosfor i potas (NPK) w postaci przyswajalnej przez rośliny. Otrzym. przez mech. domieszanie do amofosu (-> amofos) związku chem. zawierającego potas. Najczęściej jako domieszkę stosuje się chlorek potasowy. A. produkowana w Polsce w postaci granulek nosi nazwę handlową polifoska 8-24-24 i zawiera 8% N, 24% P2Os i 24% K20. amon NH4, jon amonowy, grupa amonowa; jednowartościowa grupa występująca w solach amonowych oraz w wodorotlenku amonowym NH4OH. Podczas ogrzewania sole amonowe rozkładają się z wydzielaniem amoniaku NH3. amoniak NH3; bezbarwny gaz o ostrym, charakterystycznym zapachu, temp. topn. —11,TC, temp. wrz. — 33,3°C. Łatwo rozpuszcza się w wodzie (w 1 obj. ok. 700 obj. NH3), przy czym powstaje wodorotlenek amonowy NH4OH: słaba zasada, dysocjująca na grupę OH“ i jon amonowy NH^. Wodny roztwór a. jest nazywany wodą amoniakalną. Zarówno gazowy a., jak i woda amoniakalna reagują z kwasami dając sole amonowe (np. -*• azotan amonowy, -> chlorek amonowy). A. zawiera azot w stopniu utlenienia — 3 (najniższym możliwym) i ma własności redukujące, ale tylko w podwyższonych temp. W tlenie spala się zielonkawym płomieniem na wodę i azot 4 NH3 + 3 02 = 6 H20 + 2 N2 Utleniany na rozżarzonej siatce platynowej (kontakcie) daje tlenek azotu NO. Reakcja ta jest wykorzystywana w przemysłowej syntezie kwasu azotowego. Gazowy a. łatwo się skrapla. W stanie ciekłym rozpuszcza metale alkaliczne i metale ziem alkalicznych. Roztwory mają intensywne zabarwienie (np. roztwór sodu ma barwę niebieską) i przewodzą prąd elektr. Powoli przebiega w nich reakcja między rozpuszczonym metalem i a., przy czym powstają pochodne a., w których jeden (amidki) lub dwa atomy (imidki) wodoru są zastąpione metalem, np. amidek sodowy NaNH2 powstaje w reakcji 2 	NH3 + 2 Na = 2NaNH2 + H2 Amidki i imidki pod wpływem wody rozkładają się na a. i wodorotlenek metalu. W podwyższonej temp. a. reaguje z pierwiastkami (np. Zn, Cd, Fe, B, Si, S), tworząc -* azotki. Cząsteczka NH3 zawiera wolną parę elektronową przy atomie azotu, która może wytwarzać wiązanie koordynacyjne. Dzięki temu a. łatwo tworzy liczne -> związki kompleksowe. W laboratorium a. otrzymuje się przez działanie mocnych zasad na sole amonowe, w przemyśle — przez bezpośrednią syntezę z pierwiastków. Stos. jako półprodukt do otrzym. kwasu azotowego, nawozów azotowych, mocznika, wielu związków org., jako czynnik chłodzący w niektórych typach lodówek i in. amoniak, produkcja — przemysłowa metoda syntezy amoniaku. Prowadzi się ją w ciśnieniowym aparacie kontaktowym na katalizatorze żelaznym w postaci porowatych granulek, wg reakcji N2 + 3H2 = 2NH3 Jest to reakcja egzotermiczna, odwracalna, przebiegająca ze zmniejszeniem objętości. Do aparatu kontaktowego doprowadza się mieszaninę gazów o składzie stechiometrycznym (-> gaz syntezowy). Gazy zawierające 14-20% NH3 po przejściu przez aparat kontaktowy schładza się w celu wykroplenia amoniaku. Nieprzereagowane gazy, pozostające po wykropleniu amoniaku, 12 uzupełnia się świeżym gazem syntezowym' i zawraca do reaktora. Niewielką część nieprzereagowanego gazu wypuszcza się do atmosfery jako gaz resztkowy. Jest to konieczne dla utrzymania małego stężenia gazów obojętnych (argonu). W metodach produkcji a. pod wysokim ciśn. stosuje się niekiedy szeregowy układ reaktorów bez zawracania gazów poreakcyjnych do obiegu. Warunkami prawidłowej pracy instalacji są aktywny katalizator, gaz syntezowy pozbawiony subst. zatruwających katalizator oraz mała zawartość amoniaku w gazie obiegowym. Stosuje się katalizatory z żelaza, otrzym. przez redukcję tlenków żelaza. Na aktywność katalizatora zasadniczy wpływ mają następujące czynniki: rodzaj surowca tlenkowego, sposób redukcji i rodzaj dodatków aktywujących, tzw. promotorów, którymi najczęściej są K20, CaO, A1203, Si02. Gaz do syntezy amoniaku musi być wolny od pyłu i mgły oleju, nie może zawierać subst. zatruwających katalizator (CO, CÓ2, 02, H20 i związki siarki). Instalacja do oczyszczania gazu syntezowego stanowi ważną część oddziału syntezy amoniaku. Syntezę amoniaku prowadzi się pod ciśn. ok. 15 MPa (metody niskociśnieniowe), 20-50 MPa (metody średniociśnieniowe) lub 50-100 MPa (metody wysokociśnieniowe). Zależnie od stos. metody temp. w złożu katalizatora wynosi 400-650°C. Wydajność amoniaku z jednostki objętości aparatu wzrasta ze wzrostem ciśn. i prędkości objętościowej gazów. W metodach wysokociśnieniowych katalizator traci wcześniej swoją aktywność, wysokie są poza tym koszty budowy i eksploatacji aparatury oraz utrzymywanie w obiegu gazów pod wysokim ciśn. Dlatego najbardziej są rozpowszechnione instalacje średniociśnieniowe. Prod. amoniaku w jednostce średniociśnieniowej wynosi 200-400 t amoniaku na dobę. Wykroplony z gazów po reaktorze amoniak magazynuje się w stanie ciekłym w kulistych zbiornikach pod ciśn. ok. 0,4 MPa, w temp. — 4°C. Transportuje się go w stanie ciekłym w cysternach pod ciśn. 1,6 MPa, w cysternach z chłodziarkami pod ciśn. atmosferycznym lub w postaci roztworu wodnego jako tzw. wodę amoniakalną. amoniowe zasady — aminy org., które w roztworach wodnych mogą przyłączać proton z cząsteczki wody lub kation alkilowy do wolnej pary elektronów przy atomie azotu; powstaje wówczas związek jonowy, w którym wyst. dodatni jon amoniowy, np. H I R—N: + H + OH I H H I R—N -» H I H OH Czwartorzędowe z.a., np. wodorotlenek tetrametyloamoniowy [(CH3)4N]+OH- , są silnymi zasadami o mocy porównywalnej z mocą wodorotlenku potasowego. Z kwasami tworzą sole, głównie chlorki, bromki, jodki, np. chlorek tetrametyloamoniowy [(CH3)4N] + Cr. amonoliza — reakcja rozszczepienia cząsteczki związku org. pod działaniem amoniaku, np. a. estrów na amidy kwasowe RCOOR' + NH3 - RCONH2 + R'OH Octan etylu poddany działaniu wodnego roztworu amoniaku w temp. pokojowej przechodzi powoli w acetamid CH3COOC2H5 + NH3 -CH3CONH2 -I- C2H5OH acetamid  analiza fotometryczna płomieniowa W reakcji amoniaku z halogenkami alkilowymi powstają aminy pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe. amperometria -*■ analiza amperometryczna. ampicylina -> penicyliny. amylowy alkohol C5HnOH; alkohol alifat. nasycony. Nazwa ta obejmuje 8 izomerycznych alkoholi, z których cztery są I-rz., trzy — Il-rz. i jeden — Ill-rz. Najważniejsze z nich są: 1. Alkohol n-amylowy (1-pentanol, I-rz. alkohol amylowy) CH3CH2CH2CH2CH2OH, ciecz o temp. wrz. 137°C, słabo rozp. w wodzie, mieszająca się we wszystkich stosunkach z alkoholem i eterem. 2. Alkohol izoamylowy (3-metylobutan-l-ol, I-rz. alkohol izoamylowy) (CH3)2CHCH2CH2OH, ciecz o temp. wrz. 130°C. 3. Alkohol amylowy I-rz. optycznie czynny (2-metylobutan-l-ol) CH3CH2CH(CH3)CH2OH, ciecz o temp. wrz. 128°C. Te trzy alkohole znajdują się w fuzlach powstających podczas fermentacji alkoholowej. Surowy a.a., tzw. fermentacyjny, jest mieszafnną głównie alkoholi izoamylowego i 2-metylobutan-l-olu. Stos. do wyrobu estrów o przyjemnym zapachu owoców. anaforeza -» elektroforeza. analiza — ustalanie składu jakościowego (a. jakościowa) i ilościowego (a. ilościowa) materiałów. A. przeprowadza się metodami chem. (a. chemiczna) oraz metodami fiz. i fizykochem. stosując odpowiednie aparaty (a. instrumentalna). Zależnie od rodzaju badanego materiału rozróżnia się a. nieorganiczną (identyfikacja i oznaczanie składników nieorg.) i a. organiczną (identyfikacja i oznaczanie składników org.). Zależnie od wielkości próbki pobieranej do oznaczania rozróżnia się makroanalizę (kilkadziesiąt - 10"1 g), półmikroanalizę (10*'-lO-2 g), mikroanalizę (10~2-10"3 g), ultramikroanalizę (10"4-10"6 g), submikroanalizę (10"7-10"9 g) i subultramikroanalizę (10" -10"12 g). wiastek zostaje w płomieniu przeprowadzony w stan atomowy. Atomy oznaczanego pierwiastka absorbują emitowane przez lampę prom. proporcjonalne do ilości atomów w płomieniu, czyli stężenia pierwiastka w roztworze. Następnie prom. jest monochromatyzowane, najczęściej za pomocą siatki dyfrakcyjnej umieszczonej w odpowiednim układzie optycznym, i dochodzi do detektora. Jako detektory stosuje się fotopowielacze. A.a.a. umożliwia oznaczanie większości pierwiastków metalicznych z b. dużą selektywnością. Stos. głównie do oznaczania zawartości śladowych rzędu ppm, a nawet ppb. analiza aktywacyjna — metoda analizy chem. oznaczania składu pierwiastkowego substancji (jakościowego i ilościowego) za pomocą reakcji jądrowych. Oznaczanie to jest oparte na identyfikacji i pomiarze prom. jądrowego emitowanego podczas określonej reakcji jądrowej lub przez jej promieniotwórczy produkt. Do wywołania reakcji jądrowych stosuje się: neutrony (a.a. neutronowa), fotony o energii większej niż 3 MeV (analiza fotoaktywacyjna), jądra pierwiastków lekkich, np.: cząstka a, deuter, tryt, a także jądra pierwiastków cięższych, jak 160, ł9F, 22Ne (a.a. za pomocą cząstek naładowanych). A.a. jest metodą umożliwiającą oznaczenie bardzo małych stężeń wielu pierwiastków (dla niektórych rzędu 10"7%) w czystych metalach, półprzewodnikach, materiałach biologicznych, monokryształach, minerałach itd. A.a. znalazła zastos. w archeologii, medycynie, kryminalistyce, historii sztuki, geologii, kosmochemii i in. analiza amperometryczna — amperometria; dział analizy instrumentalnej. Polega na określaniu stężenia subst. elekroaktywnej na podstawie pomiaru natężenia prądu powstającego wskutek odpowiedniej reakcji na elektrodzie. analiza aparaturowa -» analiza instrumentalna. analiza chemiczna -» analiza. analiza absorpcyjna atomowa — absorpcja atomowa; dział analizy instrumentalnej, w której wykorzystuje się zjawisko absorpcji przez atomy pierwiastków prom. o długości fali charakterystycznej dla danego pierwiastka. Oznaczenia przeprowadza się za pomocą spektrometrów do absorpcji atomowej (rys.). Schemat spektrometru do absorpcji atomowej: / — źródło światła, 2 — zwierciadła płaskie, 3 soczewki kwarcowe, 4 — palnik, 5 — szczeliny, 6 — zwierciadło paraboliczne, 7 — siatka dyfrakcyjna, 8 - detektor Źródłem prom. jest najczęściej lampa z katodą wnękową wykonaną z metalu, który ma być oznaczany. Prom. przechodzi przez soczewkę skupiającą i przez płomień z podłużnego palnika. Do palnika wprowadza się badany roztwór za pomocą urządzenia rozpylającego (atomizera). Związek zawierający oznaczany pier¬ analiza elementarna — oznaczanie zawartości poszczególnych pierwiastków (głównie C, H, N, S) w związkach org. przez spalanie próbki w specjalnej aparaturze i oznaczenie rozdzielonych produktów spalania (C02, H20, N2, S02 itd.). analiza fotometryczna płomieniowa — fotometria płomieniowa; dział analizy spektralnej emisyjnej, w której jako źródło wzbudzenia stosuje się płomień, np. wodorowo-tlenowy lub acetylenowo-tlenowy, a oznaczenie wykonuje się za pomocą fotometru płomieniowego, np. Zeissa (rys.). 13  analiza gazowa Roztwór próbki z naczyńka 1 jest zasysany rozpylaczem 2 zasilanym strumieniem tlenu przez 2'. Przez naczynie V mgła trafia do mieszalnika 3, w którym miesza się z gazem palnym doprowadzanym przez 2" do palnika 4. Promieniowanie, emitowane przez wzbudzone w płomieniu pierwiastki, jest kondensowane przez zwierciadło 5, przechodzi przez monochromatyzujący je filtr 6, przesłonę 7 i pada na fotoogniwo 8 umieszczane w miejscu matówki 9. Natężenie prądu ogniwa — które jest związane z intensywnością emitowanego prom., a więc zawartością pierwiastka w próbce — mierzy się czułym galwanometrem. A.f.p. stosuje się do oznaczania pierwiastków o małych potencjałach wzbudzenia, przede wszystkim metali alkalicznych i metali ziem alkalicznych. analiza gazowa — analiza obejmująca jakościowe i ilościowe metody analizy gazów. W analizie ilościowej stosuje się najczęściej: 1. 	Absorpcję oznaczanego składnika w odpowiednim roztworze i pomiar wywołanej tym zmiany objętości lub ciśnienia próbki, przyrostu masy roztworu pochłaniającego bądź oznaczenie pochłoniętego gazu za pomocą miareczkowania, kolorymetrycznie, konduktometrycznie itd. 2. Bezpośredni pomiar odpowiedniej własn. fiz. danego składnika gazowego lub produktów jego rozkładu, np. przez absorpcję w podczerwieni, zmiany przewodności cieplnej gazu przepływającego przez odpowiedni układ pomiarowy. 3. Chromatografię gazową. 4. Kondensację lub destylację frakcyjną mieszaniny gazów. 5. Spektrometrię masową. Pomiary przeprowadza się w sposób okresowy lub ciągły. Do ciągłej kontroli procesów technologicznych, zanieczyszczeń powietrza itp. stosuje się różnego typu analizatory. analiza ilościowa -+ analiza. analiza instrumentalna — analiza aparaturowa; analiza wykonywana za pomocą przyrządów przekształcających mierzone wielkości (fiz., fizykochem.) badanego układu w użyteczne wskazania, których wartość jest związana z zawartością oznaczanego w tym układzie składnika. Zazwyczaj przyrząd składa się z trzech podstawowych części: 1) czujnika (np. ogniwa pomiarowego), który wielkość wyjściową (np. pH) przekształca w sygnał, 2) przetwornika sygnału (np. wzmacniacza, prostownika), 3) wskaźnika (np. wychyłowego, rejestratora, oscylografu). analiza jakościowa -» analiza. analiza konduktometryczna — konduktometria; dział analizy instrumentalnej, w której do celów analizy ilościowej wykorzystuje się zależność przewodności elektr. właściwej (konduktywnosci) badanego materiału (najczęściej roztworu) od zawartości oznaczanego składnika. Zamiast pomiaru przewodności wykonuje się pomiar oporu elektr. (odwrotność przewodności) typoKrzywa miareczkowania konduktometrycznego mieszaniny mocnego i słabego kwasu roztworem NaOH: PK, i PK2 — odpowiednie punkty końcowe wymi aparatami (-» konduktometr) bądź specjalnymi aparatami przystosowanymi do oznaczania określonego składnika (np. wilgoci w drewnie, glebie itp.). Pomiary można przeprowadzać w sposób okresowy i ciągły. Istnieją różne analizatory konduktometryczne, także do analizy gazów, np. do oznaczania C02 przez pomiar zmian oporu elektr. roztworu Ba(OH)2 powodowanych reakcją z C02. A.L wykorzystuje się również do rozpoznawania punktu końcowego miareczkowania (rys.). analiza kulometryczna — kulometria; dział analizy instrumentalnej, polegającej na pomiarze ilości elektryczności niezbędnej do stechiometrycznego przebiegu reakcji elektrochem. ze 100-proc. wydajnością prądową. Postępować można dwoma sposobami: 1. 	Prowadzenie procesu przy stałym natężeniu prądu. Czynnik reagujący z oznaczanym składnikiem jest wytwarzany elektrodowo bezpośrednio w badanym roztworze lub w oddzielnym naczyniu, skąd dopływa on w sposób ciągły do badanego roztworu. Koniec reakcji rozpoznaje się np. potencjometrycznie, a zawartość składnika oblicza się z natężenia prądu wytwarzającego i czasu wytwarzania. Jest to tzw. miareczkowanie kulometryczne. 2. Prowadzenie procesu przy stałym potencjale. Koniec reakcji wskazuje spadek natężenia prądu praktycznie do zera. Ilość przereagowanej subst. oblicza się na podstawie wskazań kulometru (-» kulometr) połączonego szeregowo z układem pomiarowym. A.k. umożliwia oznaczanie różnego typu subst. zarówno w skali makro, jak i mikro, a nawet ultramikro, i stąd często znajduje zastos. w badaniach biologicznych, medycynie itp. analiza miareczkowa — analiza objętościowa; dział analizy ilościowej, polegającej na oznaczaniu składnika roztworu na podstawie pomiaru objętości roztworu mianowanego, zużytego na ilościowe przeprowadzenie reakcji z tym składnikiem (-+ miareczkowanie). Koniec reakcji, zachodzącej podczas miareczkowania, rozpoznaje się stosując wskaźnik (-► wskaźnik) lub metodami fizykochemicznymi. analiza nefelometryczna — nefelometría; dział analizy instrumentalnej, polegającej na pomiarze światła rozproszonego przez zawiesinę otrzymaną w roztworze w wyniku reakcji oznaczanego składnika z odczynnikiem. Pomiar wykonuje się za pomocą Schemat nefelometru: / — źródło światła, 2 — kondensator, 3 — filtr, 4 — przesłona, 5 — kuweta z zawiesiną, 6 — fotoogniwa, 7 — galwanometr nefelometru irys.) lub wizualnie przez porównanie z roztworem wzorcowym lub skalą wzorców, obserwując z boku i na czarnym tle roztwór umieszczony w cylindrze i oświetlony od 14 analiza rentgenowska dołu. Stos. do oznaczania małych zawartości składników tworzących trudno rozpuszczalne osady (np. chlorków, siarczanów w wodach powierzchniowych). analiza nieorganiczna -*■ analiza. analiza objętościowa -*■ analiza miareczkowa. analiza organiczna -» analiza. Oznaczenia polarograficzne przeprowadza się za pomocą polarografu (rys. 1), a otrzymany wykres nazywa się polarogramem (rys. 2). analiza potencjometryczna — potencjometria; dział analizy instrumentalnej, w której do oznaczania zawartości danego składnika w roztworze wykorzystuje się pomiar siły elektromotorycznej SEM ogniwa złożonego z dwóch elektrod — porównawczej i wskaźnikowej, zanurzonych w badanym roztworze. analiza polarograficzna — polarografia; dział analizy instrumentalnej. Najczęściej wykorzystuje się rejestrację i analizę zależności natężenia prądu od napięcia (zmienianego w sposób ciągły w zakresie od +0,4 do —2,6 V) przyłożonego do specjalnego układu elektrod: kroplowa elektroda rtęciowa-elektroda porównawcza. A.p. umożliwia oznaczanie subst. ulegających elektrochem. redukcji lub utlenieniu na elektrodzie kroplowej. Proces elektrochem. dla każdej subst. zachodzi przy charakterystycznym dla niej potencjale, co umożliwia identyfikację, a natężenie prądu jest proporcjonalne do stężenia tej subst. w roztworze. A.p. umożliwia oznaczanie niewielkich stężeń subst. (10~2-10~6 mol/1). Przy odpowiednim doborze warunków możliwe jest równoległe oznaczenie kilku składników obok siebie. Rys. 1. Schemat polarografu: 1 — kroplowa elektroda rtęciowa, 2 — elektroda porównawcza, 3 — badany roztwór, 4 — źródło prądu, 5 — potencjometr umożliwiający ciągłą zmianę napięcia, 6 — przyrząd wskaźnikowy (rejestrator) Rys. 2. Polarogram roztworu zawierającego jony Cd2 + i Mn2 + w stężeniu 2,5-10 mol/1 i Zn2+ w stężeniu 5-10"ł mol/1 w roztworze KC1 o stężeniu 1 mol/1 Analiza potencjometryczna: a) typowy zestaw do miareczkowania potencjometrycznego: 1 — odprowadzenia do potencjometru, 2—elektroda wskaźnikowa, 3 — elektroda porównawcza, 4 — zlewka z badanym roztworem, 5 — biureta, 6 — mieszadło magnetyczne; b) krzywa miareczkowania potencjometrycznego mieszaniny kwasu solnego i octowego roztworem NaOH: PK, i PK.2 — odpowiednie punkty końcowe Pomiaru dokonuje się za pomocą odpowiedniego potencjometru lub pehametru. Pomiar bezpośredni jest oparty na proporcjonalności pomiędzy potencjałem odpowiednich elektrod wskaźnikowych a stężeniem oznaczanych jonów w roztworze (np. pomiar pH, pomiary różnych jonów za pomocą elektrod jonoselektywnych). Taki sposób wykorzystuje się również w analizatorach ciągłych. W miareczkowaniu potencjometrycznym wykorzystuje się obserwację zmian potencjału elektody wskaźnikowej w zależności od zmian stężenia oznaczanego składnika. analiza radiometryczna — oznaczanie związków promieniotwórczych na podstawie wysyłanego przez nie prom. jonizującego. analiza rentgenowska — dział analizy instrumentalnej; rozróżnia się a.r. absorpcyjną, dyfrakcyjną i emisyjną. A.r. absorpcyjna polega na pomiarze absorpcji prom. rentgenowskiego przez atomy oznaczonego pierwiastka. W określonym zakrfesie stężeń absorbancja jest proporcjonalna do zawartości pierwiastka w próbce. Stosuje się ją do oznaczania pierwiastków o m. atom. większej od 20. Użyteczna jest ona zwłaszcza do oznaczania pojedynczych pierwiastków ciężkich w materiałach złożonych z pierwiastków o małych masach atomowych. A.r. dyfrakcyjna polega na pomiarze kąta ugięcia prom. rentgenowskiego przez badaną próbkę krystaliczną. Dla każdej subst. krystalicznej uzyskuje się specyficzne charakterystyczne widmo, które umożliwia jej identyfikację oraz wysunięcie wniosków o jej zawartości ilościowej. A.r. e m i s yj n a polega na pomiarze natężenia prom. uzyskanego przez: 1) bombardowanie elektronami ciała umieszczonego w lampie rentgenowskiej (widma pierwotne); badając widmo uzyskuje się informacje o strukturze cząsteczek, a zwłaszcza 15  analiza rozjemcza o rodzaju wiązań chem. atomu emitującego promieniowanie z atomami sąsiednimi; 2) naświetlanie substancji prom. pierwotnym (widma fluorescencyjne); emitowane prom. fluorescencyjne jest charakterystyczne pod względem długości fali dla danej subst., a jego natężenie jest proporcjonalne do zawartości tej substancji. analiza rozjemcza — analiza mająca na celu ustalenie zawartości składników, których oznaczenia wykonane przez różne laboratoria nie są zgodne. Wyniki analizy wykonanej w laboratorium wytypowanym przez strony za rozjemcze są dla stron obowiązujące. analiza ruchowa — analiza mająca na celu kontrolę przebiegu procesu technologicznego. Stosuje się możliwie najszybsze metody analityczne. analiza seryjna — analiza dużych serii próbek takiego samego materiału, tą samą metodą. analiza spektralna — analiza widmowa; dział analizy instrumentalnej, w której do wykrywania i oznaczania pierwiastków lub związków wykorzystuje się zjawiska absorpcji (-» analiza spektralna absorpcyjna) lub emisji (-» analiza spektralna emisyjna) promieniowania. analiza spektralna absorpcyjna — analiza spektrofotometryczna, spektrofotometria; analiza spektralna p.olegająca na wykorzystaniu selektywnej absorpcji prom. przez badaną subst. do jej wykrywania, identyfikacji i oznaczania. Jeżeli dla określonego związku wykona się wykres zależności absorbancji od długości fali (rys. a) lub liczby falowej (rys. b), to otrzyma się tzw. krzywą absorpcji, na której wyst. maksima i minima, charakterystyczne dla pewnych ugrupowań w cząsteczce. Pojawianie się lub brak takich maksimów i minimów przy określonych długościach fali stanowi podstawę identyfikacji związku. Jeżeli krzywa absorpcji badanego związku jest w całym obszarze widma identyczna z krzywą absorpcji określonego związku, to obie subst. są identyczne. Pomiar natomiast absorbancji przy określonej długości fali stanowi podstawę analizy ilościowej, ponieważ w pewnych zakresach stężeń absorpcja jest proporcjonalna do stężenia danej subst. w próbce. W zależności od wykorzystywanego obszaru widma a.s.a. dzieli się na analizę spektrofotometryczną w nadfiolecie (poniżej 400 nm), w świetle widzialnym (400-750 nm) i w podczerwieni (powyż.ej 750 nm). Pomiary przeprowadza się za pomocą odpowiednich dla danego zakresu widm spektrofotometrów (-*■ spektrofotometr), a w świetle widzialnym również fotometrów (--> fotometr), bądź nawet przez wizualną ocenę intensywności zabarwienia. analiza spektralna emisyjna — analiza spektralna polegająca na wykorzystaniu wzbudzonego w określonych warunkach prom. emitowanego przez badaną subst. do jej wykrywania, identyfikacji i oznaczania. Wzbudzone prom. rozszczepia się za pomocą Sc¡¡ Scj¡ £0.2 63,2 K 60,2 Ali 68,0 Zr7tt 67,6 I I | I i I ! I 256 Al], Al4 Zn] Ce] Ce8 Mo7 75,1 75,4 82,49 0,2,44 895 92fi 02J3 Zr u Zrna 685 714 Wn 71,4 Sif 66J6 Zn.? 695 257 Sn5 Sb3 71J6 74,1 i; 75,1 ¡ I ^nlir> C0j¡ COjj 76,1 80,382,2 Si1 Cd1 77,1 80,3 Pb' 77,3 Tth 80,1 co] 87,2 K 85,6 83,2 AuJ 90,0 Mn Mn Mn Mn fig Mn5 93,7 95,0 Md7 937 Sns 94,4 1 I 1 | 1 1 I I I I I I I | I ! I 258 259 Sb] 98,1 In BI7 0,06 Pbl Pb5 13,6 1422 Mn1 05,7 Ta5 0.36 In] 105 K 09fi ZnD 08JS Mn Sb5 125 Sb1 14,7 i ! i 1 j I I i I I i I I I j I i 260 nm 261 Arkusz z atlasu linii widmowych. W górnej części położenie charakterystycznych linii spektralnych, poniżej zdjęcie widma żelaza zanieczyszczonego manganem. U dołu skala długości tal 16 analizator pryzmatu lub siatki dyfrakcyjnej na tzw. widmo liniowe (emitowane przez atomy i jony gazów), pasmowe (emitowane przez cząsteczki w postaci pary) bądź ciągłe (emitowane przez ciecze i ciała stałe). W analizie wykorzystuje się widma liniowe (rys.). Położenie tych linii (długość fali) jest charakterystyczne dla danej subst. i umożliwia jej identyfikację, zaś ich intensywność jest związana ze stężeniem składnika w próbce i umożliwia jego oznaczenie. Zależnie od sposobu wzbudzania próbki, rodzaju emitowanego prom., sposobu jego pomiaru itd. rozróżnia sięm.in.: ljanalizę fotometryczną płomieniową; 2)analizę spektrograficzną (wzbudzenie w łuku, iskrze elektr. i in., rejestracja widma na kliszy fotograficznej, analiza ilościowa opiera się na pomiarze intensywności zaczernienia linii) przeprowadzaną za pomocą spektrografów różnej konstrukcji (-► spektrograf); 3) analizę spektrometryczną (wzbudzenie w łuku lub iskrze, rejestracja i pomiar natężenia widma za pomocą fotopowielaczy) wykonywaną za pomocą spektrometrów. analiza spektrofotometryczna -* analiza spektralna absorpcyjna. analiza spektrograficzna -* analiza spektralna emisyjna. analiza spektrometryczną -» analiza spektralna emisyjna. analiza strukturalna — badanie wewnętrzej budowy (struktury) cząsteczek lub kryształów, mające na celu określenie położeń wszystkich atomów w cząsteczce lub w komórce elementarnej. As. przeprowadza się rentgenograficznie, za pomocą badań widm absorpcyjnych w podczerwieni, świetle widzialnym i nadfiolecie i in. Stosuje się również metody chem., głównie w przypadku związków organicznych. analiza śladowa — wykrywanie lub oznaczanie składników próbki, występujących w niej w b. małych ilościach, odpowiednio czułymi metodami. analiza techniczna — analiza surowców, materiałów pomocniczych i produktów w celu zbadania, czy odpowiadają określonym wymaganiom. analiza termiczna — zespół metod stos. do badania zmian różnych własn. ciała (masy, energii i objętości) w zależności od zmian temp. tego ciała w czasie. Służy przede wszystkim do wyznaczania charakterystycznych temp. (np. topnienia, krystalizacji) i ciepeł (np. ciepło właściwe) oraz do przemian fiz. i chem. ciał. analiza turbidymetryczna — turbidymetria; dział analizy instrumentalnej, polegającej na pomiarze zmian natężenia prom. widzialnego przechodzącego przez roztwór, spowodowanych zmętnieniem tego roztworu w wyniku wydzielenia oznaczanego składnika w postaci osadu (pozostającego w zawiesinie) lub emulsji. Pomiary przeprowadza się zazwyczaj wizualnie za pomocą odpowiednich prostych kolorymetrów lub przez porównanie ze skalą wzorców. Stos. do oznaczania małych zawartości składników, tworzących trudno rozpuszczalne osady z odpowiednim odczynnikiem (np. chlorków czy siarczanów w wodach powierzchniowych) lub wydzielających się w postaci emulsji po zmianie składu rozpuszczalnika. analiza wagowa — dział analizy ilościowej, polegającej na oznaczaniu składników próbki na podstawie masy wysuszonego lub wyprażonego osadu, wydzielonego w toku analizy metodami chem. lub elektrochemicznymi. analiza widmowa -* analiza spektralna. analiza za pomocą spektrometrii mas — spektrometria mas; analiza polegająca na wytworzeniu z badanej subst. jonów gazowych (np. przez bombardowanie strumieniem elektronów), które są formowane w strumień i przyspieszane za pomocą pola elektr., a następnie przechodzą do analizatora mas, gdzie w polu magnetycznym ulegają rozszczepieniu na wiązki o jednakowym stosunku masy do ładunku. Odpowiednie czujniki umożliwiają ocenę rodzaju i zawartości różnych jonów. Stos. głównie w badaniach struktury związków org., do oznaczania ich m. cząst., do badania składu izotopowego mieszanin itp. Spektrometr mas jest stos. także jako detektor w chromatografii gazowej. analizator — aparat do automatycznego wykonywania oznaczenia jakiegoś składnika w sposób ciągły lub okresowy. W a. wykorzystuje się własn. fiz. (np. absorpcję prom. elektromagnetycznego o odpowiedniej długości fali charakterystycznej dla jednego ze składników badanego układu), fizykochem. (np. zmiany potencjału utleniająco-redukującego) lub chem. (np. zdolność oznaczanego składnika do tworzenia barwnego związku z określonym odczynnikiem, po zakończeniu reakcji następuje pomiar zabarwienia). A. 	mogą być stos. do badania ciał stałych (np. oznaczanie pierwiastków promieniotwórczych w rudzie na podstawie pomiaru natężenia ich promieniowania), cieczy (np. pomiar pH roztworów) i gazów (np. pomiar zawartości tlenu przez wykorzystanie jego własn. paramagnetycznych i pomiar zmiany przewodności cieplnej gazu w polu magnetycznym). A. 	ciągłe wskazują (i rejestrują) nieprzerwanie zawartość składnika w strumieniu przepływającego materiału. A. okresoAnalizator galwaniczny do oznaczania śladów tlenu 17  analogia zjawisk we wykonują atomatycznie, za pomocą odpowiednich urządzeń mech. i elektr., zespół czynności wykonywanych zwykle przez człowieka (np. odważenie i rozpuszczenie próbki, pobranie odpowiedniej porcji roztworu, mineralizację próbki, miareczkowanie itp.), dając gotowy wynik analizy bądź wykres, z którego łatwo można odczytać poszukiwaną wielkość. analogia zjawisk — podobieństwo przebiegu odmiennych zjawisk fiz., wynikające z tego, że zupełnie różne zjawiska fiz. można opisać za pomocą układu identycznych równań różniczkowych (tzw. izomorfizm matematyczny). Przykładem a.z. jest analogia równań lepkości (Newtona), przewodzenia ciepła (Fouriera) i dyfuzji (Ficka). Odzwierciedlają one a.z. przenoszenia: pędu, ciepła i masy. Andrussowa metoda -* cyjanowodór, produkcja metodą Andrussowa. anestezyna -» leki miejscowo znieczulające, aneuryna -* witamina Bj. angiotensyny — substancje zaliczane do hormonów tkankowych, występujące w układzie krążeniowym. W organizmie powstają z polipeptydu hipertensynogenu (angiotensynogenu) pod wpływem enzymu proteolitycznego (reniny). A. są deka- lub oktapeptydami (-» polipeptydy). Dekapeptydowa angiotensyna jest biologicznie nieczynna, natomiast angiotensyna złożona z ośmiu aminokwasów wywołuje silny, lecz krótkotrwały wzrost ciśn. krwi. A. i jej synt. analogi są stos. jako środki przeciwwstrząsowe po szokach różnego pochodzenia. anhydryt CaS04; minerał. Krystalizuje w układzie rombowym. Bezbarwny, niekiedy szary, niebieskawy, czerwonawy lub ciemny, prawie czarny, przezroczysty; gęstość 2,8-3,0 g/crrr, twardość 3-3,5 w skali Mohsa. W obecności wody może częściowo przechodzić w gips. Wyst. pospolicie w skałach osadowych; w Polsce spotykany m.in. na Śląsku i Podkarpaciu. Stos. do prod. materiałów wiążących (np. cementu anhydrytowego) oraz kwasu siarkowego; zbite odmiany są używane w budownictwie jako kamień dekoracyjny. anihilacja -* cząstki elementarne. anilana -+ włókna poliakrylonitrylowe. anilidy — pochodne aniliny, w których atom wodoru grupy aminowej —NH2 został zastąpiony rodnikiem kwasowym, tzw. acylem RCO— (np. formylem HCO—, acetylem CH3CO—, benzoilem C6H5CO—). A. powstają podczas ogrzewania aniliny z kwasami, bezwodnikami lub chlorkami kwasowymi. Pod wpływem ługów lub kwasów łatwo hydrolizują na składniki wyjściowe. Najważniejszymi a. są: Acetanilid C6H5NHCOCH3, N-acetyloanilina; anilid kwasu octowego. Bezb. kryształy, temp. topn. 114°Ć, temp. wrz. 305°C, rozp. w gorącej wodzie, alkoholu i eterze, chloroformie, acetonie. Stos. w lecznictwie jako lek przeciwgorączkowy (antyfebryna), do prod. kamfory synt., środków farmaceutycznych (np. sulfonoamidów) i barwników, do stabilizacji nadtlenku wodoru. Benzanilid C6H5NHCOC6H5; anilid kwasu benzoesowego. Płatki, temp. topn. 161°C, temp. wrz. 118°C/13 hPa, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Półprodukt do syntezy barwników, leków i środków perfumeryjnych. 18 anilina C6H5NH2, aminobenzen, fenyloamina; najprostsza amina aromat, o dużym znaczeniu przemysłowym. Bezb. ciecz oleista, temp. topn. — 6°C, temp. wrz. 184,5°C, na powietrzu i pod NH2 wpływem światła brązowieje. Częściowo rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, lotna z parą wodną. Toksyczna, łatwo wchłaniana do ustroju przez skórę. Z kwasami tworzy sole. Składnik smoły pogazowej, w technice otrzym. przez redukcję nitrobenzenu (opiłki żelazne, woda, niewielkie ilości kwasu solnego i ogrzewanie mieszaniny do temp. wrz.) lub amonolizę chlorobenzenu (4-5-molowy nadmiar wodnego roztworu amoniaku w stosunku do chlorobenzenu, sól miedziawa jako katalizator, temp. 150-250°C, ciśn. 3,5-10,5 MPa). Stos. w przem. półproduktów i barwników (barwniki anilinowe), w przem. farmaceutycznym, organicznym, do prod. materiałów wybuchowych, jako paliwo rakietowe. amonity —jonity zawierające aniony, które mogą być wymieniane na inne aniony z roztworu wg reakcji RA+B~ï±RB + A- (wymiana obojętna) ROH A- RA + OH- (wymiana zasadowa) (-* jonity). anizoi C6HjOCH,, eter fenylowo-metylowy, metoksybenzen: eter mieszaniny alifatyczno-aromat. Ciecz, temp. topn. — 37,5°C. temp. wrz. 154°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze Otrzym. przez metylowanie fenolu, np. siarczanem dimetylowym. Ma przyjemny zapach aromat., stos. jako rozpuszczalnik w wyrobach perfumeryjnych oraz jako półprodukt w syntezie organicznej. anksjolityki -» leki psychotropowe, anoda -* elektroliza. anodowanie — oksydowanie anodowe, eloksalacja; proces elektrolitycznego wytwarzania na powierzchni metali (głównie aluminium) powłoki ich tlenków. A. stosuje się w celach techn., dekoracyjnych oraz do ochrony przed korozją. Powłoki anodowe dają się łatwo barwić na różne kolory barwnikami org. i nieorganicznymi. Stos. w przem. maszynowym, lotniczym, budowlanym, galanteryjnym. anomeryzacja — zjawisko przestrzennego przemieszczania wzajemnego grup —H i —OH w cukrach prostych: przy pierwszym atomie węgla (C2) w aldozach, np. lub przy drugim atomie węgla w ketozach. Takie izomery przestrzenne nazywa się ano me ram i i oznacza je jako a i /?, np. a-glukoza i /J-glukoza. Przejawem fizycznym a. jest -♦ mutarotacja. antydetonatory antabuse -► anticol. antazolina -*• leki przeciwhistaminowe. anticol — Antabuse, Disulfiram; disulfid tetraetylotiuramu. Otrzym. przez działanie dwusiarczku węgla na dietyloaminę w środowisku zasadowym h5c2 c2h \ / N—C—S—S—C- -N / II II \ h5c2 s s c2h Powstająca sól kwasu dietyloditiokarbaminowego pod wpływem czterotionianu sodowego przechodzi w antikol. Żółte kryształy 0 temp. topn. 70°C; nierozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu 1 eterze, rozp. w chloroformie. Stos. w leczeniu alkoholizmu. Mechanizm działania polega na zatrzymaniu utleniania alkoholu etylowego na pośrednim etapie aldehydu octowego, który daje zespół objawów toksycznych (zaczerwienienie skóry, nudności, wymioty, niepokój). Następstwem tego jest wstręt do alkoholu. Powinien być stos. pod ścisłą kontrolą lekarską. antocyjanidyny — barwne składniki występujące w świecie roślinnym barwników antocyjanów. Do najbardziej rozpowszechnionych należą: pelargonidyna występująca np. w daliach, pelargoniach, czerwonych borówkach; cyjanidyna występująca np. w wiśniach, maku, kwiatach i liściach begonii; delfinidyna występująca np. w astrach, lawendzie, lnie. Barwa a. przechodzi od czerwieni przez fiolet do błękitu przy zmianie odczynu środowiska od kwasowego do zasadowego. W świecie roślinnym na barwę a. oprócz pH mają wpływ także inne czynniki. antocyjany — naturalne czerwone, niebieskie i fioletowe barwniki występujące w kwiatach, liściach i owocach. Są to glikozydy, które w wyniku hydrolizy pod wpływem słabych kwasów lub enzymów rozkładają się na cukier i właściwą subst. barwną (chromofor) — antocyjanidynę. antracen C14H,0; węglowodór aromat, o trzech pierścieniach benzenowych skondensowanych liniowo. Bezb. płytki, temp. topn. 217°C, temp. wrz. 354-355°C, nierozp. w wodzie, rozpuszcza się w alkoholu i eterze, przy czym pojawia się niebieska fluorescencja. Otrzym. ze smoły pogazowej, z frakcji oleju antracenowego. Stos. głównie do prod. antrachinonu — półproduktu do syntezy cennych barwników antrachinonowych. antrachinon C14H802; związek pierścieniowy z grupy chinonów, będący półproduktem do syntezy barwników antrachinonowych. Żółte słupki lub igły, temp. topn. 286°C (sublimuje), temp. wrz. 380°C, rozp. w alkoholu, eterze, acetonie. Otrzym. głównie przez O utlenianie antracenu dwuchromianem sodowym lub potasowym w obecności H2S04 (inne środki utleniające: tlen w obecności V2Os, HN03 i in.). A. odznacza się dużą odpornością na działanie podwyższonej temp. i środków utleniających. Reakcja sulfonowania 25-proc. oleum przebiega w temp. ok. 140°C. Kwasy antrachinonosulfonowe są surowcami do otrzym. innych pochodnych. A. rozpuszcza się w wodnych roztworach NaOH i wodorosiarczynu sodowego, tworząc krwistoczerwony roztwór dwusodowej soli antrahydrochinonu. antracyt — najstarsza geologicznie odmiana węgla o największym stopniu uwęglenia (zawartości węgla pierwiastkowego). Typ węgla oznaczony wg klasyfikacji polskiej symbolem 42, o b. małej zawartości części lotnych (3-7%), dużym cieple spalania, braku zdolności spiekania i własn. koksujących. Zawartość wilgoci 1-3%, popiołu 3-8%. Skład elementarny a. suchego i bezpopiołowego 94-97% C, 1-2,5% H, 2-5% (O + N + S). Wartość opałowa 36-37 MJ/kg. W Polsce wyst. w niewielkiej ilości. Stos. jako paliwo specjalne i jako dodatek do mieszanki koksowniczej. antranilowy kwas HOOCC6H4NH2, kwas o-aminobenzoesowy; najprostszy przedstawiciel aminokwasów aromat. Płatki o temp. topn. 144°C, sublimuje, rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Powstaje przez rozkład indyga, otrzym. z ftalimidu przez działanie podchlorynem sodowym w środowisku zasadowym w temp. 80°C. Stos. jako materiał wyjściowy do syntezy indyga oraz barwników azowych. Ester metylowy kwasu antranilowego wyst. w olejku jaśminu i jest używany w przem. perfumeryjnym. antybiotyki — substancje wytwarzane przez mikroorganizmy, głównie przez różne gatunki grzybów. Mają zdolność hamowania wzrostu lub niszczenia mikroorganizmów, także chorobotwórczych. A. działają przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo i przeciwnowotworowo; są stos. szeroko jako chemioterapeutyki oraz jako dodatki do pasz i środki konserwujące. Mechanizm działania a. polega na: hamowaniu syntezy błony komórkowej (penicyliny, cefalosporyny, cykloseryna), zmianach przepuszczalności dla elektrolitów błony cytoplazmatycznej (polimyksyny, streptomycyna), zaburzaniu lub hamowaniu syntezy białka w komórkach bakteryjnych (tetracykliny, Erytromycyna, Kanamycyna). Większość a. otrzymuje się przez biosyntezę lub półsyntetycznie, tylko niektóre (chloramfenikol, cykloseryna) otrzymuje się syntetycznie. W przemyśle stosuje się metodę tzw. fermentacji głębinowej. Cykl produkcyjny składa się z następujących etapów: 1) 	przygotowanie odpowiedniego materiału posiewowego i pożywki; 2) biosynteza (fermentacja); 3) izolacja antybiotyku z brzeczki pofermentacyjnej i jego oczyszczanie; 4) wytwarzanie form leku. Według budowy chemicznej a. dzieli się na: 1) antybiotyki betalaktamowe (penicyliny, cefalosporyny); 2) tetracykliny (Tetracyklina, Hydroksytetracyklina, Chlorotetracyklina); 3) 	a. aminoglikozydowe (Streptomycyna, Neomycyna, Kanamycyna); 4) makrolidy (Erytromycyna, Oleandomycyna); 5) a. polipeptydowe i in. (aktynomycyny, polimyksyny, chloramfenikol). antychlor -*• tiosiarczan sodowy. antycząstki -+ cząstki elementarne. antydetonatory — dodatki przeciwstukowe; substancje dodawane do benzyn silnikowych w celu zwiększenia ich liczby oktanowej (-♦ liczba oktanowa). Najczęściej stos. a. są tetraetylek i te19  antymon trametylek ołowiu. Wchodzą one w skład tzw. płynu etylowego mieszanego w odpowiedniej proporcji z benzynami silnikowymi (etylizowanie). Proporcja ta zależy od składu węglowodorowego benzyny, który wpływa decydująco na skuteczność działania antydetonatora. Ze względu na ochronę atmosfery przed zanieczyszczeniem toksycznymi związkami ołowiu wprowadzane są w wielu krajach przepisy znacznie ograniczające dopuszczalną zawartość ołowiu w benzynie (do 0,45 lub 0,15 g/dm3). Jako bezołowiowe a. zastosowano ostatnio etery (-* icrt-butylometylowy eter). antymon Sb (łac. stibium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie V, w grupie głównej azotowców, Z = 51, m. atom. 121,75 + 3 (-> azotowce). Znany od czasów starożytnych; w średniowieczu a. i jego związki cieszyły się dużym zainteresowaniem alchemików i lekarzy. W XV w. mnich Basilius Valentinus wydał książkę o a. i jego związkach. A. jest metalem, temp. topn. 630,5°C, temp. wrz. 1640°C. Wyst. w kilku odmianach alotropowych. W temp. poniżej — 50°C trwały jest a. ż ó 11 y, własnościami przypominający arsen żółty i fosfor biały. W temp. pokojowej istnieje a. metaliczny: srebrzystobiały metal o gęstości 6,69 g/cm3, przewodzący prąd elektr. Przez szybkie ochłodzenie par. a. można otrzymać nietrwały a. cz a r n y. W wyniku elektrolizy soli Sb powstaje a. wybuchowy, który pod wpływem uderzenia wybucha przechodząc w a. metaliczny. Naturalny pierwiastek składa się z dwóch izotopów: trwałego 121Sb i słabo promieniotwórczego 123Sb. Pary a. składają się z cząsteczek Sb4. W przyrodzie wyst. w postaci minerału antymonitu Sb2S3, z którego łatwo otrzymać wolny metal przez redukcję węglem. W związkach a. wyst. w stopniu utlenienia — 3, +3, + 5. Z wodorem tworzy antymonowodór SbH3 — trujący, nietrwały gaz, analogiczny do arsenowodoru. Trójtlenek Sb2Oa jest typowym tlenkiem amfoterycznym: w mocnych kwasach rozpuszcza się z wytworzeniem s o 1 i antymonawych, np. siarczanu antymonawego Sb2(S04)3, w mocnych zasadach — z utworzeniem antymoninów Me[Sb(OH)4]. Pięciotlenek Sb2Os ma własn. kwasowe. Pochodzi od niego kwas sześciohydroksoantymonowy H[Sb(OH)6] i jego sole antymoniany. A. ma szerokie zastos. techniczne, przede wszystkim w postaci stopów. Dodatek a. do ołowiu powoduje znaczne zwiększenie jego twardości: z takiego ołowiu sporządza się płyty do akumulatorów, w przem. chemicznym rurociągi do przesyłania cieczy wywołujących korozję, ołowianą otulinę kabli telefonicznych i in. Stopy a., miedzi i ołowiu (tzw. bab bity) służą do sporządzania panewek łożyskowych. Duże ilości b. czystego a. zużywane są przez przem. elementów półprzewodnikowych, jako dodatek do germanu. Stopy a. z galem, indem i glinem są stos. do sporządzania fotokomórek i termoelementów. Związki a. są silnie trujące; stos. w przemyśle farmaceutycznym, gumowym, do prod, emalii, pigmentów i in. antypody optyczne -> izomeria optyczna. antyseptyki -* środki antyseptyczne i dezynfekujące. antyutleniacze — przeciwutleniacze; substancje chem. zwalniające szybkość utleniania subst. utlenianych, głównie tworzyw sztucznych i gumy, lecz także tłuszczów, mydeł, smarów, kosmetyków i środków farmaceutycznych. Najczęściej stosowanymi a. są fenol i aminofenole oraz aminy aromat. Działanie a. polega na przerywaniu łańcuchowych reakcji rozkładu wywołanych przez rodniki powstające pod działaniem tlenu i światła. aparat flotacyjny -» flotownik. 20 aparat kontaktowy — reaktor chem. do prowadzenia procesów w obecności katalizatora stałego (w postaci siatki, spirali lub warstwy ziarnistego kontaktu). A.k. odgrywają podstawową rolę w wytwórniach kwasu siarkowego, amoniaku, kwasu azotowego oraz w syntezach przem. petrochemicznego i organicznego. aparat kontaktowy do produkcji amoniaku — stalowy cylindryczny aparat wyposażony wewnątrz w rury lub półki z kontaktem (-*• katalizator przemysłowy) oraz w urządzenie do wymiany ciepła. Jest on podstawowym urządzeniem instalacji do syntezy amoniaku. Poszczególne rozwiązania konstrukcyjne różnią się sposobem rozmieszczenia kontaktu, sposobem wymiany ciepła oraz grubością ścianek i wymiarami ogólnymi (zależnie od stosowanego ciśn. i temp.). Reakcja syntezy amoniaku jest reakcją egzotermiczną. W miarę jej przebiegu wzrasta wzdłuż warstwy katalizatora temp. reagentów, co powoduje zbliżenie się parametrów układu do stanu równowagi i zmniejszenie szybkości reakcji. Wewnątrz aparatu stosuje się zatem taki obieg gazów, który zapewnia chłodzenie warstw kontaktu surowym gazem. Dawne rozwiązania polegały na umieszczeniu kontaktu wewnątrz lub na zewnątrz pęku rur, chłodzonych surowym gazem. Obecnie kontakt umieszcza się na półkach warstwami, a gazy chłodzi przeponowo poza warstwami. W nowszych rozwiązaniach, tzw. aparatach kontaktowych radialnych (rys.), reagujące gazy przepływają przez warstwy kontaktu nie równolegle do osi warstwy (jak dawniej), lecz wzdłuż promienia — od osi do obwodu w pierwszej warstwie i od obwodu do osi w drugiej warstwie. Konstrukcja aparatów kontaktowych stwarza poważne problemy mech. ze względu na duże ciśn. i wysoką temp. oraz ze względu na poszukiwanie możliwości zwiększenia zdolności produkcyjnej instalacji przez zwiększenie wymiarów aparatu. Stosuje się  aparat wyparny wielowarstwowe konstrukcje ścianek, unika połączeń skręcanych, zastępując je spawaniem den do korpusu, wprowadza się chłodzenie ścianek od wewnątrz surowym gazem i inne rozwiązania umożliwiające budowę możliwie najtańszych aparatów o największej wydajności. aparat kontaktowy do utleniania dwutlenku siarki — cylindryczny stojący zbiornik stalowy wyposażony w półki z blachy perforowanej z warstwami kontaktu oraz przegrody oddzielające poszczególne półki lub służące do kierowania i mieszania strumienia gazowego. Wraz z wymiennikami ciepła stanowi on część instalacji do prod. kwasu siarkowego, nazywaną węzłem kontaktowym (rys.). Najczęściej buduje się pięciopółkowe (rzadziej r do spalania siarki Schemat węzła kontaktowego do produkcji kwasu siarkowego z siarki: / — aparat kontaktowy, 2,3— wymienniki ciepła, /', 7, 3', 4', 5' — półki aparatu kontaktowego czteropółkowe) aparaty kontaktowe. Gazy ze spalonej siarki lub surowców siarkonośnych ogrzane do temp. początku reakcji katalitycznej (ok. 400°C), dopływają na pierwszą półkę aparatu, gdzie w wyniku reakcji egzotermicznej SOz + 1/2 Ó2 = S03 ogrzewają się do temp. ok. 550°C. W miarę wzrostu temp. w reagującym gazie oraz zwiększania się zawartości trójtlenku siarki reakcja utleniania dwutlenku siarki zbliża się do stanu równowagi i przebiega coraz wolniej. Reagujące gazy należy zatem ochłodzić w międzystopniowym wymienniku ciepła do temp. ok. 400°C. Dopiero po tym doprowadza się je na drugą półkę aparatu, na której dalsza część dwutlenku siarki utlenia się do trójtlenku siarki. Temp. gazu znów wzrasta i jest konieczne ponowne ochłodzenie. Po przepłynięciu gazu przez warstwy kontaktu na pięciu półkach aparatu kontaktowego ok. 98,5% wprowadzonego dwutlenku siarki utlenia się do trójtlenku siarki. Nowoczesne aparaty mają wysokość kilkunastu metrów. Izoluje się je z zewnątrz watą żużlową i blachą aluminiową, wewnątrz wykłada cegłą ogniotrwałą. Wewnątrz aparat kontaktowy ma rozbudowaną stalową lub żeliwną konstrukcję nośną, na której wspierają się półki i przegrody. Reagujące gazy chłodzi się między półkami albo przeponowo w wymiennikach ciepła, albo bezprzeponowo przez mieszanie z wysuszonym, zimnym powietrzem. Przy chłodzeniu przeponowym jako medium chłodzące są stos. zimne surowe gazy zawierające dwutlenek siarki, woda lub powietrze używane potem do spalania siarki. Zwykle stosuje się systemy kombinowane przeponowe i bezprzeponowe. aparat pianowy — aparat, w którym gaz przepływając z dużą prędkością przez ciecz znajdującą się na półce sitowej wytwarza nad nią warstwę ruchomej piany. A.p. są stos. przede wszystkim jako absorbery i mokre odpylacze. aparat wyparny — wyparka; aparat do odparowywania rozpuszczalnika z rozcieńczonych roztworów (np. soli, wodorotlenku, cukru) w celu ich zatężania. Zatężanie roztworów w temp. niższej niż temp. wrz. i pod ciśn. atmosferycznym przeprowadza się w aparatach otwartych (panwiach), ogrzewanych ogniowo lub w kotłach z płaszczem grzejnym. Do zatężania roztworów w temp. wrz. stosuje się a.w. zamknięte, ogrzewane przeważnie parą wodną. Odparowywanie w nich przeprowadza się zarówno pod ciśn. niższym, jak i wyższym od ciśn. atmosferycznego. A.w. pracujące pod ciśn. niższym są wyposażone w urządzenie do skraplania oparów. Część grzejną a.w. stanowią płaszcze grzejne, elementy rurkowe lub (rzadziej) wężownice. Rozróżnia się a.w. z wielokrotnym obiegiem roztworu, w których zatężany roztwór wieokrotnie przepływa wzdłuż powierzchni grzejnych (średni czas pobytu roztworu w aparacie jest długi) i a.w. z jednokrotnym przepływem, w których roztwór przepływa jeden raz (krótki czas pobytu roztworu w aparacie), stos. do zatężania roztworów wrażliwych na działanie temp. Obieg roztworu w a.w. może być wywołany różnicą gęstości roztworu w poszczególnych punktach aparatu — a.w. z obiegiem naturalnym, lub pompą — a.w. z obiegiem wymuszonym. W a.w. z obiegiem naturalnym (rys.) — roztwór znajdujący się w rurkach 1, umocowanych w dwóch płytach sitowych 2, wrze na skutek doprowadzenia do niego ciepła od kondensującej pary wodnej w przestrzeni międzyrurkowej. Powstała mieszanina roztworu i pęcherzyków pary wodnej o gęstości mniejszej niż roztwór w rurze obiegowej 3 wznosi się do góry (układ naczyń połączonych). W przestrzeni nad zwierciadłem roztworu następuje oddzielenie pary od cieczy. Ciecz po zmieszaniu z roztworem surowym doprowadzanym przez króciec 4 spływa rurą obiegową w dół i następnie trafia do wnętrza rurek elementu grzejnego. Roztwór zatężany odprowadza się przez króciec 5. Wytworzona para przez urządzenia odkraplające jest odprowadzana króćcem 6. 21  aparat wyparny typu Luva W a.w. z obiegiem wymuszonym — pompa zasysa cyrkulujący roztwór, miesza go z zassanym roztworem świeżym i tłoczy przez rurki elementu grzejnego. A.w., w których zatężany roztwór przepływa wzdłuż powierzchni grzejnych w postaci cienkiej warstewki nazywa się a.w. cienkowarstewkowymi, np. typu Luva lub wirówkowy. A.w. stosuje się w wielu gałęziach przemysłu, np. chemicznym, spożywczym, farmaceutycznym. aparat wypamy typu Luva — wyparka typu Luva; aparat wypamy cienkowarstewkowy. W cylindrycznym korpusie aparatu 1 (rys.) jest umieszczony napędzany silnikiem elektr. wał 2 i7 z zamocowanymi na nim sztywno łopatkami 3 (zwykle 8 sztuk). Odległość łopatek od ściany korpusu wynosi 1-2 mm. Roztwór przeznaczony do zatężenia, doprowadzany króćcem 4, spływa cienką warstewką w dół po ściance aparatu. Grubość spływającej warstewki cieczy ogranicza odległość łopatek od ścian aparatu. Korpus wyparki poniżej doprowadzenia roztworu jest obudowany płaszczem grzejnym 5. Do przestrzeni między płaszczem a korpusem dopływa para grzejna. Roztwór zatężony odpływa przez króciec 7, a opary są odprowadzane z przestrzeni parowej króćcem 6. aparat wyparny wielodziałowy — bateria wyparna. Zestaw aparatów wyparnych, w których proces odparowania jest prowadzony pod różnym ciśn. P (różna temp. wrz. roztworu T). Poszczególne aparaty wypame wchodzące w skład a.w.w. noszą nazwę działów. Roztwór przepływa kolejno z jednego działu do drugiego. W każdym z nich zostaje odparowana pewna ilość rozpuszczalnika. Świeża para grzejna jest doprowadzana do działu pierwszego, gdzie panuje najwyższe ciśnienie P, (najwyższa temp. wrz. roztworu Tj). Opary wytworzone w dziale pierwszym przepływają do komory grzejnej drugiego działu, wytworzone w dziale drugim — do komory grzejnej działu trzeciego itd. (rys.), dostarczając ciepło potrzebne do odparowania porcji rozpuszczalnika w każdym dziale. Wykorzystanie oparów wytworzonych w jednym dziale do odparowania roztworu w drugim dziale jest możliwe wskutek obniżenia temp. 22 wrz. znajdującego się w nim roztworu. Uzyskuje się to przez odpowiednie obniżenie ciśn. w poszczególnych działach aparatu. Pożądany rozkład ciśn. osiąga się przez skroplenie opuszczających ostatni dział oparów w skraplaczu, będącym elementem składowym aparatu. Roztwór przeznaczony do zatężania może przepływać przez a.w.w. we współ- (najczęściej) lub w przeciwprądzie do oparów. Stosuje się także a.w.w. z jednoczesnym zasilaniem wszystkich działów roztworem świeżym (zasilanie równolegle) lub układy kombinowane współprądoworprzeciwprądowe. A.w.w. umożliwiają zmniejszenie zużycia ciepła (pary świeżej) na zatężanie roztworu w stosunku do pojedynczych aparatów wyparnych. Najczęściej liczba działów wynosi 3, rzadziej 4 lub 5. aparat wyparny z palnikiem zanurzeniowym — wyparka z palnikiem zanurzeniowym; wyparka, w której zatężany roztwór jest ogrzewany bezpośrednio spalinami powstałymi ze spalenia paliwa gazowego lub ciekłego w palniku z wylotem zanurzonym pod powierzchnią zatężanego roztworu (rys). Powstałe gazy barbotują w postaci pęcherzy przez roztwór, nagrzewają go i powodują odparowanie rozpuszczalnika. Stos. do zatężania roztworów aktywnych korozyjnie (swoboda w doborze materiału na wykonanie komory wyparnej) oraz wydzielających duże ilości fazy stałej (ogrzewanie bezprzeponowe). Aparat wyparny z palnikiem zanurzeniowym: 1 — korpus wyparki. 2 — palnU, 3 — łapacz kropel asfalt* twardy aparat wyparny z pompą cieplną -» wyparka mechaniczna. aparat z ruchomym wypełnieniem — aparat typu kolumnowego stos. do procesów między cieczą a gazem. Wypełnienie stanowią elementy (przeważnie kuliste) z tworzyw sztucznych o małej gęstości nasypowej (wewnątrz puste), umieszczone między dwiema półkami sitowymi (rys.). Gdy gaz przepływa z odpowiednią Ar-6H20. Otrzym. przez destylację frakcyjną skroplonego powietrza; gromadzi się także w cyrkulujących gazach przy syntezie amoniaku. Jako najtańszy i najłatwiej dostępny ze ».szystkich gazów szlachetnych stos. w przemyśle do wytwarzania atmosfery obojętnej, np. przy spawaniu łukowym stopów glinu, do napełniania żarówek i lamp jarzeniowych, dających niebieskie światło, w elektronice do napełniania tyratronów, liczników promieniowania jonizującego i in. B-7 e=f^ fi Ja J_1_L Aparat z ruchomym wypełnieniem: 1 — środkowa część kolumny, 2. 3 — sita, 4 — kr ociec dopływowy gazu, 5 — krociec dopływowy cieczy, 6 — króciec odpływowy cieczy, 7 — łapacz kropel, 8 — króciec odpływowy gazu prędkością, wypełnienie zostaje zawieszone w cieczy spływającej przez kolumnę, cyrkuluje w niej ku górze i w dół, mieszając fazę ciekłą i rozbijając przepływający gaz na drobne pęcherze. Stos. przede wszystkim w procesach mokrego odpylania, absorpcji i reaktyfikacji. apatyt Ca5[(P04)3|F,Cl,0H]; minerał. Wyst. w wielu odmia-* nach. Krystalizuje w układzie heksagonalnym. Przezroczysty, bezbarwny, biały, zielony, niekiedy brunatny lub fioletowy; gęstość 3,18—3,21 g/cm3, twardość 5 w skali Mohsa. Jest głównym minerałem fosforu; w wyniku wietrzenia i przemian biochemicznych apatytu powstają -*• fosforyty. W Polsce spotykany sporadycznie. Stos. jako surowiec do otrzym. fosforowych nawozów sztucznych (superfosfatu, precypitatu i in.), do przemysłowej prod. kwasu fosforowego i jego soli oraz ubocznie związków fluoru. argentometria -*■ miareczkowanie. argon Ar (łac. argon) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie 0, należący do grupy helowców (gazów szlachetnych), Z = 18, m. atom. 39,948 (-*■ helowce). Odkryty w 1894 r. przez W. Ramsaya i J.W.S. Rayleigha: po usunięciu z powietrza tlenu i azotu uzyskali oni jako pozostałość gaz, którego widmo nie odpowiadało żadnemu ze znanych pierwiastków. Nadali mu nazwę pochodzącą od greckiego argos — leniwy, aby podkreślić jego chemiczną bierność. A. jest bezbarwnym gazem, bez smaku i zapachu. Temp. topn. —189,3°C, temp. wrz. —185,9°C, gęstość 1,7838 g/dm3 (0°C, 0,1 MPa). Naturalny pierwiastek jest mieszaniną trzech izotopów trwałych: 36Ar, 3*Ar, 40Ar. W atmosferze ziemskiej najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich helowców, ponieważ izotop 40Ar powstaje w wyniku przemiany promieniotwórczej potasu 40K. Jak inne gazy szlachetne, a. jest bierny chemicznie. «Związków prawie nie tworzy, oprócz b. nietrwałego hydratu Arrhenius Svante August (1859-1927) — fizykochemik i astrofizyk szwedzki, profesor uniwersytetu w Sztokholmie. Twórca teorii dysocjacji elektrolitycznej (-*• dysocjacja elektrolityczna). Sformułował podstawowe równanie kinetyki chemicznej (-» Arrheniusa równanie). W 1903 r. otrzymał nagrodę Nobla. Arrheniusa równanie — zależność stałej szybkości reakcji chem. k od temp. bezwzględnej T E Ink = ln A — — RT gdzie: A — współcz. Arrheniusa charakterystyczny dla danej reakcji, E — energia aktywacji, R — stała gazowa. R.A. jest podstawowym równaniem kinetyki chem. (-» reakcje chemiczne). arsen As (łac. arsenicum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie V, w grupie głównej azotowców, Z = 33, m. atom. 74,9216 (-> azotowce). Związki a. były znane już w starożytności. Wolny pierwiastek został otrzymany przez alchemików. A. jest półmetalem o własn. amfoterycznych; wyst. w kilku odmianach alotropowych, z których najważniejszą jest a. metaliczny — stalowoszara, krucha subst. o metalicznym połysku, słabo przewodząca prąd elektr., sublimująca w temp. 612°C, gęstość 5,72 g/cm3. Inną odmianą jest a. żółty, o gęstości 1,97 g/cm3, otrzym. przez szybkie ochłodzenie par, przechodzący pod wpływem światła w a. metaliczny. Pary a. składają się z cząsteczek As4, w wysokiej temp. — z As2. Naturalny pierwiastek zawiera tylko izotop trwały 75As. Promieniotwórczy izotop 74As (r1/2 = 18d), jest stos. jako wskaźnik promieniotwórczy, w medycynie do wykrywania i lokalizacji nowotworów mózgu. W przyrodzie a. wyst. w minerałach: arsenopirycie FeAsS, aurypigmencie As2S3 i in. W związkach a. wyst. w stopniach utleniania —3, +3, +5. Związki 2> wodorem: arsenowodór AsH3, dwuarsyna As2H4 — trujące gazy, które ogrzane rozkładają się, wytwarzając na ściankach naczynia charakterystyczne lustro. Trój tlene"k As2Q3 (arszenik) rozpuszcza się w wodzie, przy czym powstaje kwas arsenawy H3As03 (sole arseniny); pięciotlenek As2Os jest bezwodnikiem kwasu ortoarsenowego H3As04 (sole arseniany). Wszystkie rozpuszczalne związki arsenu są silnie trujące. Ortoarsenian wapniowy Ca3(As04)2 i ołowiawy Pb3(As04)2 są dodawane do trucizn na gryzonie i owady. Arszenik jest stos. do konserwacji skór i preparatów zwierzęcych, do impregnacji drewna, w przem. szklarskim do odbarwiania szkła. Organiczne związki a. wchodzą w skład niektórych lekarstw. aryl — rodnik aromatyczny, symbol Ar, ugrupowanie pozostałe po odjęciu atomu wodoru od węglowodoru aromat, np. fenyl C6H5 — z benzenu, tolil CH3C6H4 — z toluenu, naftyl C10H7 — z naftalenu. asfalt twardy -*■ asfalteny. 23  asfalteny asfaiteny — asfalt twardy; wielkocząsteczkowe węglowodory 0 tak dużej liczbie skondensowanych pierścieni aromatycznych 1 naftenowych, że stosunek liczby atomów węgla do liczby atomów wodoru(C:H) w cząsteczkach wynosi aż ok. 0,9. Oprócz węgla i wodoru w cząsteczkach a. występują tlen, azot i siarka. Podczas ogrzewania a. nie miękną, a więc zwiększają temp. mięknienia asfaltu. Są nierozp. w lekkich węglowodorach nasyconych (np. w pentanie). Budowę podobną do a. mają ciekłe składniki żywiczne asfaltu. Stosunek C:H jest jednak w tych żywicach znacznie mniejszy niż w a. i wynosi 0,5-0,6. Wynika to z większej liczby pierścieni naftenowych w cząsteczkach. asfalty — substancje stałe (po ogrzaniu mięknące) o zabarwieniu czarnym lub ciemnobrunatnym stanowiące układ koloidalny, składający się z asfaltenów, żywic i olejów. Własn. a. zależą od stosunku zawartości tych składników. Rozróżnia się a. naturalne (zawierające niekiedy nieco subst. mineralnych) oraz -> asfalty sztuczne (naftowe), które otrzymuje się z niektórych gatunków ropy naftowej. A. naturalne wyst. w jeziorach asfaltowych na Bermudach i w Trinidadzie, a także w postaci tzw. skał asfaltowych (wapienie lub piaskowce nasycone asfaltem). Zależnie od zastos. rozróżnia się a. drogowe i przemysłowe. A. drogowe (75% wszystkich wytwarzanych asfaltów) charakteryzują się dużą ciągliwością, niską temp. łamliwości (trwałość w czasie mrozów) oraz wysoką temp. miyknienia (stabilność nawierzchni asfaltowych w okresie upałów). A. przemysłowe stosuje się m.in. w hydrotechnice (szczeliwa, powłoki, ochrona fundamentów) oraz w przem. farb i lakierów, gumowym, elektrotechnicznym (wyrób niektórych mas elektrodowych), poligraficznym i tworzyw sztucznych. asfalty naftowe -*■ asfalty sztuczne. asfalty sztuczne (naftowe) — asfalty otrzym. w procesach przeróbki ropy naftowej. Wydziela się je z destylatów i pozostałości z destylacji próżniowej ropy. Niektóre ropy, tzw. asfaltowe (np. meksykańska, kalifornijska, wenezuelska) zawierają znaczne ilości asfaltu i można w taki sposób prowadzić destylację, aby jako pozostałość odbierać gotowy asfalt. W przypadku ropy o niewielkiej zawartości subst. asfaltowo-żywicznych a.sz. wytwarza się przez utlenianie pozostałości po destylacji próżniowej np. przedmuchując powietrzem w temp. ok. 200°C. Zachodzą przy tym złożone reakcje odwodnienia i polimeryzacji, w wyniku których wzrasta temp. mięknienia produktu. Utlenianie pozostałości prowadzi się w izolowanych zbiornikach pionowych, zwanych oksydatorami. askaryt — stały absorbent C02 stos. w analizie elementarnej, gazowej. Składa się z wodorotlenku sodowego (często naniesionego na azbest) i domieszek tlenków metali, które zmieniają barwę po zużyciu się absorbentu. askorbinometria — miareczkowanie. aspiryna -> polopiryna. astat At (łac. astatinum) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VII, w grupie głównej fluorowców, Z = 85, m. atom. 209,9871 (-*• fluorowce). Nazwa a. pochodzi od greckiego astatos — nietrwały. Otrzymany po raz pierwszy w 1940 r. przez amerykańskich uczonych K. R. McKenzie, E. Segréa i D. E. Corsona w Berkeley, przez 24 bombardowanie bizmutu cząsteczkami a. przyspieszonymi w cyklotronie w reakcji jądrowej 209Bi(a, 2n)211At Otrzymany izotop ma Tm = 7,2 h; wysyła prom. y lub a. Najdłużej żyjący izotop 210At ma Tx, i = 8,3 h. Inne krótko żyjące izotopy wyst. w naturalnych szeregach promieniotwórczych (-» szereg promieniotwórczy). A. nie został wydzielony w ilościach wagowych, wskutek czego jego własn. są słabo zbadane. W związkach a. wyst. w stopniu utlenienia — 1 (astatki Me1 At, izomorficzne z jodkami), +1 (podastatyny Me’0 At, analogiczne do podjodynów) oraz +5(astatany Me^tOj). asymetryczna cząsteczka — cząsteczka związku org., cechująca się brakiem płaszczyzny symetrii występująca w dwóch odmianach optycznie czynnych, prawo- i lewoskrętnej (-* izomeria optyczna). Najczęściej cząsteczka jest asymetryczna wówczas, gdy zawiera tzw. -* asymetryczny atom węgla. Charakterystyczną cechą figury asymetrycznej jest to, że nie nakłada się ze swym odbiciem lustrzanym, a^przez to nie jest z nim identyczna. Przykładem cz.a. jest 11-rz. alkohol butylowy CH3 ch3 I I H—C—OH HO—C—H CH2CH3 ch2ch3 przedmiot odbicie lustrzane asymetryczny atom węgla — atom węgla związany z czterema różnymi podstawnikami (atomami lub grupami). Związki org. zawierające a.a.w. są optycznie czynne i wyst. w dwóch odmianach izomerycznych, z których jedna skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w lewo, a druga — o taki sam kąt w prawo (-* izomeria optyczna). atom — z punktu widzenia chemii najmniejsza ilość pierwiastka. Hipoteza, że wszystkie subst. są zbudowane za. — najmniejszych, niepodzielnych cząstek, pojawiła się jeszcze w starożytności (Demokryt z Abdery, V-VI w. p.n.e.). Koncepcję a. do chemii wprowadził w pierwszych latach XIX w. angielski chemik R. Boyle. Współczesny model a. powstał w XX w., w rezultacie prac E. Rutherforda i N. Bohra, zyskując szczegółowe opracowanie w latach dwudziestych w mechanice kwantowej. Wg współczesnych poglądów, a. jest układem cząstek elementarnych, złożonym z dodatnio naładowanego jądra oraz krążących wokół niego elektronów. Praktycznie cała masa a. jest skupiona w jądrze, zbudowanym z neutronów i protonów. Liczba protonów w jądrze nazywa się liczbą atomową Z, jest to wielkość charakterystyczna dla danego pierwiastka. Jest to jednocześnie jego liczba porządkowa w układzie okresowym pierwiastków. Łączna liczba protonów i neutronów w jądrze nazywa się liczbą masową A. Dookoła jądra krążą elektrony rozmieszczone na powłokach elektronowych. Liczba elektronów w obojętnym a. jest równa liczbie protonów w jądrze. Własności , a., a tym samym całego pierwiastka, zależą od budowy zewnętrznych powłok elektronowych, które można określić na podstawie widma pierwiastka (-» powłoki elektronowe). atom gorący — atom odrzutu; atom powstający w wyniku przemiany promieniotwórczej lub reakcji jądrowej, obdarzony energią znacznie większą niż energia wiązania chem. (3-5 eV). Energia ta pochodzi z odrzutu, jakiego atom doznaje po emisji  azeotrop cząstki łub kwantu prom. (podobnie jak działo doznaje odrzutu po wystrzeleniu pocisku). Energia atomu po emisji cząstki a może dochodzić do i O4 eV, po emisji kwantu y — do l(r eV. Takie energie mają atomy ciał nagrzanych do temp. tysięcy i milionów stopni Celsjusza, stąd nazwa — atom gorący. A.g. mogą brać udział w wielu specyficznych reakcjach chemicznych. Duża energia a.g. powoduje, że „wyrywa się” on z macierzystej cząsteczki (-*■ Szilarda-Chalmersa zjawisko), a zderzając się z cząsteczkami otoczenia powoduje ich rozpad na rodniki lub mniejsze cząsteczki. Gdy energia atomu zmniejszy się, zaczyna on reagować z otaczającymi atomami lub rodnikami i w ten sposób następuje mikrosynteza nowych związków. A.g. są stos. do syntezy związków znaczonych, jako inicjatory procesów polimeryzacji i in. Własnościami a.g. i powodowanymi przez nie reakcjami zajmuje się dział radiochemii — chemia gorących atomów. atom odrzutu -» atom gorący. atom znaczony -* wskaźnik izotopowy. atoraizacja cieczy — rozpylanie cieczy na drobne kropelki w celu zwiększenia powierzchni kontaktu między cieczą a gazem lub w celu równomiernego rozprowadzenia cieczy na określonej powierzchni bądź w określonej objętości. A-c. uzyskuje się za pomocą dysz rozpylających, szybko wirujących talerzy lub przez rozpylanie w strumieniu gazu (rys.). A.c. stosuje się w przern. chemicznym (np. w suszarniach rozpyłowych), podczas malowania powierzchni oraz w rolnictwie w celu rozpylania środków ochrony roślin. Metody atomizacji cieczy: a) rozpylanie w strumieniu gazu, b) rozpylanie przez dyszę rozpylającą, c) rozpylanie przez wirujący talerz, d) rozpylanie przez dyszę Venlunego atomizator -> rozpylacz. atritor — okresowe urządzenie mieszalnicze zaopatrzone w mieszadło wielołopatkowe, stos. do dyspergowania składni- ków wyrobów lakierowych. W zbiorniku znajdują się małe kulki wprawiane w ruch przez mieszadło (rys.). W wyniku rotacji materiału dyspergowanego oraz kulek w zamkniętym zbiorniku wyst. złożone działanie sił mech., co umożliwia dobre rozdrobnienie aglomeratów pigmentów. Stopień i szybkość zdyspergowania są lepsze niż w młynach kulowych. atropina — alkaloid występujący w roślinach z rodziny Solanaceae. A. jest estrem tropiny i kwasu DL-tropowego. Otrzym. przez ekstrakcję z surowców roślinnych. Bezb. igły lub płatki o temp. ^v /ch2oh I^O^O-CH QH5 topn. 108,5°C; trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i chloroformie. Jest stos. w postaci siarczanu. Działa porażająco na układ parasympatyczny, usuwa skurcze mięśni gładkich (kolka żółciowa i jelitowa, kamica nerkowa). Poza tym a. stosuje się w dychawicy oskrzelowej i okulistyce. auksochromy — podstawniki, które zgodnie z klasycznymi teoriami barwności powodują pogłębienie barwy barwnika. Do a. zalicza się podstawniki elektronodonorowe, tj. pierwszo-, drugo- i trzeciorzędową grupę aminową (—NH2, —NHR, —NRR), grupę hydroksylową (—OH) i alkoksylową (—OR). aureomycyna -» tetracykliny. autokataiiza -*• kataliz*.. autoradiografia -* radiografia. Avogadra liczba — liczba cząstek (tj. atomów, cząsteczek, jonów, zależnie od rodzaju subst.) w jednym molu subst. równa = 6,022045(31)-1023 Wartość LA. jest jedną z podstawowych stałych fiz. Obliczono ją na podstawie pomiaru ruchów Browna, z pomiaru szybkości sedymentacji drobnych cząstek, a także innymi metodami. Dzieląc masę jednego mola przez LA. można otrzymać wyrażoną w gramach masę jednej cząsteczki lub jednego atomu. Avogadra prawo — jedno z podstawowych praw gazowych głoszące, że w jednakowych objętościach różnych gazów, w tej samej temp. i pod tym samym ciśn. znajduje się jednakowa liczba cząsteczek. Odkrył je w 1811 r. włoski fizyk Amadeo Avogadra. Odnosi się ściśle tylko do gazów doskonałych, dla gazów rzeczywistych obowiązuje w przybliżeniu. Konsekwencją p.A. jest fakt, że 1 mol dowolnego gazu w ustalonych warunkach temp. i ciśn. zajmuje stałą objętość (-► objętość molowa). Avogadro di Quaregna Amadeo — (1776-1856) — fizyk włoski, profesor uniwersytetu w Vercelli, później w Turynie. Jest uważany za jednego z twórców podstaw atomistycznej teorii materii. Sformułował podstawowe prawo odnoszące się do gazu doskonałego (-» Avogadra prawo). azeotrop — mieszanina azeotropowa; mieszanina cieczy o ściśle określonym składzie, która podczas wrzenia zmienia się w parę o takim samym składzie. Możliwość tworzenia się a. uwzględnia się w procesach rozdzielania mieszanin ciekłych, ponieważ mieszaniny azeotropowej nie można rozdzielić przez zwykłą destylację. 25  azobenzen azobenzen C6H5N=NC6HS; przedstawiciel aromat, związków azowych. Pomarańczowoczerwone płytki, temp. topn. 68°C, temp. wrz. 297°C, rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. przez redukcję nitrobenzenu (np. pyłem cynkowym we wrzącym roztworze NaOH w metanolu). Stos. do prod. benzydyny — półproduktu barwników benzydynowych, w przem. gumowym jako przyspieszacz. azoksyzwiązki — związki azoksy; związki aromat, mające charakterystyczne ugrupowanie —N—N—, o ogólnym wzorze i O Ar—N=N—Ar' i O Ar może być identyczne z Ar1 — azoksyzwiązki symetryczne lub różne — azoksyzwiązki niesymetryczne. Otrzym. przez łagodną redukcję w środowisku alkalicznym związków nitrowych, ostrożne utlenianie związków azowych lub przez kondensacje związków nitrozowych z pochodnymi hydroksyloaminy Najprostszym przedstawicielem tej grupy związków jest azoksybenzen C6H5N=NC6H5. Żółte igły o temp. topi 36°C, ogn/ei O wany rozkłada się, trudno rozp. w alkoholu, rozp. w eterze. Otrzym. przez redukcję nitrobenzenu lub przez utlenianie azobenzenu. azot N (łac. nitrogenium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie V, rozpoczynający grupę główną azotowców, Z = 7, m. atom. 14,0067 (-* azotowce). Za odkrywcę a. uważa się Daniela Rutherforda (1772), jakkolwiek wcześniej wielu badaczy, m.in. Cavendish i Lavoisier, prawdopodobnie wiedziało o jego istnieniu. Łacińska nazwa pierwiastka oznacza „tworzący saletrę”; w pierwszej połowie XIX w. w Polsce nazwano go saletrorodem. Skroplony po raz pierwszy w 1883 r. przez polskich uczonych K. Olszewskiego i Z.F. Wróblewskiego. A. jest bezbarwnym gazem, bez smaku i zapachu, słabo rozpuszczalnym w wodzie. Temp. topn. —209°C, temp. wrz. —195,8 C, gęstość 1,251 g/dm3(20°C,0,l MPa). W warunkach normalnych w'yst. w postaci dwuatomowych cząsteczek N2. Naturalny pierwiastek składa się z izotopu trwałego 14N z niewielką domieszką 15N. W medycynie jest stos. izotop promieniotwórczy 13N (T1/? = 10 min). A. jest głównym składnikiem powietrza. W postaci białek wchodzi w skład wszystkich żywych organizmów'. Minerały zawierające a. są spotykane rzadko, nazywają się saletrami. W normalnych warunkach a. jest gazem biernym. Najłatwiej reaguje z metalami lekkimi (np. z Li już po lekkim ogrzaniu) tworząc azotki. Reakcja z wodorem zaczyna przebiegać w temp. 50(M)00oC. Z tlenem tworzy NO podczas wyładowań elektr. (np. w atmosferze) lub w łuku elektr. W związkach wykazuje stopnie utlenienia od —3 do 4-5 (tabl.). Związki z wodorem: -*• amoniak, -* hydrazyna, -» hydroksyloamina, -* azotowodorowy kwas. Podtlenek Ń,0 nazywa się potocznie gazem rozweselającym, ponieważ wdychany powoduje oszołomienie. Jest to bezbarwny gaz, o słabym zapachu i słodkawym smaku, słabo rozp. w w odzie. Nie reaguje z kw'asami ani z zasadami. Otrzym. przez ogrzewanie azotanu amonowego NH4N03 -* NzO 4- 2 H20 26 Stopnie utlenienia azotu Stopień utlenienia Związek + 5 N,Os pięciotlenek azotu kwas azotowy HN03 + 4 NO, (lub dwutlenek azotu + 3 N.O, trójtlenek azotu kwas azotawy HNO, + 2 NO tlenek azotu + 1 N.O podtlenek azotu 0 N, wolny azot -1 NH,OH hydroksyloamina -2 H.N—NH, hydrazyna -3 NH, amoniak wodorotlenek amonowy NH^OH Tlenek NO jest bezbarwnym gazem o ostrym zapachu, słabo rozp. w wodzie. Otrzym. przez działanie na miedź niezbyt stężonym (ok. 20-proc.) kwasem azotowym, w reakcji redoksy 3 Cu 4- 8 NHOj - 3 Cu(N03)2 4- 2 NO 4- 4 H20 Jeżeli użyć stężonego kwasu, zamiast NO powstaje N02. Tlenek NO jest związkiem aktywnym chemicznie, w zetknięciu z tlenem powietrza natychmiast utlenia się do N02. Badania clektonowej struktury NÓ wykazał)', że jest to wolny rodnik (zawiera niesparowany elektron). Dwutlenek N02 jest czerwonobrunatnym trującym gazem 0 charakterystycznym zapachu. Zestalony (w temp. — 11,2°C) staje się bezbarwny. Tłumaczy się to dysocjacją N204 zgodnie z równowagą N204 i±2N02 w wysokiej temp. przesuniętą na prawą stronę. NO? jest silnym utleniaczem. Rozpuszcza się łatwo w wodzie, przy czym powstaje kwas azotowy HN03 i azotawy HNOz (a więc N02 jest bezwodnikiem ązotowo-azotawym). Przez działanie silnych środków odwadniających na kwas azotowy HN03 otrzymuje się pięciotlenek N2Os. nie mający większego znaczenia. A. tworzy szereg związków z węglem (-»cyjan, -*■ cyjanowodór). Wielkie znaczenie mają jego związki org., w których wyst. przede wszystkim w grupie funkcyjnej nitrowej N02 i aminowej NH,, a także w związkach heterocyklicznych. Występowanie a. w białkach jest przyczyną jego wielkiego znaczenia biologicznego. W przyrodzie zachodzi cykliczny obieg a„ podobnie jak węgla. W przemyśle wolny a. otrzymuje się przez destylację frakcyjną skroplonego powietrza, w laboratorium — przez ogrzewanie azotynu amonowego, w' reakcji NH4N02-N2 4-2H20 Stos. do wytwarzania atmosfery obojętnej, w wielu procesach przemysłowych, np. do azotowania stali, syntezy amoniaku i in. azot, produkcja — przemysłowa metoda otrzymywania techn. azotu. Azot techn. otrzymuje się przez skroplenie i rektyfikację powietrza. Azot techniczny zawiera zwykle tlen w ilości 0,1 -1,0% 1 śladowe ilości gazów szlachetnych (-♦ powietrze, skraplanie, -» powietrze, rektyfikacja). azotowce azotan amonowy NH4N03, saletra amonowa; bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 170°C, gęstość 1,73 g/cm3, higroskopijna, dobrze rozp. w wodzie i w alkoholach. W roztworach wodnych ma odczyn kwaśny. Ogrzewany do temp. ok. 200°C rozkłada się tworząc podtlenek azotu, powyżej temp. 300°C wybucha. Stos. jako nawóz sztuczny oraz dodatek do materiałów wybuchowych. azotan celulozy — nitroceluloza; produkt włóknisty otrzym. przez działanie mieszaniną kwasu azotowego i siarkowego na oczyszczoną celulozę drzewną lub bawełnianą (linters) i następnie stabilizację, czyli działanie wodą i słabymi alkaliami w podwyższonej temp. w celu usunięcia resztek kwasów i rozłożenia nietrwałych składników. W zależności od zawartości wody w mieszaninie kwasów (mieszaninie nitrującej) otrzymuje się ax. o różnej zawartości azotu i o różnym zastosowaniu: ok. 10,5% N (rozpuszczalne w alkoholu) — do lakierów spirytusowych i klejów; ok. 11,0%N — do wyrobu celuloidu; ok. 11,8%N — do wyrobu klejów oraz lakierów i emalii nitro oraz do produkcji prochów nitroglicerynowych, żelatyny wybuchowej i dynamitów; ok. 12,2-13,3%N — do wyrobu prochów nitrocelulozowych. Poszczególne odmiany a.c. mogą się także różnić m.cząst., którą charakteryzuje lepkość roztworu acetonowego. Lepkość nitrocelulozy przeznaczonej do wyrobu lakierów zmniejsza się celowo przez ogrzewanie w wodzie, często pod zwiększonym ciśn. Nitroceluloza jest wybuchowa (nawet przy zawartości do 20% wody) i łatwo palna, toteż transportuje się ją i magazynuje w beczkach stalowych w postaci zwilżonej wodą lub alkoholem etylowym. A.c. jest rozp. w wielu rozpuszczalnikach polarnych: w estrach (octan etylu, octan butylu), ketonach (aceton, cykloheksanem) i ich mieszaninach z węglowodorami aromat, (benzen, toluen) oraz w mieszaninach alkoholu i eteru. azotan sodowy NaN03; bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 308°C, gęstość 2,26 g/cm3, dobrze rozp. w wodzie. Ogrzany powyżej temp. topnienia rozkłada się na azotyn sodowy i tlen. Jako minerał saletra chilijska wyst. w Chile, w mniejszych ilościach w Egipcie, Hiszpanii, USA i in. Stos. jako nawóz sztuczny, w przem. szklarskim — jako utleniacz w reakcjach w fazie stałej, w przem. spożywczym jest dodawany do konserw mięsnych. azotan srebrowy AgNOa, lapis; bezbarwna subst. krystaliczna o temp. topn. 208,6°C, gęstość 4,35 g/cm3, dobrze rozp. w wodzie, alkoholach, acetonie, pirydynie i in. Łatwo redukuje się do metalicznego srebra. Działa żrąco na skórę. Otrzym. przez działanie kwasu azotowego HN03 na metaliczne srebro, w obecności śladów kwasu azotawego HN02- Stos. w chemii analitycznej, do prod. luster, materiałów fotograficznych, jako środek odkażający, do uzdatniania wody i in. azotawy kwas HN02; kwas o średniej mocy, nietrwały, istniejący tylko w rozc. roztworach wodnych. Tworzy sole azotyny Me'N02. Zawiera azot w stopniu utlenienia +3, może więc HO—Ń=0 zarówno utleniać się do kwasu azotowego (pod wpływem mocnych utleniaczy, np. KMnO>4> H202X jak i redukować do tlenku azotu NO (np. pod działaniem jodowodorku HI). Powstaje obok kwasu azotowego przy rozpuszczaniu dwutlenku azotu N02 w wodzie. Azotyn sodowy NaN02 jest stos. w chemii org. w reakcjach diażowania. azotki — dwuskładnikowe związki azotu. Zależnie od budowy, dzieli się je na jonowe, kowalencyjne i śródwęzłowe (międzywęzłowe). A. jonowe, które tworzą pierwiastki I i II grupy głównej, zawierają jon N3_, łatwo ulegają hydrolizie, np. Na3N + 3H20 = 3NaOH + NH3 A. sodowy Na3N, potasowy K3N i rubidowy Rb3N są wybuchowe. Do a. kowalencyjnych (atomowych) należą zarówno lotne związki azotu z wodorem (amoniak, hydrazyna), z fluorowcami NX3(X = Cl, Br, I) i z węglem (CN2) jak i z borowcami (III grupa układu okresowego) i krzemem — b. trudno topliwe związki o strukturze typu diamentu, np. a. glinu A1N. A. boru BN ma dwie odmiany polimorficzne: heksagonalną, podobną do grafitu, która w temp. ok. 1360°C, pod ciśn. kilkudziesięciu tysięcy atmosfer przekształca się w odmianę regularną — borazon. Jest to subst. o twardości zbliżonej do diamentu. Azotek krzemu Si3N4 jest subst. ognioodporną. A. śródwęzłowe (metalopodobne) pod względem strukturalnym są produktem wprowadzenia azotu do sieci krystalicznej metali; mają charakter stopu. Zastos. techniczne mają przede wszystkim a. kowalencyjne i śródwęzłowe, dzięki swej odporności na działanie temp. i czynników chem. Sporządza się z nich wykładziny wanien do elektrolizy stopionych soli i metali, łódeczki i tygle, w których topi się metale. W celu nadania powierzchniom metali wysokiej twardości i odponości poddaje się je azotowaniu: działaniu NH3 w wysokiej temp.; powierzchnia metalu pokrywa się wówczas warstwą azotków. azotniak — handlowa nazwa cyjanamidu wapniowego stos. jako nawóz mineralny. A. otrzymuje się działając azotem na węglik wapniowy (karbid) w temp. 800-900°C. Proces przebiega zgodnie z reakcją CaC2 + N2 = CaCN2 + C Ze względu na b. duże zużycie energii zarówno przy prod. karbidu i azotu, jak i a. (ok. 10000 kWh/t a.) znaczenie tego nawozu b. szybko zmniejszyło się. Obecnie w Polsce a. nie produkuje się. azotowce — grupa główna pierwiastków w grupie V układu okresowego, w skład której wchodzą: azot N, fosfor P, arsen As, antymon Sb, bizmut Bi. Azot jest gazem, pozostałe są ciałami stałymi. Azot i fosfor są typowymi niemetalami, tworzą tylko kwasowe tlenki Arsen ma własności pośrednie. Antymon i bizmut są metalami. W stanie wolnym a. są stosunkowo mało aktywne chemicznie (z wyjątkiem fosforu białego). Ich najważniejsze własn. podano w tablicy. Azot Fosfor Arsen Antymon Bizmut Liczba atomowa 7 15 33 51 83 Masa atomowa 14,0067 30,97376 74,9216 121,75±3 208,9804 Budowa zewnętrznych powłok elektronowych 2sJ2pJ 3jJ3pJ 4sł4p3 5s25p3 6s26p* Promień atomu, nm Ot 071 0,13 0,14« 0,161 0,182 Stopień utlenienia od -3 do +5 -3, -2, + 1. +3, +4, +5 -3, +3, + 5 -3, +3, + 5 -3, +3, + 5 Rozpowszechnienie, % 2-10-* 0,12 5 10-* 310** io-* 27  azotowodorowy kwas azotowodorowy kwas HN}; słaby kwas, bezbarwna trująca ciecz o ostrym zapachu, temp. topn. — 80°C, temp. wrz. +37°C, b. nietrwały H—N=N=N Pod wpływem ogrzania, uderzenia lub tarcia wybucha, rozkładając się na azot i wodór. Ma silne działanie utleniające: mieszanina La. ze stęż. kwasem solnym rozpuszcza złoto i platynę. Praktyczne znaczenie mają jego sole azydki — wybuchowe, z wyjątkiem azydków metali alkalicznych. Azydek ołowiu Pb(N3)2 jest stos. jako inicjujący materiał wybuchowy używany np. w spłonkach. azotowy kwas HNO}; bezbarwna ciecz, dymiąca na powietrzu, temp. topn. — 41°C, temp. wrz. 82,6°C. Miesza się z wodą we Kjl produkuje się w przemyśle przez utlenianie amoniaku do tlenku azotu NO, dalsze utlenianie tego tlenku do dwutlenku azotu NOz i rozpuszczenie N02 w wodzie 2NOz + h2o - hno3 + hno2 Stos. do prod. nawozów azotowych, materiałów wybuchowych, w chemii org. do reakcji nitrowania, jako utleniacz do paliw rakietowych i in. azotowy kwas, produkcja —przemysłowa metoda otrzym. kwasu azotowego. Mieszaninę amoniaku i powietrza doprowadza się do reaktora (rys. 1), w którym są rozpięte gęste siatki z drucików wykonanych ze stopu platyny z rodem, stanowiące katalizator. W temp. ok. 800°C zachodzi na siatkach reakcja O // HO—N V o wszystkich stosunkach. W handlu jest 69,2-proc. Iul, tzw. stężony kwas azotowy o gęstości 1,41 g/m3. Rozkłada się powoli, szybciej na świetle 4HN03 - 4N02 + 2HzO + 02 Powstający w tej reakcji dwutlenek azotu N02 rozpuszcza się w La. i nadaje mu zabarwienie żółte do brunatnoczerwonego. K4». jest mocnym kwasem (sole — azotany) i silnym utleniaczem. Subst. palne, np. drewno, słoma, bibuła, zapalają się po zwilżeniu stężonym kwasem azotowym. Utlenia niektóre niemetale, np. siarkę do kwasu siarkowego H^O*, fosfor do kwasu fosforowego H3P04. Rozpuszcza większość metali (z wyjątkiem metali szlachetnych np. Au, Pt) z wydzieleniem tlenków azotu. Niektóre metale, np. Al, Cr, Fe, nie ulegają działaniu stężonego La., ponieważ w zetknięciu z nim pokrywają się zwartą warstwą tlenków, która chroni metal przed dalszym działaniem kwasu. Zmieszany ze stężonym kwasem solnym tworzy wodę królewską. Ma działanie żrące, powoduje bolesne oparzenia, nawet przy krótkotrwałym zetknięciu ze skórą powoduje jej zabarwienie na żółto. 4NH3 + 502 4NO -I- 6H20 Rys. 1. Schemat aparatu do utleniania amoniaku na katalizatorze platynowym: 1 — hełm-kołpak, 2 — siatki platynowo-rodowe. 3 — pierścienie Raschiga, 4 — rurki porolitowe, 5 — dolny stożek, 6 — mieszalnik Gazy po reaktorze chłodzi się i doprowadza do wież, przez które w przeciwprądzie przepływa kwas azotowy, tworzący się w proRys. 2. Schemat produkcji kwasu azotowego (utlenianie pod ciśn. 0,4 MPa, absorpcja pod ciśn. 0,8 MPa): I (o. b.c.d) — sprężarki, 2 — reaktor, 3 — wymiennik ciepła, 4 — chłodnica, 5 — oddzielacz, 6 — kolumna dotleniająca,7— kolumna absorpcyjna, 8 — kolumna bieląca 28 azyny cesie, chłodzony w chłodnicach w obiegu cyrkulacyjnym każdej z wież. Wodę doprowadza się do ostatniej wieży. Kwas azotowy odbiera się z obiegu pierwszej wieży, ogrzewa i w osobnej kolumnie (wieża bieląca) przedmuchuje powietrzem w celu usunięcia tlenków azotu. W wieżach tlenek azotu utlenia się tlenem powietrza do dwutlenku azotu: 2NO + 02 = 2NOz, który z wodą tworzy kwas azotowy z wydzieleniem tlenku azotu 3NOz + H20 = 2HN03 + NO Wydzielający się tlenek azotu ulega ponownemu utlenieniu. Przemysłowe metody prod. kwasu azotowego różnią się parametrami procesu i rozwiązaniami konstrukcyjnymi aparatury. Stosuje się albo niewielkie nadciśnienie w całej instalacji, wystarczające do wywołania przepływu reagujących gazów (metoda bezciśnieniowa), albo ciśn. rzędu kilku dziesiętnych megapaskala (metoda ciśnieniowa), albo niższe ciśn. w węźle kontaktowym i wyższe w węźle absorpcyjnym (metoda kombinowana — rys. 2). Metoda bezciśnieniowa charakteryzuje się małymi stratami platyny (wynikającymi z naruszenia struktury drutów siatki), wymaga jednak dużej aparatury, a objętość gazów przepływających przez instalację jest znaczna. W metodzie ciśnieniowej straty platyny w reaktorze są większe niż w metodzie bezciśnieniowej, lecz uzyskuje się znacznie większą produkcję z jednostki instalacji. W budowanych obecnie instalacjach stosuje się metody ciśnieniowe lub kombinowane. W gazach odlotowych z instalacji znajdują się resztki niezaabsorbowanych tlenków azotu, które usuwa się, aby nie zanieczyszczać atmosfery. Jedną z metod usuwania tlenków azotu z gazów odlotowych z instalacji może być np. wymywanie ich w wieżach zraszanych roztworem sody. Opisanymi powyżej metodami produkuje się kwas azotowy o stężeniu 52-62% zależnie od metody. Stężony 99-proc. kwas azotowy otrzymuje się przez utlenianie amoniaku tlenem, analogicznie jak w metodach opisanych powyżej, dotlenienie tlenku azotu do dwutlenku azotu również tlenem i wykroplenie go (N02 w fazie ciekłej wyst. jako N204). W autoklawie pod ciśn. 5 MPa z wodą i również czystym tlenem przereagowuje on na kwas azotowy 2N204 + 2H20 + 02 = 4HNOa Inną metodą prod. stężonego kwasu azotowego jest zatężenie kwasu rozc. w obecności stężonego kwasu siarkowego, który obniża prężność pary wodnej nad wrzącą mieszaniną kwasów i odbieranie z kolumny destylacyjnej par zawierających ok. 98%HN03. azowe związki — azozwiązki; związki org. zawierające w cząsteczce dwuwartościową grupę azową —N=N— połączonąobustronnie z grupami arylowymi lub alkilowymi, np. azobenzen C6H5N=NC6H5 lub benzenoazometan C6H5N=NCH3. Jeżeli grupy są jednakowe, to związki nazywa się symetrycznymi, a jeśli różne — mieszanymi. Związki zawierające dwie lub więcej grup azowych noszą odpowiednio nazwy bisazowych, trisazowych itd. Z .a. aromatyczne otrzymuje się przez redukcję związków nitrowych lub przez sprzęganie związków diazoniowych z aminami aromat, lub fenolami. Pochodne Ła. aromat, stanowią grupę cennych barwników azowych (-» barwniki azowe). azozwiązki -*• azowe związki. azyny — sześcioczłonowe aromatyczne związki heterocykliczne z atomem lub atomami azotu jako heteroatomami w pierścieniu. Najprostszą azyną jest -> pirydyna (z jednym atomem N w pierścieniu) Następnie znane są 3 diazyny (z dwoma atomami N w pierścieniu) i 3 triazyny (z trzema atomami N w pierścieniu) oraz tetrazyna i pentazyna (odpowiednio z czterema i pięcioma atomami N w pierścieniu). Jeśli oprócz atomu N w pierścieniu znajduje się atom O lub S, to takie a. noszą odpowiednio nazwy oskazyn lub tiazyn.  Baekeland Leo Hendrik (1863-1944) — chemik i przemysłowiec belgijski, profesor wyższych szkół w enewie i Brugii. Od 1898 r. przebywał w USA, gdzie zajmował się głównie zagadnieniami dotyczącymi odczynników fotograficznych, a następnie żywic syntetycznych. Opracował technologię otrzymywania bakelitu — pierwszego technicznie pełnowartościowego fenoplastu. bar Ba (łac. barium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie II, w grupie głównej berylowców, Z = 56, m.atom. 137,77 (-» berylowce). Odkryty w 1774 r. przez szwedzkiego chemika K.W. Scheelego, po raz pierwszy otrzymany przez A. Guntza w 1901 r. jako produkt redukcji tlenku BaO metalicznym glinem. B. 	jest srebrzystobiałym metalem, miększym niż cynk, lecz twardszym niż ołów; temp. topn. 710°C, temp. wrz. 1637-1640°C, gęstość 3,76 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną siedmiu izotopów trwałych: l30Ba, i32Ba, ł34Ba, 135Ba, l36Ba, 137Ba i 138Ba. W przyrodzie wyst. przede wszystkim w postaci minerałów barytu BaS04 i witerytu BaC03. Wolny b. jest b. aktywny chemicznie. Na powietrzu szybko się utlenia do tlenku BaO i nadtlenku BaOz. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +2. Rozkłada wodę tworząc wodór i wodorotlenek Ba(OH)2, który jest mocną zasadą; nasycony roztwór wodny Ba(OH), nazywa się wodą barytową. Sole b. są bezbarwne, zawierają kation Ba2+. Wolny metal otrzymuje się przez redukcję w wysokiej temp. tlenku BaO za pomocą glinu lub węgla, b.czysty — przez rozkład wodorku BaH2. Metaliczny b. stosuje się jako dodatek do stopów ołowiu, zwiększający ich twardość (stopy typograficzne), w metalurgii jako odtleniacz, jako składnik stopów do usuwania gazów resztkowych z lamp elektronowych. Szersze zastos. mają związki b., głównie -» siarczan barowy. Azotan Ba(N03)2 i chloran Ba(C103)2 są używane do wyrobu ogni sztucznych (barwią płomień na zielono). Tlenek BaO jest półproduktem do otrzym. nadtlenku Ba02 (-♦ nadtlenek barowy). Fluorek BaF2 służy do sporządzania emalii. Tytanian BaTi03 ma własności piezoelektryczne. Chromian BaCr04 jest stos. jako żółty pigment do wyrobu farb, manganian BaMn04 — jako pigment zielony. Związki b. dobrze pochłaniają promieniowanie rentgenowskie i y, stos. jako składniki osłon przed promieniowaniem. Rozp. sole b. są silnie trujące. barbital -* barbiturany. barbiturany — pochodne kwasu barbiturowego. B. otrzymuje się najczęściej przez kondensację odpowiednich pochodnych estru dietylowego kwasu malonowego z mocznikiem. Są to związki H O 0 charakterze kwasowym, trudno rozp. w wodzie, dobrze — w rozpuszczalnikach. W zależności od rodzaju podstawników 1 podanej dawki są stos. jako środki: uspokajające, nasenne, przygotowujące do narkozy, przeciwpadaczkowe oraz jako infuzyjne narkotyki chirurgiczne. Do najczęściej stos. b. należą: Barbital: R = R' = C2H, (Weronal), Fenobaroital: R = C2H5, R' = C6H9 (Luminal), Allobarbital: R = R' = —CH2—CH==CH2 (wchodzi w skład mieszanek 30 barwnik, wyrównywanie przeciwbólowych), Cyklobarbital: R = C2H5, R' = C6H9(Fanodorm), Heksobarbital (Evipan). B. 	są związkami toksycznymi, stos. przez dłuższy czas mogą prowadzić do przyzwyczajenia. barbotaż — proces przepływu gazu w postaci pęcherzyków przez warstwę cieczy. B. stosuje się w celu zwiększenia powierzchni kontaktu między cieczą i gazem, m.in. w procesach absorpcji i rektyfikacji, a także w celu mieszania cieczy lub zawiesin. W najprostszy sposób doprowadza się gaz pod powierzchnię cieczy za pomocą bełkotki. bariony -»■ cząstki elementarne. barwiarka —farbiarka; aparat do barwienia wyrobów włókienniczych. Aparaty barwiarskie dzieli się na: aparaty, w których barwiony materiał jest w ruchu, a kąpiel barwiąca nieruchoma; aparaty, w których kąpiel znajduje się w obiegu, a materiał jest nieruchomy. Do najwcześniej stos. aparatów typu pierwszego należą: dżygier (jigger), napawarka i kadź z kołowrotem. Aparaty z obiegiem kąpieli, tzw. aparaty cyrkulacyjne, dzieli się na: 1) aparaty pakunkowe — materiał barwiony jest upakowany w zbiornikach o dziurkowanych ściankach, dnach i pokrywach, co umożliwia przepływ kąpieli przez barwiony materiał (w Polsce najczęściej stos. są aparaty Bajera i Essera); 2) aparaty z zawieszeniem — przędzę zawiesza się na ramach, które umocowuje się pionowo w aparacie, pompy tłoczą kąpiel na przemian z dołu do góry i odwrotnie (stos. do barwienia przędzy wełnianej); 3) aparaty natykowe używane do barwienia przędzy nawiniętej na cewki, które nakłada się na specjalne iglice dziurkowane. W ten sposób barwi się również osnowy bawełniane, nawinięte na odpowiednie wały. barwiarka pasmowa — barwiarka do barwienia tkanin i dzianin wełnianych, jedwabnych oraz bawełnianych. Składa się z podłużnej kadzi i umieszczonego nad nią okrągłego lub eliptycznego wału obracanego mechanicznie. Barwienie polega na wielokrotnym przeciąganiu przez ogrzaną kąpiel, znajdującą się w kadzi, sztuki materiału przewieszonej przez wał kołowrotu i zszytej końcami. Zależnie od długości kadzi można barwić jednocześnie od jednej do kilku sztuk. barwiarka zwrotna — dżygier. barwienie włókien — proces mający na celu nadanie włóknom zabarwienia o żądanym efekcie barwnym i wymaganej trwałości. Przebieg i warunki prowadzenia procesu zależą od rodzaju barwionego materiału i wymagań stawianych wybarwieniom. Barwienie zachodzi dzięki istnieniu tzw. powinowactwa między barwnikiem a barwionym materiałem, zależy ono od chem. i fiz. własności zarówno włókna, jak barwnika. Można je wytworzyć lub zwiększyć przez stos. dodatkowej obróbki włókna lub wybarwień (zaprawianie, utrwalanie) ew. użycie odpowiednich środków pomocniczych w kąpieli farbiarskiej. Barwi się wszystkie rodzaje włókien w postaci luźnego włókna, przędzy, tkanin, dzianin i in. Proces b.w. prowadzi się w roztworach wodnych, rzadziej używając innych rozpuszczalników (-* kąpiel farbiarska), w aparatach o działaniu periodycznym lub ciągłym. B.w. odbywa się zwykle w podwyższonej temp., czasem pod zwiększonym ciśn. Barwne włókna synt. wytwarza się również metodą barwienia w masie, polegającą na barwieniu masy, z której powstaje włókno w procesie przędzenia. Barwienie dające efekty wzorzyste nazywa się drukowaniem. barwnik — związek posiadający zdolność intensywnej absorpcji i przekształcania energii prom. elektromagnetycznego w zakresie widzialnym, bliskiego ultrafioletu oraz bliskiej podczerwieni. B. przekształcają zaabsorbowaną energię prom. elektromagnetycznego w energię cieplną, w wyniku czego w widmie światła odbitego lub przechodzącego powstają luki. Prom. odbite lub przechodzące wywołuje wrażenie barwy. Zdolność do absorpcji określonego rodzaju prom. jest związana z budową cząsteczki barwnika i możliwością jej wzbudzenia. Różnica pomiędzy energią cząsteczki w stanie wzbudzonym E* a energią cząsteczki w stanie podstawowym E jest charakterystyczna dla danego związku i wynosi hc £*-£ = — A h — stała Plancka, c — prędkość światła, A — długość fali zaabsorbowanego prom. Zmiany w budowie cząsteczki b. wywołują przesunięcie zakresu absorpcji prom. w kierunku fal krótszych (-*• efekt hipsochromowy) lub w kierunku fal dłuższych (-» efekt batochromowy). B. znajdują zastos. do nadawania barwy innym substancjom. Wartość użytkowa b. zależy od takich właściwości otrzymanych wybarwień, jak odporność pa światło, pranie, tarcie, pot. folusz Up. Istnieją różne podstawy podziału barwników. B. dzieli się na organiczne i nieorganiczne. Ze względu na pochodzenie dzieli się je na naturalne i syntetyczne. Pod względem chemicznym b. dzieli się na klasy zawierające jednakowy układ barwny. Barwniki org. dzieli się na nitrozowe, nitrowe, azowe, stilbenowe, karotenoidowe. difenylometanowe, trifenylometanowe. ksantenowe, akrydynowe, chinolinowe, metinowe tiazolowe, indaminowe, indofenolowe, azynowe, oksazynowe, tiazynowe, laktonowe, aminoketonowe, hydroksyketonowe, antrachinonowe, indygoidowe i ftalocyjaninowe. Ze względu na zakres zastos. i własności fiz. barwniki dzieli się na rozpuszczalne i nierozpuszczalne w wodzie lub barwniki do barwienia wyrobów włókienniczych, papieru, drewna, skóry, tworzyw sztucznych, gumy itd. Najliczniejszą grupę barwników do barwienia wyrobów włókienniczych dzieli się na podgrupy: barwniki kwasowe, zasadowe (kationowe), azowe tworzone na włóknie, bezpośrednie, reaktywne, siarkowe, kadziowe, tworzone na włóknie przez utlenianie i in. B. stosuje się do barwienia włókna, skóry, futer, papieru, tworzyw sztucznych, wyrobów kosmetycznych i in. barwnik, powinowactwo do włókna — zdolność barwnika do trwałego wiązania się z włóknem. Zdolność ta polega na wiązaniu się barwnika z włóknem za pośrednictwem wiązań chem. (wiązania jonowe lub kowalencyjne) lub oddziaływań fizykochem. (wiązanie wodorowe, siły, van der Waalsa itp.). Jest to możliwe dzięki odpowiedniej budowie cząsteczek barwnika i włókna, co umożliwia dostateczne zbliżenie się ich do siebie i ewentualnie utworzenie odpowiednich wiązań. barwnik, trwałość — odporność barwnika na działanie różnych czynników. Umownie t.b. mierzy się odpornością wybarwień barwnika na działanie tych czynników w warunkach znormalizowanych. barwnik, wyrównywanie (egatizacja) — charakterystyczna zdolność barwników do mniej lub więcej równomiernego rozmieszczania się w barwionym materiale, przez co uzyskuje się efekt mniejszej łub większej jednorodności wybarwionego materiału. Zdolność ta jest indywidualną cechą barwnika, można ją jednak zmieniać przez zastos. środków pomocniczych i odpowiedniej technologii barwienia. 31  barwniki anionowe barwniki anionowe — barwniki, których cząsteczki mają postać soli dysocjujących w wodzie na barwny anion i zwykle nieorganiczny kation. barwniki antrachinonowe — barwniki, których cząsteczki skadają się z jednego lub kilku skondensowanych pierścieni antrachinonowych. Do b.a. należy wiele barwników charakteryzujących się żywymi barwami, dobrymi własn. użytkowymi, i szerokim zakresem zastos. Zależnie od budowy rozróżnia się ba. zaprawowe, kwasowe i kwasowo-chromowe, bezpośrednie, reaktywne, kadziowe i zawiesinowe. barwniki azowe — barwniki zawierające w cząsteczce chromoforowe grupy azowe —N=N— (monoazowe — o jednej grupie azowej, disazowe, trisazowe itd.). Stanowią najliczniejszą i najważniejszą grupę barwników synL Otrzym. głównie przez diazowanie I-rz. amin aromat, (składniki czynne) i następnie sprzęganie z aminami, fenolami i związkami enolizującymi (składniki bierne). Barwa ich zależy od rodzaju składników czynnych i biernych i sposobu icb połączenia. Obejmują prawie całą gamę barw. Stos. szeroko do barwienia wszelkiego rodzaju włókien, skór, papieru, tworzyw sztucznych, farb i lakierów, środków spożywczych i in. barwniki azynowe — barwniki zawierające w cząsteczce chromoforowy układ dibenzopirazynowy i grupy aminowe jako auksochromy. Należą do nich barwniki zasadowe (np. safraniny). kwasowe oraz induliny i nigrozyny. Najstarsza grupa barwników syntetycznych. ika. są stos. do barwienia wyrobów z włókien zwierzęcych, skóry, papieru, drewna, wosków. barwniki bezpośrednie — barwniki wiążące sic głównie z włóknem bawełnianym bez użycia środków pomocniczych. Są to przeważnie barwniki azowe, wielkocząsteczkowe, rozp. w wodzie dzięki zaw artości w cząsteczce grup sulfonowych. Niektóre z nich wykazują małe odporności na światło i pranie, dające się poprawić w wielu przypadkach przez zastos. odpowiedniej obróbki. W Polsce produkuje się b.b. różnej jakości, a także b.b. helionowe o dobrych trwałościach. Dawniej b.b. nosiły nazwę barwników substantywnycb. Stos. do barwienia włókien celulozowych, papieru, skóry i in. barwniki do fotografii barwnej — barwniki powstające w procesie wywoływania fotografii barwnej ze składników barwnych i wywoływacza barwnego. W większości procesów fotografii barwnej jako wywoływacz stosuje się p-amino-N, N-dietyloanilinę, która w wyniku fotoutlenienia tworzy ze związkami zawierającymi aktywną grupę metylenową lub z fenolami (tzw. składniki barwne) azometinowy barwnik żółty łub czerwony albo indoanilinowy barwnik błękitny. 32 /COOH C,rH35—CO—NH—^ 7—CO—CHj—CO—NH—\ \ składnik żóity OOH /N-C-CtfH« N j \:-ćh2 
ii o składnik purpurowy składnik błękitny Składniki barwne znajdujące się w wielowarstwowym materiale fotograficznym zawierają w cząsteczce długie łańcuchy alkilowe, co zapewnia stabilność poszczególnych warstw emulsji fotograficznej. barwniki do półwełny — barwniki stos. do barwienia wyrobów z włókna mieszanego bawełna-wełna. Są to barwniki mające zdolność barwienia obu rodzajów włókien lub odpowiednio dobrane mieszaniny barwników do poszczególnych włókien. barwniki dyspersyjne -* barwniki zawiesinowe. barwniki fluoryzujące — luminofory; barwniki przekształcające część pochłoniętej energii świetlnej w cieplną, oddając ją otoczeniu; resztę pochłoniętej energii wypromieniowują w postaci promieni świetlnych o większej długości fali. Dzięki temu stwarzają wrażenie świecenia światłem o innej, głębszej barwie niż barwa pochłoniętego prom. (fluorescencia). Często b.f. pochłaniają energię prom. w niewidzialnym zakresie ultrafioletu i wydzielają prom. w zakresie widzialnym. Właściwości b.f. wykazuje wiele związków, jak niektóre węglowodory aromatyczne, związki z grupą aryloetylową i aryloacctylenową, heterocykliczne związki pięcioczłonowe i sześcioczłonowe, związki z grupą ketonową, pochodne naftalimidu itp. Do typowych układów występujących w b.f. zalicza się antracen, stilben, benzimidazol, antron. Przykładami znanych barwników fluoryzujących są Lumogen i Rodamina B barwniki hełaktynowe -* barwniki barwniki heiantrcnowe -+ barwniki barwniki siarkowe barwniki indygoidowe -* indygo. barwniki kadziowe — barwniki nierozpuszczalne w wodzie, tworzące pod wpływem czynników redukujących w środowisku alkalicznym rozpuszczalne tzw. leukozwiązki. Roztworami tych związków (kadź) nasyca się barwione tkaniny. Związane z tkaniną leukozwiązki utlenia się następnie, zwykle tlenem powietrza, do macierzystego barwnika. Rk. odznaczają się żywością barwy, a otrzymane wybarwienia dobrymi odpomościami. Stos. głównie do barwienia włókien celulozowych, rzadziej wełny i jedwabiu. B.k. produkowane w Polsce noszą nazwę helantrenowych. Znane również pod nazwą indantrenów. barwniki kationowe — barwniki, których cząsteczki mają postać soli dysocjujących w wodzie i których barwną część stanowi kation. Należą do nich barwniki zasadowe oraz specjalne barwniki do barwienia włókien poliakrylonitrylowych. barwniki kwasowe — barwniki anionowe barwiące z kąpieli kwaśnej wełnę, inne włókna proteinowe oraz włókna synt. zawierające gsupy aminowe (poliamidy). Barwienie polega na tworzeniu przez amon barwnika z aminowymi grupami włókna związku o charakterze soli. B.k. nie wykazują powinowactwa do włókien celulozowych. B.k. dają ładne wybarwienia odznaczające się czystymi kolorami i dostatecznymi lub całkiem dobrymi odpomościami na światło, gorącą wodę, pot i in. barwniki kwasowo-chromowe — barwniki kwasowe wymagające zastos. w procesie barwienia soli chromu w celu wytworzenia trwałych barwnych kompleksów. Zaprawę chromową można stosować przed procesem barwienia — nasycenie zaprawą przeznaczonego do barwienia materiału; podczas barwienia — dodanie zaprawy do kąpieli barwiącej (barwniki metachromowe); po barwieniu — traktowanie zaprawą wy barwień. Stos. głównie do barwienia wełny. Dają wybarwienia o dobrych odpornościach. barwniki lodowe — nierozpuszczalne, przeważnie monoazowe pigmenty wytwarzane bezpośrednio na włóknie. Powstają w reakcji składnika czynnego (związek diazoniowy) ze składnikiem biernym (naftoelany). Stosując różne kombinaqe składników czynnych i biernych otrzymuje się barwniki o szerokiej gamie żywych kolorów. Proces barwienia polega na nasyceniu włókna składnikiem biernym i zanurzeniu go w roztworze składnika czynnego. Ulepszoną odmianą b.l. są barwniki rapidogenowe, pologenowe i in. Są to mieszaniny, w skład których wchodzą składniki czynne stabilizowane i składniki bierne gotowe do sprzęgania. Tkaninę nasyconą tą mieszaniną suszy się, a następnie paruje się w atmosferze pary obojętnej lub z dodatkiem lotnych kwasów lub poddaje działaniu kwaśnej kąpieli. BJ. stosuje się do barwienia i drukowania przędzy i tkanin bawełnianych, lnianych i wiskozowych. Dają wybarwienia odporne na zmiany temp., światło i wilgoć. barwniki metałokompieksowe — barwniki anionowe zawierające w cząsteczce kompleksowo związany atom metalu (najczęściej chromu, czasem kobaltu). Stanowią ulepszoną, gotową do stos. odmianę barwników zaprawowych (kwasowo-chromowych). Stos. do bezpośredniego barwienia wełny i jedwabiu naturalnego, a także synt. włókien poliamidowych barwniki naturalne — barwniki pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Znane już w starożytności. Otrzym. metodą ekstrakcji. Obecnie prawie całkowicie wyparte przez barwniki synt Należą do nich indygo, alizaryna, czerwień turecka, kampesz, sepia, koszenila i in. barwniki nigrozynowe — tanie barwniki azynowe w kolorach szarych i czarnych. Ze względu na rozpuszczalność rozróżnia się następujące rodzaje b.it: wodne (rozpuszczalne w wodzie), o dobrych własnościach użytkowych, stos. do barwienia skóry, papieru, drzewa, tuszu kreślarskiego, wełny i jedwabiu naturalnego i in.; spirytusowe (rozpuszczalne w spirytusie) stos. głównie w przem. farb i lakierów i do barwienia skóry; tłuszczowe (rozpuszczalne w tłuszczach, olejach mineralnych i in. rozpuszczalnikach) stos. do barwienia tworzyw sztucznych, w przem. farb i lakierów, do prod. kalki maszynowej, taśm do maszyn do pisania i in. barwniki nitrowe — barwniki, w których chromoforami są grupy nitrowe —NOz. Są pochodnymi naftoli, fenoli i amin aromatycznych, zawierają grupy sulfonowe. Stos. głównie jako barwniki kwasowe do barwienia wełny i jedwabiu naturalnego. barwniki nitrozowe — barwniki, w których chromoforem jest grupa nitrozowa —NO. Są to pochodne naftoli i fenoli. Tworzą kompleksy z metalami (Fe, Co, Ni, Cu). Stos. jako barwniki zaprawowe do barwienia i drukowania tkanin, do wytwarzania lakierów oraz jako odczynniki na metale. barwniki oksazynowe — barwniki zawierające jako chromofor pierścień oksazynowy. Mają różne własności, zależnie od ilości pierścieni oksazynowych (1 lub 2) i rodzajów podstawników. Xt Należą do nich barwniki bezpośrednie, zasadowe, kwasowe i kwasowo-chromowe. Tworzą cenne pigmenty do tworzyw sztucznych i lakierów. barwniki oksydacyjne — barwniki wytwarzane przez utlenianie na włóknie odpowiednich amin aromatycznych. Barwiony materiał napawa się solą aminy, którą następnie utlenia się odpowiednim środkiem utleniającym. Stos. do barwienia włókien roślinnych, futer i włosów. Najważniejszym barwnikiem tej grupy jest -*■ czerń anilinowa. barwniki poloksaiowe — barwniki stos. do barwienia aluminium. Należą do nich różne barwniki (kwasowe, zasadowe i in.) rozpuszczalne w wodzie. Barwione aluminium oczyszczone uprzednio mech. i chem., bezpośrednio przed barwieniem poddaje, się utlenianiu anodowemu. B.p. reagują z warstwą tlenków tworząc kompleksy glinowe. barwniki reaktywne — barwniki zawierające w cząsteczce specjalnie wprowadzone grupy, które mają zdolność do tworzenia połączeń chem. z włóknem. Wybarwienia ba. odznaczają się dlatego dobrą odpornością na czynniki mokre. Podstawowymi ugrupowaniami zapewniającymi b.r. zdolność do reagowania z włóknem są układ monochlorotriazynowy, dichlorotriazynowy lub winylosulfonowy. Stos. do barwienia włókien celulozowych, rzadziej wełny oraz poliamidu. Ba. produkowane w Polsce nazywają się barwnikami helaktynowymi. barwniki siarkowe — barwniki nierozpuszczalne zawierające w cząsteczce liczne atomy siarki. Tworzą w wyniku redukcji za pomocą siarczku sodowego w środowisku alkalicznym rozpu33  barwniki spożywcze szczalne leukozwiązki. Wybarwione nimi włókna utlenia się (zwykle tlenem powietrza) do barwnika macierzystego. Stos. do barwienia i drukowania bawełny, innych włókien roślinnych oraz włókien wiskozowych. Wybarwienia 1«, są odporne na wodę, pranie, pot, mniej odporne na światło. barwniki spożywcze — barwniki naturalne i synt. dodawane do środków spożywczych i napojów w celu poprawienia ich wyglądu. Rodzaj i jakość barwników jest regulowana w każdym kraju specjalnymi normami. Do hs, należą barwniki różnych grup. barwniki tioindygoidowe -» indygo. barwniki tłuszczowe — barwniki rozpuszczalne w olejach mineralnych i tłuszczowych. Stos. do barwienia tłuszczów technicznych, wosków, past do podłogi, obuwia i in. Należą do nich barwniki azowe i wiele innych. barwniki trójfenylometanowe (trifenylometanowe) — barwniki, w których występuje układ trifenylometanu podstawiony dwiema lub trzema grupami aminowymi lub hydroksylowymi znajdującymi się w położeniu para. Zależnie od rodzaju podstawników przy grupach aminowych i w pierścieniu fenylowym różnią się barwą i własnościami. Charakteryzują się intensywnością, czystością i żywością barwy, są mało odporne na światło. Należą do nich barwniki zasadowe, kwasowe i zaprawowe. Stos. do barwienia wełny, jedwabiu i bawełny, a niektóre z nich do włókna poliakrylonitrylowego (anilany). Tworzą kompleksy stos. do wyrobu farb i barwienia gumy (fanale). Do najbardziej znanych należą: fuksyna, zieleń malachitowa, fiolet krystaliczny, błękit metylowy. barwniki zaprawowe — barwniki, które w procesie barwienia wymagają stos. odpowiednich zapraw w celu uzyskania wybarwień o żądanych barwach, dobrych własnościach użytkowych i dobrym powinowactwie do włókna. B.Z. charakteryzują się obecnością w cząsteczce grup atomów (—OH, —NH,, —N=N—, —COOH), tak rozmieszczonych względem siebie, że mogą tworzyć połączenia kompleksowe z zaprawami (sole metali, np. Al, Cr, Cu, Fe i in.) i ugrupowaniami atomów barwionego włókna. Obecnie stos. rzadko, głównie do barwienia i drukowania wyrobów z włókien roślinnych. barwniki zasadowe — barwniki kationowe, sole amoniowe, oksoniowe i sulfoniowe kwasów solnego, szczawiowego i siarkowego. Barwią bezpośrednio jedwab naturalny, wełnę i włókna poliakrylonitrylowe. Wybarwienia odznaczają się intensywnymi, żywymi barwami, ale słabymi odpornościami. Znacznie trwalsze wybarwienia dają b.z. na włóknach poliakrylonitrylowych (anilana). barwniki zawiesinowe — barwniki dyspersyjne; barwniki nierozp. lub słabo rozp. w wodzie, tworzące zawiesinę w kąpieli barwiącej. Proces barwienia polega na rozpuszczaniu się b.z. w barwionym materiale. Stos. początkowo tylko do barwienia jedwabiu octanowego, obecnie do włókien poliestrowych i poliamidowych. 34 bateria wyparna -* aparat wyparny wiel odziało wy. bazalty — skały magmowe. B. zawierają różne minerały. W skład b. 	wchodzą: krzemionka (ok. 50%), tlenki żelaza i magnezu (ok. 30%), tlenek wapnia (ok. 10%). B. stosuje się jako materiał budowlany. Stopione i odlane w odpowiednie kształtki stanowią elementy kwasoodpomej aparatury chem. Stosuje się je również do wyrobu izolatorów i materiałów izolacyjnych dla elektroenergetyki. Beckmanna przegrupowanie — ważna reakcja organiczna, polegająca na przemianie oksymów alifat. i aromat, w izomeryczne amidy, np. R—C— R R—C—OH R'—C=0 11-11 -• I HO—N R—N NHR Przekształcenie to zachodzi w następujący sposób: grupa hydroksylowa zmienia położenie z grupą alkilową (lub arylową) w położeniu trans, następnie wodór grupy hydroksylowej przechodzi do atomu azotu, a wiązanie podwójne, początkowo występujące między atomami azotu i węgla karbonylowego, ulega przesunięciu między tlen hydroksylowy i węgiel. Katalizatorami reakcji są np. H2S04, PC15, roztwór chlorowodoru w kwasie octowym. Reakcja ta ma szczególne znaczenie dla oznaczenia budowy izomerów syn-anti, gdyż w wyniku hydrolizy amidu otrzymuje się kwas, na podstawie którego można określić rodnik będący w położeniu cis w stosunku do grupy —OH w oksymie. benzaldehyd -* benzoesowy aldehyd. benzamid C6H5CONH2; amid kwasu benzoesowego. Płytki lub igły, temp. topn. 130°C, temp. wrz. 280°C, trudno rozp. w wodzie, łatwiej rozp. w alkoholu, nierozp. w eterze. Otrzym. z chlorku benzoilu i amoniaku. Półprodukt w syntezie organicznej. benzanilid anilidy. benzen C6H6; najprostszy węglowodór aromat, będący subst. macierzystą wielkiej grupy związków aromat. Bezb. ciecz o charakterystycznym zapachu zbliżonym do zapachu nafty (benzyny), temp. topn. 5,51°C, temp. wrz. 80,09°C, prawie nierozp. w wodzie, nieograniczenie rozp. w alkoholu i eterze, łatwo palny, toksyczny. Z wodą i alkoholem etylowym tworzy azeotrop trójskładnikowy o temp. wrz. 64,85°C i składzie: 74,1 % benzenu, 18,5% alkoholu etylowego, 7,4% wody, co jest wykorzystywane do prod. alkoholu absolutnego (bezwodnego). Otrzym. dawniej z lekkich frakcji smoły pogazowej, z niektórych gatunków ropy naftowej; obecnie z produktów przerobu (reformowanie) benzyn, stanowiących obecnie jego główne źródło otrzym. Stos. w przem. chemicznej syntezy org. jako surowiec, jako rozpuszczalnik i jako składnik paliw motorowych (zwiększenie liczby oktanowej). Cząsteczka b. ma strukturę płaskiego pierścienia sześcioczłonowego. Ze wzoru sumarycznego wynika, że atomy C są połączone wiązaniami a i n, a każdy atom H jest połączony z jednym atomem C wiązaniem a. Stwierdzono jednak, że wszystkie wiązania C—C są równocenne i pośrednie pomiędzy wiązaniami a i n, czego przyczyną jest delokalizacja elektronów n, tworzących równomierną chmurę elektronową w obrębie szkieletu benzenu. Delokalizacja elektronów n zmniejsza energię cząsteczki, a zatem zwiększa jej trwałość. Struktura b. w stanie podstawowym jest  benzyna hybrydą granicznych struktur I i II (struktury Kekulego) i może być wyrażona wzorem III (-* mezomeria). H 1 H ./H h^CV-h IKc*c'H ¿Oć IK 'C" c < i i - - > i H H 1 H I II III Pisząc reakcje posługujemy się jednym z granicznych uproszczonych wzorów benzenu, rzadziej wzorem III. Powszechnie są stos. uproszczone symbole benzenu benzenosulfonowy kwas C6H5S03H; najprostszy aromat, kwas sulfonowy. Igły o temp. topn. 65-66°C, + U/2(2)H20 — temp. topn. 43-44°C, higroskopijny, b. łatwo rozp. w wodzie i alkoholu, nierozp. w eterze, trudno rozp. w benzenie. Otrzym. przez sulfonowanie benzenu (ogrzewanie ze stęż. H2S04). Stos. do syntezy org. i do prod. fenolu. benzoesowy aldehyd C6H5CHO, benzaldehyd; najprostszy aldehyd aromat Ciecz, temp. topn. — 26°C, temp. wrz. 178°C, słabo rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, eterze i chloroformie, lotny z parą wodną, ma charakterystyczny zapach gorzkich migdałów. Utlenia się na powietrzu do kwasu benzoesowego, zwłaszcza w obecności śladów jonów Fe3+ i Cui+. Wyst. w postaci glikozydu zwanego amigdaliną w nasionach gorzkich migdałów, wchodzi w skład wielu owoców. Na skalę techniczną otrzym. z toluenu: 1) przez chlorowanie w łańcuchu bocznym i następną hydrolizę otrzymanego chlorku benzylidenu; 2) przez utlenienie w fazie gazowej powietrzem w obecności V2Ó5. Stos. jako surowiec do prod. barwników i pochodnych aromat., jako środek zapachowy w przem. farmaceutycznym i spożywczym, jako rozpuszczalnik olejów, żywic, niektórych estrów celulozy. benzoesowy kwas C6H5COOH; najprostszy kwas aromat. Igły lub płatki o temp. topn. 121,5°C, sublimuje w temp. 100°C, temp. wrz. 249°C, trudno rozp. w wodzie, rozp. w rozpuszczalnikach org., lotny z parą wodną. Wyst. w stanie wolnym i w postaci estrów w wielu roślinach, a zwłaszcza w żywicach i balsamach. Otrzym. głównie przez utlenianie toluenu. Stos. w wielu dziedzinach przem. org., farmaceutycznego, barwników, spożywczego (np. jako środek konserwujący, zapachowy). Sole i estry k.b. zwane są benzoesanami, np. benzoesan sodu C6HsCOONa lub benzoesan benzylu CiH5COOCH2C6H5. Sole mają znaczenie przede wszystkim jako środki konserwujące produkty spożywcze oraz jako antyseptyki, a poza tym sole i estry jako półprodukty w przem. org., szczególnie w przem. farmaceutycznym oraz perfumeryjnym. benzofenon C6H?COC6H5, keton difenylowy; najprostszy keton aromat W stanie stałym wyst. w dwóch odmianach: trwałej, słupki o temp. topn. 48°C i nietrwałej o temp. topn. 26°C, temp. wrz. 306°C; nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, przyjemny zapach kwiatowy. Otrzym. na skalę przem. w reakcji Friedela-Craftsa z benzenu i chlorku benzoilu (-*■ Friedela-Craftsa reakcja) albo z benzenu i tetrachlorku węgla. Stos. jako półprodukt w syntezie org. i w przem. perfumeryjnym jako utrwalacz. benzofuran -*• kumaron. benzoilowanie — reakcja podstawienia (wymiany) atomu wodoru, głównie w grupie aminowej —NH2 lub alkoholowej czy fenolowej —OH, rodnikiem benzoilowym C6HsCO— RNH2 - RNHCOC6H5 lub ROH-ROCOC6H5 B. 	jest szczególnym przypadkiem acylowania (-+ acylowanie) i oprócz acetylowania jest najczęściej stos. do zabezpieczania wymienionych grup przed reakcjami ubocznymi, np. przed utlenieniem. Związkiem najczęściej stos. do wprowadzania rodnika benzoilowego jest chlorek benzoilu C6H5COCl. benzol — mieszanina związków chem., głównie węglowodorów aromatycznych: benzenu, toluenu i ksylenów. B. 	surowy zawiera ok. 90% tych węglowodorów, 1-4% sol wen tnafty oraz węglowodory'hienasycone (np. cyklopentadien) i związki siarki (tiofen, dwusiarczek węgla). Wydziela się go z gazu koksowniczego, najczęściej przez absorpcję w oleju płuczkowym. Po usunięciu związków nienasyconych i siarkowych (rafinacja kwasem siarkowym lub wodorem) otrzymuje się b. rafinowany, który poddaje się rektyfikacji w celu wydzielenia poszczególnych składników (benzenu, toluenu, ksylenów) lub tzw. produktów benzolowych, np. b. silnikowego, solwentnafty. Pozostałość destylacyjną stanowi b. ciężki stos. do prod. syntetycznych żywic kumaronowych, powszechnie używanych w przem. farb i lakierów. benzol silnikowy — benzol motorowy; mieszanina węglowodorów aromat., głównie benzenu i jego homologów, otrzym. w przem. koksochemicznym. Bezb. ciecz o gęstości 0,85-0,88 kg/dm3, temp. wrz. 70-160°C, liczbie oktanowej ok. 100. Stos. jako dodatek do benzyn silnikowych, zwiększający ich liczbę oktanową. benzonatat -> leki wykrztuśne i przeciwkaszlowe. benzopirol -* indol. benzylowy alkohol C6H5CH2OH, fenylokarbinol; monohydroksylowy, pierwszorzędowy alkohol aromat. Bezb. ciecz, temp. topn. — 15,3°C, temp. wrz. 205°C, dobrze rozp. w alkoholu i eterze, zapach aromat., smak palący, wykazuje działanie miejscowo znieczulające. Wyst w świecie roślinnym jako wolny lub w postaci estrów (octan, benzoesan, salicylan) w olejkach eterycznych wielu kwiatów (jaśmin, hiacynt i in.). Technicznie otrzym. z aldehydu benzoesowego w reakcji Cannizzaro (-» Cannizzaro reakcja) lub z chlorku benzylu. Stos. do prod. estrów zapachowych jako rozpuszczalnik w przem. perfumeryjnym, rozpuszczalnik estrów i eterów celulozy, jako zmywacz farb i lakierów. benzyna — mieszanina ciekłych węglowodorów parafinowych, naftenowych i aromat, (niekiedy zawierająca nieco węglowodo35  benzyna, hydrorafinacja rów nienasyconych). Wydzielana z ropy naftowej przez destylację lub wytwarzana z naftowych frakcji olejowych w specjalnych procesach rafineryjnych, zwanych rozkładowymi (-» krakowanie katalityczne, -* hydrokrakowanie). B. wydziela się również z niektórych gazów ziemnych i produkuje z węgla lub całkowicie syntetycznie (-+ Fischera-Tropscha synteza). Rozróżnia się b. silnikową, ekstrakcyjną (rozpuszczalnik tłuszczów, olejów, lakierów), apteczną i in. benzyna, hydrorafinacja — proces usuwania niepożądanych składników benzyn przez uwodornianie związków nienasyconych oraz hydrogenolizę związków siarki, azotu i niektórych tlenu prowadzącą do usunięcia tych pierwiastków (w postaci H,S, NH3, H20). H.d. prowadzi się w temp. 350°C i pod ciśn. 2,5 MPa w obecności katalizatorów (najczęściej tlenków molibdenu i kobaltu). Proces hydrorafinacji poprzedza proces reformowania (-* benzyna, reformowanie). Powstający ubocznie w procesie reformowania wodór kieruje się do hydrorafinacji. Procesy te są więc dwukierunkowo powiązane (rys.). Wodór Benzyna .»reformowana (LO > 90) benzyna, ługowanie — rafinacja benzyny za pomocą 40-proc. roztworu wodorotlenku sodowego prowadzona w celu usunięcia kwasowych związków siarkowych (siarkowodoru, merkaptanów), które powodowałyby korozję silników i zanieczyszczenie atmosfery. Proces polega na tłoczeniu mieszaniny benzyny i wodnego roztworu NaOH przez mieszalnik rurowy z przegrodami powodującymi dobre wymieszanie reagentów. Następnie rozdziela się warstwę benzyny od warstwy roztworu wodnego, do którego przeszły siarczki wytworzone z siarkowodoru i sole sodowe merkaptanów. benzyna, rafinacja — proces usuwania z benzyn składników pogarszających ich własn. eksploatacyjne (związki siarki, azotu, węglowodorów nienasyconych). Do metod r.b. należą: ługowanie (-+ benzyna, ługowanie), słodzenie (-» benzyna, słodzenie) i hydrorafinacja (-+ benzyna, hydrorafinacja). Celem r.b. jest zwiększenie jej stabilności w czasie magazynowania, zmniejszenie działania korozyjnego i zwiększenie podatności na działanie antydetonatorów. benzyna, reformowanie (reforming) — katalityczny proces otrzym. benzyn wysokooktanowych (LO > 90) z niskooktanowych (LO « 55), tzw. naturalnych, wydzielonych przez destylację z ropy naftowej. R.b. prowadzi się przepuszczając jej pary w temp. 470-520°C, pod ciśn. 1-3 MPa przez reaktory wypełnione katalizatorem. W zależności od rodzaju katalizatora rozróżnia się platformowanie i reniformowanie (katalizatorem jest platyna lub ren i platyna osadzone w ilości 1 % na tlenku glinowym) oraz hydroformowanie (katalizatorem są tlenki molibdenu i chromu osadzone na glinokrzemianach). Podczas procesu reformowania zachodzą równocześnie reakcje odwodornienia naftenów, dehydrocyklizacji parafin do węglowodorów aromat, oraz izomeryzacji i hydrokrakowania parafin. Uzyskana benzyna reformowana, tzw. reformat, zawiera dużo węglowodorów aromat., które charakte36 ryzują się wysoką liczbą oktanową. Wydziela się je często z reformatu (rys.), co obniża jego LO. Dlatego jest konieczne dobieranie optymalnego stopnia wydzielenia tych węglowodorów. Benzyna z krakomania Wodór do hydrorafinacji olejom i innych frakcji Sposób przeróbki benzyny reformowanej Produktami r.b., oprócz reformatu, są tzw. gazy suchy i płynny oraz wodorowy, wykorzystywany w procesach hydrorafinacji różnych produktów (benzyn, olejów napędowych i smarowych, parafiny). benzyna (nafta), słodzenie — rafinacja benzyny lub nafty za pomocą wodnego roztworu ołowinu sodowego (tzw. roztwór Doktora) prowadzona w celu usunięcia org. i nieorg. związków siarki. W wyniku procesu siarkowodór i siarka przereagowują na związki rozpuszczające się w tym roztworze, a z merkaptanów powstają dwusiarczki org., które pozostają w benzynie, lecz nie powodują korozji silników. benzyna do lakierów — benzyna otrzym. przez zachowawczą destylację ropy naftowej, stos. jako rozpuszczalnik lub rozcieńczalnik do wyrobów lakierowych, olejnych i niektórych synt. Rozróżnia się dwa gatunki b.d.l. oznaczane symbolami A i C. Dzięki wysokiej temp. wrzenia, wyższej niż dla benzyny do ekstrakcji, powłoki lakierowe schną dostatecznie szybko, co zmniejsza niebezpieczeństwo pożaru i straty w czasie magazynowania. PN-66/C-96023 benzyna ekstrakcyjna — benzyna wrząca w stosunkowo niskiej temp. (np. 65-90°C, 70-100°C) pozbawiona związków siarki oraz węglowodorów aromat, i nienasyconych, itos. jako rozpuszczalnik tłuszczów, olejów, lakierów, wosków itp. benzyna pirolityczna — benzyna zawierająca dużo węglowodorów aromat. C6-C8 (benzen, toluen, ksyleny), wydzielona z produktów pirolizy. B.p. charakteryzuje się wysoką liczbą oktanową. Poddaje się ją katalitycznej hydrorafinacji, po czym kieruje do komponowania benzyn handlowych (mieszanki z benzyną reformowaną, krakingową, antydetonatorami). Można również wydzielać z niej węglowodory aromat, (benzen, ksyleny). W celu zwiększenia ilości benzenu, na który jest największe zapotrzebowanie, łączy się zwykle hydrorafinację z hydrodealkilowaniem (-+ Pirotol proces). beryl Z b.p. wydziela się niekiedy frakcję Cs, a z niej izopentan, z którego można wytwarzać izopren — ważny monomer w prod. tzw. stereospecyficznych kauczuków synt., mających własn. b. zbliżone do własn. kauczuku naturalnego. benzyna silnikowa — benzyna stos. jako paliwo do napędu silników z zapłonem iskrowym. Jest produktem tzw. komponowania benzyn, tzn. mieszania benzyn otrzym. w różnych procesach rafineryjnych oraz gazoliny, benzyny synt. i benzolu — tak, aby otrzymać produkt o żądanych własnościach. Łs. jest cieczą o gęstości 0,68-0,76 kg/dm3, temp. wrz. składników 40-200°C, LO ^ 50» dolnej wartości opałowej ok. 44 MJ/kg. Handlowa b.s. zawiera zwykle niewielkie ilości subst. (dodatków) poprawiających jej własn. użytkowe. Najczęściej są to dodatki przeciwstukowe {-* antydetonatory), inhibitory korozji, utleniania, przedwczesnego zapłonu itp. Niekiedy do b.s. dodaje się barwniki oraz dodatki zapobiegające oblodzeniu gaźnika. —t benzyna silnikowa etylizowana — benzyna silnikowa o zwiększonej liczbie oktanowej w wyniku dodania tzw. płynu etylowego składającego się z tetraetylku ołowiu (50-65%) (-► antydetonatory), bromku etylu (35-40%) i chloronaftalenu (10%). Org. związki bromu i chloru reagują z tlenkiem ołowiu, który powstaje w silniku z tetraetylku ołowiu. Lotne produkty tych reakcji są unoszone z gazami spalinowymi, co zapobiega osadzaniu PbO na ściankach cylindrów i zaworach silnika. benzyna stabilizowana — benzyna nie zawierająca lekkich węglowodorów występujących w warunkach normalnych w stanie gazowym (metan, etan, propan, butany). Obecność węglowodorów gazowych w benzynie może spowodować niebezpieczny wzrost ciśn. w zbiornikach magazynowych oraz tworzenie się korków gazowych w przewodach paliwowych silnika. Stabilizację benzyny (usunięcie składników gazowych) prowadzi się metodą rektyfikacji pod zwiększonym ciśnieniem. benzyna wysokooktanowa — benzyna silnikowa o LO > 80. Jest stos. do napędu silników spalinowych z zapłonem iskrowym, charakteryzującach się wysokim stopniem sprężania. Bergius Friedrich (1884-1949) — chemik niemiecki, profesor uniwersytetu w Essen i Heidelbergu. Badał wpływ wysokich ciśnień na przebieg reakcji chem., opracował oryginalną metodę wysokociśnieniowego uwodornienia węgla do węglowodorów ciekłych oraz metody otrzym. fenolu z chlorobenzenu i glikolu etylowego z etylenu. W1931 r. otrzymał nagrodę Nobla wspólnie z C. Boschem. berkeł Bk (łac. berkelium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III — podgrupie aktynowców, Z = 97, m. atom. 247,0703 (-♦ aktynowce). Otrzymany sztucznie, po raz pierwszy w 1949 r. przez amerykańskich uczonych G. T. Seaborga, A. Chiorso i S. G. Thompsona w wyniku bombardowania ameryku cząstkami a, w reakcji jądrowej 24lAm(a,2n)243Bk Otrzymany izotop 243Bk jest a-promieniotwórczy, ma TlJ2 = = 4,5 h. Pierwiastek nazwano na cześć amerykańskiego miasta Berkeley, w którym przeprowadzono syntezę kilku pierwiastków transuranowych. Obecnie znanych jest 9 izotopów b., otrzymanych przez wieloletnie napromienianie uranu lub plutonu w reaktorze jądrowym. Wśród nich najdłuższy czas życia ma 247Bk (ri/2 = 1380 lat). B. wyst. w związkach w stopniu utlenienia +3 i +4. Trwałe są związki w stopniu utlenienia +3. W roztworze tworzy jony Bk3+ i Bk4+. Wolny metal nie został jeszcze otrzymany. Dotychczas h. uzyskano w ilościach mikrogramowych. Bemoullego równanie — równanie przedstawiające szczególną postać zasady zachowania energii podczas przepływu płynu doskonałego. W ustalonym ruchu potencjalnym (bezwirowym) całkowita energia jednostki masy płynu (suma energii kinetycznej, ciśnienia i energii potencjalnej) jest wielkością stałą dla całego obszaru przepływu — -) 1-z = const 2g gg gdzie: u — prędkość przepływu, p — ciśn., g — przyspieszenie ziemskie, q — gęstość płynu, z — wysokość położenia punktu względem poziomu odniesienia. Każdy człon równania ma wymiar wysokości, a kolejne człony noszą nazwę: wysokości prędkości, wysokości ciśn. i wysokości niwelacyjnej. R.B. jest jednym z podstawowych twierdzeń mechaniki płynów i stosuje się je przy rozwiązywaniu wielu problemów hydroi aerodynamiki, np.: przepływu płynów przez dysze i zwężki pomiarowe, wypływu cieczy ze zbiorników, w obliczeniach pomp. bertolidy — związki niestechiometryczne; związki chemiczne nie spełniające prawa stałości składu. Współczynniki przy symbolach atomów we wzorach chem. tych związków przedstawiają pewne zakresy składów odznaczające się większą trwałością, np. ^e^0.90-0,95’ wow ■ TiOŁ 7_j 8. W praktyce podaje się wzory o współczynnikach zaokrąglonych, np. w przypadku powyższych przykładów: FeO, W03 i TiO?. Przyczyną zmienności składu tych związków są defekty sieci krystalicznych. Do b. należy wiele tlenków i siarczków metali przejściowych. beryl Be (łac. beryllium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie II, rozpoczynający grupę główną berylowców, Z = 4, m. atom. 9,01218. Odkryty w 1797 r. przez francuskiego chemika L. Vauquelina w minerale berylu. Wolny metal otrzymał w 1828 r. F. Wóhler, redukując chlorek BeCl2 metalicznym potasem. Nazwa b. przyjęta jest we wszystkich krajach z wyjątkiem Francji, gdzie używa się nazwy „glucinium” i symbolu Gl. B. 	jest metalem o jasnoszarej barwie, twardym i kruchym. Temp. topn. 1285°C, temp. wrz. 2970°C, gęstość 1,85 g/cm3. Przepuszcza promieniowanie rentgenowskie. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden trwały izotop 9 Be. W przyrodzie wyst. w postaci wielu minerałów, z których najważniejszymi są: beryl Al2Be3[Si6018], chryzoberyl Al2Be04, fenakit Be2Si04 i in. Przezroczyste odmiany minerału berylu są kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi, np. zielony szmaragd, niebieski akwamaryn, różowy worobiewit, żółty heliodor i in. Wolny b. jest średnio aktywny chemicznie. Odporny na działanie powietrza dzięki pasywującej warstwie tlenków, która pokrywa jego powierzchnię. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 2, rzadziej -i-1 (b. nietrwałe). Rozpuszcza się w rozc. HC1 i H2S04, w HNÓ3 tylko na gorąco, oraz w wodorotlenkach, przy czym powstają czterohydroksoberylany Me'[Be(OH)4], Sole b., zawierające jon Be2+, są przeważnie dobrze rozp. w wodzie. Wodorotlenek Be(OH)2 ma własn. amfoteryczne: rozpuszcza się zarówno w kwasach, tworząc sole berylowe, jak i w zasadach, z utworzeniem czterohydroksoberylanów. Metaliczny b. otrzymuje się przez elektrolizę stopionego chlorku BeCl2 w mieszani37  berylowce nie z NaCl (w celu obniżenia temp. topn.), lub redukcję fluorku BeF2 magnezem, oczyszcza się go przez sublimację w próżni. B. 	ma dużą wytrzymałość mech., ale jest kruchy i dlatego stosuje się go przede wszystkim w postaci stopów. Stopy z miedzią, tzw. brązy berylowe, są b. twarde i odporne na działanie czynników wywołujących korozję: sporządza się z nich narzędzia używane do prac w środowisku łatwo zapalnym (przy uderzeniu nie dają iskry). Wielkie znaczenie mają również stopy b. z niklem, żelazem i magnezem, które pod względem wytrzymałości przewyższają najlepszą stal; służą do sporządzania sprężyn i narzędzi chirurgicznych. Dzięki nieznacznemu pochłanianiu neutronów stopy b. są stos. jako moderator i reflektor w reaktorach jądrowych. Z cienkich płytek b. sporządza się okienka do lamp rentgenowskich. B. łatwo pochłania cząstki ot i promienie y, przy czym zachodzą reakcje jądrowe z wytworzeniem neutronów 9Be(a,n)12C; 9Be(y,n)8Be Reakcje te wykorzystuje się w laboratoryjnych źródłach neutronów: berylowo-radowych, berylowo-polonowych i in., stanowiących mieszaninę b. i pierwiastka emitującego cząstki a lub promienie y. Ze związków b. największe znaczenie ma tlenek BeO, stos. do sporządzania ceramiki szlachetnej, odpornej na działanie wysokiej temp., cementów dentystycznych, cennetali i in. Lotne związki b. i jego pył są silnie trujące. Wdychanie pyłu tlenku BeO powoduje chorobę płuc — berylicę. berylowce — metale ziem alkalicznych; grupa główna pierwiastków w grupie II układu okresowego, w skład której wchodzą: beryl Be, magnez Mg, wapń Ca, stront Sr, bar Ba, rad Ra. Są to metale, beryl ma własn. amfoteryczne. Rad jest pierwiastkiem promieniotwórczym. W stanie wolnym b. wykazują średnią aktywność chemiczną. Ich najważniejsze własn. podano w tablicy. Beryl Magnez Wapń Stront Bar Rad Liczba atomowa 4 12 20 38 56 88 Masa atomowa 9,01218 24,305 40,08 87,62 13733 226.0254 Budowa zewnętrznych powłok elektronowych Ta2 3sł 4s> 5s2 6s2 7S2 Promień atomu, nm 0,113 0.16 0,194 0315 0321 0335 Stopień utlenienia +2 + 2 + 2 + 2 + 2 + 2 Rozpowszechnienie, % 5-10'* 1.93 339 0,02 0,04 10'° Berzelius Jóns Jacob (1779-1848) — chemik szwedzki, profesor Instytutu Medycznego w Sztokholmie. Opracował teorię polar¬ nej budowy związków nieorg. Wyznaczył masy atomowe wielu pierwiastków. Odkrył cyrkon, krzem, selen, tor i tytan. Wprowadził obecnie stos. -*■ symbole pierwiastków, a także pojęcia izomerii, katalizy i alotropii. betainy — czwartorzędowe wewnętrzne sole amoniowe aminokwasów o wzorze ogólnym (R)3N+CH(R j)COO “. Najprostszym ich przedstawicielem jest betaina (trimetyloglicyna) (CH3)3N+CH2COO~, płytki lub słupki o temp. topn. 293°C (z rozkładem); rozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu, nierozp. w eterze; wyst. w burakach cukrowych. Chlorowodorek betainy jest stos. jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego. betatron -* akcelerator. bezwodnik maleinowy -*• maleinowy kwas. O O II II bezwodniki kwasowe R—C—O—C—Rx; produkty powstać przez kondensację dwóch cząsteczek kwasu z wydzieleniem cząstki wody. Rozróżnia się bezwodniki proste (gdy R = R,) i mieszane (gdy R i Rx są różne). Otrzym. np. z chlorków kwasowych i soli sodowych karboksylowych. Z wodą odtwarzają odpowiednie kwasy. Stos. jako środki acylujące. Najbardziej znane są: Bezwodnik octowy (CH3C0)20 — bezb. ruchliwa ciecz, temp. topn. — 73°C, temp. wrz. 140°C, miesza się z alkoholem, eterem i kwasem octowym, trudno rozp. w zimnej wodzie, w gorącej rozkłada się tworząc kwas octowy; ma ostry, gryzący zapach octu. Najważniejszą metodą prod. jest katalityczne utlenianie aldehydu octowego. Stos. w przem. org. i farmaceutycznym jako środek acetylujący, do prod. włókien sztucznych, barwników, materiałów wybuchowych i in. Bezwodnik ftalowy CęHjiCO^O — subst. stała, o barwie białej, przeświecające igły lub płatki o słabym charakterystycznym zapachu, temp. topn. 131,6°C, temp. wrz. 289,5°C; tworzy mieszaninę wybuchową z powietrzem w temp. 250°C w granicach stężeń 8-34% obj. Rozpuszczalność w alkoholu, eterze, benzenie dobra, w wodzie—słaba (uwodnienie). Otrzym. przez katalityczne utlenienie naftalenu lub o-krezolu powietrzem. Stos. do prod. żywic alkidowych, zmiękczaczy, środków farmaceutycznych, subst. zapachowych, środków grzybobójczych, barwników itp. białka — wielkocząsteczkowe subst naturalne o złożonej budowie, będące nieodzownymi składnikami wszelkiej materii żywej. Do b. należą enzymy, niektóre hormony oraz wiele ważnych składników strukturalnych komórki. Typowym b. jest czerwony barwnik krwi — hemoglobina. Głównymi składnikami b. są: C (50-55%), H (6,0-7,3%), O (19-21%), N (15-19%), często S (03-2,4%) oraz niekiedy P i fluorowce. B. są wyjątkowo wrażliwe na działanie czynników chem. i fiz. Cząsteczki b. ulegają wielu specyficznym reakcjom chem. mającym zastos. jako testy białek (np. reakcja biuretowa, reakcja Miliona, -*■ reakcja ksantoproteinowa, wytrącanie białek za pomocą jonów Hg2+, Cu2+, Ag+, Zn2+,C10;). Pod wpływem ogrzewania większość b. ulega ścięciu (denaturaęji). W zależności od rodzaju i pochodzenia białek ich m. cząst. wynosi od kilkunastu tysięcy do kilku milionów. Podstawowymi jednostkami strukturalnymi b. są a-aminokwasy o konfiguracji L połączone ze sobą wiązaniami peptydowymi (-* wiązania peptydowe). Przez hydrolizę b. (częściową lub całkowitą) uzyskuje się odpowiednio: proteozy, peptony, polipeptydy, aminokwasy. 38 bistan Klasa Grupa Przykład białka Białka proste (proteiny) albuminy globuliny giuteliny protaminy histony protaminy skleroproteiny albumina mleka globulina surowicy krwi gluten gliadyna histon grasicy salamina kolagen Białka złożone (proteidy) fosforoproteidy glikoproteidy chrom oproteidy nukleoproteidy lipoproteidy kazeina mukoid surowicy krwi hemoglobina, żółty enzym oddechowy B. 	dzieli się na dwie grupy (tabl.): b. proste (proteiny) i b. złożone (proteidy). B. proste są zbudowane tylko z aminokwasów, b. 	złożone zawierają ponadto jedną lub więcej grup nieaminokwasowych, czyli prostetycznych, takich jak np. cukry, tłuszcze, kwasy nukleinowe, barwniki, kwas fosforowy. bibuła do sączenia — bibuła filtracyjna; specjalne gatunki bibuły stosowanej do oddzielania osadów od cieczy, wytwarzanej w postaci arkuszy bądź gotowych okrągłych sączków. W zależności od przeznaczenia rozróżnia się bibuły jakościowe (o różnej grubości i porowatości) i ilościowe, specjalnie oczyszczone z domieszek mineralnych (masa popiołu po spalgniu sączka nic przekracza 0,1 mg). Sączki ilościowe zależnie od porowatości dzieli się na miękkie (rzadkie, szybkosączące, do grubych i średnich osadów oraz żeli), średnie (do średnich i drobnych osadów) oraz twarde (gęste, do najdrobniejszych osadów). Sączki utwardzone (hartowane) są odporne na działanie roztworów kwasów i zasad, mają dużą wytrzymałość mech. w stanie mokrym i nadają się do sączenia pod próżnią. bibuła filtracyjna -*• bibuła do sączenia. biel ołowiana -» ołów. bikarbonat -* wodorowęglan sodowy. bilans cieplny -> bilans energetyczny procesu. bilans energetyczny procesu — zestawienie porównawcze ilości energii doprowadzonej i odprowadzonej z aparatów w czasie procesu technologicznego oraz efektów energetycznych przemian fiz. i chem. przebiegających w instalacji produkcyjnej. W procesach ciągłych bilans odnosi się do jednostki czasu, a w procesach okresowych do czasu trwania cyklu produkcyjnego. B.e.p. sporządza się w celu określenia sprawności energetycznej całego procesu lub poszczególnych aparatów, wielkości strat cieplnych itp. Bilans energetyczny przedstawia się często w postaci wykresu Sankeya (-» Sankeya wykres). W przypadku gdy energia jest doprowadzana i odprowadzana tylko w postaci ciepła, b.e.p. nosi nazwę bilansu cieplnego. bilans masowy -► bilans materiałowy procesu. bilans materiałowy procesu — bilans masowy; zestawienie porównawcze ilości wszystkich materiałów (surowców) wprowadzonych do procesu oraz ilości otrzymanych produktów. Ilości materiałów wyrażone w jednostkach masy odnosi się do jednostki czasu (w procesach ciągłych) lub do czasu trwania jednego cyklu produkcyjnego w procesach okresowych. B.m.p. sporządza się w celu określenia ilości zużytych surowców, wielkości strat, wydajności procesu, ustalenia norm produkcyjnych itp. B.m.p. przedstawia się często, zwłaszcza w przypadku stos. obiegu materiałów (zawracania części produktów, półproduktów itp.), w postaci wykresu Sankeya (-» Sankeya wykres). bilocol -*• leki żółciotwórcze i żółciopędne. biochemia — nauka zajmująca się badaniem natury składników chem. występujących w organizmach żywych i przez nie wytwarzanych (b. statyczna) oraz funkcjami i przemianami (metabolizmem) związków chem. w ustrojach żywych, a także zmianami energetycznymi, które są wynikiem tych przemian (b. dynamiczna). biochemiczne zapotrzebowanie tlenu — BZT; wskaźnik jakości wód powierzchniowych oraz ścieków, określony ilością tlenu wyrażoną w miligramach, potrzebną do biochemicznego utlenienia związków org. znajdujących się w 1 dm3 wody lub ścieków w warunkach aerobowych w temp. 20°C. Stabilizacja całkowita następuje zwykle w ciągu ok. 20 d (BZT20), a występujący w tym czasie ubytek całkowity tlenu jest to tzw. biochemiczne zapotrzebowanie tlenu. Najintensywniej przebiegają procesy biochemiczne w ciągu pierwszych 5 d (BZT5), jest to tzw. biochemiczne zapotrzebowanie tlenu standardowe. BZTS jest praktycznym wskaźnikiem obciążenia wód zanieczyszczeniami organicznymi. bioinżynieria -* inżynieria chemiczna. biokataii/atory -+ enzymy. bioiuminescencja -*• luminescencja. biopolimery — polimery wyst. w żywych organizmach, spełniające ważne funkcje biologiczne. Wchodzą w skład komórek, są też budulcem w obszarach międzykomórkowych. Najważniejszymi b. są białka, które katalizują (enzymy) i regulują (hormony) reakcje biochemiczne, wchodzą w skład tkanki łącznej i mięśni, przenoszą informację genetyczną i służą jako rezerwowe składniki odżywcze. Do b. należą także polisacharydy występujące jako tworzywo konstrukcyjne (celuloza) i rezerwowe składniki odżywcze (skrobia, glikogen). Szczególne ważne funkcje spełniają w organizmach żywnych b. mieszane, zawierające w makrocząsteczkach elementy do różnych grup związków organicznych. bioreaktor — reaktor, w którym zachodzą procesy powodowane przez mikroorganizmy lub enzymy, np. w prod. antybiotyków, kwasu cytrynowego, alkoholu etylowego. biotechnologia — dział technologii obejmujący zastos. biochemii, mikrobiologii i nauk inżynieryjnych (-► inżynierza chemiczna) w celu praktycznego wykorzystania drobnoustrojów i kultur tkankowych lub ich części. bisacodyl -» leki przeczyszczające. biseptol — Septrin: preparat zawierający pochodną sulfaniloamidu (Sulfamctoksazol) i Trimetoprym. Wykazuje szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego. Stos. w zakażeniach dróg oddechowych, moczowych i przewodu pokarmowego. bistan -» poliwęglany. 39  biureta biureta -» sprzęt laboratoryjny. bizmut Bi (łac. bismuthum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie V, należący do grupy głównej azotowców, Z = 83, m. atom. 208,9804. Znany był już w średniowieczu, uważano go jednak za odmianę antymonu, cyny lub ołowiu. Pierwszą wzmiankę o rudach b. podaje w XV w. mnich Basilius Valentinus. B. 	jest różowobiałym metalem, kruchym, słabo przewodzącym prąd elektr. i ciepło. Temp. topn. 271,3°C, temp. wrz. 1560°C, gęstość 9,80 g/cm . Pary b. składają się z cząsteczki Bi, i wolnych atomów Bi. Naturalny pierwiastek składa się z jednego izotopu trwałego 209Bi. Promieniotwórcze izotopy b. znajdują się w szeregach promieniotwórczych. W przyrodzie wyst. w postaci minerału bizmutymitu Bi2S3. W związkach b. przypomina antymon, ma jednak wyrażmejsze cechy metaliczne. Wyst. w stopniach utlenienia od —3 do +5; najtrwalszy jest stopień +3. Z wodorem tworzy bizmutowodór BiH3 — nietrwały gaz, już w temp. pokojowej rozkładający się na pierwiastki. Trójtlenek Bi2Ó3 jest nierozp. w wodzie, rozpuszcza się w kwasach dając sole bizmutawe, zawierające jon Bi3+. Pod działaniem zasad zroztworów tych soli wytrąca się wodorotlenek Bi(OH)3. Pięciotlenek Bi?Os jest bezwodnikiem hipotetycznego kwasu bizmutowego HBiOą, znanego tylko w postaci soli bizmutanów. Zarówno Bi205,jak i bizmutany są silnymi utleniaczami. MetalicznjHb. jest dodatkiem utwardzającym do ołowiu. W ilości ok. 50% wyst. w łatwo topliwych stopach, np. w stopie Wooda (temp. topn. 60,5°C), stopie Lipowitza (70°C) i in. Stos. w czujnikach pola magnetycznego, w energetyce jądrowej, jako chłodziwo reaktorowe. Związki b. stosuje się w medycynie, np. zasadowy azotan b. — na stany zapalne przewodu pokarmowego; organiczne związki b. stanowią popularne preparaty przeciwzapalne. np. zasadowy galusan — dermatol, zasadowy tribromofenolan — kseroform i in. błękit berliński -» żelazocyjanek potasowy. błękit metylenowy — ciemnoniebieskie kryształy lub ciemnoniebieski krystaliczny proszek. Rozp. w wodzie, alkoholu i chloroformie. Otrzymywany z p-aminodimetyloaminy i tiosiar1 + czanu sodowego przy współudziale środków utleniających. Stos. jako barwnik zasadowy tiazynowy do barwienia i druku bawełny, jako wskaźnik redoksowy, w analizie mikroskopowej do barwienia preparatów biologicznych, w lecznictwie jako środek dezynfekcyjny. błękit Turnbulla -* żelazicyjanek potasowy. boksyty — skały osadowe o zmiennym składzie, złożone głównie z tlenków żelaza Fe203 i glinu A1203 w różnym stopniu uwodnionych z domieszkami krzemionki/soli, tytanu, magnezu, wapnia, lantanowców i in. Czerwone lub szare, rzadziej jasno zabarwione; gęstość 2,9-3,5 g/cm3, twardość 6 w skali Mohsa. Są głównym surowcem do prod. aluminium; stos. także do otrzym. cementów, materiałów ogniotrwałych, jako topnik w hutnictwie i in. Boltzmanna stała k — uniwersalna stała fiz. równa stosunkowi stałej gazowej R do liczby Avogadra R k = — = 1,380662± 0,000044- 10'23J/K N, (-♦ stała gazowa). Boltzmanna wzór -» entropia, bomba jądrowa -*• broń jądrowa, bomba kobaltowa — 1. Urządzenie do napromieniania materiałów lub organizmów żywych prom. y emitowanym przez izotop kobaltu ^Co o aktywności rzędu 1013-1014 Bq. Ze względu na dużą przenikliwość prom. y aktywny kobalt jest otoczony grubą osłoną biologiczną (warstwa ołowiu), w której znajdują się kanały wyprowadzające na zewnątrz wiązkę promieniowania. B.k. może też być zaopatrzona w mechanizm umożliwiający zdalną manipulację próbkami bez narażania otoczenia na promieniowanie. BJk. jest stos. w lecznictwie do zwalczania chorób nowotworowych, w defektoskopii, do sterylizacji żywności oraz w chemii radiacyjnej do badań procesów fizykochemicznych zachodzących podczas napromieniania wysokoenergetycznymi kwantami y prostych i złożonych układów chemicznych. 2. -*• broń jądrowa. bomba neutronowa -» broń jądrowa, bomba termojądrowa -*• broń jądrowa. bor B (łac. borum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, rozpoczynający grupę główną borowców, Z = 5, m. atom. 10,811 ±5 (borowce). Rodzimy boraks Na2B407, pochodzący z jezior w Tybecie, był znany i ceniony w średniowieczu. W 1808 r. francuscy chemicy J. 	L. Gay-Lussac i L J. Thénard, posługując się otrzymanym niedawno przez siebie metalicznym potasem, otrzymali wolny b. stapiając potas z tlenkiem B2Ó3 w rurze miedzianej. Prawie jednocześnie H. Daty otrzymał b. elektrolitycznie. B. 	jest niemetalem, krystaliczną subst. o szaroczarnęj barwie, b. twardą. Znany jest również tzw. b. bezpostaciowy. Temp. topn. ok. 2300°C, temp.wrz. ok. 2550CC, gęstość 2.34 g/cm3 (krystaliczny) łub 1,73 g/cm3 (bezpostaciowy). Jest półprzewodnikiem: słabo przewodzi prąd elektr., przy czym ze wzrostem temp. przewodność zwiększa się (odwrotnie niż dla metali). Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów trwałych: 10 Bi 11B, silnie pochłania neutrony. W przyrodzie wyst. w postaci wielu minerałów, z których najważniejszymi są sassolin H3B03, boraks Na2B4O710H2O, boronatrokalcyt NaCaB509-8H20, hydroboracyt (Mg, Ca) B6Ou•H20 i wiele innych. Krystaliczny b. jest mało aktywny chemicznie, nierozp. w kwasach i w zasadach. B. jest bardziej podobny do krzemu niż glinujeżącego pod nim w układzie okresowym. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 3. Z wodorem tworzy -*• borowodory. W temp. 700°C na powietrzu spala się, przy czym powstaje trójtlenek B203 — bezbarwna, bezpostaciowa masa, która reaguje z wodą z utworzeniem kwasu borowego H3B03 (-» borowy kwas). B. bezpostaciowy otrzymuje się przez redukcję magnezem trójtlenku B203, uzyskanego z naturalnych boranów przez rozkład kwasem siarkowym i odparowanie wody; b. krystaliczny — przez rozkład trójchlorku BC13 na rozżarzonym drucie wolframowym. Niewielkie ilości b. (od tysięcznych do dziesiątych części procenta) dodane do stali zwiększają jej 40 brązy twardość. W celu zwiększenia twardości stali i jej odporności na korozję stosuje się niekiedy borowanie — powierzchniowe nasycanie borem na głębokość 0,1-05, mm. W technice jądrowej b. jest używany na osłony przed promieniowaniem neutronowym oraz na pręty regulacyjne w reaktorach jądrowych, w postaci boralu (spiek B4C 4- Al), boraksalu (spiek B203 + Al) i in (-» czteroboran sodowy). boraks -*• czteroboran soowy. • borny kwas -* borowy kwas. borowce — grupa główna pierwiastków w grupie III układu okresowego, w skład której wchodzą: bor B, glin Al, gal Ga, ind In, tal Tl. Wszystkie są ciałami stałymi; bor jest niemetalem, glin, gal, ind i tal są metalami. Ich najważniejsze własn. podano w tablicy. Bor Glin Gal Ind Tal Liczba atomowa 5 13 31 49 81 Masa atomowa 10,81 26,98154 69,72 114,82 204,383 Budowa zewnętrznych powłok elektronowych 2s12pl 3»23p' 4s24p‘ 5a*5p‘ 6s26p' Promień atomu, nm 0.091 0,143 0,139 0,166 0,171 Stopień utlenienia + 3 + 3 + 3 + 1, +3 + 1, +3 Rozpowszechnienie, °/o 10-’ 7,5 210-’ MO"5 1 10'* borowodory BbHb+4 lub B„Hb+6; wodorki boru. Budowa b. nie jest ostatecznie wyjaśniona; przypuszczalny wzór strukturalny dwuborowodoru H H H \ / \ / B B / \ / \ H H H Linia przerywana oznacza tzw. „wiązanie trójcentryczne” — specjalny rodzaj wiązania kowalencyjnego, w którym wspólna para elektronów obejmuje trzy atomy (B, H, B). B. 	są silnie trujące, bezbarwne, nietrwałe, na powietrzu mogą ulegać samozapłonowi. Pod wpływem wody rozkładają się z wydzieleniem kwasu borowego, np. B2H6 + 6H20 = 2H3BO3 + 6H2 Mieszaninę różnych b. można otrzymać przez działanie rozc. kwasem solnym na borek magnezu Mg3B2. Charakterystyczną cechą b. jest b. duże ciepło spalania, znacznie większe niż węglowodorów, dzięki czemu są składnikiem niektórych paliw rakietowych. Używane również jako katalizatory polimeryzacji, wulkanizacji kauczuku i in. borowy kwas H3B03, kwas ortoborowy, kwas borny; bezbarwne ciało stałe, temp. topn. 185°C, gęstość 1,48 g/cm3. Podczas ogrzewania stopniowo traci wodę, przechodząc w kwas metaboHO \ B—OH / HO rowy HB02, a następnie w trójtlenek B203. Rozpuszcza się w wodzie w niewielkich ilościach. Jest b. słabym kwasem. Z alkoholami tworzy łatwo lotne estry. Od bezwodnika b.k. B203 wywodzą się jeszcze inne kwasy borowe, mające charakter polikwasów, np. kwas czteroborowy, który nie jest znany w stanie wolnym, znana natomiast jest jego sól -*• czteroboran sodowy Na2B4O7T0H2O (-*• polikwasy). K.b. wyst. w przyrodzie w postaci minerału salloli nu. Stos. w laboratoriach do sporządzania roztworów buforowych, w medycynie jako łagodny środek odkażający, do lutowania. Bosch Carl (1874-1940) — chemik niemiecki, w latach 1905-1915 opracował (wspólnie z F. Haberem) technologię katalitycznej syntezy amoniaku z azotu i wodoru. Badał proces uwodornienia węgla. W 1931 r. otrzymał nagrodę Nobla wspólnie z F. Bergiusem. Boyle Robert (1627-1691) chemik i fizyk angielski, w 1661 r. podał nowoczesną definicję pierwiastka chem. Rozwinął chem. analizę jakościową. Zastosował wskaźnik umożliwiający odróżnianie zasad od kwasów. Sformułował (niezależnie od E. Mariotte’a) jedno z podstawowych praw dotyczących gazu doskonałego. Boyle’a-Mariotta prawo -> przemiana izotermiczna. bozony cząstki elementarne, bradykinina -*■ kininy. brązy— 1. Stopy miedzi, w których głównym składnikiem stopowym jest cyna, aluminium, krzem, beryl, mangan, ołów lub inne (z wyjątkiem cynku i niklu). W zależności od głównego składnika stopowego noszą one nazwę b. cynowych, aluminiowych, krzemowych, berylowych, manganowych, ołowiowych itp. Zastos.: wyroby artystyczne, bicie monet, dzwony, części maszyn, aparatura chemiczna. 2. Pigmenty metaliczne; metale nieżelazne w stanie rozdrobnionym. Najczęściej spotykane są b. aluminiowy i tzw. b. złote, ze stopów miedzi i cynku. Stos. do wyrobu farb dekoracyjnych, b. aluminiowy — do farb odpornych na działanie wysokiej temp., światła i warunków atmosferycznych. 41  Bretsznajder Stanisław Bretsznajder Stanisław (1907-1967) — chemik technolog, profesor Politechniki Śląskiej i Politechniki Warszawskiej. Opracował m.in. metodę otrzym. z gliny tlenku glinowego, nadającego się do prod. metalicznego glinu. Autor podręczników akademickich i oryginalnych koncepcji dydaktycznych w nauczaniu projektowania technologicznego na wyższych uczelniach chemicznych. Laureat nagrody państwowej zespołowej (1968 r.). de BrogIie’a fale — fale materii; w mechanice kwantowej fale reprezentujące poruszające się mikrocząstki (elektrony, protony itp.). Zgodnie ? hipotezą de Brogiie’a każdej mikrocząstcc swobodnej o pędzie p można przyporządkować falę o długości h ż = P gdzie h — stała Plancka. Potwierdzeniem tej hipotezy było doświadczalne stwierdzenie dyfrakcji mikrocząstek (-» mechanika kwantowa). brom Br (łac. bromum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VII, w grupie głównej fluorowców, Z = 35, m. atom. 79,904 (-» fluorowce). Odkryty przez francuskiego chemika AJ. Balarda w 1826 r. w solankach morza Śródziemnego. Nazwa b. pochodzi od greckiego bromos — smród. B. 	jest czerwonoczamą cieczą o ostrym, nieprzyjemnym zapachu, wydzielającą żółtobrązowe pary. Działa żrąco na skórę, wywołuje trudno gojące się oparzenia. Temp. topn. — 7,2°C, temp. wrz. 58,8°C, gęstość 3,12 g/cm3 (20°C). Wolny b. i jego pary składają się z dwuatomowych cząstek Br2. Rozp. w wodzie, alkoholu, benzenie, chloroformie. Nasycony wodny roztwór b. (ok. 3-proc.) nazywa się wodą bromową; poniżej temp. 5,8°C z wody bromowej wykrystalizowują ciemnoczerwone kryształy hydratu Br2-8 H20. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów trwałych: 79Br i "‘Br. Duże znaczenie praktyczne ma izotop promieniotwórczy 82Br (T1/2 = 36 h), za pomocą którego zbadano mechanizmy bromowania związków org. W przyrodzie b. wyst. przede wszystkim w postaci rozpuszczalnych bromków w wodzie morskiej. Wolny b. jest dość aktywny chemicznie, mniej niż chlor, ale bardziej niż jod. Reaguje z większością pierwiastków, w związkach wykazuje stopnie utlenienia —1, +1, +4, +5, +6(tabl.). Wypiera jod z jodków zgodnie z reakcją 2KI + Br2 + 2KBr + I2 sam natomiast jest wypierany z bromków przez chlor. Z wodorem tworzy -» bromowodór. Podobnie jak chlor, z tlenem 42 Stopnie utlenienia bromu Stopień utlenienia Związek + 6 BrOj trójtlenek bromu + 5 kwas bromowy HBrOj + 4 BrOj dwutlenek bromu + 1 Br20 podtlenek bromu kwas podbromawy HOBr 0 Br* wolny brom -1 HBr bromowodór, sole bromki bezpośrednio nie reaguje, tlenki b. otrzymuje się metodami pośrednimi. B. 	jest otrzym. jako produkt uboczny podczas eksploatacji soli potasowo-magnezowych, a także z solanek różnego pochodzenia. Stos. w przemyśle przede wszystkim do bromowania związków org.; bromek srebrowy AgBr jest składnikiem emulsji fotograficznych. Bromki potasowy KBr, sodowy NaBr i amonowy NH4.Br wzmagają procesy hamowania w korze mózgowej, używane w farmacji jako środki uspokajające. bromek potasowy KBr; biała subst. krystaliczna, temp. topn. 730°C, temp. wrz. 1380°C, gęstość 2,75 g/cm3. Dobrze rozp. w wodzie, ciekłym amoniaku, alkoholach. Otrzym. przez działanie wolnego bromu na amoniakalny roztwór wodorotlenku potasowego KOH. Stos. w fotografii jako antyzadymiacz, do prod. emulsji fotograficznych,w farmacji i in. bromek srebrowy AgBr, żółta subst. krystaliczna, temp. topn. 420-43CPC, gęstość 6,473 g/cm3, nierozp. w wodzie. W przyrodzie spotykany w postaci minerału bromargyrytu. Światłoczuły, podobnie jak -► chlorek srebrowy. Emulsje fotograficzne zawierające AgBr mają największą czułość, są stos. do sporządzania materiałów negatywowych. Otrzym. przez działanie roztworu NaBr na roztwór AgN03. Poza fotografią stos. jako katalizator w syntezie węglowodorów nienasyconych. bromianometria -* miareczkowanie. bromopochodne — związki org. zawierające jeden lub kilka atomów bromu w cząsteczce. Otrzym. głównie przez bromowanie, tj. działanie bromem, w wyniku czego następuje wprowadzenie bromu do cząsteczki związku org. na miejsce wodoru lub przyłączenie bromu do wiązania nienasyconego. Przykładami b. są bromoform i bromobenzen. Bromoform CHBr3, tribromometan; bezb., ciężka ciecz, temp. topn. 8°C, temp. wrz. 149°C, d20 = 2,8870, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, chloroformie, benzenie, eterze, ma zapach chloroformu, działa znieczulająco. Otrzym. z acetonu lub alkoholu etylowego przez działanie bromem w środowisku alkal. Stos. w syntezie org. Bromobenzen C6H5Br — najprostsza bromopochodna aromat. Ciężka, ruchliwa, bezb. ciecz, temp. topn. — 30,6°C, temp. wrz. 155°C, d20 = 1,4939, prawie nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, eterze i większości rozpuszczalników org., ma przyjemny charakterystyczny zapach. Otrzym. przez bromowanie benzenu w obecności żelaza. Stos. jako rozpuszczalnik oraz w syntezie organicznej. bromowodór HBr; bezbarwny gaz o ostrym zapachu, silnie dymiący na powietrzu, temp. topn. — 86,9°C, temp. wrz. — 66,8°C.  Browna ruchy Łatwo rozpuszcza się w wodzie, przy czym powstaje kwas bromowodorowy — analogiczny do kwasu solnego, od którego różni się silniejszymi własn. redukującymi. Kwas bromowodorowy dysocjuje na jony H+ i Br", tworzy sole bromki Me'Br. Na powietrzu powoli utlenia się do wolnego bromu. B. 	otrzymuje się przez reakcję par bromu z wodorem w wysokiej temp., na katalizatorze — węglu aktywnym lub platynoazbeście, w laboratorium — przez działanie stęż. kwasu siarkowego na bromki. Stos. głównie do otrzym. innych związków bromu. bromowy kwas HBr03; mocny kwas, dość trwały, istnieje tylko w postaci roztworów wodnych o maksymalnym stężeniu ok. 50-proc. Tworzy sole bromiany Me^BrOj. Na powietrzu stopniowo rozkłada się. Ma własn. utleniające, podobnie jak analogiczny do niego kwas chlorowy HC103. Powstaje podczas działania chlorku na wodę bromową w reakcji Br 2 + 5C12 + 6H20 = 2HBr03 + IOHCI Praktyczne znaczenie mają bromiany, stos. jako utleniacze w rozmaitych procesach. Bronsteda teoria — teoria protonowa; teoria kwasów i zasad, wg której kwas jest to subst., która może oddać jon wodorowy, tzn. proton — donor protonu, a zasada jest to subst., która może przyjąć proton — akceptor protonu. Kwas tracąc proton przechodzi w zasadę z nim sprzężoną kwas -* H+ + zasada Zasada przyjmując proton przechodzi w kwas z nią sprzężony zasada + H + -* kwas Kwas może oddać proton tylko wówczas, gdy w środowisku reakcji znajduje się zasada z nim niesprzężona kwas, + zasada2 -*• kwas2 + zasada, W wyniku tej reakcji powstaje nowy kwas (kwas2 sprzężony z zasadą2) i nowa zasada (zasada, sprzężona z kwasem,). Wg ŁB. w roztworach wodnych kwasy reagują z wodą, np. hci + h2o -*• h3o+ +cr W tej reakcji powstaje jon hydronowy H30+, który jest kwasem sprzężonym z wodą i jon chlorkowy Cl“, który jest zasadą sprzężoną z kwasem solnym HCI. Reakcja amoniaku NH3 z wodą przebiega następująco NH3 + H2OftOH' + NH* Amoniak NH3 jest tu zasadą, która odbiera proton od cząsteczki wody H20. W wyniku reakcji powstaje jon wodorotlenowy OH“, który jest zasadą sprzężoną z wodą H20 i jon amonowy NH*, który jest kwasem sprzężonym z amoniakiem NH3. Wg tB. woda jest zarówno kwasem, jak i zasadą, ponieważ może być zarówno donorem, jak i akceptorem protonu. Dysocjacja własna wody polega na reakcji H20 + H20 H30+ + OH“ W tej reakcji jedna z cząsteczek wody jest donorem protonu, natomiast druga jest akceptorem protonu. broń jądrowa — broń masowego rażenia, w której wykorzystuje się łańcuchową reakcję rozszczepienia jąder lub reakcję termojądrową do wyzwalania w krótkim czasie wielkich ilości energii (-+ wybuch jądrowy). Wyróżnia się następujące rodzaje broni jądrowej. Bomba jądrowa (atomowa) — składa się z urządzenia detonującego, ładunku konwencjonalnego materiału wybuchowego i materiału rozszczepialnego (uran~35U lub pluton 239Pu) podzielonego na dwie lub więcej części, każda o masie mniejszej niż -*■ masa krytyczna (rys. a). Wybuch bomby jądrowej następuje po odpaleniu ładunku prochowego i szybkim skupieniu wszystkich części materiału rozszczepialnego, co inicjuje niekontrolowaną reakcję rozszczepienia, trwającą aż do rozproszenia materiału rozszczepialnego. Moc bomby jądrowej może osiągać kilkaset kiloton TNT. Schemat bomby: a) jądrowej, b) termojądrowej; 1 — zapalnik, 2 — ładunek prochowy. 3 — materiał rozszczepialny, 4 — ładunek deuteru i trytu Bomba termojądrowa (wodorowa) — składa się z subst. czynnej (prawdopodobnie mieszaniny deuteru i trytu lub deuterku litu ®LiD), połączonej z bombą jądrową pełniącą funkcję zapalnika (rys. b). Wybuch bomby jądrowej wytwarza temp. rzędu 107 K, niezbędną do zapoczątkowania niekontrolowanej reakcji termojądrowej (-» reakcje jądrowe). Moc bomby termojądrowej może dochodzić do 100 min ton TNT. Bomba kobaltowa — bomba jądrowa lub termojądrowa umieszczona w płaszczu z metalicznego kobaltu. W czasie wybuchu tej bomby powstaje w dużych ilościach izotop 60Co emitujący prom. y, co powoduje znaczne skażenie promieniotwórcze terenu. Jak dotychczas, taka,bomba nie była wypróbowana. Bombaneutronowa — bomba termojądrowa, której główną część energii wybuchu unosi strumień neutronów szybkich. Niszczy przede wszystkim organizmy żywe. Browna ruchy — bezładne, zygzakowate ruchy drobnych cząstek (o rozmiarach mniejszych niż kilka pm) zawieszonych w cieczy lub gazie, możliwe do zaobserwowania pod mikroskopem. R.R zachodzą na skutek wielokrotnych zderzeń z cząsteczkami cieczy lub gazu, znajdującymi się w nieustannym ruchu cieplnym. Są tym intensywniejsze, im wyższa jest temp. cieczy, mniejsza jej lepkość i mniejsze rozmiary zawieszonych cząstek. 43  bufor R.B. są doświadczalnym potwierdzeniem teorii o cząsteczkowej budowie materii. Odgrywają ważną rolę w niektórych procesach fizykochemicznych, np. w procesie koagulacji (-♦ koloid). bufor -► roztwór buforowy. Bunsen Robert Wilhelm (1811-1899) — fizykochemik niemiecki, profesor uniwersytetu we Wrocławiu i Heidelbergu. Skonstruował spektroskop i fotometr. Wspólnie z G. Kirchhoffem opracował metodę analizy spektralnej oraz odkrył cez i rubid. Zsyntetyzował związki arsenoorg. Wraz z H. E. Roscoe sformułował prawo dotyczące wydajności reakcji fotochemicznych (prawo Bunsena i Roscoe). Skonstruował palnik gazowy (palnik Bunsena). bursztynowy kwas HOOC(CH2)2COOH, kwas 1,2-etanodikarboksylowy; alifat, kwas dikarboksylowy. Słupki, temp. topn. 185°C, temp. wrz. 235°C, trudno rozp. w zimnej wodzie, natomiast dobrze — w gorącej, rozp. w alkoholu i eterze. Ogrzewany przechodzi w bezwodnik bursztynowy. Wyst. w świecie roślinnym (np. w wodorostach, porostach, grzybach, winogronach, burakach, rabarberze), bursztynie i niektórych gatunkach węgla kamiennego. Powstaje w dużych ilościach w procesie bakteryjnego rozkładu kwasów winowego i jabłkowego oraz podczas fermentacji białek (np. kazeiny). Technicznie otrzym. m.in. przez katalityczne uwodornienie kwasów maleinowego lub fumarowego. Stos. w syntezie organicznej. burzliwość (turbulencja) przepływu — nieuporządkowany chaotyczny ruch elementów płynu, pojawiający się przy dużych prędkościach przepływu płynu, gdy liczba Reynoldsa przekracza tzw. wartość krytyczną. Prędkość i ciśn. w każdym punkcie strumienia ulegają przypadkowym fluktuacjom wokół pewnej średniej wartości. Tory elementów płynu nie są równoległe, tworzą się wiry, co powoduje intensywne mieszanie płynu (mieszanie burzliwe, dyfuzja burzliwa). Ze względu na przypadkowy charakter ruchu elementów płynu burzliwość opisuje się zwykle metodami statystycznymi (statystyczna teoria burzliwości). B.p. wyst. np. podczas ruchu płynu w przewodach, kanałach, w warstwach granicznych, przy opływie ciał stałych itp. butadien C4H6; węglowodór dienowy (-» dieny). Istnieją dwa izomery: 1. 	1,3-Butadien CH2=CH—ęH=CH,, bezb. gaz o aromat, zapachu, łatwo palny, temp. topn. — 109°C, temp. wrz. — 4,4°C, rozp. w alkoholu i eterze, nierozp. w wodzie, łatwo polimeryzuje, szczególnie w obecności tlenu. Otrzym. przez dwustopniowe 44 odwodornienie butanu (z wyodrębnieniem butenu, metoda Phillipsa) lub przez odwodornienie mieszaniny butanu i butenu (metoda Houdry). Ulega reakcjom polimeryzacji i kopolimeryzacji. Stos. do prod. kauczuków synt (kopolimery b. ze styrenem lub akrylonitrylem), tworzyw sztucznych (kopolimery ABS, polistyren wysokoudarowy), do wielu syntez, jako składnik paliw rakietowych. 2.1,2-Butadien CH3—CH=C=CH2, ciecz o temp. wrz. 18-19°C i charakterystycznym zapachu czosnku, rozp. w alkoholu i eterze. butadien, produkcja metodą Houdry — przemysłowa metoda katalitycznego odwodornienia tzw. frakcji C4, składającej się z «-butanu i butenu, wydzielanej z produktów pirolizy benzyn lub z niektórych gazów rafineryjnych 2H ch3—ch2—ch2—ch3 —u ch2=ch—ch=ch2 n-butan 1,3-butadien Proces przebiega wg schematu przedstawionego na rys. Katalizatorem jest tlenek chromowy osadzony na A1203. Powietrze ogrzewa się w wymienniku ciepła /. Gaz opuszczający reaktor 2 zawiera do 12% obj. butadienu. Reakcje odwodornienia są endotermiczne. Reaktory pracują okresowo, a potrzebne ciepło dostarcza się przez wypalanie koksu osadzającego się na katalizatorze w wyniku reakcji ubocznych. Prowadzi się zatem na przemian odwodornienie frakcji C4 i wypalanie koksu. butan CH3CH2CH2CH3, n-butan; węglowodór alifat. nasycony (alkan). Bezb. gaz, temp. topn. — 135°C, temp. wrz. 0,6°C, rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Wyst. w ropie naftowej; otrzym. głównie w wyniku przeróbki ropy naftowej. Stos. do wyrobu benzyny polimeryzacyjnej, do otrzym. butadienu, jako gaz pędny, jako dodatek do gazu świetlnego, do syntez org., jako rozpuszczalnik, środek oziębiający. butapirazol -* leki przeciwbólowe, -*■ leki przeciwreumatyczne. butelka laboratoryjna -*• sprzęt laboratoryjny. buten C4H8, butylen; węglowodór nienasycony z grupy alkenów (olefin). Zależnie od położenia podwójnego wiązania rozróżnia się: 1.1 -Buten (a-butylen) CH3CH2CH=CH2, bezb. gaz, temp. topn. — 190°C, temp. wrz. — 6°C, rozp. w większości rozpuszczalników org., nierozp. w wodzie. 2. 	2-Buten 0?-butylen) CH3—CH=CH—CH3 (mieszanina izomerów cis i trans), gaz, temp. topn. — 139°C, temp. wrz. 3,7°C, rozp. w większości rozpuszczalników org. BZT Otrzym. przez destylację frakcyjną gazów rafineryjnych. Stos. do otrzym. butadienu, izooktanu; jako rozpuszczalnik oraz w syntezie organicznej. butla do gazu — butla gazowa; cylindryczne lub kuliste, grubościenne naczynie stalowe bez szwu, do przechowywania pod ciśn. 0,1—15 MPa gazów sprężonych — w stanie gazowym (np. wodoru, azotu, tlenu, dwutlenku węgla), ciekłym (np. chloru, amoniaku, butanu, dwutlenku siarki) lub rozpuszczonym (np. acetylenu w acetonie). Rd.g. mają normowane rozpoznawcze barwy (tabl.) i barwne napisy z nazwą gazu oraz są zaopatrzone w zawór kątowy z gwintem lewym (do gazów palnych) lub prawym (do gazów niepalnych) na bocznym króćcu. BuLg. stos. w medycynie są oznaczone białym krzyżem na barwnym polu. Gaz pobiera się z butli przez zawór redukcyjny obniżający ciśn. do żądanej stałej wartości. Gdy butla jest nieczynna, zawór osłania się kołpakiem. Barwy butli do gazo Nazwa gazu Barwa butli Acetylen żółta Wszystkie inne gazy palne czerwona Tlen niebieska Wszystkie inne gazy niepalne szara Mieszaniny gazów barwa gazu o największym procentowym udziale w mieszaninie czerwona, jeżeli jeden ze składników jest palny Butlerów Aleksander (1828—1886) — chemik rosyjski, profesor uniwersytetu w Kazaniu i Petersburgu. Twórca teorii strukturalnej budowy związków org., wykazał istnienie izomerii w związkach nienasyconych, badał reakcje polimeryzacji i hydratacji węglowodorów nienasyconych. butylen -*• buten. reri-butylometylowy eter (CH3)3COCH3; bezbarwna ciecz, dobrze rozp. w wodzie, rozp. w alkoholach i eterach. Otrzym. w metanolu i izobutylenu CH3 I ch3—c=ch2 + ch3oh - ch3—c—och3 I I ch3 ch3 Stos. jako dodatek (7-10%) zwiększający liczbę oktanową benzyn w stopniu umożliwiającym wyeliminowanie ich etylizowania (produkcja bezołowiowych benzyn wysokooktanowych). BZT —► biochemiczne zapotrzebowanie tlenu.  Cannizzaro reakcja — charakterystyczna dla aldehydów reakcja jednoczesnego utleniania i redukcji (reakcje dysproporcjonowania), przebiegająca w środowisku alkalicznym. Ulegają jej prawie wyłącznie aldehydy pozbawione atomów wodoru w położeniu a. Produktami przemiany są kwas i alkohol, np. 2C6H5CHO - C6H5CH2OH + C6H5COOH cardiamidum — Nicethamidum, Coramin; dietyloamid kwasu nikotynowego. Otrzym. przez kondensację kwasu nikotynowego z dietyloaminą. Bezb. oleista ciecz o temp. krzepnięcia 24°C, łatwo rozp. w wodzie, alkoholu, eterze i innych rozpuszczalnikach org. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, zwłaszcza na ośrodek oddechowy i naczynioruchowy. Pobudza również akcję serca. Stos. w postaci iniekcji i kropli w zapaści, niewydolności krążenia, zatruciach tlenkiem węgla, barbituranami i alkoholem. Carnota cykl — cykl termodynamiczny złożony z dwóch przemian izotermicznych i dwóch przemian adiabatycznych. Układ podlegający C.C., zwany ciałem roboczym, wykonuje w trakcie cyklu pewną pracę W, przy czym w przemianie izotermicznej o wyższej temp. bezwzględnej Tx pobiera ciepło Qt od grzejnika, a w przemianie izotermicznej o niższej temp. bezwzględnej T2 oddaje ciepło Q2 chłodnicy (rys.). Wykres odwracalnego cyklu Carnota z gazem jako ciałem roboczym: AB — izoterma T = Ty, CD — izoterma T = T2; BC, DA — adiabaty Jeżeli każda z przemian cyklu jest odwracalna, to c.C. nazywa się odwracalnym. Zgodnie z drugą zasadą termodynamiki sprawność cieplna c.C. spełnia nierówność T2 ^1-przy czym równość zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy c.C. jest odwracalny. Wynik ten jest wykorzystywany do określenia skal temperatury bezwzględnej. Carothers Wallace Hume (1896-1937) — chemik amerykański, początkowo pracownik różnych uniwersytetów (m.in. Harvard), a następnie kierownik laboratorium chemii org. w głównym laboratorium badawczym firmy E.I. du Pont de Nemours. Badał możliwość otrzym. włókien synt. w wyniku różnych polireakcji; ogromnym jego osiągnięciem było opracowanie syntezy poliamidu 6 — całkowicie synt. surowca włóknotwórczego — nylonu. 46 cement portlandzki, produkcja Cavendish Henry (1731-1810) — chemik i fizyk angielski. Był utalentowanym eksperymentatorem i w wyniku trwających prawie pół wieku prac wynalazł metodę identyfikacji gazów; oznaczył skład powietrza, wody i kwasu azotowego; wyznaczył gęstość wodoru i stwierdził, że jest palny. Badał też procesy fermentacji i gnicia. celofan — tomofan; cienka przezroczysta folia z regenerowanej celulozy. Otrzym. przez wytłaczanie wiskozy przez szczelinową dyszę wytłaczarki do kąpieli powodującej rozkład i ścinanie się wiskozy. C. jest przezroczysty, łatwo palny, silnie nasiąka wodą (co znacznie osłabia folię). Własności c. znacznie poprawia pokrywanie go, jedno- lub dwustronnie, wodoodpornym lakierem lub folią, np. polietylenową. Stos. głównie na opakowania artykułów żywnościowych. Ostatnio w coraz większym stopniu wypierany przez folie z tworzyw termoplastycznych, bardziej odporne na wodę i często umożliwiające ogrzewanie opakowanego artykułu. Celsjusza skala temperatury -* temperatura. celuloid — termoplastyczne tworzywo sztuczne, znane od 1869 r., otrzym. z azotanu celulozy przez dodanie do niej ok. 40% zmiękczacza — kamfory oraz barwników i napełniaczy. C. ma wygląd rogu, jest przezroczysty i wytrzymały na uderzenia. Ogrzany we wrzącej wodzie mięknie i daje się formować. Jest odporny na działanie wody i olejów. Wadą c. jest łatwopalność. Ze względu na piękne efekty kolorystyczne stosowano c. do wyrobu grzebieni, okularów przeciwsłonecznych, zabawek itp. celuloza — polisacharyd (wielocukier) zbudowany głównie z reszt glukozy połączonych wiązaniami /J-glikozydowymi; niewielka część grup hydroksylowych jest zmetylowana. C. 	rodzima jest białą masą włóknistą o gęstości 1,25 g/cm3, nietopliwa, nierozp. w rozpuszczalnikach org., rozp. w odczynniku Schweitzera. C.jest b. reaktywna wskutek obecności w każdej reszcie glukozy trzech grup hydroksylowych, które ulegają eteryfikacji i estryfikacji, przy czym powstają etery i estry celulozy. C. rozpuszcza się w stęż. roztworach mocnych zasad (a 1 k a 1 i c e 1 u 1 o z a). Wskutek utleniania przechodzi w karboksycelulozę. Ponadto ulega degradacji lub całkowitej depolimeryzacji pod wpływem kwasowych czynników hydrolitycznych. C. 	jest podstawowym materiałem tkanki roślinnej: słoma i trzcina zawierają jej ok. 36%, drewno 41-56%, włókna roślinne ok. 90%, a po usunięciu zanieczyszczeń 97-98% (linters bawełniany). C. jest stos. w postaci naturalnej (drewno, włókna przemysłowe) oraz zmodyfikowanej częściowo (papier, pergamin, fibra) lub całkowicie zmienionej wskutek pozbawienia jej pierwotnej struktury włóknistej (celofan, włókno wiskozowe). Pochodne c. (etery i estry) są stos. jako włókna, kleje, lakiery, zagęszczacze, tworzywa sztuczne, proch bezdymny itp. cement — mineralne spoiwo hydrauliczne, w którym po zarobieniu wodą następują procesy wiązania i twardnienia; po utwardzeniu jest odporne na działanie wody. C. otrzymuje się przez wypalenie odpowiednich surowców w wysokiej temp., a następnie zmielenie produktu wypalenia na b. drobny proszek. W zależności od składu surowców i technologii produktów otrzymuje się różne rodzaje cementów. Do najbardziej znanych należą: c. portlandzkie, anhydryt o wy (otrzym. z siarczanu wapnia z dodatkiem katalizatorów); c. glinowy (otrzym. z mieszaniny boksytu z wapieniem, stapianych w piecu elektr.); c. h u t n i czy (otrzym. z żużla wielkopiecowego i klinkieru c. portlandzkiego) odporny na działanie wód agresywnych i słabych kwasów. Istnieją poza tym c. specjalne. C. są stos. głównie do otrzym. zapraw, betonów i wyrobów betonowych. cement portlandzki — najpopularniejszy hydrauliczny materiał wiążący, stos. na szeroką skalę do prod. zapraw (cement + piasek -I- woda) oraz betonów (cement + kruszywo 4- woda). W skład c.p. wchodzą związki wapnia, krzemu, glinu oraz żelaza, występujące w postaci utworzonych w wysokiej temp.: krzemianu trójwapniowego — alitu 3Ca0-Si02 (52-63%), krzemianu dwuwapniowego — belitu 2 CaO SiO, (19-27%), glinianu trójwapniowego 3CaOAl203 (0,5-15%) oraz żelazianu glinowo-wapniowego — celitu 4Ca0Al203 Fe203 (6-18%). C.p. zawiera też 2-4% gipsu CaS04-2 H20. Przez zarobienie cementu wodą następuje rozpuszczanie składników, koloidyzacja i wytrącanie w postaci uwodnionych związków kryst. Wytrącające się kryształy powodują tężenie, a następnie twardnienie materiału. Oprócz c-p. zwykłego o zabarwieniu szarym stosuje się c.p. biały oraz barwny (np. zielony, czerwony, niebieski) używany do robót wykończeniowych. Stosuje się również inne gatunki c.p., jak np. boksytowy, plastyfikowany, wodoszczelny i in. cement portlandzki, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. cementu portlandzkiego. Surowce zawierające CaO, A1203, SiO, i FezO? miele się, miesza i praży w piecu obrotowym, opalanym miałem węglowym. Powstaje spiek, tzw. klinkier, który po zmieleniu i dodaniu niewielkich ilości gipsu stanowi produkt handlowy. Zależnie od sytuacji surowcowej do prod. cementu stosuje się różnorodne minerały lub materiały odpadowe. Np. wapń można wprowadzać w postaci anhydrytu, gipsu, kredy, margli, muszli; tlenek glinowy — w postaci glin, kaolinu, odpadów boksytowych; krzemionkę — w postaci piasków itd. Najczęściej cement 47  centrum aktywne produkuje się z mieszanki margli i glin. Ostatnio podejmowane są próby wykorzystania fosfogipsu do równoczesnej prod. cementu i kwasu siarkowego. centrum aktywne -*■ enzymy. cer Ce (łac. cerium) — pierwiastek chemiczny w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 58, m. atom. 140,12 (-» lantanowce). Odkryty w 1803 r. przez szwedzkiego chemika J. J. Berzeliusa, a niezależnie — przez M. 	H. Klaprotha i jego ucznia W. Hisingera. Nazwa pierwiastka pochodzi od odkrytej na krótko przed nim planetoidy Ceres. C. 	jest srebrzystobiałym metalem, podobnym do żelaza, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 795°C, temp. wrz. 3468°C, gęstość 6,67 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną czterech izotopów: 136Ce, 138Ce, f40Ce, 142Ce; ostatni z nich jest słabo promieniotwórczy. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 3 (sole cerawe) oraz +4 (sole cerowe); trwałe są sole cerawe. Metaliczny c. jest składnikiem tzw. miszmetalu — stopu, z którego wytwarza się kamienie do zapalniczek. Stos. również w hutnictwie jako odtleniacz. Azotan Ce(N03)4 służy do wyrobu koszulek żarowych do lamp gazowych (tzw. siatek auerowskich). Dwutlenek Ce02 jest pigmentem do emalii: molibdenian i wolframian cerowy wchodzą w skład zielonego i niebieskiego barwnika do porcelany. Sole c. są stos. w chemii analitycznej. ceramika — słowo pochodzące z języka greckiego keramos, co oznaczało naczynie wypalane z gliny. Z upływem czasu znaczenie tego słowa rozszerzyło się na wszystkie wyroby wypalane, w których glina jest jednym z surowców, jak: porcelana, fajans, cegły, dachówki, wyroby kamionkowe, wyroby ogniotrwałe, urządzenia sanitarne itp. Obecnie wiele wyrobów produkuje się bez udziału gliny lub kaolinów, stosując do nich nadal tę samą nazwę ze względu na podobną technologię wytwarzania. Doc. zalicza się wyroby ceramiki szlachetnej (porcelanowe, porcelitowe, fajansowe i kamionkowe, np. naczynia stołowe, figurki, ozdoby, umywalki, rury i aparaty kamionkowe itd.), wyroby ogniotrwałe (wyroby szamotowe, krzemionkowe, karborundowe, spinelowe i in.), wyroby budowlane (cegły, dreny, dachówki, płytki podłogowe i ścienne itd.), wyroby ceramikielektrotechnicznej (elementy izolacyjne, grzejne, oporowe), ceramiczne wyroby ścierne oraz powłoki ceramiczne stos. do pokrywania metali, co stanowi grupę tzw. wyrobów ceramiki właściwej, oraz wyroby przemysłu materiałów wiążących (np. pustaki, elementy budowlane). ceramika, produkcja — przemysłowe metody otrzymywania rozmaitych wyrobów ceramicznych. Są one dość zbliżone; różnią się głównie surowcem, metodą formowania i temp. wypalania. 1. 	Ceramika stołowa. Surowcami do jej wyrobu są kaolin, gliny biało wypalające się, skaleń i kwarc. Skaleń i kwarc są surowcami nieplastycznymi, ale ich dodatek jest konieczny, aby masę można było uformować i aby nie kurczyła się nadmiernie w czasie suszenia ani nie odkształcała się w czasie wypalania. Produkcja polega na zmieleniu surowców, zarobieniu ich dużą ilością wody i wymieszaniu, tak aby otrzymać jednorodne leiwo. Wyroby formuje się na prasach filtracyjnych, usuwając jednocześnie nadmiar wody. lub w formach drobnoporowatych wchłaniających nadmiar wody. W ten sposób otrzymuje się wyroby cienkościenne o finezyjnych kształtach (porcelana), ale również grubościenne o prostszych kształtach. Wyroby ceramiki stołowej o b. prostych kształtach, np. talerze formuje się przez kształtowanie na wirujących formach gipsowych (rys. 1) dociskając masę do formy szablonem. Po uformowaniu wyroby suszy się, wypala na 48 Rys. 1. Automat do formowania talerzy przez toczenie Rys. 3. Natryskiwanie szkliwa na wyroby sanitarne Rys. 2. Piec tunelowy do wypalania ceramiki stołowej „biskwit” w temp. ok. 900°C, pokrywa się szkliwem i wypala „na ostro” w temp. ok. 1400°C (rys. 2). W czasie wypalania ziarno rozpuszcza się w topnikach i wyroby stają się przeświecające. Na szkliwo można naklejać kalkomanie, malować ręcznie lub zdobić innymi technikami. Po ozdobieniu wyroby wypala się jeszcze raz w niskiej temp. 2. 	Ceramika sanitarna. Do jej wyrobu są używane surowce stos. do prod. ceramiki stołowej. Przygotowuje się z nich masę  chelaty lejną, którą formuje się tak, jak ceramikę stołową. Wyroby są grubościenne. Po wysuszeniu kształtkę pokrywa się szkliwem (rys. 3) i wypala tylko raz. 3. K a m i o n k a. Surowcem do wyrobu kamionki są gliny ogniotrwałe, skaleń i mlewo kamionkowe. Surowce miele się, zarabia niewielką ilością wody, miesza i ugniata w gniotownikach na plastyczną masę, z której formuje się wyroby na prasach. Artystyczne wyroby kamionkowe kształtuje się na wirujących formach lub ręcznie. Wyrób suszy się i wypala jeden raz w temp. ok. 1200°C bez szkliwienia. Dodatek chlorku sodowego podczas wypalania powoduje, że na powierzchni powstaje szklista powłoka stopionych krzemianów sodowych. Wyroby kamionkowe mają barwę szarą lub brunatną. 4. Ceramika budowlana. Obejmuje materiały ceglarskie (cegły, dachówki itp.) i materiały wykończeniowe (płytki podłogowe, ścienne itp.). Surowcami są gliny i inne składniki (w różnych ilościach), głównie CaC03 i środki schudzające — piasek, mączka ceglana itp. Glinę po rozdrobnieniu zarabia się wodą, dodaje zmielone środki schudzające, miesza i formuje na prasach pasmowych. Wychodzące z prasy pasma kraje się na cegły, suszy i wypala w piecu tunelowym. Surowcem do wyrobu płytek ściennych i podłogowych są gliny i środki schudzające. Środki schudzające miele się w celu uzyskania drobnego ziarna. Glinę zarabia się wodą, dodaje środki schudzające, miesza do otrzymania jednorodnej plastycznej masy. Wyroby formuje się w prasach, suszy, wypala na „biskwit”, a następnie pokrywa szkliwem barwnym lub przezroczystym, dekoruje i wypala w temp. ok. 12503. 5. -» Materiały ogniotrwałe. cerezyna — mikrowoski naftowe; mieszanina stałych węglowodorów nasyconych (głównie naftenowych) zawierających 40-70 atomów węgla w cząsteczce. Średnia m. cząst. 550-700, temp. topn. 60-90*0. C. naturalną otrzymuje się głównie z wysokowrzących destylatów i pozostałości parafinowych rop naftowych, z wosku ziemnego oraz z produktów wytlewania węgla brunatnego. C. synt. powstaje ubocznie w procesie prod. benzyny z tlenku węgla i wodoru (-» Fischera-Tropscha synteza). C. 	jest stos. w przem. farmaceutycznym i kosmetycznym (prod. maści i kremów), jako materiał izolacyjny w radio- i elektrotechnice, jako zagęszczacz w prod. smarów stałych oraz do impregnowania np. papieru. cermetale — spieki ceramiczno-metaliczne; jednorodne mieszaniny sproszkowanych składników ceramicznych i metalicznych (np. Cr-Al203, Si-SiC) formowane przez prasowanie, a następnie spiekane. Odznaczają się dużą twardością, ogniotrwałością, odpornością na ścieranie i odpornością chem. Są stos. m.in. do prod. narzędzi skrawających, w technice jądrowej, do turbin gazowych i silników odrzutowych. cerometria -*• miareczkowanie. cez Cs (łac. caesium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie I, w grupie głównej litowców, Z = 55, m. atom. 132,9054 (-♦ litowce). Odkryty w 1860 r. przez niemieckich uczonych R. W. Bunsena i G. R. Kirchhoffa metodą analizy widmowej, w wodzie mineralnej ze źródła „Maks” w Dürkheim. Wolny metal otrzymał po raz pierwszy w 1882 r. K. 	Setterberg przez elektrolizę stopionego cyjanku CsCN. C. 	jest srebrzystożółtym metalem, b. miękkim, daje się kroić nożem. Temp. topn. 28,5°C, temp. wrz. 705°C, gęstość 1,90 g/cm3. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden trwały izotop^3 3Cs. Promieniotwórczy izotop 137Cs (prom. y, Tl/2 = 27 lat) jest jednym z głównych produktów wybuchu jądrowego, powodujący zanieczyszczenie biosfery; stos. również jako źródło promieniowania w aparatach do sterylizacji radiacyjnej, w defektoskopii, w medycynie do radioterapii i in. Podobnie jak rubid, c. nie ma własnych minerałów, lecz towarzyszy litowi. Wolny c. wykazuje dużą aktywność chem., większą niż podobne do niego sód, potas i rubid. W związkach wyst. wyłącznie w stopniu utlenienia +1. Z tlenem powietrza tworzy nadtlenek Cs202 i ponadtlenek Cs02; tlenek Cs20 powstaje przy niedomiarze powietrza. Z wodą reaguje wybuchowo tworząc wodorotlenek CsOH i wodór; reakcja ta przebiega nawet w temp. poniżej — 110°C. Wodorotlenek CsOH i jego stężone roztwory rozkładają szkło. Sole c. zawierające kation Cs+, są przeważnie dobrze rozp. w wodzie. Otrzym. przez redukcję chlorku CsCl metalicznym potasem pod próżnią, w temp. 600-700°C, rzadziej przez elektrolizę stopionych soli lub rozkład azydku CsN3. Ze względu na dużą reaktywność, metaliczny c. jest przechowywany pod warstwą oleju parafinowego. Stos. podobnie jak rubid: do sporządzania fotoelementów, napełniania świetlówek, jako składnik stopów pochłaniających gazy resztkowe w lampach elektronowych i in. Charlesa prawo -» przemiana izochoryczna. LeChateliera-Brauna zasada -» reguła przekory. chelaty — związki chelatowe; związki kompleksowe zawierające ligandy mające więcej niż jeden atom ligandowy, tzw. ligandy wielokleszczowe (-*• związki kompleksowe), np.diaminoetan H2NCH2CH2NH2 (ligand dwukleszczowy), anion kwasu etylenodiaminotetraoctowego (ligand sześciokleszczowy). Po przyłączeniu się takiego ligandu do atomu centralnego powstaje pierścień kilkuczłonowy zawierający atom centralny, np. ch2- -h2n NH,—CH2" \ Co / \ ch2- —h2n nh2—ch2 Odmianą ch. są związki wewnątrzkompleksowe, w których atom centralny tworzy wiązania koordynacyjne z atomem ligandowym, a jednocześnie zastępuje wodór kwasowy znajdujący się w Ugandzie, np. w kompleksie miedzi z kwasem aminooctowym CH2NH2COOH ch2—nh2 o c=o \ ✓ Cu z \ o=c o nh2—ch2 Związki wewnątrzkompleksowe są obojętne elektrycznie. Nie rozpuszczają się w wodzie, rozpuszczają się natomiast w rozpuszczalnikach organicznych. Ch. odznaczają się dużą trwałością zwłaszcza wtedy, gdy pierścień, który ligand tworzy z atomem centralnym, jest pięcio- lub sześcioczłonowy. Mają duże znaczenie w chemii analitycznej. Służą również do rozdzielania b. podobnych chemicznie metali. Budowę chelatową wykazuje wiele ważnych związków występujących w przyrodzie, np. hemina — czerwony barwnik krwi, który zawiera chelatowo związany jon Fe2+, chlorofil — zielony barwnik roślin, w którym wyst. chelatowy związek jonu Mg2+, i in. 49  chemia chemia — nauka przyrodnicza, zajmująca się otrzymywaniem, badaniem własności, składu i budowy subst. oraz ich przemianami i czynnikami wpływającymi na te przemiany (-> substancje czyste). Pierwsze praktyczne wiadomości z dziedziny ch. pojawiły się w starożytności, w związku z rozwojem hutnictwa, farbiarstwa i wyrobu szkła, nie miały one jednak teoretycznego uzasadnienia i nie były uważane za naukę. W średniowieczu królowała alchemia, stawiająca sobie za cel przemianę metali w złoto. W XVI w. pojawiła sięjatrochemia — chemia lekarska, badająca działanie subst. mineralnych na organizm ludzki. Zasługą jatrochemii, a przede wszystkim jej twórcy Paracelsusa, było wprowadzenie do lecznictwa związków rtęci i bizmutu. Za początek ch. w dzisiejszym znaczeniu uważa się 1661 r., kiedy to ukazała się praca R. Boylea „Chemik-Sceptyk”. W XVIII w. rewolucyjny przewrót sprawiły prace francuskiego chemika A. 	Lavoisiera, który pierwszy wprowadził do ch. pomiary ilościowe. W XIX w. rozwój ch. odbywał się pod znakiem wprowadzenia teorii atomistycznej oraz odkrywania nowych pierwiastków. Uporządkowanie i usystematyzowanie obfitego materiału doświadczalnego umożliwił układ okresowy pierwiastków, odkryty przez rosyjskiego chemika D. /. Mendeiejewa w 1869 r. W końcu XIX w. nastąpił szeroki rozwój ch. organicznej i fizycznej, a w XX w. — ch. teoretycznej. Współczesna ch. jest nauką szeroko rozbudowaną. Odpowiednio do podziału związków na organiczne i nieorganiczne, dzieli się na ch. organiczną i ch. nieorganiczną. Badanie zjawisk i obiektów chemicznych za pomocą metod matematyczno-fizycznych, w oparciu o prawa fizyki, jest przedmiotem ch. fizycznej, która z kolei dzieli się na termodynamikę chemiczną, kinetykę chemiczną, ch. koloidów, elektrochemię, fotochemię, magnetochemię, ch. radiacyjną, radiochemię i in. Oddzielnym działem jest ch. analityczna, zajmująca się jakościowym i ilościowym oznaczaniem składu substancji. Na pograniczu ch. i biologii znajduje się b i o c h e m i a, badająca przemiany chemiczne w żywych organizmach, na pograniczu geologii — geochemia, badająca substancje występujące w skorupie ziemskiej. Uogólnieniem geochemii jest kosmochemia, zajmująca się powstawaniem pierwiastków chem. i ich przemianami w kosmosie. Wiele działów, jak np. ch. k w a n t o w a, zajmuje się interpretacją zjawisk chemicznych w oparciu o mechanikę kwantową. chemia analityczna — dział chemii zajmujący się opracowywaniem i formułowaniem zależności, kryteriów i metod umożliwiających ustalenie jakościowego i ilościowego składu materiałów naturalnych i sztucznych, z określoną precyzją i dokładnością. chemia fizyczna — fizykochemia; nauka obejmująca zagadnienia z pogranicza fizyki i chemii. Ch.f. zajmuje się m.in.: 1) badaniem budowy materii, a zwłaszcza badaniem struktury cząsteczek chem.; 2) przemianami fiz. i chem. materii (-► kinetyka chemiczna, -*■ statyka chemiczna); 3) zjawiskami fiz. towarzyszącymi przemianom chem. (-*• elektrochemia, -*■ fonochemia, -»• fotochemia, -> magnetochemia, -> termochemia). chemia kwantowa — dział chemii teoretycznej, w którym układy chemiczne opisuje się metodami mechaniki kwantowej. Ch.k. obejmuje teorię budowy atomów i cząsteczek, teorię oddziaływań między nimi oraz teorię elementarnych procesów chem.; jej zadaniem jest obliczanie wielkości, które charakteryzują badane układy i zjawiska oraz są dostępne, a czasami niedostępne, pomiarom doświadczalnym (np. energie różnych stanów, w tym nietrwałych, energie wiązań, odległości międzyatomowe, kąty między wiązaniami, prawdopodobieństwa przejść między różnymi stanami, momenty elektryczne i magnetyczne, polaryzowal50 ności); ch.k. wyjaśnia podstawowe zjawiska chem. (np. łączenie się atomów w cząsteczki, ich reaktywności, łączenie się cząsteczek w większe zespoły); stwarza także podstawy interpretacji wyników doświadczalnych. Podstawowym problemem w ch.k. jest rozwiązanie równania Schródingera (-» mechanika kwantowa) dla badanego układu. Równania tego dla żadnej cząsteczki nie można rozwiązać ściśle i dlatego w ch.k. rozwija się i stosuje metody przybliżone (np. -» metoda orbitali molekularnych) oraz wykorzystuje się komputery. Dla małych cząsteczek metodami ch.k. można uzyskać wyniki 0 dokładności porównywalnej z dokładnością wyników doświadczalnych, a w niektórych przypadkach nawet dokładniejsze. chemia nieorganiczna — dział chemii zajmujący się własnościami 1 przemianami wszystkich pierwiastków chem. i ich związków, z wyjątkiem związków węgla, będących przedmiotem chemii organicznej. Liczbę związków nieorganicznych ocenia się obecnie na ok. 60000. chemia ogólna — dział chemii zajmujący się najbardziej ogólnymi i podstawowymi prawami chemicznymi, jak prawo zachowania masy, prawo stałości składu, prawo wielokrotności składu, prawa gazowe i in. Do chu», zalicza się też niekiedy skrótowo ujęte prawa chemii fizycznej. chemia organiczna — chemia naturalnych i synt. związków węgla, tzw. związków org. z wyjątkiem nielicznych (jak tlenki węgla, węglany, węgliki, cyjanki) tradycyjnie rozpatrywanych w chemii nieorg. Ujmuje się ją w odrębną całość ze względu na specyficzne własn. pierwiastka węgla. Atomy węgla łatwo łączą się w trwałe łańcuchy lub pierścienie i wiążą wodór w sposób szczególnie trwały Liczba związków org. jest wielokrotnie większa od liczby znanych związków nieorg. Istnienie tak wielkiej ilości związków org. jest możliwe wskutek występowania zjawiska izomerii. Nazwa ch.o. powstała w czasach, kiedy uważano, że tylko organizmy żywe są zdolne do wytwarzania związków, które nazwano org. Dopiero od 1828 r., po syntezie mocznika przez Wohlera, zaczęto otrzymywać syntetycznie związki org. na szeroką skalę i nastąpił gwałtowny rozwój tej dziedziny chemii. chemia radiacyjna — dział chemii zajmujący się reakcjami chem. zachodzącymi pod wpływem prom. jonizującego (-*• reakcje radiacyjne). W szerszym zakresie ch.r. obejmuje zagadnienia dotyczące skutków chem. oddziaływania prom. z materią. Chem. skutki prom. po raz pierwszy zaobserwował w 1896 r. Becquerel w postaci zaczernienia kliszy fotograficznej. W odrębną gałąź nauki wydzieliła się chj-. w drugiej połowie XX w. w związku z pojawieniem się reaktorów jądrowych i silnych źródeł promieniowania. Wyniki badań ch.r. są wykorzystywane w technologii reaktorów jądrowych, procesach przerobu wypalonego paliwa jądrowego, dozymetrii oraz do oceny wpływu prom. na żywe organizmy. Ch.r. znalazła praktyczne zastos. w takich dziedzinach, jak: modyfikacja własn. materiałów (np. polimerów, włókien i wyrobów włókienniczych), sterylizacja sprzętu medycznego i leków, konserwacja żywności. chemiczne zapotrzebowanie tlenu — ChZT; umowny wskaźnik zanieczyszczenia wody związkami org. i niektórymi nieorg. (sole żelazawe, azotyny, siarczki itp. związki redukujące), oznaczający ilość tlenu w mg/dm3 pobranego z utleniacza w określonych warunkach. Oznaczanie ChZT polega na utlenieniu w temp. wrz. wody zawartych w niej związków org. i niektórych nieorg. za pomocą mieszaniny dwuchromianu potasowego i kwasu siarkowego. chlor chemiluminescencja -* luminescencja. chemisorpcja — adsorpcja chemiczna; adsorpcja zachodząca wskutek tworzenia się wiązań chem. między adsorbentem a adsorbatem. Subst. zaadsorbowana w wyniku ch. jest znacznie mocniej związana niż w przypadku zwykłej adsorpcji. chinidyna -» chinina. chinina — alkaloid wyodrębniany z kory drzew chinowych. Jest zasadą zbudowaną z dwóch pierścieni: chinolinowego i chinuklidynowego. Ch. (w postaci soli) jest stos. w leczeniu malarii. Kora chinowa była najstarszym lekiem stos. w malarii (XVII w.). Wyodrębniona po raz pierwszy w 1820 r. Izomer prawoskrętny ch. (c h i n i d y n a) działa na akcję serca znosząc nieskoordynowane skurcze. chinizaryna — 1,4-dihydroksyantrachinon; czerwone kryształy, temp. topn. 200-202°C. Sublimuje. Nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, eterze i innych rozpuszczalnikach org. oraz w alkaliach, z którymi tworzy barwne związki typu soli. Otrzym. z bezwodnika ftalowego i hydrochinonu lub p-chlorofenolu. Stos. jako półprodukt do produkcji kwasowych i. zawiesinowych barwników antrachinonowych. chinoidowy układ -* chinony. chinolina C9H7N; jeden z podstawowych związków heterocyklicznych, ma własn. zasadowe. Ciecz, temp. topn. — 15°C, temp. wrz. 237°C, trudno rozp. w zimnej wodzie, rozp. w gorącej chinolina izochinolina wodzie, alkoholu i eterze, lotna z parą wodną; ma charakterystyczny zapach, jest toksyczna. Wyst. w smole pogazowej, lecz trudno ją oddzielić od innych składników smoły zawierających azot (np. od izochinoliny, która ma podobne własności). Otrzym. z aniliny w syntezie Skraupa (-*• Skraupa synteza). Stos. do syntezy org. w medycynie do konserwowania preparatów anatomicznych. Pierścień chinolinowy wyst. w niektórych alkaloidach, barwnikach i środkach leczniczych. chinony — cykliczne nienasycone diketony zawierające w pierścieniu sześcioczłonowym charakterystyczny układ podwójnych wiązań, zwany układem chinoidowym II ukTad para układ orfo Układ taki jest silnym chromoforem. W położeniach para lub orto wyst. podstawniki związane podwójnie, najczęściej =0 / (chinony), =NH lub =C^ Najprostsze chinony są to p-benzochinon i o-benzochinon, C6H402, zwane pospolicie p-chinonem O i 	o-chinonem O O 1. p-Chinon — żółte słupki, temp. topn. 116°C, sublimuje, lotny z parą wodną, trudno rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, o charakterystycznym zapachu chloru. Pary drażnią błony śluzowe. Skórę barwi na brązowo. Otrzym. przez utlenianie aniliny lub niektórych paru-pochodnych benzenu. Stos. do prod, barwników i hydrochinonu. / 2. o-Chinon — czerwone płatki, temp. topn. 60-70°C (z rozkładem), rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Duże znaczenie mają ch. szeregu naftalenowego i antracenowego: naftochinon i antrachinon oraz ich pochodne. Układ p-chinoidowy wyst. w wielu pigmentach roślinnych. chlor Cl (łac. chlorum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VII, w grupie głównej fluorowców, Z = 17, m. atom. 35,453 (-+ fluorowce). Po raz pierwszy otrzymał go w 1774 r. szwedzki chemik K. W. Scheele, ogrzewając stęż. kwas siarkowy z solą kuchenną i braunsztynem MnÓ2. Przez wiele lat ch. uważano za tlenek nieznanego pierwiastka murium; dopiero na początku XIX w. H. Davy udowodnił, że jest on pierwiastkiem. Ch. jest żółtozielonym, trującym gazem o drażniącym zapachu, pod zwiększonym ciśn. łatwo się skrapla. Temp. topn. — 101°C, temp. wrz. — 34,6°C, gęstość 3,214 g/dm3 (0°C). W warunkach normalnych wyst. w postaci dwuatomowych cząsteczek Cl2. Wodny roztwór ch. nazywa się wodą chlorową W temp. ok. 0°C z wody chlorowej wydzielają się kryształy C12-8H20. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch trwałych izotopów: 35C1 i 37C1. W przyrodzie ch. spotyka się tylko w minera51  chlor, produkcja łach, np. halicie (soli kamiennej) NaCl, sy lwi nie KC1, karnalicie KMgCl3-6H20 i in. Wolny ch. wykazuje dużą aktywność chemiczną: reaguje z większością pierwiastków, tworząc z metalami chlorki, a z niemetalami — kowalencyjne związki typu NC13, CIF, C1F3, IC13. Wypiera brom z bromków i jod z jodków. W związkach wyst. w stopniu utlenienia od — 1 do 4- 7 (tabl.). Z wodorem tworzy dwutlenek manganu MnO,. Wolny ch. jest stos. w przemyśle do otrzym. chlorowodoru HC1, organicznych chloropochodnych, które są ważnymi półproduktami, rozpuszczalnikami, monomerami do syntezy tworzyw sztucznych i in. W mniejszych ilościach zużywany do bielenia celulozy i papieru, prod. związków nieorg., uzdatniania wody do picia. Podczas I Wojny Światowej był użyty przez Niemców jako gaz bojowy. Stopnie utlenienia chloro Stopień utlenienia Związek + 7 C1207 śiedmiotlenek chloru kwas nadchlorowy HC!04 wzrost własności utleniających wzrost mocy kwasu + 6 Cl2Ofc sześciotlenek chloru + 5 kwas chlorowy HC103 + 4 CI02 dwutlenek chloru + 3 kwas chlorawy HCI02 + 1 C120 podtlenek chloru kwas podchlorawy HCIO 0 Cl2 wolny chlor -1 HCI chlorowodór -*• chlorowodór. Z tlenem bezpośrednio się nie łączy; tlenki ch. otrzymano na drodze pośredniej. Podtlenek C120 jest to żółtobrązowy łatwo skraplający się gaz, otrzym. w reakcji HgO + 2C12 = HgCl2 + C120 Dwutlenek C102 jest zielonkawożółtym gazem, który dobrze rozpuszcza się w wodzie z utworzeniem mieszaniny kwasów chlorawego i chlorowego. Sześciotlenek C1206 jest dymiącą na powietrzu, ciemnobrązową cieczą, którą rozpuszcza się w wodzie dając kwas chlorowy i nadchlorowy. Śiedmiotlenek C1207 jest bezbarwną cieczą. Wszystkie tlenki ch. są wybuchowe. W przemyśle ch. otrzymuje się przez elektrolizę roztworu chlorku sodowego NaCl, w laboratorium — przez działanie kwasem solnym na nadmanganian potasowy KMn04 lub chlor, produkcja metodą elektrolizy przeponowej — przemysłowa metoda otrzym. chloru i roztworu wodnego wodorotlenku sodowego. W trakcie procesu wytwarza się również wodór. Surowcem jest nasycony, oczyszczony roztwór soli kamiennej, który rozkłada się prądem elektr. w elektrolizerach (-+ elektrolizer) wg reakcji 2NaCl + 2HzO = 2NaOH + H2 + Cl2 Zasadę elektrolizy przeponowej w elektrolizerze z przeponą pionową pokazano na rys. 1. Elektrolizer jest wyposażony Rys. 1. Zasada przeponowej elektrolizy roztworu NaCl w elektrolizerze z pionową przeponą: 1 — anoda grafitowa, 2 — katoda z siatki stalowej, 3 — przepona z tkaniny azbestowej nasyconej BaS04,4 — przestrzeń anodowa, 5 — przestrzeń katodowa w anody grafitowe, przegrodę azbestową oddzielającą anodę od katody i katodę stalową. W prod. przemysłowej (rys. 2) solanka Rys. 2. Produkcja chloru metodą elektrolizy przeponowej: 7 — hałda soli, 2 — rozpuszczalnik, i — pompa. 4 — filtr, 5 — zbiornik solanki czystej, 6 elektrolizer, 7 — zbiornik wodorotlenku sodowego, 8 — wyparka próżniowa. 9 filtr (nucza), 10 — ług gęsty, 11 — zbiornik zawiesiny soli, 12 — wirówka do soli 52 chloran potasowy przepływa z przestrzeni anodowej przez przegrodę do katody i po przejściu przestrzeni katodowej opuszcza elektrolizer. Na anodzie rozładowują się jony chlorkowe i wydziela się gazowy chlor, który jest odbierany z przestrzeni anodowej. Chłodzi się go, suszy, skrapla i w stanie ciekłym w butlach lub cysternach stalowych przesyła do odbiorców. Na stalowej katodzie rozładowują się jony wodorowe i z przestrzeni katodowej odbiera się wodór. Jony sodowe nie biorą udziału w procesie elektrodowym, spełniają jedynie rolę nośnika elektryczności. Półprzepuszczalna przegroda azbestowa umożliwia przepływ solanki, nie przepuszcza natomiast pęcherzyków gazów i zapobiega mieszaniu się wodoru z chlorem. Nie pozwala również na mieszanie się solanki z przestrzeni katodowej ze świeżą solanką z przestrzeni anodowej, co zapobiega powstawaniu niekorzystnych reakcji ubocznych. Wyczerpana solanka wypływająca z elektrolizera jest roztworem nieprzereagowanego chlorku sodowego i powstającego w procesie elektrolizy wodorotlenku sodowego. Rozdzielenie chlorku sodowego i wodorotlenku sodowego następuje podczas odparowywania wody z roztworu w wyparkach. Wydzieloną sól odfiltrowuje się i zawraca do elektrolizy; zatężony wodorotlenek sodowy stanowi produkt handlowy. Elektrolizery przeponowe pracują przy napięciu ok. 3,5 V. chlor, produkcja metodą elektrolizy rtęciowej — przemysłowa metoda otrzym. chloru i roztworu wodnego wodorotlenku sodowego. Surowcem jest nasycony, oczyszczony roztwór soli kamiennej, który rozkłada się prądem elektr. w elektrolizerach różnej konstrukcji. Schemat prod. pokazano na rys. Po dnie elektrolizera przepływa cienka warstwa rtęci. Nad nią płynie warstwa solanki, w której są zanurzone anody grafitowe. Na anodzie rozładowują się jony chlorkowe i wydziela się gazowy chlor, który odprowadza się, a następnie chłodzi, suszy, skrapla i rozprowadza w stanie ciekłym w butlach lub cysternach stalowych. Katodę stanowi warstwa rtęci. Na niej rozładowują się jony sodowe, a powstający sód tworzy z rtęcią amalgamat sodowy. Po przejściu przez elektrolizer rtęć z rozpuszczonym w niej sodem (amalgamat) przepływa do wieży wypełnionej kawałkami węgla lub grafitu. Za pomocą wodnego roztworu NaOH następuje rozkład na czystą rtęć zawracaną do elektrolizera, wodór i wodny roztwór wodorotlenku sodowego o stężeniu do 70%, który można przesyłać odbiorcom bez dodatkowych zabiegów oczyszczających. Solankę wyczerpaną w procesie elektrolizy oczyszcza się od chloru, wysyca solą kamienną i zawraca do elektrolizera. Elektrolizery rtęciowe pracują przy napięciu ok. chloramfenikol — detreomycyna, chloromycetyna; antybiotyk otrzym. syntetycznie, o szerokim zakresie działania bakteriostatycznego. Bezb. kryształy o temp. topn. 150°C, trudno rozp. i , v H NH-CO—CHCI2 1 	1 o2n-^ c-ch2oh OH H w wodzie i eterze, łatwo rozp. w alkoholu i acetonie. Stos. głównie w durach i paradurach oraz zakażeniach wywołanych drobnoustrojami odpornymi na inne antybiotyki. Jeden z najbardziej toksycznych antybiotyków (niedokrwistość, agranulocytoza), nie powinien być stos. u dzieci i kobiet w ciąży. Podaje się go doustnie w postaci drażetek, kapsułek i w postaci maści (zewnętrznie). chloran potasowy KC103, sól Bertholleta; bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 356°C, gęstość 2,32 g/cm3. Rozp. w wodzie; roztwory wodne ch.p. są trwałe, nie mają własn. utleniających. Suchy KC103 ogrzany powyżej temp. topn. rozkłada się na KC104 i KC1, powyżej temp. 550°C wybucha. W mieszaninie z siarką, fosforem, miałem węglowym, cukrem lub innymi subst. organicznymi wybucha od uderzenia. Otrzym. przez elektrolizę roztworu chlorku potasowego KC1 lub w reakcji wymiany KC1 z chloranem sodowym NaC103, otrzymanym elektrolitycznie. Stos. w dużych ilościach w przem. zapałczanym jako składnik masy do pokrywania łebków zapałek, w mniejszych ilościach — w przem. barwników i farmaceutycznym, jako składnik kąpieli do trawienia metali i in. W przem. materiałów wybuchowych używany w ograniczonych ilościach ze względu na zbytnią łatwość eksplozji. Anoltt odchloromny Produkcja chloru metodą elektrolizy rtęciowej: / — hałda soli, 2 — rozpuszczalnik, 3 — pompy, 4 — reaktor, 5 — filtr, 6 — zbiornik solanki czystej, 7 — elektrolizer rtęciowy, 8 — zbiornik wodorotlenku sodowego, 9 — oddzielacz chloru, 10 — kolumna (odchlorowanie solanki), 11 — alkalizowanie anolitu 53  chlorowy kwas chlorawy kwas HC102; słaby kwas, nietrwały, istnieje tylko w rozc. roztworach. Tworzy sole chloryny Me1C102. Wodne roztwory k.ch. ulegają szybkiemu rozkładowi z wytworzeniem kwasu chlorowego HC103 i solnego HC1 3HC102 = HC1 + 2HC103 K.ch. jest utleniaczem słabszym niż kwas podchlorawy, ale mocniejszym niż chlorowy. Chloryny mają działanie utleniające tylko w roztworach kwaśnych. K.ch. powstaje razem z kwasem chlorowym HC103 podczas rozpuszczania dwutlenku chloru CIO 2 w wodzie. Znaczenie praktyczne ma chloryn sodowy NaĆ102, o własn. wybuchowych, zwłaszcza z domieszkami subst. organicznych. Papier i tkaniny nasycone roztworem NaC102 po wyschnięciu mogą się same zapalać. Chloryn sodowy jest stos. jako utleniacz do bielenia tkanin i celulozy, lepszy niż wapno chlorowane ze względu na delikatniejsze działanie oraz trwałość podczas przechowywania. chłorchinaldyna -+ środki antyseptyczne i dezynfekujące, chlorek acetylu -*• chlorki kwasowe. chlorek amonowy NH4C1, salmiak; biała subst. krystaliczna, gęstość 1,526 g/cm3. Ogrzany nie topnieje, lecz śublimuje, rozkładając się na chlorowodór HC1 i amoniak NH3. Otrzym. przez zobojętnienie kwasu solnego roztworem amoniaku i in. Stos. jako elektrolit w ogniwach, do lutowania, do prod. klejów i in. chlorek benzoilu -*■ chlorki kwasowe. chlorek bielący -* wapno chlorowane. chlorek chromowy CrCl3; różowofioletowa subst. krystaliczna, temp. topn. 1150°C, gęstość 2,67 g/cm3. Czysty ciuch, jest nierozp. w wodzie, jednak w obecności reduktorów rozpuszcza się dość dobrze. Z roztworów wodnych wykrystalizowuje w postaci hydratu CrCl?-6H20, który ma kilka odmian, różniących się barwą i rozmieszczeniem przestrzennym cząsteczek H2Ó oraz jonów Cl - (-» izomeria). Otrzym. przez chlorowanie żelazochromu (stopu Fe 4- Cr) lub rudy chromowej w obecności węgla. Stos. jako zaprawa przed farbowaniem tkanin, w galwanotechnice do chromowania, a także jako subst. wyjściowa do otrzym. innych związków chromu. chlorek cyjanurowy — 2,4,6-trichloro-l,3,5-trizyna; białe kryształy o nieprzyjemnym zapachu. Temp. topn. 146°C, temp. wrz. 196°C. Otrzym. przez katalityczną trimeryzację chlorocyjanu, Cl I Cr xi wytwarzanego działaniem chloru na cyjanowodór lub cyjanki alkaliczne. Atomy chloru dają się łatwo wymieniać na inne podstawniki i zależnie od reagentów i warunków prowadzenia reakcji podstawienia można otrzymać z ch.c. wiele związków mających ważne i szerokie zastos.: barwniki reaktywne, bezpośrednie i inne, rozjaśniacze optyczne, tworzywa syntetyczne, środki ochrony roślin i bakteriobójcze, środki pomocnicze dla przemysłu gumowego i inne. 54 chlorek etylu CH3CH2C1, chloroetan; chloropochodna alifat. Gaz, temp. topn. — 139°C, temp. wrz. 12,5°C, palny, zapach eteru. Otrzym. powszechnie trzema metodami, z których najważniejsza polega na przyłączaniu chlorowodoru do etylenu w obecności katalizatorów, np. Al pi CH2=CH2 -I- HC1 CH3CH2C1 Stos. jest również bezpośrednie chlorowanie etanu na świetle lub w podwyższonej temp., a także działanie chlorowodoru na alkohol etylowy w obecności katalizatora, np. C2H5OH + HC1 -^4 C2H5C1 + h2o Stos. w syntezie org. jako środek alkilujący, w medycynie jako środek do znieczuleń powierzchniowych, a także jako czynnik chłodniczy. chlorek karbonylu -*■ fosgen. chlorek metylu CH3C1, chlorometan; najprostsza chloropochodna alifat. Gaz, temp. topn. — 91,TC, temp. wrz. — 24°C, pali się zielonym płomieniem, ma własn. usypiające. Otrzym. przez bezpośrednie chlorowanie metanu oraz w reakcji alkoholu metylowego z chlorowodorem. Stos. w syntezie org. do metylowania (-» metylowanie). Stos. także w chłodziarkach jako czynnik chłodniczy (zakazany w niektórych krajach ze względu na własn. toksyczne). chlorek miedziawy CuCl; bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 430°C, temp. wrz. 1370°C (bez rozkładu), gęstość 4,13g/cm. Trudno rozp. w wodzie; w powietrzu w obecności wilgoci powoli utlenia się do zasadowego chlorku miedziowego Cu(OH)Cl. Amoniakalny roztwór ch.m. pochłania tlenek węgla CO, a po ogrzaniu ponownie go wydziela; stos. w chemii analitycznej do analizy gazów. chlorek miedziowy CuCl2; brązowa subst. krystaliczna o gęstości 3,44 g/cm3, temp. topn. 498°C, temp. wrz. 993°C. Dobrze rozp. w wodzie, tworzy roztwór o jasnoniebieskim zabarwieniu, pod wpływem HC1 przechodzącym w zielone. Stos. jako zaprawa przed farbowaniem tkanin, jako katalizator, w galwanotechnice i in. Stęż. roztwór ch.m. p>ochłania znaczne ilości tlenku azotu NO i jest stos. w analizie gazów. chlorek potasowy KC1; bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 790°C, temp. wrz. ok. 1500°C, gęstość 1,98 kg/cm3. Dobrze rozp. w wodzie, nierozp. w rozpuszczalnikach org. Wyst. w przyrodzie jako minerał sylwin KC1 i karnalit KMgCl3 • 6 H 20, wchodzi również w skład s y 1 w i n i t u (K, Na)Cl. Stos. jako nawóz sztuczny oraz surowiec do otrzym. wodorotlenku potasowego KOH i soli potasowych. chlorek potasowy, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. chlorku potasowego z surowców mineralnych. Na skalę przemysłową otrzymuje się go wykorzystując różnice rozpuszczalności soli wchodzących w skład surowców mineralnych. Rozdrobniony surowiec mineralny, np. (K, Na)Cl, rozpuszcza się na gorąco w cyrkulującym roztworze chlorków. Po oddzieleniu subst. nie rozpuszczonych roztwór chłodzi się. W czasie oziębiania krystalizuje głównie chlorek potasowy, a chlorek sodowy pozostaje w roztworze. Wykrystalizowany chlorek potasowy oddziela się od roztworu i suszy. Roztwór po podgrzaniu zawraca się do obiegu. chlorek winylu, produkcja chlorek rtęcią wy Hg2Cl2, kalomel; biała subst. krystaliczna sublimująca w temp. 383,7°C, gęstość 7,16 g/cm3, nierozp. w wodzie. Powyżej temp. 400°C lub pod długotrwałym działaniem światła rozkłada się na chlorek rtęciowy HgCl2 i rtęć. Otrzym. bezpośrednio z chloru i rtęci lub przez ogrzewanie chlorku rtęciowego HgCl2 z rtęcią w reakcji HgCl2 + Hg = Hg2Cl2 W odróżnieniu od chlorku rtęciowego nietrujący; stos. w medycynie jako środek na przeczyszczenie, w elektrochemii do prod. elektrod kalomelowych, jako katalizator wielu reakcji organicznych. chlorek rtęciowy HgCl2, sublimat; bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 277-280°C, temp. wrz. 302°C, gęstość 5,44 g/cm3, dobrze rozp. w wodzie, silnie trujący. Wodny roztwór ma odczyn słabo kwaśny, prawie nie przewodzi prądu, gdyż HgCl2 jest jedną z niewielu soli, które nie ulegają dysocjacji elektrolitycznej. Otrzym. przez ogrzewanie rtęci z nadmiarem chloru. Stos. w medycynie jako środek dezynfekujący, w rolnictwie dodawany do ziarna siewnego w celu ochrony przed gryzoniami, jako katalizator w wielkiej syntezie org., do garbowania skór, barwienia tkanin, otrzym. chlorku rtęciawego, w fotografii, do prod. ogniw i baterii rtęciowych i in. chlorek siarki S2C12, dwuchlorek dwusiarki; bezbarwna, oleista ciecz o ostrym, nieprzyjemnym zapachu, dymiąca na powietrzu, temp. topn. — 82°C, temp. wrz. 137,1°C, gęstość 1,67 g/cm3. Z upływem czasu, w wyniku częściowego rozkładu przybiera najpierw' barwę żółtą, później ciemnobrązową. Pod działaniem wody rozkłada się m.in. na dwutlenek siarki S02, siarkę i chlorowodór HC1. Otrzym. przez działanie chloru na roztopioną siarkę lub na dwusiarczek węgla. Stos. jako surowiec do otrzym. środków owadobójczych, gazów trujących, do wulkanizacji na zimno dętek gumowych i in. chlorek sodowy NaCl, sól kuchenna; biała subst. krystaliczna, temp. topn. 801°C, temp. wrz. 1413°C, gęstość 2,16 g/cm3. Dobrze rozp. w wodzie; nasycony roztwór zawiera 40,7 g NaCl na 100 g H20. W przyrodzie wyst. jako minerał halit (sól kamienna), zwykle z domieszkami chlorków i siarczanów innych metali alkalicznych. Jest jednym z najważniejszych surowców chemicznych, z którego otrzymuje się wodorotlenek sodowy NaOH, chlor, sodę Na2C03, siarczan sodowy Na2S04 i in. chlorek srebrowy AgCl; biała subst. krystaliczna. Temp. topn. 457,5°C, temp. wrz. 1430°C, gęstość 5,56 g/cm3, nierozp. w wodzie. W przyrodzie spotykany w postaci minerałów kerargyrytu i chlorargyrytu. Charakterystyczną jego cechą jest światłoczułość: pod wpływem światła w mikrokryształach AgCl powstają defekty, powodujące później łatwiejszą ich redukcję. Zjawisko to wykorzystuje się w fotografii; ch.s. wchodzi w skład papierów i błon fotograficznych. Wystawiony na dłuższe działanie światła rozkłada się na srebro i chlor. Otrzym. przez działanie roztworem chlorku sodowego NaCl na roztwór azotanu srebrowego. Plastyczność clis. pozwala go walcować na cienkie płytki, z których sporządza się ekrany radarowe oraz soczewki promieniowania podczerwonego. chlorek suifurylu S02C12; bezbarwna ciecz o ostrym zapachu, dymiąca na powietrzu, z upływem czasu żółknie w wyniku częściowego rozkładu. Temp. topn. — 54,1°C, temp. wrz. 69,1°C, gęstość 1,66 g/cm3. Dobrze rozp. w chloroformie i w alkoholach. Z wodą ulega hydrolizie na H2S04 i HC1. Otrzym. przez bezpośrednią reakcję dwutlenku siarki S02 z chlorem w obecności węgla aktywnego. Stos. w chemii org. jako środek chlorujący i sulfonujący. chlorek tionylu SOCl2; bezbarwna ciecz o ostrym zapachu, dymiąca na powietrzu. Temp. topn. —104,5°C, temp. wrz. 75,7°C, gęstość 1,64 g/cm3. Powyżej temp. wrz. rozkłada się na chlor Cl2, dwutlenek siarki S02 i chlorek siarki S2C12. Pod wpływem wody ulega hydrolizie na kwas siarkawy H2S03 i kwas solny. Otrzym. przez działanie dwutlenkiem siarki S02 na pięciochlorek fosforu PC15. Szeroko stos. w chemii org. jako środek chlorujący i odciągający wodę, w prod. barwników, leków, sacharyny, środków zapachowych oraz jako katalizator. chlorek winylu CH2=CHC1, chloroetylen; najprostsza nienasycona chloropochodna alifat. Gaz, temp. topn. — 159,7°C, temp. wrz. — 13,9°C, łatwo palny, łatwo polimeryzuje, otrzym. w reakcji przyłączania chlorowodoru do acetylenu lub przez chlorowanie etylenu w wysokiej temp. w obecności tlenu (metoda oksochlorowania). Stos. w przem. tworzyw sztucznych jako monomer lub komonomer do otrzym. polimerów. chlorek winylu, produkcja z etylenu — przemysłowa metoda otrzym. chlorku winylu (CW) przez termiczny rozkład 1,2-dichloroetanu (DCE), otrzym. w powiązanych technologicznie procesach bezpośredniego chlorowania i oksychlorowanih etyleSchemat ideowy produkcji chlorku winylu z etylenu 55  chlorek żelazawy nu (rys.). Umożliwia to pełne wykorzystanie powstającego ubocznie chlorowodoru CH2=CH2 + Cl2 - C1CH2CH2C1 1 CH2=CH2 + -02 + 2HC1 ->C1CH2CH2C1 + HzO C1CH2CH2C1 CH2=CHC1 + HC1 chlorek winylu Wytwarzanie chlorku winylu prowadzi się najczęściej w powiązaniu z prod. rozpuszczalników. Do strumienia chlorowodoru dołącza się zwykle chlorowodór z procesu chlorowania lekkich węglowodorów (lub odpadowych frakcji chloroorganicznych), prowadzonego w celu otrzym. tetrachlorku węgla (TETRA) i perchloroetylenu (PER). Koszt własny chlorku winylu produkowanego z etylenu jest ponad dwukrotnie mniejszy niż produkowanego metodą tradycyjną z acetylenu. chlorek żelazawy FeCl2; zielonkawoszara subst. krystaliczna, temp. topn. 672°C, temp. wrz. 1026°C, gęstość 2,98 g/cm3. Dobrze rozp. w wodzie, alkoholach, acetonie; roztwory wodne mają odczyn słabo kwaśny. Ma własn. słabo redukujące. Z chlorkami metali alkalicznych tworzy rozpuszczalne w wodzie chlorokompleksy Me'[FeCl3], Me'2[FeCl4], Me4[FeCl6]. Otrzym. przez rozpuszczanie żelaza w kwasie solnym. Stos. jako zaprawa przy barwieniu tkanin, w przem. farmaceutycznym, w metalurgii, jako subst. wyjściowa do otrzym. chlorku żelazowego FeCl3. chlorek żelazowy FeCl3; higroskopijna, brązowoczama subst. krystaliczna, temp. topn. 309°C, temp. wrz. 319°C, gęstość 2,80 g/cm3, B. dobrze rozp. w wodzie i alkoholach. Rozc. roztwory chj. ulegają hydrolizie. Podobnie jak chlorek żelazawy tworzy chlorokompleksy Me'[FeCl4] lub Me3[FeCl6]. Otrzym. w reakcji żelaza lub FeCl2 z chlorem. Stos. do oczyszczania wody, jako zaprawa przy farbowaniu tkanin, katalizator w wielu syntezach org., do sporządzania innych soli żelaza, pigmentów, jako łagodny środek utleniający itd. chlorki acylowe -»• chlorki kwasowe. chlorki kwasowe RCOC1, chlorki acylowe; pochodne kwasów karboksylowych alifat. i aromat., mające atom Cl zamiast ugrupowania —OH w grupie karboksylowej. Związki b. reaktywne, reagują energicznie np. z wodą, alkoholami, związkami metaloorg., aminami (zwłaśzcza ch.k. alifat.). Otrzym. przez działanie chlorku tionylu, PC15 lub PC13 na kwasy. Stos. do acylowania. Przykładami ch.k. są: chlorek acetylu i chlorek benzoilu. Chlorek acetylu CH3COCl jest chlorkiem kwasu alifat. (octowego). Bezb., łatwo palna ciecz, temp. topn. — 112CC, temp. wrz. 51°C, nieograniczenie rozp. w eterze, benzenie, chloroformie i dwusiarczku węgla, reaguje gwałtownie z wodą i alkoholem. Na powietrzu dymi, ma ostry zapach, drażni błony śluzowe. Z wodą daje kwas octowy. Otrzym. z kwasu octowego przez działanie PC13. Stos. do acetylowania, do wyrobu barwników i leków. Chlorek benzoilu C6H5COCl jest chlorkiem kwasu aromat, (benzoesowego). Ciecz nierozp. w wodzie, temp. topn. — 1°C, temp. wrz. 197°C, rozp. w eterze i dwusiarczku węgla, ma duszący zapach. Otrzym. z kwasu benzoesowego przez działanie PC15 lub SOCl2. Stos. do benzoilowania, w przem. farmaceutycznym oraz do syntez organicznych. chlorki sulfonylowe -*• sulfochlorki. 56 chloroaminy — związki powstałe przez działanie podchlorynów na amoniak lub subst. zawierające ugrupowanie —NH2 lub =NH. Wykazują własn. dezynfekcyjne. Najprostszym przedstawicielem jest chloroamina NH2C1 (chloramina); bezb. gęsta ciecz 0 zapachu amoniaku, temp. topn. — 66°C; rozp. w wodzie; ma własn. bakteriobójcze. Otrzym. przez działanie amoniaku na roztwór kwasu podchlorawego: NH3 + HOC1 -*• NH2C1 + + H20. Produkt oddestylowuje się pod próżnią. Stos. do oczyszczania wody. Najważniejsza jest chloraminaT (p-toluenosulfochloramina)fCH3C6H4SO 2 NC1]~ Na+; żółte płatki, wybuchowa, stos. jako śroclek dezynfekcyjny i bielący. chlorobenzen C6H5C1; najprostsza chloropochodna aromat. Ciecz, temp. topn. — 45°C, temp. wrz. 132°C, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu, eterze, chloroformie i benzenie, palny. Otrzym. przez chlorowanie benzenu w obecności opiłek żelaznych, chlorku żelaza (III) lub glinu. Stos. jako produkt wyjściowy do wielu syntez, np. do prod. fenolu na skalę przemysłową, a także jako rozpuszczalnik etylocelulozy, żywic, pokostów, lakierów. chloroetan -* chlorek etylu. chloroetylen -*■ chlorek winylu. chlorofil — zielony barwnik roślin, który absorbuje światło 1 dostarcza energii procesom syntezy zachodzącym w roślinach. Wyst. w zbliżonych do siebie dwóch odmianach strukturalnych: a i b. Obie są estrami pochodnych porfiryny i alkoholu fitolowego, zawierającymi magnez jako atom centralny. Pod względem budowy są pokrewne hemoglobinie — czerwonemu barwnikowi krwi. Większe znaczenie ma eh. a — ciemnoniebieski,. kryst. proszek o temp. topn. 150-153°C, nierozp. w wodzie; łatwo rozpuszcza się w alkoholu, tworząc roztwory niebieskozielone. Ch. b — ciemnozielony proszek o temp. topn. 183°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, roztwory alkoholowe są żółtozielone. Otrzym. przez ekstrakcję alkoholem zielonych części roślin. Stos. do barwienia mydeł, tłuszczów, świec, środków żywnościowych. Pełna synteza chem. została przeprowadzona po raz pierwszy przez grupę badaczy pod kierunkiem Woodwarda w 1960 r., co było jednym z większych osiągnięć w zakresie chemii produktów naturalnych. chloroform CHC13, trichlorometan; najprostsza trichloropochodna alifat. Ciecz, temp. topn. —63,5°C, temp. wrz. 61,2°C, dl° = 1,490. Nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, niepalna, zapach słodkawo-eteryczny, własn. usypiające. Otrzym. z alkoholu etylowego i wapna chlorowanego oraz przez chlorowanie metanu. Stos. jako rozpuszczalnik tłuszczów, olejów i żywic, do ekstrakcji i oczyszczania penicyliny i in. antybiotyków, a także (coraz rzadziej) do narkozy. chlorohydryny — związki org. łańcuchowe, zawierające w cząsteczce atom chloru i grupę hydroksylową przy różnych atomach węgla. Najprostszym przedstawicielem jest chlorohydryna etylenu CH2OHCH2Cl. Otrzym. przez działanie chlorowodoru na odpowiednie glikole lub przez działanie kwasu podchlorawego na węglowodory nienasycone. Z amoniakiem ch. tworzą aminoalkohole, a pod działaniem silnych alkaliów przechodzą w etery cykliczne (związki epoksydowe), np. tlenek etylenu. Bromohydryny reagują podobnie. chlorokauczuk — kauczuk naturalny chlorowany; produkt chlorowania lateksu lub roztworu kauczuku naturalnego w czterochlorku węgla. Zawiera zwykle 65-68% wag. chloru. Jest to  chlorowodór, produkcja twarde, przezroczyste ciało stałe o temp. mięknienia 90-150°C. Odporny na działanie kwasów i ługów, wody morskiej i benzyny. Stos. do wytwarzania powłok antykorozyjnych. chlorometan -+ chlorek metylu. chlorowanie wody -» woda, chlorowanie, chlorowcopochodne -* fluorowcopochodne. chlorowcowanie -* fluorowcowanie. chloromycetyna -*■ chloramfenikol. chloropochodne — związki org. zawierające jeden lub kilka atomów chloru w cząsteczce. Otrzym. głównie przez -* chlorowanie. Do ważniejszych ch. należą: chlorek metylu, chlorek etylu, chloroform, tetrachlorek węgla, trichloroetylen, chlorek winylu, chloropren, chlorobenzen. chloropren CH2=CC1—CH=CH2, 2-chloro-l,3-butadien; silnie trująca ciecz o charakterystycznym zapachu, temp. wrz. 59,5°C, = 1,4583, d™ = 0,9583. Trudno rozp. w wodzie; z alkoholem, eterem, benzenem miesza się w każdym stosunku. Łatwo polimeryzuje, podobnie jak butadien i izopren. Otrzym. na skalę przemysłową — przez dimeryzację acetylenu 2HC=CH CUłClł> HC=CCH=CH2 NH Cl “ acetylen 4 winyioacetylen i przyłączenie chlorowodoru do powstałego winyioacetylen u Cl chlorowodorek heksametylo-p-rozaniliny -* fiolet krystaliczny. chlorowodorek kauczuku -> chlorowodorokauczuk. chlorowodorki amin — sole amin i chlorowodoru, np. chlorowodorek metyloaminy CH3NH2HC1. Prawidłowo powinny być formułowane jako sole amoniowe, np. chlorek metyloamoniowy [CH3NH3]+C1~. Otrzym. przez działanie na aminę kwasem solnym lub przez przepuszczanie suchego chlorowodoru przez roztwór aminy w eterze. Są one związkami styłami o wysokiej temp. topn. Aminy często są otrzym. w postaci trwalszych i dogodniejszych w użyciu chlorowodorków. chlorowodorokauczuk — hydrochlorokauczuk, chlorowodorek kauczuku; produkt działania gazowym chlorowodorem na roztwór kauczuku naturalnego w obojętnym na działanie chlorowodoru rozpuszczalniku org. Odporny na działanie rozcieńczonych kwasów i zasad. Stos. głównie w postaci folii na opakowania chemikaliów. ' HC=C—ch=ch2 -^> ch2=c—ch=ch2 Stos. do otrzym. kauczuków neoprenowych. chlorotetracyklina -*■ antybiotyki, -* tetracykliny. chlorowanie — wprowadzanie jednego lub więcej atomów chloru do cząsteczki związku org. Metody cbu 1) podstawienie C6H6 + Cl2 —ł > C6H5C1 + HC1 benzen chlorobenzen lub C6H5CH3 + Cl2 ^ C6H5CH2C1 + HC1 toluen chlorek benzylu 2) przyłączenie CH2=CH2 + C12 - CH2C1CH2C1 etylen 1.2-dichloroetan 3) wymiana grup funkcyjnych (np. —OHr—S03H) C2H5OH + HC1 C2H5C1 + h2o alkohol chlorek etylowy etylu 4) chloroutlenianie (oksychlorowanie) CH2=CH2 + HC1 + 72 02 — CH2=CHC1 -i- h2o etylen chlorek winylu Środki chlorujące. Cl2, HC1. HOC1, SO,Cl2, SOCl2, COCl2, PC15, PC13, PÓC13, FeCK, SbCl5. Do ch. niezbędna jest aparatura odporna na chlorowodór i kwas solny (stopy żeliwne z Si, Mo; stale stopowe, ołów, ceramika i emalie kwasoodporne, szkło, tworzywa węglowe). chlorowodór HC1; bezbarwny gaz o charakterystycznym ostrym zapachu, dymiący w wilgotnym powietrzu: temp. topn. — 115°C, temp. wrz. —85°C, gęstość 1,64 g/dm3 (temp. 0C, ciśn. 0,1 MPa). Łatwo rozpuszcza się w wodzie, przy czym powstaje kwas solny (-» solny kwas). Tworzy sole chlorki Me‘Cl. W laboratorium otrzym. przez działanie kwasem siarkowym na sól kuchenną NaCl, w przemyśle przez spalanie wodoru w chlorze, jako produkt uboczny przy chlorowaniu związków org. i in. Stos. do otrzym. kwasu solnego, a także wielu ważnych związków org.: chlorku winylu CH2=CHC1, chlorku etylu Ć-.H?C1, niektórych kauczuków syntetycznych (chlorokauczuków) i in. chlorowodór, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. chlorowodoru. Największe ilości chlorowodoru są otrzym. jako produkt uboczny w procesie chlorowania węglowodorów i innych Para Chlor Reaktor do syntezy chlorowodoru: 7 — komora spalania. 2 — palnik, 3 — otwór do zapalania. 4 — chłodzenie 57  chlorowy kwas związków org. Produkuje się go również przez spalanie wodoru w chlorze (rys.) oraz przez działanie kwasem siarkowym na chlorek sodowy (sól kamienną). W procesie tym otrzymuje się siarczan sodowy i gazowy chlorowodór. Produkt handlowy stanowi skroplony, bezwodny chlorowodór w butlach stalowych lub 36-proc. roztwór wodny, zwany kwasem solnym (-» solny kwas, produkcja). chlorowy kwas HC103; mocny kwas, dość trwały, istnieje tylko w postaci roztworów wodnych o maks. stężeniu 40%. Tworzy sole chlorany MeIC103, w przeważającej większości wybuchowe (-> chloran potasowy). Rozc. roztwory k.ch. są trwałe, roztwory stężone pod wpływem ogrzewania rozkładają się. K-ch. jest utleniaczem (niezbyt silnym): pod wpływem reduktorów przechodzi w kwas solny HC1. Wata lub papier w zetknięciu z 40-proc. HC103 zapalają się. Otrzym. przez działanie H2S04 na chloran barowy Ba(C103)2. Zastos. praktyczne mają przede wszystkim chlorany. Chloran sodowy NaC103, wapniowy Ca(C103)2 oraz magnezowy Mg(C103)? są stos. w dużych ilościach jako składniki herbicydów i defoliantów, w mniejszych — jako utleniacze. chłodnica laboratoryjna -» sprzęt laboratoryjny. chłodzenie — proces odbierania ciepła w celu obniżenia lub utrzymania stałej temp. danego ciała (ośrodka) bądź w celu zmiany jego stanu skupienia. Rozróżnia się ch. naturalne (możliwe jest osiągnięcie temp. otoczenia) lub ch. sztuczne (możliwe jest osiągnięcie temp. znacznie niższej od temp. otoczenia). Ch. może być bezprzeponowe (czynnik chłodzący styka się bezpośrednio z czynnikiem oddającym ciepło) lub przeponowe (czynnik chłodzący jest oddzielony ścianką wymiennika od czynnika oddającego ciepło). Ch. sztuczne przeprowadza się np. w chłodziarkach. W przem. chemicznym ch. stosuje się m.in. w procesach rozdzielania (np. krystalizacja, wymrażanie, niskotemperaturowe rozdzielanie gazów), odprowadzania ciepła reakcji egzotermicznych, skraplania gazów itp. cholamid -* leki żółciotwórcze i żółciopędne. cholekalcyferol -> witamina D. cholesterol C27H45OH; przedstawiciel steroidów zwierzęcych, zwanych zoosterolami. Płatki, krystalizuje z 1 cząsteczką H20. temp. topn. 149°C, temp. wrz. 360°C (z rozkładem), nierozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu, rozp. w innych rozpuszczalnikach org. Wyst. w tłuszczach zwierzęcych, krwi, żółci, w subst. mózgowej, szpiku kostnym, główny składnik kamieni żółciowych. Otrzym. z rdzenia kręgowego cieląt, stos. w przem. kosmetycznym, farmaceutycznym i włókienniczym jako emulgator, a także do syntezy innych steroidów. cholina -> leki żółciotwórcze i żółciopędne. 58 chrom Cr (łac. chromium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VI, rozpoczynający grupę poboczną chromowców, Z = 24, m. atom. 51,9961 ± 6. Odkryty w 1798 r. przez francuskiego chemika L. N. Vauquelina w minerale krokoicie. Ponieważ nowy pierwiastek wyróżniał się piękną barwą związków, Vauąuelin nadał mu nazwę od greckiego chroma — barwa. Wolny metal otrzymał w 1854 r. Bunsen, przez elektrolizę wodnego roztworu chlorku chromawego CrCl2. Ch. jest stalowoszarym, twardym metalem. B. czysty chemicznie (99,9999% Cr) jest giętki i ciągliwy. Temp. topn. 1980°C, temp. wrz. 2200°C, gęstość 7,19 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną czterech izotopów trwałych: 50Cr, 52Cr, 53Cr, ,4Cr. W przyrodzie dość rozpowszechniony, wyst. w postaci wielu minerałów, z których najważniejszymi są chromi t FeCr?04, krokoit PbCr04 i in. Praktyczne znaczenie ma chromit. Metaliczny ch. jest średnio aktywny chemicznie. Rozpuszcza się w rozc. kwasie siarkowym i solnym, natomiast nie ulega działaniu stęż. kwasów, gdyż pokrywa się wówczas pasywującą warstwą tlenków. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +2, + 3 i +6 (tabl.). Trwały jest stopień +3; związki w stopniu utlenienia +2 Stopnie utlenienia chromu Stopień utlenienia Związek + 6 CrOj trójtlenek chromu (ciemnoczerwony) chromiany Me'CrO, dwuchromiany Me2Cr207 + 3 Cr203 tlenek chromowy (zielony) sole chromowe, np. chlorek chromowy CrG3, wodorotlenek Cr(OH)3, siarczan Cr2(SOJ3, chlorek chromylu CrOd, czterohydroksochrominy Me*[Cr(OH)4], chrominy Me*Cr02 + 2 CrO tlenek cbromawy (czarny) sole chroma we, zawierające jon Cr2ł, np. siarczan CrSO., są silnymi reduktorami, a w stopniu +6 — silnymi utleniaczami, przy czym same utleniają się lub redukują do ch. trójwartościowego. Wodorotlenek Cr(OH)3 ma własn. amfoteryczne. Wolny ch. otrzym. się najczęściej przez wytapianie z chromitu; powstaje wówczas tzw. żelazochrom (stop Fe + Cr). Czysty meta! można uzyskać przez redukcję tlenku Cr203 pyłem glinowym (-+ aluminotermia). Ch. jest stos. głównie do chromowania —: elektrolitycznego nanoszenia na powierzchnię innych metali w celach dekoracyjnych, dla nadania twardości i odporności na korozję. Chromowanie musi być poprzedzone niklowaniem, ponieważ powłoka Cr źle przylega do metali, dobrze — tylko do niklu. Dodatek ch. do stali zwiększa jej odporność na działanie wysokich temp. i czynników wywołujących korozję, zwiększa twardość i wytrzymałość. Ch. wchodzi w skład stali nierdzewnych, z których sporządza się przedmioty szczególnie narażone na korozję (aparaturę chemiczną, korpusy okrętów podwodnych i in.). Związki ch. są silnie trujące; stosuje się je jako pigmenty (np. żółcień chromowa PbCr04), w garbarstwie, w chemii analitycznej i in. chroma tografla — technika analityczna i preparatywna wykorzystująca rozdzielanie mieszanin subst. na poszczególne składniki bądź ich grupy (frakcje) dzięki różnicom w zachowaniu się tych składników w układzie dwu faz, z których jedna nie zmienia swego położenia (faza nieruchoma, faza stacjonarna), druga zaś ruchoma (faza ruchoma, roztwór rozwijający) porusza się względem pierwszej w określonym kierunku. chromatogram Zależnie od dominującego mechanizmu procesu rozdziału faz rozróżnia się następujące najważniejsze rodzaje ch.: 1) adsorpcyjną, gdy fazą ruchomą jest ciecz lub gaz, a nieruchomą ciało stałe o własn. absorbujących i odpowiednim rozdrobnieniu (np. żel krzemionkowy, tlenek glinowy, węgiel aktywny itp.); rozdział jest powodowany różnicami we współczynnikach adsorpcji; 2) 	podziałową, gdy fazą ruchomą jest ciecz lub gaz, a stacjonarną — ciecz zatrzymana na odpowiednim nośniku (bibuła, ziemia okrzemkowa, kulki szklane itp.); rozdział jest wynikiem różnic we współczynnikach podziału; 3) jonowymienną, gdy fazą ruchomą jest ciecz, a stacjonarną wymieniacz jonowy; rozdział zależy od różnic w sile wiązania składników przez wymieniacz; 4) żelową, gdy fazą ruchomą jest ciecz, a nieruchomą granulowany, jednorodny spęczniały żel; rozdział jest powodowany różnicami w zdolnościach dyfundowania do cząsteczek żelu, a więc różnicami w wielkości cząsteczek składników. Zależnie od sposobu przeprowadzania rozdziału rozróżnia się m.in. ch.: 1. Bibułową, w której fazą nieruchomą jest odpowiednio przygotowana (np. zaimpregnowana) specjalna bibuła chromatograficzna pocięta na arkusze, paski lub krążki. W pobliżu krawędzi arkusza bądź paska lub środka krążka nanosi się na tzw. punkt startowy krople badanego roztworu, a następnie powoduje się przepływ fazy ruchomej (zawsze od punktów startowych do przeciwległej krawędzi), co prowadzi do rozdzielenia składników mieszaniny (tzw. rozwijanie chromatogramu) (-► chromatogram). Proces odbywa się w odpowiednim szczelnym naczyniu, tzw. komorze chromatograficznej. Po zakończeniu rozwijania otrzymuje się plamy (lub pasma) chromatograficzne poszczególnych składników (lub frakcji), które uwidacznia się, np. przez przeprowadzenie reakcji barwnych (tzw. wywoływanie chromatogramu), obserwację w świetle nadfioletowym itp. Przez porównanie z analogicznie wykonanym chromatogramem mieszaniny subst. wzorcowych identyfikuje się poszczególne składniki, a przez porównanie Wielkości i intensywności plam uzyskuje się wyniki ilościowe. 2. Cienkowarstwową, w której fazę nieruchomą nanosi się w postaci cienkiej równomiernej warstewki na płytkę szklaną, arkusik folii aluminiowej czy tworzywa sztucznego. Dalsze postępowanie jest podobne jak w ch. bibułowej. 3. Kolumnową — kolumnę (najczęściej szklaną) wypełnia się fazą nieruchomą (adsorbentem, nośnikiem nasyconym ciekłą fazą nieruchomą, jonitem, granulowanym żelem) i na jej szczyt wprowadza badany roztwór, a następnie fazę ruchomą (e 1 u e n t). Zachodzi rozdzielanie składników, które bądź pozostają Rys. 1. Chromatograf gazowy w kolumnie (tworząc oddzielne pasma) bądź są kolejno wymywane (e 1 u c j a). W poszczególnych porcjach wycieku (e 1 u a t u) przeprowadza się oznaczenia rozdzielanych składników, np. przez miareczkowanie, pomiar refrakcji itd. 4. Gazową, w której fazą ruchomą jest gaz, a faza nieruchoma jest umieszczona w kolumnie. Próbkę (gaz, ciecz) wstrzykuje się przed kolumną do strumienia przepływającego z określoną prędkością i pod określonym ciśn. gazu nośnego. Za kolumną znajduje się -» detektor czuły na zmiany składu gazu, którego sygnały są zapisywane w postaci chromatogramu odpowiednim rejestratorem. Ch. gazową wykonuje się w chromatografach gazowych nieraz b. złożonych (rys. 1) wyposażonych w urządzenia sterujące przepływem gazów, temperaturą pracy (stałą lub programowo zmienną do kilkuset °C), różnego typu detektory itp. W ustalonych warunkach pracy czas wyjścia składnika z kolumny umożliwia jego identyfikację, a powierzchnia piku (-» pik) jest proporcjonalna do jego zawartości. Ch. gazowa jest stos. powszechnie do celów analitycznych (ch. gazowa analityczna); do otrzym. czystych subst. (ch. gazowa preparatywna) oraz w badaniach fizykochem. 5. Cieczową, w której fazą ruchomą jest ciecz przepływająca przez kolumnę w sposób ciągły i pod ciśn. do kilkudziesięciu MPa. Wykonuje się ją w chromatografach cieczowych działających podobnie jak chromatograf gazowy. Na schemacie (rys. 2) pokazano przykładowo zestaw złożony z zespołu kolumn /, pompy dla fazy ruchomej 2, detektora 3, rejestratora 4, integratora 5 i kolektora frakcji 6. Rys. 2. Schemat chromatografu cieczowego Metody chromatograficzne są powszechnie stos., zwłaszcza w analizie mieszanin związków org. Umożliwiają one rozdzielenie, identyfikację i oznaczenie do kilkudziesięciu składników równocześnie (zwłaszcza ch. gazowa i cieczowa) przy operowaniu b. małymi próbkami (kilka pl), przy czym istnieje możliwość wykrywania zanieczyszczeń rzędu kilku ppm. chromatogram — obraz chromatograficznie rozdzielonej na składniki lub frakcje mieszaniny, często wraz z dodanymi subst. wzorcowymi. W chromatografii bibułowej i cienkowarstwowej jest to arkusz (pasek, krążek) bibuły lub płytka z adsorbentem po uwidocznieniu plam (rys. a). W chromatografii kolumnowej: 1) 	wykres stężenia subst. w wycieku jako funkcji jego objętości (ilości frakcji), 2) kolumna z wypełnieniem, na którym uwidoczniono strefy składników. W chromatografii gazowej i cieczowej 59  chromatopolarografia 3 Chromatogram: a) cienkowarstwowy substancji wzorcowych i ich mieszanin: A — 5-hydroksytetracyklina, B — 5-hydroksy-6-metylenotetracyklina, C — 6-dezoksy-5hydroksytetracyklina; b) gazowy mieszaniny: 1 — benzen, 2 — n-heksanol, 3 — octan 2-etyloheksylu, 42-etoksyetanol, 5 — akrylan-2-etoksyheksyiu, 6—kwas akrylowy — graficzny zapis sygnału detektora rejestrującego zmiany składu fazy ruchomej w funkcji czasu lub objętości (rys. b). chromatopolarografia — metoda analityczna stanowiąca połączenie analizy polarograficznej z chromatografią kolumnową. Zawartość składników we frakcjach eluatu oznacza się polarograficznie. Twórcą eh. jest prof. W. Kemula. chromianka -*■ mieszanina chromowa. chromianometria -* miareczkowanie. chromiany Me^CrO^ sole hipotetycznego kwasu chromowego H2Co04, pochodzącego od trójtlenku chromu Cr03 (bezwodnika chromowego). Ch. metali alkalicznych są to żółte subst. dobrze rozp. w wodzie, otrzym. przez stapianie Cr03 z zasadami. W roztworach kwaśnych są silnymi utleniaczami, przy czym same redukują się do soli chromowych. W wyniku zakwaszenia roztworu ch. powstają pomarańczowe dwuchromiany Me2Cr207 2CtOI~ + 2H + = Cr207~ + H20 Reakcja ta jest odwracalna: w roztworze zasadowym dwuchromiany przechodzą z powrotem w chromiany. Znaczenie praktyczne mają głównie chromian sodowy Na2Cr04 i dwuchromian sodowy Na2Cr207, a także chromian i dwuchromian potasowy stos. w laboratoriach jako utleniacze, w przem. zapałczanym, w fotografii do sporządzania pigmentów i in. (-» mieszanina chromowa). chromofor — układ chromoforowy; podstawowy układ w cząsteczce barwnika odpowiedzialny za zdolność selektywnej absorpcji światła widzialnego (barwę). chromoproteidy — białka złożone (proteidy) zawierające barwną grupę prostetyczną, np. hemoglobina, katalaza, enzymy oddechowe i in. Są one podstawowymi czynnikami oddechowymi i układami enzymatycznymi ustrojów zwierzęcych. 60 chromotropowy kwas — kwas 1,8 dihydroksynaftaleno-3,6-disulfonowy. Bezb. igły, łatwo rozp. w wodzie. Otrzym. przez działanie alkaliów na trisulfonowe pochodne a-naftyloaminy lub a-naftolu. Stos. jako półprodukt w syntezie barwników, sól sodowa jest odczynnikiem w analizie: do wykrywania i oznaczania Ag, Hg, Fe. chromowce — grupa poboczna w grupie VI układu okresowego pierwiastków, w skład której wchodzą: chrom Cr, molibden Mo, wolfram W. Są to metale o b. wysokich temp. topnienia. Średnio aktywne chem., odporne na działanie czynników wywołujących korozję. chryzen C18H12; węglowodór aromat, o czterech pierścieniach benzenowych skondensowanych kątowo. Jest on mniej reaktywny od izomerycznego naftacenu czy też antracenu. Płatki, temp. topn. 254°C, temp. wrz. 448°C, nierozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu i eterze. Roztwory dają czerwonofioletową fluorescencję. Wyst. w niewielkich ilościach w smole pogazowej. Można go otrzymywać przez pirolizę indenu. Stos. do syntez organicznych. ChZT -» chemiczne zapotrzebowanie tlenu. ciąg produkcyjny — układ połączonych ze sobą kolejnych procesów podstawowych, których wynikiem jest otrzym. określonego produktu. cibalgin —► pabialgin. ciecz surowa -*• surówka destylacyjna (rektyfikacyjna). ciecz wyczerpana — produkt uzyskany z surówki w procesie destylacji (rektyfikacji), zawierający składniki wyżej wrzące. Podczas destylacji (rektyfikacji) ciągłej c.w. odbiera się w sposób ciągły w dolnej części aparatu destylacyjnego (rektyfikacyjnego), podczas procesu okresowego natomiast pozostaje ona w kotle destylacyjnym. ciecze nienewtonowskie — ciecze, dla których nie obowiązuje liniowa zależność między naprężeniem stycznym (ścinającym) t a szybkością odkształcenia y (szybkością ścinania) równą gradientowi prędkości. W równaniu r = rj' y w odróżnieniu od cieczy newtonowskich współcz. rj' (lepkość pozorna) jest wielkością zmienną, zależną od szybkości ścinania. Zależność t = f(y) opisuje się najczęściej przybliżonym równaniem, zwanym modelem Teologicznym. Wykres tej zależności nazywa się krzywą płypięcia. W technice cjl dzieli się na: ciecze reostabilne, których własn. Teologiczne nie zależą od czasu działania naprężeń ścinających; ciecze Teologiczne niestabilne, których własn. Teologiczne zależą od czasu ścinania oraz ciecze sprężystolepkie, które wykazują cechy ciał stałych sprężystych i cieczy lepkich (np. stopione polimery wielkocząsteczkowe). ciśnienie Do najczęściej spotykanych c.n. pierwszej grupy należą: a) tzw. ciecze pseudoplastyczne, których własn. Teologiczne opisuje równanie Oswalda, zwane modelem potęgowym t = ky, n < 1 gdzie kin — empiryczne parametry Teologiczne cieczy; b) ciecze Binghama, dla których płynięcie następuje pod wpływem naprężenia wyższego od wartości granicznej z0 zgodnie z równaniem nPy = t-t0 gdzie t0 i rjp (tzw. lepkość plastyczna) są doświadczalnymi parametrami Teologicznymi cieczy. Do cjl należą roztwory i stopy polimerów, zawiesiny ciał stałych w cieczach, koloidy i emulsje. ciepło Q — jedna z form przekazu energii między układami termodynamicznymi. Proces przekazu energii za pośrednictwem oddziaływania cieplnego nazywa się wymianą a zmianę energii wewnętrznej układu spowodowaną tym oddziaływaniem — ilością c. Q dostarczoną układowi (-♦ oddziaływanie cieplne). W przypadku niewielkiej zmiany temp. ciała AT, spowodowanej dopływem o, ilość c. Q dostarczoną ciału można wyznaczyć ze wzoru macji (wydzielane przez subst.). Dla czystych subst. ciepła parowania i skraplania, topnienia i krzepnięcia oraz sublimacji i resublimacji mają tę samą wartość bezwzględną, lecz przeciwny znak (tabl. 1, 2). ciepło reakcji — ciepło wydzielone lub pobrane podczas reakcji chem. zwykle w odniesieniu do temp. 25°C i ciśń. 101 325 Pa oraz tych ilości subst., które wyst. w równaniu stechiometrycznym reakcji. Dla reakcji przebiegających izochorycznie (w stałej objętości) c.r. równa się zmianie energii wewnętrznej układu, dla reakcji przebiegających izobarycznie (pod stałym ciśn.) — zmianie entalpii. ciepło spalania — ilość ciepła wydzielająca się podczas całkowitego spalenia jednego mola subst., odniesiona do warunków standardowych (temp. 25°C i ciśn. 101 325 Pa). Znajomość c.s. wszystkich subst. umożliwia obliczenie efektu cieplnego reakcji, w której biorą one udział (-* Hessa prawo). ciepło właściwe c — pojemność cieplna odniesiona do jednostki masy układu c = lim AT-o mAT Q = mc AT gdzie: m — masa ciała, c — jego ciepło właściwe. W układzie SI jednostką c. jest dżul (J). Jednostką c. o znaczeniu historycznym jest kaloria (1 cal = 4,18 J). ciepło atomowe -* Dulonga-Petita prawo. ciepło przemiany fazowej q — ciepło wydzielane lub pochłaniane przez jednostkę masy subst. podczas przejścia z jednej fazy w drugą. Analogiczną wielkość odniesioną do jednego mola subst. nazywa się molowym c.p.f. i wyraża się w J/(K-mol). Zależnie od rodzaju przemiany rozróżnia się: ciepło parowania, ciepło topnienia, ciepło sublimacji (wszystkie te ciepła są pochłaniane przez subst. ulegającą przemianie), a także ciepło skraplania,ciepło krzepnięcia,ciepło resubliTablica 1 Molowe ciepło topnienia różnych substancji przy ciśnieniu normalnym p0 = 101 325 Pa Substancja Temperatura topnienia K Ciepło topnienia molowe kJ/mol Wodór 13,95 0.117 Tlen 54,34 0,444 Alkohol etylowy 158,5 5,02 Rtęć 234.29 2,295 Lód 273,15 0,343 Tablica 2 Molowe ciepło parowania różnych substancji przy ciśnieniu normalnym p0 = 101 325 Pa Substancja Temperatura parowania K Ciepło parowania molowe kJ/mol Wodór 20,39 0,904 Tlen 90,15 6,819 Alkohol etylowy 351,6 38,74 Rtęć 629,9 59,11 Platyna 4583,0 447,0 gdzie: Q — ciepło pobrane przez układ, AT — zmiana temp. wywołana pobraniem tego ciepła, m — masa układu. Analogiczna wielkość odniesiona do jednego mola subst. nazywa się c.w. molowym. W zależności od rodzaju przemiany, w której ciepło Q jest pobierane przez układ, rozróżnia się m.in. c.w.: izobaryczne (przy stałym ciśn.) cp i izochoryczne (przy stałej objętości) cv, przy czym zawsze c 5* cv. W przypadku gazu doskonałego molowe c.w. cp i cv spełniają równanie Mayera gdzie R — stała gazowa. C.w. jest jedną z najważniejszych wielkości charakteryzujących układy termodynamiczne. Wartość c.w. zależy w istotny sposób od rodzaju subst., a w szczególności od jej stanu skupienia. Zgodnie z wynikami klasycznej fizyki statycznej wkład do molowego c.w. cu, pochodzący od każdego stopnia swobody cząsteczki gazu doskonałego, wynosi R/2 = 4,16 J/(mol K). Zatem molowe c.w. cv jednoatomowego gazu doskonałego wynosi 3R/2 = 12,5 J/(mol-K), dwuatomowego zaś 5R/2 = = 20,8 J/(mol-K). Wyniki te dobrze zgadzają się z danymi doświadczalnymi dla gazów rzeczywistych o małych gęstościach i dostatecznie wysokich temperaturach. Molowe c.w. ciał stałych w zakresie temp. średnich określa -» Dulonga-Petita prawo. W temp. niskiej, jak również w przypadku cząsteczek wieloatomowych, przy wyznaczaniu c.w. należy uwzględnić efekty kwantowe. Znajomość c.w. subst. jest potrzebna w chemii fiz. m.in. do obliczania entropii oraz stałych równowagi chem., a także określania wpływu temp. na efekt cieplny reakcji. W układzie SI jednostką c.w. jest J/(kg K). cisuranowce -* aktynowce. ciśnienie p — skalarna wielkość fiz. charakteryzująca intensywność sił działających na powierzchnię ciała, równa liczbowo stosunkowi F/S, gdzie: F — siła prostopadła do powierzchni, S — pole powierzchni ciała. 61  ciśnienie cząstkowe W układzie SI jednostką ciśn. jest paskal (1 Pa = 1 N/m2); inną jednostką powszechnie stos. jest atmosfera fizyczna (1 atm. = = 101325 Pa). ciśnienie cząstkowe — ciśnienie jednego z gazów wchodzących w skład danej mieszaniny gazowej, jakie wywierałby ten gaz, gdyby sam zajmował całą objętość mieszaniny. Cez. jest ważnym pojęciem fizykochemicznym wykorzystywanym w obliczeniach składu mieszanin gazowych (-> Daltona prawo). ciśnienie osmotyczne — ciśnienie wywierane przez roztwór na przegrodę półprzepuszczalną, oddzielającą go od czystego’rozpuszczalnika lub roztworu o mniejszym stężeniu (-* osmoza).Wartość c.0. zależy od stężenia roztworu, temp. i rodzaju subst. rozpuszczonej; dla roztworów doskonałych wyraża się wzorem 7t = cRT gdzie: c — stężenie molowe roztworu, R — stała gazowa, T— temp. bezwzględna. C.o. odgrywa ważną rolę w procesach życiowych. W żywych komórkach jest ono rzędu kilku MPa (kilkunastu atmosfer). W chemii fiz. pomiar c.o. roztworu wykorzystuje się do oznaczania masy cząsteczkowej subst. rozpuszczonej, a gdy jest nią elektrolit — do oznaczania stopnia dysocjacji. Claisena kondensacja — 1. Kondensacja dwóch cząsteczek estru, w wyniku której powstają /?-ketoestry, np. dwie cząsteczki octanu etylu reagują z wytworzeniem acetylooctanu etylu (estru acetylooctowego) O O II II CH3COC2H5 + HCH2COC2H5 -> o 	o II II ->CH3CCH2COC2H5 + C2H5OH 2. Kondensacja estru z ketonem alifat., alifatyczno-aromat. lub alifatyczno-heterocyklicznym, w wyniku której otrzymuje się 1,3-diketony, np. O O II, II CH3C£C2H5jj|CH2CCH octan etylu aceton O o II II - CH3CCH2CCH3 + CjHjOH acetyloaceton alkohol etylowy Reakcje te przebiegają w środowisku bezwodnym wobec takich czynników zasadowych, jak etanolan sodowy, amidek sodowy, trifenylometylosód, sód metaliczny. Ciapeyrona równanie — równanie stanu gazu doskonałego; związek między ciśn. p, temp. bezwzględną T, objętością V i liczbą moli gazu doskonałego. R.C. ma postać pV = KART gdzie R — stała gazowa. 62 Z r.C. wynikają m.in. prawa: Boyle’a-Mariotte’a {-*■ przemiana izotermiczna), Charlesa (-► przemiana izochoryczna) i Gay-Lussaca (-> przemiana izobaryczna) opisujące przemiany gazów doskonałych. Dla gazów rzeczywistych r.C. jest spełnione tym lepiej, im bardziej gaz jest rozrzedzony i im wyższa jest jego temp. T. Clausa proces -* siarka, produkcja z siarkowodoru metodą Clausa. Clausiusa-Ciapeyrona równanie — równanie opisujące związek między ciśn. p a temp. T przemiany fazowej pierwszego rodzaju. R.C.-C. ma postać dp q_ d T ~ TAv gdzie: q — molowe ciepło przemiany fazowej, Au — zmiana objętości molowej subst. w tej przemianie. R.C.-C. umożliwia wyznaczanie krzywej równowagi faz (-» wykres fazowy). clofenamid -*■ leki diuretyczne. clofibrat — ester etylowy kwasu 2-(4-chlorofenoksy)-izomasłowego. Otrzym. przez kondensację 4-chlorofenolu z kwasem a-hydroksyizomasłowym, a następnie estryfikację otrzyCH3 manego kwasu. Ciecz, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu, eterze i chloroformie. C. jest stos. w postaci kapsułek jako lek o działaniu przeciwmiażdżycowym oraz jako środek wspomagający w stanach zakrzepowych. coramin -* cardiamidum. cukier buraczany -* sacharoza. cukier gronowy -+ glukoza. cukier mlekowy -» laktoza. cukier ołowiany -» octan ołowiawy. cukier owocowy -> fruktoza. cukier słodowy -♦ maltoza. cukier trzcinowy —► sacharoza. cukry — węglowodany, sacharydy; związki syntetyzowane przez rośliny. Większość z nich ma ogólny wzór CB(HaO)^. Nazwa węglowodany pochodzi stąd, że tlen i wodór najczęściej wyst. w nich w takim stosunku jak w wodzie. Podział c. przedstawiono na schemacie. C. 	proste w większości przypadków mają liczbę atomów tlenu równą liczbie atomów węgla; jeden z atomów tlenu wchodzi w skład grupy aldehydowej lub ketonowej, pozostałe są składnikami grup hydroksylowych. Typowe własności c. wykazują już  cyjan związki o czterech atomach węgla. C. z grupą aldehydową noszą nazwę aldoz, np. aldoheksoza CH2(OH)CH(OH)CH(OH)CH(OH)CH(OH)CHO a z grupą ketonową ketoz, np. ketopentoza CH2(OH)CH(OH)CH(OH)COCH2OH Najczęściej spotykane i najważniejsze są pentozy oraz heksozy. Wszystkie c. są związkami optycznie czynnymi, gdyż w ich cząsteczkach obecne są asymetryczne atomy węgla, np. w aldoheksozie atomy C-2, C-3, C-4, C-5 są asymetryczne (numerację łańcucha rozpoczyna się od atomu węgla aldehydowego). Nazwą aldoheksoza są objęte wszystkie stereoizomery różniące się konfiguracjami na wymienionych atomach (-♦ izomeria optyczna). Wzory liniowe c. przedstawiające np. aldoheksozę jako pentahydroksyaldehyd nie obrazują w pełni budowy cukrów. C. są związkami tautomerycznymi i istnieje równowaga pomiędzy odmianą łąócuchową i odmianą cykliczną tworzącą się przez połączenie grupy aldehydowej z jedną z grup hydroksylowych tej samej cząsteczki; tworzy się przy tym cykliczny hemiacetal {-* acetale). W stanie równowagi w odmianie cyklicznej wyst. przeszło 90% cząsteczek c., w związku z czym c. proste i złożone przedstawia się zwykle wzorami cyklicznymi; np. D-glukoza (aldoheksoza) istnieje jako mieszanina tautomeryczna odmian CHO H—C—OH I I H—C—OH H—C—OH I «=* I HO—C—H HO—C—H I I H—C—OH H—C—OH I I H—C—OH H—C 	
 furanozyze względu na formalny związek tych układów z pi¬ ranem i furanem fi- D-fruktopiranoza a-D-glukoptranoza ch2oh H ff-C-OH \ i HOH,C CH2OH < h sH HO, ?| 0 -fH H OH H OH OH H a-fruktofuranoza a-glukofuranoza Wzory cykliczne cukrów przedstawia się przeważnie perspektywicznie, tak jak w podanych przykładach, gdyż bardziej odpowiadają one realnym kształtom cząsteczek. Symbol d lub L oznacza konfigurację na piątym atomie węgla, a symbol a lub fi konfigurację na pierwszym atomie węgla w odmianie cyklicznej (-> anomeryzacja). cukry proste ■— monosacharydy, jednocukry; polihydroksyaldehydy (-» aldozy) lub polihydroksyketony (-* ketozy) o wzorze C?H2nOB. W zależności od wartości n dzielą się na biozy (n = 2), triozy (n = 3), tetrozy (n = 4), pentozy (w = 5), heksozy (n = 6), heptozy (n = 7). Najważniejszymi naturalnymi c.p. są pentozy i heksozy, np. ryboza, glukoza, fruktoza. cukry złożone -*■ oligosacharydy, -* polisacharydy. CH2OH ch2oh To samo dotyczy ketoz. Utworzony pierścień jest sześcioczłonowy; w przypadku niektórych c. zamyka się pierścień pięcioczłonowy. C. o pierścieniach sześcioczłonowych określa się zwykle jako pi ran ozy, a cukry o pierścieniach pięcioczłonowych jako cyjan (CN)2, dwucyjan; bezbarwny, trujący gaz, temp. topn. — 34,4°C, temp. wrz. — 20,7°C; może być uważany za dinitryl kwasu szczawiowego. Dobrze rozp. w alkoholu, eterze, kwasie octowym. Powstaje w wyniku rozkładu cieplnego związków org. zawierających azot. Metodami spektroskopowymi wykryto go w galaktyce. Otrzym. przez działanie pięciotlenku fosforu P2Os na 63  cyjanamid szczawian amonowy (COONH4)2, ogrzewanie cyjanku rtęciowego i in. Stos. jako półprodukt do syntez organicznych. cyjanamid H2NC=N; amid kwasu cyjanowego. Najprostszy związek zawierający grupy funkcyjne: cyjankową i aminową. Bezb. igły, temp. topn. 43-44°C, temp. wrz. 140°C/25 hPa, łatwo rozp. w wodzie, alkoholu i eterze, polimeryzuje. W obecności alkaliów i kwasów przyłącza wodę, tworząc mocznik. Wykazuje własn. słabego kwasu. Otrzym. np. z chlorocyjanu i amoniaku. Znaczenie praktyczne ma jego sól — cyjanamidek wapniowy, otrzym. przez działanie azotem na sproszkowany karbid w temp. 1100°C: CaC2 + N2 -*■CaCN2 + C. Stos. jako nawóz sztuczny (azotniak) oraz jako środek chwastobójczy. cyjanek potasowy KCN, cyjankali; higroskopijna, bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 634°C, gęstość 1,56 g/cm3. Ma zapach gorzkich migdałów, spowodowany częściowym rozkładem i wydzielaniem się cyjanowodoru. Dobrze rozp. w wodzie i alkoholu, roztwór wodny ma odczyn alkaliczny. Na powietrzu nietrwały, stopniowo utlenia się do cyjanianu potasu KCNO. Jest jedną z najsilniejszych znanych trucizn, działających podobnie jak cyjanowodór. Stos. w elektrochemii jako składnik kąpieli galwanicznych, w chemii org. do otrzym. nitryli, do wydzielania złota i srebra z rud (-» związki kompleksowe). cyjanek winylu -♦ akrylonitryl. cyjankali -* cyjanek potasowy. cyjanki organiczne -* nitryle. cyjanohydryny — x-hydroksynitryle; związki org. o ogólnym wzorze CN I R—C—R, ! OH powstające przez działanie cyjanowodoru na aldehydy lub niektóre ketony CN NaHrO R—C—H + HCN • .”>> R—C—H II I O OH CN I R—C —R j + HCN - R—C —R, II I O OH Zasadniczo w reakcji ustala się stan równowagi, lecz w przypadku większości aldehydów oraz prostych ketonów (bp. acetonu) równowaga jest przesunięta na korzyść cyjanohydryny tak, że reakcja przyłączenia cyjanowodoru zachodzi całkowicie. C. 	są ważnymi produktami w syntezie org., przez ich hydrolizę otrzymuje się a-hydroksykwasy. cyjanokobalamina -*■ witamina B12. cyjanokompleksy -*• związki kompleksowe. 64 cyjanowodór HCN, kwas pruski; bezbarwna, b. lotna ciecz o charakterystycznym zapachu gorzkich migdałów, temp. topn. — 14°C,temp. wrz. 26,5°C, gęstość 0,688 g/cm3, z wodą miesza się we wszystkich stosunkach. Jest b. słabym kwasem, słabszym od węglowego i borowego. Tworzy sole cyj anki. Mieszaniny par c. z powietrzem są silnie wybuchowe. Wyst. w produktach rozkładu termicznego org. związków azotu: w dymie z papierosów, w gazowych produktach przeróbki węgla itp. Stwierdzono jego obecność w atmosferze gwiazd. Jest jedną z najsilniejszych znanych trucizn. W organizmie blokuje enzymy, a także hamuje procesy przenoszenia tlenu łącząc się z hemoglobiną krwi. C. 	jest b. aktywny chemicznie. Z wieloma związkami org., np. z aldehydami, ketonami, alkoholami, węglowodorami nienasyconymi i aromatycznymi wstępuje w reakcje przyłączenia. Anion cyjankowy CN- jako ligand wchodzi w skład wielu związków kompleksowych. Otrzym. na skalę przemysłową z amoniaku NH3 i metanu CH4 metodą Andrussowa oraz z amoniaku i tlenku węgla; na skalę laboratoryjną — przez działanie kwasami na cyjanki. Stos. szeroko w wielkiej syntezie org., do otrzym. monomerów cennych tworzyw sztucznych, jak np. szkło organiczne, kauczuki, włókna syntetyczne. cyjanowodór, produkcja metodą Andrussowa — przemysłowa metoda otrzym. cyjanowodoru z amoniaku i metanu. W metodzie tej wykorzystuje się egzotermiczną reakcję amoniaku z metanem w obecności tlenu z powietrza NH3 + CH4 + 1,5 02 = HCN + 3 H20 Katalizatorem jest stop platyna-rod. Syntezę prowadzi się w temp. ok. 1000°C. Z gazów poreakcyjnych nieprzereagowanych amoniak usuwa się roztworem kwasu siarkowego, a następnie absorbuje HCN w wodzie słabo zakwaszonej kwasem siarkowym (w temp. 5°C). Z roztworu tego w kolumnie destylacyjnej oddestylowuje się czysty cyjanowodór. cyjanowodór, produkcja metodą formamidową — przemysłowa metoda otrzym. cyjanowodoru z tlenku węgla i amoniaku przy użyciu alkoholu metylowego. Produkcja przebiega w trzech etapach: 1) synteza mrówczanu metylu z metanolu i tlenku węgla: CH3OH + CO = HCOOCH3 prowadzona pod ciśn. 10 MPa, 2) 	synteza formamidu z amoniaku i mrówczanu metylu: HCOOCH3 4- NH3 = HCONH2 + CH3OH prowadzona pod ciśn. 1,5 MPa, 3) kataliczny rozkład formamidu: HCONH- Ę = HCN + H20 prowadzony w temp. 300-400°C wobec katalizatora. Wydzielony cyjanowodór absorbuje się w NaOH otrzymując jako produkt cyjanek sodowy lub schładza i (po oddzieleniu wody) odbiera ciekły cyjanowodór. cykl -* przemiana termodynamiczna. cykl produkcyjny —zespół czynności (operacji) przeprowadzonych między dwoma kolejnymi jednakowymi etapami okresowego procesu technologicznego (-* proces okresowy). cykl termodynamiczny — przemiana cykliczna, obieg termodynamiczny; przemiana termodynamiczna, w której stan końcowy układu pokrywa się ze stanem początkowym. W zależności od znaku pracy całkowitej Wf wykonanej przez układ w c.t„ rozróżnia się cykl prosty (IP > 0)i cykl odwrotny (W < 0). Cykle proste opisują pracę silników, cykle odwrotne — urządzeń chłodniczych. cyklokauczuk Ważną wielkością charakteryzującą c.t jest sprawnośćciepln a t], zdefiniowana jako stosunek pracy całkowitej ^wykonanej przez układ do ciepła Qt pobranego przez układ w c.t. gdzie Q2 — ciepło oddane przez układ w cyklu. C.L odpowiada na wykresie termodynamicznym krzywa zamknięta (-*■ Carnota cykl). cyklizacja — reakcja przemiany związków org. o budowie łańcuchowej w związki o budowie pierścieniowej. Zachodzi wówczas, gdy skrajne grupy związku łańcuchowego mogą ze sobą reagować, tj. może nastąpić kondensacja wewnątrzcząsteczkowa. Najłatwiej tworzą się pierścienie pięcio-, sześcio- i siedmioczłonowe, a także czternasto- i więcej członowe. Mała wydajność c. 	związków o pierścieniach trój- i czteroczłonowych jest spowodowana nietrwałością takich układów, związków zaś o dziesięcio- do trzynastoczłonowych pierścieniach — wzajemnym odpychaniem się atomów wodoru w położeniach naprzeciwległych podczas zamykania pierścienia. Przykładem c. jest otrzym. ketonów cyklicznych przez ogrzewanie soli wapniowych odpowiednich kwasów dikarboksylowych, zgodnie z reakcją CH2—CH2—CH2—COO " Ca-CH-COO- ,+ CH2-CHs-CH2 Ca > | | +CaC03 CHs-CH-C=0 otrzym. amin cyklicznych przez ogrzewanie diamin CH2-CH;-NH2 • HC1 I ch,-ch2-nh2 CH.—CH,\ CH.-CH/ NH+NH4C1 otrzym. ketonów bicyklicznych z chlorków kwasów /3- i y-aryloalkanokarboksylowych w reakcji Friedla-Craftsa. O Al Ct, :h2—ch2—coci OO W wielu przypadkach c. może przebiegać samorzutnie; np. powstawanie laktonów z y-hydroksykwasów, powstawanie laktamów z y-aminokwasów i wielu innych. Reakcje c. wykorzystuje się do otrzym. wielu związków heterocyklicznych, ketonów cyklicznych o dużym pierścieniu i in. Przez katalityczną c. i odwodornienie węglowodorów nasyconych zawartych w ropie naftowej otrzymuje się wiele węglowodorów aromatycznych. cykloalkany — cykloparafiny. nafteny; pierścieniowe węglowodory nasycone o ogólnym wzorze C„H2n, np. cyklopropan ch2—ch2 ! I CH2 CH, cyklobutan ch2 ch2 ¿h2—ćh2 cyklopenian Pod względem własn. są zbliżone do nasyconych węglowodorów alifat., są niereaktywne. Powstają przez zamknięcie pierścienia w związkach alifat. zawierających na końcach łańcucha dwie grupy podatne do reakcji. Wyst. obficie w niektórych gatunkach ropy naftowej, szczególnie z ZSRR i z Kalifornii. Stos. jako rozpuszczalniki oraz do syntezy org. Przykładami c. są; Cyklopropan C3H6, gaz, temp. topn. — 127°C, temp. wrz. — 34,5°C, łatwo palny, zapach nafty. Otrzym. przez cyklizację 1,3-dibromopropanu, stos. do syntezy org. Cyklobutan C4H8, gaz, temp. topn. — 80°C, temp. wrz. 11-12°C. Otrzym. z ropy naftowej, stos. jako rozpuszczalnik w temp. poniżej 0°C. Cyklopentan CSH10, ciecz, temp. topn. —94°C, temp. wrz. 49°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Wyst. w ropie naftowej. Stos. jako rozpuszczalnik eterów celulozy. Cykloheksan C6Hi2, heksahydrobenzen; ciecz, temp. topn. 6,5°C, temp. wrz. 80,7°C, nierozp. w wodzie, nieograniczenie rozp. w alkoholu i eterze. Zapach słodkawy. Powstaje przez katalityczne uwodornienie benzenu. Cykloheksan oraz jego pochodne wyst. w ropie naftowej. Duże znaczenie jako środek owadobójczy ma jego pochodna sześciochlorowa (gameksan). Stos. w prod, nylonu; jako rozpuszczalnik estrów celulozy, tłuszczów, olejów, wosków, bitumów; do ekstrakcji olejków eterycznych; do syntez org.; do zmywania farb i lakierów. Cykloheptan C7H14, bezb. ciecz, temp. topn. — 12°C, temp. wrz. 118°C, nierozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze. Stos. do syntezy org. CyklooktanC8Hł6,ciecz, temp. topn. 14°C, temp. wrz. 148°C. Otrzym. albo przez polimeryzację (w temp. 50-60°C pod zwiększonym ciśn.) roztworu acetylenu w tetrahydrofuranie i następne uwodornienie tak otrzymanego cyklooktatetraenu, albo przez dimeryzację butadienu. cykloalkeny — cykloolefiny; pierścieniowe węglowodory nienasycone z jednym wiązaniem podwójnym, np. CH2 hc—ęH, h2c^N:h2 HĆ CH2 H2C\^CH CH cyklopropen cyktobaten cykloheksen Cyklopropen i cyklobuten są nieco bardziej reaktywne niż wyższe człony szeregu cykloalkenów. Cyklopropen (temp. wrz. -36°C) jest b. nietrwały, ulega polimeryzacji. Cykloheksen (tetrahydrobenzen) wykazuje typowe własn. alkenów. Ciecz łatwo palna, temp. topn. — 104°C, temp. wrz. 83°C, nierozp. w wodzie, rozp. w rozpuszczalnikach org. Stos. do syntezy, do ekstrakcji olejów. cykiobarbital -» barbiturany. cyklobutan -* cykloalkany. cykloheksan -» cykloalkany. cykloheptan -» cykloalkany. cyklokauczuk — kauczuk naturalny cyklizowany; produkt działania kwasem siarkowym, kwasem sulfonowym aromat, lub P2Os w fenolu na kauczuk naturalny. Reakcja cyklizowania kauczuku /CH h<L 65  cyklon / polega na utworzeniu w jego cząsteczkach znacznej liczby pierścieni kosztem, wiązań podwójnych. C. wykazuje b. dobrą odporność chem. Główne zastosowania: kleje do łączenia gumy z metalem, lakiery antykorozyjne. cyklon — odpylacz suchy, w którym pod działaniem siły odśrodkowej usuwa się z gazu lub pary zawieszone w nim cząstki ciał stałych (pyłu węglowego, pirytowego, popiołu, trocin) albo kropelki cieczy. Jest to zbiornik (rys. 1) w górnej części cylindryczny, a w dolnej stożkowy. Zanieczyszczony gaz, wprowadzany stycznie do cylindrycznej części aparatu lub przez odpowiednio profilowane elementy wlotowe, jest wprawiany w ruch wirowy, przepływa ku dołowi i następnie uchodzi pionową rurą centralną, pozbawiony ok. 90% zanieczyszczeń. Cząstki pyłu, odrzucone siłą odśrodkową na wewnętrzne ścianki aparatu, zsuwają się w dół, skąd są usuwane. Rys. 1. Cyklon: 1 — cylindryczna część korpusu. 2 — wlot gazu. 3 — rura wylotowa, 4 — stożkowa część korpusu. 5 — odprowadzenie osadzonego pyłu Rys. 2. Multicyklon: 1 — obudowa. 2,3 — przegrody, 4—cyklon. 5—wlot gazu zapylonego, 6 — odprowadzenie pyłu, 7 — wylot gazu odpylonego C. mogą pracować jako aparaty pojedyncze lub po kilka w układzie bateryjnym — c. bateryjny. Bateria wielu równolegle połączonych cyklonów o małej średnicy nosi nazwę multicyklon u (rys. 2). Średnica wydzielanych cząstek — do 5 pm, stopień odpylania 80-95%. cykloolefiny cykloalkeny. cyklooligomeryzacja -» Reppego synteza. cykloparafiny -» cykloalkany. cyklopentan ->• cykloalkany. cyklopropan -*■ cykloalkany. cykloseryna -* leki przeciwgruźlicze. cyklotron -* akcelerator., cylinder laboratoryjny -* sprzęt laboratoryjny. 66 cymetydyna -» leki przeciwhistaminowe. cyna Sn (łac. stannum) — pierwiastek chemiczny w układzie okresowym położony w grupie IV, w grupie głównej węglowców. Z = 50, m. atom. 118,710 ±7. Znana od czasów prehistorycznych; w postaci brązu (stop 94-95% Cu, reszta Sn) w starożytności służyła do sporządzania narzędzi i broni. Czystą c. znano w Japonii i w Chinach już 1800 lat p.n.e., w Egipcie 1200 lat p.n.e. Sporządzano z niej naczynia, ozdoby, monety. W Rzymie c. służyła do lutowania oraz do pokrywania naczyń miedzianych w celu ochrony przed korozją. C. jest srebrzystobiałym metalem, na powietrzu matowym, temp. topn. 231,9°C, temp. wrz. 2270°C. Pałeczki c. dają się łatwo zginać, przy czym słychać charakterystyczny trzask. W temp. pokojowej trwała jest c. biała, o gęstości 7,30 g/cm3. Poniżej temp. 13,2CC może ona przechodzić w c. szarą, o gęstości 5,80 g/cm3. Przemianie tej towarzyszy wzrost objętości, wskutek czego przedmioty z c, rozsypują się na proszek. Zjawisko to zwane jest trądem cynowym lub zarazą cynową, zachodzi najłatwiej w temp. ok. — 33°C, w obecności zarodników c. szarej. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dziewięciu izotopów trwałych: u*Sn, ll4Sn, ”5Sn, łl6Sn, 117Sn, u8Sn, u9Sn, 12®Sn, ł22Sn, oraz jednego długo żyjącego izotopu promieniotwórczego I24Sn (prom. 0, Tv2 = 1,5 •10l7 lat). W przyrodzie wyst. głównie jako minerał kasyteryt SnO,. Mniejsze znaczenie ma stann i n Cu2FeSnS4. Wolna c. jest metalem dość aktywnym chemicznie. Na powietrzu pokrywa się warstwą tlenków, rozpuszcza się w roztworach kwasów i zasad. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +2 i +4. Z wodorem tworzy cynowodór. Tlenki SnO i Sn02 mają własn. amfoteryczne. Z roztworów soli cynowych pod wpływem zasad wydziela się osad o składzie xSnOi yH20 — tzw. kwas x-cynowy. Rozpuszcza się łatwo w kwasach i zasadach; z upływem czasu przechodzi jednak w nierozpuszczalny kwas /ł-cynowy. Metaliczna c. jest zużywana przede wszystkim (ok. 60% światowej produkcji) do pokrywania blachy. Dawniej odbywało się to przez zanurzenie blachy w roztopionej cynie — tzw. cynowanie ogniowe; obecnie stosuje się tylko pokrywanie elektrolityczne. Cynowana blacha służy przede wszystkim do wyrobu puszek na konserwy. C. jest składnikiem wielu ważnych stopów: brązów, mosiądzów, stopów łożyskowych, lutów i in. Dwutlenek Sn02 jest stos. do prod. szklą mlecznego. Związki c. mają zastos. w przem. tekstylnym jako zaprawy do tkanin. cyna, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. cyny. Głównym źródłem cyny jest minerał kasyteryt Sn02. Do prod. przemysłowej wykorzystuje się rudę o zawartości cyny powyżej 1 %. Rudę wzbogaca się metodami przeróbki mech. do zawartości 50-70% Sn i poddaje utleniającemu prażeniu w celu usunięcia zanieczyszczeń (siarki i arsenu). Następnie redukuje się SnO- sproszkowanym antracytem w piecach szybowych w temp. 1200-I300°C. C. odzyskuje się również ze zużytych puszek i blach cynowanych: 1) przez traktowanie suchego złomu chlorem — tworzy się chlorek cynowy, a żelazo (pod nieobecność H20) pozostaje nienaruszone; 2) elektrolitycznie przez anodowe odcynowanie złomu. cynk Zn (łac. zincum) — pierwiastek chemiczny w układzie okresowym położony w grupie II, rozpoczynający grupę poboczną cynkowców, Z = 30, m. atom. 65,39 ±2 (-*■ cynkowce). W Chinach znany był już w VI w. p.n.e.; wyrabiano z niego monety i zwierciadła. Jako czysty metal został poznany dopiero w XVI w. Przepis na wytop c, był przez długie lata tajemnicą. Dopiero w XVIII w. w Anglii, w Bristolu, powstałą pierwsza huta cynku. cytrynowy kwas C. jest błękitnobiałym metalem o średniej twardości, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 419,5°C, temp. wrz. 906°C, gęstość 7,13 g/cm3. Ma kilka odmian alotropowych. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną pięciu izotopów trwałych: 64Zn, *6Zn, 67Zn, 68Zn, 70Zn. W przyrodzie wyst. w postaci wielu minerałów; najważniejszymi z nich są blenda cynkowa ZnS (dwie odmiany: sfaleryt i wurcyt) oraz smitsonit ZnC03. Wolny c. jest dość aktywny chemicznie. Na powietrzu pokrywa się pasywującą warstwą tlenków. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 2. Jest pierwiastkiem amfoterycznym: rozpuszcza się w roztworach kwasów tworząc sole cynkowe zawierające jon Zn2+, np. siarczan ZnS04, oraz w roztworach zasad, z utworzeniem czterohydroksocynkanów Me2[Zn(OH)4]. Wolny c. otrzymuje się przez prażenie siarczku ZnS lub węglanu ZnCÓ3, a następnie — redukcję koksem wytworzonego tlenku ZnO. C. jest stos. głównie do pokrywania wyrobów żelaznych (cynkowanie blach, rur, wanien) w celu ochróny przed korozją, do sporządzania mosiądzu i innych stopów, w ogniwach elektr. (Leclanchego), w poligrafii do sporządzania klisz. Duże znaczenie mają związki wchodzące w skład pigmentów (biel cynkowa ZnO, litopon ZnS + BaS04), napełniaczy do kauczuków i tworzyw sztucznych (ZnO) i in. Sole c. są trujące, jednak śladowe ilości Zn są w organizmie niezbędne do życia. C. jest składnikiem enzymu anhydrazy oraz hormonu insuliny. Tlenek ZnO jest używany w farmacji jako składnik zasypek, maści i past (-*■ siarczek cynkowy). cynk, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. cynku. Głównym źródłem cynku jest minerał sfaleryt ZnS, zwany blendą cynkową, oraz smitsonit ZnC03 i kalamin ZnSi04H20. Większość minerałów cynkowych jest zanieczyszczona ołowiem, żelazem i kadmem. Cynk produkuje się przez prażenie wzbogaconych flotacyjnie minerałów w celu rozłożenia ich i wytworzenia tlenku ZnO, który redukuje się następnie w temp. 1300°C sproszkowanym koksem. Proces prowadzi się w sposób okresowy w piecach muflowych albo ciągły w retortach pionowych ogrzewanych przeponowo. Pary cynku powstające w mufli lub retortach chłodzi się w kondensatorach, w których cynk skrapla się. Surowy cynk oddziela się od ołowiu i kadmu przez destylację. Cynk i ołów z minerałów cynkowo-ołowiowych otrzymuje się w piecach szybowych ogrzewanych bezpośrednio koksem, który stanowi jednocześnie reduktor tlenku cynku. cynkowce — grupa poboczna w grupie II układu okresowego pierwiastków, w skład której wchodzą: cynk Zn, kadm Cd, rtęć Hg. Wszystkie one są metalami. Cynk ma własności amfoteryczne. Rtęć jest jedynym znanym metalem ciekłym w temp. pokojowej. W stanie wolnym c. są średnio aktywne chem. Ich najważniejsze własn. podano w tablicy. Cynk Kadm Rtęć Liczba atomowa 30 48 80 Masa atomowa 65,38 112,41 200,59 ±3 Budowa zewnętrznych powłok elektronowych 3dl04s2 4d‘°5s2 5d'°6s2 Promień atomu, nm 0,137 0,156 « 0,150 Stopień utlenienia + 2 + 2 + 1, +2 Rozpowszechnienie, °/0 1,7-10-* 410-4 3-10"* cyrkon Zr (lac. zirconium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie IV, w grupie pobocznej tytanowców, Z = 40, m. atom. 91,224 + 2. Odkryty w 1789 r. przez nie¬ mieckiego chemika M. H. Klaprotha w minerale cyrkonie. Wolny metal uzyskał w 1824 r. J. Berzelius, ogrzewając sześciofluorocyrkonian potasowy K2[ZrF,] z metalicznym potasem. C. jest srebrzystym metalem, łatwo poddającym się obróbce. Temp. topn. 1852°C, temp. wrz. 3580-3700°C, gęstość 6,450 g/cm3. Tworzy dwie odmiany alotropowe. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną pięciu izotopów trwałych: 90Zr, 91 Zr, 92Zr, 94Zr, 96Zr. Główne minerały cyrkon ZrSi04, b a d d e 1 e i t Zr02. C. jest metalem mało aktywnym chemicznie. B. odporny na działanie czynników wywołujących korozję: nie ulega działaniu kwasów ani zasad, rozpuszcza się tylko w stęż. fluorowodorze. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +4, rzadziej +2 i +3 (te ostatnie mają własn. redukujące). Tworzy tlenki: ZrO, Zr203 oraz Zr02. Dwutlenek ZrO, jest amfoteryczny. Wolny metal otrzymuje się przez redukcję chlorku ZrCl4 magnezem lub sodem; produkt oczyszcza się przez rozkład jodku Zrl4 na rozgrzanej nici wolframowej (metoda van Arkela). Charakterystyczną właściwością c. jest b. słabe pochłanianie neutronów, dzięki czemu nie ulega on aktywacji promieniotwórczej i może być użyty jako materiał konstrukcyjny w reaktorach jądrowych. Do tego celu musi być jednak starannie oczyszczony od domieszek towarzyszącego mu hafnu, który silnie pochłania neutrony. Oczyszczenie jest trudne, gdyż c. i hafn są chemicznie bardzo do siebie podobne. Dodatek c. do miedzi zwiększa jej wytrzymałość, nie obniżając prawie przewodności elektr. W procesych hutniczych c. stosuje się jako odtleniacz do stali, a także jako domieszka stopowa (stale cyrkonowe). Służy również do sporządzania elementów lamp rtęciowych (z rtęcią nie tworzy amalgamatu), a także lamp z włóknem cyrkonowym, dających światło o widmie zbliżonym do słonecznego. W medycynie z c. sporządza się gwoździe do łączenia kości i płytki uzupełniające braki kostne. Dwutlenek Zr02 stosuje się do sporządzania szlachetnej ceramiki żaroodpornej, jako dodatek do szkieł żaroodpornych, emalii i glazur. Węglik ZrC wyróżniający się dużą twardością jest materiałem ściernym. cytrynowy kwas C6H807, kwas 2-hydroksypropano-1,2,3-trikarboksylowy h2ccooh I HOCCOOH I h2ccooh Bezb., przezroczyste kryształy lub kryst. proszek, bezwonny, 0 silnie kwaśnym smaku, temp. topn. 153°C, b. dobrze rozp. w wodzie, alkoholu, rozp. w eterze. Wyst. w roślinach, głównie w owocach cytrusowych (sok cytrynowy zawiera 6-8% kwasu cytrynowego), a także w organizmach ludzkich i zwierzęcych. Otrzym. z soku niedojrzałych cytryn lub z cukru (białego lub melasy) przez fermentację za pomocą pleśni Aspergillus niger. Stos. w przem. spożywczym, do preparatów leczniczych, jako środek do czyszczenia i polerowania stali nierdzewnej i in. metali, do prod. żywic aikidowych oraz nietoksycznych zmiękczaczy do tworzyw sztucznych. Sole k.c. — cytryniany — mogą być dwuwodoro-, jednowodoro1 obojętne.. Cytryniany metali alkalicznych oraz zasadowe cytryniany magnezu, kobaltu, żelaza, niklu są dość dobrze rozp. w wodzie; cytryniany innych metali są przeważnie trudno rozp. Dobrze rozpuszczają się w kwasach nieorg. i w roztworach cytrynianów metali alkalicznych. Rozpuszczalność wielu cytrynianów w wodzie maleje ze wzrostem temp. Mają zdolność kompleksowania jonów metali ciężkich. Praktycznie nie hydroli67  cząsteczka żują. Otrzym. przez działanie odpowiednich wodorotlenków na kwas cytrynowy. Stos. w chemii analitycznej, jako składnik kąpieli galwanicznych, w lecznictwie. cząsteczka — drobina, molekuła; w chemii najmniejsza ilość subst. prostej lub związku, zdolna do samodzielnego istnienia i zachowująca wszystkie jego własn. chemiczne, zbudowana z jednakowych lub różnych atomów. Pojęcie to pojawiło się już w XVII w., jednakże ścisłą formę przybrało dopiero w 1811 r., w pracach włoskiego fizyka Amadea Avogadra. Atomy w cz. są połączone wiązaniami chemicznymi (-» wiązanie). Ich liczba może wynosić od dwóch (np. cz. tlenu O,, azotu N2, tlenku węgla CO) do setek tysięcy (polimery, białka itp.). Istnieją również cząsteczki jcdnoatomowe, jak np. cząsteczki gazów szlachetnych i metali w stanie pary. W wyniku reakcji chem. jedne cz. mogą przekształcać się w inne. Cz. mają zbyt małe rozmiary, aby można je było zaobserwować bezpośrednio lub przez mikroskop optyczny; największe cz. białek dają się zauważyć pod mikroskopem elektronowym. O istnieniu cz. świadczy wiele danych .bezpośrednich, jak np. ruchy Browna, zjawisko dyfuzji, dyfrakcja elektronów i promieni rentgenowskich i in. cząsteczkowość reakcji — najmniejsza liczba cząsteczek biorących udział w elementarnej reakcji chem., niezbędna do utworzenia cząsteczki produktu reakcji. Reakcje chem. są zwykle jedno lub dwucząsteczkowe, rzadziej trójcząsteczkowe. Pojęcia cz.r. nie należy mylić z liczbą atomów w sumarycznym równaniu reakcji; np. synteza wody 2H2 + Oa = 2H20 w rzeczywistości składa się wyłącznie z reakcji jedno- i dwucząsteczkowych, jakkolwiek po lewej stronie powyższego równania sumarycznego wyst. aż trzy cząsteczki (-» rząd reakcji). cząstka — cząsteczka, atom, jon, elektron, proton lub inne indywiduum albo określony zespół takich indywiduów, których liczba w danej ilości subst. może być określona i wyrażona w jednostkach liczności materii (-» liczność materii). cząstka ot -* promieniotwórczość. cząstka /J -* promieniotwórczość. cząstki elementarne — podstawowy składnik materii, którego budowy nie można ustalić na podstawie obecnego stanu wiedzy. W praktyce cz.e. nazywa się każdy obiekt, którego nie móżna opisać jako układu złożonego z innych cz^., np. neutron, proton, elektron, neutrino. Jedną z zasadniczych cech cz.e. jest ich zdolność do oddziaływania wzajemnego, która umożliwia m.in. ich obserwację i badanie (-> detekcja promieniowania jonizującego). W przyrodzie istnieją cztery podstawowe rodzaje oddziaływań: grawitacyjne, elektromagnetyczne, słabe i silne. Znane z fizyki makroświata oddziaływania są długozasięgowe. Należą do nich oddziaływanie grawitacyjne, występujące między wszystkimi ciałami i odpowiedzialne m.in. za ruchy ciał niebieskich i zjawiska związane z przyciąganiem ziemskim, oraz elektromagnetyczne, występujące między ciałem o niezerowym ładunku elektr. i odpowiedzialne m.in. za atomową i cząsteczkową strukturę materii, reakcje chem. i wszelkie zjawiska elektromagnetyczne. Natomiast oddziaływania krótkozasięgowe (silne i słabe) są znane wyłącznie z fizyki mikroświata, gdyż ujawniają się dopiero na bardzo małych odległościach. Oddziaływanie 68 słabe wyst. między wszystkimi znanymi cz.e., z wyjątkiem fotonu, i jest odpowiedzialne m.in. za przemiany ^ jąder atomowych (-» promieniotwórczość) i liczne rozpady cz.e. (decyduje więc o składzie obserwowanej trwałej materii). Oddziaływanie silne wyst. między hadronami (wszystkimi znanymi cz.e. oprócz fotonu i 6 leptonów) i między hipotetycznymi ich składnikami kwarkami (cząstki o stosunkowo dużej masie i ułamkowym ładunku elektr., które miałyby łączyć się ze sobą po dwa lub trzy, wykazując przy tym ogromny defekt masy). Oddziaływanie to jest odpowiedzialne m.in. za strukturę jąder atomowych, reakcje jądrowe oraz większość procesów produkcji i rozpadów cząstek elementarnych. Podstawą klasyfikacji caue. są dwa niezależne kryteria: wartość liczby spinowej i zdolność do oddziaływań silnych. Wszystkie cz.e. dzieli się na fe r m i o n y o spinie połówkowym (1/2 fi, 3/2 fi...) i b o z o n y o spinie całkowitym 0, h, 2 fi,...), gdzie fi = h/(2jt), h — stała Plancka. Jednocześnie wszystkie cz.e. dzieli się na hadron y, czyli cząstki zdolne do oddziaływań silnych (ale także słabych i elektromagnetycznych), oraz leptony i foton — kwant pola elektromagnetycznego; cząstka o zerowej masie i ładunku elektr., poruszająca się z prędkością światła w próżni i biorąca udział jedynie w oddziaływaniach elektromagnetycznych. Hadrony będące fermionami są nazywane barionami, natomiast hadrony będące bozonami — mezonami. Leptony są fermionami, a foton — bozonem (tabl.). Bozony Fermiony foton leptony hadrony mezony bariony Istnieją próby usystematyzowania cz.e., a przynajmniej hadronów, w tzw. multiplety izospinowe — grupy cząstek o zbliżonych masach oraz niemal jednakowych innych własn., różniące się natomiast od siebie ładunkiem elektr. i tzw. trzecią składową izospinu. Przykładem może być dublet złożony z protonu i neutronu, stanowiących dwa stany ładunkowe nukleonu. Użyteczność takiego grupowania cz.e. polega na możliwości przewidywania istnienia nowych cz.e., brakujących w danym multiplecie, a także tworzenie jednolitych teorii oddziaływań cząstek. Każdej cz.e. odpowiada antycząstka — o takiej samej masie, czasie życia, spinie, lecz przeciwnym znaku ładunku elektr., np.: elektronowi (e-) odpowiada pozyton (e+), protonowi — antyproton. W wyniku zderzenia cząstki z antycząstką następuje ich wzajemne unicestwienie (anihilacja). Produktem takiego oddziaływania mogą być kwanty prom. y lub inne cz.e. np. € + + € —* y. Większość cz.e. jest nietrwała i ulega rozpadowi, w wyniku którego powstają inne cząstki. Trwałe są tylko: foton, elektron, proton i neutrino oraz ich antycząstki. Źródłem CŁe. jest prom. kosmiczne oraz zderzenia innych cząstek o wysokiej energii (przyspieszanych w akceleratorach). czerń anilinowa — czarny barwnik oksydacyjny wytwarzany z chlorowodorku aniliny bezpośrednio na włóknie bawełnianym, rzadko jedwabnym (lub jako pigment) przez utlenianie za pomocą chloranu lub dwuchromianu potasowego w środowisku kwaśnym wobec nośników tlenu — soli wanadu, miedzi, żelaza. Należy do najładniejszych czerni o doskonałych trwałościach.  czynniki korozyjne Wybarwienia czjl są odporne na światło, pranie i chlor. Stos. do barwienia i drukowania; w postaci pigmentu — do barwienia tworzyw sztucznych i wyrobu farb graficznych. Cziczibabina reakcja — metoda syntezy (1914 r.) pochodnych aminowych pirydyny i chinoliny polegająca na działaniu na pirydynę lub chinolinę amidkiem sodu, np. Proces przebiega w temp. 90-115°C, wydajność 70-80%. czteroboran sodowy Na2B407-10 H20, boraks; bezbarwna, przezroczysta subst. krystaliczna, sól nie wyodrębnionego w stanie wolnym kwasu czteroborowego H2B407. Ogrzewany stopniowo odszczepia wodę krystalizacyjną, w temp. 350-400°C traci ją całkowicie; temp. topn. bezwodnego cz.s. 741°C, gęstość 2,37 g/cm3. Dobrze rozp. w wodzie, wodne roztwory wskutek hydrolizy mają odczyn zasadowy. Wyst. w przyrodzie jako minerał boraks. Roztopiony tworzy szklistą masę, w której rozpusz¬ czają się tlenki metali; jest używany do prod. emalii. Stos. również do sporządzania szkieł optycznych, do oczyszczania powierzchni metali przed spawaniem i lutowaniem, w przem. spożywczym i w medycynie jako środek odkażający, w chemii analitycznej do sporządzania roztworów buforowych i in. czynnik kształtu <p; stosunek powierzchni ziarna (elementu wypełnienia) do powierzchni kuli o tej samej objętości co ziarno. Dla ziam o kształcie kuli ę = 1, a dla ziam o innych kształtach <p > 1. Odwrotność cz.k. nosi nazwę sferyczności ziarna. czynniki korozyjne — czynniki mające wpływ na przebieg procesów korozji, jej szybkość, rodzaj i miejsca występowania. Należą do nich temperatura, ciśnienie, prędkość przepływu środowiska korozyjnego, zawartość agresywnych składników. Rozróżnia się: cz.k. zewnętrzne związane ze środowiskiem korozyjnym oraz warunkami, w jakich przebiegają procesy korozji, oraz cz.k. wewnętrzne związane z rodzajem materiału (skład chem., struktura, naprężenia własne). Sumaryczne działanie cz.k. występujących w danym środowisku określa się jako narażenie kórozyjne, a źródło narażeń zdolnych do wywołania zmian korozyjnych jako zagrożenie korozyjne.  D Dalton John (1766-1844) — fizyk i chemik angielski, profesor New College w Oxfordzie. Odkrył prawo ciśnień cząstkowych (-» Daltona prawo), -» prawo wielokrotności składu i prawo stałości składu (niezależnie od J. L. Prousta). Jest uważany za i jednego z twórców podstaw atomistycznej teorii materii. Opisał ślepotę na barwy (daltonizm), na którą sam cierpiał. Daltona prawo —jedno z podstawowych praw gazu doskonałego, zgodnie z którym ciśn. całkowite p mieszaniny n gazów nie reagujących ze sobą jest równe sumie ciśn. cząstkowych pu p2 ...pH tych gazów (tj. takich ciśn., jakie wywierałby każdy z nich, gdyby sam zajmował całą objętość naczynia) P = Pl + P2 + •” + P„ D.P. jest spełnione ściśle tylko dla gazów doskonałych. daltonidy — związki chem. spełniające prawo stałości składu, tj. związki o stałym składzie, dającym się wyrazić jednym wzorem chemicznym, jak CO,, H2SÓ4 itp. Charakteryzują się stałymi, *> ściśle określonymi własnościami fizycznymi, np. temp. topnienia. Należy do nich większość znanych związków. Przeciwieństwem d. są -+ bertolidy. Podział związków na d. i bertolidy został wprowadzony w 1913 r. przez rosyjskiego fizykochemika N. 	S. Kurnakowa. Darcy-Weisbacha równanie -*■ opór przepływu. Davy Humphry Bartholomew (1778-1829) — chemik i fizyk angielski, profesor Royal Institution w Londynie. Odkrył i otrzymał wiele pierwiastków i związków, m.in. stwierdził 70 dehydratacja własności narkotyczne podtlenku azotu. W wyniku elektrolizy otrzymał i zbadał metaliczny sód, potas, magnez, lit, stront, bar i wapń. Udowodnił, że chlor jest pierwiastkiem, a nie tlenkiem jakiegoś nieznanego pierwiastka, który nazywano wówczas murium, oraz że diament jest alotropową odmianą węgla. Skonstruował bezpieczną lampę górniczą. dawka promieniowania jonizującego — ilość energii prom. jonizującego pochłonięta przez dany ośrodek. D.p.j. charakteryzuje wielkość zmian fiz., chem. i biologicznych w danym ośrodku, spowodowanych prom. jonizującym. Rozróżnia się następujące rodzaje dawek. 1. 	Dawka ekspozycyjna (ekspozycja) — miara liczby par jonów utworzonych przez prom. rentgenowskie lub y, w jednostce masy ośrodka, określona wzorem Am gdzie: AQ — suma ładunków elektr. jednakowego znaku, wytworzonych w ośrodku o masie Am. Jednostką dawki ekspozycyjnej w układzie SI jest kulomb na kilogram (C/kg). Poprzednio stos. jednostką był rentgen (1 R = 2,58-104 C/kg). 2. Dawka pochłonięta — stosunek energii prom. jonizującego pochłoniętego przez subst. do masy tej subst. Jej jednostką w układzie SI jest grej (1 Gy = 1 J/kg). Poprzednio stos. jednostką był rad (1 rad = 0,01 Gy). 3. Równoważnik dawki — miara skutków biologicznych działania prom. jonizującego na organizm. Wartość równoważnika -dawki otrzymuje się, mnożąc dawkę pochłoniętą przez współczynnik jakości promieniowania QF (tabl.). Im Promieniowanie QF Rentgenowskie i y 1 Neutrony termiczne 3 Protony, cząstki a, neutrony prędkie 10 Jądra odrzutu, jony wieloładunkowe 20 większą wartość ma QF, tym bardziej jest szkodliwe dane promieniowanie. Jednostką równoważnika dawki w układzie SI jest siwert (1 Sv = 1 J/kg) a jednostką pozaukładową — rem (biologiczny równoważnik rada), zdefiniowany jako taka dawka dowolnego prom., która wywołuje taki sam skutek biologiczny co 0,01 Gy prom. rentgenowskiego lub y. Krytyczna wartość równoważnika dawki, powodująca u człowieka wystąpienie choroby popromiennej pierwszego stopnia, wynosi ok. 1 Sv, wartość śmiertelna — ok. 7 Sv. Dopuszczalny równoważnik dawki pochłoniętej, wg przepisów obowiązujących w Polsce, wynosi ok. 4-.10“ 4 Sv,/miesiąc. Pojęcie <Lp.j. jest używane w technice radiacyjnej, radiochemii, chemii radiacyjnej i ochronie przed promieniowaniem. dawkomierz — dozymetr; przyrząd do pomiaru dawki prom. jonizującego. W zależności od rodzaju mierzonego prom., zakresu dawek, metody pomiaru i wymaganej jego dokładności rozróżnia się wiele typów dawkomierzy. W praktyce najczęściej spotyka się d.: chemiczny, fotograficzny i jonizacyjny. D. 	chemiczny zawiera subst. chem. ulegającą pod wpływem prom. jonizującego określonym reakcjom chem. lub fizykochemicznym. Na przykład d. Frickego, mający postać ampułki, zawiera roztwór siarczanu żelazawego w rozc. kwasie siarkowym, w którym pod wpływem prom. zachodzi reakcja utleniania jonów żelazawych Feł+ do żelazowych Fe3+. Natomiast w d. cerowym pod wpływem prom. zachodzi redukcja jonów cerowych Ce4+ do cerawych Ce3 + . D. chemiczne stosuje się do pomiaru dużych dawek prom. w zakresie 0,1-108 Gy. D. 	fotograficzny (d. osobisty noszony przez osoby narażo ne na działanie prom.) stanowi błona fotograficzna, umieszczona w światłoszczelnej kasecie (tzw. t e s t-fi I m). Na podstawie pomiaru stopnia zaczernienia błony oblicza się wartość dawki. System filtrów z blachy kadmowej lub ołowianej, przesłaniających częściowo błonę, umożliwia rozróżnienie rodzaju prom. pochłoniętego. D. fotograficzny służy do pomiaru stosunkowo niewielkich dawek, rzędu 10“ * Sv. D. 	jonizacyjny podobnie jak d. fotograficzny jest d. osobistym. Ma kształt wiecznego pióra (rys.) i stanowi komorę jonizacyjną, która przed użyciem jest ładowana do napięcia odpowiadającego e 1 Schemat dawkomierza jonizacyjnego: 1 — obudowa, 2 — elektroda z nicią, 3 — izolator, 4 — obiektyw mikroskopu, 5 — oprawa obiektywu, 6 — skala, 7 — okular mikroskopu, 8 — styk do ładowania, 9 — nakrętka z okienkiem, 10 — uchwyt zerowemu wskazaniu elektrometru. Pod wpływem prom. następuje przepływ ładunku, wskutek czego napięcie między elektrodami komory maleje. Spadek napięcia i proporcjonalną do niego wartość dawki można odczytać na specjalnej skali wbudowanej w d., w niektórych zaś typach d. — przez wetknięcie go w gniazdko specjalnego elektrometru. Inne typy d., np. z licznikiem Geigera-Miillera, licznikiem proporcjonalnym i scyntylacyjnym (-»detekcja promieniowania jonizującego) mają mniejsze znaczenie praktyczne. deemułgator — środek powierzchniowo czynny stos. do niszczenia emulsji, np. emulsji solanki w ropie naftowej. D. niweluje działanie naturalnych emulgatorów obecnych w ropie. W przem. rafineryjnym najczęściej stos. d. są nafteniany i sulfonafteniany glinowe. defekty sieciowe -» kryształy. deflegmacja — proces wzbogacania par, powstałych w procesie destylacji lub rektyfikacji, w składniki bardziej lotne przez częściowe wykroplenie z tych par składników mniej lotnych. D. prowadzi się w deflegmatorze stosując przeciwprąd lub współprąd skroplin i pary. degradacja — rozkład związku w wyniku reakcji hydrolizy, utleniania, redukcji i in. na subst. prostsze, dające się łatwo zidentyfikować. Metoda ta jest stos. do ustalania budowy związków o złożonej strukturze, m.in. alkaloidów, cukrów, witamin itp. dehydratacja — odwodnienie; odszczcpienie cząsteczki wody od cząsteczki związku pod wpływem ogrzewania, często w obecności katalizatorów, lub pod działaniem środków odwadniających, jak POCl3, stężony H2S04 lub P2Q5. Np. przez odszczepienie cząsteczki wody od alkoholu etylowego otrzymuje się etylen. ch3ch2oh - ch2=ch2 D. 	nazywa się również usunięcie wody z kryształów, żywic, olejów przez ogrzewanie, destylację lub metodami chemicznymi. 71  dekahydronaftalen dekahydronaftalen -*• dekalina. dekalina C10H18, dekahydronaftalen; nasycony węglowodór pierścieniowy o dwóch skondensowanych pierścieniach sześciowęglowych. Wyst. w dwóch odmianach stereoizomerycznych: CO 1) cis-dekalina, ciecz, temp. topn. -43,4°C, temp. wrz. 194°C; 2) trans-dekalina, ciecz, temp. topn. -31,5°C,temp. wrz. 185,5°C. D. 	handlowa jest mieszaniną obu izomerów, nierozp. w wodzie, rozp. w rozpuszczalnikach org., zapach aromat. Otrzym. przez katalityczne uwodornienie naftalenu. Stos. jako rozpuszczalnik żywic, składnik mieszanek benzynowych, past do obuwia i podłóg. dekantacja -*■ sedymentacja. dekarboksylacja — rozkład cząsteczki związku org. zawierającego grupę karboksylową, prowadzący do wydzielenia dwutlenku węgla. Reakcję przeprowadza się zazwyczaj przez ogrzewanie związku powyżej temp. topn. lub temp. wrz. w środowisku zasadowym lub kwaśnym. Np. kwas malonowy podczas ogrzewania ulega d. i przechodzi w kwas octowy COOH H / / CH, — —>CH, \ V COOH COOH dekstroza -* glukoza, denaturat -+ etylowy alkohol. despresatory — dodatki do olejów smarowych, napędowych i opałowych obniżające ich temp. krzepnięcia o 10CC do 30°C (przy dodatku d. 0,05-1%). Są to wielkocząsteczkowe związki typu alkilonaftalenów (Parafiow, w Polsce Reonyl), alkilofenoli (Ksylopur) i polimetakrylanów (Garbacryl). Działanie d. zależy od składu oleju i struktury parafin krystalizujących w niskiej temp. D. są również stos. jako dodatki zwiększające wydajność procesu rozpuszczalnikowego odparafinowania olejów. desorpcja — proces odwrotny do procesów adsorpcji (-> adsorpcja) lub absorpcji (-+ absorpcja). D. polega na uwolnieniu składników zaadsorbowanych przez adsorbent bądź zaabsorbowanych przez absorbent w celu wyodrębnienia tych składników i regeneracji adsorbentu (absorbentu). Proces d. można prowadzić przez ogrzanie adsorbentu (absorbentu) do wyższej temp., obniżenie ciśn. nad adsorbentem (absorbentem) lub przepuszczenie płynu obojętnego (np. pary wodnej, powietrza) przez warstwę adsorbentu (absorbentu). destylacja — proces rozdzielania ciekłych mieszanin wieloskładnikowych oparty na różnej lotności względnej poszczególnych składników. D. polega na ogrzaniu w kotle destylacyjnym rozdzielanej mieszaniny do stanu wrzenia, odparowaniu składników bardziej lotnych, skropleniu ich w kondensatorze i zebraniu w odpowiednich odbieralnikach jako tzw. destylat. Istnieje wiele rodzajów d.: np. prosta, równowagowa, wielostopniowa, frakcyjna. 72 Wd.prostej (różniczkowej — prowadzonej w sposób okresowy) wytworzone pary odprowadza się znad cieczy wrzącej i skrapla na zewnątrz aparatu (rys.). W d. równowagowej Aparatura do destylacji prostej: 1 — destyiator, 2 — kondensator, 3 — odbieralniki, 4 — dopływ surówki, 5.6 — dopływ pary grzejnej i odpływ kondensatu, 7.8 — dopływ i odpływ wody (rzutowej — prowadzonej w sposób ciągły) wytworzone opary są utrzymywane przez pewien czas w kontakcie z wrzącą cieczą, z której powstały, przy czym osiąga się między nimi stan równowagi fizykochem. D. wielostopniowa polega na powtórzeniu procesu d. w ten sposób, że destylat uzyskany z jednego kotła destylacyjnego jest doprowadzany jako surówka (-» surówka destylacyjna) do kotła następnego; umożliwia to lepsze rozdzielenie mieszaniny niż przy destylacji jednorazowej. Podczas d. frakcyjnej destylat odbiera się w postaci szeregu frakcji różniących się składem. Specjalnymi rodzajami d. są: d. azeotropowa — stos. do rozdzielania mieszanin azeotropowych lub mieszanin składników bliskowrzących; d. ekstrakcyjna — polegająca na zmianie lotności względnej składników rozdzielanej mieszaniny w wyniku wprowadzenia do tej mieszaniny dodatkowego składnika; d. próżniowa (pod zmniejszonym ciśn.) oraz d. z parą wodną — polegająca na oddestylowaniu lotnego składnika wraz z parą wodną przepuszczaną przez mieszaninę. Stosuje się także d. cząsteczkową (molekularną), w której odparowanie przebiega bez wrzenia w specjalnym aparacie i pod b. niskim ciśnieniem. destylacja rurowo-wieżowa ropy naftowej —* ropa naftowa, destylacja rurowo-wieżowa. destylat -♦ destylacja. destyiator -» kocioł destylacyjny. detander -* rozprężarka. detekcja promieniowania jonizującego — wykrywanie prom. jonizującego oraz pomiar charakteryzujących go wielkości fiz., takich jak: natężenie, energia. Do cLp.j. stosuje się układy detekcyjne, złożone z detektora oraz urządzenia pomiarowego — rejestrującego. Rodzaj detektora dobiera się zwykle w zależności od rodzaju badanego prom., a urządzenie pomiarowe — od rodzaju informacji, którą chcemy uzyskać (np. inne urządzenie jest potrzebne do stwierdzenia tylko obecności prom., a inne — do pomiaru jego energii itp.). Działanie detektorów prom. jonizującego polega na wykorzystaniu różnych zjawisk związanych z oddziaływaniem tego prom. z materią. Zależnie od rodzaju tych zjawisk rozróżnia się następujące grupy detektorów: deuter l.Dctektoryjonizacyjne — detektory, w których następuje jonizacja gazu pod wpływem promieniowania. Detektory te składają się z obudowy wypełnionej gazem oraz dwóch elektrod, do których jest przyłożone określone napięcie. Promieniowanie jonizuje gaz między elektrodami, wskutek czego następuje przepływ prądu lub pojawia się impuls elektryczny. Zależnie od wartości przyłożonego napięcia, przebiegu wyładowania oraz pewnych szczegółów konstrukcyjnych detektora rozróżnia się następujące detektory jonizacyjne: komorę jonizacyjną, licznik proporcjonalny,licznik Geigera-Miillera,licznik koronowy oraz licznik iskrowy. Największe znaczenie praktyczne mają liczniki Geigera-Miillera (rys.), komory jonizacyjne oraz liczniki proporcjonalne. Licznik Geigera Mullera cienkościenny metalowy: 1 — wyprowadzenie anody. 2 — wyprowadzenie katody, 3 — katoda i obudowa z cienkościennej rurki stalowej, 4 — drut anodowy, 5.6 — wręgi wzmacniające ścianki rurki 2. Detektory scyntylacyjne —detektory, w których wykorzystuje się scyntylacje, tj. błyski świetlne powstające w pewnych materiałach (tzw. scyntylatorach, np. w siarczku cynkowym ZnS) pod działaniem prom. jonizującego. Scyntylator styka się z fotopowielaczem, który zamienia błyski świetlne na impulsy elcktr. i wzmacnia je. Wzmocnione impulsy są kierowane do urządzenia pomiarowego. 3. Detektory półprzewodnikowe —detektory o działaniu analogicznym do komory jonizacyjnej, różniące się od niej tym, że jonizacja zachodzi nie w gazie, lecz w ciele stałym (półprzewodniku). Detektor ten jest wykonany w postaci diody półprzewodnikowej ze złączem p-n lub złączem metal-półprzewodnik spolaryzowanym w kierunku zaporowym. Prom. jonizujące padające na detektor powoduje powstanie par elektron-dziura, które dają na wyjściu impuls elektr. o amplitudzie proporcjonalnej do energii promieniowania. 4. Detektory śladowe —urządzenia umożliwiające wizualną obserwację (oraz fotografowanie) torów pojedynczych cząstek naładowanych. Należą do nich przede wszystkim komora Wilsona i komora pęcherzykowa, w których przelatująca cząstka powoduje odpowiednio skroplenie przechłodzonej pary lub wrzenie przegrzanej cieczy i powstanie widocznego śladu w postaci kropel lub pęcherzyków. Do detektorów śladowych zalicza się również emulsję jądrową, tj. drobnoziarnistą emulsję fotograficzną o dużej koncentracji ziaren bromku srebra. Pod wpływem cząstek prom. powstają w emulsji jądrowej zaczernione ślady, widoczne po wywołaniu (-♦ radiografia). Inny rodzaj detektorów stanowią urządzenia rejestrujące scałkowane lub uśrednione w czasie efekty prom. jonizującego (-» dawkomierz, -* dozymetria). detektor (w chromatografii) — urządzenie sygnalizujące zmiany składu fazy ruchomej opuszczającej kolumnę chromatograficzną. D. 	jest jedną z najważniejszych części chromatografu. Od szybkości jego reakcji na nagłe zmiany składu oraz od zależności między wielkością sygnału d. a stężeniem obcego składnika w fazie ruchomej zależy ostateczny kształt chromatogramu. Od czułości d. zależy wykrycie i ilościowa ocena zawartości niektórych składników śladowych. Istnieje wiele rodzajów d. zależnie od ich przeznaczenia. W chromatografii gazowej najczęściej są stos. d. termokonduktometryczny (kat aro metr), reagujący na zmiany przewodności cieplnej gazu, i płomieniowo-jonizacyjny (rys.), którego działanie Detektor płomieniowo-jonizacyjny jest oparte na pomiarze wzrostu prądu jonizacji w przypadku spalania związków org. w płomieniu wodorowym. W trakcie spalania czystego wodoru jony praktycznie nie powstają i przewodność elektr. takiego płomienia jest mała. Natomiast cząsteczki większości związków org. ulegają w płomieniu jonizacji termicznej, co powoduje wyraźny wzrost przewodności elektr. płomienia. Wartość prądu jonizacji jest w szerokim zakresie stężeń wprost proporcjonalna do zawartości oznaczanego składnika w gazie nośnym. D. ten charakteryzuje się wysoką czułością. W chromatografii cieczowej powszechnie są stos. d. oparte na pomiarze absorpcji prom. nadfioletowego oraz współcz. załamania światła (refraktometryczne). detergenty -» środki powierzchniowo czynne. detreomycyna -* chloramfenikol. deuter D (2H) (łac. deuterium) — trwały izotop wodoru o liczbie masowej 2(-» wodór). Jądro atomu d. jest zbudowane z jednego protonu i jednego neutronu. Masa atomowa wynosi 2,014708. Zawartość deuteru w wodorze wynosi 1,61CT4%. W temp. rzędu milionów stopni ulega reakcjom D + D = 4He + 23,8 MeV D + Li = 2He + 22,4 MeV D + T = He + n+ 17,6 MeV Reakcje te zachodzą w bombie termojądrowej (wodorowej). D. 	tworzy w zasadzie takie same związki co zwykły wodór, które jednak, ze względu na stosunkowo dużą różnicę mas, różnią się od związków wodoru lekkiego własnościami fizycznymi (gęstością, widmem itp.); temp. topn. — 254,3°C, temp. wrz. — 249,5°C. Wolny d. tworzy dwuatomowe cząsteczki D2 lub mieszane cząsteczki HD. Związkiem d. z tlenem jest -* woda ciężka. W przemyśle d. otrzymuje się z ciężkiej wody przez destylację frakcyjną skroplonego wodoru lub metodą wymiany izotopowej. Stos. w postaci ciężkiej wody jako spowalniacz neutronów 73  dezyntegrator w reaktorach jądrowych, jako paliwo do bomby termojądrowej (w postaci deuterku litu ćLiD), w chemii do znakowania cząstek zawierających wodór w badaniach mechanizmów reakcji i in. dezyntegrator -*• rozdrabniarka udarowo-prętowa. di przedrostek stos. wg zasad zalecanego obecnie słownictwa związków org. zamiast przedrostka „dwu-”. diabetol -* leki przeciwcukrzycowe. diagram molekularny — rysunek szkieletu cząsteczki obejmującego występujące w niej sprzężone wiązania podwójne, na którym przy atomach podane są efektywne ładunki elektryczne, 0,07 Diagramy molekularne cząsteczek: benzenu, naftalenu i aniliny przy strzałkach skierowanych do atomów wolne walencyjności, a między atomami rzędy wiązań. D.m. Wykorzystuje się do określania reaktywności poszczególnych atomów w układzie wiązań sprzężonych oraz długości tych wiązań. diaidehydy — związki org. zawierające w cząsteczce dwie grupy aldehydowe —CHO. Są one b. reaktywne, stos. do analizy i syntezy org. Najprostszym przedstawicielem d. jest glioksal OHCCHO, b. reaktywny a-dialdehyd. Otrzym. przez utlenianie glikolu etylenowego. Żółte, słupki lub ciecz, temp. topn. 15°C, temp. wrz. 51°C, rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Pary zielone, pali się fioletowym płomieniem. Łatwo polimeryzuje, polimer destylowany znad P2Os ulega depolimeryzacji. Stos. jako środek zapobiegający rozpuszczaniu się związków zawierających wiele grup hydroksylowych (np. skrobia, żelatyna), w przem. garbarskim, papierniczym oraz włókienniczym. dializa —selektywna dyfuzja jonów i cząsteczek rozpuszczalnika przez błonę półprzepuszczalną, zatrzymującą cząstki koloidalne (-+ koloid). D. przeprowadza się w dializatorze, tj. naczyniu, w którym zol jest oddzielony błoną półprzepuszczalną od czystego rozpuszczalnika, np. wody (rys.). Dializator 1 — zol, 2 — błona półprzepuszczalna Cząsteczki i jony domieszek przechodzą z zolu do wody, wskutek czego następuje jego oczyszczenie. Stosując błonę o odpowiednio dobranej przepuszczalności, można uzyskać rozdzielenie dwóch zoli różniących się wielkością cząstek koloidalnych. W celu przyspieszenia przebiegu d. stosuje się zewnętrzne pole elektr. (elektrodializa). 74 dializator -* dializa. diament — minerał, alotropowa odmiana węgla. Krystalizuje w układzie regularnym. Przezroczysty, biały, niekiedy z niebieskawym odcieniem. Dość kruchy, gęstość 3,47-3,56 g/cm3. Twardość 10 w skali Mohsa (największa możliwa). Wykazuje luminescencję pod wpływem prom. nadfioletowego. Charakteryzuje się b. dużą wartością współczynnika załamania światła (n = 2,40-2,48). Oszlifowane, przezroczyste d. noszą nazwę brylantów i są używane do celów jubilerskich. Małe <L otrzymuje się syntetycznie z grafitu; są one używane do sporządzania materiałów ściernych i narzędzi wiertniczych. diaminy — związki org. zawierające w cząsteczce dwie grupy aminowe —NH2 przy różnych atomach węgla, np. etylenodiamina (1,2-diaminoetan) H2NĆH2CH2NH2, fenylenodiamina (diaminobenzen) H2NC6H4NH2. Etylenodiamina — ciecz, temp. topn. 8,53C, temp. wrz. 117°C, rozp. w wodzie i alkoholu, trudno rozp. w eterze, zapach amoniaku, własn. silnie zasadowe, działa drażniąco na skórę. Otrzym. z 1,2-dichloroetanu i amoniaku, stos. do syntezy org., w przem. gumowym i tworzyw sztucznych. Fenylenodiamina — istnieją trzy izomeryczne fenylenodiaminy: 1) o-fenylenodiamina (1,2-diaminobenzen), płatki, temp. topn. 105°C, temp. wrz. 256-258°C, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze; 2) m-fenylenodiamina (1,3-diaminobenzen), bezb. igły, temp. topn. 63°C, temp. wrz. 287°C, trudno rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze; 3) p-fenylenodiamina (1,4-diaminobenzen), płatki, temp. topn. 140-142°C, temp. wrz. 267°C, trudno rozp. w wodzie, w alkoholu i eterze, własn. trujące. Otrzym. przez redukcję odpowiednich dinitrobenzenów lub nitroanilin. stos. w przemyśle org. i barwników, jako wywoływacze fotograficzne, przyspieszacze wulkanizacji, barwniki do włosów i skór. m-Fenylenodiamina stos. w analizie chem. jako odczynnik do wykrywania i kolorymetrycznego oznaczania Au, Br2, aktywnego Cl, N02, 02 i Oa. dlastereoizomeria — izomeria przestrzenna polegająca na występowaniu związku chem. w odmianach izomerycznych, które różnią się przestrzennym, charakterystycznym dla tego rodzaju izomerii, położeniem podstawników. Izomery takie, zwane diastereoizomerami, mają różne właściwości fiz. i chem. D. obejmuje izomery cis-trcms, np. H—C—COOH H—C—COOH II II H—C—COOH HOOC—C—H kwas maleinowy kwas fumarowy oraz te izomery optyczne, które zawierają więcej niż jeden asymetryczny atom węgla w cząsteczce i mogą występować w odmianach o różnej skręcalności optycznej, lecz nie będących w stosunku do siebie jak przedmiot do swego odbicia lustrzanego, np. kwas a-bromo-/J-hydroksymasłowy COOH I H—C*—Br I H—C*—OH I ch3 COOH I H-C*—Br I HO—C*—H I ch3 diazoniowe związki — sole i wodorotlenki diazoniowe. Sole powstają w wyniku reakcji diazowania, tj. działania kwasu  dihydroksyantrachinon azotawego na sole I-rz. amin aromat. Mają budowę [ArN=N]+X_, gdzie: Ar — aryl, X — anion, reszta kwasowa. Pod działaniem tlenku srebra przechodzą w wodorotlenki diazoniowe — [ArN=N] + OH-, będące silnymi zasadami. Łd. w roztworach alkalicznych przechodzą w związki azowe i diazany. Stos. szeroko w syntezie org. W reakcji podstawienia atomy azotu można wymienić na następujące grupy: OH, w wyniku czego powstają fenole, CN — nitryle, F, Cl, Br, I — fluorowcopochodne itp., w reakcjach sprzęgania z aminami lub fenolami tworzą się -*• barwniki azowe. diazowanie — reakcja zachodząca między solą pierwszorzędowej aminy aromat, z kwasem mineralnym a kwasem azotawym [ArNH3]+X~ NaN~2-’.H.? »[ArN=N] + X~, gdzie: Ar — aryl, X — reszta kwasu mineralnego. D. 	prowadzi się w temp. 0-5°C w roztworze wodnym, przy czym wytwarza się in situ kwas azotawy z azotynu sodowego i kwasu mineralnego (zwykle solnego). Do diazowania 1 mol aminy niezbędny jest 1 mol azotynu sodowego i 2 mol kwasu mineralnego. Powstałe w reakcji związki diazoniowe [ArN=N]+X~ dają dwa typy reakcji: 1) reakcje podstawienia, 2) reakcje sprzęgania. ^liazowe Związki — związki org. zawierające grupę —N=N— związaną z jednej strony z resztą węglowodoru aromat., a z drugiej z resztą nieorg., np. C^H5N=NOH — kwas benzenodiazowy. Związki diazowe i diazoniowe (-» diazoniowe związki) ulegają wzajemnej przemianie w zależności od pH środowiska. Z.d. tworzą w roztworach alkalicznych sole, zwane diazanami, np. QHsN=NOH + NaOH - [C<jH5N=NO]~Na+. Diazany (tak jak i inne z.d.) wyst. w dwóch odmianach izomerycznych: sy«-diazany i anfi-diazany. diazyny — sześcioczłonowe aromat, związki heterocykliczne z dwoma heteroatomami N pirydazyna pirymidyna pirazyna Pirydazyna, 1,2-diazyna — ciecz o temp. topn. — 8°C, temp. wrz. 208°C, łatwo rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, eterze i benzenie. Pirymidyna, 1,3-diazyna — kryształy, temp. topn. 20-22°C, temp. wrz. 124°C, łatwo rozp. w wodzie, roztwory wodne są obojętne, z kwasami tworzy sole. Pierścień pirymidynowy wchodzi w skład wielu związków fizjologicznie czynnych: puryn, kwasu moczowego, kwasów nukleinowych. Stos. do badań biochem. Pirazyna, 1,4-diazyna — słupki lub płatki, temp. topn. 54°C, temp. wrz. 116°C, łatwo rozp. w wodzie, alkoholu i eterze, lotna z parą wodną. Pierścień pirazynowy jest składnikiem budowy barwników fenazynowych. dibotin -> leki przeciwcukrzycowe. Diels Otto Paul (1876-1954) — chemik niemiecki (RFN), profesor uniwersytetu w Berlinie i dyrektor Instytutu Chemicznego w Kolonii. W 1935 r. opracował wspólnie z K. Alderem teorię syntez dienowych (-» synteza dienowa) za co w 1950 r. otrzymali nagrodę Nobla. dieny — alifatyczne węglowodory nienasycone o ogólnym wzorze CnH2n_2, zawierające w cząsteczce dwa wiązania podwójne. Największe znaczenie mają dieny o sprzężonym układzie wiązań podwójnych, tzn. zawierające ugrupowanie —C=C—C=C—, np. 1,3-butadien CH2=CH—CH=CH2, izopren * CH2=C(CH3)CH=CH2. Są to związki reaktywne: ulegają reakcjom przyłączenia ao podwójnych wiąząń (np. -» synteza dienowa) i polimeryzacji. D. 	cykliczne są to węglowodory pierścieniowe zawierające w cząsteczce dwa wiązania podwójne, np. 1,4 -cyklopentadien 1,3 - cyk/oheksadien Związki te ulegają również syntezie dienowej. dietyloanilina C6H5N(C2H5)2, N,jV-dietyloanilina; trzeciorzędowa amina aromat. Oleista ciecz, temp. topn. — 38°C, temp. wrz. 216°C, trudno rozp. w wodzie, rozp. w rozpuszczalnikach org., lotna z parą wodną. Otrzym. z aniliny i alkoholu etylowego, stos. w przem. barwników. dietylowy eter CH3CH2OCH2CH3, eter etylowy, eter; b. lotna ciecz o temp. wrz. 34,5°C, prawie nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i chloroformie, charakterystyczny zapach; pary działają usypiająco. Łatwo palny, w mieszaninie z powietrzem wybucha przy zetknięciu z płomieniem, tworzy wybuchowe nadtlenki. Otrzym. z alkoholu etylowego przez działanie kwasem siarkowym, stąd pochodzi dawna nazwa eter siarkowy. Stos. jako rozpuszczalnik w laboratorium i przem., oraz jako środek usypiający (do narkozy ogólnej). Do wielu reakcji jest używany jako eter absolutny — bezwodny uzyskany po wysuszeniu chlorkiem wapniowym i metalicznym sodem. difenyl C12H10; węglowodór aromat, o dwóch pierścieniach nieskondensowanych. Płatki, temp. topn. 70,5°C, temp. wrz. 256°C, nierozp. w wodzie, rozp. w rozpuszczalnikach org., lotny z parą wodną. Otrzym. pirolitycznie z benzenu, bądź w reakcji Fittiga; stos. do syntezy organicznej. difenyloamina (C6H5)2NH; drugorzędowa amina aromat. Płatki, temp. topn. 54°C, temp. wrz. 302°C, prawie nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. przez ogrzewanie aniliny z chlorowodorkiem aniliny w temp. 200-250°C pod ciśn. ok. 0,7 MPa C6H5NH2 + C6H5NH2 • HC1 - (C6H5)2NH + NH4C1 Reakcja ta jest ogólnie stos. do otrzym. diaryloamin. D. jest stos. jako odczynnik do wykrywania Cr, Mn, NO~ , NO" i czynników utleniających, do kolorymetrycznego oznaczania N02, NO“ i V oraz jako wskaźnik redoksy. 1,2-dihydroksyantrachinon -+ alizaryna. 1.4-dihvdroksyantrachinon -* chinizaryna. 75  dihydroksybenzen m-dihydroksybenzen -*• rezorcyna. o-dihydroksybenzen -» pirokatechina. p-dihydroksybenzen -» hydrochinon. dihydroksybursztynowy kwas -»• winowy kwas. diketony — alkanodiony; związki org. zawierające dwie grupy ketonowe (karbonylowe) w cząsteczce. Sposoby otrzym. i własn. tych związków są różne w zależności od wzajemnego oddalenia grup ketonowych. Rozróżnia się: 1.2- 	diketony (a-diketony) RCOCOR; 1.3- 	diketony (/?-diketony) RCOCH2COR; 1.4- 	diketony (y-diketony) RCOCH2CH2COR itd. Przykładem 1,2-diketonu jest diacetyl CH3COCOCH3. 1,3-Diketony otrzymuje się przez kondensację Claisena{-* Claisena kondensacja), wyst. w odmianie ketonowej i enolcewej, np. acetyloaceton. 1,4-Diketony ulegają cyklizacji z utworzeniem związków pierścieniowych. dimer — oligomer, którego cząsteczki składają się z dwu cząsteczek monomeru (-» oligomery, -» monomer). dimetyloamina (CH3)2NH; najprostsza drugorzędowa amina alifat. Gaz, temp. topn. — 96°C, temp. wrz. TC, łatwo rozp. w wodzie, zapach amoniaku. Otrzym. z alkoholu metylowego i amoniaku. Stos. jako absorbent gazów kwaśnych, rozpuszczalnik, czynnik flotacyjny, stabilizator benzyny, w przem. włókienniczym, do wyrobu mydeł, środków czyszczących i depilacyjnych (usuwających nadmierne owłosienie). dimetyloaminobcnzen -> ksylidyna. N, N-dimetyloanilina C6H5N(CH3)2; trzeciorzędowa amina alifatyczno-aromatyczna, ciecz, temp. wrz. 194CC; trudno rozp. w wodzie, rozp. w benzenie. Otrzym. z aniliny i alkoholu metylowego wobec kwasu siarkowego w temp. ok. 230° pod zwiększonym ciśnieniem. Stos. do prod. barwników. dimetylobenzeny -*• ksyleny. dimetylofulwen —► fulweny. dimetyloglioksym H3C—C—C—CH3 dioksym dimetyloglioII II HO—N N—OH ksalu (diacetylu); kryształy o temp. topn. 234°C, sublimuje, nierozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze. Stos. jako odczynnik do wykrywania i oznaczania Au, Ce, Co, Ni, Pb, Pd, Re, Sn i V. Np. z niklem tworzy czerwoną, trudno rozp. sól — dimetyloglioksymian niklawy. dimetylowy eter CH3OCH3, eter metylowy, metoksymetan; najprostszy przedstawiciel eterów. Gaz, temp. topn. — 138,5°C, temp. wrz. — 23,7°C, dobrze rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. z alkoholu metylowego pod działaniem stężonego kwasu siarkowego lub fosforowego. Stos. jako środek oziębiający, rozpuszczalnik i czynnik ekstrahujący tłuszcze oraz inne związki organiczne. dimetylowy keton -» aceton. diokaina -* leki miejscowo znieczulające. 76 dioksan C4H802; sześcioczłonowy eter cykliczny, eter wewnętrzny. Znane są dwa izomery 1,3-dioksan — ciecz, temp. topn. —42°C, temp. wrz. lOS^C, mieszająca się z wodą, alkoholem 1,3-dioksan 1,4 -dioksan i 	eterem; 1,4-dioksan — ciecz, temp. topn. 11,8’C, temp. wrz. 101,4°C, mieszająca się z wodą, alkoholem i eterem. 1,4-Dioksan otrzymuje się z glikolu etylenowego lub tlenku etylenu przez ogrzewanie z małą ilością kwasu siarkowego. W porównaniu z tlenkiem etylenu d. jest mało reaktywny chem. Ma własn. trujące. Stos. jako doskonały rozpuszczalnik octanu celulozy, tłuszczów, smarów, żywic naturalnych i synt., farb i lakierów, jako środek zwilżający w przem. włókienniczym. dionina -* leki wykrztuśne i przeciwkaszlowe. disulfiram -*• anticol. dławienie -* obniżenie ciśn. płynu (gazu, pary lub cieczy) przy^ przepływie przez urządzenie stwarzające duży opór przepływu, bez wykonywania pracy zewnętrznej. W większości przypadków d. 	ma charakter izoentalpowy. W określonych warunkach (poniżej tzw. temp. inwersji) wskutek d. temp. gazu rzeczywistego maleje, co wykorzystuje się m.in. przy skraplaniu gazów (-» skraplanie). W praktyce d. zachodzi przy przepływie piłynów przez zawory dławiące, przewężenia przewodów itp. dmuchawa -* sprężarka. dodatki do olejów smarowych oleje smarowe, dodatki. dodatki przeciwstukowe -» antydetonatory. dokładność (metody analitycznej) — wielkość charakteryzująca zgodność przeciętnej wartości wyników oznaczeń uzyskiwanych daną metodą z wartością rzeczywistą. Dokładność jest oceniana za pomocą błędów analizy. dolargan -» leki przeciwbólowe. dolomit CaMg[C03]2; minerał. Krystalizuje w układzie trygonalnym. Bezbarwny, biały lub szary; gęstość 1,8-2,9 g/cm3, twardość 3,5-4 w skali Mohsa. Pospolity minerał skałotwórczy, tworzy ziarniste skupienia, często wielkie masywy skalne. W Polsce spotykany w Górach Świętokrzyskich, na obszarze Śląsko-krakowskim, w Sudetach. Stos. jako kamień budowlany do sporządzania okładzin ściennych, w hutnictwie jako topnik i minerał ogniotrwały, do otrzym. metalicznego magnezu, specjalnych cementów i in. dozownik -» zasilacz. dozownik wagowy — urządzenie dozujące materiał w jednostkach masy, wyposażone w odpowiednią wagę. Może działać w sposób okresowy — dozownik porcjowy, odważający określone porcje dozowanego materiału, jak również ciągły — najczęściej automatyczne dozowniki typu taśmowego, które transportując materiał, ważą (licznik sumuje całkowitą masę materiału) i regulują jego ilość w czasie, zgodnie z założonymi wymaganiami. duropłasty dozymetr -* dawkomierz. dozymetria — dział fizyki jądrowej obejmujący metody pomiaru i obliczania dawek prom. jonizującego i aktywności promieniotwórczej. W metodach tych wykorzystuje się mechanizmy od? działywania prom. korpuskularnego i elektromagnetycznego z materią. Pierwotnymi procesami, zachodzącymi w materii pod wpływem prom. są wzbudzenie oraz jonizacja atomów i cząsteczek. Procesy wtórne zależą od rodzaju napromienionej subst., mogą one powodować zmianę własn. łiz., luminescencję, wzrost temp., rozmaite reakcje chem. i in. Wielkością charakteryzującą ilościowo działanie prom. na materię jest -» dawka promieniowania jonizującego. D. 	znajduje zastós. w medycynie, technice jądrowej, a także we wszystkich dziedzinach nauki i techniki, w których wyst. źródła promieniowania. drobina -» cząsteczka. druk bezpośredni — metoda druku na tkaninie białej lub wybarwionej na jasny kolor nie naruszający barwy tła. Przy drukowaniu trwałymi barwnikami wybarwienie tła tkaniny może następować po wydrukowaniu i utrwaleniu druków. druk filmowy -* druk sitowy. druk maszynowy -*■ druk wałowy. druk ochronny — druk rezerwowy; metoda wytwarzania na tkaninie białych lub barwnych wzorów na barwnym tle, polegająca na naniesieniu na białą tkaninę farby ze środkiem uniemożliwiającym zabarwienie włókna w następującym potem procesie barwienia w kąpieli farbiarskiej. Otrzymuje się na barwnym tle wzory białe lub barwne, jeśli do farby ochronnej doda się barwnik, odporny na działanie środków ochronnych. druk rezerwowy -» druk ochronny. druk sitowy — druk filmowy; technika drukowania tkanin za pomocą szablonów z gazy metalowej lub tworzyw sztucznych, na których miejsca z niezaklejonymi oczkami mają kształt drukowanego wzoru. Farby drukarskie nanoszone są na tkaniny przez przecieranie przez szablon przyłożony do tkaniny. Technika ta jest szeroko stos., całkowicie zmechanizowana. druk wałowy — druk maszynowy; technika drukowania tkanin za pomocą maszyn drukarskich, których podstawowym elementem są wały miedziane z wygrawerowanymi wzorami. Farba drukarska nabrana z korytka przez wał w czasie jego obrotu zbierana jest specjalnym nożem (raklą) z gładkiej powierzchni wału, a pozostała w zagłębieniach rytu nanoszona jest na tkaninę. Zależnie od ilości wałów w maszynie drukarskiej otrzymuje się wzory jedno- lub wielobarwne. Naniesione wzory utrwalane są zwykle za pomocą pary. Technika ta jest najczęściej stosowana. druk wywabowy — metoda wytwarzania białych lub barwnych wzorów na barwnym tle tkaniny. W skład farby drukarskiej wchodzą subst. powodujące rozkład (utlenienie, redukcja) barwnika tła na związki bezbarwne dające się usunąć w praniu. Jeśli farba drukarska oprócz środka wywabiającego zawiera barwnik odporny na ten środek, otrzymuje się barwne wzory na barwnym * tle. drukowanie tkanin — wytwarzanie na tkaninach barwnych wzorów. Rozróżnia się wiele technik d.t., do najczęściej stos. należą: ->■ druk wałowy i -*• druk sitowy. Poza tym rozróżnia się następujące metody d.t: -» druk bezpośredni, -► druk ochronny i -♦ druk wywabowy. Drukowanie stosuje się do wszystkich rodzajów tkanin. Używa się tych samych barwników, które stosuje się do barwienia z kąpieli farbiarskiej, lecz w postaci tzw. farb drukarskich. Są to mieszaniny barwników, zagęstników (subst. nadające farbom drukarskim konsystencję właściwą dla • tej techniki barwienia) oraz środków pomocniczych. Otrzymane w procesie drukowania wzory zwykle są jeszcze utrwalane, głównie za pomocą parowania. dualizm falowo-korpuskuiarny -> mechanika kwantowa. Dulonga-Petita prawo — doświadczalne prawo stwierdzające, że wszystkie pierwiastki w stanie stałym mają molowe ciepło właściwe cm (tzw. ciepło atomowe) niezależne od temp. i w przybliżeniu równe 25 J/(K-mol) w 6,2 cal/(K mol). W XIX w. z p.D.-P. korzystano przy wyznaczaniu wartości mas atomowych pierwiastków. Obecnie ma ono tylko historyczne znaczenie. Dumas Jean Baptiste (1800-1884) — chemik francuski, profesor Sorbony. Opracował metodę oznaczania mas cząsteczkowych gazów i cieczy lotnych przez pomiar gęstości ich par oraz metodę J. B. Dumas (fot. L. Myszkowski) ilościowego oznaczania azotu w związkach org. Dokonał próby klasyfikacji pierwiastków. Ogłosił wiele prac teoretycznych z dziedziny chemii. duropłasty — tworzywa utwardzalne; tworzywa sztuczne mające własność jednorazowego, nieodwracalnego przejścia ze stanu plastycznego w stan utwardzony. Odbywa się to albo pod wpływemogrzewania(tworzywa termoutwardzalne),albo w wyniku dodania tzw. utwardzaczy, tj. związków zdolnych do reagowania z cząsteczkami tworzywa (tworzywa chemoutwardzalne); niekiedy stosuje się łączne działanie podwyższonej temp. i utwardzaczy. Utwardzanie jest wynikiem reakcji sieciowania (-» polimery, sieciowanie). W wyniku usieciowania d. stają się nierozp. i nietopliwe. Zjawisko utwardzania d. wykorzystuje się w metodach wyrobu gotowych przedmiotów: metody formowania polegają na ogrzaniu nieutwardzonego materiału (tłoczywa, nasyconego arkusza itp.) w formie i pod znacznym ciśn.; stopiony materiał dokładnie wypełnia zamkniętą formę, po czym zachodzi reakcja sieciowania i utwardzanie — po upływie kilku minut gorący i twardy wyrób wyjmuje się z otwartej formy. 77  D. 	są stos. głównie w postaci tłoczyw, rzadziej — w postaci klejów i lakierów. Do d. należą takie ważne tworzywa kondensacyjne, jak tworzywa fenolowe, tworzywa aminowe (aminoplasty), żywice epoksydowe, nienasycone żywice poliestrowe, a także niektóre żywice silikonowe i poliuretany. dwu—► di-. dwuchlorek siarki -*■ chlorek siarki, dwucyjan -*• cyjan. dwufosfat — precypitat; nawóz mineralny o zawartości 30% P2Os, którego głównym składnikiem jest wodorofosforan wapniowy CaHP04-2H20. Produkuje się go przez działanie kwasem azotowym na fosforyty i zobojętnianie mieszaniny poreakcyjnej węglanem wapniowym. Roztwory powstające przy produkcji d. zawierają azotan wapniowy Ca(N03)2 wykorzystywany do otrzym. saletry wapniowej. D. jest nawozem drogim, jego produkcja w Polsce jest niewielka. dwufosfina -» fosforowodór. dwufosforowy kwas -*• pirofosforowy kwas. dwusiarczek węgla CS2; bezbarwna, silnie załamująca światło, b. trująca ciecz, temp. topn. — 112,1°C, temp. wrz. 46,2°C, gęstość 1,26 g/cm3. Posługiwanie się d.w. wymaga wielkiej ostrożności ze względu na to, że jest łatwo palny i z powietrzem tworzy mieszaninę wybuchową. Otrzym. przez działanie w temp. 700-1000°C par siarki na węgiel drzewny. Znakomity rozpuszczalnik tłuszczów, żywic, kauczuków, siarki, jodu, azotanu srebrowego. Stos. do wulkanizacji kauczuku, w przem. jedwabiu sztucznego jako rozpuszczalnik celulozy, do otrzym. wielu związków org., np. tetrachlorku węgla, rodanków, ksantogenianów i in. dyfuzja — zjawisko przenoszenia masy polegające na przemieszczaniu się cząsteczek jednej lub wielu subst. względem cząsteczek innej subst. w tej samej fazie, wywołane występowaniem tzw. sił napędowych, takich jak gradient stężenia, temp., ciśn. całkowitego lub sił zewnętrznych. Rozróżnia się odpowiednio: d. stężeniową, termiczną, ciśnieniową i wymuszoną. Największe znaczenie ma d. stężeniowa polegająca na samorzutnym i nieodwracalnym mieszaniu się różnych gazów lub cieczy, wywołanym ruchem termicznym cząsteczek. Podczas d. stężeniowej uzyskuje się mieszaninę jednorodną. D. tę opisuje pierwsze prawo Ficka n&CA — = D 1 F x gdzie: mA — masa składnika A, który przedyfundował w czasie t przez warstwę ośrodka o grubości x; F — powierzchnia warstwy prostopadła do kierunku dyfuzji; D — współcz. dyfuzji; ACA — różnica stężeń subst. dyfundującej na powierzchniach ograniczających warstwę. Współcz. dyfuzji D zależy od rodzaju subst. dyfundującej, temp. oraz od rodzaju i gęstości ośrodka. W postaci różniczkowej prawo Ficka podaje się zazwyczaj w odniesieniu do gęstości strumienia molowego dyfundującej subst. i stężenia molowego W warunkach nieustalonych (zmienne w czasie stężenia) szybkość zmian stężenia opisuje drugie prawo Ficka dt dx2 Prawa Ficka są słuszne w warunkach izotermicznych w zakresie małych stężeń subst. dyfundującej. dyfuzja termiczna -> termodyfuzja. dygestorium -» wyciąg laboratoryjny. dynamit — materiał wybuchowy kruszący zawierający powyżej 10% nitrogliceryny. Rozróżnia się <L, w których nitrogliceryna zmieszana jest z subst. nie biorącymi udziału w wybuchu, i (L, w których wszystkie składniki są aktywne. Do pierwszej grupy należy d. okrzemkowy składający się 70-80% nitrogliceryny i 20-30% ziemi okrzemkowej lub innej subst. mineralnej (np. miki). Druga grupa dzieli się na żelatyny wybuchowe (koloidalne roztwory 6-8% nitrocelulozy w nitroglicerynie, mające postać plastycznych, ciągliwych mas) i d. składające się z 15-60% nitrogliceryny nieżelatynizowanej lub częściowo żelatynizowanej nitrocelulozą (0,3-6%) i 30-75% azotanu amonowego, sodowego oraz subst. palnych (najczęściej mączki drzewnej). W d. niewrażliwych na niską temp. łatwo zamarzająca nitrogliceryna zastąpiona jest częściowo przez nitro- lub dinitroglikol. Stos. w kopalniach, przy budowie tuneli, kanałów, wielkich tam oraz jako środek kruszący dla celów wojskowych. dysmembrator -*■ rozdrabniarka udarowo-prętowa. dysocjacja elektrolityczna — rozpad subst. na jony w wyniku oddziaływania jej cząsteczek z cząsteczkami rozpuszczalnika podczas rozpuszczania (-► jony). D.e. ulegają związki zawierające wiązania jonowe lub atomowe spolaryzowane: nieorganiczne kwasy, zasady i sole, a także niektóre związki org., np. zawierające grupę sulfonową —S03H, karboksylową —COOH i aminową —NH2. D.e. nadaje roztworom specyficzne własności. Roztwory związków chem. ulegających <Le. przewodzą prąd elektr. (-* elektrolit). Zjawisko d.e. zostało odkryte w XIX w. przez szwedzkiego chemika S. A. Arrheniusa (-♦ stała dysocjacji, -» stopień dysocjacji). dyspergatory — środki dyspergujące; środki powierzchniowo czynne ułatwiające wytwarzanie koloidalnych zawiesin lub pseudoroztworów ciał stałych w fazie ciekłej i zabezpieczającej cząstki koloidalne przed koagulacją. Do d. należą: produkty kondensacji kwasów naftalenosulfonowych z aldehydem mrówkowym (Setamol Ws, Tamol N, Dyspergator NNO), anionowo czynne produkty kondensacji kwasów tłuszczowych, niejonowe produkty kondensacji alkoholi tłuszczowych lub fenoli z tlenkiem etylenu (np. Peregal O), ługi posulfitowe otrzym. przy prod. celulozy i in. Stos. w procesach prania (dyspergowanie mydeł wapniowych), barwienia barwnikami kadziowymi, impregnacji wodoodpornej, jako dodatek do kąpieli galwanicznych. dysproz Dy (łac. dysprosium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 66, m. atom. 162,50 ±3 (-+ lantanowce). Odkryty w 1886 r. w tlenku holmu przez francuskiego chemika P. E. lecoą de Boisbaudrana. Ze względu na trudność oddzielenia tego pier78 dźwignica wiastka od holmu, odkrywca nadał mu nazwę pochodzącą od greckiego dysprosito — trudny. Wolny metal w ilościach kilogramowych otrzymano dopiero w 1953 r. D. jest srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 1407°C, temp. wrz. 2600°C, gęstość 8,56 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną siedmiu izotopów trwałych: 15bDy, 158Dy, l60Dy, 161Dy, 162Dy, ł63Dy, 164Dy. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3 i +4; jego sole mają barwę żółtozieloną. Ze względu na silne pochłanianie neutronów d. 	i jego związki (przede wszystkim tlenek Dy203) są stos. jako materiał prętów sterujących w reaktorach jądrowych oraz na osłony przed neutronami. dziurkacz do korków -» sprzęt laboratoryjny. dżygier — jigger, barwiarka zwrotna; barwiarka do barwienia tkanin (przede wszystkim bawełnianych) rozwiniętych w pełnej szerokości. Działanie dż. polega na kilkakrotnym (zawsze parzy¬ stą ilość razy) przepuszczaniu tkaniny przez ogrzaną kąpiel farbiarską za pomocą układu wałów, z których dwa: nawijający i odwijający znajdują się nad kadzią z kąpielą, a 3 lub więcej wałów prowadzących — w kadzi pod powierzchnią kąpieli. Po przejściu całej sztuki przez kąpiel następuje zmiana biegu wałów i tkanina przechodzi przez kąpiel w kierunku odwrotnym. Charakterystyczną cechą tego typu barwiarek jest b. mały stosunek kąpieli do barwionego materiału wynoszący w niektórych przypadkach 5:1. dźwignica — dźwig; maszyna robocza do przenoszenia pojedynczych mas na nieduże odległości w sposób okresowy. Rozróżnia się dwie grupy dŁ: proste i złożone. Do dź. prostych zalicza się dźwigniki, np. lewarek samochodowy, cięgniki, w których przenoszony ciężar jest przymocowany do cięgna (np. wciągarki, windy) oraz wózki torowe i jezdniowe. Dź. złożone mają konstrukcję charakterystyczną dla danej dź. złożonej i dź. prostej — dźwignika, cięgnika. Do najpopularniejszych dź. złożonych zalicza się suwnice i żurawie.  ebonit — guma twarda; twarde sztywne tworzywo otrzym. przez wulkanizację kauczuku naturalnego i synt. kauczuków dienowych siarką w ilości potrzebnej do całkowitego wysycenia wiązań podwójnych w kauczuku (25-50 cz. wag. siarki na 100 cz. wag. kauczuku). W skład e. wchodzą ponadto: zmiękczacze (oleje roślinne i mineralne, parafina, bitumy), przyspieszacze wulkanizacji i napełniacze proszkowe (zmielone odpady ebonitu, sadza i napełniacze mineralne — kreda, kaolin, baryt). E. jest nietopliwy i nierozp., odznacza się znaczną odpornością na działanie agresywnych chemikaliów z wyjątkiem stęż. kwasów utleniających. Można go łatwo obrabiać mechanicznie. Stosuje się go do wyrobu skrzynek akumulatorowych i innych wyrobów elektrotechnicznych oraz jako wykładzinę chemoodporną w przem. chemicznym. ebuliometria — zespół metod oznaczania temp. wrz. układów jedno- i wieloskładnikowych (np. roztworów i rozpuszczalników). Podobnie jak -► kriometria, e. jest stos. do oznaczania masy cząsteczkowej subst. na podstawie wzrostu temp. wrz. roztworu w porównaniu z czystym rozpuszczalnikiem. Ze względu na przegrzewanie się wrzącej cieczy, silny wpływ zmian ciśn. atmosferycznego i stężenia podczas odparowywania rozpuszczalnika, metody ebuliometryczne są mniej dokładne niż kriometryczne i przez to rzadziej stos. Twórcą e. jest polski uczony W. Świętosiawski. Edisona akumulator -*■ akumulator żelazowo-niklowy. EDTA (HOOCCH2)2NCH2CH2N(CH2COOH)2, kwas wersenowy, kwas etylenodiaminotetraoctowy; kryształy o temp. topn. 240°C, trudno rozp. w wodzie, nierozp. w rozpuszczalnikach org.; tworzy charakterystyczne sole z różnymi metalami. Otrzym. z etylenodiaminy, stos. głównie w chemii analitycznej (-► kompleksony). efekt batoehromowy— przesunięcie batochromowe; zmiana barwy (pogłębienie barwy) w kierunku odpowiadającym przesunięciu maksimum absorpcji od krótkofalowego do długofalowego zakresu widma — od żółcieni poprzez oranż, czerwień, fiolet, błękit do zieleni. E.b. jest związany ze zmianą budowy cząsteczki barwnika, polegającą przeważnie na wprowadzeniu do niej dodatkowych podstawników lub na zmianie ich położenia. Cząsteczki barwników ulegają wówczas polaryzacji i wymagają do pobudzenia prom. o mniejszej energii. efekt hipsochromowy — przesunięcie hipsochromowe; zmiana barwy (podwyższenie barwy) w kierunku odpowiadającym przesunięciu maksimum absorpcji od długofalowego do krótkofalowego zakresu widma — od zieleni poprzez błękit, fiolet, czerwień, oranż do żółcieni. EJi. jest związany ze zmianą budowy cząsteczki barwnika, polegającą na pozbawieniu jej niektórych podstawników lub na zmianie ich położenia. Cząsteczki barwników ulegają wówczas trudniej polaryzacji i wymagają do pobudzenia prom. o większej energii. efekty izotopowe -> izotopy. egalizacja barwnika -» barwnik, wyrównanie. egalizator — zbiornik do stabilizacji i homogenizacji wyrobu lakierowego. E. jest zaopatrzony w mieszadło śmigłowe, turbinowe lub kotwiczne. W czasie procesu egalizacji do wyrobu lakierowego wprowadza się środki pomocnicze i rozpuszczalniki, koryguje się kolor przez dodawanie past pigmentowych. 80 ekstraktor egzoenzymy -*• enzymy. Ehrlich Paul (1854-1915) — lekarz, chemik i bakteriolog niemiecki, profesor uniwersytetu w Berlinie i w Instytucie Terapii we Frankfurcie n. Menem, pionier współczesnej chemoterapii. W 1891 r. przedstawił koncepcję zastos. związków chem. do zwalczania chorób infekcyjnych. W wyniku badań związków arsenoorganicznych wynalazł preparat nazwany Salvarsanem, który okazał się pierwszym skutecznym lekiem przeciwko kile. W 1908 r. otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny. einstein Es (łac. einsteinium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III w podgrupie aktynowców, Z = 99, m. atom. 252,0828 (-*■ aktynowce). Razem z pierwiastkiem 1Ó0 (fermem) po raz pierwszy został znaleziony w 1952 r. w produktach podziemnego wybuchu termojądrowego. Początkowo nadano mu nazwę „aten”, którą w 1955 r. zmieniono na obecną. W 1943 r. zespół amerykańskich badaczy uzyskał e. przez bombardowanie uranu przyspieszonymi w akceleratorze jonami azotu, później — przez wieloletnie napromienianie plutonu w reaktorze jądrowym. Obecnie znanych jest 12 izotopów e., z których najdłuższy czas życia ma 2S2Es (T1/2 = 472 d). Własności chem. e. zbadano metodami współstrącania na ilościach niewagowych. Stwierdzono, że jest on odpowiednikiem holmu w podgrupie lantanowców. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 3. Maksymalne uzyskane ilości e. są rzędu ułamka mikrograma. ekapierwiastki — pierwiastki nieznane w chwili opublikowania układu okresowego (1869 r.), których istnienie przewidział rosyjski chemik D. /. Mendelejew. Najdokładniej określił on własn. ekaglinu (gal), ekaboru (skand) oraz ekakrzemu (german). Odkrycie e. było dobitnym potwierdzeniem słuszności prawa okresowości i budowy układu okresowego. ekspansja — zwiększanie objętości płynu (gazu, pary lub cieczy) przy jego rozprężaniu. E. może być połączona z wykonaniem pracy przez rozprężający się płyn; e. bez wykonania pracy nazywa się dławieniem (->• dławienie). ekspozycja -*• dawka promieniowania jonizującego. ekstrahent -*• ekstrakcja. ekstrakcja — proces rozdzielania mieszanin ciekłych lub stałych polegający na rozpuszczaniu jednego lub więcej składników rozdzielanej mieszaniny w ciekłym rozpuszczalniku (ekstrahencie). Otrzymany roztwór składnika (składników) ekstrahowanego w ekstrahencie nazywa się ekstraktem, a pozostałość po oddzieleniu ekstraktu — rafinatem (-+ rafinat). Przenoszenie składnika ekstrahowanego z surówki (surówka ekstrakcyjna) do ekstraktu odbywa się pod wpływem odpowiedniej różnicy stężeń przez dyfuzję i konwekcję. E. prowadzi się w ekstraktorach (-*■ ekstraktor). Rozróżnia się m.in. e. pulsacyjną i e. selektywną. E. pulsacyjną prowadzi się w kolumnie, w której słup cieczy podlega mechanicznym pulsacjom, co znacznie intensyfikuje proces przenikania masy. E. selektywna polega na rozdzielaniu mieszaniny przez dwa rozpuszczalniki selektywnie rozpuszczające składniki surówki. W procesie e. można zastosować tzw. powrót, co polega na tym, że część produkcji (ekstraktu lub rafinatu) zawraca się do Ekstrakt końcowy Ekstrakt Schemat przepływu ekstraktu i rafinatu w ekstraktorze dwustopniowym mieszalnikowo-odstojnikowym: 1 (a. ¿>) — mieszalniki, 2 (a. b) — odstojniki procesu. E. składnika (składników) z mieszaniny ciał stałych nazywa się ługowaniem (-► ługowanie). E. 	stosuje się w przem. chemicznym (np. do rozdzielania alkoholi lub węglowodorów alifat. otrzymywanych syntetycznie), petrochemicznym (np. do otrzym. wysokowartościowych olejów z cięższych frakcji ropy naftowej), spożywczym (podczas prod. cukru z buraków cukrowych) itp. ekstraktor — aparat do prowadzenia procesu ekstrakcji. Zależnie od stanu skupienia ekstrahowanego materiału rozróżnia się e. 	do ciał stałych (ługowniki) i e. do cieczy. E.do ciał stałych pracują w sposób okresowy, półciągły lub ciągły. E. o działaniu okresowym są aparatami pionowymi typu zbiornikowego, wyposażonymi często w mieszadło, lub aparatami poziomymi obrotowymi. Połączenie e. o działaniu okresowym w układ bateryjny umożliwia pracę półciągłą. Rozpuszczalnik (ekstrahent) przepływa przez baterię w sposób ciągły, przeznaczone natomiast do ekstrakcji ciało stałe jest okresowo ładowane i wyładowywane kolejno do i z poszczególnych e. baterii. W e. o działaniu ciągłym rozpuszczalnik przepływa w przeciwprądzie do ciała stałego transportowanego przez odpowiedni przenośnik. Zależnie od rozwiązania konstrukcyjnego przenośnika rozróżnia się m.in. e. ślimakowy, taśmowy (rys. 1) i in. Rys. 1. Ekstraktor taśmowy; / — króciec załadowczy, 2 — taśma przenośnika z siatki, 3 — zraszacze, 4 — przewód odprowadzający ekstrakt surowy, 5 — króciec odprowadzający pozostałość po ekstrakcji E. 	do cieczy pracują przeważnie w sposób ciągły. Rozróżnia się: e. mieszalnikowo-odstojnikowe, kolumny ekstrakcyjne i e. wirówkowe. E. 	mieszalnikowo-odstojnikowe są przeważnie aparatami typu naczyniowego, wyposażonymi w mieszadła, przy czym zmieszanie i odstawanie może zachodzić bądź w oddzielnych naczyniach, bądź w tym samym naczyniu (rys. 2). E. 	te mogą być łączone W' układy bateryjne umożliwiające prowadzenie ekstrakcji wielostopniowej. Kolumna ekstrakcyjna jest aparatem typu wieżowego, w którym jedna z cieczy zostaje rozdrobniona i w postaci kropel 81  eksykator Rys. 2. Ekstraktor mieszalnikowo-odstojnikowy jednonaczyniowy: 1 — odstojnik, 2 — mieszalnik, 3,4 — dopływ rozpuszczalnika i surówki ekstrakcyjnej. 5 — mieszadło, 6 — odpływ fazy cięższej, 7 — odpływ fazy lżejszej, 8 — powrót części fazy lekkiej do przestrzeni mieszania przepływa przez drugą, bądź obie ciecze przepływają względem siebie w postaci warstw. W każdej kolumnie ekstrakcyjnej można wydzielić strefę zmieszania (część środkowa) i dwie strefy odstawania — dolną i górną (dół i góra kolumny). Kolumna ekstrakcyjna może nie mieć wewnętrznej zabudowy (kolumna z rozpyleniem), bądź może to być kolumna z wypełnieniem (-> wypełnienie), względnie z różnego rodzaju przegrodami (sitowymi, pełnymi, częściowymi itp.), często bywa wyposażona w mieszadła dodatkowo rozdrabniające jedną z cieczy. Intensywne przemieszanie fazy zwartej i intensywne rozdrobnienie fazy rozproszonej osiąga się również przez wprawienie w ruch drgający słupa cieczy znajdującej się w kolumnie — ekstrakcyjna kolumna pulsacyjna. Jako kolumny pulsacyjne stosuje się kolumny z przegrodami sitowymi, z wypełnieniem, z rozpyleniem. Stos. pulsatory — hydrauliczne bądź pneumatyczne. Rys. 3 E. 	wirówkowy jest aparatem z wirującym bębnem, w którym realizuje się procesy zmieszania i rozdzielania (proces stopniowany), np. e. Lu-Westa, bądź ciągłe zetknięcie przepływających 82 w przeciwprądzie warstw cieczy (rozpuszczalnika i surówki ekstrakcyjnej) — e. Podbielniaka (rys. 3). Wewnątrz nieruchomej obudowy / wiruje bęben 2 osadzony na drążonym wale 3. Bęben jest wykonany z dwóch zwiniętych spiralnie blach. Ciecz o większej gęstości dopływa przez drążony wał przewodem 4, pod działaniem siły odśrodkowej płynie spiralnym kanałem w postaci cienkiej warstwy ku jego zewnętrznym zwojom, a następnie odpływa na zewnątrz przewodem 5. Ciecz o gęstości mniejszej jest tłoczona przewodem 6 do przestrzeni przy obwodzie wirującego spiralnie bębna, a następnie przepływa w postaci cienkiej warstwy w przeciwprądzie do cieczy o większej gęstości spiralnym kanałem ku środkowi bębna i jest odprowadzana na zewnątrz przewodem 7. eksykator -*• sprzęt laboratoryjny. elana -*• politeraftalan etylenu. elastomery — grupa tworzyw polimerycznych, które po dużym odkształceniu mają w temp. pokojowej zdolność do prawie natychmiastowego powrotu do postaci pierwotnej (lub b. do niej zbliżonej). Nazwa elastomery obejmuje kauczuk naturalny i kauczuki synt. (dienowe, poliuretanowe, silikonowe i in.). E. można sieciować (np. wulkanizować siarką), przy czym uzyskuje się żądane własn. mechaniczne i odporność na działanie rozpuszczalników. Do e. zalicza się także -*■ elastomery termoplastyczne. Do e. można również zaliczyć niektóre odmiany zmiękczonego polichlorku winylu i polietylen o małej gęstości (wysokociśnieniowy). E. 	charakteryzują się niewielkim modułem sprężystości i b. dużym wydłużeniem przy zerwaniu (nawet powyżej 1000%). elastomery termoplastyczne — termoelastoplasty; tworzywa polimeryczne o własn. zbliżonych do własn. gumy, lecz nie wymagające wulkanizacji. Wyroby z e.Ł produkuje się metodami charakterystycznymi dla przetwórstwa termoplastycznych tworzyw sztucznych (formowanie wtry skowe, wytłaczanie). W przeciwieństwie do gumy, która jest zbudowana z makrocząsteczek kauczuku połączonych ze sobą trwale (usieciowanych) w sposób nieodwracalny wiązaniami chem. (kowalencyjnymi), cząsteczki e.t. są powiązane w sposób fizyczny; to „pseudousieciowanie” zostaje rozerwane w podwyższonej temp., a odbudowuje się po ochłodzeniu, dzięki czemu e,Ł można przetwarzać wielokrotnie. „Pseudousieciowanie” polega na występowaniu wiązań wodorowych, ugrupowań zjonizowanych, obszarów uporządkowanych (krystalicznych) lub fazy szklistej w matrycy wysokoelastycznego polimeru. Do najważniejszych e.t. należą: elastomery uretanowe, kopolieteroestry tereftalowe i trójblokowe kopolimery styren-butadienstyren. elektrochemia — dział chemii fiz. zajmujący się badaniem elektrolitów (-► dysocjacja elektrolityczna, -» hydroliza, -* roztwór buforowy), potencjałów powstających na granicach faz (-*■ elektroda, -» ogniwo galwaniczne, -* potencjał normalny), przewodnictwa elektrolitycznego (-» elektroliza, -» przewodność elektryczna) i korozji. elektroda — półogniwo; w elektrochemii układ złożony z dwóch (lub więcej) faz przewodzących prąd, z których co najmniej jedna jest przewodnikiem elektrolitycznym (przewodzi prąd za pośrednictwem jonów). W takim układzie na granicy faz wytwarza się  elektrolit potencjał elektr., którego wartość określa wzór Nemsta. Dwie elektrody połączone poprzez elektrolit tworzą -> ogniwo galwaniczne. Rozróżnia się trzy rodzaje e. metalowych. E.pierwszego rodź aj u składa się z przewodnika metalicznego, zanurzonego w roztworze własnej soli. Przykładem może być e. 	srebrna, tj. kawałek srebra zanurzony w roztworze AgNÓ3 (schemat elektrochemiczny: Ag|AgN03). E. 	drugiego rodzaju składa się z metalu Me pokrytego warstwą swojej trudno rozp. soli MeA i zanurzonego w roztworze łatwo rozp. soli innego metalu Me'A o anionie wspólnym z solą MeA. Przykładem może być e. kalomelowa o schemacie Hg|Hg2Cl2|KCl. E. 	trzeciego rodzaju składa się z metalu Me pokrytego warstwą swojej trudno rozp. soli MeA, na której znajduje się warstwa trudno rozp. soli innego metalu Me'A, i zanurzonego w roztworze dobrze rozp. soli metalu Me'. Roztwór ten jest nasycony solami MeA i Me'A. Przykładem tego rodzaju e. może być Zn| szczawian cynku, szczawian wapnia |Ca2+. elektroda jonoselektywna—elektroda membranowa; półogniwo, którego działanie jest oparte na powstawaniu potencjałów elektr. na granicy faz: materiał elektrodowy — badany elektrolit. Potencjał elektrody, której membrana jest wykonana z odpowiedniego materiału elektrodowego, zależy od aktywności (stężenia) określanego jonu; obce jony mają wpływ nieznaczny. elektroda membranowa -»• elektroda jonoselektywna. elektroda rtęciowa kroplowa — elektroda stos. w polarografii jako elektroda pomiarowa. Elektroda (rys.) jest wykonana ze szklanej kapilary 1 o średnicy ok. 0,06 mm, połączonej elastycznym wężem ze zbiornikiem rtęci 3. Podłączenie do układu elektr. jest wykonane z platynowego lub stalowego drutu 4. Wąż 2 umożliwia regulację wysokości zbiornika w celu uzyskania właściwych parametrów, tj. szybkości wypływu rtęci (zwykle 2-3 mg/s) i czasu trwania kropli (zazwyczaj 2-5 s). elektroda szklana — elektroda zbudowana z rurki szklanej zakończonej cienkościenną banieczką, wewnątrz której znajdu je się roztwór o znanym pH oraz elektroda drugiego rodzaju zapewniająca połączenie elektryczne. E-sz. są stos. do potencjometrycznych pomiarów pH. elektroda wodorowa — elektroda zbudowana z blaszki platynowej lub palladowej pokrytej czernią platynową, zanurzonej w roztworze jonów wodorowych o aktywności 1 mol/1 i omywanej wodorem pod ciśn. 101 325 Pa (rys.). Potencjał e.w. przyjmuje się umownie za równy zeru. Jest on potencjałem odniesienia przy określaniu wartości potencjałów normalnych. = •»— Wodór fioitwor HCL Schemat budowy elektrody wodorowej elektroda wskaźnikowa — elektroda, której potencjał zmienia się podczas pomiaru w zależności od zmian stężenia subst. elektroaktywnej. elektrodializa -*• dializa. elektrododatniość — zdolność atomów do oddawania elektronów i do przechodzenia w kationy. Najsilniej elektrododatnie są pierwiastki I i II grupy głównej układu okresowego (-* elektroujemność). elektrody spektrograficzne — w analizie spektrograficznej i spektrometrycznej kształtki węglowe (grafitowe) lub metalowe, wykonane z materiałów nie zawierających oznaczanych pierwiastków, stanowiące końcówki układu generatora wzbudzenia, pomiędzy którymi zachodzą wyładowania łukowe lub iskrowe. Zazwyczaj jedna z nich jest elektrodą pomocniczą doprowadzającą prąd, druga albo jest wykonana z materiału badanego (metalu, węgla), albo w niej umieszcza się badany materiał. W tym drugim przypadku końcówka elektrody jest zaopatrzona w krater, wykonana w kształcie tygielka itp. elektrofiltr -*• odpylacz elektrostatyczny. elektroforeza — zjawisko przemieszczania się zawieszonych w cieczy pęcherzyków gazu, kropelek innej cieczy, a najczęściej cząstek koloidalnych pod wpływem zewnętrznego pola elektr. (-» koloid). Cząstki kolidalne w zetknięciu z cieczą uzyskują pewien ładunek elektr. (dodatni lub ujemny w zależności od wartości pizenikalności elektr. cieczy i koloidu) i w polu elektr. zdążają do anody (anaforeza) lub do katody (kataforeza). E. 	jest stos. do rozdzielania i analizy koloidów (np. mieszaniny białek), do oczyszczania lateksu, usuwania dymów i in. elektrolit — substancja w fazie ciekłej lub stałej przewodząca prąd elektr. za pośrednictwem swobodnych i trwale istniejących jonów lub zdolna do przewodzenia po wytworzeniu jonów w wyniku dysocjacji elektrolitycznej. Do e. zaliczają się kwasy, zasady i sole, a także niektóre związki organiczne. E. w fazie stałej mogą przewodzić prąd po rozpuszczeniu w wodzie lub roztopieniu pod wpływem ciepła. Związki dobrze zdysocjonowane, tj. złożone z samych lub prawie samych jonów, noszą nazwę e. mocnych, związki słabo zdysocjonowane — e. słabych (-> dysocjacja elektrolityczna, -> iloczyn jonowy). 83  elektroliza elektroliza—całokształt zjawisk zachodzących podczas przepływu przez elektrolit prądu stałego z zewnętrznego źródła prądu. Jony obecne w elektrolicie poruszają się w kierunku odpowiednich elektrod: dodatnie kationy do ujemnej — katody, ujemne aniony do dodatniej — anody (-*■ jony). Zachodzące następnie procesy zależą od rodzaju elektrolitu (roztwór, stopiona sól) oraz jonów. W roztworach wodnych na katodzie może zachodzić jeden z dwóch następujących procesów: zobojętnienie jonów metalu (a) lub katodowa redukcja wody (b) Me+ + e' = Me (a) 2H20 + 2e~ =20H"+H2 (b) W pierwszym przypadku na katodzie wydziela się wolny metal Me, w drugim następuje rozkład wody z wydzieleniem wolnego wodoru. Proces (b) przebiega dla tych kationów, których potencjał normalny jest niższy niż —0,41 V (np. dla NH*, Na , K+, Ca2+), tj. dla kationów metali o największej aktywności. Na anodzie może zachodzić jeden z następujących procesów: zobojętnienie anionu i wydzielenie wolnego pierwiastka (a'), anodowe utlenienie wody i wydzielenie wolnego tlenu (b') oraz anodowe utlenienie metalu (c') X~ -e~ =X (a') 2HzO — 4e~ = 4H+ + 02 (b') Me — = Me+ (c') Proces (a') zachodzi dla prostych anionów (takich jak: Cl", Br-, I-), proces (b') — dla anionów złożonych (takich jak: SO2-, NOJ) o potencjale redoksy większym niż 1,228 V. Proces (c'j może przebiegać, gdy anoda jest sporządzona z metalu o potencjale redoksy mniejszym niż 1,228 V (np. z Fe lub Cu). Podczas e. stopionych bezwodnych soli procesy (b) i (b') nie zachodzą, w wyniku e. takich elektrolitów można otrzymać metale o dużej aktywności (np. Na, K, Ca, Al). Ilościowoe. opisują prawa Faradaya. Pierwsze prawo Faradaya jest wyrażone wzorem m — kit gdzie: m — masa subst. wydzielonej na elektrodzie podczas i — natężenie prądu, t — czas przepływu prądu, k — równoważnik elektrochemiczny. Drugie prawo Faradaya określa wartość k; wyraża się ono wzorem M k = n-F gdzie: M — masa molowa jonu ulegającego e., n — wartościowość jonu, F — stały ładunek elektr., w przybliżeniu równy 96500 C/mol (-* Faradaya stała). Zjawisko e. ma wiele różnych zastosowań. W laboratoriach wykorzystuje się je do ilościowego oznaczania metali, w przemyśle — do otrzym. wielu metali (np. Na, K, Al), NaOH i gazów technicznych (H2,02, Cl2); oczyszczania metali (najczęściej Cu); nanoszenia na metale powłok z innych metali w celach ochronnych lub dekoracyjnych (-» galwanostegia); rozdzielania izotopów (pp. produkcja ciężkiej wody D20) i in. elektroliza soli stopionych — proces rozkładu prądem elektr. substancji, które w stanie stopionym mają własn. elektrolitu. Surowcem jest związek chem. wydzielanego pierwiastka albo jego mieszanina z innymi solami, obniżającymi temp. topn. lub 84 zwiększającymi przewodność elektr. E^s. jest stos. na skalę przemysłową do prod. sodu, litu, magnezu, wapnia, berylu i aluminium. elektroliza wody — proces rozkładu wody prądem elektr. w celu otrzymania wodoru i tlenu. Ponieważ czysta woda praktycznie nie przewodzi prądu elektr., jako elektrolit stosuje się rozc. roztwór kwasu siarkowego lub wodorotlenku sodowego. Proces prowadzi się w elektrolizerach wyposażonych w kilkadziesiąt elektrod stalowych i przepony azbestowe oddzielające część anodową od katodowej. Wodór i tlen produkuje się metodą e.w. w przypadku dysponowania tanią energią elektr. Rozwój przem. petrochemicznego i przeróbka gazu ziemnego, będących tańszym źródłem wodoru, spowodował, że e.w. straciła znaczenie. elektrolizer — aparat do prowadzenia procesów elektrolitycznych. Składa się ze zbiornika zawierającego elektrolit i zanurzonych w nim elektrod, połączonych ze źródłem prądu stałego. Konstrukcja e. zależy od rodzaju elektrolitu i stanu skupienia produktów elektrolizy wydzielających się na elektrodach. E. jest zaopatrzony w chłodnice lub urządzenia gpejne, mieszadła oraz urządzenia do doprowadzania surowców i odprowadzania produktów. L mogą być otwarte, gdy kontakt z atmosferą nie wpływa ujemnie na proces, lub zamknięte pokrywą; niektóre z nich mogą pracować pod zwiększonym ciśn. W e. przeponowych (rys.) przestrzenie otaczające katodę i anodę są oddzielone Elektrolizer przeponowy typu Hooker-S: / — doprowadzenie prądu do katod, 2 — katody pokryte azbestem, 3 — doprowadzenie prądu do anod, 4 — izolacja, 5 — doprowadzenie solanki, 6 — szkło wskaźnikowe, 7 — odpływ ługu, 8 — anody grafitowe, 9 — warstwa ołowiu pokryta asfaltem przegrodą przepuszczającą elektrolit, lecz zapobiegającą mieszaniu się produktów. E. rtęciowe są e. bezprzeponowymi, w których katodą jest rtęć. Stos. w wielu procesach przemysłowych, np. do prod. chloru (-♦ chlor, produkcja). elektroluminescencja -*• luminescencja. elektron e~ — cząstka elementarna trwała o ujemnym ładunku elektr. równym 1,602-10“19 C (tzw. ładunek elementarny). Masa e. wynosi 9,109 • 10 " 31 kg. Jego antycząstką jestpozytono tych samych własn., lecz przeciwnym (dodatnim) znaku ładunku. E. jest leptonem (-» cząstki elementarne). E. 	wchodzą w skład atomów i cząsteczek, tworząc powłoki elektronowe. Budowa tych powłok określa większość własn. fiz. i chem. substancji. elektroujemność — zdolność atomów do przyciągania wiążącej pary elektronowej w wiązaniu kowalencyjnym. Najczęściej stosuje się skalę e. opracowaną przez Paulinga, który przyjął, że e. fluoru (pierwiastka najsilniej elektroujemnego) wynosi 4, a następnie w oparciu o energie wiązań obliczył e. innych pierwiastków. entalpia Elektroujemność pierwiastków wg Paulinga Fluor 4.0 Wodór 2,1 Wapń 1,0 Tlen 3,5 Fosfor 2,1 Stront 1,0 Chlor 3,0 Arsen 2,0 Lit 1,0 Azot 3,0 Bor 2,0 Bar 0,9 Brom 2,8 Krzem 1,8 Sód 0,9 Węgiel 2,5 German 1,7 Potas 0,8 Siarka 2.5 Tytan 1,6 Rubid 0.8 Jod 2,4 Beryl 1,5 Cez 0,7 Selen 2,4 Magnez 1,2 E. 	pierwiastków zależy od ich położenia w układzie okresowym. Różnice elektroujemności atomów wchodzących w skład cząsteczki mają wpływ na rodzaj wiązania (-> wiązanie kowalencyjne, -*■ wiązanie jonowe). Pierwiastki o małej elektroujemności nazywa się pierwiastkami elektrododatnimi (-» elektrododatniość). element paliwowy —► reaktor jądrowy, elenium -*■ leki psychotropowe, eloksalacja -*■ anodowanie, eluat -*• chromatografia, elucja -* chromatografia, elucnt -» chromatografia. emalie — pigmentowane wyroby lakierowe, dające powłoki o własn. dekoracyjnych, a w określonych przypadkach i ochronnych. E. charakteryzują się przeważnie mniejszą zawartością pigmentów i wypełniaczy niż farby, dają powłoki o większym połysku. E. prześwitująca zawiera nieznaczną ilość pigmentów. emalie samochodowe z efektem metalicznym — wyroby lakierowe dające powłoki o efekcie metalicznym, uzyskiwanym przez dodatek specjalnego gatunku ziarnistego pyłu aluminiowego. Ze względu na rodzaj subst. błonotwórczej rozróżnia się e.s. z e.m.: 1) 	ftalowo-melaminowe, 2) akrylowe termoplastyczne, 3) akrylowe termoutwardzalne. Jako ostatnią warstwę stosuje się lakier bezb. nanoszony najczęściej metodą „mokre na mokre”. Przez dodatek pigmentów barwiących uzyskuje się emalie o różnych kolorach i odcieniach. emanacje — przestarzała nazwa trzech nuklidów: aktynonu 2^Ac, toronu 2g°Tn i radonu 222Rn (-*■ radon). Są to gazy promieniotwórcze o krótkim czasie życia, wyst. w produktach rozpadu naturalnych pierwiastków promieniotwórczych.. Pomiar szybkości wydzielania e. umożliwia uzyskanie informacji 0 strukturze ciała stałego zawierającego pierwiastki promieniotwórcze. W geologii wykrywanie miejsc, w których wydzielają się e., jest podstawą jednej z metod poszukiwania rud uranu. emulgatory — substancje ułatwiające przejście dwóch nie mieszających się cieczy w układ rozproszony, zwany emulsją, 1 utrwalające ten układ. Własności emulgujące wykazują wszystkie -* środki powierzchniowo czynne, subst. tworzące roztwory koloidalne, np. białka, guma arabska itp., oraz niektóre subst. stałe nierozp. w wodzie, np. kaolin (tzw. emulgatory stałe). Działanie e. wykazujących własn. powierzchniowo czynne polega na obniżeniu napięcia międzyfazowego na granicy faz dwóch nie mieszających się cieczy, co wybitnie zmniejsza pracę potrzebną do przeprowadzenia jednej z cieczy w stan rozproszony. E. tworzą równocześnie na powierzchni kropelek emulsji powłokę obdarzoną ładunkami i odporną mech. Koloidy i tzw. e. stałe mają w zasadzie własn. stabilizowania emulsji wytworzonej w wyniku intensywnego działania mech. Działanie emulgujące e. jest w wysokim stopniu specyficzne, poszczególne e. działają skutecznie tylko w stosunku do określonych par nie mieszających się cieczy. enancjomery -> izomeria optyczna, enancjostereoizomeria -> izomeria optyczna, encorton -*• leki przeciwreumatyczne, endoenzymy -* enzymy. energia aktywacji — minimalna energia, jaką należy dostarczyć cząsteczkom substratu, aby zapoczątkować reakcję chem. (rys.). v/A _] Energia aktywacji Średnia energia \ substratów \ _ . V/ ' Ciepło reakcji L Średnia energia produktów Współrzędna reakcji E.a. wyst. w równaniach kinetyki chem. jest wielkością charakterystyczną dla każdej reakcji chem. (-► Arrheniusa równanie). energia delokalizacji — energia rezonansu; miara dodatkowej stabilizacji, którą w wyniku delokalizacji elektronów n uzyskuje cząsteczka zawierająca sprzężone wiązania podwójne. energia swobodna F — funkcja Helmholtza; funkcja stanu określona wzorem F = U — TS gdzie: U — energia wewnętrzna, T — temp. bezwzględna, S — entropia. E.s. jest potencjałem termodynamicznym dla parametrów: temp. T i objętość V (-> potencjał termodynamiczny). energia wewnętrzna U — ekstensywna funkcja stanu, której istnienie postuluje pierwsza zasada termodynamiki (-+ zasady termodynamiki). Z mikroskopowego punktu widzenia e. w. jest utożsamiana z sumą średnich wartości energii kinetycznych bezładnego ruchu cząsteczek układu oraz energii oddziaływań między- i wewnątrzcząsteczkowych. E.w. jest potencjałem termodynamicznym dla parametrów: entropia S i objętość V (-» potencjał termodynamiczny). enta -*• kompleksony. entalpia H — funkcja cieplna; funkcja stanu określona wzorem H = U + pV gdzie: U — energia wewnętrzna, p — ciśn., V — objętość. W procesach izobarycznych ilość ciepła Q dostarczona układowi jest równa zmianie AH e. układu (stąd nazwa funkcja cieplna). E. jest potencjałem termodynamicznym dla parametrów: entropia S i ciśn. p (-» potencjał termodynamiczny). 85  entalpia swobodna entalpia swobodna G — funkcja Gibbsa; funkcja stanu określona wzorem G — U — TS + pV gdzie: U — energia wewnętrzna, T — temp. bezwzględna, S — entropia, p — ciśn., V — objętość. Ea jest potencjałem termodynamicznym dla parametrów: temp. T i ciśn. p (-+ potencjał termodynamiczny). entropia S — ekstensywna funkcja stanu, której istnienie jest konsekwencją drugiej zasady termodynamiki. E. jest określona wzorem T gdzie: dS — nieskończenie mała zmiana e. układu w przemianie odwracalnej, ÓQ — ilość ciepła dostarczana układowi w tej przemianie, T — temp. bezwzględna układu. Zgodnie z drugą zasadą termodynamiki zmiana e. AS układu w przemianie adiabatycznej spełnia nierówność AS ^ 0 (tzw. prawo wzrostu entropii), przy czym AS = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy przemiana jest odwracalna. Prawo to odzwierciedla kierunkowość spontanicznych procesów zachodzących w przyrodzie. Z punktu widzenia fizyki statystycznej e. wiąże się z prawdopodobieństwem termodynamicznym W makrostanu układu fiz. wzorem Boltzmanna S = k ln W gdzie k — stała Boltzmanna. Biorąc pod uwagę ten wzór, e. można interpretować jako miarę stopnia nieuporządkowana układu fiz. (-» zasady termodynamiki). enzymy — biokatalizatory; białka złożone wytwarzane przez komórki żywe. Ich funkcją biologiczną jest katalizowanie reakcji chem. zachodzących w organizmach żywych. Przyspieszają one tylko takie reakcje, podczas których wyzwala się energia, a produkty reakcji zawierają mniej energii związanej niż surowce wyjściowe. Aby enzym wykazał aktywność, określony fragment łańcucha białkowego, zwany centrum aktywnym, musi być zachowany w naturalnej strukturze. Białko enzymu może być połączone z małocząsteczkowym fragmentem niebialkowym, zwanym koenzymem lub grupą prostetyczną (np. nukleotydy). Działanie e. jest specyficzne, tzn. każdy enzym katalizuje tylko jedną reakcję lub jeden typ reakcji, przy ściśle określonym pH i w określonej temp., np. esteraza hydrolizuje wiązania estrowe, maltaza hydrolizuje a-glikozydy, pepsyna rozkłada białka itd. Poszczególne e. są nazywane zgodnie z reakcjami, które katalizują; rozróżnia się endoenzymy, wyzwalające reakcje chem. tylko wewnątrz komórek, oraz egzoenzymy, które są również wytwarzane przez komórki, lecz działają normalnie tylko poza ich obrębem, np. w sokach trawiennych. E. dzieli się na 6 klas głównych: 1) 	oksydoreduktazy (np.dehydrogenazy,oksydazy) — przenoszą elektrony i protony do odpowiedniego akceptora; 2) transferazy (np. aminotransferazy, acetylotransferazy, kinazy) — przenoszą określoną grupę chemiczną (np. aminową, acetylową itd.) z jednego związku do drugiego; 3) 	hydrolazy (np. proteazy, celulaza, inwertaza) — rozkładają substrat hydrolitycznie (tj. z jednoczesnym przyłączeniem cząsteczki wody); 4) liazy (np. dekarboksylazy aminokwasów) — odszczepiają pewne grupy od substratu bez udziału wody; 86 5) izomerazy — przebudowują strukturę cząsteczki bez jej rozkładu; 6) 1 i g a z y (syntetazy)—katalizują łączenie się dwóch cząsteczek. epichlorohydryny — trójczłonowe etery cykliczne zawierające w łańcuchu atom chloru. Przykładem jest epichlorohydryna C1CH2CHCH2, l-chloro-2,3-epoksypropan. Lotna ciecz, temp. O topn. — 48°C, temp. wrz. 117°C, nierozp. w wodzie, nieograniczenie rozp. w alkoholu i eterze, zapach chloroformu. Atom chloru w e. jest b. reaktywny, lecz na ogół w środowisku zasadowym najpierw ulega otwarciu pierścień tlenkowy, a następnie zachodzi reakcja podstawienia chloru. Stos. jako rozpuszczalnik estrów celulozy, żywic itp., do syntezy org. (np. żywice epoksydowe), w przem. farb i lakierów. epidian -* żywice epoksydowe. epimeryzacja — zjawisko zachodzące głównie w cukrach i polegające na zmianie konfiguracji przy asymetrycznym atomie węgla innym niż atom C1; np. e. D-glukozy w D-mannozę pod wpływem rozc. ługów CHO I H—C—OH I HO—C—H I H—C—HO I H—C—OH I CH2OH D-glukoza CHO I HO—C—H I HO—C—H I H—C—OH I H—C—OH I ch2oh D-mannoza Para takich cukrów różniących się konfiguracją przy jednym tylko atomie węgla nosi nazwę epimerów. Wszystkie epimery są diastereoizomerami (-» diastereoizomeria). epoksypochodne -» etery cykliczne. erb Er (łac. erbium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 68, m. atom. 167,26 + 3 (-» lantanowce). Razem z pierwiastkiem terbem odkryty w 1843 r. przez szwedzkiego chemika K. G. Mosandera, w tzw. ziemi itrowej, wydzielonej z minerału gadolinitu. Mosander otrzymał tlenek Er203, który później okazał się źródłem innych lantanowców: iterbu, holmu i tulu. E. jest srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 1497°C, temp. wrz. 2900°C, gęstość 9,16 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną sześciu izotopów trwałych: l62Er, 164Er, 166Er, 167Er, 168Er, i70Er. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3; jego sole zawierają różowy jon Er . Otrzymany w ilościach gramowych, nie ma w praktyce znaczenia. ergokalcyferol -*■ witamina D. erytromycyna — antybiotyk z grupy makrolidów zbudowany z aglikonu (wieloczłonowy pierścień) i dwóch cząsteczek cukru. Kryształy o temp. topn. 190-193°C, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w acetonie, alkoholu i chloroformie. Wykazuje charakter zasadowy, tworzy z kwasami sole dobrze rozp. w wodzie. E. ma działanie zbliżone do penicyliny. Łatwo wchłania się z przewodu  etery cykliczne pokarmowego i jest mało toksyczna. Stos. w postaci iniekcji lub drażetek w zakażeniach gronkowcami i paciorkowcami. estry — związki org. utworzone z reszt alkoholi (lub fenoli) i kwasów org. (karboksylowych lub sulfonowych) lub nieorg. (np. kwasu azotowego, siarkowego, fosforowego) w wyniku odciągnięcia z tych związków elementów cząsteczki wody (-+ estryfikacja). E. kwasów org. karboksylowych mają ugrupowanie —COO—, np. octan etylu CH3COOC2H5, acetylooctan etylu CH3COCH2COOC2H5, a e. kwasów org. sulfonowych — ugrupowanie —S020—, np. benzenosulfonian metylu C6H5S020CH3. Do e. kwasów nieorg. należą np. azotany alkilowe RONQ2, nitrogliceryna, siarczany dialkilowe (R)2S04, fosforany trialkilowe i in. Stos. jako rozpuszczalnik, półprodukty w syntezie org. oraz jako subst. zapachowe i smakowe. estry celulozy — produkty reakcji celulozy z kwasami org. lub nieorg. Własności tych estrów zależą od rodzaju kwasu oraz stopnia podstawienia celulozy przez grupy kwasowe, a także od m. 	cząst. estryfikowanej celulozy. Najważniejszymi obecnie przemysłowo e.c. są -* azotan celulozy, -* octan celulozy i -> octanomaślan celulozy. Stos. w przem. tworzyw sztucznych (jako masy wtryskowe), lakierniczym, materiałów wybuchowych. Znaczenie e.c. w przem. tworzyw sztucznych stopniowo maleje na korzyść innych tworzyw termoplastycznych, w pełni syntetycznych. estryfikacja — reakcja prowadząca do otrzym. estrów. Stosuje się następujące metody e.: 1) bezpośrednia, np. C2H5OH + CH3COOH ę±CH3COOC2H5 + H20 lub c2h5oh + hno3 c2h5ono2 + h2o charakteryzuje ją stan równowagi między reagentami; przesunięcie stanu równowagi w kierunku tworzenia estrów uzyskuje się przez dodanie w nadmiarze jednego z substratów lub usunięcie jednego z produktów, najczęściej wody (metodą azeotropową); do e. bezpośredniej zamiast kwasów są stos. chlorki lub bezwodniki kwasowe, a zamiast alkoholi — alkoholany; 2) wymienna (transestryfikacja), np. CH2=CHOOCCH3 + HCOOH ?± CH2=CHOOCH + + CH3COOH 3) przez działanie ketenem na alkohol, np. ROH + 0=C=CH2 - CH3COOR 4) przez działanie halogenkami na sole kwasów, np. R COOMe + XR - R COOR + MeX 5) przez reakcję Tiszczenki, np. 2CH3CHO - CH3COOC2H5 6) przez winylowanie, np. CH=CH -l- HOOCR - CH2=CHOOCR etambutal -» leki przeciwgruźlicze. etan CH3CH3; węglowodór alifat, nasycony (alkan). Gaz, temp. topn. — 182°Ć, temp. wrz. — 88°Ć, słabo rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, nie ma zapachu, jest palny, pali się słabo świecącym płomieniem, ciepło spalania 1557 kJ/mol (372,8 kcal/mol). Towarzyszy złożom ropy naftowej. Technicznie otrzym. przez krakowanie węglowodorów lub jako produkt uboczny podczas uwodorniania węgla. Stos. do syntez oraz jako paliwo. etanal -*■ octowy aldehyd. etanol -* etylowy alkohol. eten -* etylen. etenokarboksylowy kwas -*■ akrylowy kwas. eter -> dietylowy eter. eter naftowy — mieszanina lekkich węglowodorów parafinowych, wydzielana z ropy naftowej. Ciecz o temp. wrz. 25-80°C, gęstość ok. 0,65 kg/dm . Stos. do celów laboratoryjnych oraz w przemyśle, jako dobry rozpuszczalnik tłuszczów i olejów. etery — związki org., pochodne alkoholi lub fenoli, o wzorze ogólnym RORj. Rozróżnia się e. proste (gdy R i R, są jednakowe), np. C2H5OC2H5 (eter dietylowy) i e. mieszane (gdy R i Rt są różne), np. CgH5OCH3 (anizol). Są to związki b. trwałe, chem. obojętne, polarne, przeważnie o charakterystycznym zapachu. Otrzym. głównie z alkoholanów (lub fenolanów) i fluorowcoalkanów oraz przez odwadnianie alkoholi (-> eteryfikacja). Stos. jako rozpuszczalniki, np. eter dietylowy, anizol. etery celulozy — pochodne celulozy otrzym. przez eteryfikację grup alkoholowych w celulozie. Synteza e.c. polega na działaniu chlorków lub siarczanów alkilowych albo tlenku etylenu lub tlenku propylenu na alkalicelulozę. W zależności od stopnia podstawienia i od rodzaju podstawnika e.c. są rozp. w rozpuszczalnikach org. (etyloceluloza, benzyloceluloza, metyloceluloza o wysokim stopniu podstawienia) lub w wodzie (hydroksyetyloceluloza, hydroksypropyloceluloza, sól sodowa karboksymetylocelulozy, metyloceluloza o niskim stopniu podstawienia). Etylocelulozę z dodatkiem oleju mineralnego stosuje się w postaci zdzieralnych powłok na metale w celu zabezpieczenia przed korozją, a benzylocelulozę i metylocelulozę — do wyrobu lakierów. Rozp. w wodzie pochodne celulozy mają niezwykle różnorodne zastosowanie, podobne do zastosowań innych polimerów rozp. w wodzie (polialkohol winylowy, sole polikwasu akrylowego, politlenek etylenu): zagęstniki do farb drukarskich, koloidy ochronne (m.in. przy polimeryzacji suspensyjnej i emulsyjnej), składniki apretur włókienniczych i płuczek przy wierceniach geologicznych, dodatki do lodów i majonezów, spoiwa do farb klejowych, dodatki do glinki przy wyrobie porcelany, składniki uszlachetniające do synt. środków piorących. etery cykliczne — epoksypochodne; etery wewnętrzne. Wyróżnia się e.c. trójczłonowe, jak np. 1,2-epoicsyetan (nazwa zwyczajowa tlenek etylenu) CH2 CH2, 2,3-epoksybutan O CH3CH CHCH3 itd., ze względu na dużą łatwość rozpadu O pierścienia trójczłonowego i połączoną z tym reaktywność tych związków. Hydrolizowane tworzą glikole, reagują z alkoholami, aminami, fenolami, kwasami org., związkami magnezoorganicz87  eteryfikacja nymi, dając odpowiednie pochodne łańcuchowe. Otrzym. z chlorohydryn (wytwarzanych przez przyłączenie chloru i wody do alkenów) pod wpływem zasad RCH—CHR' + NaOH -+ RCH—CHR' + NaCl + H20 i i \/ Cl OH O Drugą metodą otrzym. e.c. jest reakcja epoksydowania, polegająca na bezpośredniej przemianie alkenu w epoksypochodną pod działaniem nadkwasu karboksylowego RCH=CHR' + RC—O—O—H -*■ II O RCH—CHR' + RC—O—H Stos. w syntezie organicznej. E.c. o większych pierścieniach są związkami dość trwałymi. Niektóre, np. tetrahydrofuran CH,—ch2 I I ch2 ^ch2 o i -+■ dioksan są stos. jako rozpuszczalniki w reakcjach organicznych. eteryfikacja — reakcja prowadząca do otrzym. eterów. Polega ona na: 1) odwadnianiu alkoholi, np. 2C2H5OH-—rC2H5OC2H5 "2U eter diety Iowy 2) działaniu diazoalkanów (w praktyce głównie diazometanu) lub siarczanów metylu i etylu na fenole, np. C6H5OH + CH2N2 - C6H5OCH3 eter fenylowo-metylowy 3) działaniu pochodnych lluorowcowych na alkoholany lub fenolany, np. C2H5Br + C6H5ONa -*■ C6H5OC2H5 eter etylowo-fenylowy Ta ostatnia reakcja ma duże zastos. do otrzym. eterów mieszanych. etionamid -> leki przeciwgruźlicze. etoksylowanie — reakcja wprowadzania do związków org. grupy etoksylowej C2HsO— następującymi sposobami: 1) przez przyłączenie alkoholu etylowego do nienasyconego wiązania, np. ch2=chcn + c2h5oh - c2h5och2ch2cn etoksypropiononitryl 88 evipan •4 2) przez działanie alkoholu etylowego na zw. diazoniowe, np. (C6H5N=N)+Cr + C2H5OH-*C6H5OC2H5 etoksybenzen 3) przez działanie etoksylanu sodu na fluorowcopochodne, np. CH3CH2CH2C1 + C2H5ONa -+ CH3CH2CH2OC2H5 eter etylowo-propylowy etylen C2H4, eten; najprostszy węglowodór nienasycony z grupy alkenów (olefin). Gaz o zapachu słodkawo-eterycznym, bezb., b. łatwo palny, temp. topn. — 169,5°C, temp. wrz. —103,7°C. H H \ / C=C / \ H H Granice wybuchowości mieszanin z powietrzem 2,75-28,6%, rozp. w wodzie i alkoholu, łatwo rozp. w eterze. Polimeryzuje trudno i można go przechowywać bez inhibitora. Ulega charakterystycznym dla związków alkenowych reakcjom przyłączania i utleniania. Wyst. w zmiennych ilościach w gazie ziemnym. Otrzym. w procesach termicznego rozkładu węglowodorów gazowych i ciekłych (piroliza etylenowo-propylenowa), z gazowych produktów procesów rafineryjnych (krakowanie termiczne), z gazów' koksowniczych, z acetylenu (metoda nieekonomiczna), z alkoholu etylowego (metoda laboratoryjna). Zastosowanie e. przedstawiono na rys. (str. 88). etylenodiamina ~+ diaminy. etylina — benzyna silnikowa, której liczbę oktanowy zwiększono przez dodanie tetraetylku ołowiu (-> benzyna silnikowa, etylizowanie) w ilości do 0,08% obj. W celu ostrzeżenia przed wdychaniem par e. i używaniem do mycia rąk, ze względu na dużą toksyczność, jest ona barwiona (np. na kolor niebieski). Handlowe gatunki e. różnią się liczbą oktanową. etylizowanie benzyny silnikowej -» benzyna silnikowa, etylizowanie. etylowanie — reakcja wprowadzania do cząsteczki związków org. rodnika etylowego —C2H5 na miejsce atomu wodoru przy atomie węgla, azotu lub tlenu, np. e. benzenu C6H6 -*• C6H5— C2Hs, e. aniliny C6H5—NH2 -»C6H5—NH—C2H5. Jedną z podstawowych metod e. związków aromat, jest -*■ Friedla-Craftsa reakcja. etylowy alkohol C2H5OH, etanol; monohydroksylowy, pierwszorzędowy alkohol alifat. nasycony. Bezb. ciecz, temp. topn. — 117,3°C, temp. wrz. 78,3°C, rozp. w wodzie i eterze; o charakterystycznym zapachu i piekącym smaku. Z metalami tworzy sole, zwane etanolanami * (alkoholanami), np. C2H5—ONa, (C2HsO)2Mg i (C2HsO)3A1, które stosuje się w syntezie org. W wyniku destylacji roztworów wodnych a.e. otrzymuje się mieszaninę azeotropową o zawartości 4,7% wody (alkohol, alkohol rektyfikowany, rektyfikat lub spirytus). Otrzym. w procesie fermentacji alkoholowej surowców zawierających cukry (owoce, ziemniaki, żyto itp.). Syntetycznie produkuje się go przez katalityczną lub kwasową hydratację (uwodnienie) etylenu; przez uwodornienie aldehydu octowego. Alkohol bezwodny (absolutny) otrzymuje się: a) przez ogrzewanie rektyfikatu z wapnem palonym (metoda stara); b) przez destylację rektyfikatu z dodatkiem benzenu; najpierw oddestylowuje w temp. 64,9°C mieszanina azeotropowa (benzen, alkohol, woda), następnie alkohol bezwodny. Alkohol denaturowany (denaturat) lub alkohol skażony jest rektyfikatem zawierającym dodatek zasad pirydynowych. W celu odróżnienia go od rektyfikatu jest zabarwiony na kolor fioletoworóżowy. A.e. stosuje się jako rozpuszczalnik w przem. chemicznym, do prod. wielu preparatów chem. i farmaceutycznych, np. eteru, w mieszaninie z benzyną jako paliwo do silników oraz w przem. spożywczym do prod. napojów alkoholowych. etylowy eter -* dietylowy eter. etyn -> acetylen. etynylowanic -*• Reppego synteza. europ Eu (łac. europium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 63, m. atom. 151,96 (—► lantanowce). W 1889 r. W. Crookes stwierdził, że widmo samarskitu, z którego wydobyto pierwiastek samar, wskazuje na obecność domieszki nieznanego pierwiastka. W 1901 r. francuski chemik E. A. Demarcay wydzielił ten pierwiastek z tlenku samaru Sm203. E. jest metalem o barwie żelaza, dość miękkim i kowalnym. Temp. topn. 826°C, temp. wrz. 1439°C, gęstość 5,26 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów trwałych: 151 Eu i '*3Eu. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3 i +2. Jony Eu3+ są bladoróżowe, Eu2+ — bezbarwne. Sole e. są stos. jako dodatki aktywujące do niektórych luminoforów. Izotop lslEu silnie pochłania neutrony, dzięki czemu e. może być użyty do sporządzania prętów sterujących do reaktorów jądrowych oraz osłon przed neutronami. eutektyk -* punkt eutektyczny. evipan -» barbiturany.  fajans — wyroby ceramiki szlachetnej o czerepie porowatym białym do jasnokrcmowego, przeważnie pokryte szkliwem nieprzezroczystym. F. wytwarzany był już w średniowieczu we Włoszech w mieście Faenza, skąd pochodzi jego nazwa. Odznacza się małą wytrzymałością mech. w porównaniu z porcelaną oraz dość dużą porowatością (chłonność wody 9-20%). Ze względu na skład mineralny rozróżnia się następujące rodzaje f.: ilasty, wapniowy, skaleniowy, szamotowy, mieszany, majolikowy; ze względu na zastos. rozróżnia się f.: sanitarny, stołowy, techniczny i fajansowe płytki ścienne. Czerep fajansowy jest przepuszczalny dla cieczy i gazów, w związku z tym niektóre jego gatunki stos. są do wyrobu filtrów. Wyroby formuje się z mas lejnych przez odlewanie w formach gipsowych lub z mas piast, ręcznie lub na wrzecionach formierskich. F. wypalany jest dwukrotnie (z wyjątkiem wyrobów sanitarnych z f. szamotowego), pierwszy raz w temp. 1230-1300°C i drugi raz, po nałożeniu szkliwa, w temp. ok. 1050°C. Niższa temp. wypalania f. ze szkliwem umożliwia stos. dużej palety farb podszkliwnych do zdobienia wyrobów artystycznych i stołowych. Jedną z ważniejszych wad f. jest pękanie szkliwa po pewnym okresie użytkowania i wchłaniania przez porowaty czerep cieczy, powodujących trwałe zabrudzenie wyrobów. fakiel -> pochodnia. fale materii -»■ de Brogliea fale. fanodorm ~+ barbiturany. Faradaya liczba -> Faradaya stała. Faradaya prawa elektroliza. Faradaya stała F — Faradaya liczba; uniwersalna stała fiz. równa iloczynowi liczby Avogadra N4 i ładunku elementarnego e (ładunku elektronu) F = N^e = 96484,56 ±0,27 C./mol S.F. jest ładunkiem eicktr., którego przepływ przez elektrolit powoduje wydzielenie na elektrodach jednego gramorównoważnika substancji (-* elektroliza). farbiarka -» barwiarka. farby — wyroby lakierowe pigmentowane, tworzące powłokę kryjącą, która spełnia różnorodne funkcje, przede wszystkim funkcję ochronną. Rozróżnia się typy farb w zależności od: a) rodzaju subst. błonotwórczej, np. f. ftalowe, chlorokauczukowe, poliwinylowe itp.; b) rodzaju pigmentu podstawowego, np. f. 	miniowe, aluminiowe, grafitowe itp.; c) własności, np. termoodpome, antykorozyjne itp.; d) funkcji jakie spełniają w zestawie, np. f. do gruntowania, nawierzchniowe, podkładowe; ej metody nanoszenia, np. f. do malowania elektroforetycznego. do natrysku elektrostatycznego itp. farby „antifouling” -*■ farby przeciwporostowe. farby antykorozyjne — farby stos. na odpowiednio przygotowane podłoże metalowe (w przypadku stali i żeliwa — farby przeciwrdzewne), mające zdolność zapobiegania korozji dzięki zawartości aktywnych składników hamujących korozję podłoża. F.a. dzieli się na gruntowe, podkładowe i nawierzchniowe. Farby do gruntowania i podkładowe zawierają najczęściej pigmenty przeciwrdzewne: minię ołowianą (farby miniowe), żółcień cynko90 farby miniowe wą zasadową, chromian strontu (farby chromianowe), pył cynkowy (farby cynkowe), pył ołowiany lub pigmenty osadzone na nieaktywnym rdzeniu, tzw. otoczkowe, lub czerwień żelazową. Farby nawierzchniowe zawierają najczęściej biel cynkową, błyszcz żelaza, pył aluminiowy z dodatkiem pigmentów barwiących. Jako subst. błonotwórczą stosuje się preparowane oleje roślinne, stopy olejno-żywiczne, żywice alkidowe, żywice poliwinylowe, epoksydowe, poliuretany, chlorokauczuk i in. F.a. nakłada się na oczyszczone podłoże wielowarstwowo, do gruntowania najczęściej jednokrotnie, farby podkładowe 1-2-krotnie, farby nawierzchniowe 2-5-krotnie, w zależności od rodzaju subst. błonotwórczej. Powłoki z farb gruntowych są najczęściej nieodporne na wpływy atmosferyczne i wymagają pokrycia farbami nawierzchniowymi. farby ceramiczne — barwne materiały mineralne, odporne na działanie wysokiej temp., używane do zdobienia ceramiki i szkła. Składają się z pigmentu i topnika. Jako pigment stosuje się np. Fe203 (brązowy i czarny), CuO (zielony), CoO (niebieski), NiO (zielony), metaliczne złoto, srebro, platynę. Topnik podczas wypalania topi się i wprowadza barwnik do szkliwa. farby cynkowe — wyroby lakierowe zawierające jako podstawowy pigment pył cynkowy. W zależności od zawartości pyłu cynkowego w częściach nielotnych rozróżnia się f.c. o średniej zawartości pyłu cynkowego — do ok. 70% i f.c. o dużej zawartości pyłu cynkowego — powyżej 85%, z których powłoki wykazują zanikającą w czasie eksploatacji ochronę katodową podłoża. W zależności od rodzaju subst. błonotwórczej rozróżnia się f.c. olejno-żywiczne, chlorokauczukowe, epoksydowe, etylokrzemianowe itd. F.c. są stos. do ochrony antykorozyjnej metali jako farby do gruntowania i do czasowego zabezpieczania metali przed korozją oraz do malowania powierzchni poddawanych później procesom zgrzewania lub spawania. Powłoki z f.c., ze względu na nieodporność pyłu cynkowego na działanie wpływów atmosfery powinny być pokrywane farbami lub emaliami nawierzchniowymi. farby do gruntowania — farby przeznaczone do nakładania bezpośrednio na podłoże, zwykle uprzednio przygotowane, polepszające przyczepność i inne własn. techniczne pokrycia lakierowego. F.d.g. przeciwrdzewne zawierają pasywujące pigmenty antykorozyjne. Nakłada się je najlepiej za pomocą pędzla, a także natryskowo, przez zanurzenie, elektrostatycznie, elektroforetycznie. Zapewniają ochronę antykorozyjną podłoża. Powłoki powinny być po krótkim czasie pokryte farbami nawierzchniowymi. Dla innych rodzajów powierzchni stosuje się do gruntowania również pokosty i lakiery (drewno, niektóre rodzaje tynków) lub farby emulsyjne (tynki, azbestocement). farby drukarskie — farby graficzne; ciekłe lub półciekłe materiały barwne stos. do otrzym. reprodukcji techniką druku. F.d. składają się z: 1) subst. barwiącej (zwykle dobrze rozdrobnionego pigmentu, ew. z dodatkiem barwników, 2) spoiwa służącego do równomiernego rozprowadzania pigmentu na prasie drukarskiej oraz do związania pigmentu z podłożem (przeważnie papierem) za pomocą środka wiążącego, stanowiącego składnik spoiwa. Skład farby zależy głównie od techniki druku i żądanego sposobu schnięcia. F.d. zależnie od techniki druku dzieli się na: 1) typograficzne — przeznaczone do druku wypukłego,.2) litograficzne, 3) offsetowe — przeznaczone do druku płaskiego, 4) rotograwiurowe — przeznaczone do druku wklęsłego. Jako subst. barwiących używa się najczęściej pigmentów org.: azowych, trifenylometanowych, ftalocyjaninowych, sadzy itp. Wypełniaczami są odpowiednio preparowane glinki, biel barowa, wodorotlenek glinowy, węglan magnezowy i in. Jako środek wiążący stosuje się żywice naturalne (damara, kopale, szelak, asfalt), modyfikowane (fenolowe i maleinowe żywiczany) oraz syntetyczne (kumaronowo-indenowe, fenolowe, alkidowe itp.), pochodne celulozy, kauczuk chlorowany. Zależnie od sposobu schnięcia fazę rozpraszającą f.d. stanowią: oleje schnące, jak lniany, tungowy (schnięcie chem.), oraz roztwory żywic w rozpuszczalnikach org. (schnięcie fiz.). Badania f.d. najlepiej przeprowadzać na próbnych maszynach drukarskich. farby emulsyjne — wyroby lakierowe pigmentowane zawierające spoiwo w postaci emulsji wodnej. Jako spoiwo stosuje się najczęściej polioctan winylu, żywicę i kopolimery akrylowe. F.e. nie zawierają rozpuszczalników org., rozcieńcza się je wodą. Po wyschnięciu tworzą powłoki przepuszczające powietrze i parę wodną, nie przepuszczające wody, nie ścierające się na sucho i mokro, dające się zmywać wodą z dodatkiem mydła lub innych środków piorących. F.e. stosuje się do malowania tynków, murów, elementów z betonu i gipsu, azbestocementu, ceramiki, drewna, płyt pilśniowych, paździerzowych i wiórowych, tektury, papieru i tkanin. Można nimi malować metale po uprzednim zagruntowaniu farbą przeciwrdzewną. F.e. na polioctanie winylu nie mogą być stos. do malowania świeżych tynków, wykazujących odczyn alkaliczny, nadają się do ępgo f.e. akrylowe. farby graficzne -> farby drukarskie. farby klejowe — farby zawierające jako spoiwo wodny roztwór kleju malarskiego (krochmalnego) lub zwierzęcego (kostnego), jako wypełniacz —■ kredę pławioną oraz pigmenty nieorg. i org. F.k. stosuje się do malowania tynków. Przed malowaniem powierzchnię tynku należy zagruntować wodnym roztworem siarczanu miedziowego i mydła. Procentowy udział kredy i pigmentów w f.k. zależy od koloru pigmentu oraz intensywności uzyskiwanego koloru tynku; konsystencja f.k. zależy przede wszystkim od nasiąkliwości podłoża, temp. powietrza, wilgotności itp. farby krzemianowe — farby na spoiwie stanowiącym wodny roztwór szkła wodnego lub roztwór krzemianów org. hydrolizujących (np. krzemianu etyfu) z dodatkiem pigmentów, wypełniaczy, a w niektórych przypadkach z dodatkiem utwardzacza. Produkowane są f.k. antykorozyjne i emulsyjne. F.k. antykorozyjne otrzymuje się z krzemianów, dla których stosunek molowy krzemionki do składników alkalicznych (tzw. moduł szkła wodnego) wynosi 2,7-4,5. Powłoki na szkle wodnym o dużym module są samoutwardzałne. na szkle wodnym o małym lub średnim module wymagają utwardzania termicznego (120-200°C) lub chemicznego — rozc. roztworami kwasów lub wodorosoli. F.k. antykorozyjne są przeważnie pigmentowane pyłem cynkowym lub jego mieszaniną z aluminium. Powłoki są odporne na wysoką temp. i działanie większości rozpuszczalników org. F.k. emulsyjne znajdują ograniczone zastos. w budownictwie do malowania tynków. F.k. są jedno-, dwu- lub trójskładnikowe. farby miniowe — wyroby lakierowe, których podstawowym składnikiem pigmentowym jest minia ołowiana, przeważnie w mieszaninie z wypełniaczami. F.m. stosuje się do gruntowania metali żelaznych. Powłoki wykazują doskonałe własn. przeciwrdzewne, są jednak nieodporne na działanie czynników atmosferycznych i wymagają pokrycia farbami lub emaliami nawierzchniowymi. Ze względu na rodzaj subst. błonotwórczej rozróżnia się f.m.: olejne, ftalowe, chlorokauczukowe, epoksydowe itd. F.m. nakłada się bezpośrednio na podłoże za pomocą pędzla. Nie91  farby ognioochronne wskazane jest malowanie natryskiem pneumatycznym ze względu na szkodliwe oddziaływanie minii ołowianej na organizm ludzki. farby ognioochronne — wyroby lakierowe hamujące rozprzestrzenianie się ognia i palenie się pokrytych nimi przedmiotów łatwo palnych dzięki zawartości trudno palnej lub niepalnej subst. błonotwórczej i dodatków subst. hamujących palenie. F.o. są stos. do malowania przedmiotów drewnianych i drewnopochodnych lub metalowych. F.o. do przedmiotów metalowych hamują nadmierne ogrzewanie się podłoża i osłabienie nośności konstrukcji. Stosuje się je w zestawie z farbą antykorozyjną podkładową i farbami lub emaliami nawierzchniowymi. Subst. błonotwórczymi f.o. mogą być dyspersje polimerów winylowych, metyloceluloza, małocząsteczkowe żywice mocznikowe, chlorowane żywice epoksydowe. Zawierają też środki wydzielające w wysokiej temp. gazy niepalne, np. urotropinę, fosforan amonowy itp. farby podkładowe — podkłady; wyroby lakierowe przeznaczone do nakładania na uprzednio zagruntowane i ew. zaszpachlowane podłoże. Podkłady nakłada się przed nałożeniem warstw wierzchnich (ostatecznych) pokrycia lakierowego. farby prądoprzewodzące — wyroby lakierowe antykorozyjne, z których powłoki wykazują dostateczną zdolność przewodzenia prądu elektr. Stos. do antykorozyjnego zabezpieczania powierzchni metalowych poddawanych procesowi zgrzewania elektr., np. w przem. motoryzacyjnym, i do czasowego zabezpieczania stali poddawanej później spawaniu, np. w przem. stoczniowym. F.p. zawierają jako subst. błonotwórcze — estry epoksydowe, żywice ftalowe kopolimeryzowane, oleje uretanowe, żywice epoksydowe; jako pigmenty — pył cynkowy, aluminiowy, miedzi, niklu, różnych stopów metali. farby proszkowe — wyroby lakierowe w postaci proszków, w skład których wchodzą żywice, pigmenty, wypełniacze i środki pomocnicze. Ze względu na metodę nanoszenia na malowaną powierzchnię dzieli się je na f.p. do natrysku elektrostatycznego i do fluidyzacji. F.p. otrzymuje się przez wstępne stapianie synt. żywic z dodatkiem pigmentów, wypełniaczy, środków pomocniczych i ew. utwardzaczy, chłodzenie i mielenie. Powłoki wymagają suszenia (stapiania) w temp. 160-200°C w czasie 5-40 min. Do wyrobu f.p. stosuje się żywice epoksydowe, akrylowe, poliestrowe, poliuretanowe; do grupy tej zalicza się też proszki z tworzyw sztucznych (polietylen, nylon itp.). F.p. do natrysku elektrostatycznego muszą mieć właściwe parametry elektr., umożliwiające nanoszenie za pomocą specjalnych pistoletów, po uzyskaniu odpowiedhiego ładunku elektr. Po naniesieniu na malowaną powierzchnię utrzymują się pod wpływem ładunku elektr., następnie są stapiane w podwyższonej temp. Stos. f.p. poprawia warunki bhp w czasie malowania i suszenia ze względu na brak rozpuszczalników. Po jednokrotnym malowaniu można uzyskać pokrycie o grubości 30-200 pm. F.p. są stos. do malowania stali, aluminium, cynku, szczególnie drobnych detali, jak obudowa aparatury, sprężyny, metalowe meble o konstrukcji rurkowej, grzejniki blaszane, obręcze kół samochodowych, jako pokrycia podkładowe lub jednowarstwowe ochronno-dekoracyjne. farby przeciw porostowe — farby „antifouling”; farby zawierające subst. trujące dla organizmów znajdujących się w morzu, zabezpieczające części podwodne kadłubów okrętowych przed obrastaniem. Jako subst. trujące stosuje się związki metaloorg., głównie cyny, miedzi, arsenu, rtęci oraz tlenki miedzi. Do prod. f.p. stosuje się różne subst. błonotwórcze; pigmentowane są głównie bielą cynkową i czerwienią żelazową. 92 farby reaktywne — grunty reagujące, farby do gruntowania antykorozyjne dwu- lub jedno-składnikowe, przeznaczone do pasywacji podłoża stalowego lub z metali nieżelaznych. F.r. tworzą powłoki o doskonałej przyczepności do podłoża dzięki reakcjom chemicznym z podłożem, poza tym zwiększają przyczepność następnej warstwy powłoki lakierowej. Mogą być także stos. jako środek ochrony czasowej przed korozją. F.r. są najczęściej dwuskładnikowe — subst. błonotwórczą jest poliwinylobutyral pigmentowany żółcienią cynkową zasadową, utwardzaczem jest roztwór kwasu fosforowego. Po zmieszaniu składniki reagują między sobą i z podłożem dając cienkie, prześwitujące powłoki. Stos. do malowania metali lekkich, szczególnie aluminium i cynku, w celu zwiększenia przyczepności następnej warstwy, oraz metali żelaznych. Nakłada się je natryskiem pneumatycznym lub rzadziej pędzlem na bardzo starannie oczyszczone i odtłuszczone podłoże. Grubość powłoki wynosi 8-13 pm. farmakopea — zbiór opisów leków zatwierdzonych do użytku, podający obowiązujące normy tożsamości, czystości i zawartości oraz warunki przechowywania i dawkowanie. W poszczególnych krajach obowiązują f. narodowe. W Polsce obowiązuje obecnie Farmakopea Polska IV. Poza tym jest f. europejska i międzynarodowa. faza — jednorodna (mająca jednakowe własn. fiz. i chem. w każdym punkcie) część układu termodynamicznego ograniczona powierzchnią rozdziału od innych części tego układu (-» napięcie powierzchniowe). Układ: ciało stałe — ciecz — para jest układem trójfazowym, w którym każdy stan skupienia subst. tworzy oddzielną f, (-► Gibbsa reguła faz, -* przemiana fazowa). faza rozproszona (rozdrobniona) — faza rozdrobniona w fazie drugiej (zwartej) w postaci pęcherzyków, kropel lub ziaren. F.r. występują w przemysłowych procesach przepływowych, dyfuzyjnych i in. fenacetyna -» leki przeciwbólowe, fenactil -» leki psychotropowe. fenantren C14H10; węglowodór aromat, o trzech skondensowanych pierścieniach benzenowych, izomer antracenu. Płatki, temp. topn. 100-101°C, temp. wrz. 332°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, benzenie i eterze. Wyst. w oleju antracenowym, w smole pogazowej w ilości ok. 5%. Stos. do syntez barwników, materiałów wybuchowych i leków. fenazolina -» leki przeciwhistaminowe. fenobarbital -> barbiturany. fenol C6H5OH, hydroksybenzen; najprostsza pochodna hydroksylowa aromat. Bezb. kryształy o temp. topn. 41CC i temp. wrz. OH fermentacja 182°C, rozp. w wodzie i rozpuszczalnikach org.; charakterystyczny ostry zapach, silny antyseptyk, trujący, ma własn. kwasowe. Otrzym. ze smoły pogazowej oraz syntetycznie przez chlorowanie benzenu i hydrolizę uzyskanego chlorobenzenu wodorotlenkiem sodowym pod zwiększonym ciśn. (proces Dow), przez oksychlorowanie benzenu i hydrolizę bezciśnieniową chlorobenzenu (metoda Raschiga) C6H5 + HC1 + 1/2 02 C6H5C1 + HzO C6H5OH + HC1 oraz z wodoronadtlenku kumenu (metoda kumenowa, najbardziej ekonomiczna). Stos. jako półprodukt w przem. tworzyw sztucznych (kaprolaktam, dian, żywice fenolowo-formaldehydowe), barwników, farmaceutycznym. fenol, produkcja metodą kumenową — przemysłowa metoda równoczesnego wytwarzania fenolu i acetonu z benzenu i propylenu. Benzen alkiluje się propylenem (wobec A1C13 jako katalizatora) i utlenia otrzymany izopropylobenzen (kumen) do wodoroSchemat ideowy produkcji fenolu metodą kumenową nadtlenku kumenu (WNTK), który pod wpływem kwasu siarkowego rozkłada się na fenol i aceton (rys.). Mieszanina poreakcyjna zawiera ok. 50% fenolu i 35% acetonu. fenole — grupa związków aromat, zawierających jedną lub więcej grup hydroksylowych związanych z pierścieniem aromat. Przedstawicielem ich jest hydroksybenzen (-» fenol). F. 	dzieli się na mono-, di- itd. hydroksylowe, np. krezol CH3C6H4OH, pirokatechina l,2-HOC6H4OH, pirogalol 1,2,3-(HO)3C6H3 i in. F. są związkami o własn. słabo kwasowych, podatnymi na utlenianie, szczególnie, gdy zawierają grupy —OH w położeniu para. Otrzym. ze smoły pogazowej wysokotemperaturowej, ze smół wytlewnych i syntetycznie z aromat, chloropo- chodnych, kwasów sulfonowych i amin pierwszorzędowych. Stos. jako półprodukty w przem. barwników org., farmaceutycznym, tworzyw sztucznych. Sole f. z metalami alkalicznymi (fenolany ArOMe) w przeciwieństwie do alkoholanów nie hydrolizują w wodzie, stąd otrzym. są przez zobojętnianie f. ługami i odparowanie roztworu. Stos. w roztworach wodnych do wielu reakcji kondensacji, np. do reakcji sprzęgania ze związkami diazoniowymi na barwniki azowe. fenoplasty — tworzywa fenolowo-formaldehydowe; tworzywa sztuczne otrzym. z żywic fenolowo-formaldehydowych (-» nowolaki, -*• rezole). F, odznaczają się wytrzymałością mech., odpornością chem. i cieplną oraz dobrymi własn. elektroizolacyjnymi. Z żywic fenolowo-formaldehydowych otrzymuje się przede wszystkim -+ tłoczywa fenolowe. Do f. należą także -» laminaty fenolowe stos. głównie w elektrotechnice. Żywic fenolowoformaldehydowych używa się ponadto do klejenia drewna przy wyrobie sklejki oraz do wytwarzania lakierów. fenylenodiamina -* diaminy. fenyloamina -» anilina. 2-fenylobenzopiron -* flawon. 2-fenylochromon -► flawon. fenylohydrazyna C6H5NHNH2; najprostsza pochodna aromat, hydrazyny, odkryta przez Emila Fischera w 1875 r. Żółte płatki, temp. topn. 19°C, temp. wrz. 243,5°C, trudno rozp. w wodzie, rozp. w rozc. kwasach i rozpuszczalnikach org., trująca, wywołuje egzemę. Otrzym. przez redukcję soli benzenodiazoniowej siarczynem sodowym. Stos. do syntezy org. jako środek redukujący, w analizie jako odczynnik na aldehydy, ketony i cukry (-► osazony) oraz do wykrywania i kolorymetrycznego oznaczania Au, Mo, P i wagowego oznaczania Ag i W. fenylokarbinol -*■ benzylowy alkohol. fenyloosazony -* osazony. fenylowo-metylowy eter -» anizol. fenylowo-metylowy keton ->■ acetofenon. ferm Fm (lac. fermium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie aktynowców, Z = 100, m. atom. 257,0951 (-> aktynowce). Odkryty razem z einsteinem w 1952 r. w produktach podziemnego wybuchu termojądrowego; identyfikację pierwiastka przeprowadzono mając do dyspozycji ok. 200 atomów. Pierwotnie nadano mu nazwę „centur”, w 1955 r. przemianowano na cześć twórcy pierwszego reaktora jądrowego H. Fermiego. W 1954 r. otrzymany przez bombardowanie uranu jonami tlenu przyspieszonymi w akceleratorze. Obecnie izotopy f. otrzymuje się przez wieloletnie napromienianie plutonu w reaktorze jądrowym. Najdłuższy czas życia ma izotop 257Fm (T1/2 = 80 d). Własności chem. f. zbadano na ilościach wskaźnikowych. Stwierdzono, że wyst. on w stopniu utlenienia +3, tworzy jony Fm3+. wykazuje skłonność do tworzenia związków kompleksowych. fermentacja — cykl reakcji biochemicznych zachodzących pod katalitycznym wpływem enzymów drobnoustrojów. F. prowadzi do przemiany substratów środowiska fermentacyjnego niekiedy 93  fermiony z jednoczesnym wydzieleniem produktów gazowych. Najczęściej stos. rodzajami f. są: F. 	alkoholowa — beztlenowa przemiana węglowodanów na alkohol etylowy i C02; ulćgają jej głównie cukry proste — glukoza, fruktoza i mannoza pod wpływem drobnoustrojów, głównie drożdży, wytwarzających duże ilości zymazy (kompleks enzymatyczny), oraz cukry złożone — sacharoza, maltoza i in., a także prostsze dekstryny pod wpływem gatunków drożdży wytwarzających swoiste hydrolazy, rozkładające te cukry na cukry proste. F. alkoholowa soków owocowych zawierających glukozę i fruktozę daje napoje alkoholowe typu win. Do prod. czystego alkoholu etylowego jako surowiec stosuje się subst. 0 dużej zawartości skrobi (np. ziemniaki, zboża). Skrobia pod wpływem enzymów amylolitycznych zawartych w kiełkującym jęczmieniu (tzw. słodzie), hydrolizuje do maltozy, a następnie pod wpływem enzymu zwanego maltazą, zawartego w drożdżach, hydrolizuje do glukozy. Tak uzyskany roztwór glukozy poddaje się f. alkoholowej i w wyniku rektyfikacji otrzymuje się alkohol etylowy. F. 	octowa — tlenowa przemiana alkoholu etylowego na kwas octowy pod wpływem bakterii octowych. Surowcem są 5-10-proc. wodne roztwory alkoholu etylowego (rozcieńczone wina). Przemiana ta zachodzi w obecności tlenu powietrza pod wpływem enzymów: dehydrazy, oksydazy i mutazy alkoholowej, zawartych w grzybkach i pleśniach octowych. F. 	mlekowa — beztlenowa przemiana węglowodanów (glukozy, sacharozy, maltozy, laktozy) pod wpływem bakterii Bacillus Delbriicki z utworzeniem kwasu mlekowego. W zależności od rodzaju bakterii otrzymuje się kwas d( —)- lub l( + )-mlekowy, albo racemat. F. mlekowa zachodzi także np. podczas ukwaszania mleka, kiszenia kapusty i ogórków. Istnieją jeszcze inne typy fermentacji, np. masłowa, cytrynowa (otrzym. kwasu cytrynowego), propionowa itd. fermiony -» cząstki elementarne. ferryty — związki chem. powstające przez spiekanie mieszaniny tlenków, w której jednym ze składników jest tlenek żelazowy Fe203, pozostałe to jeden lub kilka tlenków innego metalu, np. MnO, CuO, NiO, MgO, Li20, CdO, BaO. F. mają rozmaite zastos. w technice; m.in. ze względu na b. dobre własn. magnetyczne stosuje się je do wyrobu rdzeni cewek indukcyjnych, magnesów trwałych, elementów pamięciowych maszyn liczących. Ficka prawa -» dyfuzja. fiksanal -*■ odważka analityczna. filtr — aparat do przeprowadzania procesu filtracji. Zależnie od rodzaju przegrody filtracyjnej rozróżnia się f. z przegrodą ziarnistą, tkaninową i ceramiczną, a w zależności od sposobu działania — f. o działaniu okresowym (cedzidła, prasy filtracyjne) 1 ciągłym (f. bębnowe, tarczowe, taśmowe). Przepływ cieczy przez przegrodę filtracyjną może być spowodowany ciśn. hydrostatycznym (f. grawitacyjne), nadciśnieniem wytworzonym przed przegrodą (f. ciśnieniowe) lub podciśnieniem za nią (f. próżniowe). F. 	są stos. do rozdzielania mieszanin niejednorodnych (zawiesin, odpylania gazów). F. do odpylania gazów stanowią jedną z £-up odpylaczy. filtr bębnowy — filtr próżniowy lub ciśnieniowy z przegrodą tkaninową, pracujący w sposób ciągły, używany do filtrowania znacznych ilości zawiesiny o dużej zawartości ciała stałego. Najczęściej stosuje się f.b. próżniowy (rys.). Zasadniczym elementem filtru jest obrotowy bęben 1 podzielony na 10-30 komór 94 (sekcji), częściowo zanurzony w wannie 2 zawierającej zawiesinę przeznaczoną do filtracji. Powierzchnia boczna bębna (perforowana)jest obciągnięta tkaniną filtracyjną. W czasie obrotu bębna poszczególne jego komory są łączone przez głowicę rozdzielczą 3 z układem próżniowym bądź ze źródłem sprężonego powietrza. Mieszadło 4 przeciwdziała osadzaniu się cząstek ciała stałego na dnie wanny. W wyniku różnicy ciśnień między wnętrzem komór bębna zanurzonych w zawiesinie a powierzchnią zawiesiny, ciecz przenika do ich wnętrza przez warstwę osadu i tkaninę filtracyjną, cząstki ciała stałego natomiast zostają zatrzymane. W miarę obrotu bębna wzrasta grubość warstwy osadu na przegrodzie filtracyjnej. Po wynurzeniu się z zawiesiny komory są w dalszym ciągu połączone z układem próżniowym (podsuszanie osadu, mycie i powtórne podsuszanie). Po tych zabiegach komory kolejno łączy się ze źródłem sprężonego powietrza (oddmuch osadu) i następnie usuwa osad skrobakiem 5. Zależnie od właściwości osadu stosuje się różne sposoby zdejmowania go z przegrody filtracyjnej: skrobakowy, sznurkowy, wałkowy. Po zdjęciu osadu, w trakcie dalszego obrotu bębna odcinek bębna odpowiadający danej komorze zanurza się w wannie z zawiesiną, zostaje wznowione połączenie komory z układem próżniowym i cykl się powtarza. filtr ceramiczny — filtr z ceramiczną przegrodą filtracyjną, stos. przede wszystkim do oczyszczania cieczy gorących i chemicznie agresywnych. Przegrody w kształcie płyt są stos. w cedzidłach, w kształcie elementów cylindrycznych, zwanych świecami filtracyjnymi — w filtrach świecowych. Filtry świecowe (rys.) zawierają Przesącz _Powietrze sprężone Filtr ceramiczny: / — korpus, 2 — pokrywa, 3 — dno sitowe, 4 śruby pionowe, 5 — świece filtracyjne do kilkudziesięciu świec i pracują jako próżniowe (wnętrze świec połączone z próżnią), bądź jako ciśnieniowe (ciecz oczyszczana doprowadzana pod zwiększonym ciśnieniem).  Fischera-Tropscha synteza filtr do gazu —► odpylacz. filtr piaskowy — filtr z ziarnistą przegrodą filtracyjną w postaci warstwy żwiru i piasku, pracujący okresowo. Przepływ cieczy przez przegrodę następuje pod działaniem ciśn. hydrostatycznego (f.p. hydrostatyczny) lub podwyższonego ciśn. filtrowanej cieczy (f.p. ciśnieniowy). F.p. ciśnieniowy (rys.)jest zamkniętym cylindrycznym zbiornikiem /, z dnem rusztowym 2, na którym spoczywa warstwa materiału ziarnistego — warstwa żwiru bezpośrednio na ruszcie, a na niej warstwy piasku 3 o coraz mniejszym uziarnieniu. Zawiesinę tłoczy pompa przewodem 4. Przesącz odpływa króćcem 5. Cząstki ciała stałego zostają zatrzymane w warstwie materiału ziarnistego. Po nagromadzeniu się osadu w przegrodzie ziarnistej, wydajność filtru maleje; przegrodę ziarnistą należy oczyścić. W tym celu przerywa się doprowadzenie zawiesiny króćcem 4 i doprowadza w dużej ilości czystą ciecz, powodującą rozluźnienie warstwy ziarnistej i wymycie osadu, który w postaci zawiesiny odpływa króćcem 6. Po przemyciu cząstki materiału stałego tworzące przegrodę opadają na ruszt kolejno wg wielkości ziarn (-» sedymentacja) i formują oczyszczoną przegrodę filtracyjną. Rozpoczyna się następny cykl filtracji. F.p. są stos. do filtracji wody czerpanej z rzek lub jezior po wstępnym oczyszczeniu w osadnikach. filtr tarczowy — filtr próżniowy z przegrodą tkaninową pracujący w sposób ciągły. Na drążonym wale 2 (rys.) są osadzone obracające się wraz z nim tarcze 1 o perforowanej powierzchni bocznej obciągnięte tkaniną filtracyjną. Dolna część bocznej powierzchni tarcz jest zanurzona w filtrowanej zawiesinie doprowadzanej do wanny 3. Wnętrze tarcz, przez przewody łączące i głowice rozdzielczą, jest połączone z układem próżniowym, który wytwarza w nich ciśn. niższe niż po stronie zewnętrznej. Ciecz (przesącz) przepływa przez warstwę zatrzymanego osadu oraz przegrodę filtracyjną do wnętrza tarcz i jest usuwana na zewnątrz. Osad zostaje zatrzymany na przegrodzie filtracyjnej i po jej wynurzeniu się z zawiesiny oraz podsuszeniu — zdjęty. W f.Ł nie stosuje się mycia osadu, co jest wadą tego typu filtrów. filtr workowy -* odpylacz workowy. filtracja — proces prowadzony w celu oddzielania płynów (zwłaszcza cieczy) od subst. stałych. F. polega na przetłaczaniu zawiesin przez przegrody porowate, które przepuszczają płyn, a zatrzymują ciało stałe. Oddzielona ciecz nosi nazwę przesączu (filtratu), a otrzymane ciało stałe — osadu (placka) filtracyjnego. Różnica ciśnień powodująca przepływ cieczy może być wywołana ciśn. gazu znajdującego się nad zwierciadłem zawiesiny, ciśn. hydrostatycznym słupa cieczy, działaniem pompy tłoczącej bądź obniżeniem ciśn. pod przegrodą filtracyjną. F. prowadzi się w filtrach (np. prasy, nucze) lub w wirówkach. Osad otrzymany podczas filtracji jest często przemywany odpowiednią cieczą w celu odzyskania cieczy zawartej w osadzie lub oczyszczenia osadu. F. jest procesem powszechnie stosowanym m.in. w przem. chem., spożywczym, farmaceutycznym. fiolet krystaliczny — chlorowodorek heksametylo-p-rozaniliny. Jeden z ważniejszych barwników zasadowych trifenylometanowych. Tworzy kryształy o mosiężnym połysku, łatwo rozpuszczalne w wodzie — roztwór ma barwę fioletową. Barwi wełnę oraz zaprawioną bawełnę na kolor fioletowy z błękitnym odcieniem; mało odporny na światło. Stos. do barwienia wyrobów z włókna poliakrylonitrylowego (anilany), wyrobów papierniczych, ołówków kopiowych i farb drukarskich oraz jako środek dezynfekcyjny (fiolet gencjanowy) i wskaźnik w analizie. Fischer Emil Hermann (1852-1919) — chemik i biochemik niemiecki, profesor m.in. uniwersytetu w Berlinie. Opracował syntezę glukozy i peptydów oraz wyjaśnił skład białek, budowę kofeiny, puryny i teobrominy. Uznaje się go za twórcę biochemii. W 1902 r. otrzymał nagrodę Nobla. Fischera-Tropscha synteza — proces otrzymywania frakcji węglowodorowych i związków org. zawierających tlen z mieszaniny tlenku węgla i wodoru (-*■ gaz syntezowy). Proces ten (opracowany w latach 1920-1926 przez F. Fischera i H. Tropscha) przebiega pod ciśn. 10-15 MPa; w obecności alkalizowanych katalizatorów metalicznych tworzą się z tej mieszaniny alkohole, aldehydy, ketony oraz kwasy karboksylowe. Reakcje przebiegają następująco 2nH2 + MCO-+CnH2n+1OH +(n - 1)H20 (2n — 1) H2 + nCO -> C„H2nO + (n — 1)H20 aldehydy lub ketony (2n - 2) H2 + nCO -» C„H2n02 + (« - 2) H20 kwasy karboksylowe Pod niższym ciśn. (do 3 MPa) i w obecności katalizatorów kobaltowych otrzymuje się przede wszystkim węglowodory (alkany, alkeny) 2nH2 -I- nCO -»(CH2)„ + nH20 (2n + 1)H2 + »CO-^CnH2n + 2 +nH20 Obecnie metoda Fischera-Tropscha jest b. rzadko stos.(Republi ka Południowej Afryki) (-* Sasol proces). 95  fitolizyna fitolizyna -» leki diuretyczne. fizykochemia -*• chemia fizyczna. flawon — 2-fenylochromon, 2-feńylobenzopiron; bezbarwne kryształy nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalne w rozpuII O szczalnikach organicznych. F. stanowi substancję macierzystą wielu roślinnych barwników — flawonoli. flawonole — hydroksylowe pochodne flawonu, występujące powszechnie w świecie roślinnym jako barwniki przeważnie żółte. Do najbardziej rozpowszechnionych należą: rutyna występująca np. w gryce i tytoniu, hesperydyna występująca w skórce owoców cytrusowych i kwercetyna występująca np. w łusce cebuli i tytoniu. Stos. jako żółte i brązowe barwniki zaprawowe na wełnę. flegma -* orosienie. Fleming Alexander (1881-1955) — lekarz i mikrobiolog szkocki, profesor uniwersytetu w Londynie. Autor prac badawczych nad lekami syntetycznymi, odkrywca penicyliny. W 1945 r. otrzymał zespołową nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny. flogiston — hipotetyczna subst. uważana w XVII i XVIII w. za przyczynę palności. Teorię f. opracowali chemicy niemieccy J. 	J. Becker i J. E. Stahl. Zgodnie z tą teorią, wszystkie ciała palne (w szczególności metale) miały składać się z „ziemi” i f., a proces spalania — polegać na wydzielaniu f. i uwalnianiu się „ziemi" (tlenku). Dopiero pod koniec XVIII w. A. Lavoisier wykazał, że w rzeczywistości spalanie nie polega na utracie żadnej subst., lecz na przyłączaniu tlenu. Teoria f., jakkolwiek całkowicie błędna, przyczyniła się do rozwoju chemii i badań chemicznych. flotacja — proces rozdzielania rozdrobnionych (ziarnistych) mieszanin materiałów stałych (np. kopalin), polegający na wykorzystaniu zjawiska różnej zwilżalności wodą ziam materiałów rozdzielanych. F. polega na przepuszczaniu pęcherzyków powietrza przez zawiesinę ziarn materiału w cieczy. W procesie f. rozdziela się materiały składające się z ziam poniżej 0,5 mm. F. prowadzi się w aparatach flotacyjnych (-» flotownik). Ziarna materiału dobrze zwilżanego (np. skały) opadają na dno aparatu, a ziarna materiału źle zwilżanego (np. rudy) są wynoszone na powierzchnię przez unoszące się w zawiesinie pęcherzyki powietrza; powstaje tzw. koncentrat flotacyjny. W celu zwiększenia stopnia rozdzielenia dodaje się do wody odczynniki flotacyjne — kolektory (zmieniające zwilżalność materiałów względem wody), aktywatory (regulujące działanie kolektorów) i środki pianotwórcze (wytwarzające obfitą i trwałą pianę). W wyniku f. np. zawartość rudy w koncentracie flotacyjnym jest ok. 20-30 razy większa niż zawartość rudy w surowej kopalinie. flotownik — maszyna flotacyjna, aparat flotacyjny; aparat do przeprowadzania procesu flotacji. W aparacie flotacyjnym następuje intensywne mieszanie zawiesiny wodnej rozdzielanej mieszaniny substancji. W wyniku mieszania wytwarza się piana, która unosi składniki słabiej zwilżane, składniki lepiej zwilżane opadają na dno flotownika. 96 L_ Odpady ^ ''fWSÿWy nmhrmnamiüê •*!!*• ^Odprowadzeni! produktu w pianie Odpady gruboziarniste j Odpady ' gruboziarniste Pneumatyczny aparat flotacyjny Rozróżnia się f. pneumatyczne (rys.), agitacyjne oraz agitacyjno-pneumatyczne. Pojedyncze f. łączy się szeregowo w zestawy tworzące baterie pracujące w sposób ciągły. fluidyzacja — metoda kontaktowania ziarnistego materiału stałego z płynem (zwykle gazem), polegająca na utrzymywaniu ziarn materiału w stanie zawiesiny w strumieniu płynu przepływającego ku górze z odpowiednio dobraną prędkością. Zawiesina (zwykle o dużym stężeniu materiału stałego) tworzy tzw. pseudofazę fluidalną o własn. zbliżonych do cieczy (duża ruchliwość cząstek, ciśn. hydrostatyczne, wyraźna górna powierzchnia graniczna). F. zapewnia dużą powierzchnię kontaktu między płynem a ziarnami materiału, dobre mieszanie materiału ziarnistego (wyrównanie temp. w całym ładunku) oraz intensyfikację procesów wymiany ciepła i masy. F. prowadzi się w aparatach fluidyzacyjnych. Metodę f. stosuje się do prowadzenia reakcji kontaktowych oraz procesów: suszenia, prażenia rud, sublimacji i innych. fluktuacje — przypadkowe odchylenia chwilowej wartości x wielkości fiz. od jej wartości średniej x. Miarą f. jest średni kwadrat odchylenia (Ax)2 = (x — x)2 Wyst. f. jest wynikiem atomowej struktury materii. fluor F (łac. fluorum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VII, rozpoczynający grupę główną fluorowców, Z = 9, m. atom. 18,998403. Związki f. były znane jeszcze w średniowieczu: pod koniec XV w. Basilius Valentinus opisał minerał fluoryt. W XVIII w. szwedzki chemik K. 	W. Scheele otrzymał fluorowodór HF. Ampere w 1810 r. przewidział istnienie pierwiastka f., który jednak został otrzymany elektrolitycznie dopiero w 1886 r. przez F. H. Moissana. Przyczyną późnego otrzymania wolnego f. była jego wielka aktywność chem., a przez to trwałość jego związków. F. 	jest jasnożółtym, trującym gazem o ostrym zapachu. Temp. topn. — 219,6°C, temp. wrz. — 188,3CC, gęstość 1,696 g/dm3 (0°C, 0,1 MPa). W warunkach normalnych tworzy dwuatomowe cząsteczki F2, ze wzrostem temp. łatwo dysocjujące na pojedyncze atomy (znacznie łatwiej niż cząsteczki Cl2). Naturalfly pierwiastek zawiera tylko jeden izotop trwały 19F. W przyrodzie spotykany tylko w minerałach, z których najważniejszymi są: fluoryt CaF2, apatyt fluorowy Ca5[F(PC>4)3], kryolit Na3AlF6. F. 	jest najbardziej elektroujemnym pierwiastkiem; własn. różni się dość znacznie od Cl,’Br i I. Reaguje ze wszystkimi pierwiastkami, nawet z tlenem (podczas wyładowań elektr.), azotem i niektórymi gazami szlachetnymi. Nadżera platynę. Powierzchnia niektórych metali (np. Cu, Fe, Al) pod działaniem suchego f. ulega pasywacji, dzięki czemu można go przechowywać w naczyniach miedzianych lub stalowych. W związkach wyst. tylko w stopniu utlenienia — 1 (fluorki). Reaguje z wodą wg reakcji 2H20 + 2F2 = 4HF + 02  fluorowcopochodne przy czym powstaje -»• fluorowodór. W podobny sposób wolny f. reaguje ze wszystkimi tlenkami: sam łączy się z pierwiastkiem, a wypiera wolny tlen. Reakcja ta przebiega również z krzemionką Si02, wskutek czego f. niszczy szkło. Z tlenem tworzy szereg fluorków, np. OF2, 02F2 (związki te nazywają się fluorkami tlenu, a nie — tlenkami fluoru, ponieważ f. jest bardziej elektroujemny niż tlen). Dwufluorek tlenu OF2 powstaje podczas działania f. na wodny roztwór NaOH lub KOH. Jest to bezbarwny, trujący gaz, silny utleniacz. Reaguje powoli z wodą OF2 + H20 = 2 HF + 02 Utlenia ksenon do czterofluorku XeF4. Wolny f. otrzymuje się przez elektrolizę roztworu fluorku potasowego KF w ciekłym bezwodnym fluorowodorze; jest to jedyny sposób jego otrzym., ponieważ f. będąc najsilniejszym utleniaczem nie może być otrzymany przez utlenienie fluorków. Stos. do otrzym. fluorków, jako utleniacz paliw rakietowych. W związkach org. łatwo zastępuje atom wodoru. Powstałe fluoropochodne mają wielkie znaczenie praktyczne: otrzymuje się z nich np. freony — stos. jako ciecze chłodnicze, gazy obojętne, ciekłe dielektryki; fluorokauczuki — trwałe w niskich i wysokich temp., w których zwyczajny kauczuk szybko ulega zniszczeniu; teflony — tworzywa fluorowe o nadzwyczaj cennych właściwościach, m.in. wielkiej odporności na działanie czynników chem., nie ulegają działaniu samego f. i fluorowodoru. Teflon jest jedynym tworzywem, które w organizmie obrasta żywą tkanką: używa się go do sporządzania sztucznych zastawek sercowych, stawów, arterii i in. Związki f. nadają trwałość kościom i emalii zębów. W technice jądrowej wielkie znaczenie ma -*• sześciofluorek uranu UF6. fluorescencja -+ luminescencja. fluorokrzemowy kwas H2[SiF6], sześciofluorokrzemowy kwas; mocny kwas (o mocy zbliżonej do kwasu siarkowego), nietrwały, może istnieć tylko w roztworach wodnych o maksymalnym stężeniu 61 %. Ogrzany lub pod działaniem stęż. kwasu siarkowego rozkłada się na fluorowodór HF i czterofluorek krzemu SiF4. Praktyczne znaczenie mają jego sole fluorokrzemiany, np. fluorokrzemian sodowy Na2SiF6, stos. jako środek owadobójczy. Zarówno k.f., jak i jego sole są silnie trujące. fluoropochodne — grupa związków fluorowęglowodorowych wyróżniających się szczególną odpornością termiczną (np. heksafluoroetan rozkłada się w temp. > 800CC) i chemiczną; są odporne na działanie tlenu (do temp. 300°C), wody królewskiej, stężonych kwasów, alkaliów, 90-proc. nadtlenku wodoru. Na skalę techniczną f. otrzymuje się w procesie bezpośredniego fluorowania węglowodorów (-*■ fluorowanie). F. są niepalne, nietoksyczne; stos. jako smary specjalne, ciecze do manometrów i zamknięć hydraulicznych w urządzeniach narażonych na działanie agresywnych związków chem. i podwyższonej temp. Odrębną grupą są fluorowe pochodne tlenowych związków org., np. kwas fluorooctowy FCH2COOH; związki te są toksyczne. Pochodne chlorofluorowe są stos. jako czynniki termodynamiczne w chłodziarkach (freony); f. nienasycone, np. CF2—CF2, otrzym. metodą termicznej dimeryzacji monochlorodifluorometanu są stos. jako monomery do otrzym. polimerów (np. politetrafluoroetylenu, zwanego teflonem). fluorowanie — reakcja podstawienia atomami fluoru atomów wodoru w węglowodorach lub atomów chloru w chloropochodnych órg. Bezpośrednie f. węglowodorów fluorem jest reakcją silnie egzotermiczną. Ilość wydzielanej energii jest większa od energii wiązań między atomami węgla, co powoduje rozkład substratów. F. prowadzi się więc w ściśle określonych warunkach, fluorem rozcieńczonym azotem lub fluorowodorem, w obecności fluorków kabaltu lub srebra, np. C2H6 + 6 F2 -► -C2F6 + 6 HF. W reakcji f. chloropochodnych jako czynnik fluorujący jest stos. fluorowodór; reakcję prowadzi się w obecności SbCl5 lub SbF5, np. CHC13 + 2 HF - CHF2C1 + 2 HC1 (-*• fluoropochodne). fluorowce — halogeny; grupa główna w grupie VII układu okresowego pierwiastków, w skład której wchodzą: fluor F, chlor Cl, brom Br, jod I, astat At. Fluor i chlor są gazami, brom — cieczą, jod i astat — łatwo sublimującymi ciałami stałymi. Wszystkie stanowią typowe niemetale. Astat jest pierwiastkiem promieniotwórczym, otrzymanym sztucznie w ilościach niewagowych. Fluor Chlor Brom Jod Astat Liczba atomowa 9 17 35 53 85 Masa atomowa Budowa zewnętrznych 18.998403 35,453 79.904 126,9045 210.9875 powłok elektronowych 2s22p5 3s23p5 4s24p5 5s25p! 6s26p5 Promień atomu, nm 0.071 0.099 0,114 0,133 — Stopień utlenienia -1 od — 1 do +7 -1. +1. + 4, +5 + 1 + •*"* + + y T“* 1 + -~ 
u.+ Rozpowszechnienie, °/0 0,03 0.2 1.610"4 7-10-6 — W stanie wolnym f. są b. aktywne chem. Fluor odbiega własnościami dość znacznie od pozostałych pierwiastków grupy, dlatego też wydziela się niekiedy podgrupę chlorowców, złożoną z Cl, Br, I i At. Najważniejsze własn. f. podano w tablicy. fluorowcopochodne — związki org. zawierające jeden lub więcej atomów fluorowca w cząsteczce. Należą do różnych grup, z których największe znaczenie mają fluorowcoalkany, fluorowcoalkeny, fluorowcokwasy, fluorowcohydryny i fluorowcopochodne aromatyczne. Fluorowcoalkany — pochodne alkanów (halogenki alkilowe), np. chlorek metylu CH3C1, jodoform CHI3,1,2,2-tribromoetan CH2BrCHBr2, 1,1,1-trichloroetan CH3CC13 i in. Otrzym. przez -»"fluorowcowanie alkanów lub alkenów. Fluorowcoalkeny — pochodne alkenów (olefin), np. chlorek winylu CH2=CHC1, trichloroetylen CHC1=CC12, tetrafluoroetylen CF?—CF2. Otrzym. przez przyłączenie Cl2 lub HC1 do acetylenu i jego pochodnych, wolnorodnikowe fluorowcowanie alkenów, odszczepienie HC1 (HX) od di- i polichlorowcoalkanów; do otrzym. fluoroalkenów stosuje się metody specjalne (-» fluorowanie). Fluorowcokwasy — kwasy alifat. zawierające w łańcuchu atom lub atomy fluorowca, np.: kwas chlorooctowy ClCH2COOH, kwas 2,3-dibromopropionowy BrCH2CHBrCOOH, kwas 3-jodopropionowy ICH2CH2COOH i in. Otrzym. różnymi metodami. Chlorowcohydryny — związki org. zawierające w cząsteczce fluorowiec i grupę hydroksylową. Otrzym. z alkoholi polihydroksylowych przez częściowe zastąpienie grup hydroksylowych fluorowcem, np. chlorohydryny (dichlorohydryna gliceryny CH2ClCHOHCH2Cl), bromohvdrvny (bromohydryna etylenu CH2OHCH,Br). Fluorowcopochodne aromatyczne —pochodne związków aromat, mające atom lub atomy fluorowca związane z pierścieniem, np. chlorobenzen C6H5C1, dichlorofenól 97  fluorowcowanie Cl2C6H3OH, dibromobenzen BrCęH4Br. Chloro- i bromopochodne otrzymuje się przez bezpośrednie fluorowcowanie lub w reakcji Sandmeyera, jodopochodne — w reakcji Sandmeyera (-*• Sandmeyera reakcja). F. stosuje się jako rozpuszczalniki, półprodukty, w syntezie org. szczególnie w przem. barwników i farmaceutycznym. fluorowcowanie — wprowadzanie fluorowca (chloru, bromu, jodu oraz fluoru) do cząsteczki związku org. przez bezpośrednie zastąpienie fluorowcem atomu lub atomów wodoru, przyłączenie fluorowca do podwójnego lub potrójnego wiązania w związkach nienasyconych, przez zastąpienie fluorowcem grupy —OH w alkoholach lub grupy NH2 w aminach aromatycznych w reakcji Sandmeyera (-> Sandmeyera reakcja). Zależnie od wprowadzanego fluorowca rozróżnia się -> chlorowanie, bromowanie, jodpwanie i -* fluorowanie. Niekiedy dla podkreślenia różnicy własności fluoru i pozostałych pierwiastków tej grupy, tzw. chlorowców (Cl, Br, I), używa się terminu chlorowcowanie dla reakcji wprowadzenia atomu chlorowca do cząsteczki związku org., a otrzymane związki nazywają się chlorowcopochodnymi. fluorowodór HF; bezbarwny, łatwo skraplający się gaz o ostrym, drażniącym zapachu, temp. topn. — 83,37SC, temp. wrz. + 19,45°C. Stosunkowo wysoka temp. wrzenia jest spowodowana asocjacją cząsteczek f. za pomocą wiązania wodorowego w większe agregaty, np. H2F2, H3F3, H4F4 itd. Dobrze rozp. w wodzie; wodny roztwór f. nazywa się kwasem fluorowodorowym. Jest to kwas o średniej mocy, dysocjujący na jony H + i F~. Tworzy sole obojętne fluorki MeF oraz wodorosole, np. KHF?. Jony F" wykazują dużą skłonność do tworzenia kompleksów. Charakterystyczną cechą f. i jego roztworów jest nadgryzanie szkła, spowodowane reakcją z krzemionką Si02 + 4HF = H20 + SiF4 Ze względu na tę cechę f. przechowuje się w butelkach pokrytych od wewnątrz parafiną, albo wykonanych z polietylenu. W przemyśle otrzym. z fluorytu CaF2. Stos. do uzyskania fluoru, syntetycznego kryolitu, do trawienia szkła, w przem. jądrowym w niektórych metodach prod. sześciofluorku uranu. Jest silnie trujący, powoduje stan zapalny błon śluzowych. Stęż. roztwory wodne powodują trudno gojące się oparzenia skóry. fluoryt CaF2; minerał. Krystalizuje w układzie regularnym. Bezbarwny, przezroczysty jak woda, żółty, zielony, niebieski lub fioletowy; gęstość 3,18 g/cm3, twardość 4 w skali Mohsa. W Polsce wyst. w niewielkich ilościach na Dolnym Śląsku. Stos. w hutnictwie jako topnik, w przemyśle chem. do otrzym. kwasu fluorowodorowego i jego soli, sztucznego kryolitu, szkliw i emalii. Przezroczyste kryształy f. są stos. do sporządzania soczewek i pryzmatów przepuszczających prom. podczerwone. folie z tworzyw sztucznych — cienkie arkusze lub wstęgi z tworzyw sztucznych. Wyrabia się je prawie wyłącznie z tworzyw termoplastycznych przez wytłaczanie przez szczelinę płaską, wytłaczanie z rozdmuchiwaniem, kalandrowanie i wylewanie z roztworu. Wytrzymałość mech. folii poprawia się często przez rozciąganie w jednym lub dwu kierunkach (jednoosiowe lub dwuosiowe) powodujące orientację (uporządkowanie) makrocząsteczek. Folie wyrabia się najczęściej z twardego lub plastyfikowanego polichlorku winylu, z polichlorku winylidenu, polistyrenu, polietylenu, polipropylenu, politereftalanu etylenu i regenerowanej celulozy (-» celofan), a także z politetrafluoroetylenu, 98 polifluorku winylu, nitrocelulozy, acetylocelulozy, poliwęglanów i poliimidów. Stos. głównie jako opakowania, a także jako materiały elektroizolacyjnc, izolacje w’ budownictwie, w rolnictwie oraz jako kleje topliw'e itp. W celu uzyskania opakowań łączących kilka odmiennych właściwości stosuje się często folie wielowarstwowe, powstające przez sklejenie folii z dwóch, trzech lub nawet czterech różnych tworzyw sztucznych, a także innych materiałów (folia aluminiowa, papier). Np. przez połączenie folii celulozowej i polietylenowej otrzymuje się opakowania praktycznie nieprzepuszczalne dla wody i tłuszczów. fonochemia — sonochemia; dział chemii fiz. zajmujący się zastosowaniem ultradźwięków i fal głosowych do inicjowania i katalizowania reakcji chemicznych. formaldehyd -» mrówkowy aldehyd. formamid HCONH2; amid kwasu mrówkowego. Bezb. higroskopijna, oleista ciecz, temp. topn. 2,2CC, temp. wrz. 111°C (26 hPa), mieszająca się z wodą i alkoholem, trudno rozp. w eterze. Otrzym. na skalę przemysłową z tlenku węgla i amoniaku pod wysokim ciśn. w obecności katalizatorów co + nh3 - hconh2 Stos. do otrzym. kwasu mrówkowego i jego estrów, cyjanowodoru oraz jako rozpuszczalnik. formylowanie — reakcja wprowadzania do związku org. grupy HCO— (formylu). Środkiem formylującym może być np. kwas mrówkowy, reagujący z aminami pierwszo- i drugorzędowymi z utworzeniem pochodnych formylowych wg reakcji ArNH2 + HCOOH - ArNHCHO + H20 (gdzie Ar — aryl). Innym środkiem formylującym jest dimetyloformamid. F. jest szczególnym przypadkiem acylowania (-» acylowanie). fosflna fosforowodór. fosfogips — odpad powstający przy prod. kwasu fosforowego metodą ekstrakcyjną. Zawiera 55-65% siarczanu wapniowego o różnym stopniu uwodnienia, do 3% nie rozłożonych surowców fosforowych, do 0,5% kwasu fosforowego, do 2% związków fluoru oraz wodę. Składowany na hałdach stanowi uciążliwy problem dla wytwórni kwasu fosforowego, ponieważ wymaga dużych powierzchni do składowania. Istnieją możliwości przerobu f. na kwas siarkowy i cement. Wykorzystanie do celów budowlanych i nawożenia utrudniają zanieczyszczenia związkami fosforu i fluoru. Wykorzystanie do nawożenia jest ponadto nieopłacalne ze względu na duże koszty transportu przy małej zawartości związków pokarmowych roślin. fosfor P (łac. phosphorus) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie V, należący do grupy głównej azotowców, Z = 15, m. atom. 30,97376 (-+ azotowce). Po raz pierwszy otrzymany w XII w. przez arabskich alchemików. W Europie alchemik H. Brandt w 1699 r. otrzymał f. biały przez odparowanie moczu i ogrzewanie pozostałości z piaskiem. Dzięki świeceniu w ciemności f. cieszył się wielkim popytem: przypisywano mu właściwości lecznicze i magiczne. A. Lavoisier udowodnił, że f. jest pierwiastkiem. F. jest typowym niemetalem, wyst. w trzech odmianach alotropowych. F. biały jest to biała masa (zanieczyszczenia nadają jej  fosforowe kwasy zwykle barwę żółtą), łatwo rozp. w dwusiarczku węgla, ciekłym amoniaku, eterze i benzynie, temp. topn. 44°C. Powstaje przez oziębianie par fosforu, silnie trujący; dla uniknięcia samozapłonu przechowuje się go pod warstwą wody. F. czerwony jest to brązowa masa, nietrująca, nierozp. w wodzie i w rozpuszczalnikach org., zbudowana z łańcuchów polimerycznych; temp. topn. zmienia się od 585°C do 610°C zależnie od stopnia polimeryzacji, gęstość od 2,00 do 2,40 g/cm3. F. czarny przypomina grafit, powstaje podczas ogrzewania f. białego pod wysokim ciśn. (ok. 1,5 MPa). Ma własn. półprzewodnikowe, łatwo przechodzi w f. czerwony. Pary f. składają się z cząsteczek P4, powyżej temp. 800°C z cząsteczek P2. Naturalny f. składa się z izotopu trwałego 31P. Promieniotwórczy izotop 32P (promieniowanie /?, T1/2 = 14d) jest stos. w nauce i technice jako wskaźnik promieniotwórczy i źródło prom. [i, w medycynie do diagnostyki nowotworów, znakowania czerwonych ciałek krwi i in. W przyrodzie t. wyst. w postaci licznych minerałów (apatyty, fosforyty). F. reaguje z większością pierwiastków, zarówno z metalami, jak i niemetalami, zwłaszcza w podwyższonej temp. Z fluorowcami tworzy halogenki PX3, PX5 oraz tlenohalogenki POX3, gdzie X: F, Cl, Br, I. W związkach wyst. w stopniu utlenienia od — 3 do + 5 (tabl.). Z wodorem tworzy -*• fósforowodór. Podczas spalania f. Stopnie utlenienia fosforu Stopień utlenienia Związek + 5 P,0< pięciotlenek fosforu kwas ortofosforowy H, P04 kwas pirofosforowy H4 P,0, kwas metafosforowy HP03 + 3 P,03 trójtlenek fosforu kwas fosforawy H2HP03 + 1 kwas podfosforawy H3PO, -2 -3 PjH4 dwufosfina PHj fosforiak przy ograniczonym dostępie powietrza powstaje trójtlenek P2Ó3 (lub P406), który na powietrzu powoli utlenia się do pięciotlenku. Pięciotlenek P20^ jest to biała subst. silnie higroskopijna, pochłaniająca wilgoć z powietrza. Otrzym. przez spalanie wolnego fosforu, używana jako środek odwadniający; jest bezwodnikiem licznych kwasów fosforowych. F. jest pierwiastkiem o wielkim znaczeniu biologicznym. Wchodzi w skład niektórych białek, tz.w. fosforoproteidów, zawartych w tkance nerwowej, a także w skład enzymów, witamin i in. W postaci apatytu hydroksylowego Ca5[OH|(PO^)3] iapatytu węglanowego Ca5[F|(P04,C03,0H)3] jest głównym nieorganicznym składnikiem kości. Estry kwasu fosforowego, np. adezynotrifosforan sodowy ATP, są to związki wysokoenergetyczne, będące źródłem energii dla procesów życiowych. Wolny f. otrzymuje się przez redukcję w piecu ęlektr. fosforanu trójwapniowego Ca3(P04)2 koksem w obecności krzemionki SiÓ2. Stos. w metalurgii do otrzym. niektórych gatunków stali i brązów, głównie jednak jest przerabiany na kwas ortofosforowy, ten zaś — na rozmaite nawozy sztuczne. F. biały jest składnikiem mas zapalających; dawniej służył do prod. zapałek, zapalających się od potarcia o dowolną twardą powierzchnię, które jednak wyszły z użycia ze względu na swą toksyczność i wybuchowość. fosfor, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. fosforu z minerałów. Spieczone fosforyty lub apatyty (fosforany wapniowe z domieszką fluorku, lub chlorku wapniowego) zmieszane z krzemionką i koksem redukuje się w łukowym piecu elektr. Krzemionka służy jako topnik i reagent, wiążący tlenek wapniowy z apatytu, co powoduje uwalnianie pięciotlenku fosforu, który jest redukowany węglem do wolnego fosforu. Z tlenków żelaza, stanowiących zanieczyszczenie surowca fosforowego i koksu, tworzy się żelazo, które łączy się z fosforem na żelazofosfor. Żelazofosfor gromadzi się w stanie ciekłym na dnie pieca, pod warstwą lżejszego, ciekłego żużla i jest okresowo spuszczany. Gazy wytworzone w piecu zawierają tlenek węgla, fosfor, lotny fluorek krzemu oraz pyły. Po oczyszczeniu od pyłów zrasza się je wodą w celu schłodzenia do temp. 55--60°C, co powoduje wykroplenie fosforu. Ciekły fosfor oczyszcza się od stałych zanieczyszczeń przez sedymentację i filtrację. Gazy pozostające po wykropleniu fosforu zawierają głównie tlenek węgla. Oczyszcza się je od związków fluoru przez przemywanie wodą i wykorzystuje do celów opałowych. fosforan amonowy -*• amofos. fosforany ->• ortofosforowy kwas. fosforawy kwas H3P03(H2HP03); słaby kwas, bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 70,1°C, gęstość 1,65 g/cm3, dobrze rozp. w wodzie. Jest kwasem dwuzasadowym, tworzy dwa szeregi soli HO O \ ^ P / \ HO H (fosforynów), np. fosforyn jednosodowy NaH2P03 i fosforyn dwusodowy Na2HP03. Nietrwały, pod wpływem ogrzewania rozkłada się na kwas ortofosforowy H3P04 i wodór lub fosforowodór PH3 (zależnie od warunków). Ma własn. redukujące. Otrzym. przez hydrolizę trójchlorku fosforu PC1? lub rozpuszczenie w wodzie trójtlenku fosforu P203. Stos. jako środek redukujący w syntezach org. Sole i estry k.f. są trujące (-*■ podfosforawy kwas). fosforescencia -» luminescencja. fosforiak -*■ fosforowodór. fosforoproteidy — kwasowe białka złożone (proteidy) zawierające reszty kwasu fosforowego związane z grupami hydroksylowymi pochodzącymi od hydroksyaminokwasów, np. seryny, wchodzących w skład białka. Zawartość fosforu w f. wynosi oíc. 7%. W roztworach alkalicznych łatwo odszczepia się reszta kwasu fosforowego. Przedstawicielem tych związków jest kazeina, wyst. w mleku jako łatwo rozp. sól wapniowa (ok. 3%) i utrzymująca tłuszcz w postaci zemulgowanej. Otrzym. z mleka przez wytrącanie kwasem (kazeina kwasowa) albo przez fermentację za pomocą podpuszczki (kazeina podpuszczkowa). W technice kazeinę stosuje się do otrzym. masy plastycznej, zwanej gal alitem (do wyrobu guzików, sztucznego rogu itp.) oraz do otrzym. sztucznej wełny, zwanej lani talem. fosforowe kwasy — tlenowe kwasy fosforu, pochodzące od pięciotlenku P2Ó5 jako bezwodnika. Jest to duża grupa kwasów, z których najważniejszymi są -+ ortofosforowy kwas H3P04, -► metafosforowe kwasy (HP03)„, -*■ pirofosforowy kwas H4P207. Istnieją również bezpostaciowe kwasy poi ¿fosforo we, o wzorze ogólnym Hn+2Pn03n+1. 99  fosforowodór fosforowodór PH3, fosforiak, fosfina; bezbarwny, trujący gaz 0 zapachu zgniłych ryb, temp. topn. — 133,8°C, temp. wrz. — 87,4°C, gęstość 1,52 g/dm3. Znacznie mniej trwały niż amoniak NH3; ogrzewany rozkłada się na pierwiastki, ma silne własn. redukujące. Słabo rozp. w wodzie. Z kwasami tworzy nietrwałe sole fosfonowe, np. PH4C1, PH4Br, analogiczne do soli amonowych. Otrzym. przez działanie wody na fosforek glinu, w reakcji A1P+ 3H20 = PH3 + Al(OH)3 a także przez rozkład termiczny kwasu fosforawego i in. Cząsteczki PH3 mogą samorzutnie łączyć się na d w u fo sfi n ę P2H4 — samozapalną na powietrzu. fosforowy kwas -*• ortofosforowy kwas. fosforowy kwas, produkcja metodą ekstrakcyjną — przemysłowa metoda otrzym. kwasu fosforowego polegająca na działaniu kwasem siarkowym na fosforyty lub apatyty w środowisku wodnym. Podstawową reakcję w tym procesie można wyrazić równaniem Ca5F(P04)3 + 5H2S04 + 10H2O = 5CaS04-2H20 + + 3H3P04 + HF W metodzie tej najtrudniejszą operacją jest oddzielenie gipsu od roztworu. Dlatego stosunek surowców fosforowych do kwasu 1 wody oraz temp. procesu są tak dobierane, aby tworzący się gips był grubokrystaliczny i łatwy do filtrowania. Schemat procesu semihydrytowego produkcji kwasu fosforowego: 1 - waga do fosforytu, 2 — dozownik, 3 — zbiornik rozdzielczy popłuczek, 4 — mieszalnik kwasów. 5,6 — reaktory, 7 — zbiornik przelewowy, 8 zbidrnik mieszaniny poreakcyjnej,9 — pompa, 10 filtr taśmowy, 11 — zbiornik kwasu produkcyjnego, 12 — zbiornik popłuczek Ekstrakcję prowadzi się w baterii reaktorów (rys.), do których wprowadza się drobno zmielony surowiec fosforowy, kwas siarkowy i obiegowy kwas fosforowy. Pulpa z reaktorów jest chłodzona i nieco zatężana w wyparce adiabatycznej, a następnie filtrowana. W wyniku filtracji odsącza się kwas fosforowy od tzw. fosfogipsu (-» fosfogips). Fosfogips, osadzony na filtrze obrotowym Dorra lub taśmowym, jest płukany roztworem kwasu fosforowego o coraz mniejszym stężeniu, a w końcu wodą. Popłuczyny zawraca się do pierwszego reaktora. Fosfogips transportuje się na hałdy. Odsączony kwas fosforowy pompuje się do magazynu jako produkt gotowy. Kwas fosforowy otrzymany tą metodą ma stężenie do 44% H3P04. Zwykle w jednej fabryce buduje się instalacje do prod. 100 kwasu fosforowego i do wytwarzania superfosfatu potrójnego lub amofosu. Aby poprawić bilans wody w produkcji tych nawozów, kwas fosforowy zatęża się w osobnych instalacjach wyparnych. Oprócz opisanego powyżej procesu, w którym powstaje gips znane są inne warianty tej metody, w których tworzy się np. bezwodny siarczan wapniowy (anhydryt), semihydryt (CaS04-1/2 H20) i in. Celem ich jest otrzym. kwasu fosforowego bardziej stężonego oraz różnych postaci odpadowego siarczanu wapniowego przydatnego m.in. w budownictwie. Różnice pomiędzy poszczególnymi wariantami polegają na doborze różnych parametrów stężenia substratów i temp. reagującej pulpy. fosforowy kwas, produkcja metodą termiczną — przemysłowa metoda otrzym. kwasu fosforowego polegająca na spalaniu fosforu na pięciotlenek fosforu: P4 + 5 02 = 2 P2Os, następnie uwadnianiu powstałego pięciotlenku do kwasu fosforowego: P2Os + 3H20 = 2H3P04. Surowcem do spalania jest albo fosfor ciekły, wykroplony z gazów z pieca elektr. do prod. fosforu, albo wprost gazy z tego pieca po ich oczyszczeniu od pyły (-*• fosfor, produkcja). Wg jednej z metod, spalanie prowadzi się w komorze wyłożonej materiałem ogniotrwałym. Gazy z komory spalania przechodzą do wież, w których są zraszane wodą i chłodzą się od temp. 800-1000°C do temp. 150~200°C. Powstaje kwas fosforowy częściowo w postaci cieczy, a częściowo w postaci mgły. Z wież gazy przechodzą do elektrofiltru, w którym mgła ulega kondensacji. Gazy oczyszczone od mgły i kropel kwasu są odprowadzane do atmosfery. W nowszych rozwiązaniach spalanie fosforu i absorpcję pięciotlenku fosforu prowadzi się w jednej wieży. Do górnej części wieży wtryskuje się fosfor i powietrze, do środkowej — wodę. Większa część kwasu kondensuje w dolnej części wieży. Mgłę i krople oddziela się od gazów w elektrofiltrze, do którego przechodzą gazy opuszczające wieżę. Metodą termiczną można otrzymać kwas fosforowy o dowolnie dużym stężeniu, aż do kwasu superfosforowego. Zwykle produkuje się kwas o stężeniu ok. 85% H3P04. fosforyty — występujące w skałach osadowych skupienia fosforanu wapniowego Ca3(P04)2 z domieszkami kwarcu, skaleni, łyszczyków i in. minerałów. Zawierają od 15 do 40% P2Os. W Polsce wyst. w okolicach Rachowa nad Wisłą. Stos. jako surowiec do prod. nawozów sztucznych, żelazofosforu, kwasu fosforowego i jego soli. fosgen C1COC1, chlorek karbonylu; dwuchlorek kwasu węglowego. Gaz, temp. topn. — 118°C, temp. wrz. 8,3°C, trudno rozp. w wodzie, pod wpływem której powoli hydrolizuje; związek duszący. Otrzym. w reakcji tlenku węgla i chloru. W handlu znajduje się w postaci skroplonej, pod zwiększonym ciśn., w butlach stalowych lub rozpuszczony w toluenie. Stos. jako środek chlorujący i bielący, jako półprodukt w przem. barwników do syntezy fioletu krystalicznego, błękitu Viktoria i in. barwników anilinowych, do syntezy kauczuków uretanowych oraz niektórych preparatów org. i leków. Ze względu na własn. duszące był stos. jako bojowy środek trujący (dawka toksyczna powyżej 0,004 mg/drrr powietrza). fotochemia — dział chemii fiz. zajmujący się reakcjami chem. zachodzącymi pod wpływem prom. elektromagnetycznego, widzialnego lub nadfioletowego. Do najważniejszych reakcji tego typu należą: fotosynteza w roślinach, przemiana tlenu w ozon w powietrzu atmosferycznym, rozpad bromku srebra w emulsjach fotograficznych (-* reakcje fotochemiczne). frakcja sitowa fotokolorymetr -» fotometr. fotokomórka — urządzenie do przekształcania energii promieniowania w energię ruchu elektronów swobodnych. Składa się (rys.) z półcylindrycznej metalowej katody 1 pokrytej warstewką materiału (np. cezu) zdolnego do emitowania elektronów pod wpływem promieniowania i anody 2, będącej kolektorem tych elektronów. Obie elektrody są umieszczone w bańce próżniowej 3 i pozostają pod napięciem ze źródła prądu 4. Jeżeli do katody doprowadzi się napięcie ujemne, a następnie oświetli się ją, to w obwodzie zacznie płynąć prąd, wykazywany wskaźnikiem 5, którego natężenie jest proporcjonalne do intensywności światła. F. są stos. w fotokolorymetrach, spektrofotometrach i in. fotoliza -» reakcje fotochemiczne. fotoluminescencja -*• luminescencja. . fotometr — 1. W analizie spektrofotometrycznej w świetle widzialnym aparat do wizualnego lub fotoelektr. pomiaru absorbancji lub przepuszczalności prom. monochromatyzowanego za pomocą filtrów. Rozróżnia się: F. wizualne, np. Pulfricha (rys. a). Promieniowanie żarówki z włókien wolframowych zostaje rozdzielone za pomocą zwierciadeł / i 2 na dwie jednakowe wiązki kierowane dalej przez kuwety z roztworem badanym 3 i odnośnikiem 4, przesłony 5 i 6 za pomocą pryzmatów 7,8 i 9 oraz przez filtr lOdo odpowiednich połówek okularu. Regulując przesłony za pomocą wyskalowanych w jednostkach przepuszczalności i absorbancji tarcz 11 i 12, doprowadza się do zrównania intensywności zabarwienia obu połówek. F.fotoelektryczne, kolorymetryfotoelektryczne,fotokolorymetry, w których detektorem promieniowania jest -» fotokomórka lub -*• fotoogniwo. Mogą one być wykonane jako jednowiązkowe lub dwuwiązkowe (różnicowe). W aparacie dwuwiązkowym (rys. b) dwie jednakowe wiązki prom. ze wspólnego źródła 1 przechodzą kolejno przez kondensatory 2, 2', regulowane przesłony 3,3', jednakowe filtry 4,4', kuwety z próbką 5 i odnośnikiem 5' i padają na fotoogniwa 6,6'. Różnica prądów jest wykazywana przez galwanometr 7. Za pomocą wyskalowanych przesłon 3, 3' doprowadza się do zrównania prądów, co jest równoznaczne zrównaniu natężeń prom. padającego na oba detektory. 2. 	W analizie fotometrycznej płomieniowej — f. płomieniowy. fotometria płomieniowa -» analiza fotometryczna płomieniowa. foton -» cząstki elementarne. fotoogniwo — ogniwo półprzewodnikowe, w którym energia prom. padającego na płytkę z półprzewodnika (np. selenu, PbSe i in.) pokrytą b. cienką, przezroczystą warstwą srebra w celu SwlatTo g Schemat fotoogniwa selenowego uzyskania przewodności elektr. zostaje przetworzona w siłę elektromotoryczną SEM, której wartość mierzona np. galwanometrem G zależy od natężenia promieniowania. F. jest stos. w fotokolorymetrach, światłomierzach i in. fotopolimeryzacja -* reakcje fotochemiczne. fotosynteza — synteza węglowodanów (skrobi) z C02 i H20 pod wpływem światła, dokonująca się w zielonych częściach roślin za pośrednictwem chlorofilu: xC02 4- xH20 = (CH20)x -I- x02. Obj. wydzielanego tlenu jest w przybliżeniu równa obj. pochłanianego C02 (asymilacja C02). Fouriera prawo — prawo opisujące ustalone -» przewodzenie ciepła. Podczas jednokierunkowego przewodzenia- ciepła ilość ciepła Q przewodzonego w jednostce czasu w kierunku osi x jest /df\ proporcjonalna do gradientu temp. — w kierunku tej osi i do \dx/ powierzchni przekroju poprzecznego F w kierunku prostopaddf łym do przepływu ciepła: Q = —AF—(znak minus wprowadzodx di no ze względu na ujemną wartość wyrażenia —). Współczynnik . dx proporcjonalności A jest zwany współcz. przewodzenia ciepła. Zależy on od rodzaju materiału przewodzącego ciepło. Prawo sformułował J. B. Fourier w 1822 r. frakcja sitowa — zbiór ziarn materiału stałego, niewiele różniących się wymiarami, uzyskany podczas klasyfikacji sitowej (-► klasyfikacja). Zakres wymiarów ziarn fe. określony jest wymiarami otworów sąsiednich sit stos. zestawu, tj. sita górnego, przez które ziarna przeszły, i sita dolnego, na którym się zatrzymały. 101  frans frans Fr (łac. francium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie I, w grupie głównej litowców, Z = 87, m. atom. 223,0197 (-* litowce). Izotop 223Fr (tzw. aktyn K, AcK) został odkryty w 1939 r. przez francuską chemiczkę M. Perey w produktach przemiany aktynu 227Ac i nazwany na cześć jej ojczyzny. Ze względu na krótki czas życia wszystkich izotopów nie można otrzymać f. w ilościach wagowych. Przybliżone własn. fizyczne pierwiastka określono z obliczeń: temp. topn. 15-23°C, temp. wrz. 615-620°C, gęstość 2,10-2,40 g/cm3. Najdłużej żyjący izotop 223Fr wysyła prom. /?, ma Ttn = 21 min. Pozostałe izotopy, o liczbach masowych od 212 do 222, wyst. w naturalnych szeregach promieniotwórczych (-> szereg promieniotwórczy) bądź zostały otrzymane sztucznie. Całkowita zawartość f. w skorupie ziemskiej wynosi ok. 24,5 mg. Frascha metoda -* siarka, wydobywanie metodą podziemnego wytapiania. freony — handlowa nazwa związków chem. otrzymanych przez zastąpienie w cząsteczce węglowodorów alifatycznych części atomów wodoru atomami chloru i fluoru. Produkuje się je przez traktowanie odpowiednio schlorowanych węglowodorów fluorowodorem w obecności SbCl5. F. są cieczami nieaktywnymi o niskiej temp. wrz. Stosuje się je jako chłodziwa w chłodziarkach oraz jako rozpuszczalniki. Freony oznacza się numerami, np. CFC13 — freon 11, CF2C12 — freon 12, C2F3C13 — freon 113. Friedla-Craftsa reakcja — synteza węglowodorów alifatyczno-aromatycznych oraz ketonów aromat, lub mieszanych, zachodząca między węglowodorem aromat, a fluorowcopochodną alkilową lub acylową pod katalitycznym działaniem bezwodnych chlorków metali, głównie chlorku glinowego, np. synteza toluenu z benzenu (-» alkilowanie) Ain C6H6 + CH3C1 C6H5CH3 + HC1 lub synteza acetofenonu z benzenu (-♦ acylowanie) Ain C6H6 + CH3COCl C6H5COCH3 + HC1 fruktoza C6H12Oe, cukier owocowy, lewuloza; cukier prosty z grupy heksoz zawierający w cząsteczce grupę ketonową, a więc zaliczany do ketoheksoz. Igły o temp. topn. 102-104°C (z rozkładem), rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Odmiana lewoskrętna, d(—j-fruktoza, [a]p° = —133,5°; wyst. w słodkich owocach i miodzie. Otrzym. przez hydrolizę insuliny lub .cukru buraczanego (sacharozy). Stos. w lecznictwie, jako środek konserwujący i odżywczy. ftalimid C8H502N; imid kwasu ftalowego. Igły, temp. topn. 238°C, sublimuje, trudno rozp. w wodzie i alkoholu, rozp. we wrzącym kwasie octowym i we wrzącym benzenie, łatwo rozp. w roztworach KOH. Otrzym. z bezwodnika ftalowego i amoniaku. Stos. w syntezie Gabriela do otrzym. amin pierwszorzędowych, do prod. indyga i środków grzybobójczych. ftalocyjanina — tetrabenzotetraazaporfma; błękitny związek o szesnastoczłonowym pierścieniu aromatycznym. F. wytwarza się w skali przemysłowej przeważnie jako kompleks miedziowy 102 lub rzadziej jako związek bezmetaliczny. F. i jej pochodne stosuje się jako błękitne i zielone pigmenty odporne na działanie wysokiej temp. i rozpuszczalników org. Polichlorowa pochodna f. ma barwę zieloną. F. zawierające grupy sulfonowe i sulfonamidowe stosuje się w przem. włókienniczym jako barwniki bezpośrednie, reaktywne lub produkty do wytwarzania barwników azowych na włóknie. Ftalocyjaninę kobaltową (kompleks kobaltowy) stosuje się jako barwnik kadziowy. l-Amino-3-iminoizoindoleninę oraz jej pochodne stosuje się jako produkty do wytwarzania barwników ftalocyjaninowych na włóknie. ftalowy bezwodnik -> bezwodniki kwasowe. ftalowy kwas HOOCC6H4COOH, kwas o-ftalowy, kwas benzeno-1,2-dikar boksy Iowy; aromat, kwas dikarboksylowy. Płatki ^^COOH ^^COOH 0 temp. topn. 191°C (z rozkładem), trudno rozp. w wodzie 1 eterze, rozp. w alkoholu. Otrzym. z bezwodnika ftalowego. Stos. w przemyśle org. do syntezy ftalimidu, kwasu antranilowego, ftalanów i in., w przem. farmaceutycznym do syntezy leków i w przem. barwników. Estry k.f. i alkoholi monohydroksylowych są dobrymi plastyfikatorami. ftorłon 4 -*• politetrafluoroetylen. fulard -* napawarka. fulweny — związki org. powstające z cyklopentadienu w wyniku reakcji z aldehydami lub ketonami, pochodne najprostszego przedstawiciela tej grupy, tzw. ful wen u HC=CH \ c=ch2 / HC=CH powstającego z cyklopentadienu i aldehydu mrówkowego. Jest to ciecz oleista nietrwała. Dimetylofulwen HC=CH CH \ / c=c / \ 3 HC=CH CH3 powstaje z acetonu; jest to olej o barwie pomarańczowej. futraminy F. zawierają w cząsteczce układy sprzężonych wiązań podwójnych; charakteryzują się intensywnymi barwami pomarańczowoczerwopymi. Polimeryzują, z tlenem powietrza łatwo tworzą nadtlenki. fumarowy kwas C4H404, kwas frans-eteno-l,2-dikarboksylowy; najprostszy nienasycony kwas alifat. dikarboksylowy. Igły lub HOOC—CH II HC—COOH płatki o temp. topn. 286-287nC, sublimuje, trudno rozp. w wodzie, alkoholu, eterze i acetonie, nierozp. w benzenie i chloroformie. Wyst. w małych ilościach w świecie roślinnym i zwierzęcym. W przeciwieństwie do izomerycznego kwasu maleinowego (-► maleinowy kwas) nie jest toksyczny. Powstaje przez izomeryzację kwasu maleinowego, ogrzewanie kwasu jabłkowego, z glukozy pod wpływem bakterii. Stos. do prod. żywic poliestrowych i alkidowych. używanych do wyrobu farb i lakierów, jako.środek zastępujący kwas cytrynowy i szczawiowy, a także do syntez organicznych. Funk Kazimierz (1884-1967)—biochemik, z pochodzenia Polak. Prowadził prace badawcze w dziedzinie witamin w instytutach naukowych w Londynie, Berlinie i Nowym Jorku. Autor monografii o witaminach (wiele wydań i tłumaczeń). Wprowadził nazwę witaminy. Wydzielił pierwszą witaminę (witaminę B). Prowadził także badania hormonów płciowych, insuliny, wyciągów wątrobowych. ^ funkcja cieplna — entalpia. funkcja falowa -*• mechanika kwantowa. funkcja Gibbsa -*■ entalpia swobodna. funkcja Hełmholtza -*• energia swobodna. funkcja stanu — funkcja termodynamiczna; każda wielkość fiz. mająca określoną wartość w stanie równowagi termodynamicznej układu. Rozróżnia się f.s^ ekstensywne, tj. proporcjonal¬ ne do wielkości układu (np. objętość K energia wewnętrzna U) i intensywne, których wartość nie zależy od wielkości układu (np. ciśn. p, temp. bezwzględna T). funkcja termodynamiczna -»• funkcja stanu. furan C4H40; pięcioczlonowy związek heterocykliczny. Ciecz, temp. topn. — 86°C, temp. wrz. 32°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Jest wrażliwy na działanie kwasów. Otrzym. jako produkt uboczny w prod. nitrylu kwasu. adypinowego, a także przez dekarbonylację aldehydu 2-furylowego. Stos. w syntezie organicznej. furanozy -*■ cukry. furazolidon -» środki antyseptyczne i dezynfekujące, furfural -* 2-furylowy aldehyd. 2-furyłowy aldehyd C5H402, furoaldehyd, furfural; pochodna furanu, jeden z najprostszych aldehydów heterocyklicznych. Ciecz, temp. topn. — 36,5'C, temp. wrz. 162°C, rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze; w dużym rozcieńczeniu ma zapach świeżego chleba żytniego. Otrzym. z otrąb przez ogrzewanie z rozc. H2S04. Z octanem aniliny daje charakterystyczne czerwone zabarwienie. Łatwo kondensuje z aminami, fenolami, mocznikiem itp. Stos. w syntezie organicznej. futraminy — macierzysta substancja barwników do barwienia futer. Są to aminy aromatyczne i ich pochodne (p-aminofenol, p-fenylenodiamina, p-aminodifenyloamina i in.). Wymagają wywołania barwy przez utlenienie. W wyniku zaprawienia solami metali (Cu, Fe, Na, K) otrzymuje się wybarwienie o głębszej barwie i lepszych wartościach użytkowych.  gacz parafinowy — półprodukt do otrzym. parafiny, uzyskiwany z olejowych destylatów rop parafinowych przez wykrystalizowanie w niskiej temp. i odsączenie na prasach filtracyjnych. Zależnie od temp. filtracji uzyskuje się tzw. g.p, ciepły (temp. 15-0°C), zawierający 30-45% parafiny lub g.p. zimny (temp. do — 18°C), zawierający ok. 50% parafiny. Po odolejeniu gacz poddaje się rafinacji i otrzymuje parafinę białą. gadolin Gd (łac. gadolinium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 64, m. atom. 157,25 + 3 (-*■ lantanowce). Odkryty w 1880 r. przez francuskiego chemika J. Ch.G. Marignaca metodą analizy widmowej, jako domieszka do minerału samarskitu. Nazwany na cześć fińskiego chemika J. Gadolina. Czysty metal otrzymano dopiero w 1952 r. G. 	jest srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 1312CC, temp. wrz. ponad 300Ó°C, gęstość 7,89 g/cm. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną siedmiu izotopów trwałych: 152Gd, 154Gd, 155Gd, 156Gd, 157Gd, 158Gd, 16<fGd. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3, jego sole są bezbarwne. Tlenek Gd203 jest stos. w chemii organicznej jako katalizator. Obok samaru i europu g. wyróżnia się nadzwyczaj silnym pochłanianiem neutronów, dzięki czemu jest stos. do sporządzania prętów' sterujących dla reaktorów jądrowych oraz osłon przed neutronami (w postaci borku GdB6 lub tlenku Gd203). Sole g. są używane jako dodatek aktywujący do niektórych luminoforów. gal Ga (łac. gallium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, należący do grupy głównej borowców, Z = 31, m. atom. 69,723 ±4 (-♦ borowce). W 1869 r. D. Mendelejew przepowiedział jego istnienie i niektóre własności, nadając mu nazwę ekaglinu. Odkryty w 1875 r. przez francuskiego chemika P. E. Lecoą de Boisbaudrana w złożach błyszczu cynkowego wr południowej Francji. Nazwa pierwiastka pochodzi od starożytnej nazwy Francji (Galia). G. 	jest srebrzystobiałym metalem, temp. topn. 29,8°C, temp. wrz. 2230°C, gęstość 5, 90 g/cm3. Naturalny pierw iastek jest mieszaniną dwóch izotopów trwałych: b9Ga i ' !Ga. W przyrodzie wyst. w stanie rozproszonym, towarzyszy rudom glinu, tworzy tylko jeden b. rzadki minerał galit CuGaS2. Wolny g. jest mało aktywny chemicznie, podobny do glinu. W związkach w'yst. w stopniu utleniania + 3, b. rzadko + 2 (tlenek GaO) i +1 (tlenek Ga20). Rozpuszcza się w kwasach z utworzeniem soli galowych, zawierających jon Ga3+, oraz w zasadach, np. NaOH, z utworzeniem galanów NaGaO;.. Wodorotlenek Ga(OH)3 ma własn. amfoteryczne. G. otrzymuje się z odpadów po przeróbce boksytów. Innym źródłem są rudy cynku oraz popioły z węgla kamiennego (zawierają ok. 0.001% Ga203). Wolny g. jest używany jako ciecz termometryczna (w kapilarze kwarcowej) w termometrach przeznaczonych do pomiaru wysokich temp., jako dodatek do szkieł optycznych (zwiększa współczynnik załamania światła) i in. Stopy g. natychmiast po sporządzeniu są miękkie, lecz po upływie kilku godzin twardnieją; mogą być używane do lutowania na zimno. Arsenek GaAs jest półprzewodnikiem. Zastosowanie g. jest ograniczone jego wysoką ceną (dwukrotnie droższy od złota). galalit — jedno z najdawniej znanych tworzyw sztucznych, otrzym. przez utwardzanie (hartowanie) formaliną odtłuszczonej kazeiny, tj. białka zwierzęcego z mleka. Stosowano go do wyrobu drobnej galanterii. Obecnie produkcji g. zaniechano, gdyż został on wyparty przez łatwiejsze w przetwórstwie synt. tworzywa sztuczne. 104 gaz koksowniczy Galen (Gaienus) Claudius (ok. 130-200) — lekarz rzymski pochodzenia greckiego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa — preparaty galenowe, obejmująca leki wytwarzane nie metodą reakcji chem., a w wyniku prostych operacji fizycznych — mieszania, rozcierania, ekstrakcji itp. galwanoplastyka — dział galwanotechniki obejmujący wytwarzanie replik przedmiotów metalowych za pomocą elektrolizy. Powłokę galwanoplastyczną osadza się na formie w ten sposób, aby można ją było oddzielić, po czym stanowi ona samodzielny przedmiot. Galwanoplastyczne wytwarzanie powłok ma zastos. przy wykonywaniu form i matryc do tworzyw sztucznych oraz gotowych wyrobów metalowych, które trudno wykonać za pomocą obróbki mechanicznej. galwanostegia — podstawowy dział galwanotechniki, obejmujący wytwarzanie dobrze przyczepnych powłok metalowych i niemetalowych. Powłoki metalowe o grubości 0,5 50 pm otrzym. elektrolitycznie nakłada się na podłoże w celu uszlachetnienia metalu podłoża przez nadanie mu własn. samej powłoki. Polepszenie własn. użytkowych osiąga się przez nakładanie powłok techn., takich jak chromowe, niklowe, miedziane lub galwaniczne powłoki stopowe. Polepszenie odporności na korozję uzyskuje się przez nakładanie powłok mniej szlachetnych od podłoża, jak np. cynkowych lub kadmowych, które same ulegając powolnej korozji nie dopuszczają do niszczenia podłoży. Jednoczesną ochroną przed korozją i atrakcyjny wygląd dekoracyjny osiąga się stosując powłoki trójwarstwowe: miedź-nikicl-chrom albo dwuwarstwowe: nikiel-chrom. galwanotechnika — jeden z działów elektrochemii stosowanej, zajmujący się wytwarzaniem powłok metalicznych i niemetalicznych za pomocą elektrolizy i związanymi z nią procesami pomocniczymi. G. dzieli się na galwanostegię i galwanoplastykę. Obejmuje ona procesy technologiczne wytwarzania powłok ochronnych (przed korozją) i ochronno-dekoracyjnych, a także powłok odpornych na ścieranie. Większość wyrobów metalowych, zwłaszcza stalowych, jest uszlachetniana przez nakładanie na nie powłok galwanicznych (-*• kąpiel galwaniczna, -» powłoka galwaniczna). garbniki — naturalne lub synt. substancje chem. wiążące się trwale z kolagenem skóry i przekształcające ją w skórę wygarbowaną. G. dzieli się na organiczne i mineralne. Do g. organicznych zalicza się g. roślinne, aromatyczne synt. i naturalne oraz alifatyczne synt. i naturalne. G. roślinne wyst. w drewnie, korze, liściach i owocach roślin garbnikodajnych (gambir, kwebracho, mimoza, sumak), w handlu znajdują się w postaci ekstraktów garbarskich. G. syntetyczne aromat, i ahfat. otrzymuje się w wyniku syntezy (tzw. syntany). Do g.syntetycznych alifat. zalicza się aldehyd mrówkowy, sulfochlorki, siarczany alkilowe oraz garbniki żywicowe. Do naturalnych g. alifat. zalicza się trany. Do g. mineralnych zalicza się polizasadowe sole chromowe, cyrkonowe, glinowe i żelaza oraz g. polikwasowe, np. polifosforanowe sole kwasu krzemowego. G. są stos. w garbarstwie do wyprawy skór surowych, mają poza tym pewne znaczenie w innych przemysłach. gardan — lek przeciwbólowy zawierający 2 cz. piramidonu i 3 cz. pyralginy. Gay-Lussac Louis Joseph (1778-1850) — fizyk i chemik francuski, profesor wielu instytucji naukowych w Paryżu. Sformułował prawa gazowa: -*• prawo stosunków objętościowych i prawo Gay-Lussaca. Otrzymał cjanowodór oraz (niezależnie od H. Davy’ego) metaliczny sód i potas. Jako pierwszy zastosował w analizie chem. miareczkowanie. Gay-Lussaca prawo -* przemiana izobaryczna. gaz — układ złożony z dużej liczby cząstek, atomów lub cząsteczek oddziałujących między sobą tak słabo, że mogą poruszać się w całej dostępnej dla nich objętości. Stan gazowy jest jednym ze stanów skupienia materii. G. poniżej temp. krytycznej jest często nazywany parą. Można go wtedy skroplić przez dostatecznie silne sprężenie. Parametrami opisującymi stan równowagi termodynamicznej g. są: temp. T, objętość V, ciśn. p, liczba moli N. Związek między tymi wielkościami określa -* równanie stanu. W niezbyt niskich temp. i pod małymi ciśn. można zaniedbać oddziaływanie międzycząsteczkowe i traktować gazy rzeczywiste jako gazy doskonałe. Makroskopowe własn. g. oraz zjawiska w nim zachodzące opisuje kinetyczna teoria gazów na podstawie praw rządzących ruchem cząsteczek gazu (-* Clapeyrona równanie, -»• gaz doskonały, -» van der Waalsa równanie). gaz błotny -*■ metan. gaz doskonały' — gaz idealny; gaz składający się z cząsteczek nie oddziałujących ze sobą. W przypadku gdy ruch cząsteczek opisują prawa mechaniki klasycznej (w zakresie temp. wysokich), równaniem stanu g.d. jest równanie Clapeyrona, a energia wewnętrzna V g.d. jest proporcjonalna do temp. bezwzględnej T, np. dla jednoatomowego g.d. 31VRT gdzie: R — stała gazowa, N — liczba moli gazu. Ponadto dla wieloskładnikowego g.d. jest spełnione prawo Daltona. W niskiej temp. zachodzi konieczność uwzględnienia efektów kwantowych. Mówi się wtedy, że g.d. jest zdegenerowany. G.d. jest dobrym modelem dostatecznie rozrzedzonych gazów rzeczywistych (-»■ Clapeyrona równanie, -* Daltona prawo). gaz generatorowy — mieszanina gazu powietrznego i wodnego 0 małej wartości opałowej (ok. 4,6 MJ/m3), otrzym. dawniej w procesach zgazowania paliw stałych (koksu, węgla kamiennego lub brunatnego) prowadzonych w generatorach dwuetapowo — na przemian bieg zimny (endotermiczne reakcje z przegrzaną parą wodną) i gorący (zgazowanie powietrzem). Obecnie stosuje się zgazowanie jednoetapowe — jednocześnie tlenem 1 parą wodną (-> zgazowanie węgla metodą Koppersa-Totzka) prowadzone w zgazowaczach. gaz idealny -* gaz doskonały. gaz koksowniczy — gaz powstający podczas koksowania węgla kamiennego. Zawiera głównie wodór (45 -60%) i metan (22-28%); po kilka procent azotu i tlenku węgla oraz etylen i tlen (po ok. 0,5%). G.k. ma wartość opałową ok. 18 MJ/m3. Surowy gaz (przed oczyszczeniem) zawiera w 1 m3 ok. 100 g par smoły węglowej, ok. 10 g amoniaku, ok. 30 g benzolu oraz nieco cyjanowodoru, siarkowodoru i pyłu. G.k. razem z gazem wielkopiecowym i ziemnym wchodzi w skład tzw. gazów mieszankowych stos. w hutnictwie do opalania pieców grzewczych i martenowskich. Kieruje się go również do ogólnej sieci gazociągów, a wydzielane z niego wodór i etylen stanowią cenne surowce do syntez chemicznych. 105  gaz płynny gaz płynny — gazo!; mieszanina węglowodorów składająca się z propanu (ok. 25%), butanu (ok. 45%) i izobutanu (ok. 30%), wydzielana z gazu ziemnego kondensatowego lub z gazów rafineryjnych. Gęstość ok. 0,545 g/cm3, dolna wartość opałowa 105 MJ/m3. G.p. stosuje się jako paliwo oraz jako surowiec w przem. chemicznym. Poddaje się go pirolizie (prod. etylenu i propylenu) lub utlenianiu do aldehydu i kwasu octowego oraz metanolu, butanolu i acetonu. Przez odwodornienie butanu wydzielonego z g.p. produkuje się butadien, z którego otrzymuje się większość kauczuków syntetycznych. gaz syntezowy — gaz do syntez chemicznych, otrzym. przez zgazowanie paliw stałych (-*• zgazowanie węgla) lub przez konwersję węglowodorów gazowych bądź ciekłych z parą wodną. Surowy g.s. jest mieszaniną wodoru, tlenku i dwutlenku węgla oraz małej ilości pary wodnej, azotu i siarkowodoru. Skład wytworzonego surowego g.s. zależy od charakterystyki użytego surowca oraz zastosowanej metody prod. W zależności od zamierzonego zastos. należy z surowego g.s. usunąć określone składniki lub odpowiednio skorygować proporcje ich zawartości. Do syntezy amoniaku g.s. powinien zawierać wyłącznie wodór (75% obj.) i azot (25% obj.) Do syntezy związków org. (alkoholi, węglowodorów) potrzebna jest natomiast mieszanina tlenku węgla i wodoru w stosunku objętościowym odpowiednim do potrzeb określonej syntezy. G^. jest oprócz węglowodorów najważniejszym surowcem w przem. syntez org. (rys.). Wodór wydzielany z surowego g.s. stosuje się w dużych ilościach w procesach wodorowych przem. rafineryjnego i petrochemicznego (-* hydrokrakowanie, -* benzyna, hydrorafinacja, -* hydrodealkilowanie). gaz wielkopiecowy — gaz palny otrzym. jako produkt uboczny procesu wielkopiecowego (-» żelazo, produkcja). Zawiera 9—14% C02, 25-30% CO, po kilka procent wodoru i metanu, resztę stanowi azot. Należy do tzw. gazów słabych, jego wartość opałowa wynosi ok. 4,2 MJ/m3. Surowy g.w. odpyla się (usuwanie drobnych cząstek rudy i in. pyłów porwanych z wielkiego pieca) w płuczkach i elektrofiltrach. Jest stos. do opalania nagrzewnic wielkopiecowych oraz w mieszaninie z gazem koksowniczym lub ziemnym — do opalania pieców grzewczych i martenowskich. gaz wodny — gaz otrzym. przez zgazowanie koksu przegrzaną parą wodną; składa się z wodoru (45-50%), tlenku węgla (35-40%), dwutlenku węgla (ok. 5%) oraz metanu, tlenu i azotu. G.w. produkuje się w generatorze podczas tzw. biegu zimnego, na przemian z gazem powietrznym. Stos. jako surowiec do prod. amoniaku oraz związków org. (-> gaz syntezowy). Podjęto także próby stos. go w zmodyfikowanych technologiach redukcji rud żelaza. gaz wodorowy — potoczna nazwa bogatych w wodór gazów odlotowych z różnych procesów rafineryjnych i petrochemicznych (reformowanie, hydrorafinacja, piroliza). G.w. zawiera kilkadziesiąt (zazwyczaj 2*5-30) procent wodoru, mniej niż 1,5% siarkowodoru oraz lekkie węglowodory nasycone (30-45% metanu i 10-20% etanu). Stos. bezpośrednio w niektórych procesach hydrorafinacji benzyn i olejów lub wydziela się z niego wodór potrzebny w innych procesach uwodornienia (np. w prod. cykloheksanu z benzenu, w hydrokrakingu). Gaz węglowodorowy (ziemny lub rafineryjny) Propylen lub inne olefiny Synteza aldehydów i alkoholi met. oksc Synteza metanolu Tradycyjna synteza Fischera Tropscha Zmodyfikowana synteza Fischera Tropscha Metanizacja-produkcja SNG Synteza glikolu etylenowego Synteza bezwodnika octowego met. Halcón JZ Oczyszczanie i przygotowanie gazu syntezowego _... ,.f Synteza kwasu octowego Cl? lub mrówczanu metylu Synteza fosgenu Różne procesy karbonylowania Olefiny ' 1 t Woda acetylen alkohole Azot Synteza amoniaku Rafineryjne procesy wodorowe (hydrorafi-. nacje, hydrokraking) Hydrozgazouanie i inne procesy upłynniania węgla Różne procesy uwodornienia Produkty Aldehydy, alkohole Metanol } Frakcje benzynowe i olejowe Etylen i propylen Wysckometanowy gaz opałowy (SNG) Glikol etylenowy Bezwodnik octowy Kwas octowy, mrówczan metylu Fosgen Kwasy organiczne i estry Amoniak Uysokojakościowe produkty naftowe H^S do produkcji starki Frakcje węglowodorowe Produkty organiczne Schemat ideowy metod produkcji i zastosowania surowego gazu syntezowego 106 gaz ziemny, odsiarczanie gaz ziemny — mieszanina lekkich węglowodorów parafinowych znajdująca się w skorupie ziemskiej w postaci odrębnych skupień lub rozpuszczona w ropie naftowej i wodach podziemnych. Oprócz węglowodorów w skład g.z. wchodzą niekiedy azot (do 50%), dwutlenek węgla (0,2-30%), siarkowodór (2-16%, w nielicznych złożach nawet 30-40%) oraz hel (0,001-1%), tlen i tlenek węgla. Wartość opalowa g.z. zawierającego mało tych domieszek wynosi 33-60 MJ/m3, zależnie od składu węglowodorowego. Rozróżnia się g.z. suchy zawierający prawie wyłącznie metan i etan oraz g.z. kondensatowy zawierający 10-15% propanu, butanu i pentanu. G.z. kondensatowy towarzyszy zwykle złożu ropy naftowej. G.z. stosuje się jako paliwo w różnych przemysłach i gospodarce komunalnej oraz stanowi surowiec do syntez chem. (prod. amoniaku, metanolu, etylenu, acetylenu, akrylonitrylu, dwusiarczku węgla i in.). W związku z tym następuje stały wzrost światowego wydobycia gazu ziemnego. gaz ziemny, nawanianie (odoryzowanie) — nadawanie gazowi przenikliwego, wyraźnie wyczuwalnego zapachu, co ułatwia wykrycie ulatniania się go przez nieszczelności (np. otwarte, a nie zapalone piecyki i kuchenki gazowe). Do n.g.z. stosuje się przedgon z destylacji surowego benzolu, merkaptany i in. związki. I gaz ziemny, odgazolinowanie — wydzielanie z gazu ziemnego surowej gazoliny (-* gazolina) zarówno w celu jej uzyskania, jak i przygotowania gazu do transportu gazociągiem (wykroplenie gazoliny na trasie gazociągu zmniejsza jego przepustowość i sprzyja powstawaniu hydratów). Zwykle wystarcza usunięcie z gazu 60-90% zawartego w nim propanu, 85-98% butanów i 99% węglowodorów C5—C7. Otrzymaną gazolinę surową poddaje się stabilizacji. Najbardziej rozpowszechnione i ekonomiczne jest o.g.z. metodą absorpcyjną (absorbentem może być benzyna, nafta, lub olej płuczkowy). Efektywność tej metody zwiększa się przez obniżenie temp. do ok. — 40°C (absorpcja niskotemperaturowa). Jako odgazolinowanie wstępne stosuje się tzw. separację niskotemperaturową polegającą na adiabatycznym rozprężaniu gazu ziemnego odbieranego pod wysokim ciśn. (ponad 10 MPa) bezpośrednio z odwiertu. Rozprężaniu towarzyszy obniżenie temp. i wykroplenie się surowej gazoliny. Niskotemperaturowe o.g.z. Zregenerowany roztwór GDI Schemat instalacji do niskotemperaturowej separacji gazoliny przeprowadza się wg schematu przedstawionego na rys. Po oddzieleniu kondensatu i wody w oddzielaczu la do strumienia gazu wtryskuje się stężony roztwór glikolu dietylenowego (GDE), w -którym rozpuszcza się woda złożowa niesiona przez gaz (w niskiej temp. nastąpiłoby wytrącenie się hydratów (-> hydraty węglowodorów gazowych)). Po ochłodzeniu w wymienniku ciepła 2 gaz rozpręża się w zaworze 3 do ciśn. 5 MPa i ochładza do temp. ok. — 10CC. Wykroplona przy tym gazolina gromadzi się razem z rozcieńczonym roztworem GDE w separatorze 4. Po zdesorbowaniu rozpuszczonego gazu suchego w kolumnie 5 oddziela się w oddzielaczu lb gazolinę od roztworu glikolu, który po regeneracji (zatężeniu) zawraca się do procesu. Gaz ziemny po niskotemperaturowej separacji poddaje się zwykle uzupełniającemu odgazolinowaniu absorpcyjnemu. 0.g.z. bywa też prowadzone metodą rektyfikacji niskotemperaturowej (w temp. ok. — 30°C) stos. w przypadku b. dużego stężenia węglowodorów C3 — C6 (ponad 600 g/m3). Jeśli stężenie to jest mniejsze niż 50 g/m3, gaz można odgazolinowywać metodą adsorpcji na węglu aktywnym. gaz ziemny, odsiarczanie — przygotowanie gazu do transportu i dalszej przeróbki polegające na usuwaniu niepożądanego siarkowodoru. Siarkowodór obecny w gazie powoduje korozję gazociągów, intensyfikuje tworzenie się hydratów oraz dezaktywuje katalizator stos. w syntezach chem. z gazu ziemnego. Jeśli stężenie siarkowodoru w gazie jest większe niż 20 g/m3, stosuje się tzw. mokre (absorpcyjne) metody odsiarczania. Metody suche (adsorpcyjne na sitach molekularnych lub węglu aktywowanym) są stos. w przypadku stężeń mniejszych, nie przekraczających 12 g/m3 H2S. Procesy absorpcyjnego odsiarczania gazu ziemnego, a także gazów syntezowych, rafineryjnych, koksowniczych i in. polegają na absorpcji fizycznej (rozpuszczaniu w absorbencie) lub na absorpcji połączonej z reakcją chemiczną. Do tych ostatnich zalicza się np. tzw. proces etanoloaminowy, w którym absorbentem jest monoetanoloamina (MEA) lub dietanoloamina (DEA). Pomiędzy MEA a zawartym w gazie siarkowodorem i dwutlenkiem węgla zachodzą reakcje 2HO(CH2)2NH2 + H2S^ [HO(CH2)2NH3]2S MEA 2 	HO(CH2)2NH2 + C02 [H0(CH2)2NH3]2C03 MEA W temp. ok. 50°C reakcje przebiegają w prawo, tj. w kierunku wytworzenia siarczku i węglanu MEA. Podwyższenie temp. do h2o 107  gaz ziemny, osuszanie 110°C (przy jednoczesnym obniżeniu ciśn.) powoduje rozkład kompleksu i uwolnienie H?S i C02. Zasadę pracy instalacji przedstawiono schematycznie na rys. (str. 107). Wszystkie inne procesy absorpcyjnego oczyszczania gazów są przeprowadzane w podobnej aparaturze. Różnią się one rodzajem zastos. absorbenta. Przy jego wyborze bierze się pod uwagę: zdolność absorpcyjną, lotność, łatwość desorbowania H2S i C02, korozyjne oddziaływanie itp. Najczęściej stos. absorbentami są: etanoloaminy, tzw. diglikoloamina, oraz gorący ok. 30-proc. roztwór K2C03, przeważnie aktywowany dodatkiem As203 (proces Giammarco) lub związków org. (proces Catacarb). Spośród absorbentów największe zastos. znalazły: metanol (proces Rectisol prowadzony w temp. — 30°C), fosforan tributylowy oraz dwa związki cykliczne o wzorach h3c—ch—ch2 h2c—ch2 ■ j ! V o=c ch2 IN l ¿h3 tzw. węglan propylenu N— metylopirolidon (proces Fluor— Solvent) (proces Purisol) Absorpcja jest szczególnie odpowiednia w przypadku oczyszczania gazu o znacznej zawartości H2S i C02, zwłaszcza gdy ich ciśn. cząstkowe jest duże. W procesie Sulfinol jednakowo przydatnym dla gazów o dużym i małym ciśn. cząstkowym H2S i C02 zastosowano mieszaninę absorbentu reagującego (amina) i absorbentu nie reagującego (cyklotetrametylenosulfon, zwany sulfonem) h2c ch2 2 \ / 2 gaz ziemny, osuszanie — usuwanie części pary wodnej zawartej w gazie w celu obniżenia jego temp. punktu rosy do żądanej wartości. 0.g.z. przed transportem zapobiega korozji wewnętrznej powierzchni gazociągu oraz zmniejszeniu się jego przepustowości w następstwie wytrącania się stałych hydratów węglowodorów. Stosuje się trzy podstawowe metody osuszania: absorpcyjną, adsorpcyjną, ochładzanie strumienia gazu. Skuteczność tych metod mierzy się osiąganym za ich pomocą obniżeniem temp. punktu rosy. Osiągnięcie tej temp. niższej od -20°C (tzw. głębokie osuszenie) jest możliwe jedynie w przypadku stos. metod adsorpcyjnych. Są one stos. uzupełniająco (po wstępnym osuszeniu absorpcyjnym) w przypadku przygotowywania gazu do skraplania lub niskotemperaturowego rozdzielania. Wśród metod absorpcyjnych najbardziej rozpowszechnione jest osuszanie za pomocą 95-97-proc. roztworów wodnych glikolu dietylenowego (GDE) i trietylenowego (GTE) CH2CH2OH / ch2—o—ch2ch2oh O I \ ch2—o—ch2ch2oh CH2CH2OH GTE GDE Absorbenty te są używane w instalacjach kolumnowych lub wtryskowych. Uproszczony schemat instalacji kolumnowej 108 przedstawiono na rys. W dolnej części absorbera 1 oddzielają się niesione przez strumień gazu krople wody i węglowodorów. Gaz przepływa następnie do górnej części absorbera, gdzie styka się w przeciwprądzie ze ściekającym po półkach wodnym roztworem absorbentu (GDE lub GTE). Osuszony gaz odbiera się ze szczytu kolumny. Roztwór glikolu, rozcieńczony zaabsorbowaną wodą spływa przez wymiennik ciepła 2 do oddzielacza 3 (oddzielanie małych ilości metanu i etanu rozpuszczonych w roztworze), a następnie przez drugi wymiennik — do kolumny regeneracyjnej 4. W wymiennikach 2 rozcieńczony roztwór glikolu ogrzewa się prawie do temp. wrzenia. Po wprowadzeniu go do kolumny 4 (pracuje ona pod ciśn. 0,1-0,2 MPa) woda odparowuje, dzięki czemu stężenie glikolu w roztworze zwiększa się do wartości umożliwiającej ponowne użycie go do osuszania gazu. Zregenerowany roztwór spływa do dolnej części kolumny 4, a następnie jest kierowany przez wymiennik 2 do zbiornika 5, a z niego tłoczony do absorbera 1. gaz ziemny, zakłady przeróbki przy złożu — zlokalizowane przy eksploatowanym złożu kompleksy powiązanych technologicznie instalacji do odgazolinowania, osuszania oraz oczyszczania gazu z siarkowodoru i dwutlenku węgla. W zakładach tych pracują zwykle instalacje do stabilizacji gazoliny; niekiedy rozdziela się również gaz płynny na zawarte w nim węglowodory. W przypadku przeróbki gazów zawierających dużo siarkowodoru w zakładach pracują instalacje do utleniania usuniętego siarkowodoru do siarki (-+ siarka, produkcja z siarkowodoru metodą Clausa). Zadaniem zakładów przyzłożowej przeróbki gazu ziemnego jest przygotowanie go do transportu gazociągiem i do zastos. w syntezach chem. Schemat technologiczny zakładu przeróbczego (rys. str. 109) dostosowuje się do składu gazu (rodzaju i stężenia zanieczyszczeń), jego ciśn. i temp., żądanego stopnia oczyszczania itp. Nowoczesne zakłady mają zdolność produkcyjną kilka do kilkudziesięciu min m3 oczyszczonego gazu na dobę. gaz ziemny skropiony — LNG (ang. liquid natural gas); węglowodory lekkie wyodrębnione z gazu ziemnego, utrzymywane w postaci ciekłej w niskiej temp. (ok. — 160°C). S.g.z. składający się głównie z metanu (ok. 98%) ma po skropleniu ok. 600 razy mniejszą objętość, co umożliwia jego międzykontynentalny transport drogą morską oraz magazynowanie w celu pokrywania szczytowych zapotrzebowań. S.g.z. przewozi się drogą morską w specjalnych statkach zwanych metanowcami. Ze względu na specyficzne wymagania podczas magazynowania i transportu s.g.z. (temp. skraplania metanu pod ciśn. 101 kPa  germanowodory stabilizowana l. Gaz suchy IS2ZS55IZ$> Gaz mokry Gaz płynny ■■■■fe Gazolina surowa Schemat ideowy zakładu przeróbki gazu ziemnego przy złożu wynosi — 161,6°C) niezbędne było wprowadzenie nowych rozwiązań techn., specjalnych urządzeń i aparatury oraz materiałów izolacyjnych i konstrukcyjnych (np. stale zawierające 9-36% niklu). 72Ge, 73Ge i 74Ge oraz jednego długożyjącego izotopu promieniotwórczego 76Ge (prom. f}, Tll2 = 2 -106 lat). Minerały g. są wielką rzadkością: jest on głównie domieszką do rud metali nieżelaznych oraz do niektórych węgli. gazol -*■ gaz płynny. gazolina — mieszanina lekkich węglowodorów nasyconych, wydzielona z gazu ziemnego lub rafineryjnego metodą adsorpcyjną, absorpcyjną lub rektyfikacji niskotemperaturowej. Rozróżnia się g. surową i stabilizowaną. G. 	surowa zawiera kilka procent metanu i etanu, propan (20-30%), butan i izobutan (25-50%) oraz pentan i węglowodory cięższe (10-25%). G. 	stabilizowana jest pozbawiona metanu, etanu i propanu oraz zawiera znacznie mniej butanu niż g. surowa. Ma zakres temp. wrz. 25-165°C, gęstość ok. 0,65 kg/dm3. G. 	jest stos. jako składnik benzyny silnikowej, zwiększający prężność jej par oraz liczbę oktanową. gazy rafineryjne — produkty gazowe otrzym. w procesach przeróbki ropy naftowej. G.r. z tzw. rafineryjnych procesów zachowawczych (stabilizacja i destylacja ropy) składają się z węglowodorów nasyconych: metanu i etanu (do 6%), propanu (10-20%), butanu (15-30%), pentanu i wyższych (do 25%). G.r. z krakowania katalitycznego zawierają również węglowodory nienasycone: etylen (do 4%), propylen (do 15%) i butyleny (do 20%), które wykorzystuje się w syntezach petrochemicznych. G.r. z reformowania zawierają natomiast dużą ilość propanu i butanów (do 75%). Po wydzieleniu używa się propanu i butanu (-> gaz płynny) jako paliwa w gazyfikacji bezprzewodowej lub są one surowcem do syntez chemicznych. gazy szlachetne -» helowce. garman Ge (łac. germanium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie IV, w grupie głównej węglowców, Z = 32, m. atom. 72,59 + 3 (-» węglowce). Po raz pierwszy otrzymany w 1886 r. przez niemieckiego chemika K. A. Winklera, z rudy srebra (argyrodytu). Istnienie tego pierwiastka przewidział w 1871 r. D. Mendelejew, nazywając go ekakrzemem. W tabl. zestawiono rzeczywiste własności g. z własnościami przepowiedzianymi przez Mendelejewa. G. 	jest jasnoszarą subst. o metalicznym połysku. Temp. topn. 937°C, temp. wrz. 2850°C, gęstość 5,32 g/cm3. Ma własn. półprzewodnikowe, zależne od rodzaju domieszek. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną czterech izotopów trwałych: 70Ge, Ekakrzem Es German Ge Masa atomowa 72 72.59 Gęstość, g/cm3 5,50 5,32 Barwa szara jasnoszara Wzór tlenku Es02 Ge02 Gęstość tlenku, g/cm3 4,700 4,703 Wzór chlorku EsCl* GeCl4 Gęstość chlorku, g/cm3 1,90 1,87 Wolny g. jest średnio aktywny chemicznie. W temp. pokojowej nie rozpuszcza się w rozc. kwasach i zasadach, nie ulega działaniu tlenu powietrza. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +2 i +4. Z wodorem tworzy -*• germanowodory. W temp. powyżej 700°C łatwo łączy się z tlenem na tlenek GeO i dwutlenek Ge02. Tlenek GeO jest ciemnoszarym proszkiem, trudno rozp. w wodzie. Ma własności redukujące. Dwutlenek Ge02 ma własn. amfoteryczne z przewagą kwasowych: dobrze rozpuszcza się w zasadach, trudniej w kwasach. Metaliczny g. otrzymuje się przez redukcję Ge02 wodorem. G. 	jest stos. przede wszystkim w przem. elektronicznym, do sporządzania półprzewodnikowych diod i tranzystorów. Do takich celów niezbędny jest g. o b. wysokiej czystości; dopuszczalna zawartość zanieczyszczeń wynosi 1 atom na 1010 atomów Ge. Dodatek GeOz do szkła zwiększa jego współcz. załamania światła oraz przepuszczalność dla promieniowania podczerwonego. Stop. g. ze złotem, zawierający 12% Ge, topi się w temp. 350°C i jest stos. w złotnictwie i dentystyce. germanowodory GenH2n + 2, germany; związki germanu z wodorem analogiczne do krzemowodorów i węglowodorów. Najważniejsze znane g. i ich własn. podano w tabl. Nietrwałe, ogrzewane rozkładają się na wolny german i wodór. Silnie trujące. Otrzym. przez działanie na germanek magnezu Mg2Ge kwasem solnym lub roztworem bromku amonowego w ciekłym amoniaku. Germanowodór Temp. topn. Temp. wrz. GeH4 — 166CC -88°C Ge2H6 -109X 31°C Ge3H8 — 106'C m°c 109  gęstość gęstość — masa właściwa; jedna z podstawowych wielkości fiz. charakteryzujących różne subst., równa stosunkowi masy ciała m do jego objętości V m G. 	subst. z reguły zwiększa się ze wzrostem ciśn. i maleje ze wzrostem temperatury. Przy przejściu subst. ze stanu ciekłego w gazowy oraz ze stanu stałego w ciekły (przy parowaniu i topnieniu) g. maleje skokowo. Wyjątkiem jest g. lodu i żelaza, która po ich stopieniu zwiększa się. Jednostką g. w układzie SI jest kg/m3, jednostką tradycyjnie stos. g/cm3. Gibbsa funkcja —► entalpia swobodna. Gibbsa reguła faz — reguła faz; reguła stwierdzająca, że liczba w niezależnych parametrów intensywnych, które można zmieniać nie naruszając współistnienia faz (tzw. liczba stopni swobody), jest określona wzorem w = s—f+2 gdzie: s — liczba składników układu, / — liczba faz. Zgodnie z r.f.G. dla układu jednoskładnikowego (s = 1) w stanie równowagi termodynamicznej mogą wyst. jednocześnie: jedna (w = 2), dwie (w = 1) i trzy (w = 0) fazy (-» punkt potrójny). gips CaS04-2H20; minerał. Krystalizuje w układzie jednoskośnym. Wyst. w wielu odmianach: jako złożony z drobnych kryształów g. włóknisty, g. ziarnisty lub zbity kamień gipsowy, rzadziej w postaci oddzielnych monokryształów. Zbite skupienia b. drobnych kryształów noszą nazwę alabastru. Biały, niekiedy żółty, o szklistym połysku. Gęstość ok. 2,5 g/cm3, twardość 1,5 w skali Mohsa. Ogrzewany powyżej temp. 110°C przechodzi w g. półwodny CaSO40,5 H20 (tzw. g. budowlany), używany jako spoiwo wiążące. Powyżej temp. 200°C przechodzi w -»■ anhydryt, pozbawiony własn. wiążących. Stos. jako spoiwo, do prod. odlewów, form, zapraw. gips budowlany — materiał wiążący składający się głównie z półwodnego siarczanu wapniowego CaSO4-0,5H2Ó. Produkowany przez prażenie kamienia gipsowego (CaS04-2H20) w piecach obrotowych w temp. ok. 190°C. glicerydy — estry gliceryny i kwasów org. lub nieorg. Zależnie od liczby zestryfikowanych grup hydroksylowych w cząsteczce gliceryny rozróżnia się mono-, di-, oraz triglicerydy. Naturalne g. 	kwasów org. (-*• tłuszcze) są w większości pełnymi triglicerydami o ogólnym wzorze H2C—OCOR I HC—OCOR I H2C—OCOR przy czym rodniki R mogą być jednakowe lub różne. Przykładem g. nieorganicznych jest trójazotan gliceryny, zwany nitrogliceryną h2c—ono2 ' '■ I HC—0N02 I h2c—ono2 Przykładem g. mieszanych nieorganiczno-organicznych są naturalne fosfatydy (fosfolipidy) H2C—OCOR I HC—OCOR H2C—0P020R' gliceryna C3H803, 1,2,3,-propanotriol; trihydroksylowy alkohol alifat. nasycony. Gęsta, bezb. ciecz o słodkim smaku, nietoksyczna, temp. topn. 20°C, temp. wrz. 290°C, mieszająca się H2C—OH I HC—OH I H2C—OH z wodą i alkoholem, nierozp. w eterze i chloroformie, higroskopijna, lotna z parą wodną. Wyst. w tłuszczach roślinnych i zwierzęcych, które zawierają ok. 10% gliceryny w postaci glicerydów. Otrzym. jako produkt uboczny przy wyrobie mydła, przez fermentację alkoholową cukru w obecności siarczanu sodowego oraz syntetycznie z propylenu. Stos. do prod. nitrogliceryny, farb graficznych, apretur oraz w przem. barwników, spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. glicerynowy aldehyd CH2OHCHOHCHO; hydroksyaldehyd alifat. Bezb. igły o temp. topn. 142°C, rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Ze względu na obecność w cząsteczce asymetrycznego atomu węgla może wyst. w dwóch odmianach optycznie czynnych— prawoskrętnej ( + ) i lewoskrętnej (—). Odmiany te mają określoną konfigurację podstawników na asymetrycznym atomie węgla. Konfiguracja a.g. została przyjęta jako ^układ odniesienia dla związków optycznie czynnych o pokrewnej budowie (-*■ izomeria optyczna). glicyna NH2CH2COOH, glikokol, kwas aminooctowy; podstawowy a-aminokwas występujący w białkach roślinnych i zwierzęcych. Białe kryształy o b. słodkim smaku, temp. topn. 2322363C, tworzy chlorowodorek, rozp. w wodzie, nierozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. przez działanie amoniaku na kwas chlorooctowy lub przez alkaliczną hydrolizę żelatyny. Stos. do syntezy org., w medycynie, do badań biochem., jako odczynnik do wykrywania Au (zabarwienie fioletowe) i Cu (zabarwienie niebieskie), do przygotowywania roztworów buforowych i roztworów wzorcowych w kolorymetrycznym oznaczaniu aminokwasów. glikokol -+ glicyna. glikole — alkohole dihydroksylowe; związki org. zawierające dwie grupy hydroksylowe (OH) przy różnych atomach węgla. Otrzym. m.in. z odpowiednich difluorowcopochodnych (przez wymianę fluorowca na grupy OH), w wyniku przyłączenia grup OH do alkenów przez ostrożne utlenianie rozc. roztworem nadmanganianu potasowego. G. są to przeważnie gęste, bezb. ciecze o słodkawym smaku. Najprostszym przedstawicielem jest glikol etylenowy HOCH2CH2OH — oleista ciecz, temp. topn. — 11,5°C, temp. wrz. 197,5°C, rozp. w wodzie i alkoholu, trudno rozp. w eterze. Glikol etylenowy jest otrzym. na skalę techn. przez uwodnianie tlenku etylenu lub przez hydrólizę chlorohydryny etylenu. Stos. jako rozpuszczalnik, do prod. politereftalanu, jako obojętny 110 glina czynnik obniżający temp. zamarzania wody, np. w chłodnicach samochodowych. Z propanu wywodzą się dwa izomeryczne alkohole dihydroksylowe: 1,2-propanodiol (glikol propylenowy) HOCH2CH(OH)CH3 i 1,3-propanodiol (glikol trimetylenowy) HOCH2CH2CH2OH. glikoproteidy — białka złożone (proteidy) zawierające część cukrową, stanowiącą co najmniej 5%, np. aminoglukozę lub aminogalaktozę, związaną z białkiem prostym. Niektóre g. zawierają 20% i więcej grup cukrowych, np. mucyna śliny (27%). Do g. zalicza się np. owomukoid białka jaja kurzego, mukoid surowicy krwi, mucyny — śluzowate wydzieliny wielu gruczołów zwierzęcych i in. głikoza -*■ glukoza. glikozydy — pochodne cukrów prostych, utworzone przez połączenie cukru z hydroksylowym składnikiem niecukrowym, np. metyloglukozyd powstały przez połączenie glukozy z alkoholem metylowym. CH,OH W zależności od rodzaju składnika cukrowego g. dzieli się na glukozydy (glukoza), mannozydy (mannoza), galaktozydy (galaktoza) i in. G. wyst. obficie w świecie roślinnym, wiele subst. naturalnych w organizmach znajduje się w postaci glikozydów. G. 	są najczęściej związkami kryst. i bezbarwnymi; rozp. w wodzie, alkoholu i acetonie; trudno rozp. w chloroformie, eterze i benzenie; pod wpływem kwasów łatwo hydrolizują na składniki: cukier i aglikon. W ustroju rozpad odbywa się pod działaniem swoistych enzymów. Stos. w lecznictwie jako środki nasercowe, przeczyszczające, ściągające itd. glikozydy nasercowe — leki bezpośrednio pobudzające pracę skurczowo-rozkurczową mięśnia sercowego. Wyst. w wielu roślinach (naparstnica purpurowa, miłek wiosenny, konwalia majowa, cebula morska). Cząsteczki g.n. są zbudowane z aglikonu o budowie steroidowej, zawierającego w pozycji 17 nienasycony pierścień laktamowy, oraz reszty cukrowej zawierającej od 1-4 cząsteczek monosacharydów. Otrzym. wyłącznie przez wyodrębnianie z surowców roślinnych. Do preparatów zawierających g.n. należą m.in. Acetylodigitoxinum, Digoxin, Lanacard, Lanatosid C. Stos. w postaci tabletek, kropli lub iniekcji. Są podstawowymi lekami używanymi w niewydolności mięśnia sercowego. glin Al (łac. aluminium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, należący do grupy głównej borowców, Z = 13, m. atom. 26,98154 (-* borowce). Nazwa łacińska pochodzi od alumen — ałun, subst. znanej już w starożytności. Wolny metal otrzymał po raz pierwszy w 1825 r. duński chemik i fizyk H. Ch. Oersted, redukując bezwodny chlorek A1C13 amalgamatem potasowym. Stos. obecnie elektrolityczną metodę produkcji g. opracowali w latach 1887-1888 niezależnie od siebie Francuz P. L. T. Heroult i Amerykanin Ch. M. Hall. G. 	jest miękkim, srebrzystobiałym metalem. Temp. topn. 660°C, temp. wrz. ok. 2500°C, gęstość 2,70 g/cm3. Bardzo dobrze przewodzi ciepło (ok. 50%) i elektryczność (ok. 65% przewodnictwa miedzi). Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden izotop trwały 27Al. W przyrodzie wyst. w postaci wielu minerałów, wchodzących w skład glin (stąd polska nazwa) i pospolitych skał, np. ałunit KAL?[(0H)6(S04)2], korund A1203, boksyty. Zabarwione odmiany korundu stanowią kamienie szlachetne: rubiny, szafiry, topazy. Wolny g. jest dość aktywny chemicznie. Na powietrzu pokrywa się pasywującą warstwą tlenków. Jest odporny na działanie stęż. kwasu azotowego, gdyż pod jego wpływem wytwarza na swej powierzchni pasywującą warstwę tlenku. W związkach wyst. w stopniu utleniania +3, ma własn. amfoteryczne. Rozpuszcza się w rozc. kwasach z utworzeniem soli glinowych zawierających jon Al3+, oraz w zasadach, przy czym powstają czterohydroksogliniany, np. 2A1 + 2NaOH + 6H20 = 2Na[Al(OH)4] + + 3H2. Sproszkowany g. rozpuszcza się również w roztworach soli mających odczyn zasadowy, np. w roztworze sody Na2C03. Wolny metal otrzymuje się przez elektrolizę tlenku A1203 rozpuszczonego w kryolicie Na3AlF6. Stopy g. dzięki swej lekkości, odporności na korozję i dużej wytrzym. mechanicznej są szeroko stos. jako materiał konstrukcyjny w technice i w życiu codziennym. Czysty g. jest używany do wyrobu luster, w aluminotermii do otrzym. trudno topliwych metali z ich tlenków (np. chromu, manganu, wanadu), jako składnik mieszanin ogrzewających, tzw. termitów. (Fe203 -I- Al), używany do spawania i in. Tlenek A1203 (korund) jest stos. jako materiał ścierny oraz do sporządzania wyrobów ogniotrwałych. Ważnymi związkami g. są -> ałuny. glin, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. glinu przez elektrolizę stopionej mieszaniny tlenku glinowego (A1203) i kryolitu Na3[AlFę]. W celu obniżenia temp. topn. mieszaniny dodaje się fluorki innych metali. Zawartość A1203 w elektrolicie wynosi 3-10%. Elektrolizę prowadzi się w wannie elektrolitycznej, której dno jest wyłożone blokami grafitowymi stanowiącymi katodę. W trakcie elektrolizy rolę katody przejmuje gromadząca się stopniowo na dnie wanny warstwa stopionego glinu. Anoda jest tzw. ciągłą elektrodą samospiekającą się. Jest to aluminiowa obudowa (rura) zawieszona nad wanną, wypełniona masą anodową (mieszanina koksu naftowego i paku), która Opieka się i twardnieje w miarę wysuwania jej z obudowy. Na anodzie wydziela się tlen, który utlenia masę anodową. Zanurzona w wannie część elektrody zużywa się więc i musi być uzupełniana w sposób ciągły. Elektroliza przebiega w temp. ok. 950°C przy napięciu 4,2-4,7 V. Natężenie prądu zależy od wielkości wanny. Dawniej zasilano wanny prądem elektr. 10000-30000 A, obecnie prądem 100000 A. Stopiony elektrolit krzepnie na ścianach bocznych i powierzchni wanny, co zmniejsza straty ciepła. Gdy zawartość A1203 w elektrolicie zmniejszy się do 1% wprowadza się świeżą porcję elektrolitu. Stopiony glin gromadzi się na dnie wanny, skąd wydobywa się go okresowo co 2-3 doby. Otrzymany produkt o zawartości 99,0-99,8% Al najczęściej formuje się w .postaci kształtek zwanych „gąskami”. Dla celów specjalnych glin poddaje się elektrorafinacji, uzyskując metal o czystości 99,9%. Dużą część glinu przerabia się na proszki stos. do prod. lakierów odpornych na wysoką temp., materiałów wybuchowych, ogni sztucznych, w hutnictwie do odtleniania metali (-» aluminotermia). Gazy odlotowe z wanien elektrolitycznych zawierają związki fluoru i pyły. Przed odprowadzeniem do atmosfery muszą być oczyszczone, stanowią bowiem zagrożenie dla otoczenia. glina — osadowa skała ilasta pochodzenia mechanicznego, zawierająca domieszkę piasku lub żwiru, zwykle zabarwiona na 111  glinokrzemiany żółto lub rdzawo przez wodorotlenek żelazowy, plastyczna po zarobieniu wodą. G. są skałami b. pospolitymi, w Polsce wyst. w wielu regionach. G. są stos. w przem. ceramicznym jako surowiec do prod. cegieł, a niektóre — do prod. metalicznego glinu. glinokrzemiany — skomplikowane krzemiany zawierające glin, wchodzące w skład wielu ważnych minerałów. Przedstawia się je zwykle w postaci tlenkowej, np. glinokrzemian potasowy (ortoklaz) K20 Al203 -6Si02 lub KAlSi308 glinokrzemian sodowy (albit) Na20 • A1203 • 6 Si02 lub NaAlSi308 glinokrzemian wapniowy (anortyt) CaO-Al203-2Si02 lub CaAl2Si2Os Do grupy g. «zaliczają się również kaolinit — łyszczki i in. G. są głównymi minerałami skałotwórczymi. Skorupa ziemska składa się w 60% z różnych glinokrzemianów. Niektóre z nich pod wpływem czynników atmosferycznych (woda. C02) ulegają rozkładowi (wietrzeniu). Produktami wietrzenia są np. glin i margle. globuliny — białka proste (proteiny), nierozp. w wodzie, rozp. w 10-proc. roztworze soli, zasadach i kwasach, koagulują na gorąco. Masa cząst. g. wynosi kilkadziesiąt tysięcy, np. m. cząst. laktoglobuliny 36 000. Wyst. w płynach ustrojowych oraz tkankach zwierzęcych i roślinnych. Do g. są zaliczane np. globulina surowicy krwi, laktoglobulina w mleku, owoglobulina w białku jaja kurzego, miozyna mięśni prążkowanych, edestyna nasion konopi i in. glukoza C2H12Oó, glikoza, dekstroza, cukier gronowy, cukier skrobiowy; cukier prosty z grupy heksoz, zawierający w cząsteczce grupę aldehydową, a więc zaliczany do aldoheksoz. Wyst. CHaOH w wielu płynach ustrojowych roślin i zwierząt (np. w sokach owocowych, krwi zwierząt). Istotny składnik wielu dwu- i wielocukrów, np. cukru trzcinowego lub buraczanego (sacharozy), skrobi; składnik cukrowy większości glikozydów. Kryształy 0 słodkim smaku, rozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholach, nierozp. w eterze. Prawoskrętna ó(+)-glukoza wyst. w dwóch odmianach izomerycznych i i p: a-D( + )-glukoza, temp. topn. 146°C, krystalizuje zwykle z 1 cząsteczką H20, temp. topn. ok. 85°C, [a]n =+111,2C; /?-D( + )-glukoza, temp. topn. 148-150°C, [a]5° = +19°. Odmiany te w roztworach wodnych ulegają mutarotacji. Otrzym. przez hydrolizę cukrów złożonych, np. skrobi, a także celulozy za pomocą kwasów mineralnych lub enzymów. Stos. głównie w przem. spożywczym do wyrobów cukierniczych, jako dodatek do sztucznych miodów, niekiedy do wyrobu piwa zamiast słodu, w lecznictwie jako środek wzmacniający serce 1 w schorzeniach wątroby. gluteliny — białka proste (proteiny), obok prolamin są głównymi składnikami ziarn zbóż. Oprócz innych aminokwasów zawierają 112 lizynę i tryptofan. Nierozp. w żadnych rozpuszczalnikach org., łatwo rozp. w rozcieńczonych kwasach i alkaliach. Białko mąki kukurydzianej jest prawie czystą gluteliną. gniotownik obiegowy — rozdrabmarka do drobnego i b. drobnego rozdrabniania suchych materiałów pastowatych lub wilgotnych. Składa się z misy i dwóch krótkich walców gniotących 0 dużej masie i odpowiedniej twardości. Toczące się po misie walce rozdrabniają materiał przez zgniatanie i ścieranie. Materiał rozdrobniony odbiera się przez otwór wylotowy, w którym jest umieszczone sito zatrzymujące zbyt grube kawałki, zawracane do ponownego rozdrabniania. Rozróżnia się g.o. z ruchomą 1 nieruchomą misą. grafit — minerał, alotropowa odmiana węgla. Krystalizuje w układzie heksagonalnym; kryształ g. ma budowę warstwową, przy czym poszczególne warstwy mogą przesuwać się względem siebie; dzięki temu g. jest miękki i ścieralny. Gęstość 2,250 g/cm3, twardość 1 w skali Mohsa. temp. topn. ok. 3500°C. Nierozp. w kwasach i ługach, dobrze przewodzi ciepło i prąd elektr. Stos. do sporządzania materiałów ogniotrwałych, elektrod, ołówków, jako smar stały, w charakterze spowalniacza neutronów w reaktorach jądrowych. gramorównoważnik — val; taka ilość danej subst. (w gramach), która reaguje z 1.00797 g wodoru lub z 8 g tlenu. G. stosowano często w obliczeniach chemicznych, zwłaszcza w chemii analitycznej. Obecnie wielkość nie umieszczona w wykazie jednostek układu SI dopuszczonych do stosowania. granulacja — 1. Proces nadawania materiałom stałym postaci ziarn w celu uzyskania odpowiednich własn. technologicznych. Materiały granuluje się przez spićkanie, zlepianie lub prasowanie materiałów sproszkowanych, zestalanie kropel materiału stopionego itp. 2. Skład ziarnowy rozdrobnionego materiału ze wskazaniem procentowej zawartości poszczególnych frakcji sitowych (-» frakcja sitowa). granuiator — aparat do granulacji. Rozróżnia się podstawowe grupy g.: bębnowe, talerzowe, wibracyjne, fluidyzacyjne, walcowe, wieżowe. G. bębnowy jest to obracający się cylindryczny lub stożkowy bęben. Materiał suchy w postaci proszku jest doprowadzany do bębna i zwilżany w nim odpowiednią ilością cieczy (najczęściej wodą). Przy obrocie bębna znajdujący się w nim proszek łączy się w granule. Zasadniczym elementem g. talerzowego (rys.) jest obracający się talerz, ustawiony pod kątem do poziomu (kąt można zmieniać). Materiał sypki jest doprowadzany do wnętrza talerza Granulator talerzowy: 7 — talerz granulatora, 2— wal napędzający, 3 — urządzenie zasilające. 4 — kosz zasilający, 5 — przewód doprowadzający ciecz guma twarda i natryskiwany cieczą. Zwilżony materiał podczas obrotu talerza przesypuje się i łączy w granule. Gotowy produkt przesypuje się przez pobocznicę talerza. G. wibracyjny ma budowę zbliżoną do przenośników i przesfewaczy wibracyjnych z tym, że dno rynny ma wykonane z odpowiednio sfalowanej blachy. Wg. fluidyzacyjnym stosuje się w procesie granulacji technikę fluidalną. Zasadniczym elementem g. walcowego są walce, między którymi jest ściskany (sprasowywany) materiał proszkowy, w wyniku czego powstają granule. G. wieżowy ma kształt obudowanej wieży. Materiał granulowany w stanie stopionym jest doprowadzany na szczyt wieży, rozpryskiwany i w postaci kropel opada w przeciwprądzie do przepływającego powietrza chłodzącego. Krople w czasie opadania krzepną i spadają na dno wieży w postaci granul (granulacja mocznika, siarki). Grignard Victor Auguste (1871-1935) — chemik francuski, profesor uniwersytetu w Nancy i w Lyonie. Opracował syntezę związków magnezoorganicznych (-» Grignarda synteza). Badał terpeny, bojowe środki trujące oraz reakcję krakowania. W1912 r. otrzymał nagrodę Nobla. Grignarda synteza — reakcja związków magnezoorganicznych ze związkami zawierającymi wiązanie wielokrotne między atomami różniącymi się elektroujemnością, np. ^)C=0, —C=N. Związki magnezoorg., zwane odczynnikami Grignarda, są to halogenki alkilo- lub arylomagnezowe otrzym. przez działanie magnezu na halogenki alkilowe lub arylowe w środowisku eteru absolutnego RX 4- Mg -* RMgX (R — dowolny rodnik, X — fluorowiec). S.G. ma największe zastos. do otrzymywania: a) alkoholi drugorzędowych (z RMgX i aldehydów), np. CH3CH2MgBr + CH3CHO - CH3CH2CHOHCH3 b) alkoholi trzeciorzędowych (z RMgX i ketonów), np. CH3MgI + CH3COCH3 ->(CH3)3COH c) kwasów (z RMgX i dwutlenku węgla), np. C6H5MgBr + C02 - C6H5COOH Odczynniki Grignarda reagują szybko z wodą i innymi związkami z aktywnym atomem wodoru, jak alkohole, kwasy, acetylen itp.), dając odpowiednie węglowodory i w tym celu są również stosowane, np. C4H9MgI + H20 -C4H10 -I- IMgOH gruntoszpachiówka — wyrób lakierowy pigmentowany, zwykle o większej zawartości wypełniaczy niż podkłady, przeznaczony do nakładania bezpośrednio na podłoże metodą natrysku, mający właściwości zarówno podkładu, jak i szpachlówki natryskowej. grupa amonowa -» amon. grupa analityczna kationów lub anionów — zespół kationów lub anionów strącanych z roztworu odczynnikiem (-* odczynnik grupowy) w określonych warunkach. Wykonany w ten sposób podział mieszaniny na części ułatwia następne wykrywanie poszczególnych składników. W systematycznej analizie jakościowej strąca się w ustalonej kolejności odpowiednie grupy, co ułatwia następnie wykrywanie i identyfikację poszczególnych składników. grupa funkcyjna — charakterystyczna grupa nadająca związkom specyficzne własn. Klasyfikacja związków org. jest oparta m.in. na obecności odpowiednich grup funkcyjnych. Do g.f. zalicza s?V; fluorowce (fluorowcopochodne), grupę hydroksylową —Ok (alkohole i fenole), aminową —NH2 (aminy), karboksylową —COOH (kwasy karboksylowe), estrową —COOR (estry), karbonylową ^>0=0 (aldehydy i ketony), nitrową —N02 (związki nitrowe), nitrozową —N=0 (związki nitrozowe), sulfonową —S03H (kwasy sulfonowe) i in. gudron — ciekła pozostałość po destylacji próżniowej ropy naftowej (zwykle 10-25% masy ropy). G. jest lepki i ma dużą gęstość (ok. 1,0 g/cm3). Poddaje się go dalszej przeróbce rozkładowej (krakowanie, hydrokrakowanie, koksowanie), w wyniku której otrzymuje się paliwa silnikowe (benzynę, olej napędowy), gazy rafineryjne oraz olej opałowy. G. jest stos. również do wytwarzania asfaltów drogowych i przemysłowych. Poddaje się go zgazowaniu mieszaniną pary wodnej i tlenu. W procesie tym otrzymuje się -+ gaz syntezowy. guma — guma miękka; ogólna nazwa elastycznych tworzyw otrzym. przez wulkanizację kauczuku naturalnego i synt. kauczuków dienowych niezbyt dużymi ilościami subst. sieciującej. Poza kauczukiem i środkiem wulkanizującym g. zawiera zazwyczaj wiele innych składników: przyspieszacze wulkanizacji, napełniacze aktywne, zmiękczacze i in. Znajduje szerokie zastosowanie w przem. samochodowym, lotniczym, maszynowym, chemicznym i in. guma piankowa — miękki porowaty materiał otrźym. przez wulkanizację spienionego lateksu kauczuku naturalnego, ew. z dodatkiem lateksu kauczuku butadienowo-styrenowego. Zawiera pory otwarte. Stosuje się ją do celów tapicerskich. guma twarda -» ebonit.  Haber Fritz (1868-1934) — chemik niemiecki, profesor w wyższej szkole technicznej w Karlsruhe oraz w Kaiser-WilhelmInstitut w Berlinie. Prowadzi! badania dotyczące termicznego rozkładu węglowodorów, elektrochemii i katalizy. W latach 1905-1910 opracował wspólnie z C. Boschem technologię katalitycznej syntezy amoniaku z azotu i wodoru. W 1918 r. otrzymał nagrodę Nobla. hadrony -» cząstki elementarne. hafn Hf (łac. hafnium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie IV, w grupie pobocznej tytanowców, Z = 72, m. atom. 178,49 ± 3. Położenie h. w układzie okresowym i budowę jego powłok elektronowych przepowiedział Niels Bohr; w 1922 r. współpracownicy Bohra, D. Caster i G. Hevesy, odkryli h. jako domieszkę do cyrkonu. Nazwa pierwiastka pochodzi od starej nazwy Kopenhagi (Hafnia). H. 	jest ciężkim, srebrzystobiałym metalem, o dużej wytrzymałości mech. Temp. topn. 2l50°C, temp. wrz. 5400°C, gęstość 13,09 g/cm3. Ma dwie odmiany alotropowe. Naturalny pierwiastek jest mieszanina sześciu izotopów trwałych: 174Hf, lYóHf, 177Hf, I78Hf, 179Hf, lSoHf. W przyrodzie własnych minerałów nie tworzy. towarzyszy zawsze minerałom cyrkonu. H. 	jest metalem mało aktywnym chemicznie, bardzo podobnym do cyrkonu. Odporny na działanie kwasów i zasad, w związkach wyst. w stopniu utlenienia +4, rzadziej 4- 2 i 4-3. Tworzy związki analogiczne do związków cyrkonu. Otrzym. jako produkt uboczny przy prod. cyrkonu. Silnie pochłania neutrony, wskutek czego jest niepożądaną domieszką do cyrkonu przeznaczonego do budowy reaktorów jądrowych, nadaje się natomiast na materiał prętów' sterujących. Ze względu na wysoką temp. topn. i zdolność do emisji elektronów, h. jest doskonałym materiałem na katody lamp elektronowych, włókna żarówek elektrycznych itp. Dodatek h. do stali podwyższa jej żaroodpomość. Dwutlenek Hf02 jest stos. do prod. szkieł optycznych o dużym współcz. załamania światła, jako katalizator w wielu syntezach org. i in. halit -» chlorek sodowy. halogenokompleksy -» związki kompleksowe. halogeny -> fluorowce. haloperidol -* leki psychotropowe. Heiscnberga zasada nieoznaczoności -» mechanika kwantowa. 114 hemoglobina heksahydropirazyna -*■ piperazyna. heksametylenodiamina H2NCH2(CH2)4CH2NH2, 1,6-diaminoheksan; diamina alifat. Bezb. płatki, temp. topn. 39-42°C, temp. wrz. 205°C, trudno rozp. w wodzie, alkoholu i eterze. Otrzym. z cykloheksanolu, stos. w przem. tworzyw sztucznych do otrzym. poliamidów typu nylonu (przez kondensację h. z kwasem adypinowym). heksametylenotetramina C6H12N4, urotropina; zasada heterocykliczna, produkt polikondensacji formaldehydu z amoniakiem. Ma strukturę wielopierścieniową, przy czym grupy metylenowe są powiązane z atomami azotu w ten sposób, że każdy pierścień jest sześcioczłonowy. Subst. krystaliczna, sublimuje, rozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu, nierozp. w eterze, higroskopijna. Stos. jako lek w zakażeniach dróg moczowych, w przem. tworzyw sztucznych do prod. żywic fenolowo-formaldehydowych oraz w przem. materiałów wybuchowych (cyklonit). heksan CH3(CH2)4CH3, n-heksan; węglowodór alifat. nasycony (alkan). Bezb., lotna ciecz, temp. topn. — 94,3°C, temp. wrz. 69°C, nierozp. w wodzie, rozp. w acetonie, alkoholu i eterze, łatwo palny, zapach eteru naftowego. Otrzym. przez destylację frakcyjną ropy naftowej, składnik eteru naftowego. Stos. jako rozpuszczalnik, szczególnie do ekstrakcji olejów jadalnych, do napełniania specjalnych termometrów. heksanoi CH3(CH2)4CH2OH, alkohol n-heksylowy, 1-heksanol; monohydroksylowy pierwszorzędowy alkohol alifat. nasycony. Ciecz, temp. topn. — 51,5°C, temp. wrz. 156°C, trudno rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Stos. do prod. środków flotacyjnych, dodatków do smarów, rozpuszczalników, płynów hydraulicznych. heksobarbital -*• barbiturany. heksozy C6H12Oe; cukry proste zawierające 6 atomów tlenu w cząsteczce. Są to polihydroksyaldehydy — aldoheksozy, np. glukoza, bądź polihydroksyketony — ketoheksozy, np. fruktoza; są rozpowszechnione w postaci wolnej w stanie związanym, np. glikozydy, dwu- i wielocukry. hel He (łac. helium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie 0, rozpoczynający grupę helowców (gazów szlachetnych), Z = 2, m.atom. 4,002602+2 (-*■ helowce). Odkryty w 1868 r., kiedy to angielski astronom N. Lockyer znalazł w widmie Słońca nieznane linie, nie dające się przyporządkować żadnemu ze znanych pierwiastków. Lockyer doszedł do wniosku, że świadczą one o istnieniu na Słońcu pierwiastka, któremu nadał nazwę od greckiego helios — słońce. W 1890 r. Amerykanin Hillebrand wydzielił h. z rudy uranu — minerału kleweitu. Pięć lat później Ramsay i Crookes zbadali widmo gazu uzyskanego z kleweitu i stwierdzili, że jest to ten sam pierwiastek, co odkryty na Słońcu przez Lockyera. H. 	jest bezbarwnym gazem bez smaku i zapachu. Temp. topn. —272,2°C — najniższa ze wszystkich znanych, temp. wrz. —268,6°C, gęstość 0,1784 g/dm3 (0°C). Skrapla się najtrudniej ze wszystkich gazów. W pobliżu temp. zera bezwzględnego wykazuje zjawisko nadciekłości. Naturalny pierwiastek zawiera prawie wyłącznie trwały izotop 4He, ze śladową domieszką 3He. Izotop 4He jest produktem przemiany subst. promieniotwórczych (cząstki a są to jądra atomów helu). Oba izotopy powstają również z wodoru w wyniku reakcji termojądrowej, przebiegającej we wnętrzu gwiazd oraz w bombie wodorowej. Na Ziemi h. 	wyst. w śladowych ilościach w powietrzu, w większych ilościach — w niektórych gazach ziemnych oraz w minerałach uranu. W kosmosie jest pierwiastkiem b. rozpowszechnionym, na drugim miejscu po wodorze. H. 	jest pierwiastkiem biernym chemicznie, nie tworzącym prawie żadnych związków. W wysokich temp. powstają b. nietrwałe związki h. z metalami, np. HgHe10, WHe2. W przemyśle h. uzyskuje się z gazów ziemnych. Dzięki lekkości i niepalności stos. do napełniania balonów i sterowców. Skroplony h. jest używany w technice do uzyskiwania najniższych temperatur, w pobliżu zera bezwzględnego. Mieszaninę h. z tlenem (tzw. powietrze helowe) podaje się do oddychania nurkom pracującym na dużych głębokościach, ponieważ wdychanie zwykłego powietrza może w tych warunkach spowodować zatrucie rozpuszczającym się we krwi azotem. Helmholtza funkcja -*■ energia swobodna. helowce — gazy szlachetne; pierwiastki zerowej grupy układu okresowego, w skład której wchodzą: hel He, neon Ne, argon Ar, krypton Kr, ksenon Xe, radon Rn. Są to gazy, charakteryzujące się nadzwyczaj małą aktywnością chem. Przez wiele lat sądzono, że h. nie tworzą żadnych związków. W ostatnich latach otrzymano ich nietrwałe związki, przede wszystkim kryptonu i ksenonu. Mała aktywność h. jest spowodowana całkowitym zapełnieniem podpowłok s i p ostatniej (w przypadku helu podpowłoki ls) powłoki elektronowej. Cząsteczki helowców są jednoatomowe. Najważniejsze własn. h. podano w tablicy. Hel Neon Argon Krypton Ksenon Radon Liczba atomowa 2 10 18 36 54 86 Masa atomowa 4.0026Í 20,179 39,948 83,80 131,29 ±3 222,0176 Budowa zewnętrznych powłok elektronowych ls2 2s12p6 3s23p6 4s24p6 5s25p6 6s26p6 Promień atomu, nm 0.122 0,160 0,192 0,198 0,218 — hematyt Fe203; minerał. Krystalizuje w układzie trygonalnym, czerwony, brunatny, niekiedy prawie czarny; gęstość 5,0-5,3 g/cm3, twardość 5,5-6 w skali Mohsa. W Polsce spotykany w Górach Świętokrzyskich. Jest jedną z najważniejszych rud żelaza, nieco uboższą od magnetytu (50-65% Fe). Czysty, sproszkowany h. stosuje się jako czerwony pigment oraz proszek polerski. hemiacetale -» acetale. hemoglobina — białko złożone, chromoproteid, białko krwi zbudowane w 94% z części białkowej — globuliny i w 6% z grupy prostetycznej — hemu zawierającej atom żelaza. Składnik krwinek czerwonych, nieodzowny czynnik oddechowy ludzi 115  henna i zwierząt, będący przenośnikiem tlenu z płuc do tkanek i dwutlenku węgla z tkanek do płuc. Produktem połączenia h. z tlenem jest oksyhemoglobina, przy czym na każdy atom żelaza przypada jedna cząsteczka 02. Oksyhemoglobina tworzy się w płucach i łatwo z powrotem oddaje tlen potrzebny w procesach utleniania w ustroju ludzkim i zwierzęcym. Jeszcze łatwiej i trwalej niż tlen wiąże się z hemoglobiną tlenek węgla (czad), powodując zatrucia, gdyż w takim przypadku h. nie może dostarczać komórkom tlenu potrzebnego do utrzymania życia. henna — żółty proszek otrzymany z liści rośliny Lawsonia inermis rosnącej w Azji, Afryce i Australii. Stos. do barwienia wełny, jedwabiu oraz jako farba do włosów; w połączeniu z innymi barwnikami roślinnymi daje pełną gamę kolorów (od blondu do głębokiej czerni), nie niszczy włosów. Subst. barwiącą h. jest 2-hydroksy-1,4-naftochinon. Henry’ego prawo — prawo określające rozpuszczalność gazu w cieczy, zgodnie z którym masa m gazu rozpuszczonego w danej objętości cieczy jest w stałej temp. wprost proporcjonalna do ciśn. cząstkowego p gazu pozostającego w równowadze z cieczą. H.p. wyraża się wzorem m — kp gdzie k — współcz. proporcjonalności zależny od rodzaju gazu i temperatury. heparyna — fizjologiczny czynnik hamujący proces krzepnięcia krwi w układzie naczyniowym. Wyst. we wszystkich tkankach głównie w wątrobie, płucach i mięśniach, wytwarzana przez komórki tuczne (heparynocyty) rozsiane w tkance łącznej. H. jest polisacharydem (rys.). Jest to bezb. higroskopijny proszek łatwo rozp. w wodzie i roztworach soli, nierozp. w alkoholu. Otrzym. przez wyodrębnianie z płuc zwierzęcych. Stos. głównie dożylnie w celu obniżenia krzepliwości krwi, w zakrzepach i zatorach tętniczych, poza tym jest dodawana do krwi przeznaczonej do przetaczania. heptan C7H16, n-heptan; węglowodór alifat. nasycony (alkan) 0 łańcuchu prostym. Łatwo palna, lotna ciecz, temp. topn. —90,5°C, temp. wrz.98°C, prawie nierozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i chloroformie, miesza się z eterem. Liczbę oktanową (LO) h. przyjęto umownie za równą zeru, a izooktanu — za równą 100. Otrzym. przez destylację frakcyjną ropy naftowej. Stos. jako wzorzec do oznaczania LO, rozpuszczalnik, do syntez organicznych. heroina -> morfina. Hessa prawo — podstawowe prawo termochemii, zgodnie z którym ilość ciepła wydzielanego lub pochłanianego podczas reakcji chem., zachodzącej w stałej objętości V lub pod stałym ciśn. p, zależy jedynie od stanu początkowego i końcowego układu, a nie zależy od sposobu przeprowadzenia reakcji. P.H. umożliwia m.in. wyznaczanie efektów cieplnych reakcji chem. na podstawie znajomości ciepła spalania jej substratów 1 produktów. heteroatom — atom innego pierwiastka niż węgiel, wchodzący w skład łańcucha w związkach org. łańcuchowych (heterołańcuchowych) lub pierścienia w związkach org. cyklicznych (heterocyklicznych). 116 grupy 0S0.3Na grupy NHS03Na grupy C00H Trójwymiarowy model heparyny wg Yuana i Stivali Heteroatomami mogą być m.in.: azot N, np. w pirydynie (f siarka S, np. w tiofenie {f |j tlen O, np. w furanie hormony heteropolikwasy — nieorganiczne polikwasy powstające podczas kondensacji dwóch (rzadko większej liczby) różnych kwasów tlenowych. W h. stosunek liczby atomów jednego pierwiastka kwasotwórczego do liczby atomów drugiego wynosi najczęściej 1:6 (sześciokwasy) lub 1:12 (dwunastokwasy) H7[P(Mo04)6] — kwas sześciomolibdenianofosforowy H5[BW12O40] — kwas dwunastowolframianoborowy Aniony h. są zbudowane w ten sposób, że np. w kwasie sześciomolibdenianofosforowym atom fosforu P znajduje się w położeniu centralnym i jest otoczony sześcioma oktaedrami MoOó połączonymi ze sobą narożami lub krawędziami. Atomami centralnymi w h. są często atomy boru, fosforu, krzemu, jodu i in. H. 	mają zastos. w chemii analitycznej.' higroskopijność — własność niektórych subst. polegająca na zdolności pochłaniania wilgoci (pary wodnej i wody). Substancjami higroskopijnymi mogą być: subst. wiążące chem. wodę (np. P2Os, CaO), subst. dobrze rozpuszczająca się w wodzie (np. CaCl2, H2S04), ciała porowate o silnie rozwiniętej powierzchni wewnętrznej (np. żel krzemionkowy, węgiel aktywny), pochłaniające wilgoć przez adsorpcję. Prężność cząstkowa pary wodnej nad materiałem higroskopijnym jest niższa od ciśn. pary wodnej nasyconej w tej samej temp. Subst. higroskopijne stosuje się m.in. do osuszania gazów. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden izotop trwały ł65Ho. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3, jego sole mają barwę żółtą. H. i jego sole otrzymano jedynie w ilościach gramowych. homogenizacja — wytwarzanie jednolitej, trwałej mieszaniny z dwóch lub więcej składników (nie mieszających się ze sobą w zwykłych warunkach), w wyniku działania mech. lub przez zastos. środków chem. Mechanicznie prowadzi się h. za pomocą szybkoobrotowych mieszadeł, młynków, ultradźwięków itp. Jako środki chem. są stos. subst. powierzchniowo czynne, tzw. -*• dyspergatory lub -> emulgatory. H. stosuje się m.in. w przem. spożywczym (np. podczas wyrobu margaryny, majonezów), w przem. kosmetycznym (np. w prod. kremów). homologi -* alkany. homología — zjawisko regularnej zmiany własności podobnych subst. w ramach pewnej grupy, tzw. szeregu homologicznego. W chemii nieorganicznej h. wyst. głównie w układzie okresowym, gdzie własn. pierwiastków w grupach głównych zmieniają się stopniowo od metalicznych do niemetalicznych (-» układ okresowy pierwiastków). O wiele częstszym zjawiskiem jest h. w chemii org., np. w szeregach węglowodorów nasyconych, alkoholi, kwasów itp. Hofmanna degradacja — 1. Metoda otrzym. pierwszorzędowych amin alifat. z amidów kwasowych przez działanie bromem w środowisku alkalicznym RCH2CONH2 + Br2 + NaOH - RCH2NH2 + NaBr + C02 Otrzymana amina jest o jeden atom węgla uboższa od amidu wyjściowego (wydziela się C02). 2. Reakcja degradacji czwartorzędowych wodorotlenków amoniowych — eliminacja Hofmanna. Pod wpływem ogrzewania rozpadają się one na trzeciorzędowe aminy, alken i wodę [R'CH2CH2NR3]+OH~ - R'CH=CH2 -I- nr3 + h2o Metodą tą można otwierać pierścienie heterocykliczne z azotem, np. wodorotlenek dimetylopiperydyniowy poddany suchej destylacji przechodzi w trzeciorzędową aminę alifat. i wodę Reakcja d.H. ma duże zastos. przy ustalaniu budowy złożonych związków' azotu, np. z grupy alkaloidów. hold-up -*■ zatrzymanie. holm Ho (łac. holmium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 67, m. atom. 164,9304 (-+ lantanowce). Razem z pierwiastkiem tulem odkryty w 1879 r. przez szwedzkiego chemika P. T. Cleve jako domieszka do tlenku erbowego Er203. Nazwa pierwiastka pochodzi od dawnej nazwy Sztokholmu (Holmia). H. 	jest srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 1461°C, temp. wrz. 2600°C, gęstość 8,80 g/cm3. homopolimery -*• polimery. hormony — substancje chemiczne wytwarzane w organizmie, które regulują czynności narządów wewnętrznych przez pobudzanie lub hamowanie procesów biochemicznych zachodzących w tkankach. Działają na procesy komórkowe, wpływając na aktywność enzymów lub ich wytwarzanie, a także na transport jonów i innych subst. przez błony komórkowe. Większość h. jest wydzielana przez gruczoły wewnątrzwydzielnicze (h. gruczołowe) bezpośrednio do krwi. Do h. gruczołowych należą: h. przysadki mózgowej, tarczycy, nadnerczy, Hormon Budowa chemiczna Miejsce wydzielania Ogólne działanie Adrenokorty- białka i poli- przysadka — pobudza syntezę hormonów kotropina (ACTH) peptydy płat przedni kory nadnerczy i metabolizmu Somatotropina (STH) białka i polipeptydy przysadka — piat przedni pobudza wzrost Insulina białka i polipeptydy trzustka obniża poziom cukru we krwi Glukagon białka i polipeptydy trzustka podwyższa poziom cukru we krwi Angiotensyna oligopeptydy nerka pobudza skurcz mięśni naczyń krwionośnych Bradykinina oligopeptydy osocze krwi rozszerza naczynia krwionośne Wazopresyna oligopeptydy przysadka — płat tylny pobudza skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych Oksytocyna oligopeptydy przysadka — płat tylny pobudza skurcz macicy przy porodzie Kortyzon sterydy kora nadnerczy pobudza glikogenezę Estrogeny sterydy pęcherzyk Graffa, ciałko żółte, łożysko rozwój drugorzędnych cech płciowych żeńskich, regulacja czynności jajników Androgeny sterydy kora nadnerczy. jądra rozwój drugorzędnych cech płciowych męskich Adrenalina pochodne /?-fenyl oetyloaminy rdzeń nadnerczy pobudza układ sympatyczny Acetylocholina pochodna aminoetanolu zakończenia nerwów parasympatycznych pobudza układ parasympatyczny 117  Houdry metoda jąder, jajników, trzustki i przytarczyc. Poza h. gruczołowymi w ustroju wyst. h. tkankowe wydzielane przez różne tkanki (enkefaliny, bradykinina) oraz neurohormony (autakoidy) wytwarzane przy zakończeniach nerwów sympatycznych i parasympatycznych (adrenalina, acetylocholina). Pod względem chem. h. stanowią niejednolitą grupę związków; można je podzielić na: 1) h. o budowie polipeptydowej (białka, polipeptydy i oligopeptydy), 2) sterydy, 3) aminy i aminokwasy. W tabl. podano zestawienie niektórych hormonów. H. 	są otrzym. przez wyodrębnienie z organów zwierzęcych lub ludzkich i syntetycznie. Poza tym przez modyfikację cząsteczek naturalnych h. otrzymano szereg pochodnych o silniejszym działaniu i mniejszej toksyczności. W lecznictwie są stos. w zaburzeniach czynności wydzielniczej gruczołów w postaci iniekcji i tabletek. Houdry metoda produkcji butadienu -» butadien, produkcja metodą Houdry. humus — próchnica; złożona, brunatnoczarna subst. org., będąca produktem powolnego rozkładu subst. roślinnych i zwierzęcych przebiegającego w warunkach ograniczonego dostępu tlenu i współudziału bakterii. H. tworzy powierzchniową warstwę gleby i ma istotny wpływ na jej naturalną urodzajność. Stanowi pierwsze stadium procesu tworzenia się węgla i jest głównym składnikiem torfu. hybrydyzacja — postępowanie formalne polegające na utworzeniu kombinacji liniowej („zmieszaniu”) orbitali tego samego atomu o różnych wartościach orbitalnej liczby kwantowej; w wyniku h. otrzymuje się zhybrydyzowane orbitalne atomowe, które są szczególnie dogodne do przybliżonego opisu geometrycznej struktury oraz niektórych innych własności cząsteczek. hydratacja -» solwatacja. hydraty -*■ sole uwodnione. hydraty węglowodorów gazowych — krystaliczne połączenia cząsteczek wody z cząsteczkami lekkich węglowodorów, np. CH4 • 6 H20, C2H6 • 7 H20. Dla gazu w określonej temp. istnieje odpowiednie ciśn. równowagowe, poniżej którego hydraty nie mogą się wytworzyć. Osadzanie się h.w.g. w gazociągu (zwłaszcza w armaturze, zwężkach pomiarowych itp.) zakłóca lub wręcz uniemożliwia jego normalną pracę. Zapobiega się temu przez uprzednie ochłodzenie gazu do odpowiednio niskiej temp. poniżej punktu rosy (-* gaz ziemny, osuszanie). Mniej skuteczną metodą jest obniżenie temp. tworzenia się hydratów przez wprowadzenie do strumienia gazu zawierającego parę wodną specjalnych inhibitorów, np. metanolu, glikoli etylenowych, 30-proc. wodnego roztworu chlorku wapniowego. hydrazony — związki powstające przez kondensację aldehydów lub ketonów z hydrazyną, przy czym wydziela się cząsteczka wody wg. reakcji RC=rd+~H^NNH2 RC=NNH2 + H20 1 L J I R' R' Ważne są przede wszystkim fenylohydrazony, wywodzące się od najprostszej pochodnej aromat, hydrazyny (-* fenylohy118 drazyna) o ogólnym wzorze RC=NNHC6H5. Zwykle są to I R' subst. stałe, dobrze krystalizujące, o ostrej temp. topn. i charakterystycznej postaci kryst. Stos. w analizie org. do identyfikacji aldehydów i ketonów. hydrazowe związki — związki o ogólnym wzorze RNHNHR', 1,2-dwupodstawione pochodne hydrazyny H2NNH2. Rodniki mogą być jednakowe lub różne. Otrzym. przez redukcję związków azowych. Nietrwałe, łatwo ulegają utlenieniu. Ważnym przedstawicielem jest hydrazobenzen C6H5NHNHC6H5 (N, N'-difenylohydrazyna); płatki o temp. topn. 126-127°C, ogrzewany powyżej temp. topn. rozkłada się, prawie nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu. Otrzym. przez redukcję nitrobenzenu w roztworze zasadowym. Stos. w przemyśle barwników do prod. benzydyny. hydrazydy — pochodne acylowe hydrazyny H2NNH2 o ogólnym wzorze RCONHNH2, np. hydrazyd kwasu octowego CH3CONHNH2. Otrzym. z chlorków kwasowych lub estrów i hydrazyny., stos. do otrzym. azydków. Znaczenie lecznicze ma hydrazyd kwasu izonikotynowego CONHNH2 jako jeden z najskuteczniejszych leków przeciwgruźliczych. hydrazyna H2N—NH2; bezbarwna, trująca, silnie higroskopijna ciecz o ostrym zapachu, temp. topn. 2°C, temp. wrz. 113,5°C, gęstość 1,03 g/cm . Rozp. w wodzie, alkoholach, ciekłym amoniaku. Roztwory h. pochłaniają z powietrza dwutlenek węgla. H. 	jest aktywnym reduktorem. W atmosferze powietrza lub tlenu spala się, często z wybuchem. Z kwasami tworzy sole, analogicznie do amin. Otrzym. przez utlenianie amoniaku lub mocznika podchloranem sodowym. Stos. w syntezach org., do prod. tworzyw sztucznych, w przem. gumowym, materiałów wybuchowych, jako składnik paliw rakietowych. hydrochinon C6H602, p-dihydroksybenzen; związek aromat., fenol dihydroksylowy. Białe igły, temp. topn. 171°C, temp. wrz. 285-287°C, rozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu, eterze OH OH i benzenie. Sublimuje bez rozkładu w temp. 275°C. Otrzym. głównie przez redukcję p-chinonu. Stos. w fotografii jako wywoływacz, przy otrzym. barwników, w medycynie, jako inhibitor polimeryzacji. hydrochlorokauczuk -> chlorowodorokauczuk. hydrochlorotiazyd -*■ leki diuretyczne. hydrocykion — aparat do rozdzielania zawiesin pod działaniem siły odśrodkowej, stos. zamiast odstojników do zagęszczania zawiesin. Zawiesinę doprowadza się przewodem / (rys.) stycznie do części cylindrycznej 2. W wyniku tego uzyskuje się ruch  hydroksyloamina wirowy. Występująca siła odśrodkowa powoduje ruch ciała stałego ku ściance. Wydzielone ze strumienia cieczy ciało stałe ruchem spiralnym opada w dół i w postaci szlamu (odpływ) jest usuwane króćcem 3. Ciecz klarowna odpływa umieszczoną centrycznie w części walcowej h. rurą 4 (przelew). W h. można również prowadzić proces klasyfikacji hydraulicznej. Ziarna grubsze są odbierane dołem jako odpływ, drobniejsze górą jako przelew. Bateria małych h. pracujących równolegle stanowi multihydrocyklon. hydrodeaikilowanie — reakcje wodoru z węglowodorami alkiloaromat. prowadzące do usunięcia podstawnika alkilowego i wytworzenia benzenu lub naftalenu Reakcje te (h. termiczne) uzyskały duże znaczenie przemysłowe. Toluen zawarty w reformacie (-» benzyna, reformowanie) przerabia się na benzen, na który jest znacznie większe zapotrzebowanie (produkuje się z niego etylobenzen przerabiany następnie na styren lub uwodornia go do cykloheksanu stanowiącego surowiec w prod. poliamidowych włókien synt.). H, alkilonaftalenów wydzielanych z frakcji naftowych umożliwiło rozwinięcie na dużą skalę prod. tzw. naftalenu petrochemicznego. hydroformylowanie -*• synteza okso. hydrokortyzon -» leki przeciwhistaminowe, -*• leki przeciwreumatyczne. bydrokraking -»• hydrokrakowanie. hydrokrakowanie — hydrokraking; proces termicznego rozkładu węglowodorów, połączony z ich równoczesnym uwodornieniem. H. jest stos. w rafineriach ropy naftowej do prod. benzyny, gazu płynnego oraz olejów napędowych i smarowych z ciężkich destylatów olejowych lub z pozostałości naftowych (-> gudron). H. 	prowadzi się najczęściej w warstwie fluidalnej w temp. 425 -450°C, pod ciśn. 15-20 MPa wobec katalizatora składającego się z tlenków glinu, kabaltu i molibdenu. W przypadku surowca będącego destylatem stosuje się niższe ciśn. (kilka megapaskali). hydroksosole -*■ sole zasadowe. hydroksyaminy -» aminoalkohole. hydroksybenzen -* fenol. hydroksykompieksy -*• związki kompleksowe. hydroksykwasy — związki org. zawierające jednocześnie grupy karbojcsylową i hydroksylową. W zależności od wzajemnego położenia tych grup rozróżnia się «-, /?-, y-, ¿-hydroksykwasy, ■X np. kwas a-hydroksypropionowy CH3CH(OH)COOH, kwas. fi * /ł-hydroksypropinowy CH2(OH)CH2COOH, kwas y-hydroksyy fi * masłowy CH2(OH)CH2CH2COOH, kwas ¿-hydroksywaleriai y fi i nowy CH2(OH)CH2CH2CH2COOH. Otrzymuje się je z fluorowcokwasów przez wymianę fiuorowca na grupę OH, cyjanohydryn — przez hydrolizę lub z aminokwasów pod działaniem kwasu azotawego. Są to ciała stałe; niższe h. rozp. w wodzie, wyższe — w rozpuszczalnikach org. Są kwasami silniejszymi od odpowiednich kwasów karboksylowych. Tworzą dwa szeregi pochodnych, pochodne grupy OH i pochodne grupy COOH. ^-Hydroksykwasy odszczepiają wodę i przechodzą w kwasy nienasycone, y- i ¿-hydroksykwasy tworzą laktony. Najprostszym przedstawicielem szeregu homologicznego a-hydroksykwasów jest kwas glikolowy (hydroksyoctowy) HOCH2COOH. Można go otrzymać przez hydrolizę kwasu chlorooctowego lub z cyjanohydryny aldehydu mrówkowego. W przemyśle otrzym. w reakcji formaldehydu z tlenkiem węgla i wodą, zachodzącej w podwyższonej temp. pod zwiększonym ciśn. (34 MPa) i w obecności katalizatora kwasowego HCHO + CO + H20 - HOCH2COOH Ważniejszymi h. są: kwas mlekowy, czyli a-hydroksypropionowy CHjCH(OH)COOH (-♦ mlekowy kwas), kwas jabłkowy, czyli hydroksybursztynowy HOOCCH2CH(OH)COOH (->jabłkowy kwas), kwas winowv, czyli dihydroksybursztynowy HOOCCH(OH)CH(OH)COÓH (-* winowy kwas), kwas cytrynowy, 2-hydroksypropano-l,2.3-trikarboksylowy (-*■ cytrynowy kwas), kwas salicylowy, czyli o-hydroksybcnzoesowy (-» salicylowy kwas). hydroksyloamina H2N—OH; bezbarwna, higroskopijna subst. krystaliczna, temp. topn. 33-34nC. gęstość 1,21 g/cm3. Rozp. w wodzie i alkoholach. Ogrzana rozkłada się, powyżej 100 C z wybuchem. Własnościami przypomina hydrazynę: jest silnym reduktorem, z kwasami tworzy sole, np. chlorowodorek [NH3OH]Cl. Reaguje z wieloma związkami org., np. z aldehydami i ketonami tworzy -» oksymy. Otrzym. wr przemyśle przez redukcję azotynu sodowego wodorosiarczanem sodowym i dwutlenkiem siarki; bardziej nowoczesny sposób polega na reakcji tlenku azotu NO z wodorem w obecności katalizatora platyny. Stos. w praktyce laboratoryjnej jako reduktor, w przemyśle org. do prod. oksymów. 119  hydroksynaftoesowy kwas /?-hydroksynaftoesowy kwas — kwas 2-hydroksy-3-naftoesowy. Związek o jednoczesnej funkcji kwasu i fenolu. Jasnożółte kryształy praktycznie nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze oraz w alkaliach jako sól. Otrzym. przez działanie dwutlenku węgla na /ł-naftolan sodowy pod zwiększonym ciśnieniem. Stos. sam jako bierny składnik sprzęgania barwników azowych oraz jako półprodukt do wytwarzania licznej i ważnej grupy składników biernych, zwanych naftoelanami. hydroksynitryle -* cyjanohydryny. hydroksypochodne — ogólna nazwa związków org. zawierających grupę hydroksylową. Zalicza się do nich takie związki, jak hydroksylowe pochodne węglowodorów alifat. (alkohole) i aromat, (fenole), hydroksyaldehydy, hydroksyketony, hydroksykwasy, hydroksyaminy itd. hydroksytetracyklina -> antybiotyki, -»tetracykliny. hydroksytolueny -* krezole. H. 	może zachodzić tylko w przypadku soli słabych kwasów i mocnych zasad, mocnych kwasów i słabych zasad, bądź słabych kwasów i słabych zasad. Sole mocnych kwasów i mocnych zasad nie ulegają hydrolizie. Przykłady h.: A1C13 + 3 H20 = Al(OH)3 + 3 HC1 lub Al3+ + 3H20 = Al(OH)3 + 3H + KCN + H20 = HCN + KOH lub CN" +H20 = HCN + 0HW wyniku h. zmienia się odczyn roztworu: w przypadku soli mocnych kwasów i słabych zasad staje się kwaśny, w przypadku soli mocnych zasad i słabych kwasów — zasadowy. Odczyn soli słabych kwasów i słabych zasad może być kwaśny, bądź zasadowy, w zależności od tego, czy kwas powstający w wyniku h. jest mocniejszy niż zasada, czy słabszy. hydroksyzyna -* leki psychotropowe. hydroliza — reakcja odwrotna do reakcji zobojętniania, czyli reakcja soli z wodą, w wyniku której powstaje kwas i zasada. Niekiedy nazwę tę uogólnia się na wszystkie reakcje z wodą. hydrorafinacja benzyny -*■ benzyna, hydrorafinacja. hydrorafinacja produktów naftowych -» produkty naftowe, hydrorafinacja.  Celestyn (fot. M. Ostrowski) Samorodek złota na kwarcu (fot. M. Ostrowski) Beryl (fot. M. Ostrowski) Waryscyt (fot. M. Ostrowski) Gips (fot. M. Ostrowski) Węgiel kamienny (fot. M. Ostrowski) Agat (fot. M. Ostrowski) Samorodek miedzi (fot. M. Ostrowski) Siarka (fot. M. Ostrowski)  Pracownia alchemiczna (Autor nieznany, ze zbiorów S. Safażyńskiego, fot. J. Skowroński)  Laboratorium chemiczne (Wydział Chemii PW, fot. J. Skowroński)  Obraz topografii powierzchni analizowanej próbki otrzymany w mikroskopie (fot. M. Ostrowski) Rozmieszczenie siarki w obrębie analizowanej próbki (fot. M. Ostrowski)  Samolot rozpylający nawozy sztuczne (fot. D. Gładysz)  Spektrofotometr absorpcyjny (Instytut Mechaniki Badanie wpływu różnych pierwiastków (Al, B, Cu, Zn, Ni, Co, Si, Ti, I, As i in.) na rozwój Precyzyjnej, fot. J. Skowroński) roślin w laboratorium, w którym są regulowane warunki klimatyczne (Instytut Ekologii PAN, Stacja Hydrobiologiczna w Mikołajkach, fot. M. Ostrowski)  Ilościowe przetworzenie elektroforetycznie rozdzielonych białek (Instytut Mikrobiologii UW, fot. M. Ostrowski) Aparat do elektroforezy (Instytut Biochemii i Biofizyki PAN, fot. M. Ostrowski) Ilościowe przetworzenie elektroforetycznie rozdzielonego na frakcje DNA (Instytut Mikrobiologii UW, fot. M. Ostrowski)  WiŹPMm Zakłady azotowe we Włocławku (fot. W. Stasiak) ibuprofen -* leki przeciwreumatyczne. identyfikacja — w analizie jakościowej ustalenie tożsamości pierwiastka, związku chem. lub materiału. iloczyn jonowy — iloczyn stężeń molowych kationów i anionów powstałych w wyniku dysocjacji słabych elektrolitów. Jeśli dysocjacja przebiega wg równania A„Bm *± nAm+ + mB"~ to i.j. jest określony wzorem 1 = [Am + ]"[B"-]m Z prawa działania mas wynika, że dla danego elektrolitu w określonej temp. i.j. ma wartość stałą. Dla wody wynosi on 10“14. Gdy elektrolitem jest trudno rozpuszczalna sól, i.j. nazywa się iloczynem rozpuszczalności. Jego wartość określa warunki strącania się osadów trudno rozpuszczalnych soli; jeśli iloczyn stężenia jonów w roztworze jest większy niż iloczyn rozpuszczalności, to osad wytrąca się; jeśli jest mniejszy — osad się nie wytrąca. iloczyn rozpuszczalności -* iloczyn jonowy, ilość materii -» liczność materii. imidy — cykliczne pochodne kwasów dikarboksylowych, powstałe przez zastąpienie grup hydroksylowych w obu grupach karboksylowych jedną grupą iminową =NH, np. imid kwasu imid kwasu imid kwasu bursztynowego maleinowego ftalowego (fta/imid) Mają charakter słabych kwasów. Łatwiej ulegają hydrolizie niż amidy. iminy — związki organiczne zawierające grupę iminową =NH połączoną z jednym atomem węgla, np. R—-CH=NH, bądź z dwoma atomami węgla (iminy cykliczne), np. etylenoimina H2C CH2, pirol NH. Mają własności zasadowe. "wi O imipramina -*■ leki psychotropowe. ind In (łac. indium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, należący do grupy głównej borowców, Z = 49, m. atom. 114,82 (-+ borowce). Odkryty w 1863 r. przez niemieckich chemików. F. Reicha i H. T. Richtera w próbkach rud z okolic Freibergu, metodą analizy widmowej. I. 	jest srebrzystobiałym metalem, b. miękkim (miększy niż ołów), dający się kroić nożem. Temp. topn. 156,4°C, temp. wrz. ok. 2000°C, gęstość 7,31 g/ćm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów: 113In oraz 115 In, słabo promieniotwórczych. Podobnie jak gal wyst. w przyrodzie tylko w postaci rozproszonej, jako domieszka do rud cynku, cyny, żelaza i miedzi. Wolny i. jest słabo aktywny chem., przypomina gal i glin. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 3, rzadziej + 1. Tlenek 121  indeks wiskozowy ln203 i wodorotlenek In(OH)3 mają własn. amfoteryczne. Wolny metal uzyskuje się z pozostałości prażalniczych w piecu do otrzym. cynku. Stos. zamiast rtęci w specjalnych termometrach do pomiaru wysokich temp., do sporządzania specjalnych luster, jako składnik metali do lutowania, dodatek antykorozyjny do metali, do wyrobu termometrów oporowych, w technice półprzewodnikowej jako dodatek do germanu, powodujący występowanie przewodnictwa dziurowego i in. Zastos. i. ogranicza jego wysoka cena (siedmiokrotnie droższy od złota). indeks wiskozowy olejów smarowych -» oleje smarowe, wskaźnik lepkości. inden C9H8; dwupierścieniowy węglowodór aromat. Bezb. ciecz, temp. topn. — 2°C, temp. wrz. 182°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, łatwo polimeryzuje na powietrzu. Otrzym. 4 z frakcji smoły pogazowej, wrzącej w temp. 176-182°C (zawartość w smole ok. 0,4%). Stos. do produkcji żywic synt. oraz jako półprodukt do syntez organicznych. indol C8H7N, benzopirol; imina cykliczna, dwupierścieniowy związek aromat, o skondensowanym układzie pierścieni: benzenowego i pirolowego. Płatki, temp. topn. 53°C, temp. wrz. 254°C, 4 rozp. w gorącej wodzie, alkoholu i eterze, lotny z parą wodną. Wyst. w olejkach eterycznych (np. w olejku pomarańczowym) i w kale. Otrzym. syntetycznie lub z frakcji smoły pogazowej wrzącej w temp. 220-260°C. Układ indolu wyst. w aminokwasie tryptofanie, będącym składnikiem białek. Stos. do syntezy org.. w przem. perfumeryjnym, w lecznictwie. indygo — ciemnoniebieski proszek sublimujący bez rozkładu, nierozp. w wodzie, alkaliach, rozc. kwasach, alkoholu, eterze, rozp. w bezwodniku ftalowym, anilinie. Jest znanym od czasów starożytnych błękitnym barwnikiem kadziowym. Dawniej otrzym. był z roślin rodziny Indigofera (Azja, Ameryka Środkowa), obecnie — prawie wyłącznie syntetycznie. Stos. do barwienia i drukowania tkanin, głównie z włókna celulozowego. Większą wartość użytkową mają jego pochodne (halogenowe, alkilowe i in.), tworzące wraz z indygiem grupę barwników indygoidowych. Analogiczną grupę pochodnych tioindyga nazywa się barwnikami tioindygoidówymi. Zawierają one w cząsteczce atom siarki S zamiast grupy —NH—. inert -► składnik obojętny, inhibicja -* kataliza. inhibitory korozji — substancje, które po wprowadzeniu w nieznacznej ilości do środowiska korozyjnego powodują znaczne 122 zmniejszenie szybkości korozji. Rozróżnia się inhibitory: anodowe, katodowe i mieszane, których działanie ochronne polega na hamowaniu anodowej, katodowej lub obu rodzajów korozji. I.k. lotne są to subst. w postaci par lub gazów hamujących korozję atmosferyczną, stos. w opakowaniach transportowych lub do nasycania papierów do pakowania. I.k. mogą być substancje org. i nieorg.. używane w środowiskach kwaśnych, zasadowych i obojętnych. Do najczęściej stos. i.k. należą chromiany, azotyny, krzemiany, fosforany i polifosforany. I.k. wprowadza się do wód obiegowych, np. chłodniczych, roztworów agresywnych trawiących i znajdujących się w aparatach chem., do olejów i smarów. W przem. naftowym są używane do zabezpieczania urządzeń rafineryjnych przed korozją. in statu nascendi — łac. „w chwili powstawania”, termin używany na określenie gazów pierwiastkowych w chwili ich tworzenia w reakcji chem., charakteryzujących się większą aktywnością niż gazy przechowywane. Na przykład, redukcja wodorem in statu nascendi polega na dodaniu do redukowanej subst. metalicznego cynku i roztworu kwasu. Wytwarzający się wrodór redukuje znacznie silniej niż wodór wzięty z butli, ponieważ wyst. częściowo w postaci pojedynczych atomów H, które nie zdążyły się jeszcze połączyć na znacznie mniej aktywne cząsteczki H2. Obecności chloru in statu nascendi zawdzięcza swą aktywność -» woda królewska. insulina -* leki przeciwcukrzycowe. interferometr — aparat do różnicowego pomiaru współcz. załamania światła gazów i ciecz)' na podstawie obserwacji linii interferometrycznych, powstałych wskutek różnicy w prędkości przechodzenia promieniowania przez ośrodki o różnych współcz. załamania. Na rysunku a i b podano schemat aparatu w dwu przekrojach. Wiązka promieniowania ze źródła S przechodzi przez szczelinę w kolimatorze K, soczewkę O i dwie szczeliny Sz,, Sz2, rozdzielając się na dwie równoległe wiązki. Z jednej szczeliny wiązka idzie przez naczynie z odnośnikiem R,, pryzmat PŁ, płytkę pomocniczą M do lunety L, z drugiej — przez naczynia z próbką R2, pryzmat P2, płytkę M do lunety L. W okularze U obserwuje się obie wiązki światłd. Jeżeli skład próbki i odnośnika jest jednakowy, to w obu połówkach okularu prążki interferencyjne widma pokrywają się ze sobą, jeżeli skład próbki jest inny, to prążki widm są przesunięte względem siebie. Przestawiając pryzmat P2 za pomocą wyskalowanego bębna B, doprowadza się do pokrycia obu widm. Ze skali na bębnie odczytuje się wielkość przesunięcia i na tej podstawie można obliczyć zawartość oznaczanego składnika. inżynieria chemiczna (procesowa) — nauka o procesach podstawowych stos. w przem. chemicznym i przemysłach pokrewnych.  izomeria cis-trans Lch. bada -*• procesy podstawowe z punktu widzenia termodynamiki (statyki) i kinetyki, rozpatrując kompleksowo zjawiska przepływowe, cieplne, dyfuzyjne i chem. Zadaniem Lch. jest uzyskanie uogólnionego opisu ilościowego umożliwiającego przewidywanie przebiegu procesów w dowolnej skali (-*• skala procesu), co umożliwia projektowanie, intensyfikację, automatyzację i optymalizaq'ę przebiegu tych procesów. Gałęziami Lch. są inżynieria reakcji chem., zajmująca się badaniem tych procesów podstawowych, w których zasadniczym elementem jest reakcja chem. oraz inżynieria biochemiczna zajmująca się badaniem procesów, w których zasadniczym elementem jest przemiana biochemiczna. inżynieria procesowa -* inżynieria chemiczna, iperyt ->■ sulfidy. iryd Ir (łac. iridium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VIII, w triadzie platynowców ciężkich, Z = 77, m. atom. 192,22 ±3 (-* platynowce ciężkie). Razem z osmem odkryty w 1802 r. przez angielskiego chemika S. Tennanta, jako nierozp. w wodzie królewskiej domieszka do surowej platyny. Nazwa pierwiastka pochodzi od imienia greckiej bogini tęczy Iris, z powodu różnorodnych barw jego związków. I. 	jest srebrzystobiałym metalem, b. twardym i kruchym. Temp. topn. 2443°Ć, temp. wrz. ok. 45Ó0°C, gęstość 22,42 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów trwałych: 191Ir oraz ł93Ir. Promieniotwórczy izotop 19^Ir (prom. y, Tm = 74 d) jest stos. w medycynie do leczenia nowotworów, w przemyśle do prześwietlania przedmiotów metalowych w celu wykrycia wewnętrznych wad, do sterylizacji żywności, lekarstw, igieł do zastrzyków i in. W przyrodzie L wyst. w postaci minerału irydosminu (Ir + Os), a także jako domieszka do rodzimej platyny i platynowców. I. 	jest metalem szlachetnym. Nierozp. w kwasach i zasadach, nie ulega działaniu nawet wody królewskiej. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3 i +4, znacznie rzadziej 4-1, 4-2 i 4-6. Tlenki: lr203, Ir02, Ir03. Podobnie jak inne platynowce i. łatwo tworzy związki kompleksowe. Czysty i. jest stos. rzadko, np. do sporządzania tygli, wytrzymujących reakcje w temp. 2000-2300oC. Dodatek i. do platyny zwiększa jej twardość i odporność na ścieranie. Stopy L z platyną są używane na ostrza stalówek do wiecznych piór, styki elektr. w silnikach samolotowych, termopary do mierzenia wysokich temp. i in. ISO -» Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna. iterb Yb (łac. ytterbium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 70, m. atom. 173,04 + 3 (-► lantanowce). Odkryty w 1878 r. przez francuskiego chemika J. Ch. G. Marignaca, który wydzielił go z minerałów ziem rzadkich, pochodzących ze szwedzkiej miejscowości Ytterby. W 1907 r. okazało się, że tlenek iterbu jest w rzeczywistości mieszaniną tlenków dwóch pierwiastków, z których jednemu pozostawiono nazwę iterb, a drugi nazwano lutetem. I. 	jest srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 824°C, temp. wrz. 1427°C, gęstość 6,959 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną siedmiu izotopów trwałych: 168Yb, 170Yb, mYb, ł72Yb, 173Yb, 174Yb, 176Yb. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3 i +2; jony Yb2 + są zielone, jony Yb3 + — bezbarwne. itr Y (łac. yttrium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w grupie pobocznej skandowców, Z = 39, m. atom. 88,9059. W postaci tlenku Y?03 wydzielony po raz pierwszy w 1794 r. przez fińskiego chemika J. Gadolina. Wolny metal (mocno zanieczyszczony) otrzymał w 1828 r. F. Wóhler. W stanie czystym uzyskali go dopiero w 1935 r. Amerykanie West i Hopkins. L jest ciemnoszarym metalem, łatwo poddającym się obróbce mechanicznej. Temp. topn. 1523°C, temp. wrz. 3337°C, gęstość 4,47 g/cm3. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden izotop trwały 89Y. Promieniotwórczy izotop 90Y (prom. /? i ^1/2 — = 64,3 h)jest stos. w badaniach naukowych jako wskaźnik oraz w medycynie do leczenia nowotworów. W przyrodzie i. towarzyszy zwykle lantanowcom; tworzy również własny minerał ksenotym YP04. Wolny i. jest dość aktywny chemicznie, podobny do lantanu. Utlenia się na powietrzu, rozp. w kwasach i zasadach, powoli rozkłada wodę z utworzeniem wodorotlenku Y(OH)?. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 3. Sole i. zawierające kation Y3 + są przeważnie dobrze rozp. w wodzie. Wolny metal otrzymuje się przez redukcję fluorku YF3 metalicznym wapniem w tantalowych tyglach. Dzięki b. słabemu pochłanianiu neutronów, metaliczny i. może być materiałem konstrukcyjnym dla reaktorów jądrowych. Tlenek Y203 stosuje się do otrzym. ferrytów; jest on również głównym składnikiem czerwonego luminoforu — jednego z trzech, którymi pokrywa się ekrany kineskopów telewizji barwnej. Stopiona mieszanina Y203 + Th02 stanowi przezroczysty materiał podobny do szkła, wytrzymujący temp. 2200°C. IUPAC -► Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej. izobara -» przemiana izobaryczna. izobary — atomy o takiej samej liczbie masowej (równej sumie liczb neutronów i protonów) i różnych liczbach protonów i neutronów w jądrze. Przykładem i. są: I7N, ‘¡O, 9F. 4 izochora -♦ przemiana izochoryczna. izocyjanki -» izonitryle. izomeria — różne rozmieszczenie atomów w cząsteczkach związków o jednakowym składzie chem. i takiej samej m. cząst. Związki takie różnią się, własnościami fiz. i chem.; noszą nazwę izomerów. Rozróżnia się dwa typy L: strukturalną i przestrzenną (stereoizomerię). ¡.strukturalna polega na różnym uporządkowaniu atomów lub podstawników w cząsteczkach dwóch lub więcej związków izomerycznych, przy czym rozróżnia się: 1) metamerię, 2) L łańcuchową, 3) L podstawienia (położenia), 4) tautomerię. L przestrzenna (stereoizomeria) polega na różnym rozmieszczeniu w przestrzeni pewnych podstawników w cząsteczce związków izomerycznych, przy czym rozróżnia się: 1) L cis-trans. 2) i. optyczną. izomeria cis-trans — izomeria geometryczna; izomeria przestrzenna polegająca na tym, że związki z podwójnym wiązaniem, mające przy obu atomach węgla podwójnie związanych dwa różne podstawniki, wyst. w postaci dwóch izomerów. Wynika to z braku możliwości swobodnego obrotu wokół wiązania podwójnego. Izomery mające jednakowe podstawniki po tej samej stronie podwójnego wiązania nazywają się c/s-izomerami (łac. cis — po tej samej stronie), a izomery z podstawnikami jedna123  izomeria geometryczna kowymi z różnych stron podwójnego wiązania noszą nazwę izomerów trans (łac. trans — po drugiej stronie), np. H H H Cl \ / \ / C=C C=C / \ / \ Cl Cl Cl H cis-1,2-dichloroetylen trans-1,2-dichloroetylen Izomery cis i trans różnią się własnościami fiz. i chem., np. cis-dichloroetylen, ciecz, temp. topn. — 80,5°C, temp. wrz. 60°C, działa narkotycznie; mins-dichloroetylen, ciecz, temp. topn. — 50CC, temp. wrz. 48,5°C, łatwiej przyłącza brom niż izomer cis. W bardziej ogólnym znaczeniu termin izomeria cis-trans odnosi się również do układów cyklicznych o co najmniej dwóch różnych podstawnikach po tej samej stronie płaszczyzny (postać cis) lub po przeciwnych stronach płaszczyzny (postać trans) izomer cis izomer trans Optycznie czynne są również i te związki, które nie mają asymetrycznego atomu węgla, lecz charakteryzują się brakiem płaszczyzny symetrii w cząsteczce (spirany) lub brakiem osi symetrii (pochodne difenylu). Równocząsteczkowa mieszanina obu izomerów optycznych jest optycznie nieczynna i nosi nazwę racematu. Związki zawierające dwa równocenne asymetryczne atomy węgla w cząsteczce, jak np. kwas winowy, mogą również występować w odmianie optycznie nieczynnej, tzw. mezoodmiana. Związki optycznie czynne (enancjomery) charakteryzuje określona konfiguracja cząsteczki (tzn. określone ułożenie atomów lub grup w przestrzeni). Konfiguracje dwóch enancjoizomerów są przeciwne, tzn., że izomery te mają się do siebie jak przedmiot do jego odbicia lustrzanego. Rozróżnia się konfiguracje D i L, odnosząc je umownie do konfiguracji aldehydu glicerynowego prawo- i lewoskrętnego. We wzorach strukturalnych związków o konfiguracji D grupę hydroksylową zapisuje się po prawej stronie asymetrycznego atomu węgla, a w związkach o konfiguracji L — po lewej stronie CHO CHO I I H—C—OH HO—C—H CH2OH aldehyd D( + )-glicerynowy ch2oh aldehyd L( — ^glicerynowy Izomeria cis-trans wyst. także w pochodnych cykloalkanów z dwoma podstawnikami przy różnych atomach węgla (wskutek zahamowania rotacji wokół pojedynczych wiązań w układzie pierścieniowym). Podstawniki mogą być po jednej stronie płaszczyzny pierścienia (izomer cis) lub każdy z nich z innej strony tej płaszczyzny (izomer trans). izomeria geometryczna -+ izomeria cis-trans. izomeria łańcuchowa — izomeria strukturalna polegająca na różnej budowie łańcucha węglowego związków org. o takim samym wzorze sumarycznym, np. CH3CH2CH2CH3 i ch3chch3 I ch3 «-butan izobutan Symbole d i (+) oraz L i (—) nie są jednoznaczna i związek o konfiguracji np. d może być prawo- lub lewoskrętny. Związkami optycznie czynnymi są również niektóre diastereoizomery (-* diastereoizomeria). izomeria podstawienia (położenia) — izomeria strukturalna polegająca na tym, że związki izomeryczne różnią się miejscem zajmowanym przez grupę funkcyjną w cząsteczce, np. CH3CH2CH2CH2C1 i ch3ch2ch2ch3 I Cl 1-chlorobutan 2-chlorobutan izomeria położenia -» izomeria podstawienia. n-Butan jest węglowodorem o łańcuchu prostym, a izobutan — węglowodorem o łańcuchu rozgałęzionym. izomeria optyczna — enancjomeria; izomeria przestrzenna polegająca na występowaniu związków org. w odmianach izomerycznych, mających te same własności fiz. i chem., a różniących się jedynie tym, że jeden z izomerów skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w prawo — izomer prawoskrętny oznaczany znakiem ( + ), a drugi o taką samą wartość w lewo — izomer lewoskrętny oznaczany znakiem (—). Są to tzw. izomery optyczne, antypody optyczne lub enancjomery. Przyczyną występowania i.o. jest brak elementów symetrii w cząsteczce (-» asymetryczna cząsteczka), np. w kwasie mlekowym jest asymetryczny atom węgla H izomeria syn-anti — izomeria cis-trans w odniesieniu do związków zawierających w cząsteczce dwa atomy azotu (lub atom azotu i węgla), związane podwójnym wiązaniem, przy których podstawniki mogą być różnie ułożone w przestrzeni. Mogą one znajdować się po tej samej stronie podwójnego wiązania (izomer syn) lub po różnych stronach (izomer anti), np. C6H5N lub II KON syn-diazan potasowy c6h5n II NOK anti-diazan potasowy Położenie syn odpowiada położeniu cis, natomiast anti — położeniu trans w związkach izomerycznych zawierających wiązanie etylenowe. CH,—C—COOH OH izomery — dwa lub więcej związków org. mających taki sam wzór sumaryczny, lecz różny układ atomów w cząsteczce lub różną konfigurację przestrzenną, np. 124 izopren C2H60: izomery CH3—O—CH3 i CH3—CH2—OH H H H Cl \ / \ / lub C2H2C12: izomery C=C C=C / \ / \ Cl Cl Cl H I. 	różnią się własnościami fiz. i chem. Zjawisko przekształcania jednego i. w inny nazywa się izomeryzacją, np. izomeryzacja kwasu (—)-mlekowego w kwas (-l-)-mlekowy w wyniku inwersji Waldena(-» Waldena inwersja). Nierozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu i eterze, liczba oktanowa (LO) = 100. Otrzym. z izobutylenu przez dimeryzację do diizobutylenu i katalityczne uwodornienie. Stos. do sporządzania mieszaniny wzorcowej z n-heptanem (-» heptan) do badania własn. przeciwstukowych paliw (oznaczania LO) oraz do syntez organicznych. izopoiikwasy — nieorganiczne -» polikwasy powstające podczas kondensacji dwóch lub większej liczby cząsteczek jednego kwasu tlenowego. Np. przez odwodnienie kwasu ortofosforowego H3P04 otrzymuje się kwas pirofosforowy (dwufosforowy) H4P207, który jest najprostszym i. fosforowym, oraz bardziej złożone i. fosforowe izomorfizm — zdolność jonów o podobnej budowie i własn. do zastępowania się wzajemnie w sieci kryst. związków. W wyniku takiego zastąpienia powstają związki o zmiennym składzie, tzw. kryształy mieszane. Np. w krysztale ałunu glinowo-potasowego KAltSOJj- 12H20 jony K+ mogą być zastąpione przez Rb+, NH4 , jony Al3+ — przez Cr3 + , Fe3 + . Fakt ten uwzględnia się, pisząc wzór ałunu następująco (K, Rb, NH4)(Al, Cr, Fe) [SOJ2 12 H20 W nawiasach okrągłych podaje się kolejno jony zastępujące się wzajemnie, w nawiasach kwadratowych — grupy atomów składające się na pojedynczy jon. Zjawisko L jest szeroko rozpowszechnione w przyrodzie; wykazują je prawie wszystkie minerały. izonikotynowy kwas C6HsO,N, kwas pirydyno-4-karboksylowy; kwas heterocykliczny. Igły o temp. topn. 315°C, sublimuje, rozp. w gorącej wodzie i alkoholu. Otrzym. przez utlenianie COOH y-pikoliny, stos. głównie do prod. hydrazydu — leku przeciwgruźliczego. 2 	H3P04 -*■ H4P207 +H20 3H3PO4-H5P3O10 + 2H2O itd. W i. wyst. następujące struktury łańcuchowe 0 O O 1 I I O—X—O—X—O—X—O I I I o o o gdzie X oznacza atom pierwiastka kwasotwórczego. Istnieją jednak również i, o strukturze przestrzennej. Nazwy i. tworzy się podając przed nazwą kwasu ulegającego kondensacji liczbę atomów pierwiastka kwasotwórczego znajdującą się w cząsteczce L, np. H4P,07 — kwas dwufosforowy h5p3o10 - kwas trójfosforowy itd. Sole i. otrzymuje się cząsto przez prażenie odpowiednich wodorosoli, np. 1» 2 	Na2HP04 - Na4P207 + H20 W niektórych przypadkach powstają podczas zakwaszenia roztworów soli kwasów prostych 2 	K2CrQ4 + H2S04 K2Cr2Q7 + K2S04 + H20 izonitryle — izocyjanki, karbyloaminy; izomery strukturalne nitryli, związki org. mające ugrupowanie —NC, o ogólnym wzorze RNC, np. izocyjanek metylu CH?NC. Są one związkami b. trującymi, charakteryzują się odrażającym zapachem. Powstają przez działanie chloroformu na aminy pierwszorzędowe w środowisku alkalicznym RNH2 + CHCI-J -(- 3 KOH RNC + 3 KC1 + 3 H20 Reakcja ta, zwana reakcją izonitrylową, ma zastos. praktyczne, ponieważ stanowi czułą próbę na aminy pierwszorzędowe ze względu na łatwe rozpoznanie charakterystycznego nieprzyjemnego zapachu powstałego izonitrylu. izooktan C8H18, 2,2,4-trimetylopentan; rozgałęziony węglowodór alifat. nasycony. Bezb. ciecz, temp. topn. — 107,8°C, temp. wrz. 110,7°C H 3C—C—CH 2—CH—CH 3 CH3 W roztworach wodnych i. często ulegają hydrolizie i przechodzą w kwasy proste, np. kwas dwusiarkowy H2S207 H2S207 + H20 - 2 H2S04 Skłonność do tworzenia i. wykazują kwasy tlenowe pierwiastków IV, V i VI grupy układu okresowego. Bardzo liczne polikwasy tworzy kwas krzemowy; od kwasów polikrzemowych wywodzą się krzemiany naturalne. izopren C5H8, 2-metylo-l,3-butadien; węglowodór dienowy, strukturalna jednostka cząsteczki kauczuku i izoprenoidów. CH3 I ch2=c—ch=ch2 Ciecz, temp. topn. — 147°C, temp. wrz. 34°C, nierozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze, polimeryzuje. Otrzym. z ropy naftowej przez odwodornienie frakcji izopentanowej, z izobutylenu i formaldehydu lub przez dimeryzację propylenu i krakowanie uzyskanego półproduktu. Stos. do syntezy org. i w przem. kauczuku syntetycznego (-» dieny). 125  izoprenoidy izoprenoidy -» terpeny, izopropylidenoaceton -* tlenek mezytylu. izoterma -+ przemiana izotermiczna. izotony — atomy o takiej samej liczbie neutronów, różniące się natomiast liczbą protonów w jądrze (a tym samym liczbą masową). Przykładem L są toCa i 19K. izotopy — atomy o takiej samej liczbie protonów i różnej liczbie masowej, tj. mające różną liczbę neutronów w jądrze. Każdy pierwiastek chem. ma od kilku do kilkunastu i., (np. wodór: prot — }H, deuter — iH (D), tryt — ?H (T), tlen: ^O, ‘¡O, ^O), przy czym niektóre mogą być trwałe, a inne promieniotwórcze. Naturalny pierwiastek jest zwykle mieszaniną kilku L, trwałych łub promieniotwórczych, tylko nieliczne są pierwiastkami czystymi, tj. zawierającymi jeden L (np. fosfor zawiera 15P, jod — 53I). Obecnie znanych jest 272 i. trwałych, 10 prawdopodobnie trwałych i więcej niż 1000 Ł promieniotwórczych. Związki chem., w skład których wchodzą różne L danego pierwiastka (tj. różniące się składem izotopowym), mają odmienne własn. fiz. (np.: temp. topn., temp. wrz., gęstość), natomiast ich własn. chem. pozostają takie same. Przykładem takich subst. może być zwykła woda HzO i -*■ woda ciężka. Stosunkowo duże różnice własn. fiz. (tzw. efekty izotopowe) obserwuje się dla pierwiastków lekkich, w przypadku których względna różnica mas i. jest największa. Występowanie różnych efektów izotopowych wykorzystuje się do rozdzielania L, np. występowanie różnic: szybkości dyfuzji gazów o odmiennym składzie izotopowym przez porowate przegrody, temp. wrz. (metoda rektyfikacyjna rozdzielania i.), szybkości opadania (metoda ultrawirowania) szybkości rozkładu elektrolitycznego (w ten sposób otrzymuje się ciężką wodę), odchyleń wiązek jonów o innym składzie izotopowym w polu magnet, i elektr. (spektrometry masowe i zbliżone do nich budową separatory elektromagnetyczne). Wszystkie te metody mają niewielką wydajność i są b. drogie. L trwałe i promieniotwórcze są stos. jako wskaźniki izotopowe, a Ł promieniotwórcze jako źródła promieniowania.  jabłkowy kwas HOOCCH2CH(OH)COOH, kwas hydroksybursztynowy, kwas hydroksyetanodikarboksylowy; subst. kryst., łatwo rozp. w wodzie i alkoholu, rozp. w eterze; istnieją 2 izomery optyczne: 1) kwas L-jabłkowy temp. topn. 100-101°C, temp. wrz. 140^0 (z rozkładem), (Xm = —2,9°, wyst. w niedojrzałych owocach, np. jabłkach, wiśniach, pomidorach i in.; 2) kwas D-jabłkowy. temp. topn. 100-101 °C, temp. wrz. 140°C (z rozkładem), [a]n = + 2,9°; racemat, czyli kwas DL-jabłkowy, temp. topn. 130-131 °C, temp. wrz. 150°C (z rozkładem). Otrzym. z surowców naturalnych (kwas L-jabłkowy) lub syntetycznie (kwas DL-jabłkowy), stos. w syntezie org., przede wszystkim do prod. estrów i soli, oraz w przem. spożywczym. jednocukry -* cukry proste. jednostka monomeryczna -* mer. jednostka podstawowa -* mer jednowalcówka -> maszyna ucierająca jednowaicowa. jigger -* dżygier. jod I (łac. jodum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VII, w grupie głównej fluorowców, Z = 53, m. atom. 126,9045 (-> fluorowce). Otrzymał go po raz pierwszy w 1811 r. francuski chemik Bernard Coriois przez utlenienie ługów uzyskanych z popiołów po spaleniu morskich wodorostów. Jego własności zbadali Clément i Gay-Lussac. J. 	jest fioletowoczarną subst. krystaliczną o metalicznym połysku, temp. topn. 113,5nC, temp. wrz. 184,4°C, gęstość 4,93 g/cm3. W temp. pokojowej sublimuje wydzielając Fioletowe pary. W wodzie rozpuszcza się słabo, lepiej w alkoholu i rozpuszczalnikach org. Wolny j. i jego pary składają się z dwuatomowych cząsteczek I ,. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden trwały izotop 12\ Sztuczne izotopy promieniotwórcze '~5I (prom. y, Tv2 = 60 d), 1311 (prom. /? i y, 7j,2 = 8 d), oraz ł32I (prom. p i y, ^,2 =2 ,26 h) są stos. w badaniach naukowych jako wskaźniki, w medycynie do badań różnych organów, a także w celach leczniczych, np. do leczenia nadczynności i nowotworów tarczycy. W przyrodzie j. wyst. głównie w wodorostach morskich, w postaci jodanów jako domieszka do saletry chilijskiej. Wolny j. jest aktywny chem., mniej niż podobne do niego chlor i brom. W związkach wyst. w stopniu utlenienia od — 1 do +7 (tabl.). Z wodorem tworzy -» jodowodór. Wolny chlor i brom Stopień utlenienia Związek + 7 kwas nadjodowy HjIOJHIOj^HjO) + 5 I205 pięciotlenek jodu kwas jodowy HI03 + 4 I02(I,04) dwutlenek jodu + 1 kwas podjodawy HOI 0 1, wolny jod -1 HI jodowodór jodki, np. Nal. KI i in. wypierają go z jodków. Podobnie jak chlor i brom, bezpośrednio z tlenem nie reaguje. Uzyskane metodami pośrednimi tlenki nie mają większego znaczenia. Otrzym. jako produkt uboczny przy przeróbce saletry, a także z wodorostów morskich i wód towarzyszących ropie naftowej. 127  jodanometria Związki j. stosuje się jako katalizatory, do otrzym. b. czystych metali i in. Reakcję j. z wolframem z wytworzeniem lotnego jodku, który rozkłada się na rozżarzonym włóknie, wykorzystuje się w popularnych źródłach intensywnego światła, tzw. lampach jodowych. Org. związki jodu słabo przepuszczają prom. rentgenowskie; dzięki tej własności są stos. jako subst. kontrastowe. Alkoholowy roztwór j. jest znanym środkiem antyseptycznym (jodyna). jodanometria -* miareczkowanie. jodek metylu -*■ jodopochodne. jodek srebrowy Agi; żółtawe kryształy, temp. topn. 455°C, gęstość 5,56 g/cm3, nierozp. w wodzie^ W przyrodzie spotykany w postaci minerału jodargyrytu. Światłoczuły, podobnie jak chlorek i bromek srebra. Wchodzi w skład niektórych papierów fotograficznych, dających obraz zabarwiony na fioletowo. Otrzym. przez działanie roztworu Nal na roztwór AgN03. Stos. również jako składnik niektórych kąpieli galwanicznych. jodobenzen -*■ jodopochodne. jodoform -* jodopochodne. jodometria -»■ miareczkowanie. jodopochodne—związki org. zawierające jeden lub kilka atomów jodu w cząsteczce (np. jodek metylu, jodoform, jodobenzen). Jodek metylu CH3I (jodometan) — najprostsza jodopochodna alifat. Bezb. ciecz, brunatniejąca pod wpływem światła, temp. topn. — 66,1°C, temp. wrz. 42°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. z alkoholu metylowego przez działanie jodku sodowego i kwasu siarkowego; stos. w syntezie org. i w przem. farmaceutycznym do metylowania, w lecznictwie, w badaniach mikroskopowych oraz do oznaczania pirydyny. Jodoform CHI3 (trijodometan) — żółte płatki o temp. topn. 119°C; sublimuje, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, eterze i dwusiarczku węgla, lotny z parą wodną, charakterystyczny ostry zapach. Otrzym. z acetonu lub alkoholu etylowego i jodu w środowisku alkalicznym lub elektrolitycznie z jodku potasowego, alkoholu i węglanu sodowego. Stos. w lecznictwie jako środek dezynfekcyjny. Jodobenzen C6H5I — najprostsza jodopochodna aromat. Ciecz, temp. topn. — 30,5°C, temp. wrz. 188°C, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. przez ogrzewanie benzenu z jodem i kwasem azotowym. Na powietrzu barwi się na kolor brunatny wskutek wydzielania jodu. jodowodór HI; bezbarwny gaz o ostrym zapachu, silnie dymiący na powietrzu, temp. topn. — 50,9°C temp. wrz. — 35,4°C. Łatwo rozpuszcza się w wodzie, przy czym powstaje kwas jodowodorowy — analog kwasów bromowodorowego i solnego. Kwas jodowodorowy jest mocnym kwasem; dysocjuje na jony H* i I", tworzy sole jodki Me'I. Silny reduktor, silniejszy niż bromowodór. Nietrwały, w podwyższonych temp. rozpada się na jod i wodór, reakcja ta jest odwracalna, stos. również do otrzym. jodowodoru. Używany jako odczynnik laboratoryjny oraz do otrzym. innych związków jodu. jodowy kwas HI03; bezbarwna subst. krystaliczna przypominająca szkło, temp. topn. 110°C, dobrze rozp. w wodzie. Dość mocny kwas, tworzy sole jodany Me'I03. Zarówno Lj., jak i jodany są silnymi utleniaczami. Otrzym. przez utlenianie wolnego jodu chlorem, stęż. kwasem azotowym HN03 lub innym silnym utleniaczem i oddestylowanie wody z roztworu pod próżnią. Jodan potasowy KI03 jest stos. w chemii analitycznej. jodyna -> środki antyseptyczne i dezynfekujące. jon amonowy -» amon. jonity — wymieniacze jonowe; * przeważnie stałe lub ciekłe substancje nieorg. lub wielkocząsteczkowe polielektrolity org. zdolne do reakcji wymiany jonowej. W reakcji tej jony związane z jonitem zostają wymienione na jony tego samego znaku znajdujące się w roztworze otaczającym jonit. Proces wymiany jonów jest odwracalny i stechiometryczny. Zależnie od rodzajów wymienianych jonów rozróżnia się -*• anionity i -► kationity. J. 	mają zwykle postać ziaren o średnicy 0,3-1 mm. Użytkowanie j. polega na przepuszczaniu przez warstwę j. (tzn. złoże) cieczy która wymienia jony ze złożem. Zwykle j. umieszcza się w kolumnie (kolumna jonitowa, wymiennik jonitowy). Regeneracja j. polega na płukaniu złoża roztworem zawierającym jony, które ulegały usunięciu z jonitu, np. roztworem HC1, NaCl, NaOH. J. 	są szeroko stos. w laboratoriach i w przemyśle do zmiękczania i demineralizacji wody dla energetyki; wydzielania i rozdzielania jonów cennych metali w metalurgii; wydzielania uranu i pochłaniania pierwiastków promieniotwórczych; katalizowania procesów chem,; odbarwiania i oczyszczania soków w cukrownictwie oraz przem. spożywczym; wydzielania antybiotyków i rozdzielania aminokwasów w przem. farmaceutycznym; w chemii analitycznej (chromatografia), biochemii i in. jony — atomy lub grupy atomów obdarzone ładunkiem elektr. równym ładunkowi elementarnemu lub jego całkowitej wielokrotności. Ładunek j. może być dodatni lub ujemny. J. dodatnie, kationy, powstają w wyniku utraty przez atom jednego lub kilku elektronów; tworzą je głównie metale. J. ujemne, aniony, powstają przez przyłączenie elektronów; tworzą je niemetale oraz reszty kwasowe. Nazwy kationy i aniony pochodzą od elektrod (ujemnej katody, dodatniej anody), do których dąży dany j. podczas elektrolizy. Symbol j. podaje się w postaci symbolu atomu lub grupy atomów z ładunkiem zaznaczonym po prawej stronie u góry, np. j. dodatnie: Na+, Ca2+, Al3+, NH4 oraz j. ujemne: Cl“, S2“, SOI“. Joule’a-Thomsona zjawisko — zjawisko polegające na zmianie temp. gazu podczas jego powolnego przetłaczania przez porowatą przegrodę. Rozróżnia się Z.J.-T.: dodatnie, gdy temp. gazu podczas przetłaczania maleje, oraz ujemne — gdy temp. gazu zwiększa się. Temp., w której łJ.-T. zmienia swój znak nazywa się temperaturą inwersji. Dodatnie zJ.-T. jest wykorzystywane do skraplania gazów.  kabiny malarskie — urządzenia stos. do malowania natryskowego, wyposażone w wentylację nawiewno-wyciągową. W k.m. następuje zassanie powietrza, zawierającego rozpylony wyrób lakierowy oraz ulatniający się rozpuszczalnik z obszaru pracy malarza, oddzielenie cząstek wyrobu lakierowego i usunięcie par rozpuszczalników i rozcieńczalników poza malamię. Na miejsce Wydalonego z malarni powietrza nawiewa się świeże, oczyszczone z kurzu i w razie potrzeby ogrzane. K.m. dzieli się na: 1) ściany lakiernicze — bez ścian bocznych, 2) k.m. wnękowe — z dachem i ścianami bocznymi, 3) tunelowe, 4) 	bramowe stałe i przejezdne. Rodzaj i wielkość k.m. zależy od rodzaju i rozmiarów przedmiotu malowanego (rys. str. 130). kadm Cd (łac. cadminum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie II, w grupie pobocznej cynkowców, Z = 48, m. atom. 112,41 (-* cynkowce). Odkryty w 1817 r. przez F. Stromeyera, który znalazł domieszkę CdCO? w naturalnym węglanie cynkowym ZnC03, a w kilka lat później zredukował tlenek CdO do wolnego metalu. Prawie jednocześnie odkrycie to powtórzyło kilku innych chemików. K. 	jest srebrzystobiałym, miękkim metalem. Temp. topn. 321°C, temp. wrz. 767°C, gęstość 8,65 g/cm3. Dobrze przewodzi ciepło i prąd elektr. Silnie pochłania neutrony. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną ośmiu izotopów: ł08Cd, ll0Cd, niCd, U2Cd, 114Cd. oraz 10feCd, 113Cd. ll6Cd; trzy ostatnie wykazują słabą promieniotwórczość. W przyrodzie wyst. przede wszystkim w postaci minerału gree nocki tu CdS, rzadziej otavi tu CdC03 i monteponitu CdO. Często towarzyszy rudom cynkowym. K.jest metalem dość aktywnym chemicznie o własn. podobnych do cynku. Powoli rozpuszcza się w' kwasach, nierozp. w zasadach.' W związkach wyst. w stopniu utlenienia +2. Na powietrzu pokrywa się pasywującą warstwą tlenku CdO. Pod działaniem kwasów tworzy sole kadmowe, zawierające jon Cd2 + . Otrzym. najczęściej jako produkt uboczny podczas przeróbki rud i koncentratów cynku. K. jest stos. jako materiał na pręty sterujące w reaktorach jądrowych. Z tego powodu został uznany za metal strategiczny. Oprócz tego k. wchodzi w skład stopów łożyskowych, lutów, mosiądzów o specjalnych właściwościach; w cynku jest domieszką niepożądaną, gdyż zwiększa jego kruchość. Podobnie jak cynk, stos. do pokrywania powierzchńi żelaza (np. dna statków) w celu ochrony , przed korozją, przy czym działanie ochronne powłoki kadmowej jest znacznie skuteczniejsze niż powłoki z cynku. Związki k. stosuje się jako pigmenty do farb świecących (np. żółcień kadmowa CdS). Rozpuszczalne sole k. są silnie trujące. kadm, produkcja — przemysłowe metody otrzym. kadmu. Kadm metaliczny otrzymuje się z półproduktów powstających podczas przeróbki rud i koncentratów cynkowo-ołowianych (-* cynk, produkcja, -*■ ołów, produkcja) zawierających od kilku dziesiątych do kilku procent kadmu. Innym źródłem kadmu jest tzw. gąbka kadmowa (60-80% Cd) otrzym. w toku prod. cynku metodą elektrolityczną. Kadm produkuje się dwiema metodami: termicznąielektro1 i tyczną. W obu metodach kadm wydziela się z surowca przez rozpuszczenie w kwasie siarkowym. Cynk i kadm przechodzą do roztworu, który po oddzieleniu nierozpuszczonego ołowiu, oczyszcza się od innych metali. Następnie kadm wydziela się z roztworu siarczanu kadmu działając cynkiem. Otrzymany kadm oczyszcza się przez rafinację. W metodzie elektrolitycznej kadm wydziela się z roztworu siarczanu kadmu przez elektrolizę w wannach z katodami aluminiowymi i anodami ołowianymi. Osadzony na katodzie kadm oczyszcza się przez rafinację. 129  kadziowanie Kabina malarska; a) wnękowa; 1 — nawiew do komory roboczej. 2 — wywiew z komory, 3 — wywiew do atmosfery; b) tunelowa: I — podłączenie do wentylatorów nawiewnych. 2 — wywiew do atmosfery; c) jednostronna; d) otwarta; 1 — nawiew na stanowisko pracy, 2 wywiew ze stanowiska pracy, 3 — podłączenie do wentylatorów wywiewnych, 4 — podłączenie do wentylatorów nawiewnych kadziowanie — proces przeprowadzania nierozpuszczalnych w wodzie barwników kadziowych w postać rozp. (-* leukozwiązek barwnika) za pomocą reakcji redukcji w środowisku alkalicznym. Zredukowane, rozp. barwniki mają powinowactwo do włókien celulozowych. Proces kadziowania prowadzi się w roztworze alkalicznym za pomocą podsiarczynu sodowego (hydrosulfit); stężenie składników, temp. i czas trwania k. zależą od rodzaju barwnika. kadź barwnika — kąpiel farbiarska barwnika kadziowego, zawierająca określone ilości barwnika w postaci rozp. leukozwiązku oraz wodorotlenku sodowego i czynnika redukującego, zapobiegającego przedwczesnemu utlenianiu się leukozwiązku. Przygotowuje się ją zwykle przez odpowiednie rozc. bardziej stęż. roztworu, tzw. kadzi matki, otrzymanej przez redukcję nierozp. barwnika kadziowego, za pomocą środka redukującego (hydrosulfitu) w obecności alkaliów. kainit magnezowy — nawóz mineralny zawierający 14 18% KzO w postaci chlorku potasowego KC1 oraz 15% siarczanu magnezowego MgS04. kalcynacja — 1. Ogrzewanie ciał stałych w celu rozkładu i wydzielenia składników lotnych, np. wody krystalicznej. 2. Termiczny rozkład wodorowęglanu sodowego podczas prod. sody, prowadzący do wytworzenia węglanu sodowego, czyli tzw. sody kalcynowanej:2NaHC03 = Na2C03 + H20 + CÓ2 (-* soda, produkcja metodą Solvaya). kalcypiryna -> polopiryqa. kaliaparat — szklany aparat do pochłaniania C02 w stęż. roztworze KOH. Na podstawie przyrostu masy oznacza się ilość pochłoniętego C02. Stos. w analizie ilościowej, zwłaszcza elementarnej. Rozróżnia się k.: kulkowy (rys. a) i spiralny (rys. b). kalcyferol -*■ witamina D. 130 karbonizator kalidyna -*■ kininy. kaliforn Cf (łac. californium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie aktynowców, Z = 98, m. atom. 251,0796 (-► aktynowce). Po raz pierwszy otrzymany sztucznie w 1950 r. przez amerykańskich uczonych G. T. Seaborga, S. G. Thompsona, A. Ghiorso i K. Streeta, w wyniku bombardowania kiuru przyspieszonymi w cyklotronie cząstkami a, w reakcjach jądrowych 242Cm(a, 2n)244Cf oraz 242Cm(a, n)245Cf Obecnie znanych jest 11 izotopów k., z których najdłuższy czas życia ma 25lCf(T1,2 = 800 lat). Otrzymuje się je przez napromienianie uranu lub plutonu przyspieszonymi ciężkimi jonami (12C, 9Be, 14N), a także w reaktorze jądrowym z uranu lub plutonu, w wyniku wielokrotnego pochłonięcia neutronów i kolejnych przemian promieniotwórczych. W związkach wyst. wyłącznie w stopniu utlenienia -I- 3. Otrzymano następujące związki: tlenek Cf203, fluorek CfF3, chlorek CfCl3 oraz tlenochlorek CfOCL Izotop 252Cf w mieszaninie z berylem stanowi laboratoryjne źródło neutronów. kalomel -* chlorek rtęciawy. kamfora C10H16O; terpen dwupierścieniowy, keton nasycony zawierający w cząsteczce 4 asymetryczne atomy węgla. Płatki lub przezroczysta masa, temp. topn.' 178,5°C, temp. wrz. 209°C, sublimuje, trudno rozp. w wodzie i alkoholu, łatwo rozp. w eterze i benzenie, ma charakterystyczny zapach. K. naturalna jest otrzym. z drzewa kamforowego, k. syntetyczna — z pinenu (głównego składnika terpentyny). Naturalna k. jest prawoskrętna. Stos. w lecznictwie, do wyrobu celuloidu, prochu bezdymnego, lakierów, insektycydów, proszku do zębów, w pirotechnice. kamień gipsowy -» gips. kamień kotłowy — powstający na ściankach kotła parowego i in. urządzeń grzejnych lub chłodniczych twardy osad utworzony przez krystalizację w zatężonej wodzie kotłowej i osadzanie się związków mineralnych znajdujących się w wodzie zasilającej. Subst. kamieniotwórczymi są głównie sole wapnia i magnezu dające k.k. węglanowy (CaCÓ3, MgCOa i Mg(OH)2), k.k. siarczanowy (CaSO*) lub k.k. krzemianowy (CaSiÓ3, MgSi03, glinokrzemiany), a także osady fosforanów. Zmniejszają one wielokrotnie przewodność cieplną ścianek kotła, powodując wzrost zużycia paliwa oraz niebezpieczeństwo wydęć, pęknięć, a nawet eksplozji kotła. Powstawaniu kamienia przeciwdziała się rzez zmiękczanie wody zasilającej lub korygowanie wody otłowej. Stosuje się też okresowe usuwanie kamienia z powierzchni ogrzewalnych metodą mech., termiczną i chemiczną. kamionka -* ceramika, produkcja. kanamycyna -» antybiotyki. kaolinit Al4[(OH)8|Si4O10] lub Al203-2Si02-2H20; minerał. Krystalizuje w układzie jednoskośnym. Pozbawiony domieszek jest bezbarwny, spotykany w przyrodzie bywa brunatny, czerwony, niekiedy zielonkawy lub niebieski; gęstość 2,5-2,6 g/cm3, twardość ok. 1 w skali Mohsa. Zarobiony z wodą tworzy plastyczne ciasto. Powstaje w wyniku, procesów wietrzenia skaleni. W Polsce wyst. na Dolnym Śląsku. Jest głównym składnikiem kaolinu, będącego podstawowym surowcem do wyrobu porcelany. Stos. również jako napełniacz papieru, gumy i in. kaprołaktam — laktam kwasu 5-aminopentano-l-karboksylowego (e-aminokapronowego). Bezb. kryształy, temp. topn. 68-70°C, temp. wrz. 274°C, rozp. w wodzie, alkoholu, benCH2CH2CO | NH ‘ ch2ch2ch2 zenie i eterze, polimeryzuje. Otrzym. z fenolu (fenol, cykloheksanol, cykloheksanon, oksym cyicloheksanonu, kaprołaktam), z cykloheksanu poprzez cykloheksanon, z toluenu poprzez kwas benzoesowy, z kwasu adypinowego poprzez diamid. Stos. do prod. polikaprolaktamu (-» poliamidy). kapron -*• włókna poliamidowe. karbamid -* mocznik. karbaminiany — sole i estry kwasu karbaminowego H2NCOOH nieznanego w stanie wolnym. Przykładem soli jest np. karbaminian amonowy H2NCOONH4; płatki rozp. w wodzie, ogrzewany rozkłada się na amoniak i C02. Estry kwasu karbaminowego, czyli k. alkilowe lub arylowe, noszą nazwę uretanów (H2NCOOR). Są to kryst. związki trwałe, otrzym. z chloromrówczanu alkilowego lub arylowego i amoniaku. Stos. w lecznictwie jako środki uspokajające i nasenne. Uretan etylu H2NCOOC2H5, płatki, temp. topn. 49,5°C, temp. wrz. 184°C, b. łatwo rozp. w wodzie i alkoholu, łatwo rozp. w benzenie i chloroformie. karbid -*■ węglik wapnia. karbinol -+ metylowy alkohol. karbinole — zwyczajowe nazwy drugo- i trzeciorzędowych alkoholi rozpatrywanych jako pochodne alkoholu metylowego, tzw. karbinolu, np. dimetylokarbinol (alkohol izopropylowy) (CH3),CHOH. W zawężonym znaczeniu hydroksylowe pochodne trifenylometanu i jego pochodnych, np. trifenylokarbinol (C6H5)3COH. Pochodne aminowe trifenylokarbinolu z grupą aminową w pozycjach para znane są jako tzw. zasady karbinolowe; mają one własn. zasadowe, z kwasami nieorg. tworzą sole — barwniki trifenylometanowe. karboksyceluloza -* celuloza. karbonizator — kolumna karbonizacyjna; kolumna stos. w procesie otrzym. sody metodą Solvaya (-* soda, produkcja metodą Solvaya) do wysycania solanki amoniakalnej dwutlenkiem węgla. 131  karbonylki Solanka K. są pionowymi aparatami cylindrycznymi (rys.). Wewnątrz znajdują się półki dzwonowe, między którymi są umieszczone rury chłodnicy wodnej. Gaz przepły wa z dołu do góry kolumny zraszanej solanką, przepływającą w odwrotnym kierunku. Solanka spływająca po półkach rozbija się na drobne krople na częściach dzwonowych, dzięki czemu uzyskuje się dużą powierzchnię zetknięcia gazu i cieczy. Ciepło wydzielające się w toku absorpcji jest odbierane przez wodę w chłodnicach. Inne rozwiązanie konstrukcji półki dzwonowej umożliwia utworzenie na niej warstwy cieczy, przez którą przedostają się pęcherzyki gazu. karbonylki — związki metali z tlenkiem węgla, o wzorze ogólnym Mem(CO)„. Najliczniejsze i najtrwalsze tworzą pierwiastki dodatkowe grup VI, VII i VIII układu okresowego: VI grupa Cr(CO)6, Mo(CO)6, W(CO)6 VII grupa Mn2(CO)10, Re2(CO)10 VIII grupa Fe(CO)s, Fe2(CO)9, Fe3(CO)12 Co2(CO)8, Co4(CO)ł2, Ni(CO)4 Ru(CO)s, Ru2(CO)9, Ru3(CO)12 Rh(CO)3, Os(CO)5, Os2(CO)9 Większość k. są to subst. krystaliczne, tylko niektóre z nich są cieczami. Dobrze rozp. w rozpuszczalnikach org., łatwo lotne, trujące. W podwyższonej temp. rozkładają się na metal i tlenek węgla. Otrzym. przez działanie tlenkiem węgla na halogenki lub siarczki metali, w obecności miedzi jako katalizatora, albo bezpośrednio tlenkiem węgla na metale, w podwyższonej temp. i pod wysokim ciśnieniem. Znaczenie techniczne mają głównie k. niklu, kobaltu i żelaza. Ich rozkład termiczny wykorzystuje się do otrzym. b. czystych metali, niekiedy także — b. czystego tlenku węgla. Przez działanie k. na rozgrzane powierzchnie metali można je pokrywać innymi 132 metalami. W chemii org. k. są katalizatorami wielu ważnych reakcji, np. syntezy kwasu akrylowego z acetylenu. karbonylowanie — reakcje między węglowodorami nienasyconymi lub ich pochodnymi, tlenkiem węgla z gazu syntezowego i związkiem zawierającym w cząsteczce atom wodoru, który może ulec przemieszczeniu, np. CH2=CH2 + CO + HOH L_ J ^CH3CH2COOH kwas propionowy K. nazywa się również reakcje, w których tlenek węgla „wbudowuje” się w cząsteczkę drugiego substratu, np. w syntezie kwasu octowego CH3OH + CO -> CH3COOH Reakcje k. prowadzi się w obecności katalizatorów, np. karbonylków metali lub kwasów (H3P04, H2S04). Są stos. na skalę wielkoprzemysłową w prod. kwasu akrylowego, nasyconych kwasów karboksylowych i kwasu octowego z metanolu. karborund -+ krzem. karotenoidy — substancje barwne, najczęściej żółte lub czerwone, występujące w wielu produktach roślinnych i zwierzęcych, zwane niekiedy barwnikami lipochromowymi. Pierwszym przedstawicielem tego szeregu jest karoten, który został wyodrębniony przez Wackenrodera w 1831 r. z marchwi w postaci rubinowoczerwonych kryształów. K. dzieli się na cztery zasadnicze grupy: węglowodory (karoteny), pochodne ketonowe lub hydroksylowe (ksantofile), kwasy karotenoidowe i estry ksantofilowe. Wyst. w postaci złożonych mieszanin. Zawierają pierścienie a- i 0-jononu połączone mostkiem polienowym. Najważniejszymi przedstawicielami są dwa izomeryczne związki: a-karoten i ^-karoten, które wyst. w marchwi, mleku, jajach, maśle, krwi, w liściach obok chlorofilu. Są prekursorami witaminy A. Stos. do barwienia i witaminizowania produktów żywnościowych, zwłaszcza margaryny. Karrer Paul (1889-1971) — chemik szwajcarski, profesor uniwersytetu w Zurychu. Zsyntezował witaminy A, B2 (wspólnie z Kuhnem), E oraz K (wspólnie z Damem). Prowadził badania m.in. nad karotenoidami, flawonami, kurarą, aminokwasami, cukrami. W 1937 r. otrzymał nagrodę Nobla. kaskada reaktorów -► reaktor chemiczny. kataforeza -» elektroforeza. kataliza — zmiana szybkości reakcji chem. pod wpływem pewnych substancji, zwanych katalizatorami. Przeważnie pod pojęciem k. rozumie się zwiększanie szybkości reakqi, zmniejszanie nazywa się k. ujemną lub i n h i b i cj ą. Szczególnym przypadkiem k.jest autokataliza, kiedy to jeden z substratów lub produktów reakcji jest jej katalizatorem. Działanie katalizatora, polegające na reagowaniu z substratami i przeprowadzaniu ich w produkty, przy czym sam katalizator powraca do pierwotnej postaci, sprowadza się do zmniejszenia energii aktywacji substratów. Katalizator może przyspieszyć reakcję, nie może jednak zmienić jej kierunku ani przesunąć stanu równowagi. Rozróżnia się k. homogeniczną, gdy katalizator i układ reagujący tworzą jedną fazę oraz heterogeniczną, gdy katalizator tworzy odrębną fazę, najczęściej fazę stałą. K. tego typu  kauczuk chloroprenowy nazywa się kontaktową, akatalizator — kontaktem. K.jest szeroko stos. w przem. chem. Umożliwia przeprowadzanie wielu procesów w stosunkowo niskiej temp. lub uzyskanie jednego produktu reakcji spośród wielu możliwych. Ważnymi procesami przemysłowymi, przebiegającymi z wykorzystaniem katalizatorów, są: synteza amoniaku, kwasu siarkowego i kwasu azotowego, wiele procesów petrochemicznych (np. kraking, izomeryzacja), otrzym. polimerów i wiele innych. Wszystkie procesy zachodzące w żywych organizmach wymagają udziału katalizatorów org. — tzw. enzymów. katalizator -*• kataliza. katalizator przemysłowy — katalizator stos. w procesie katalitycznym prowadzonym w skali przemysłowej. Większość procesów ciężkiej syntezy chem. zachodzi przy udziale katalizatorów stałych (kontaktów). K.p. powinien mieć dużą aktywność. Jako miarę aktywności przyjmuje się szybkość procesu osiąganą na danym katalizatorze. W reakcjach, w których mogą powstawać różne produkty (reakcje wielokierunkowe) k.p. powinien działać selektywnie, tzn. przyspieszać tylko jeden z możliwych kierunków. K.p. powinien być trwały — zachowywać aktywność przez długi czas, nie ulegać zniszczeniu mech., działaniu wysokiej temp. i wykazywać odporność na działanie subst. zanieczyszczających surowce używane do prod. (odporność na zatrucia). Pod względem chemicznym k.p. są to metale lub stopy metali (np. Pt, Rh i Pd w procesie utleniania amoniaku), tlenki metali (np. Fe203 i Cr203 w procesie konwersji tlenku węgla); metale naniesione na nośnik zawierający jeden lub więcej metali (np. Pt na A1203 w procesie reformingu węglowodorów parafinowych), tlenki na nośniku (np. NiO na MgO lub A12Ó3 w procesie konwersji metanu), tlenki wieloskładnikowe na nośnikach lub bez(np. tlenki wanadu i potasu lub wanadu, molibdenu i bizmutu stos. w procesach utleniania) oraz wiele innych związków chem., które często dopiero po spreparowaniu i uaktywnieniu tworzą z nośnikiem związki aktywne katalitycznie. Wytwarzanie i formowanie k.p. ma zasadniczy wpływ na ich aktywność. Stosuje się metody mokre i suche. Metody suche polegają na zmieszaniu rozdrobnionych składników (ew. z dodatkiem nośnika), zarobieniu wodą lub inną cieczą i uformowaniu. W metodach mokrych składniki aktywne strąca się równocześnie z wieloskładnikowego roztworu. W skład roztworu może również wchodzić subst., która po wytrąceniu stanowi nośnik. Można też nasycać roztworem uprzednio uformowany nośnik i osadzić na nim subst. aktywną przez prażenie lub wytrącanie chemiczne. Forma uzyskanych granul k.p. (pastylki, pierścienie, walce) i ich wielkość muszą być tak dobrane, aby zapewnić wytrzymałość mech., małe opory przepływu, duże wykorzystanie powierzchni i dobre warunki wymiany ciepła. K.p. stosuje się też w postaci drobnych ziaren używanych w zawiesinie lub w złożach fluidalnych, a także naniesionych na ściany rur reaktorów rurowych. K.p. metaliczne stosuje się w postaci siatek z drutów. katoda -► elektroliza. kauczuk — tworzywo polimeryczne o wybitnych własn. elastoplastycznych. Początkowo nazwa ta dotyczyła głównie kauczuku naturalnego i synt. kauczuków dienowych, a następnie objęto nią większość innych elastomerów (kauczuki poliuretanowe, silikonowe, fluorowe i in.). W celu uzyskania żądanych własności mech. kauczuki poddaje się sieciowaniu (-► wulkanizacja). kauczuk butadienowo-akrylonitrylowy — kauczuk nitrylowy; kopolimery butadienu i akrylonitrylu zawierające 18-40% akrylonitrylu. Wulkanizaty mają dużą wytrzymałość mech., są odporne na długotrwałe działanie temp. do 120-140°C oraz na działanie węglowodorów alifat. (benzyna, oleje mineralne). Odporność na działanie olejów mineralnych zwiększa się ze wzrostem zawartości akrylonitrylu. Jest rozp. w węglowodorach aromat, i ich mieszaninach z rozpuszczalnikami polarnymi (np. acetonem). Stos. do produkcji wyrobów odpornych na benzynę i oleje mineralne (uszczelki, węże, obuwie i odzież ochronna). kauczuk butadienowo-styrenowy — kopolimer butadienu i styrenu otrzym. przez polimeryzację emulsyjną w temp. 5-50°C wobec inicjatorów rodnikowych (zwłaszcza układy redoks w temp. ok. 5°C). Zawiera 10-50% wag. styrenu (najczęściej 20-25%). Poszczególne odmiany różnią się między sobą zawartością styrenu, m. cząst., dodatkiem olejów zawierających węglowodory aromat, lub naftenowe, strukturą merów butadienowych (najkorzystniej frans-1,4, co uzyskuje się dzięki prowadzeniu polimeryzacji w jak najniższej temp.). K.b.-s. wulkanizuje się siarką z dodatkiem przyspieszaczy podobnie jak kauczuk naturalny; często stosuje się sadzę jako napełniacz aktywny. Wulkanizowany k.b.-s. jest odporniejszy na starzenie atmosferyczne, na działanie ozonu i podwyższonej temp. niż kauczuk naturalny, ale ma mniejszą elastyczność i wytrzymałość na rozdzieranie. Pęcznieje i rozpuszcza się w benzynie i węglowodorach aromat. Stosuje się go do wyrobu opon, dętek, obuwia gumowego i spodów obuwia, izolacji kabli i przewodów elektr., taśm przenośników i innych wyrobów technicznych. kauczuk butadienowy — produkt polimeryzaji butadienu. Obecnie otrzymuje się głównie k.b. stereoregularny, zawierający powyżej 90% cis- 1,4-pobbutadienu CH=CH / \ —h2c ch2—j„ przez stereospecyficzną polimeryzację butadienu wobec kompleksowych katalizatorów metaloorganicznych (np. związki alkildglinowe z czterochlorkiem tytanu). Pod względem własności (zdolność do krystalizacji podczas rozciągania, mała histereza) jest zbliżony do kauczuku naturalnego. Stos. głównie do wyrobu opon samochodowych w mieszaninie z kauczukiem naturalnym, gdyż przerób samego stereoregularnego polibutadienu jest utrudniony. katarometr -» detektor (w chromatografii). kauczuk butylowy -♦ poliizobutylen. kationity —jonity zawierające kationy, które mogą być wymieniane na inne kationy z roztworu wg reakcji RA + B+;±RB-|-A+ (wymiana obojętna) RH + A+ RA + H+ (wymiana kwasowa) (- jonity). kauczuk chloroprenowy — kauczuk neoprenowy; 1,4-transpolichloropren —CH 2—C=CH—CH 2— I Cl , produkt polimeryzacji chloroprenu (2-chlorobutadienu) CH2=C —CH=CH2. I . Cl 133  kauczuk izoprenowy Ulega sieciowaniu pod wpływem mieszaniny tlenku cynkowego z tlenkiem magnezowym. Stos. do wyrobu elastycznych kształtek techn., węży, przenośników taśmowych, uszczelek, obuwia itp., odpornych na starzenie i działanie ozonu, benzyny i olejów mineralnych. Nie usieciowany k.ch. rozpuszcza się w mieszaninach rozpuszczalników (np. octan etylu, benzyna i toluen); roztwory te z dodatkiem tlenku cynkowego i tlenku magnezowego oraz żywic syntetycznych (p-III-rz. butylowo-fenolowo-formaldehydowych) stosuje się jako szybkowiążące kleje kontaktowe do gumy, skóry, tworzyw sztucznych, drewna, betonu i metali. Kleje te mają dużą przyczepność wstępną (bezpośrednio po dociśnięciu powierzchni sklejanych) dzięki szybkiej krystalizacji kauczuku. kauczuk izoprenowy — kauczuk stereoregularny zawierający H CH, \ / C=C 92-98% cis- 1,4-poliizoprenu —H,C / \ CH,— otrzym. przez stereospecyficzną polimeryzację izoprenu (2-metylobutadienu) CH2=C—CH=CH2 wobec metalicznego litu I CH3 lub jego związków, a także wobec kompleksowych związków alkiloglinowych z czterochlorkiem tytanu. Pod względem budowy chem. i własności jest b. zbliżony do kauczuku naturalnego. Wulkanizuje się go podobnie jak kauczuk naturalny i stosuje do tych samych celów. kauczuk naturalny — elastyczny materiał pochodzenia roślinnego; głównym składnikiem jest wielkocząsteczkowy węglowodór: cis- 1,4-poliizopren o m. cząst. do 450 tys. Otrzymuje się go z soku (lateksu) drzewa Hevea brasiliensis i niektórych innych roślin. K.n. rozpuszcza się w węglowodorach alifat. i aromat, oraz w węglowodorach chlorowanych. Produkty o żądanych własn. wytrzymałościowych uzyskuje po wulkanizacji (sieciowanie siarką wobec przyspieszaczy wulkanizacji, dodatek napełniaczy aktywnych, zwłaszcza sadzy) — w postaci gumy miękkiej i ebonitu. Roztwory k.n. zawierające subst. wulkanizujące stosuje się jako kleje. Cenne produkty uzyskuje się przez modyfikację chemiczną k.n.: -* chlorokauczuk (przez chlorowanie), -* chlorowodorokauczuk (przez przyłączenie chlorowodoru) i -» cyklokauczuk, czyli kauczuk cyklizowany (przez wytworzenie pierścieni sześcioczłonowych kosztem części wiązań podwójnych). kauczuk naturalny chlorowany -*■ chlorokauczuk. kauczuk naturalny cyklizowany -> cyklokauczuk. kauczuk neoprenowy -> kauczuk chloroprenowy. kauczuk nitrylowy -> kauczuk butadienowo-akrylonitrylowy. kauczuk syntetyczny — kauczuk otrzym. syntetycznie, najczęściej przez polimeryzację i kopolimeryzację monometrów dienowych (butadien, izopren, chloropren). Do ks. należą kauczuki dienowe, poliuretanowe, silikonowe, fluorowe, polisiarczkowe i kauczuk butylowy. kauczuki polisiarczkowe 134 tiokole. kauczuki silikonowe — elastomery krzemoorganiczne złożone głównie z łańcuchów polidimetylosiloksanowych CH, CH3 Ks. sieciowane (wulkanizowane) na gorąco mają dużą m. cząst. (powyżej 500 000); zamiast części grup metylowych zawierają reszty fenylowe, winylowe i in. Wulkanizuje się je nadtlenkami org. w temp. 120-180°C, a następnie dotwardza przez dłuższy czas w temp. 200~250°C. Wulkanizaty odznaczają się odpornością na utlenianie i działanie agresywnych związków nieorg., hydrofobowością, własn. antyadhezyjnymi, odpornością na wysoką temp. i b. dobrymi własn. dielektrycznymi w szerokim zakresie temp. i częstotliwości. Stos. do otrzym. wyrobów techn. pracujących w trudnych warunkach korozyjnych i temperaturowych. K.s. sieciowane na zimno wyst. jako oleje, pasty, kity itp. i mają mniejszą m. cząst. (poniżej 500000). Sieciowanie odbywa się np. przez odwodornienie z udziałem polimetylosiloksanów zawierających wiązanie Si—H CH3 I CH,—Si—H + HO—Si—O- -H, CH3 I I CH,—Si—O—Si—O— O I CH, O CH, Jako katalizatory stosuje się niektóre aminy oraz organiczne związki metali (Sn, Sb, Pb, Hg). K.s. sieciowane na zimno mają gorsze własności w porównaniu z k.s. wulkanizowanymi na gorąco, ale są wygodniejsze w przetwórstwie. Stosuje się je m.in. do sporządzania form do odlewania wyrobów z niskotopliwych metali i żywic chemoutwardzalnych oraz jako materiały elektroizolacyjne. kaustyfikacja sody kaustyfikacji sody. wodorotlenek sodowy, produkcja metodą kawitacja — zjawisko tworzenia się w cieczy pęcherzyków wypełnionych parą lub rozpuszczonym gazem wskutek lokalnego obniżenia się ciśn. poniżej pewnej wartości krytycznej. K. występuje m.in. podczas przepływu cieczy przez przewody o zmiennym przekroju, w maszynach hydraulicznych (np. w turbinach, pompach) na powierzchni śrub okrętowych itp.; k. przyspiesza zużycie elementów maszyn. kazeina -* fosforoproteidy. kąpiel farbiarska — kąpiel barwiąca; roztwór wodny, w którym przeprowadza się proces barwienia. K.f. zawiera określone ilości rozpuszczonego barwnika oraz dodatków niezbędnych albo sprzyjających procesowi barwienia (np. kwas, sodę, sól glauberską, środki pomocnicze itp.). kąpiel galwaniczna — wodny roztwór związków chemicznych, w którym poddaje się obróbce galwanicznej metale i stopy. K.g. jest elektrolitem, podczas przepuszczania przez nią prądu na zanurzonych w niej elektrodach następuje wydzielanie się np. metalu (tworzenie się powłoki galwanicznej). K.g. zawiera sole nakładanego metalu oraz jako dodatki substancje org. i nieorg. mające wpływ na przewodność roztworu, jakość otrzymanych powłok (połysk, szczelność, drobnokrystaliczność), polaryzację elektrod itp. (-*• powłoka galwaniczna). klasyfikacja Kekule Friedrich August (1829-1Ś96) — chemik niemiecki, profesor uniwersytetu w Gandawie i w Bonn. Współtwórca teorii budowy związków org. — udowodnił, że węgiel jest zawsze czterowartościowy oraz że atomy węgla mogą łączyć się z sobą, tworząc łańcuchowe związki org. (-»łańcuch węglowy). Umożliwiło to wprowadzenie tzw. wzorów strukturalnych (-* wzór chemiczny). Stwierdził także pierścieniową budowę benzenu. Kelvina skała temperatury -» temperatura. ker — ogólna nazwa kauczuków synt. oraz niektórych żywic — kopolimerów butadienu z dużą zawartością styrenu, produkowanych w Polsce (-» kauczuk butadienowy). ketamina -»• narkotyki chirurgiczne. keteny — nienasycone związki o wzorze R2C=C=0. Mają skumulowane wiązania podwójne ^C=C=0, w związku z czym wykazują b. dużą aktywność chem. Łatwo polimeryzują, z tlenem tworzą wybuchowe nadtlenki. Przyłączają wodę, alkohole, amoniak, aminy itp., tworząc odpowiednie kwasy oraz ich pochodne (estry, amidy kwasowe). Pierwszy człon tego szeregu nosi nazwę ketenu, CH2=C=Ó. Gaz, temp. topn. — 151°C, temp. wrz. — 56°C, rozp. w eterze i acetonie, ostry zapach, własn. trujące, b. reaktywny. Otrzym. przez pirolizę acetonu lub kwasu octowego. Stos. do prod. bezwodnika octowego i estrów kwasu octowego. keton difenylowy -* benzofenon. ketonokwasy — oksokwasy; związki org. charakteryzujące się jednoczesną obecnością w cząsteczce grup funkcyjnych, ketonowej i karboksylowej. Najważniejsze typy: 1. Kwasy ketonomonokarboksylowe:a) a-ketok wasy, np. kwas pirogronowy CH3COCOOH, trwałe, ogrzewane ze stężonym H^SO* wydzielają tlenek węgla; b) /ł-ketokwasy, np. kwas acetylooctowy CH3COCH2COOH, nietrwałe, rozpadają się samorzutnie z wydzieleniem dwutlenku węgla, znane w postaci estrów; c) y-ketokwasy, np. kwas lewulinowy CH3COCH2CH2COOH podczas ogrzewania tworzą laktony. 2).Kwasy ketonodikarboksylowe, np. kwas mezoksalowy HOOCCOCOOH. ketony RCOR/^ związki org. mające charakterystyczną grupę karbonylową C=0, połączoną z dwiema grupami org. RozX różnią się k. proste (alifat. lub aromat.), gdy R = R', np. aceton CH3COCH3 lub benzofenon CgHjCOC^Hj, i k. mieszane (alifat. i alifatyczno-aromatyczne), gdy R jest inne niż R', np. keton etylowo-metylowy CH3COCH2CH3 lub acetofenon C6H5COCH3. Otrzym. różnymi metodami, wiele z nich ma duże znaczenie jako półprodukty w syntezie org. i w przemyśle farmaceutycznym, jako rozpuszczalniki, związki zapachowe i in. ketozy — cukry proste zawierające w cząsteczce grupę ketonową, a więc będące polihydroksyketonami. W zależności od liczby atomów tlenu w cząsteczce rozróżnia się: ketotriozy, ketotetrozy, ketopentozy i ketoheksozy. Głównym przedstawicielem ketoheksozjest -* fruktoza. Kiełbasiński Stanisław (1882-1955) — chemik, profesor Politechniki Łódzkiej i Akademii Medycznej w Łodzi. Prowadził badania leków (głównie syntez związków arsenoorganicznych) oraz pracował nad technologią kauczuku syntetycznego i gumy. Był jednym ze współtwórców polskiego kauczuku syntetycznego Ker. kinetyka chemiczna — dział chemii fiz. zajmujący się badaniem szybkości reakcji chem. (-► reakcje chemiczne). W k.ch. rozpatruje się przebieg i mechanizmy reakcji (-* reakcje następcze, -* reakcje współbieżne), \\'pływ rozmaitych czynników (np. temp., ciśn., obecności katalizatorów, -* kataliza) na ich szybkość, zachowanie się najprostszych cząstek zdolnych do reakcji (np. atomów, jonów, rodników) i in. K.ch. umożliwia dobór najkorzystniejszych warunków przebiegu różnych procesów technologicznych. kininy — substancje o budowie polipeptydowej zaliczane do hormonów tkankowych, występujące w układzie krążeniowym. Powstają w wyniku rozszczepienia kininogenu przez enzym kalikreinę (kininogenazę). Do najlepiej poznanych k. należy' kalidyna (dekapeptyd) i bradykinina (nonapeptyd). Obydwa związki, przeciwnie do angiotensyny, mają krótkotrwałe działanie hipotensyjne. Kipping Frederic Stanley (1863-1949) — chemik angielski, profesor uniwersytetu w Nottingham. Stworzył podstawy chemii związków krzemoorganicznych (-* silikony). kit szpachlowy — wyrób lakierowy o konsystencji pasty, stos. do wyrównywania wgłębień, szpar itp. ubytków podłoża, nakładany za pomocą szpachli miejscowo, zwykle na uprzednio zagruntowane lub nasycone podłoże. K.sz. mogą być jedno- i dwuskładnikowe; schnące w temp. otoczenia i piecowe; zawierające różne subst. błonotwórcze, np. celulozowe, olejne, epoksydowe, poliestrowe, poliwinylowe. kiur Cm (łac. curium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie aktynowców, Z = 96, m. atom. 247,0703 (-» aktynowce). Otrzymany sztucznie po raz pierwszy w 1944 r. przez amerykańskich uczonych G. T. Seaborga, R. A. Jamesa i A. Ghiorso w wyniku bombardowania plutonu przyspieszonymi w cyklotronie cząstkami a, w reakcji jądrowej 239Pu(a,n)242Cm Powstający w tej reakcji izotop 242Cmjest a-promieniotwórczy, ma .V = 162 d. Później otrzymano jeszcze 13 izotopów, z których najdłuższy czas życia ma 247Cm (prom. a, Tj/2 = = 1,64-107 lat). K. jest srebrzystobialym metalem, wskutek b. silnej promieniotwórczości znacznie cieplejszym od otoczenia; temp. topn. ok. 1350°C, gęstość 13,5 g/cm3, bardziej aktywny chemicznie niż pluton i ameryk, w związkach wyst. w stopniu utlenienia +3 i +4. Tworzy tlenki: Cm203 i Cm02. W roztworach wyst. w postaci jonów Cm3+. kiurowce -* aktynowce. klasyfikacja — proces rozdzielania materiałów ziarnistych na frakcje ziaren o ściśle określonej wielkości. Stosuje się k. s i t o w ą — rozdzielanie mieszaniny przy użyciu sit na frakcje sitowe (-*■ 135  klasyfikator % frakcja sitowa), hydrauliczną i pneumatyczną. K. prowadzi się w klasyfikatorach (-> klasyfikator). klasyfikator — maszyna lub aparat stos. do rozdziału mieszanin ciał stałych wg wielkości ziarn (-» klasyfikacja). W zależności od sposobu rozdzielania rozróżnia się: k. hydrauliczne i pneumatyczne oraz przesiewacze. klasyfikator hydrauliczny — aparat do klasyfikacji mieszaniny ziarn ciała stałego, w którym wykorzystuje się różnicę w prędkościach ich opadania w cieczy, najczęściej w wodzie. W k.h. można wykorzystywać działanie siły ciężkości lub siły odśrodkowej (hydrocyklony, wirówki). W zależności od kierunku przepływu cieczy rozróżnia się k.h. z poziomym i z pionowym strumieniem cieczy. W k.h. można również prowadzić proces sortowania hydraulicznego na podstawie różnicy gęstości ziarn mieszaniny. klasyfikator pneumatyczny — aparat do rozdzielania ciał stałych ziarnistych na frakcje, w którym wykorzystuje się różnicę w prędkościach opadania ziarn w gazie, najczęściej w powietrzu. Stos. do klasyfikacji mieszanin ziarn b. drobnych. W k.p. rozdzielanie następuje zarówno pod działaniem siły ciężkości jak i siły odśrodkowej. Istnieje wiele rozwiązań konstrukcyjnych k.p. różniących się kierunkiem przepływu gazu oraz doprowadzeniem i odprowadzeniem klasyfikowanego materiału. Rozróżnia się: k.p. pionowe — pionowy przepływ gazu ku górze (rys.); k.p. Klasyfikator pneumatyczny; / — wlot materiału stałego unoszonego powietrzem, 2. 3 — korpusy stożkowe, 4 — przesłony, 5 — wylot materiału drobnego i powietrza, 6 — wylot materiału o średnim uziarnieniu, 7 — wylot materiału o grubych ziarnach rzutowe — przerabiany materiał jest rzucany do strumienia gazu; k.p. o poziomym przepływie gazu; k.p. wielostopniowe — z rozprężeniem czynnika gazowego; k.p. fluidyzacyjne, w których jest stos. technika fluidalna. klatraty — związki klatkowe; związki powstające w wyniku wbudowania się cząsteczek jednego związku w puste przestrzenie sieci krystalicznej innego związku. Istnieją tylko w fazie stałej. Po stopieniu lub rozpuszczeniu rozkładają się na subst. składowe. Znane są np. k. mocznika, który może wbudowywać w swoją sieć kryst. węglowodory alifatyczne o łańcuchach prostych, a także ich pochodne: alkohole, estry, aldehydy, ketony i in. Badania rentgenograficzne wykazały, że sieć kryst. mocznika ma budowę heksagonalną z kanałem pośrodku, zajmowanym przez cząsteczkę — „gościa”. Budowę klatratową wykazują połączenia niektórych gazów z wodą — tzw. hydraty gazów (np. Ar, H2S, CH4, S02, C02). Gazy szlachetne tworzą k. z fenolem, w postaci 136 których są niekiedy przechowywane. Tworzenie k. z mocznikiem wykorzystuje się do oddzielania związków org. o łańcuchu prostym od związków o łańcuchu rozgałęzionym. kleje — substancje zdolne do trwałego łączenia dwu powierzchni w wyniku działania sił przyczepności do powierzchni klejonej (adhezji) i sil spójności wewnętrznej w spoinie klejowej (kohezji). Pod względem chem. k. dzieli się na: 1. K. naturalne nieorg.: siarka, tlenochlorek magnezowy, borany, krzemian sodowy. 2. K. naturalne org.: a) skrobiowe, dekstrynowe, b) gumy roślinne, c) k. białkowe — zwierzęce, rybne albuminowe, kazeinowe, d) szelakowe, e) asfaltowe, f) kauczukowe — na kauczuku naturalnym. 3. -» kleje syntetyczne. kleje syntetyczne — kleje otrzym. syntetycznie. Podstawowymi składnikami k.s., którym zawdzięczają one swoje własn. wiążące, są polimery: termoplasty, kauczuki, żywice chemo- i termoutwardzalne. Poza tym kleje mogą zawierać rozpuszczalniki, utwardzacze, plastyfikatory, napełniacze i inne składniki. K.s. otrzymuje się z następujących polimerów: z kauczuku naturalnego, chloroprenowego, nitrylowego i in., z polioctanu winylu, kopolimeru etylenu i octanu winylu, nitrocelulozy, polieterów winylowych, poliakrylanów, chlorowanego polichlorku winylu, chlorokauczuku, żywic epoksydowych, nienasyconych żywic poliestrowych, poliuretanów, żywic fenolowych, mocznikowych i in. Kleje z polimerów termoplastycznych i kauczuków stosuje się w postaci roztworów w rozpuszczalnikach org. lub w postaci dyspersji wodnej (kleje z polioctanu winylu); wiążą one wskutek odparowania rozpuszczalnika lub wody. Kleje te można również stosować bez dodatku rozpuszczalnika jako kleje topliwe, które nanosi się w postaci stopionej, w temp. podwyższonej; wiążą one wskutek zestalenia się po ochłodzeniu. Kleje utwardzalne wiążą w wyniku nieodwracalnej reakcji chem. najczęściej między ciekłą lub topliwą żywicą i utwardzaczem. Zależnie od temp. utwardzania rozróżnia się kleje utwardzające się na zimno (0-40°C), na ciepło (40-100°C) i na gorąco (powyżej 100°C). K.s. stosuje się do klejenia metali (kleje epoksydowe, poliuretanowe, fenolowe modyfikowane), szkła i ceramiki (kleje epoksydowe, poliuretanowe, karbinolowe, poliwinylobutyralowe), skóry (kleje kauczukowe, nitrocelulozowe, poliuretanowe), drewna (kleje fenolowe, rezorcynowe, mocznikowe, polioctanowinylowe), papieru, tworzyw sztucznych i in. Powierzchnia wielu klejonych materiałów wymaga przygotowania przed klejeniem: odtłuszczenia, trawienia chem., obróbki mech. (piaskowanie, obróbka papierem ściernym). Złącza klejowe ocenia się przez oznaczanie wytrzymałości na ścinanie, oddzieranie i odrywanie. klinkier — 1. Kamionkowe wyroby ceramiczne spieczone, o małej nasiąkliwości, odporne na działanie czynników chem., stos. najczęściej w postaci cegieł do pokrywania elewacji budynków, płytek podłogowych, rur do budowy urządzeń ściekowych, części aparatury chemicznej itp. 2. Półprodukt w prod. cementu portlandzkiego. kloksacylina —* penicyliny. Knóvenag!a synteza — kondensacja aldehydu lub ketonu ze związkiem zawierającym aktywną grupę metylenową, np. z kwasem malonowym lub jego estrem, z estrem kwasu cyjanooctowego itp., prowadząca do utworzenia związku nienasyconego. Reakcja zachodzi w obecności amin pierwszo- i drugorzędokoks wych, głównie dietyloaminy lub piperydyny, np. kondensacja ketonu dietylowego z estrem kwasu cyjanooctowego h5c2 CN H5C2 CN \ i 1 / \ / c= ='0 + H2'C - c= -G +H,0 / L — J \ / \ h5c2 COOR H5C2 COOR Wydajność tej reakcji wynosi ponad 60%. koagulacja -*■ koloid, koalescencja -» koloid, kobalamina -* witamina B,2. kobalt Co (łac. cobaltum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VIII, w triadzie żelazowców, Z = 27, m. atom. 58,9332. W starożytności znany był błękit kobaltowy, używany do barwienia szkła. W średniowieczu rudy k. uważano za niepożądaną domieszkę do rud innych metali, gdyż wytapiano z nich tylko bezużyteczny szary proszek; zarazem b. ceniono błękit kobaltowy i szkło kobaltowe. Metaliczny k. otrzymał po raz pierwszy w 1735 r. szwedzki chemik G. Brandt. K. jest błyszczącym metalem, nieco jaśniejszym od żelaza. Temp. topn. 1495CC, temp. wrz. 2900 C, gęstość 8,9 g/cm3. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden izotop trwały 59Co. Rozpowszechnienie 1,2-10_3%. Przez napromienienie metalicznego k. w reaktorze jądrowym można otrzymać promieniotwórczy izotop 60Co (prom. y, 7j/2 = 5,2 lat). Jest on ważnym źródłem promieniowania y, stos. w medycynie do leczenia nowotworów, w przemyśle do wykrywania defektów wewnątrz przedmiotów metalowych, do sterylizacji żywności, narzędzi chirurgicznych i lekarstw (-» bomba kobaltowa). W przyrodzie k. jest dość rozpowszechniony: wyst. w skałach, wodzie morskiej, źródłach mineralnych. Tworzy również ok. 40 minerałów, z których nejważniejszymi sąkobaltyn CoAsS i smaltyn (Co, Ni)As3. Rodzimy k. znaleziono w meteorytach. Wolny k. ma własn. podobne do żelaza, lecz jest mniej od mego aktywny chemicznie. Na powietrzu nie koroduje, w kwasach rozpuszcza się trudniej niż żelazo. W związkach wyst. w stopniu utlenienia + 2 i +3. Tlenki: kobaltawyCoO (czarny) i kobaltowy Co203. K. tworzy liczne związki kompleksowe. Wolny metal otrzymuje się przez redukcję tlenków glinem lub węglem. K. stosuje się głównie jako dodatek stopowy do stali oraz składnik wielu specjalnych stopów, np. b. twardych stelitów, z których sporządza się noże skrawające. Wchodzi również w skład stopów na magnesy, stopów odpornych na działanie wysokich temp., używanych na elementy rakiet, pojazdów kosmicznych i silników odrzutowych. Tlenki k. wprowadzone do szkła nadają mu piękną, granatową barwę. Niewielkie ilości k. są mikronawozem, niezbędnym do prawidłowego rozwoju roślin. K. jest składnikiem witaminy B12. Sole k. są trujące. kocioł destylacyjny — destylator, zbiornik stos. do prowadzenia destylacji. Elementy grzejne dostarczające ciepło potrzebne w procesie destylacji mogą być usytuowane wewnątrz k.d. lub na zewnątrz (cyrkulacja cieczy destylowanej między k.d. a wymiennikami ciepła) (rys.). Wydzielająca się z k.d. para jest odprowadzana do deflegmatora (destylacja z deflegmacją) i następnie do skraplacza i odbieralnika bądź bezpośrednio do skraplacza i odbieralnika. Kotły destylacyjne: a) z płaszczem grzejnym, b) z wężownicą, c) z rurowym wymiennikiem wewnętrznym, d) z rurowym wymiennikiem zewnętrznym kodeina — metylomorfina, eter metylowy morfiny; alkaloid występujący w opium (0,3—1 %). Bezb. słupki o temp. topn. 155CC, trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu, rozp. w eterze, benzenie i chloroformie. Syntetycznie otrzym. z morfiny w reakcji metylowania. Stos. w postaci wolnej lub fosforanu jako lek przeciwkaszlowy. W odróżnieniu od morfiny działa znacznie słabiej narkotycznie i przeciwbólowo. koenzym -* enzymy. kofeina — 1,3,7-trimetyloksantyna; alkaloid pochodny puryny, występujący w surowcach roślinnych, m.in. w ziarnach kawy (0,6- 2,8%), liściach herbaty (2-3,5%), orzeszkach kola (2,6-3,5%) w postaci połączeń z kwasami garbnikowymi. Uwalnia się przez prażenie lub fermentację surowca. K. otrzymuje się syntetyc/nic, można ją też wyodrębniać z surowców roślinnych. Bezb. igły o temp. topn. 235-237°C. K. wykazuje charakter zasadowy, trudno rozpuszcza się w wodzie; łatwo rozp. w wodzie są jej sole podwójne, np. salicylan kofeinowo-sodowy; rozpuszcza się w alkoholu i chloroformie, trudno rozp. w eterze. Stos. jako środek pobudzający korę mózgową, ośrodek naczynioruchowy i oddechowy, poza tym k. stosuje się w zatruciach alkoholem i barbituranami. Działa też moczopędnie, ale w tym celu nie jest stos. ze względu na działanie pobudzające. kokaina — 2-metoksykarbonylo-3-benzoiloksytropan; alkaloid występujący w liściach Erythroxylum coca, będący pochodną hydroksykwasu — ekgoniny Bezb. słupki o temp. topn. 98°C; trudno rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, eterze, benzenie i innych rozpuszczalnikach org. Otrzym. na skalę przemysłową przez ekstrakcję liści koka. Stos. w postaci chlorowodorku do miejscowych znieczuleń błon śluzowych. Poza tym działa silnie pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy i wywołuje stan euforii, co prowadzi do nałogu (kokainizm). koks — stała pozostałość po ogrzewaniu bez dostępu powietrza węgla kamiennego, brunatnego, gudronu, paku lub innych subst. 137  koks elektrodowy organicznych. Największe zastos. ma k. otrzym. przez -*■ koksowanie węgla kamiennego. Zawiera on zwykle 96-97% węgla pierwiastkowego. Resztę stanowią azot, siarka, wodór i tlen. Około 90% k. zużywa się w hutnictwie jako składnik wsadu wielkopiecowego. Ponadto stosuje się go jako paliwo i jako surowiec do prod. karbidu oraz gazów generatorowego i wodnego. Rozróżnia się również k. pogazowy (otrzym. w niektórych gazowniach) oraz k. naftowy (wytwarzany w rafineriach ropy naftowej, np. z gudronu), z którego produkuje się elektrody węglowe (-» koks elektrodowy). koks elektrodowy — stała pozostałość po koksowaniu paku węglowego lub torfowego, gudronu lub specjalnych gatunków węgla. K.e. zawiera mało popiołu i siarki, ma dużą wytrzymałość mech. Jest stos. do prod. elektrod używanych w przem. metali lekkich (aluminium, magnez, sód) oraz do wytwarzania karbidu. koksowanie węgla kamiennego — proces otrzym. koksu przez ogrzewanie węgla w temp. 950-1100°C bez dostępu powietrza. K.w.k. prowadzi się w specjalnych komorach koksowniczych ogrzewanych przeponowo gazami spalinowymi. W temp. 350-450°C węgiel przechodzi w stan plastyczny i zaczynają się wydzielać lotne produkty będące złożoną mieszaniną gazów i par związków. Z produktów tych wydziela się wodę amoniakalną, siarczan amonowy, smołę węglową, gaz koksowniczy, benzol, (rys.) W komorze pozostaje koks, mający temp. ok. 1000°C. Schemat ideowy wydzielania produktów koksowania: / — koksowanie węgla, 2 — wstępne chłodzenie gazu koksowniczego, 3 — odsmalanie w elektrofiltrach, 4 — wydzielanie amoniaku (saturacja) i strącanie siarczanu amonowego, 5 — końcowe chłodzenie gazu, 6 — absorpcja benzolu w oleju płuczkowym, 7 — desorpcja benzolu, A — dmuchawa Wypycha się go z komory i natychmiast chłodzi natryskiem wodnym. Jakość koksu zależy od własn. węgli wsadowych, sposobu przygotowania wsadu oraz warunków koksowania. kolba -> sprzęt laboratoryjny. kolektor -» nośnik. kolektor frakcji — aparat do automatycznego odbioru kolejnych frakcji wycieku z kolumn chromatograficznych (-*■ chromatografia). Odbieralniki umieszczone na obwodzie tarczy obrotowej lub przenośniku taśmowym są podstawiane kolejno pod doprowadzenie wycieku. Włączenie urządzenia podstawiającego nowy odbieralnik jest powodowane osiągnięciem założonej objętości, masy, liczby kropel wycieku lub czasu. koloid — układ koloidalny; układ złożony z cząstek o rozmiarach od 1 nm do 500 nm (cząstki koloidalne), rozproszonych (faza rozproszona) w subst. tworzącej fazę ciekłą (faza rozpraszająca 138 lub ośrodek dyspersyjny). K. stanowi stadium pośrednie między roztworem prawdziwym a mieszaniną mechaniczną. Ze względu na bardzo rozwiniętą powierzchnię rozdziału faz k. wykazują wiele specyficznych własn. optycznych (-* Tyndalla zjawisko) i elektrycznych (-> elektroforeza). Zależnie od stanu skupienia ośrodka dyspersyjnego i fazy rozproszonej rozróżnia się 8 typów układów koloidalnych (tabl.). Typy układów koloidalnych Ośrodek dyspersyjny Faza rozproszona Gaz Ciecz Ciało stale Gaz mgła aerozole (np. dymy) Ciecz piana emulsja zol Ciało stale piana stała (np. pumeks) emulsja stała zol stały Najbardziej rozpowszechnionymi k. są z o 1 e (r o z t w o r y k o 1 o idal ne), w których ośrodkiem dyspersyjnym jest ciecz. Mają one wygląd jednorodnego, opalizującego roztworu. W przypadku wyst. silnych oddziaływań między cząstkami koloidalnymi zol może utracić płynność, przechodząc w żel (galaretę), tj. układ dyspersyjny, w którym faza rozproszona tworzy sieciową, porowatą strukturę przestrzenną wypełnioną fazą rozpraszającą. Rozróżnia się także k.: liofobowe, których cząstki fazy rozproszonej nie są sol watowane przez fazę rozpraszającą, oraz lio filo we o cząstkach ulegających solwatacji. Jeśli rozpuszczalnikiem jest woda, to k. te nazywają się odpowiednio hydrofobowymi (np. metale szlachetne w stanie koloidalnym i siarczki metali) i h y d r o f i 1 o w y m i (k. białkowe). Obie grupy różnią się znacznie własnościami np. k. hydrofilowe łatwo pęcznieją i tworzą żele. Oddzielną grupę stanowią k. cząsteczkowe: są to roztwory prawdziwe związków chem. o wielkich cząsteczkach (np. polimerów, białek), rozmiarami zbliżonych do cząsteczek koloidalnych (-♦ makrocząsteczka). Takie roztwory mają właściwości podobne jak układy koloidalne. Metody otrzym. k. dzieli się na dyspersyjne i kondensacyjne. Pierwsze z nich polegają na rozdrabnianiu w ośrodku dyspersyjnym materiału fazy rozproszonej (np. w młynach koloidalnych) za pomocą strumienia gazów, ultradźwięków, prądu szybkozmiennego, drugie — na wytrącaniu osadów w takich warunkach, żeby szybkość powstawania ośrodków krystalizacji była znacznie większa niż szybkość narastania kryształów. Zole można również otrzymać przenosząc subst. z ośrodka, w którym jest dobrze rozpuszczalna, do ośrodka, w którym się nie rozpuszcza, np. wkraplając alkoholowy roztwór siarki do wody, uzyskuje się wodny zol siarki. K. nie są trwałe: poszczególne rozproszone cząstki mogą się łączyć w większe układy i wytrącać w postaci osadu. Proces ten nosi nazwę koagulacji; sprzyja mu obecność elektrolitu w ośrodku dyspersyjnym. W celu zapobieżenia koagulacji stosuje się specjalne domieszki stabilizujące, zawierające m in. domieszki subst. powierzchniowo czynnych. • Proces przeciwny do koagulacji, polegający na rozdrabnianiu się większych cząstek do rozmiarów koloidalnych (np. po usunięciu elektrolitu wywołującego koagulację), nazywa się peptyzacją. Jeśli fazą rozproszoną jest ciecz, to łączenie się jej w większe kropelki nosi nazwę koalescencji. Ze względu na wielkie znaczenie teoretyczne i praktyczne różnych k. nauka o nich wyodrębniła się w oddzielną gałąź chemii fiz. — chemię koloidów (-» dializa, -* elektroforeza, -» ultrafiltracja). komora pęcherzykowa koloid promieniotwórczy — radiokołoid; układ koloidalny, w którym faza rozproszona jest promieniotwórcza. Ze względu na to, że subst. promieniotwórcze wyst. w roztworach w znikomo małych stężeniach, możliwe jest niekiedy, że zostaną one w całości zaadsorbowane na koloidalnych cząstkach zanieczyszczeń, tworząc tzw. pseudoradiokoloidy. Jest to druga postać występowania subst. promieniotwórczych w stanie koloidalnym. Zjawisko tworzenia k.p. ma znaczenie w radiochemii: komplikuje ono przebieg takich procesów, jak adsorpcja, współstrącanie, wymiana izotopowa i in. kolorymetr fotoelektryczny -+ fotometr. kolumna — aparat w kształcie pionowej wieży stos. najczęściej do prowadzenia ciągłych procesów dyfuzyjnych (np. rektyfikacji, absorpcji, ekstrakcji). Stosuje się k. z wypełnieniem (-» wypełnienie), w których elementy wypełnienia są ułożone regularnie lub bezładnie, oraz k. półkowe zawierające wiele półek umieszczonych jedna nad drugą. kolumna destylacyjna laboratoryjna -* sprzęt laboratoryjny. kolumna ekstrakcyjna -* ekstraktor. kolumna karbonizacyjna -» karbonizator. kolumna rektyfikacyjna — aparat w kształcie wieży cylindrycznej do prowadzenia procesu rektyfikacji (-* rektyfikacja). Mieszanina ciekła jest doprowadzana na pewnej wysokości kolumny i dzieli ją na kolumnę odpędową (część dolna) i kolumnę wzmacniającą (część górna). Może pracować również k.r. tylko wzmacniająca (zasilanie kotła kolumny) lub tylko odpędowa (zasilanie na szczycie kolumny). K.r. jest usytuowana bezpośrednio nad kotłem, w którym jest wytwarzana para, bądź obok kotła. Ciecz spływającą z kolumny (orosienie) kieruje się do kotła, wytworzona w nim para płynie do kolumny, a ciecz wyczerpaną odprowadza się na zewnątrz. Para opuszczająca k.r. wpływa do deflegmatora (skraplacza częściowego) i następnie do skraplacza Ciecz wyczerpana Rys. 1. Schemat kolumny rektyfikacyjnej z deflegmatorem i skraplaczem: 1 — kolumna, 2 — deflegmator, 3 — skraplacz, 4 — półki lub bezpośrednio do skraplacza, z którego odbiera się rektyfikat w postaci ciekłej. W zależności od rozwiązania konstrukcyjnego rozróżnia się k.r.: półkowe, ze spływającą warstwą cieczy i z wirującymi elementami. K.r. półkowe — wnętrze kolumny jest zabudowane poziomymi przegrodami — półkami o różnorakim rozwiązaniu konstrukcyjnym (-» półka kolumny), na których doprowadza się do bezpośredniego zetknięcia pary płynącej ku górze i cieczy spływającej w dół (rys. 1). Wśród k.r. ze spływającą warstwą cieczy rozróżnia się: lur. zwypełnieniem(-> wypełnienie), po którym ciecz spływa w dół, a przestrzeniami między wypełnieniem płynie para; bezpośrednie zetknięcie cieczy i pary następuje w sposób ciągły w całej przestrzeni roboczej kolumny; k.r. rurkowe — konstrukcyjnie podobne do wymienników ciepła płaszczowo-rurowych — para wytworzona w kotle dopływa do rurek i płynie nimi ku górze, ciecz spływa w dół po wewnętrznych ściankach rur, górne chłodzone końce rur stanowią deflegmator. K.r. z wirującymi elementami (k.r. mechaniczne) są wyposażone w wirujące elementy, powodujące rozwinięcie powierzchni zetknięcia pary i cieczy przepływających przez kolumnę (rys. 2). Ciecz spływająca z góry ku dołowi kolumny Rys. 2. Kolumna rektyfikacyjna z wirującymi stożkami: / — stożki. 2 — wał, 3 — przegrody, 4 — przewód doprowadzający surówkę, 5 króciec odprowadzający parę przepływa kolejno wzdłuż powierzchni wirujących stożków (działa siła odśrodkowa), stożkowych przegród nieruchomych (działa siła ciężkości), po czym wpływa do kotła. Para wytworzona w kotle płynie ku górze w przeciwprądzie do cieczy. Ciecz wyczerpaną odbiera się z kotła, a parę u góry przez króciec i kieruje do skraplacza. Stos. do rozdzielania trudno rozdzielających się mieszanin, np. izotopów, niektórych węglowodanów. komora chromatograficzna -* chromatografia. komora jonizacyjna -*■ detekcja promieniowania jonizującego. komora osadcza (pyłowa) — odpylacz suchy w kształcie komory, w której z przepływającego z małą prędkością strumienia gazu pod działaniem siły ciężkości wypadają cząstki ciała stałego i opadają na dno komory, skąd są usuwane. Stos. do usuwania pyłów o wymiarach 5-5000 pm. Stopień odpylenia 40-70%. komora pęcherzykowa -*• detekcja promieniowania jonizującego. 139  komora rękawicowa komora rękawicowa — komora zaopatrzona w okno wzierne, drzwiczki i parę rękawic umożliwiających wykonywanie wewnątrz czynności manualnych. Zamiast drzwiczek komora może mieć śluzę umożliwiającą pośrednią komunikację z wnętrzem, może też być wyposażona w instalację do wymiany atmosfery (rys.). K.r. są stos. do prac z subst. silnie toksycznymi, materiałami \> ) 11 i \ ^ / 1 promieniotwórczymi o niewielkiej aktywności, prac bakteriologicznych, prac w kontrolowanej atmosferze (suchej, beztlenowej itp.). komora Wilsona -» detekcja promieniowania jonizującego. komórka elementarna -» układy krystalograficzne. kompleksony — grupa kwasów aminopolikarboksylowych oraz ich soli (sodowych lub amonowych) b. silnie kompleksujących kationy dwu-, trój- i czterowartościowe. K. są stos. w analizie do bezpośredniego lub pośredniego miareczkowego oznaczania wielu kationów, anionów i związków org. oraz do maskowania kationów przeszkadzających w przeprowadzaniu analizy różnymi metodami. Najczęściej jest stos. kwas etylenodiaminotetraoctowy (kwas wersenowy, komplekson II, EDTA, En ta) i jego sól dwusodowa (werseniari dwusodowy, komplekson III, Trylon B). Miareczkowanie przeprowadza się zwykle wizualnie wobec tzw. wskaźników kompleksometrycznych. kompleksy -* związki kompleksowe. kompleksy wielordzeniowe -+• związki kompleksowe. kondensacja -*• reakcje kondensacji. kondensacja aldolowa — reakcja zachodząca między dwiema cząsteczkami aldehydu w środowisku słabo alkalicznym (wobec węglanu sodowego, octanu sodowego, rozc. roztworów wodorotlenku sodowego itp.). W reakcji atom wodoru związany z atomem węgla w położeniu a w stosunku do grupy karbonylowej odszczepia się i przyłącza do tlenu karbonylowego drugiej cząsteczki aldehydu, przy czym jednocześnie zachodzi połączenie cząsteczek poprzez atomy węgla wg schematu ch3c I\ o* + H—CH2CHO H OH I ch3—c—ch2cho I H Powstały jS-hydroksyaldehyd nosi nazwę aldolu. Aldole łatwo odłączają cząsteczkę wody i przechodzą w aldehydy nienasycone, np. CH3CH(OH)CH2CHO ch3ch=chcho aldol aldehyd krotonowy kondensacja benzoinowa — reakcja, w wyniku której z dwóch cząsteczek aldehydu aromat, pod katalitycznym działaniem wodno-alkoholowego roztworu cyjanku sodowego lub potasowego tworzą się benzoiny, np. benzoina kondensacja pary — proces przyjścia subst. ze stanu gazowego (para) w stan ciekły (skraplanie) albo w stan stały (kondensacja sublimacyjna). Czynnikiem wpływającym na przebieg lep. jest istnienie ośrodków kondensacji (jony, zawiesiny, pyłki) ułatwiających proces powstawania nowej fazy. Proces k.p. prowadzi się stosując: chłodzenie przeponowe, mieszanie pary z czynnikiem chłodzącym, rozprężanie adiabatyczne i sprężanie izotermiczne. W przem. najczęściej stosuje się kondensację przeponową polegającą na odbieraniu ciepła przez czynnik oddzielony od pary ścianką (przeponą). Powstające na ściance skropliny spływają w dół w postaci kropel (kondensacja kroplowa) lub w postaci warstewki cieczy (kondensacja warstewkowa). konduktometr — aparat stos. w analizie konduktometrycznej do pomiaru oporu elektr. (odwrotność przewodności) badanych roztworów i materiałów. Badany roztwór umieszcza się w spe-/ cjalnym naczynku z dwoma nieruchomymi elektrodami platynowymi. Elektrody i roztwór stanowią jedno ramię Rx mostka pomiarowego (rys.). Drugie ramię stanowi znany zmienny opór R{ zabezpieczony kondensatorem C. Znane stałe opory /?3 i R4 stanowią pozostałe ramiona mostka. Układ jest zasilany prądem szybkozmiennym (aby zapobiec procesom elektrolizy). Prąd w układzie wykrywa się odpowiednim wskaźnikiem T (oko magiczne, słuchawka telefoniczna, czuły galwanometr). Przez zmiany oporu Rl sprowadza się układ do położenia zerowego i w ten sposób wyznacza się szukany opór /?x. W aparatach o wskaźnikach bezpośrednich (solomierze, konduktometryczne analizatory gazów itp.) wykorzystuje się proporcjonalność wychylenia wskaźnika do zmian oporu w określonych granicach i bezpośrednio odczytuje się zawartość szukanego składnika na odpowiedniej skali. Na takiej zasadzie są budowane aparaty z rejestracją ciągłą. 140 korozja, rodzaje konduktometria -*■ analiza konduktometryczna. konfiguracja cząsteczki -* izomeria optyczna. konformacja — jedno z rozmieszczeń w przestrzeni atomów i grup atomów danej cząsteczki, tworzące się podczas rotacji wokół wiązania pojedynczego C—C. Spośród wielu możliwych ułożeń wyróżnia się konformację najbardziej stabilną (uprzywilejowaną), której odpowiada minimum energii wewnętrznej cząsteczki. Patrząc np. na cząsteczkę butanu wzdłuż osi łańcucha węglowego można przedstawić dwie z możliwych dla niej konformacji poniższymi wzorami: I (k. przeciwległa) i II (k. ukośna). H H ’CH3—2 —4CH3 H H i i kontakt — katalizator stały stos. w reakcji z udziałem fazy ciekłej lub gazowej (-* katalizator przemysłowy). konwekcja — przenoszenie ciepła lub masy przez makroskopowe elementy płynu znajdującego się w ruchu. Rozróżnia się k. wymuszoną — ruch płynu jest wynikiem działania siły zewnętrznej (np. wirnika pompy, mieszadła) oraz k. swobodną (naturalną) — ruch płynu jest spowodowany różnicą gęstości, wynikającą z różnicy temp. (k. ciepła) lub różnicy stężeń (k. masy). konwersja — 1. Termin stos. w technologii chem. do określenia reakcji podwójnej wymiany; niektóre z reakcji podwójnej wymiany nazywa się wprost konwersją, np. konwersja azotanu sodowego chlorkiem potasowym: KĆ1 + NaN03 = KNOa + NaCl; konwersja tlenku węgla parą wodną: CO + H2Ó = C02 -I- H2; metanu: CH4 + H20 = CO + 3 H2; węglowodorów. 2. Proces przeróbki gazu koksowniczego lub gazu wodnego, polegający na przeprowadzeniu konwersji tlenku węgla zawartego w tych gazach. 3. Synonimowa nazwa reakcji chemicznych; aparaty, w których te reakcje zachodzą nazywa się konwertorami. Stopień przereagowania (stopień przemiany) nazywa się często stopniem konwersji. konwersja wewnętrzna -» promieniotwórczość, konwertor -» konwersja. kopolimery — polimery utworzone w wyniku łącznej polimeryzacji (kopolimeryzacji) co najmniej dwu różnych monomerów. K. zawierające tylko dwa różne monomery nazywają się bipolimerami, trzy — terpolimerami i cztery — kwaterpolimerami. Monomery mogą być rozłożone w cząsteczkach k. w sposób nieuporządkowany (k. statystyczne), na przemian (k. przemienne) lub też tworzyć długie segmenty poszczególnych homopolimerów (k. blokowe). Makrocząsteczki tzw. k. szczepionych zawierają odgałęzienia jednego polimeru „wyrastające” z łańcucha makrocząsteczki innego polimeru. Stosowane w praktyce k. mają szereg zalet odpowiednich homopolimerów, a są pozbawione niektórych ich wad. Największe znaczenie mają k. chlorku i octanu winylu, ABS, styrenu i akrylonitrylu, etylenu i octanu winylu oraz kauczuki syntetyczne: butadienu ze styrenem lub z akrylonitrylem. "V- ' > : ' ' - ' r-:, •>. Koppersa-Totzka metoda -* zgazowanie węgla metodą Koppersa-Totzka. koprecypitacja współstrącanie. korelacja elektronów — zależność ruchu każdego elektronu w układzie wieloelektronowym od ruchu wszystkich pozostałych elektronów. K.e. nie jest uwzględniana w przybliżeniu jednoelektronowym (-» metoda orbitali molekularnych); błąd w obliczaniu energii popełniany przez zaniedbanie k.e. nazywany jest energią korelacji. korozja — stopniowe niszczenie tworzyw wskutek chem. lub elektrochem. oddziaływania środowiska korozyjnego, w wyniku którego zmienia się stan i-własn. tworzywa. Niszczenie tworzywa rozpoczyna się na jego powierzchni i postępuje w głąb. Pojęcie k. dotyczy przede wszystkim metali i ich stopów, jednakże stos. jest ono również do tworzyw niemetalowych, jak betony, materiały ceramiczne, tworzywa sztuczne itp. (-* agresywność korozyjna, -*• ochrona przed korozją). korozja, rodzaje — różne postacie korozji metali i innych tworzyw w zależności od wywołujących je czynników, warunków i przebiegu procesu korozyjnego. Korozja chemiczna polega na jednoczesnej reakcji utleniania metalu i redukcji utleniającego składnika środowiska korozyjnego, której nie towarzyszą zjawiska elektrochemiczne. Korozjaelektrochemiczna przebiega w środowisku elektrolitu. Jonizacja atomów metalu i redukcja utleniającego składnika środowiska korozyjnego nie przebiega w jednej reakcji, a ich szybkość zależy od potencjału elektrodowego. Korozja gazowa jest to chemiczna korozja przebiegająca w suchycn gazach, zwykle w wysokiej temp. Korozja atmosferyczna jest to korozja zachodząca w atmosferze powietrza. Korozja ziemna jest powodowana agresywnym działaniem gleby. # Rozróżnia się poza tym korozję wywołaną prądami błądzącymi; korozję wywołaną prądami elektrycznymi ze źródeł zewnętrznych; korozję biologiczną —zachodzącą na skutek zmian powstałych w środowisku korozyjnym pod wpływem działania mikroorganizmów; korozję stykową (kontaktową) — wywołaną stykaniem się metali o różnym potencjale elektrodowym w danym środowisku korozyjnym; korozję cierną —wywołaną jednoczesnym działaniem środowiska korozyjnego i tarcia; korozjęnaprężeniową — występującą wskutek jednoczesnego działania środowiska korozyjnego i naprężeń mech. W zależności od umiejscowienia się i rozległości zjawisk korozyjnych rozróżnia się: korozję ogólną — obejmującą całą powierzchnię metalu; korozję szczelinową —występującą w miejscach niedostatecznego konfaktu metalu z tworzywami metalicznymi i niemetalicznymi; korozję równomierną lub nierównomierną przebiegającą z jednakową szybkością na całej powierzchni metalu lub niejednakową na różnych częściach powierzchni; korozję.miejscową — obejmującą tylko niektóre części powierzchni metalu; korozję podpowłokową 141  korozja atmosferyczna — przebiegającą pod powłoką ochronną; korozję podpowierzchniową — zaczynającą się na powierzchni metalu i rozprzestrzeniającą się pod powierzchnią; korozję pasmową — rozprzestrzeniającą się w kierunku odkształceń plastycznych metalu; korozję nitkową — rozprzestrzeniającą się w postaci nitek, głównie pod niemetalowymi powłokami ochronnymi; korozję punktową (ang. pitting) — tzn. korozję miejscową w postaci oddzielnych punktów; korozjęplamistą — w postaci plam; korozję wżerową — w postaci wżerów; korozję strukturalną — związaną z niejednorodnością struktury metalu; korozję selektywną — niszczącą głównie jedną ze składowych strukturalnych lub jeden składnik stopu; korozję międzykrystaliczną — występującą wzdłuż granic kryształów metalu; korozję śródkrystaliczną — objawiającą się powstawaniem rys, przebiegających na wskroś przez kryształy metalu. korozja atmosferyczna — korozja spowodowana działaniem wilgotnego powietrza oraz zawartych w nim zanieczyszczeń. Od stopnia nawilgocenia powietrza oraz rodzaju i stopnia zanieczyszczeń zależy szybkość i charakter procesu korozyjnego. W większości przypadków La. ma charakter elektrochem., ponieważ powietrze jest zawsze zanieczyszczone gazami (dwutlenek węgla, tlenki siarki, chlorowodór itp.), które z wilgocią tworzą silnie agresywne środowisko pokrywające powierzchnię metalu warstewką elektrolitu, wskutek czego powstaje ogniwo korozyjne. Rozróżnia się następujące rodzaje atmosfery: wiejską, miejską, przemysłową, nadmorską, tropikalno-morską itp., w których La. przebiega w sposób odmienny, zależny od występujących w nich charakterystycznych zanieczyszczeń. Poza tym, ponieważ warunki atmosferyczne w naszym klimacie ulegają w ciągu roku znacznym wahaniom, La. nie przebiega w ciągu roku równomiernie. Intensywność korozji np. stali w miesiącach letnich jest b. niewielka, natomiast największa — w zimie. Spośród typowych metali, jak ołów, miedź, nikiel, cynk, oraz stopów —jak mosiądz, brąz i stal, najmniej odpornym na La. materiałem jest stal. kortyzon -* leki przeciwreumatyczne. korund —► glin. krakowanie — proces rozkładu głównie ciężkich i małowartościowych destylatów ropy naftowej, drewna i węgla w celu otrzym. produktów lżejszych, o większej wartości użytkowej, zachodzący w wysokiej temp. Rozróżnia się k. termiczne, przebiegające w temp. 400-600°C pod zwiększonym ciśn. bez udziału katalizatorów (-» piroliza, -* visbreaking), oraz L katalityczne i L węglowodorów lekkich (Cj-CJ w temp. 650°C i wyższej. W wyniku L pozostałości ropy naftowej lub destylatów cięższych uzyskuje się lekkie frakcje (paliwa ciekłe), węglowodory gazowe (gazy krakowe) i ciężkie pozostałości. Cechą produktów L jest obecność w nich znacznych ilości połączeń nienasyconych. W przem. naftowym L prowadzi się głównie w celu otrzym. benzyny i olejów napędowych (rzadziej olejów opałowych) z ciężkich pozostałości ropy naftowej, a także z innych ciężkich produktów węglowodorowych pochodzenia nienaftowego. Stosuje się także w przemyśle procesy oparte na uwodornieniu destrukcyjnym (-+ hydrokrakowanie). krakowanie katalityczne — krakowanie prowadzone w obecności katalizatora. W rafineriach mających instalacje krakowania masa wyprodukowanych benzyn stanowi 50-60% masy przerobionej ropy. 142 Benzyna z LL zawiera mało węglowodorów nienasyconych, a b. dużo aromat, i izoparafinowych. Dzięki temu jej liczba oktanowa jest wysoka (ok. 80). Utrudnieniem procesu k.k. jest osadzanie się na katalizatorze tzw. koksu powstającego w reakcjach kondensacji węglowodorów aromat, do związków wielopierścieniowych zawierających dużo węgla i mało wodoru. Katalizator trzeba zatem regenerować, do czego niezbędna jest dodatkowa aparatura i nakład pracy. K.L wg technologii Universal Oil Products przeprowadza się w reaktorze w temp. 440-450°C i pod niewielkim ciśn. ok. 50 kPa. Reakcje przebiegają w warstwie fluidalnej na katalizatorze glinokrzemianowym (A1203 + Si02). Regenerację (wypalanie koksu) prowadzi się również w warstwie fluidalnej w temp. 570-590°C. Gaz z reaktora przepływa przez cyklony usytuowane w jego górnej części (zatrzymanie unoszonego katalizatora), następnie wprowadza się go do kolumny rektyfikacyjnej, z której odbiera się końcowe produkty procesu. kreacja par wewnętrzna -*• promieniotwórczość. krezole C7HgO, metylofenole, hydroksytolueny; związki aromat, z grupy fenoli, występujące w smole węglowej i drzewnej. Działają silnie antyseptycznie, są trudno rozp. w wodzie, nieograniczenie rozp. w alkoholu i eterze. Zależnie od wzajemnego położenia podstawników rozróżnia się 3 izomery OH OH OH CH3 o-krezol m-krezol p-krezol o-Krezol — kryształy, temp. topn. 31°C, temp. wrz. 191°C; m-krezol — ciecz, temp. topn. 12°C, temp. wrz. 202,5°C; p-krezol — słupki, temp. topn. 35°C, temp. wrz. 202°C, jest jednym ze składników smoły pogazowej. K. są stos. do produkcji żywic fenolowych, fosforanów trikrezolowych, środków dezynfekujących i do flotacji, jako półprodukty do syntez org., m-krezol jako wywoływacz w fotografii. kriolit -*• kryolit. kriometria — zespół metod oznaczania temp. krzepnięcia układów jedno- i wieloskładnikowych (np. roztworów lub rozpuszczalników). Z prawa Raoulta wynika, że obniżenie temp. krzepnięcia roztworu o AT w porównaniu z temp. krzepnięcia czystego rozpuszczalnika jest proporcjonalne do stężenia molowego substancji w roztworze. Znając ilość subst. rozpuszczonej w danym rozpuszczalniku, można znaleźć jej masę cząsteczkową na podstawie pomiaru AT Pomiary kriometryczne mogą być również stos. do oznaczania stopnia dysocjacji, określania czystości subst., mechanizmów niektórych reakcji jonowych i in. (—► ebuliometria). krotonowy kwas C4H602; kwas trnns-/?-metyloakrylowy; alifat. kwas nienasycony. Igły, temp. topn. 72°C, temp. wrz. 189°C, rozp. w wodzie i alkoholu, lotny z parą wodną; odmiana trans w odróżnieniu od odmiany cis (kwas izokrotonowy) jest trwała. CH3CH II HCCOOH krystalizacja Otrzym. z kwasu chloro- lub hydroksymasłowego. Stos. do prod. tworzyw sztucznych oraz leków. kruszarka -*■ rozdrabniarka. kruszarka młotowo-odrzutowa -+ rozdrabniarka młotowa. zostaje rozdrobniony. W czasie ruchu pociągacza w górę nacisk płyt na szczękę 2 maleje i napinacz 7 oddala szczękę ruchomą od nieruchomej. Rozdrabniany materiał wypada, a na jego miejsce między szczęki dopływa nowa porcja materiału przeznaczonego do rozdrabniania. Ze względu na sposób zawieszenia szczęki ruchomej rozróżnia się k.sz. górnoosiowe i dolnoosiowe. kruszarka stożkowa — rozdrabniarka do wstępnego, średniego i drobnego rozdrabniania materiału w wyniku jego zgniatania i zginania w przestrzeni między dwoma stożkami ściętymi — ruchomym (ruch obrotowy) i nieruchomym. Stożki mogą być ustawione rozbieżnie — k.s. ze stożkami rozbieżnymi (rozdrabnianie wstępne) (rys.) lub zbieżnie — k.s. ze stożkami Kruszarka stożkowa ze stożkami rozbieżnymi: 1 — stożek nieruchomy, 2 — stożek ruchomy zbieżnymi (rozdrabnianie średnie i drobne). Materiał przeznaczony do rozdrabniania jest podawany do przestrzeni między pobocznicami stożków — komory kruszenia, której szerokość zmniejsza się ku dołowi. W wyniku niewspółosiowego ustawienia stożków zmienia się również wymiar szczeliny między nimi w przekroju poziomym. Materiał rozdrabniany pod działaniem siły ciężkości przesuwa się w dół, jest kruszony między stożkami i w postaci rozdrobnionej opuszcza przez dolną szczelinę między nimi komorę rozdrabniania, a następnie kruszarkę. Zamiast dwóch stożków ściętych powierzchnie robocze k.s. może tworzyć zewnętrzny nieruchomy walec i wewnętrzny ruchomy stożek. Istnieją również powierzchnie robocze o innych kształtach. kruszarka szczękowa — łamacz szczękowy; rozdrabniarka do wstępnego rozdrabniania materiałów o różnej twardości. Rozdrabnianie zachodzi w wyniku kruszenia materiału między dwiema płytami (szczękami) (rys.) — ruchomą 2 i nieruchomą 1. ifjji '/Ą TTV Ü Szczęka ruchoma zamocowana na osi 3 wykonuje ruchy wahadłowe. Podczas obrotu wału mimośród 4 zmienia położenie pociągacza 5. W trakcie jego ruchu w dół płyty rozporowe 6 powodują przesuwanie się dolnej części szczęki ruchomej do szczęki nieruchomej. Znajdujący się między szczękami materiał kruszarka walcowa -» rozdrabniarka walcowa. kruszenie jądra — spallacja; reakcja jądrowa, w wyniku której z jądra atomowego zostaje wyrzuconych kilka nukleonów łub lekkich jąder, np. 64Cu (n, 3ap6n)45Ti, gdzie n — neutron, i — cząstka a, p — proton. Zachodzi w wyniku bombardowania jąder atomowych cząstkami o energii kilkuset MeV. kruszywo ceramiczne — materiał ceramiczny odpowiednio rozdrobniony stos. w budownictwie do prod. betonów. Otrzym. przez spiekanie glin lub łupków w piecach obrotowych lub na taśmie spiekalniczej w temp. ok. 1200°C i rozdrabnianie do wymiarów 10-50 mm. Do kx. należą m.in. keramzyt — wytwarzany z glin ilastych; glinoporyt —wytwarzany z glin pospolitych; kruszy wo R — wytwarzane z łupków ilastych; k a v i t i t — wytwarzany z glin plastycznych. kryolit Na3[AlF6], kriolit; minerał. Wyst. w dwóch odmianach oc i ß. Odmiana a krystalizuje w układzie jednoskośnym w temp. do 550°C. Powyżej tej* temp. istnieje odmiana ß, krystalizująca w układzie regularnym. Bezbarwny, szarobiały. żółtawy lub czerwony; gęstość 2,95-3,01 g/cm3, twardość 2-3 w skali Mohsa. W przyrodzie złoża k. znajdują się tylko na Grenlandii, w ZSRR i w Stanach Zjednoczonych. Duże jego ilości otrzymuje się sztucznie, przez działanie fluorowodoru HF na tlenek glinowy A120? i sodę Na2C03. Roztopiony k. dobrze rozpuszcza A1203, dzięki czemu stosuje się go do prod. aluminium metodą elektrotermiczną. Używany także do otrzym. szkła mlecznego, emalii i in. krypton Kr (łac. krypton) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie 0, należący do grupy helowców (gazów szlachetnych), Z = 36, m. atom. 83,80 (-► helowce). Odkry ty w 1898 r. przez W. Ramsaya i M. W. Traversa w argonie, uzyskanym po odparowaniu dużej ilości ciekłego powietrza. Nazwa pierwiastka pochodzi od greckiego kryptos — skryty. K. jest bezbarwnym gazem, bez smaku i zapachu. Temp. topn. — 157,4CC, temp. wrz. — 153,2°C, gęstość 3.733 g/dnrr (0°C). Zawarty w powietrzu k. jest mieszaniną sześciu izotopów: 8Kr, 80Kr, 8*Kr, 83Kr, 84Kr. 86Kr. Promieniotwórczy izotop 85Kr (prom. ß i 7» ^1/2 = 10,8 lat) jest używany w medycynie do badania płuc. K. jest chemicznie obojętny, mniej jednak niż hel, neon i argon. Tworzy nietrwały hydrat Kr • 6 H2Ó, a także -*■ klatraty. Istnieją również prawdziwe związki k., np. fluorki KrF2 i KrF4, kwas kryptonowy H2Kr04, kryptonian barowy BaKr04 i in. Wolny k. otrzymuje się jako produkt uboczny przy destylacji frakcyjnej skroplonego powietrza; stos. do napełniania żarówek, tyratronów, lamp jarzeniowych dających czyste białe światło i in. krystalizacja — proces wydzielania ciała stałego w postaci kryształów z przesyconego roztworu lub z przechłodzonego stopu. Główne metody k. polegają na: 1) chłodzeniu roztworu (rys. 1); 2) odparowaniu rozpuszczalnika w temp. wrz. roztworu lub poniżej tej temp. (rys. 2); 3) dodawaniu innej subst. do nasyconego roztworu w celu zmniejszenia rozpuszczalności subst. krystalizowanej. 143  krystalizator W Kryształy Roztwór pokrysfaliany pokrysfaliany Rys. 1. Krystalizacja przez chłodzenie roztworu Rys. 2. Krystalizacja przez odparowanie rozpuszczalnika Rozróżnia się m.in. k. frakcyjną — k. z roztworu, w którym znajdują się różne subst. (np. sole), polegającą na wydzielaniu kolejnych partii kryształów zawierających w przeważających ilościach poszczególne subst., oraz k. zarodkowaną — k. przez szczepienie, polegającą na wprowadzeniu do roztworu drobnych kryształów (szczepionki). K. można prowadzić w sposób ciągły lub okresowy. Stos. w celu wydzielenia lub oczyszczenia subst. stałych. krystalizator — aparat do prowadzenia procesu krystalizacji (-*■ krystalizacja). Zależnie od sposobu jej prowadzenia (uzyskania przesycenia roztworu) rozróżnia się k. z chłodzeniem roztworu i k. z odparowaniem rozpuszczalnika. W k. z chłodzeniem roztworu przesycenie roztworu uzyskuje się przez jego schłodzenie. Jako k. tego typu stosuje się naczynia o różnych kształtach, chłodzone przeponowo w różny sposób i b. często wyposażone w różnego rodzaju wolnoobrotowe mieszadła. Elementy mieszadeł często poza mieszaniem spełniają rolę skrobaków oczyszczających powierzchnie chłodzone z wydzielających się na nich kryształów. Stos. do krystalizacji z roztworów ciał stałych, których rozpuszczalność wydatnie zmienia się z obniżeniem temp. roztworu. W k. z odparowaniem rozpuszczalnika przesycenie roztworu uzyskuje się przez odparowanie części rozpuszczalnika, przy czym ciepło potrzebne do odparowania jest dostarczane przeponowo od doprowadzanego do elementów grzejnych krystalizatora nośnika ciepła — najczęściej pary wodnej. W L próżniowym przesycenie roztworu uzyskuje się zarówno przez-obniżenie temp. roztworu w wyniku jego odparowania bez wymiany ciepła z otoczeniem (ciepło potrzebne do odparowania rozpuszczalnika jest pobierane z roztworu), jak i odparowanie rozpuszczalnika. W k. tym do naczynia, w którym panuje zmniejszone ciśn. wprowadza się roztwór podgrzany do temp. bliskiej temp. wrz. roztworu pod ciśn. atmosferycznym. W wyniku gwałtownego obniżenia ciśn. roztwór intensywnie wrze. Część rozpuszczalnika odparowuje i jednocześnie obniża się temp. roztworu. K. próżniowe nie mają żadnych elementów grzejnych — nie ma więc kłopotów z czyszczeniem ich powierzchni z wydzielających się na nich kryształów. krystalizator laboratoryjny -♦ sprzęt laboratoryjny. krystalografia — nauka o kryształach i stanie krystalicznym substancji. Przedmiotem jej są prawa rządzące powstawaniem kryształów, ich struktura, własn. fiz., specyficzne zjawiska zachodzące w kryształach itp. 144 Geometryczną budową zewnętrzną kryształów zajmuje się k. geometryczna, ich strukturą wewnętrzną — k. strukturalna. Zależności między strukturą kryształów a ich składem chem. są przedmiotem krystalochemii, własn. fiz. kryształów — k. fizycznej. Współczesna k. jest ściśle związana z chemią i mineralogią i stanowi odgałęzienie fizyki ciała stałego. kryształy — ciała stałe o uporządkowanej budowie wewnętrznej, charakteryzujące się określonym rozmieszczeniem przestrzennym elementów składowych: atomów, jonów lub cząsteczek. W idealnych k. elementy te układają się ściśle okresowo we wszystkich trzech wymiarach, tworząc tzw. sieć przestrzenną. W k. rzeczywistych okresowość ta mdże być naruszana przez tzw. defekty sieciowe. Każda subst. chemiczna w danych warunkach termodynamicznych ma określoną strukturę kryst. Występowanie tych samych subst. w postaci odmian o różnej budowie kryst. nazywa się polimorfizmem (dla związków chem.) lub alotropią (dla pierwiastków). Pojedynczy k., którego wszystkie elementy składowe mają jednakowe rozmieszczenie przestrzenne, nazywa się monokryształem. Ma on regularne kształty, będące odbiciem budowy jego sieci przestrzennej, wykazuje także anizotropię własności (tj. różne własn. w różnych kierunkach). Jego przeciwieństwem jest subst. polikrystaliczna, złożona z wielu drobnych kryształów, przypadkowo ułożonych względem siebie. Taw. k. ciekłe (ciecze krystaliczne) są to ciecze o anizotropowych własn. optycznych. Ich cząsteczki mają zwykle wydłużony kształt i układają się równolegle do siebie. Ze względu na silną zależność własności od warunków fiz. są one stos. jako wskaźniki temp., składniki skal cyfrowych w kalkulatorach i zegarkach elektronicznych i in. Własn. k. są przedmiotem badań krystalografii. kryształy mieszane -* izomorfizm. kryterium podobieństwa -+ liczba znamienna. krzem Si (łac. silicium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie IV, w grupie głównej węglowców, Z = 14, m. atom. 28,0855±3 (-* węglowce). Po raz pierwszy otrzymał go w 1822 r. szwedzki chemik J. Berzelius, przez redukcję czterofluorku SiF4 metalicznym potasem. K. jest ciemnoszarą subst. krystaliczną o metalicznym połysku; niekiedy wyst. jako brunatny proszek — tzw. k. bezpostaciow y. Temp. topn. 1423°C, temp. wrz. powyżej 3000°C, gęstość 2,42 g/cm3. Ma własn. półprzewodnikowe. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną trzech izotopów trwałych: 28Si, 29Si, 30Si. W przyrodzie jest jednym z najpospolitszych pierwiastków (25.7% skorupy ziemskiej). Że względu na duże powinowactwo do tlenu wyst. tylko w stanie związanym, jako kwarc oraz liczne krzemiany i -» glinokrzemiany. Wolny k. jest średnio aktywny chem. Odporny na działanie kwasów (z wyjątkiem mieszaniny HF 4- HN03), rozpuszcza się w zasadach. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +4. b rzadko 4-2. W temp. pokojowej reaguje tylko z fluorem, w wyższych temp. z wieloma niemetalami i metalami (krzemki). Z wodorem tworzy -» krzemowodory. Najważniejszym związkiem tlenowym jest dwutlenek SiO, (krzemionka), występujący w wielu różnych odmianach: jako kwarc, kryształ górski, ametyst, agat, jaspis, chalcedon, trydymit, crystobalit, coezyt, keatyt. Temp. topn. krzemionki wynosi 1728®C. temp. wrz. powyżej 2950°C. Niektóre odmiany mogą przechodzić w siebie wzajemnie ze zmianą temp. Tlenek SiO otrzym. przez sublimację w próżni  ksyleny mieszaniny Si + SiOz. W temp. 400-700°C rozkłada się na krzem i krzemionkę. Krzemionka jest bezwodnikiem licznych kwasów krzemowych (-» krzemowe kwasy); w wodzie się nie rozpuszcza, reaguje z fluorowodorem i ze stęż. roztworami zasad. Związki k. z węglem (karborund SiC) oraz z borem mają b. dużą twardość, porównywalną z twardością diamentu. Podobnie jak węgiel k. wykazuje skłonność do tworzenia związków łańcuchowych, jednak w znacznie mniejszym stopniu. Wolny k. w skali laboratoryjnej otrzymuje się przez redukcję Si02 metalicznym magnezem, w przemyśle — przez redukcję w piecu elektr. kwarcu koksem, w obecności żelaza. Powstaje wówczas stop k. z żelazem — tzw. żelazokrzem. Bardzo czysty k. otrzymuje się przez rozkład związków, np. czterochlorku SiCl4, krzemowodoru SiH4. K. stosuje się jako dodatek do stopów żelaza i glinu, polepszający ich własn. mechaniczne i odporność na korozję. Żelazokrzem jest stos. w hutnictwie jako odtleniacz — subst. dodawana do roztopionych metali w celu usunięcia rozpuszczonego w nich tlenu. K. o najwyższej czystości jest używany w elektronice półprzewodnikowej. Z k. sporządza się soczewki dla promieni podczerwonych; krzemionka i krzemiany są stos. do wyrobu szkła, porcelany, fajansu itp. krzemionka -» krzem. krzemoorganiczne związki — alkilowe lub arylowe pochodne krzemu, np. Si(CH3)4. Do najważniejszych rodzajów związków krzemoorg. należą: I. Silany (krzemoalkany): 1) monosilany SiR4 2) disilany R3SiSiR? 3) polisilany R3Si(SiR2)„SiR3 II. Siloksany: 1) disiloksany R3SiOSiR3 2) trisiloksany R3SiOSiR:OSiR3 3) polisiloksany R3Si(GSfR2),,OSiR3 Są to związki o dużej odporności chem. i cieplnej. Otrzymywane z nich synt. związki wielkocząsteczkowe (silikony) mają duże znaczenie techn. jako żywice, kauczuki, oleje i smary. krzemowe kwasy nSi02mH20; grupa b. słabych kwasów, trudno rozp. w wodzie, pochodzących od dwutlenku krzemu Si02 (krzemionki) jako bezwodnika. Rozróżnia się wiele k.k. np.: ortokrzemowy H4Si04, pirokrzemowy H6Si207, metakrzemowy H2Si03, metadwukrzemowy H;Si2Ó5 i in. bardziej skondensowane. Można je otrzymać przez ostrożną hydrolizę ich estrów lub soli. Kwas metakrzemowy łatwo tworzy przesycone roztwory, w których stopniowo ulega kondensacji i przechodzi w stan koloidalny. Sole k.k. — krzemiany — są nierozp. w wodzie; wyjątek stanowią orto- i metakrzemiany sodu i potasu Na4Si04, K4Si04, Na2Si03, K2SiO,. Stężony roztwór krzemianów sodu i potasu nosi nazwę szkła wodnego. Krzemiany są b. rozpowszechnione w przyrodzie. Skorupa ziemska składa się głównie z krzemionki oraz krzemianów i glinokrzemianów. Naturalnymi krzemianami są np. szpaty polne, miki, gliny, azbest, talk i wiele innych minerałów. Krzemiany wchodzą również w skład pospolitych skał: granitu, gnejsu, bazaltu i in. (-> glinokrzemiany). krzemowodory SinH2ll4.;, silany; związki krzemu z wodorem o budowie łańcuchowej, analogiczne do węglowodorów, lecz znacznie mniej od nich trwałe. Znanym k. o największej cząstecz¬ ce jest sześciosilan Si6H14. Własn. fizyczne niektórych k. podano w tablicy. Nazwa i wzór Temp. topn. Temp. wrz. Monosilan SiHa —185°C — 112'JC Dwusilan Si2H6 -132,5'C - 15'C Trójsilan Si,H„ —117°C 53'C Czterosilan SuHl0 -93,5-C 109°C K. są to bezbarwne, silnie trujące gazy lub ciecze, dobrze rozp. w rozpuszczalnikach org. Charakteryzują się wielką aktywnością chem., w szczególności nadzwyczaj łatwo reagują z tlenem. Na powietrzu zapalają się same lub wybuchają. Reagują z wodą tworząc krzemionkę Si02 i wodór. Są silnymi reduktorami. Otrzym. przez rozkład krzemków metali kwasami lub zasadami, np. Mg2Si + 4HC1 = 2 MgCl2 + SiH4 krzepnięcie -*• topnienie. krzywa absorpcji -> analiza spektralna absorpcyjna. krzywa równowagi faz -» wykres fazowy. ksenon Xe (lac. xenon) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie 0, należący do grupy helowców (gazów szlachetnych), Z = 54, m. atom. 131,29 + 3 (-+ helowce). Odkryty w 1898 r. przez W Ramsaya i M. W. Traversa, w najtrudniej lotnej pozostałości po destylacji skroplonego kryptonu. Nazwa pierwiastka pochodzi od greckiego ksenos — obcy. K. jest bezbarwnym gazem, bez smaku i zapachu, temp. topn. — 111,85°C, temp. wrz. — Î08,1°C, gęstość 5,897 g/dnr (0°C). Zawarty w powietrzu k, jest mieszaniną dziewięciu izotopów trwałych: 124Xe, 126Xe, 128Xe, 129Xe, 130Xe, 131Xe, 132Xe, 134Xe, 136Xe. Promieniotwórczy izotop 133Xe (prom. y, T1/2 = 5,27 d) jest stos. w medycynie do prześwietlania zębów, kończyn i klatki piersiowej, a także do badań izotopowych. K. jest mało aktywny chem. Dawniej sądzono, że nie tworzy żadnych związków; obecnie znany jest hydrat Xe • 6 H20, fluorki XeF2, XeF4, XeF6, XeF8, tlenki Xe02, Xe03, Xe04, tlenofluorek XeOF6, wodorotlenki Xe(OH)4 i Xe(OH)6, ksenoniany K6Xe06, Na^Xe06, Ba^XeO^, nadksenoniany Ag^eO^ Na4Xe06 i in. Związki k. są silnymi utleniaczami. Wolny k. otrzymuje się razem z kryptonem przy destylacji frakcyjnej skroplonego powietrza. Stos. do napełniania żarówek i lamp jarzeniowych, dających niebieskie światło. ksyleny C8H!0, dimetyiobenzeny; węglowodory aromat, występujące w smole węglowej. Trudno rozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze. W zależności od wzajemnego położenia grup metylowych rozróżnia się 3 izomery. CH3 o-ksylen m-ksylen p—ksylen o-Ksylen — ciecz, temp. topn. -25°C, temp. wrz. 144,5°C; m-ksylen — ciecz, temp. topn. -47,5°C, temp. wrz. 139,5°C; 145  ksylidyna p-ksylen — płatki, temp. topn. 13,4°C, temp. wrz. 138,5°C. Stos. jako rozpuszczalniki oraz do otrzym.: o-ksylen — bezwodnika ftalowego, m-ksylen — sztucznego piżma, p-ksylen — kwasu tereftalowego. ksylidyna (CH3)2C6H3NH2, dimetyloanilina, dimetyloaminobenzen; pierwszorzędowa amina aromat, z dwoma podstawnikami alkilowymi w pierścieniu. Istnieje 6 izomerycznych ksylidyn. Trudno rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze, pary toksyczne. Otrzym. przez nitrowanie ksylenów i następną redukcję nitroksylenów. K. techniczna jest mieszaniną izomerów. Stos. w przem. barwników i farmaceutycznym. kulometr — przyrząd do pomiaru ilości elektryczności (w kulombach) na podstawie ilości subst., jaka przereagowała na elektrodzie w procesie elektrolizy przebiegającym ze 100-proc. wydajnością prądową, przynajmniej na jednej elektrodzie. B. 	prostym przyrządem jest k. tlenowo-wodorowy (rys.) złożony z umieszczonej w płaszczu wodnym 1 (którego temp. mierzy się termometrem 2) rurki do elektrolizy 3 wypełnionej np. roztworem R2S04 o stężeniu 0,5 mol/1, z wtopionymi w nią elektrodami platynowymi 4 i połączonej wężem gumowym 5 z biuretą pomiarową 6. Wydzielające się w trakcie elektrolizy 02 i H2 zbierają się w rurce do elektrolizy, a ich objętość mierzy się objętością roztworu wypartego przez te gazy do biurety i na podstawie prawa Faradaya oblicza się ilość elektryczności. kulometria -*■ analiza kulometryczna. kumaron C8H60, benzofuran; dwupierścieniowy związek heterocykliczny. Olej o temp. wrz. 173-175°C, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu, lotny z parami eteru, zapach aromat. Wyst. w smole węglowej. Otrzym. z kumaryny lub z o-hydroksychlorostyrenu pod wpływem ługów. Stos. do otrzym. żywic kumaronowo-indenowych. 146 kumuleny — związki org. mające dwa lub więcej podwójnych wiązań skumulowanych, tj. sąsiadujących nawzajem ze sobą, np. allen H2C=C=CH2. K. są barwne, polimeryzują, z parzystą liczbą atomów C połączonych skumulowanymi wiązaniami podwójnymi wykazują izomerię cis-trans, z nieparzystą — izomerię optyczną ze względu na asymetrię cząsteczki. kurek laboratoryjny -* sprzęt laboratoryjny, kuweta 1. W analizie spektralnej naczynie o dwóch płasko-równoległych ściankach (rys.), o dokładnie wyznaczonej odległości określającej grubość warstwy roztworu próbki, którego absorbancję się mierzy. Ścianki te są wykonywane z tworzywa o maks. dla danego prom. przepuszczalności: kwarcu — dla pomiarów w obszarze nadfioletu, szkła lub kwarcu — dla prom. widzialnego, przezroczystych kryształów soli kamiennej i innych minerałów — dla podczerwieni. 2. W fotografii — płaskie naczynie wykonywane z różnych tworzyw odpornych na działanie chemikaliów, stos. do obróbki materiałów fotograficznych. « kwant pola elektromagnetycznego -» cząstki elementarne, kwarki -» cząstki elementarne. kwas l-aminobenzeno-3-sulfonowy -*• metanilowy kwas. kwas askorbinowy (askorbowy) -*• witamina C. kwas Caro -► nadtfenosiarkowy kwas. kwas cholowy -» leki żółciotwórcze i żółciopędne. kwas dehydrocholowy -> leki żółciotwórcze i żółciopędne. kwas l,8-dihydroksynaftaleno-3,6-disulfonowy -» chromotropowy kwas. kwas giikochoiowy -» leki żółciotwórcze i żółciopędne. kwas 2-hydroksy-3-naftoesowy -> /?-hydroksynaftoesowy kwas. kwas nadbenzoesowy -» nadkwasy karboksylowe, kwas nadoctowy -* nadkwasy karboksylowe. kwasy nadtlenowe kwas ortoborowy -» borowy kwas. kwas pruski -* cyjanowodór, kwas siarkowy dymiący -* oleum, kwas wersenowy -* EDTA. kwasy — według Arrheniusa związki odszczepiające w roztworach wodnych w wyniku dysocjacji elektrolitycznej kation H + (istnieją również inne definicje, uogólniające pojęcie k. na roztwory niewodne). Schematycznie przedstawiane symbolem HR, gdzie H oznacza wodór, R — tzw. resztę kwasową. Zależnie od wartości stopnia dysocjacji a rozróżnia się k. m o c n e (a = 50-100%), średnie (a = 10-40%) i słabe (a poniżej 10%) (-♦ stopień dysocjacji). Charakteryzują się kwaśnym smakiem, barwią papierek lakmusowy na czerwono. Najważniejsze kwasy nieorganiczne Wzór Nazwa kwasu Nazwa soli Uwagi h,so4 siarkowy siarczany mocny HjSOj siarkawy siarczyny slaby, nietrwaty HjS siarkowodorowy siarczki slaby HNOj azotowy azotany mocny HNO, azotawy azotyny słaby, nietrwały h3po, ortofoforowy fosforany średniej mocy h4p2o. pirofosforowy pirofosforany mocny h2co, węglowy węglany slaby, nietrwały H.SiOj metakrzemowy meta krzemiany slaby HaSi04 ortokrzemowy ortokrzemiany slaby HCI chlorowodorowy chlorki mocny (solny) < HBr bromowodorowy bromki mocny HI jodowodorowy jodki mocny HF fluorowodorowy » fluorki średniej mocy K. reagują z zasadami, tworząc wodę i sole (reakcje zobojętnienia). Nazwy soli tworzy się od nazwy kwasu (tabl.). K. mają działanie żrące, zwłaszcza w stęż. roztworach. Działając na metale położone przed wodorem w szeregu napięciowym k. rozpuszczają je, przy czym powstaje sól i gazowy wodór. Metale położone za wodorem (np. miedź) mogą rozpuszczać się w kwasach utleniających, azotowym, stęż. gorącym siarkowym (-» Bronsteda teoria, -» Lewisa teoria). kwasy, zasadowość -+ zasadowość kwasu. kwasy antrachinonosulfonowe — pochodne antrachinonu zawierające w cząsteczce grupy sulfonowe. Otrzym. przez działanie dymiącego kwasu siarkowego na antrachinon w podwyższonej ho3s O so3h II fi /-L'S03H 11 Ji HOjŚ O cyjanowodorowy HCN i in. Nazwa takiego kwasu zawiera końcówkę -wodorowy, nazwa jego soli — końcówkę -ek, np. siarczek, chlorek, cyjanek i in. . K.b. nie różnią się zasadniczo własn. od kwasów tlenowych: mogą być zarówno mocnymi kwasami, jak i słabymi. Mają często własn. redukujące. Powstają podczas rozpuszczania w wodzie odpowiedniego gazu, zawierającego wodór, np. siarkowodoru, chlorowodoru, cyjanowodoru i in. kwasy dikarboksylowe — związki org. zawierające w cząsteczce dwie grupy karboksylowe —COOH. Rozróżnia się k.d. alifat. i aromat., nasycone i nienasycone. Z kwasów alifat. o ogólnym wzorze C„H2n(COOH)2 najważniejsze są te, które mają grupy —COOH na końcach łańcucha. K.d. tworzą sole obojętne i kwaśne oraz estry obojętne i kwaśne. Przykłady k.d.: 1. Kwasy alifat.: kwas szczawiowy HOOCCOOH, kwas malonowy HOOCCH2COOH, kwas bursztynowy HOOC(CH2)2COOH, kwas adypinowy HOOC(CH2)4COOH, kwas sebacynowy HOOC(CH2)8COOH, kwas fumarowy HOOCCH=CHCOOH (trans), kwas maleinowy HOOCCH=CHCOOH (cis). 2. Kwasy aromat., np. kwas ftalowy o-HOOCC6H4COOH. kwasy karboksylowe — ogólna nazwa kwasów org. nasyconych i nienasyconych, zawierających jedną lub więcej grup karboksylowych —COOH. Dzieli się je na alifat., np. kwas mrówkowy HCOOH, kwas krotonowy CH3CH=CHCOOH i aromat., np. kwas benzoesowy fPY'COOH i kwas nikotynowy I j ^^-COOH W zależności od liczby grup karboksylowych rozróżnia się kwasy monokarboksylowe, np. kwas octowy CH3COOH, kwasy dikarboksylowe, np. kwas ftalowy. K.k. i ich pochodne są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie, wiele nazw wzięto z języka potocznego i często odzwierciedlają one pierwotne źródło danego kwasu, np. kwas mrówkowy, kwas masłowy. Wg słownictwa systematycznego k.k. uważa się za pochodne węglowodorów z grupą charakterystyczną —COOH jako podstawnikiem. K.k. charakteryzują się wysoką temp. wrzenia w porównaniu z alkoholami, aldehydami, ketonami itd. o takiej samej liczbie atomów węgla. Otrzym. wieloma metodami, np. przez kontrolowane utlenianie różnorodnych związków org., przez hydrolizę nitryli. KJk. dają pochodne: sole, estry, chlorki kwasowe, bezwodniki, amidy. Duże znaczenie dla organizmów ludzkich i zwierzęcych mają monokarboksylowe kwasy alifat., tzw. -♦ kwasy tłuszczowe. temp. Najważniejszymi z nich są: kwas antrachinono-1-sulfonowy (a), którego sól potasowa jest nazywana solą ciężką (sól diamentowa), oraz antrachinono-2-sulfonowy, którego sól sodowa jest nazywana solą srebrzystą. Są półproduktami do otrzymania pochodnych aminowych, chlorowych, hydroksylowych (alizaryny) i in. kwasy beztlenowe — kwasy nie zawierające tlenu w cząsteczce, np. kwas siarkowodorowy H2S, chlorowodorowy HC1 (solny), kwasy ketonodikarboksylowe -> ketonokwasy. kwasy nadtlenowe — kwasy, w których cząsteczce znajduje się grupa nadtlenkowa (mostek tlenowy) —O—O—. K.n. tworzą przede wszystkim pierwiastki IV-VI grup układu okresowego, np. C, N, P, S, Ti, V, Cr, Mo, W i in. Otrzym. przez elektrolityczne utlenianie odpowiednich kwasów lub działanie nadtlenkiem wodoru H202 na sole. 147  kwasy naftalenosulfonowe kwasy naftalenosulfonowe — pochodne naftalenu zawierające w cząsteczce grupy sulfonowe. Są to bezbarwne subst. rozp. w wodzie. Otrzym. przez sulfonowanie naftalenu. Liczba i położenie grup sulfonowych zależą od warunków prowadzenia procesu sulfonowania (stęż. kwasu, temp., czas trwania reakcji itp.). Do najprostszych należą kwasy a- i ^-naftalenosulfonowe, z których wytwarza się m.in. a i /ł-naftol. Ważną grupę stanowią kwasy, które oprócz grup sulfonowych zawierają różne grupy hydroksylowe i aminowe: kwasy aminonaftaleno-, naftoloi aminonaftolosulfonowe. Są b. ważnymi półproduktami w syntezie barwników azowych jako składniki czynne, bierne i czynno-bierne oraz jako półprodukty do prod. wielu innych pochodnych naftalenu. Przykłady najczęściej stos. k.n. podano w tablicy. Kwasy naftalenosulfonowe Nazwa potoczna Nazwa systematyczna Zastosowanie Kwas epsylon kwas 1-hydroksynaftaleno-3,8-d ¡sulfonowy Do prod, barwników azowych Kwas F kwas 2-aminonaftaleno-7-sulfonowy Do prod, barwników azowych Kwas G kwas 2-hydroksynaftaleno-6.8-disu!fonowy Do prod, barwników azowych oraz trwałych barwników trifenyłometanowych Kwas gamma kwas 2-amino-8-hydroksy naftaleno-6-sulfonowy Do prod, kwasowych barwników azowych, czarnych i brązowych barwników bezpośrednich, barwników niebieskich trwałych na światło Kwas H kwas l-amino-8-hfydroksynaftaleno-3.6-disulfonowy Do prod, czerwonych, niebieskich, zielonych i czarnych barwników azowych bezpośrednich i kwasowych Kwas I kwas 2-amino-5-hydroksynaftaleno-7-sulfonowy Do prod, bezpośrednich barwników azowych Kwas K kwas l-ammo-8-hydroksynaftaleno-4.6-disulfonowy Do prod, trwałych czerwonych i fioletowych barwników azowych Kwas Kocha kwas 1-aminonaftaleno-3.6,8-trisulfonowy Stos. głównie do otrzym. kwasu H i kwasu chromotropowego Kwas Laurenta kwas l-aminonaftaleno-5- Do prod, czarnvch barwników azo<L) sulfonowy wych do wełny, brązowych barwników metachromowych Kwas M kwas l-amino-5-hydroksynaftaleno-7-sulfonowy Do prod, brązowych i niebieskich barwników azowych Kwas Neville'a- kwas 1-hydroksynaftale- Do otrzym. barwników azowych -Winthera |NW) no-4-sulfonowy np. czerwonych do wełny Kwas R kwas 2-hydroksynaftaIeno-3,6-d ¡sulfonowy Do prod, pomarańczowych i czerwonych barwników azowych Kwas S kwas l-amino-8-hydroksynaftaleno-4-sulfonowy Do prod, niebieskich i czarnych ' barwników azowych Kwas Schaeffera kwas 2-hydroksynaftaleno-6-sulfonowy Do prod, pomarańczowych, czerwonych i brunatnych barwników azowych i laków Kwas Tobiasa kwas 2-aminonaftaleno-l-sulfonowy Do prod, laków barwników azowych > Kwasy Cleve kwas I-aminonaftaleno-6-sulfonowy i 1-aminonaftaleno-7-suifonowy Do prod, barwników azowych, głównie niebieskich trisazowych Kwas naftiono- kwas l-aminonaftaleno-4- Do otrzvm. czerwonych barwników wy -sulfonowy azowych kwasy naftenowe — kwasy mono- lub dikarboksylowe, alicykliczne pochodne cyklopentanu i cykloheksanu. Wyst. w ropie naftowej, z której są otrzym. przez ekstrakcję za pomocą zasad i zakwaszenie alkalicznego roztworu. Najprostszym k.n. jest ch2ch2 kwas cyklopentanokarboksylowy | ^/CHCOOH CH2CH2 ciecz o temp. wrz. 214-215°C. K.n. stosuje się do wyrobu mydeł ołowianych, kobaltowych i manganowych (sykatywy do farb i lakierów). kwasy sulfonowe — organiczne związki alifat. i aromat, zawierające jedną lub więcej grup funkcyjnych —S020H. K-s. aromat, otrzymuje się metodą bezpośredniego sulfonowania stężonym kwasem siarkowym, oleum, kwasem chlorosulfonowym i in. środkami sulfonującymi. K& alifat. otrzymuje się metodami pośrednimi: 1) działanie siarczynu sodowego na chlorki alkJli lub estry sulfonowe alkoholi, np. R0S020Na -l- Na2S03 -» -» RS02ONa; 2) hydroliza sulfochlorków, np. RS02C1 + -I- H20 -»• RS020H + HC1; 3) utlenianie tioli kwasem azotowym. K.s. aromat, są typowymi produktami przejściowymi; stapiane z NaOH tworzą fenole (naftole); poddane nitrowaniu i kolejno redukcji tworzą kwasy aminosulfonowe — właściwe półprodukty przem. farmaceutycznego i barwników. Ks. alifat. zawierające długie łańcuchy węglowe, w postaci soli sodowych, amonowych itp. są stos. jako środki powierzchniowo czynne. kwasy tiolowe -» tiokwasy. kwasy tionowe -*• tiokwasy. kwasy tlenowe — kwasy zawierające w cząsteczce tlen, np. kwas siarkowy H2S04, kwas azotowy HN03 i in. Powstają podczas rozpuszczania w wodzie tlenków niemetali (tzw. bezwodników kwasowych). W przypadku kilku k.t. tworzonych przez ten sam pierwiastek, moc ich wzrasta ze wzrostem liczby atomów tlenu. Na przykład, wśród k.t. chloru: HCIO, HC102, HC103 i HC104 najsłabszy jest kwas podchlorawy HCIO, a najmocniejszy — nadchlorowy HC104. Podział kwasów na tlenowe i beztlenowe ma uzasadnienie historyczne: kiedyś sądzono, że każdy kwas musi zawierać tlen. kwasy tłuszczowe — ogólna nazwa org. kwasów alifat. nasyconych i nienasyconych, zawierających jedną grupę karboksylową —krOOH, np. kwas octowy CH3COOH, kwas akrylowy CH,=CHCOOH. Niższe człony są cieczami o ostrym zapachu, średnie są cieczami oleistymi o nieprzyjemnej woni, słabo rozp. w wodzie, wyższe — począwszy od C10 — są ciałami stałymi, nierozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. różnymi metodami. Nazwa k.t. wywodzi się od trzech kwasów tego szeregu: palmitynowego, stearynowego i oleinowego, które w postaci estrów z gliceryną stanowią główną część tłuszczów roślinnych i zwierzęcych.  laki (barwne) — dawna nazwa pigmentów wytwarzanych z rozp. barwników anionowych i kationowych przez przekształcenie ich w nierozp. sole, najczęściej wapnia lub baru (związki kompleksowe) lub trwałe osadzenie na podłożu, tzw. substracie (nośniku). L. 	otrzymuje się z barwników zaprawowych, zasadowych, kwasowych, kwasowo-chromowych i in. W przem. tekstylnym I. otrzymuje się bezpośrednio na tkaninie przez nasycanie roztworami barwników tkaniny, uprzednio zaprawionej solami metali lub przez lakowanie po wybarwieniu. L. 	są stos. również w przem. farb i lakierów, gumowym, tworzyw sztucznych, papierniczym i in. laki alizarynowe — tradycyjna nazwa związków kompleksowych alizaryny i metali dwu- i trójwartościowych (Fe, Cr, Mn). Piękną czerwoną barwą odznacza się lak glinowo-wapniowy (czerwień turecka). L.a. wykazują odporność na światło, wodę i rozpuszczalniki org. Stos. do barwienia tkanin, papieru, wyrobu farb graficznych i olejnych itp. laki fanalowe — tradycyjna nazwa związków kompleksowych barwników zasadowych z kwasami molibdenianofosforowymi, wolframianofosforowymi i molibdeniano-wolframianofosforowymi. Są odporne na światło. Stos. do barwienia papieru i wyrobu farb graficznych. lakiery — wyroby lakierowe niepigmentowane, praktycznie przezroczyste, podbarwione lub o barwie naturalnej składników błonotwórczych, stanowiące roztwór żywic lub stopów żywic z olejami roślinnymi, bitumów, estrów lub eterów celulozy w rozpuszczalnikach i rozcieńczalnikach, często z dodatkiem innych składników, tzw. pomocniczych, jak sykatywy (lakiery olejne), przeciwko kożuszeniu itd. L. rozprowadzone w cienkiej warstwie na podłożu dają po wyschnięciu (fizycznym lub chemicznym) powłokę o własn. ochronnych i dekoracyjnych. Ze względu na sposób suszenia L dzieli się na schnące w temp. normalnej i schnące w temp. podwyższonej (lakiery piecowe). L. można wytwarzać ze wszystkich żywic lakierniczych; produkuje się I. celulozowe, olejne, poliwinylowe, epoksydowe, chlorokauczukowe, fenolowe i in. L. mogą być jednoskładnikowe lub wieloskładnikowe, zawierające I. podstawowy, utwardzacz, ew. katalizator. L. transparentowy jest to I. podbarwiony barwnikami, dający prześwitującą powłokę. Ze względu na zawartość oleju rozróżnia się I. chudy, w którym stosunek zawartości oleju do żywic wynosi najwyżej 1: i, tłusty, w którym stosunek zawartości oleju do żywic wynosi co najmniej 2,5:1. lakiery asfaltowe i bitumiczne — roztwory asfaltów naturalnych lub bitumów ponaftowych w rozpuszczalnikach org., często z dodatkiem olejów schnących i żywic syntetycznych. Rozróżnia się dwa rodzaje La. i b.: 1. Schnące w temp. otoczenia,zawierające tylko małe ilości olejów lub bezolejowe, dające powłoki o dużej odporności na działanie wody oraz roztworów kwaśnych i alkalicznych. Stos. do zabezpieczania konstrukcji przed działaniem wody gruntowej, kwaśnej gleby itp. Lakiery te dają powłoki nieodporne na działanie prom. nadfioletowego, nie stosuje się ich do wymalować zewnętrznych (głównie lakiery bitumiczne). 2. Piecowe, schnące w temp. do 200°C przez ok. 1,5 h, dające powłoki o dużej elastyczności, twardości, połysku, odporności na działanie kwasów i alkaliów. Stos. do malowania części maszyn, akumulatorów, do celów elektroizolacyjnych (głównie lakiery asfaltowe). lakiery do puszek konserwowych — wyroby lakierowe dające powłoki o dużej odporności na działanie kw. mlekowego, mrów149  lakiery spirytusowe kowego, octowego, soli, alkaliów, soków owocowych i podwyższonej temp. (podczas pasteryzacji) oraz wykazujące dużą elastyczność. Nanosi się je na blachę najczęściej za pomocą walców, po wypaleniu z blachy formuje się puszki. Najczęściej stosuje się lakiery na bazie żywic fenolowych, epoksydowych i poliuretanowych. 1 lakiery spirytusowe — roztwory żywic naturalnych lub synt. w etanolu. Zawierają żywice naturalne (szelak, damarę, kopal, kalafonię) lub synt. (maleinowe, fenolowo-formaldehydowe), plastyfikatory, alkohol etylowy, butylowy. Gatunki barwne (lakiery transparentowe) zawierają barwniki org. Czas schnięcia 1/2-2 h (temp. 20°C). Można je nakładać pędzlem, przez natrysk lub zanurzenie. Stos. do malowania i zdobienia zabawek, galanterii drewnianej i szklanej, o?dób choinkowych itp. laktamy — organiczne związki pierścieniowe, zwykle pięcio- lub sześcioczłonowe, zawierające ugrupowanie —NHCO, np. y-butyrolaktam ó-walerolaktam L. 	tworzą się b. łatwo w środowisku odciągającym wodę; łagodne ogrzewanie y- i ¿-aminokwasów alifat. powoduje wewnątrzcząsteczkowe odszczepienie wody i zamknięcie pierścienia (-» cyklizacja). Ogrzewane w roztworach kwaśnych lub alkalicznych odtwarzają wolne aminokwasy. L. były przedmiotem intensywnych badań ze względu na występowanie tego rodzaju pierścienia w penicylinie. Niektóre z nich są stos. w prod. włókien sztucznych, np. kaprolaktamu. laktony — cykliczne estry wewnętrzne hydroksykwasów, powstające przez wydzielenie cząsteczki wody z hydroksykwasu. Rozróżnia się /?-, y- i ¿-laktony zależnie od położenia grupy karboksylowej w stosunku do grupy hydroksylowej w wyjściowym hydroksykwasie. y-Laktony powstają z y-hydroksykwasów, np. y-butyrolakton CH,—CH,—CH,—CO. ¿-Laktony tworzą się z ¿-hydroksy1 O 1 kwasów, np. ¿-walerolakton CH2—CH2—CH2—CH2—CO. I o 1 y- i ¿-Laktony powstają łatwo z hydroksykwasów; podczas ogrzewania, pod działaniem wody, a jeszcze lepiej alkaliów — przechodzą z powrotem w hydroksykwasy, z amoniakiem tworzą odpowiednie amidy hydroksykwasów. ^-Laktony nie tworzą się przez odwodnienie /9-hydroksykwasów, można je jednak otrzymać w pewnych reakcjach kondensacji ketenu lub przez działanie ketenu na aldehydy i ketony. ^-Laktony odznaczają się dużą reaktywnością. laktoza C12H220}1, cukier mlekowy; dwucukier zbudowany z D-galaktozy i D-glukozy. Pod wpływem drożdży nie fermentuje; pod wpływem bakterii zawartych w kwaśnym mleku przemienia się w kwas mlekowy. Istnieją dwie odmiany L a i fi. Odmiana a jest monohydratem, słabo rozp. w wodzie, prawie nierozp. w alkoholu, temp. topn. 203°C, [a]£° = + 90°. Odmiana /? jest bezwodna, rozp. w wodzie, temp. topn. 252°C, [a]p5 = + 35. Wyst. w mleku kobiecym w ilości ok. 5,5-7,5%, w mleku krowim w ilości ok. 4-5%. Otrzym. z serwatki, stos. w przem. farmaceutycznym jako wypełniacz, w lecznictwie, w przem. spożywczym, w pirotechnice. laktydy — cykliczne podwójne estry a-hydroksykwasów o ogólnym wzorze RCH—O—CO 1 I OC O—CHR Powstają z dwóch cząsteczek kwasu pod wpływem ogrzewania lub w obecności katalizatorów, przy czym odszczepiają się dwie cząsteczki wody. Najprostszy laktyd (glikolid) otrzymuje się z kwasu glikolowego (hydroksyoctowego) wg reakcji h2coh hooc h2c—o—co | 4- f -♦ 2H20 + I I COOH HOCH2 OC—O—CH Płatki o temp. topn. 86-87°C, łatwo rozp. w alkoholu, chloroformie, trudno rozp. w eterze. Pod wpływem gorącej wody przechodzi z powrotem w kwas. Laktyd otrzym. z kwasu mlekowego nosi nazwę laktydu; kryształy, temp. topn. 128°C, temp. wrz. 255°C, nierozp. w alkoholu, trudno rozp. w eterze. laminaty — tworzywa wzmocnione, tworzywa warstwowe; tworzywa sztuczne otrzym. przez przesycenie nośnika włóknistego (papier, tkanina bawełniana, tkanina azbestowa, tkanina lub mata z włókien szklanych) żywicą chemo- lub termoutwardzalną (fenolową, aminową, poliestrową, epoksydową) i utwardzenie żywicy. L. mają o wiele większą wytrzymałość mech. w porównaniu z żywicą utwardzoną bez nośnika (wzmocnienia). Stos. głównie jako tworzywa konstrukcyjne i elektroizolacyjne. L. ozdobne (dekoracyjne) są stos; jako wykładziny meblowe i ścienne. laminaty fenolowe — warstwowe tworzywa fenolowo-formaldehydowe. Są to laminaty termoutwardzalne, wytwarzane przez prasowanie na gorąco, pod zwiększonym ciśn. nośnika (papier celulozowy, tkanina bawełniana) przesyconego rezolową żywicą fenolowo-formaldehydową i wysuszonego. Podczas prasowania następuje dokładne przesycenie nośnika i utwardzenie żywicy z wydzieleniem wody i formaldehydu. Stosuje się także inne nośniki: tkaniny azbestowe, tkaniny i maty szklane. Do otrzymywania obwodów drukowanych używa się Lf. foliowanych — z przyklejoną jedno- lub obustronnie folią miedzianą. Wytwarza się Lf. płytowe, profilowe i zwijane (pręty, rury). Mają ciemnobrązowy kolor żywicy fenolowej, temp. stałego użytkowania do 120°C, są odporne na działanie gorącej wody, olejów mineralnych i rozpuszczalników org. Stos. głównie do celów elektroizolacyjnych i elektroizolacyjno-konstrukcyjnych: w transformatorach, silnikach elektr., aparatach telefonicznych i radiowych, a także jako części maszyn (łożyska, koła zębate). laminaty poliestrowe — nienasycone żywice poliestrowe wzmocnione najczęściej włóknem szklanym. Włókno szklane stosuje się w postaci włókien ciętych, pasm włókna ciągłego (tzw. rowingu), mat lub tkanin szklanych. Stos. są wyłącznie włókna ze szkła niskoalkalicznego („E”). W celu otrzymania laminatu przesyca się włókno szklane żywicą z dodatkiem utwardzacza. Stosuje się laminowanie ręczne w formie; pręty i profile wytwarza się przez 150 lateks pultruzję (przeciąganie przesyconego żywicą rowingu przez ^ dysze i utwardzanie na gorąco), rury i zbiorniki — przez nawijanie. Wyroby z laminatów otrzymuje się także z tłoczyw i preimpregnatów przez prasowanie na gorąco. W zależności od sposobu przetwórstwa l.p. zawierają 25-75% wag. włókna szklanego. Najważniejsze dziedziny zastosowania laminatów poliestrowo-sziclanych: budownictwo (dachowe płyty faliste, płyty okładzinowe, konstrukcje wielkoskorupowe), transport (nadwozia samochodów wyczynowych i furgonetek o skomplikowanych kształtach, łodzie ratunkowe i sportowe, kadłuby kutrów rybackich), sprzęt sportowy (wędziska, tyczki, hełmy), aparatura chem. (zbiorniki, rury, przewody wentylacyjne, kominy), części urządzeń elektrotechnicznych. lampa rentgenowska -> promieniowanie rentgenowskie, lanital -» fosforoproteidy. lantan La (łac. lanthanum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w grupie pobocznej skandowców, Z = 57, m. atom. 138,9055 ± 3. W postaci tlenku La20? po raz pierwszy został wyodrębniony w 1839 r. przez szwedzkiego chemika K. G. Mosandera. Wolny metal otrzymali dopiero w 1875 r. Hillebrand i Norton. L. 	jest błyszczącym metalem, natychmiast ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 920°C, temp. wrz. 3450°C, gęstość 6,162 e/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów: *38La i 139La, z których pierwszy wykazuje nieznaczną promieniotwórczość. Rozp. w rozc. kwasach, wypiera wodór z wody tworząc wodorotlenek La(OH)3. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +3; sole 1. zawierają bezbarwny jon La3+. Stos. jako dodatek stopowy do glinu; tlenek La203 jest używany do wyrobu szkieł optycznych, z których sporządza się soczewki obiektywów o dużej zdolności rozdzielczej. lantanowce — piętnaście pierwiastków o liczbie atomowej od 57 do 71 położonych w grupie III, okresie 6 układu okresowego. Są to pierwiastki wewnętrznoprzejściowe, w których ze wzrostem liczby atomowej Z kolejne elektrony zapełniają trzecią od zewnątrz pod powłokę 4/ (tabl.) z wyjątkiem lantan u, gadolinu i lutetu, w których jeden elektron wyst. na podpowłoce 5d. Są pierwiastkami dość rzadkimi. Ich łączne rozpowszechnienie ocenia się na 6-10”3%. Pierwiastek Liczba atomowa Masa atomowa Budowa zewnętrznych powłok elektronowych Lantan La 57 138.9055 ±3 4d105s25p‘5<ł,6s2 Cer Ce 58 140,12 4/25s25p66s2 Prazeodym Pr 59 140,9077 4/*5s25p66s2 Neodym Nd 60 144,24 4/*5s25p66s2 Promet Pm 61 144.9128 4/*5s25p66s2 Samar Sm 62 150,36 ±3 4/*5s25p66s2 Europ Eu 63 151,96 4/,5s25p66s2 Gadolin Gd 64 157,25 ±3 4/’5s25p#5d'6s2 Terb Tb 65 158,9254 4J95s25ps6s2 Dysproz Dy 66 162.50 ±3 4/°5s25p6fe2 Holm Ho 67 164,9304 4/ '5s25p66s2 Erb Er 68 167.26 4/,25s25p66s2 Tul Tm 69 168.9342 4/135s25p66s2 Iterb Yb 70 173.04± 3 4/45s25p66s2 Lutet Lu 71 174.967 4/145s25p65d16s2 W stanie wolnym 1. są typowymi metalami. Mają własności paramagnetyczne z wyjątkiem Lu. Podobieństwo budowy zewnętrznych powłok elektronowych powoduje, że mają b. podobne własn. chemiczne. W związkach wyst. w stopniu utleniania + 3, niektóre również +4 (Ce, Pr, Tb, Dy) oraz + 2 (Sm, Eu, Tm, Yb). Są aktywne chemicznie, łatwo rozp. w rozc. kwasach, rozkładają gorącą wodę z wydzieleniem wodoru. W przyrodzie wyst. w minerale monacycie (Ce, La, ...) P04, otrzym. z piasków monacytowych. Pierwiastek promet Pm w przyrodzie nie wyst., gdyż nie ma trwałych izotopów; w dość znacznych ilościach powstaje w reaktorach jądrowych. Ze względu na podobieństwo własn. wszystkich I. przez długie lata' nie umiano ich wydzielić w stanie czystym. Obecnie rozdzielanie 1. wykonuje się metodami chromatografii jonowymiennej i ekstrakcji rozpuszczalnikami org. L. 	znalazły szerokie zastos. w niektórych dziedzinach techniki. Niektóre z nich (Sm, Eu, Gd, Dy) charakteryzują się wielką zdolnością do pochłaniania neutronów, największą ze wszystkich pierwiastków, dzięki czemu mogą być użyte do sporządzania prętów sterujących w reaktorach jądrowych. Dodatek małych ilości. 1. do stopów żelaza i metali nieżelaznych zwiększa ich wytrzymałość, a dodatek do stopów glinu — ich twardość w podwyższonej temp. Tlenki L są stos. w przem. szklarskim. Szkło z dodatkiem dwutlenku ceru Ce02 nie matowieje pod wpływem dużych dawek prom. jonizującego i jest stos. w technice jądrowej. Tlenki La203 oraz Nd203 wchodzą w skład niektórych szkieł optycznych. Niektóre tlenki służą do barwienia szkła, np. Nd203 nadaje mu barwę jasnoczerwoną, Pr203 — barwę zieloną. Używane również do barwienia porcelany, glazury, emalii. lapis -*• azotan srebrowy. lateks — koloidalna dyspersja kauczuku w fazie wodnej zawierającej niewielkie ilości rozpuszczonych składników. W węższym pojęciu jest to mleczko kauczukowe wypływające z naciętych drzew kauczukowych. Cząstki zdyspergowanego kauczuku naturalnego (tżw. globule) o kształcie na ogół kulistym i średnicy 0,05-0,3 pm są fizycznie niejednorodne. Na zewnątrz wyst. elastyczna otoczka żelowa z poliizoprenu o wysokim stopniu polimeryzacji, wewnątrz której zawarty jest półpłynny kauczuk o mniejszej m. cząst. Na powierzchni cząstek znajduje się warstwa subst. białkowych, stabilizująca układ. Zakwaszenie 1. powoduje koagulację rozpoczynającą się przy pH = 5. Koagulację wywołuje również zamrożenie 1. lub dodanie rozp. w wodzie soli, zwłaszcza zawierających wielowartościowe kationy. L. jako produkt handlowy jest stabilizowany dodatkiem subst. alkalicznych (np. amoniaku). Zagęszcza się go w celu zwiększenia zawartości kauczuku (np. przez odwirowanie lub częściowe odparowanie wody). Przez koagulację 1. i obróbkę koagulatu otrzymuje się -* kauczuk naturalny. Bezpośrednio stosuje się 1. do produkcji gumy piankowej, gumy mikroporowatej, wyrobów maczanych, do impregnacji tkanin, kordów oraz jako kleje. Do podobnych celów stosuje się lateksy synt. kauczuków dienowych otrzym. przez polimeryzację emulsyjną odpowiednich monomerów i zatężenie powstałej dyspersji wodnej kauczuku butadienowo-styrenowego, chloroprenowego, nitrylowego lub butadienowo-winylopirydynowego. Tylko I. kauczuku butylowego otrzymuje się przez dyspergowanie kauczuku stałego w środowisku wodnym. pH lateksów kauczuków synt. wynosi 6-12, zawartość subst. suchej 30-60%; ich cząstki o rozmiarach 0,01 A),2 nm są naładowane ujemnie i ulegają koagulacji po zakwaszeniu lub dodaniu odpowiedniej soli; w ten sposób otrzymuje się kauczuki stałe. Bezpośrednio lateksy te służą do podobnych celów jak 1. kauczuku naturalnego. Lateksy terpoli151  Lavoisier Antoine Laurent merów butadienu, styrenu i winylopirydyny w połączeniu z żywicą rezorcynowo-formaldehydową służą do impregnacji kordów oponowych w celu zwiększenia przyczepności gumy do włókien celulozowych i poliamidowych. Nazwą lateksy określa się niekiedy także dyspersje wodne innych elastomerów syntetycznych. Lavoisier Antoine Laurent (1743-1794) — chemik francuski. Genialny eksperymentator, uważany za jednego z twórców współczesnej chemii. Obalił fałszywą teorię istnienia flogistonu (-» flogiston) wyjaśniając proces spalania. Ustalił, że oddychanie jest rodzajem utleniania. Jako pierwszy podał ilościowy opis doświadczeń nad analizą i syntezą wody. Sformułował (niezależnie od M. Łomonosowa) -* prawo zachowania masy. laxigen -+ leki przeczyszczające. lejek laboratoryjny -> sprzęt laboratoryjny. leki — środki lecznicze; związki chem. lub ich mieszaniny stos. w lecznictwie w celu leczniczym lub profilaktycznym. Są to substancje naturalne (pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub mineralnego) lub otrzym. metodami syntezy chemicznej lub biosyntezy. Istnieje wiele podziałów L ze względu na sposób używania L dzieli się na wewnętrzne, (doustne i doodbytniczne), stos. bezpośrednio do tkanek (zastrzyki) oraz zewnętrzne (maści, zasypki); ze względu na postać — tabletki, zastrzyki, krople i in.; ze względu na budowę chemiczną — glikozydy, sulfonoamidy, alkaloidy i in.; ze względu na działanie farmakologiczne — na leki psychotropowe, przeciwreumatyczne, przeciwhistaminowe i in. leki diuretyczne — leki zwiększające wydalanie sodu, chloru i wody przez nerki; wzmagają przesączanie kłębuszkowe lub hamują resorpcję zwrotną w kanalikach nerkowych. Pod względem chemicznym Ld. dzieli się na: pochodne ksantyny (Teofilina, Teobromina), org. połączenia rtęci (Mercurophyllin), sulfonoamidy (Clofenamid, Hydrochlorotiazyd) Hydrochlorotiazyd i pochodne aminouracylu (Aminomctradin). Ponadto są stos. leki roślinne pojedyncze, np. ziele skrzypu, rdestu ptasiego, oraz złożone — Urosan, Fitolizyna, Rubiolizyna. L.d. są podawane w przypadkach nadmiernego zatrzymania wody i soli w tkankach organizmu (niedomogach krążenia, niewydolności wątroby i nerek). leki miejscowo znieczulające — leki działające porażająco na zakończenia nerwów czuciowych; znoszą przewodnictwo czuciowych włókien nerwowych. W zależności od miejsca wprowadzenia leku można osiągnąć znieczulenie powierzchniowe, nasiękowe (znieczulenie tkanek głębiej położonych), przewodowe i rdzeniowe przy zachowanej przytomności. Jako syntetyczne !jn.z. są stos. estry kwasu p-aminobenzoesowego z alkoholami (Anestezyna), aminoalkoholami (chlorowodorek polokainy) oraz wiele związków wywodzących się z takich układów, jak chinolina (Perkaina), anilina (Lidokaina) i acetamidyny (Diokaina). Podawane są w postaci iniekcji i roztworów. 152 leki przeciwalergiczne -» leki przeciwhistaminowe. leki przeciwbólowe — leki działające depresyjnie przede wszystkim na ośrodki bólowe ośrodkowego układu nerwowego. Dzieli się je na narkotyczne i nienarkotyczne. L.p. narkotyczne działają b. silnie przedwbólowo i w większych dawkach mogą wywołać sen narkotyczny. Do grupy l.p. narkotycznych zalicza się morfinę oraz jej naturalne i synt. pochodne (Palfium, Dolargan). Leki te oprócz działania przeciwbólowego wywołują euforię, co prowadzi do nałogu. L.p. nienarkotyczne mają słabsze działanie niż omawiane wyżej, nie wywołują narkozy ani euforii. Leki tej grupy oprócz działania przeciwbólowego jednocześnie działają przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. Najczęściej są stos. pochodne kwasów: salicylowego (Polopiryna), antranilowego (Mefacit), pochodne pirazolonu (Piramidon, Butapirazol, Pyralgina) i aniliny (Fenacetyna). Piramidon jest składnikiem mieszanek przeciwbólowych, takich jak Veramon, Pabialgin, Gardan. Fenacetyna jest stos. głównie jako składnik tabletek przeriw bólowi głowy. Ze względu na jej toksyczność (uszkodzenia nerek) zastos. Fenacetyny i jej pochodnych jest ograniczone. leki przeciwcukrzycowe — leki obniżające poziom glukozy we krwi, a zwiększające poziom glikogenu w wątrobie i mięśniach. Najważniejszym lekiem stos. w leczeniu cukrzycy jest insulina (hormon trzustki), wyodrębniania z trzustek bydlęcych. Oprócz insuliny krótko działającej (5-6 h) stosuje się preparaty o przedłużonym działaniu (do 24 h), m.in. insulina cynkowo-protaminowa, insulina cynkowo-globinowa. Wszystkie preparaty insuliny muszą być podawane pozajelitowo. Doustnymi Lp. są synt. pochodne sulfony lomocznika. np. Tolbutamid (Diabetol) H3C—^ y—S08—NH—C—NH—G4H; O Tolbutamid oraz biguanidy — Dibotin (Phenformin). leki przeciwdepresyjne -> leki psychotropowe. leki przeciwgruźlicze — leki działające hamująco na rozwój prątków gruźlicy. Z klinicznego punktu widzenia I.p. dzieli się na leki podstawowe stos. w pierwszym okresie leczenia, do których należą: kwas p-aminosalicylowy (PAS), hydrazyd kwasu izonikotynowego (INH), streptomycyna (SM), oraz leki pomocnicze (Pyrazinamid, Etionamid, Etambutal, Cykloseryna) stos. w przypadkach odporności prątków na leki podstawowe oraz w leczeniu skojarzonym. leki przeciwhistaminowe — leki przeciwalergiczne; związki syntetyczne, zabezpieczające organizm przed działaniem histaminy uwolnionej z komórek pod wpływem czynników uczulających, którymi mogą- być obce białka i związki chem. (barwniki, tworzywa sztuczne, leki). Do najczęściej stos. l.p. należą: Antazolina, (Fenazolina), Tagamet (Cymetydyna), które podaje się w postaci tabletek, iniekcji lub maści. Działanie przeciwhistaminowe mają też preparaty wapnia (Thenalidin Calcium), które uszczelniając ścianki naczyń działają przeciwwysiękowo i przeciwzapalnie. W ostrych stanach uczuleniowych (wstrząsy) stosuje się leki hormonalne (hydrokortyzon, ACTH) (-► hormony). lepkość leki przeciwlękowe -*• leki psychotropowe. leki przeciwreumatyczne — leki sterydowe i niesterydowe stos. w schorzeniach reumatycznych. Z grupy związków sterydowych stosuje się naturalne kortykosterydy (kortyzon, hydrokortyzon) i synt pochodne (Encorton, Polcortolon). Z dużej grupy niesterydowych związków o działaniu przeciwzapalnym, przeciwbólowym i przeciwgorączkowym najpowszechniej są stos. pochodne kwasów: salicylowego (polopiryna), indolooctowego (Metindol), propionowego (Ibuprofen), antranilowego (Mefacit) i pochodne fenylopirazolonu (Butapirazol). Ze względu na nieznaną etiologię chorób reumatycznych mechanizmy działania tych leków nie są dobrze znane. Podawanie Lp. może wywołać szereg działań niepożądanych, np. osłabienie odczynów obronnych, nadciśnienie, pobudliwość psychiczną, otyłość i in. w przypadku stos. leków sterydowych, oraz zmiany w obrębie żołądka i dwunastnicy przy podawaniu związków niesterydowych. leki przeczyszczające — leki powodujące przyspieszanie przesuwania się treści w jelitach i szybsze jej wydalanie. Według mechanizmu działania Lp. dzieli się na osmotyczne (siarczan magnezowy, wodorowinian potasowy), drażniące śluzówkę jelita grubego (glikozydy występujące w wielu roślinach, jak rzewień, aloes, senes, kruszyna i związki syntetyczne Laxigen, Bisacodyl) oraz drażniące śluzówkę jelita cienkiego (olej rycynowy). leki psychotropowe — leki działające pobudzająco lub depresyjnie na sferę psychiczną ośrodka układu nerwowego, regulując czynności psychiczne w stanach nienormalnych. L.p. dzieli się na neuroleptyki, przeciwlękowe (a n k sj o 1 i t y k i) i przeciwdepresyjne (tymoleptyki). Neuroleptyki są stos. w ostrych psychozach (halucynacje, urojenia). Należą do nich pochodne fenotiazyny (Fenactil, Promazyna, Tiorydazyna) i butyrofenonu (Haloperidol). Leki przeciwlękowe działają hamująco na czynność emocjonalną, znosząc uczucie niepokoju. Do najczęściej stos. leków tej grupy należą pochodne benzodiazepiny (Elenium, Relanium, Signopam) i difenylometanu (Hydroksyzyna). Leki przeciwdepresyjne stosuje się w leczeniu psychoz depresyjnych i stanów depresyjnych. Należą do nich pochodne hydrazyny (Nialamid) oraz pochodne dibenzoheptanonu i dibenzoazepinu (Opipramol, Imipramina, Sineąuan). Częste stos. Lp. (szczególnie przeciwlękowych) może spowodować znużenie i lekozależność. W trakcie zażywania Lp. nie wolno prowadzić pojazdów mechanicznych. leki wykrztuśne i przeciwkaszlowe — środki pobudzające lub hamujące odruch kaszlu. Leki wykrztuśne zwiększają wydzielanie śluzu w oskrzelach i zmniejszają jego lepkość. Należą do nich sole nieorganiczne (jodek potasowy, wodorowęglan sodowy, sól emska), związki organiczne (Mucosolvin, Thiocol) oraz składniki niektórych olejków eterycznych. Wśród leków przeciwkaszlowych wyróżnia się leki działające ośrodkowo (depresyjne działanie na ośrodek kaszlu), np. Kodeina. Dionina, oraz leki działające obwodowo (znieczulają zakończenia nerwów czuciowych w oskrzelach), np. Benzonatat. leki żókiotwórcze i żółciopędne — związki pochodzenia naturalnego i synt., pobudzające komórki wątroby do wytwarzania żółci albo pobudzające pęcherzyk żółciowy do jej prawidłowego wydzielania. Stos. w chorobach infekcyjnych przewodów żółciowych, kamicy żółciowej i uszkodzeniu miąższu wątroby. Do Lż.iż. naturalnych zalicza się cholinę, metioninę, kwasy żółciowe (cholowy, glikocholowy), które otrzymuje się przez hydrolizę żółci, a następnie wyodrębnianie z hydrolizatów. Do Li. iż. syntetycznych należą pochodne kwasu cholowego (kwas dehydrocholowy) oraz amidy kwasu nikotynowego (Cholamid) i salicylowego (Bilocoi). lepkościomierz — wiskozymetr, aparat do pomiaru lepkości cieczy. Aparaty działają na różnych zasadach, np.: t) pomiar czasu wypływu określonej objętości cieczy przez odpowiednio skalibrowany otwór (rys. a), 2) pomiar czasu przepływu ustalonej Lepkościomierze: a) Englera, b) Hópplera: / — rura aparatu, 2 — kulka, 3 — termostat objętości cieczy przez odpowiednio skalibrowane rurki kapilarne, 3) pomiar czasu opadania odpowiednio skalibrowanej (wymiary, masa) kulki w badanej cieczy na określonej drodze (rys. b). Pomiary przeprowadza się zawsze w określonej temperaturze. lepkość —• tarcie wewnętrzne; opór stawiany przez ciecze i gazy przy przesuwaniu ich warstw względem siebie. Ilościową miarą tego oporu jest współczynnik lepkości dynamicznej rj (albo po prostu lepkość dynamiczna), określony jako współcz. proporcjonalności w równaniu Av gdzie: t — siła tarcia wewnętrznego na jednostkę powierzchni przesuwanych warstw odległych od siebie o Ax, Au — różnica prędkości przepływu między warstwami (rys.). 4" ' * • Ax i ¿v = v2~Vf i V* ■ Przesuwające się warstwy cieczy Jednostką L dynamicznej w układzie SI jest paskalosekunda (1 Pas = 1 N-s/m2). 153  leptony Iloraz L dynamicznej przez gęstość cieczy d nazywa się lepkością kinematyczną (lub lepkością właściwą) fl v = d Jednostką L kinematycznej w układzie SI jest m2/s. Odwrotność L dynamicznej </> = l/tj nazywa się płynnością. L gazów jest powodowana głównie ruchem cieplnym cząsteczek, L cieczy — oddziaływaniem cząsteczek na siebie. Ze wzrostem temp. C gazów zwiększa się, a L cieczy maleje. leptony -*■ cząstki elementarne. leukozwiązek barwnika — przejściowa, zredukowana postać barwników kadziowych, siarkowych i niektórych zasadowych, bezbarwna lub słabiej zabarwiona niż barwnik. Lb. kadziowych i siarkowych rozpuszczają się w alkaliach tworząc sole o mocnym zabarwieniu. Sole te wykazują powinowactwo do włókna i w tej postaci są wykorzystywane do barwienia. Lewisa teoria — teoria elektronowa; teoria kwasów i zasad, wg której kwas jest to subst. zdolna do przyjęcia pary elektronowej (akceptor pary elektronowej), a zasada jest to subst. dostarczająca parę elektronową (do nor pary elektronowej). Reakcja między kwasem i zasadą polega na tym, że zasada (donor pary elektronowej) wbudowuje swoją wolną parę elektronową na powłokę elektronową jednego z atomów wchodzących w skład kwasu (akceptor pary elektronowej) i powstaje -* wiązanie koordynacyjne. T.L można zastosować do -*• związków kompleksowych. Alom centralny jest kwasem Lewisa, ponieważ przyjmuje od ligandow, które są zasadami Lewisa, ich wolne pary elektronowe, np. Ag+ +2NH3->[Ag(NH3)2r lewuloza -* fruktoza. liczba atomowa Z — liczba porządkowa; liczba protonów w jądrze atomu danego pierwiastka równa liczbie elektronów znajdujących się na powłokach (elektrycznie obojętnego) atomu tego pierwiastka. Izotopy tego samego pierwiastka mają takie same liczby atomowe. La. jest także kolejnym numerem pierwiastka w układzie okresowym. W symbolu pierwiastka podaje się ją w lewym dolnym indeksie, np. 3 Li. liczba cetanowa LC — wskaźnik charakteryzujący zdolność paliwa do samozapłonu w silniku z zapłonem samoczynnym (silnik Diesla). Lc. danego paliwa jest liczbowo równa takiej zawartości cetanu (LC = 100) w mieszance wzorcowej z a-metylonaftalenem (LC = 0), przy której mieszanka ta wykazuje w silniku testowym taką samą zdolność do samozapłonu jak dane paliwo. Lc. zwiększa się przez dodanie azotanu amylu, nadtlenku benzoilu, ketonów i in. substancji. liczba jodowa LI — w analizie techn. wyrażona w procentach ilość fluorowców (w przeliczeniu na jod), jaką może przyłączyć w określonych warunkach badana subst. LI jest miarą zawartości związków nienasyconych. liczba koordynacyjna -» związki kompleksowe. liczba kryterialna -*• liczba znamienna. 154 liczba kwasowa LK — w analizie techn. liczba mg KOH potrzebna do zobojętnienia wolnych kwasów org. zawartych w 1 g próbki. liczba masowa A — łączna liczba protonów i neutronów w jądrze atomowym pierwiastka. Izotopy tego samego pierwiastka różnią się liczbą masową. W symbolu pierwiastka podaje się ją w lewym górnym indeksie, np. *2S. liczba oktanowa LO — wskaźnik odporności paliwa na zjawisko detonacji. Lo. benzyny jest równa objętościowej zawartości izooktanu w mieszance wzorcowej z n-heptanem, które wykazuje w silniku testowym te same własn. przeciwstukowe, jakie wykazuje dana benzyna. Izooktan powoduje b. słabe stukanie, n-heptan — b. silne. Dobra benzyna samochodowa powinna mieć LO > 85, lotnicza — powyżej 100. Im większy stopień sprężania silnika, tym wymagana jest benzyna o większej LO. L.o. benzyny zwiększa dodatek antydetonatorów oraz zawartość w benzynie węglowodorów aromat, i izoparafinowych. liczba podobieństwa -*• liczba znamienna. liczba porządkowa -* liczba atomowa. liczba stopni swobody -» Gibbsa reguła faz. liczba utlenienia -» stopień utlenienia. liczba zmydlenia LZ — w analizie techn. liczba mg KOH potrzebna do zmydlenia estrów i zobojętnienia wolnych kwasów w 1 g próbki. liczba znamienna — liczba kryterialna, liczba, moduł lub kryterium podobieństwa; wyrażenie bezwymiarowe utworzone z wielkości fiz. decydujących o przebiegu danego zjawiska i opisujące wspólne cechy wszystkich zjawisk danej grupy. Według teorii podobieństwa zjawiska zachodzące w dwóch różnych układach są podobne, jeżeli odpowiednie Ij~, stanowiące kryteria podobieństwa, są liczbowo równe. Najczęściej stosowane l.z^ Liczba Reynoldsa / uL' r-7 J będąca miarą stosunku siły bezwładności do siły tarcia wewnętrznego, występującego podczas przepływu płynów. / <xL\ Nu = Liczba Nusselta XJ 1 będąca miarą stosunku ogólnej szybkości wnikania ciepła przez przyścienną warstwę płynu do szybkości przewodzenia ciepła w tej warstwie. * T\ Liczba Sherwoodi Liczba Prandtla ( kL' tia masy i K) - ) będąca miarą stosunku ogólnej szybkości wnikania masy do szybkości dyfuzji masy. będąca miarą stosunku szybkości cząsteczkowego przenoszenia pędu do szybkości przewodzenia ciepła w płynie. Liczba Schmi (sc = będąca miarą stosunku szybkości cząsteczkowego przenoszenia pędu do szybkości dyfuzji masy. W ww. wzorach: a — dyfuzyjność cieplna (m2/s), D — współcz. dyfuzji (m2/s), k — współcz. wnikania masy (m/s), L — charaktelitowce rystyczny wymiar liniowy (m), u — średnia prędkość liniowa (m/s), a — współcz. wnikania ciepła (W/(m2 • K)), A — współcz. przewodzenia ciepła (W/(m-K)), v — lepkość kinematyczna (m2/s). liczby kwantowe — liczby całkowite lub połówkowe (tj. będące wielokrotnością 1/2) określające dopuszczalne wartości wielkości fiz., które charakteryzują układy podlegające prawom mechaniki kwantowej (np. jądro atomowe, atom, cząsteczka). Zespół Lk. opisujących w pełni stan układu kwantowego nazywa się zupełnym. W przypadku elektronu w atomie wodoru lub atomie wodoropodobnym zespół ten składa się z czterech Lk.: głównej n określającej energię elektronu i przyjmującej wartości 1, 2, orbitalnej l określającej możliwe wartości orbitalnego momentu pędu elektronu i przyjmującej wartości 0, 1, ... n— 1; magnetycznej m określającej możliwe wartości rzutu orbitalnego momentu pędu elektronu na obrany kierunek i przyjmującej wartości — /,—/ +1,..., +/; magnetycznej spinowej s określającej możliwe wartości rzutu własnego momentu pędu elektronu na obrany kierunek i przyjmującej wartości +1/2 lub —1/2. licznik całego ciała — miernik promieniowania ciała, licznik skażeń wewnętrznych; urządzenie stos. do bezpośredniego pomiaru zawartości radionuklidów w ciele ludzkim. L.c.c. składa się zwykle z analizatora amplitudy połączonego z jednym lub kilkoma detektorami scyntylacyjnymi (-» detekcja promieniowania jonizującego) umieszczonymi w specjalnej kabinie osłoniętej grubą warstwą stali od zewnętrznego tła promieniowania. Pacjenta umieszcza się w kabinie pod detektorami w ściśle określonej pozycji. licznik Geigera-Miillera -» detekcja promieniowania jonizującego. licznik iskrowy -» detekcja promieniowania jonizującego. licznik koronowy -> detekcja promieniowania jonizującego. licznik proporcjonalny -*• detekcja promieniowania jonizującego. licznik skażeń wewnętrznych -* licznik całego ciała. liczność materii — ilość materii; liczba cząstek zawartych w określonej ilości danej substancji (-*• cząstka). Jednostka miary: mol. lidokaina -*■ leki miejscowo znieczulające. Liebiediew Siergiej (1874—1934) — chemik radziecki, profesor uniwersytetu w Leningradzie. Prowadził prace nad izomeryzacją i polimeryzacją węglowodorów nienasyconych. W latach 1926-1928 opracował przemysłową metodę otrzym. kauczuku syntetycznego. Liebig Justus von (1803-1873) — chemik niemiecki, profesor uniwersytetu w Giessen i w Monachium. Wprowadził pracę w laboratorium jako najważniejszy element nauczania chemii. Przeprowadził syntezę wielu związków org. Opracował metody analizy elementarnej (-> analiza elementarna). Udowodnił ostatecznie tezę o mineralnym odżywianiu się roślin, co stało się podstawą do powszechnego stos. nawozów mineralnych. ligandy -*• związki kompleksowe. limonit xFe203 • yH20; minerał o zmiennym składzie, pośrednim między Fe203 a Fe(OH)3. Zawiera zwykle domieszki subst. ilastych, związków manganu, fosforu i in. Barwa od brunatnej do żółtej, gęstość 2,7-4,3 g/cm3, twardość 4-5,5 w skali Mohsa. W Polsce wyst. w Górach Świętokrzyskich, na Śląsku i in. Stos. jako ruda żelaza, czyste odmiany jako żółty pigment. linia operacyjna — graficzne przedstawienie bilansu materiałowego składnika (zwykle składnika wymienianego) w niektórych procesach dyfuzyjnych (-» procesy dyfuzyjne), np. rektyfikacji, absorpcji, adsorpcji, ekstrakcji. Położenie punktu należącego do I.o. określa na odpowiednim wykresie składy strumieni wymieniających masę w danym przekroju wymiennika masy (absorbera, adsorbera, ekstraktora, kolumny rektyfikacyjnej). lit Li (łac. lithium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie I, rozpoczynający grupę główną litowców, Z = 3, m. atom. 6,941+2 (-» litowce). Odkryty w 1817 r. przez szwedzkiego chemika A. Arfvedsona w' sztokholmskim laboratorium Berzeliusa, w minerale petalicie. Po raz pierwszy otrzymany elektrolitycznie przez H. Davy’ego. L. jest miękkim, srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 179°C, temp. wrz. 1370°C, gęstość 0,534 g/cm3 (najlżejszy ze wszystkich pierwiastków, występujących w stanie stałym). W przyrodzie szeroko rozpowszechniony: wchodzi w skład ok. 30 minerałów, z których najważniejszymi są: spodumen LiAl[Si206],lepidolit KLi2Al[(F,OH)2|Si4O10] i in. W charakterze domieszki wyst. w ok. 150 minerałach. Wolny L wykazuje dużą aktywność chem.: na powietrzu pokrywa się warstwą tlenków i azotków, stopiony nadżera szkło. W związkach wyst. wyłącznie w stopniu utlenienia +1. Energicznie reaguje z wodą (słabiej jednak niż sód), tworząc wodorotlenek LiOH. W czystym tlenie spala się na tlenek LizO. Sole 1. zawierające jon Li+ są prawie wszystkie dobrze rozp. w wodzie. Wolny metal otrzymuje się przez elektrolizę stopionego wodorotlenku LiOH. L. ma ogromne znaczenie w technice jądrowej. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów: 6Li i Xi, z których pierwszy silnie pochłania neutrony, a drugi słabo. Izotop 6Li jest głównym źródłem trytu, otrzym. w reakcji jądrowej 6Li («, a)3T. Wchodzi w skład prętów sterujących w reaktorach jądrowych. Słabo pochłaniający neutrony izotop7 Li w stanie stopionym jest używany jako chłodziwo do reaktorów jądrowych. L. jest stos. jako dodatek w wielu stopach. W przem. chemicznym metaliczny 1. stosuje się jako katalizator syntezy kauczuku. Związki I. służą jako preparaty farmaceutyczne (węglan i cytrynian), do oczyszczania gazów, w przem. tekstylnym do wybielania i impregnacji tkanin w celu nadania im nieprzemakalności, w przem. ceramicznym jako składnik szkieł i glazur. Wolny I. i jego związki są składnikami paliw rakietowych. Smary z dodatkiem soli L mogą być stos. w temp. od — 60 do + 150°C. Ważnym czynnikiem redukującym jest -> wodorek litowo-glinowy. W ilościach śladowych 1. wyst. w organizmie ludzkim; istnieje przypuszczenie, że jego brak wywołuje choroby psychiczne (przede wszystkim schizofrenię). litopon -» siarczan barowy. litowce — metale alkaliczne; grupa główna pierwiastków w grupie I układu okresowego, w skład której wchodzą: lit Li, sód Na, potas K, rubid Rb, cez Cs, frans Fr. Wszystkie są metalami; jeden z izotopów potasu 40K i frans są promieniotwórcze. W stanie wolnym 1. są b. aktywne chemicznie, reagują z wodą, przy czym wydziela się wodór i powstaje wodorotlenek litowca. 155  lizol Lit Sód Potas Rubid Cez Frans Liczba atomowa 3 11 19 37 55 87 Masa atomowa 6,941 ±3 22,98977 39,0983 85,4678 + 3 132,9054 223,0197 Budowa zewnętrznych powłok elektronowych 2s' 3s‘ 4 sl 5s‘ 6s1 7s‘ Promień atomu, nm 0,155 0.189 0,236 0,248 0,268 Stopień utlenienia + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 Rozpowszechnienie, \ 3-10"3 2,63 2,40 3.5-10"3 7-10““ Ich najważniejsze własn. podano w tabl. Sód i potas są znacznie bardziej rozpowszechnione w przyrodzie niż pozostałe litowce. lizol -+ środki antyseptyczne i dezynfekujące. LNG -*• gaz ziemny skroplony. lorens Lr (łac. lawrencium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie aktynowców, Z = 103, m. atom. 260,1054 (-+ aktynowce). Otrzymany w 1961 r. przez zespół amerykańskich badaczy: A. Ghiorso, T. Sikkelanda, A. E. Larsha i R. Latimera, przez napromienianie kalifornu (w ilości ok. 3 pg) jonami boru, przyspieszonymi w akceleratorze liniowym. Zachodzą wówczas reakcje jądrowe: 250Cf(lłB,4«)257Lr 252Cf(uB,6n)257Lr 2 5 2Cf (1 °B,5n)2 5 7 Lr W rezultacie uzyskano kilka atomów 257Lr (promieniowanie ot, T1/? = 8 s). W 1965 r. w Zjednoczonym Instytucie Badań Jądrowych w Dubnej otrzymano izotop 256Lr(ri/2 = 45 s). Dysponując kilkunastoma atomami pierwiastka przeprowadzono tam również badania jego własn. chemicznych; stwierdzono, że może on występować w stopniu utlenienia + 3. lotność — 1. L. bezwzględna — stosunek ciśn. cząstkowego składnika w fazie gazowej nad roztworem ciekłym do ułamka molowego tego składnika w roztworze ciekłym. 2. L. względna — stosunek lotności bezwzględnych dwu składników. L. względna składników określa łatwość rozdzielenia mieszaniny w procesie destylacji. luminal -*■ barbiturany. luminescencja — świecenie nienagrzanych ciał pod wpływem bodźców fizycznych, spowodowane przechodzeniem atomów, jonów lub cząsteczek ze stanów wzbudzonych (o zwiększonej energii) do stanu podstawowego. Pod względem czasu trwania rozróżnia się fluorescencję, zanikającą w czasie rzędu 10 ns, oraz fosforescencję, której czas zaniku zależy od warunków zewnętrznych i zawiera się w granicach od ps do wielu miesięcy. Ze względu na sposób wzbudzenia atomów ośrodka rozróżnia się: rentgenoluminescencję — I. pod wpływem prom. rentgenowskiego, fotoluminescencję — zachodzącą pod wpływem światła widzialnego lub prom. nadfioletowego, chemii uminescencję — wywołaną reakcjami chem., bioluminescencję — chemiluminescencja zachodząca w organizmie żywych, elektroluminescencję — wzbudzoną polem elektr., tryboluminescencję —powstającą podczas rozdrabniania ciał stałych i będącą właściwie elektroluminescencją, gdyż tarcie przy rozdrabnianiu powoduje powstawanie pól elektrycznych. Materiały wykazujące dużą zdolność do L noszą nazwę luminoforów. Zjawisko I. wykorzystuje się w badaniach własn. cząsteczek, w chemii analitycznej (analiza luminescencyjna), w świetlówkach, do detekcji prom. jonizującego i in. luminofory -*■ barwniki fluoryzujące. Lurgi metoda -» zgazowanie węgla metodą Lurgi. lutet Lu (łac. lutetium) — pierwiastek chemiczny w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie lantanowców, Z = 71, m. atom. 174,967 (-♦ lantanowce). Odkryty w 1907 r. w tlenku iterbowym (do tego czasu uważanym za subst. czystą), który okazał się mieszaniną tlenków dwóch pierwiastków. Odkrycia dokonało niezależnie od siebie dwóch uczonych: Niemiec K. Auer von Welsbach oraz Francuz G. Urbain. Dla nowych pierwiastków Auer zaproponował nazwy zapożyczone z astronomii: aldebaran i kasjop, natomiast Urbain: iterb i lutet (od Lutecji — dawnej nazwy Paryża). Przez pewien czas obu nazw używano równolegle, aż wreszcie przyjęła się wersja francuska. L. jest srebrzystobiałym metalem, ciemniejącym na powietrzu. Temp. topn. 1652°C, temp. wrz. 3327°C, gęstość 9,842 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów. 75Lu i176Lu; drugi z nich jest słabo promieniotwórczy. W związkach L wyst. w stopniu utlenienia + 3; jego sole zawierają bezbarwny jon Lu3+.  łamacz szczękowy -> kruszarka szczękowa. łańcuch węglowy — układ składający się z samych atomów węgla, np. w odróżnieniu od układów mających w łańcuchu heteroatomy, np. W zależności od tego, czy atomy węgla są połączone w jeden szereg, czy też tworzą rozgałęzienia, rozróżnia się ł.w. prosty i rozgałęziony. Łańcuch prosty — układ, w którym wszystkie atomy oprócz krańcowych są połączone tylko z dwoma atomami węgla, np. CH3CH2CH2CH2CH3. Związki o łańcuchu prostym noszą nazwę normalnych i są oznaczone często przedrostkiem n, w odróżnieniu od związków o łańcuchu rozgałęzionym (oznaczanych przedrostkiem izo). Łańcuchrozgalęziony — łańcuchowy układ atomów węgla, w którym wyst. atomy połączone więcej niż z dwoma (trzema lub czterema) innymi atomami, np. W węglowodorach rozgałęzionych łańcuch najdłuższy nazywa się łańcuchem głównym, np. w 3-metyloheksanie składa się on z sześciu atomów węgla, łańcuchy krótsze nazywane są bocznymi. łapa laboratoryjna -> sprzęt laboratoryjny. łapacz kropel — odkraplacz; aparat do usuwania ze strumienia gazu zawieszonych w nim kropli cieczy. Najliczniejszą grupę stanowią Lk. bezwładnościowe (rys.), w których wydzielenie Łapacze kropel bezwładnościowe; a), b) z przegrodą i zmianą kierunku przepływu, c) z warstwą suchego wypełnienia —c—c—c—c— II II II II —C—c—O—C—C— lub —c—C—N—c—C— 1 2 3 4 5 6 ch3ch2ch ch2ch2ch3 157  łaźnia wodna kropel odbywa się w wyniku zmiany kierunku przepływu strumienia gazu (ł.k. żaluzjowe, z warstwą suchego wypełnienia) bądź jego zawirowania (Łk. cyklonowe, wirowe, helikoidalne). łaźnia wodna -*• sprzęt laboratoryjny. łącznik laboratoryjny ->• sprzęt laboratoryjny. Ł. dyfuzyjne (perkolacja) — proces ekstrakcji składnika ciekłego lub stałego z komórek roślinnych bądź zwierzęcych przez przepuszczalne ścianki tych komórek. ługowanie benzyny -*■ benzyna, ługowanie. ługownik ekstraktor. M. W. Łomonosow (fot. CAF) łopatka laboratoryjna -*■ sprzęt laboratoryjny. ługi — termin określający roztwory wodorotlenków sodowego NaOH (ług sodowy) oraz potasowego KOH (ług potasowy). W szerszym znaczeniu ługami nazywa się wszystkie roztwory przerabiane w przemyśle, np. Ł warzelne, ł. pocelulozowe i in: ługowanie — proces ekstrakcji składników (ciekłych lub stałych) z materiałów stałych. Ł. polega na zetknięciu materiału stałego z rozpuszczalnikiem (ekstrahentem) i na oddzieleniu roztworu zawierającego rozpuszczone składniki od stałej pozostałości. Łomonosow Michaił W. (1711-1765) — przyrodnik rosyjski, uważany za jednego z pierwszych fizykochemików. Niezależnie od A. L. Lavoisiera sformułował -* prawo zachowania masy. Ogłosił nowatorskie prace dotyczące gazów, cieczy i roztworów. Lukasiewicz Ignacy (1822-1882) — farmaceuta, twórca polskiego przem. naftowego. Uruchomił pod Krosnem (1854 r.) pierwszą w świecie kopalnię ropy naftowej, udoskonalił metody jej L Łukasiewicz (fot. CAF) destylacji. Skonstruował model lampy naftowej wykorzystany po raz pierwszy w 1853 r. do oświetlenia sali operacyjnej szpitala we Lwowie. lupki bitumiczne — sprasowane skały osadowe lub metamorficzne, nasycone subst. ropopodobnymi, rozpadające się przy rozbijaniu na cienkie, płaskie płytki. Ł.b. mają zapach ropy naftowej i są ciemno zabarwione. Zawierają do 20% subst. podobnych do ropy naftowej i stanowią w niektórych krajach (np. w USA) perspektywiczne źródło tego surowca. łyszczyki -*■ miki.  madroxin — pochodna sulfaniloamidu o przedłużonym działaniu, stos. w różnego rodzaju zakażeniach bakteryjnych, jak ostre zakażenie dróg oddechowych, żółciowych, moczowych i rodnych. Związek krystaliczny, temp. topn. 201-203°C magnetochemia — dział chemii fiz. obejmujący badania zależności między własn. magnetycznymi a budową chem. ciał stałych, cieczy i gazów. magnetyt Fe304 (lub Fe0Fe203); minerał. Krystalizuje w układzie regularnym. Żelazistoczamy, niekiedy z niebieskawym nalotem; gęstość 4,9-5,2 g/cm3, twardość w skali Mohsa 5,5-6,0. Ma własn. ferromagnetyczne. W Polsce wyst. w niewielkich ilościach w Kowarach na Dolnym Śląsku, w okolicy Suwałk. Wyst. też w wielu skałach osadowych, np. w piaskach bałtyckich, piaskach wydmowych i in. Jest najbogatszą rudą żelaza, o zawartości Fe dochodzącej do 71%. magnez Mg (łac. magnesium) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie II, w grupie głównej berylowców, Z = 12, m.atom. 24,305 (-► berylowce). Odkryty w 1808 r. przez angielskiego uczonego H. Daty'ego, który za pomocą ogniwa Volty ze znanej od dawna magnezji MgO otrzymał amalgamat magnezu. Wolny metal otrzymał po raz pierwszy A. Bussy w 1828 r., redukując chlorek MgCl2 potasem. M. 	jest miękkim, srebrzystobiałym metalem. Temp. topn. 651°C, temp. wrz. 1107°C, gęstość 1,739 g/cm3. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną trzech izotopów trwałych: 24Mg, 25Mg, 26Mg. W przyrodzie wyst. w postaci wielu minerałów, z których najważniejszymi są karnalit KMgCl3-6H20, magnezyt MgC03, dolomit CaMg[C03]2. W postaci krzemianów, np. forsterytu Mg2Si04, wyst. w wielu pospolitych skałach. Innymi ważnymi krzemianami zawierającymi m. są talk i azbest. Wolny m. jest średnio aktywny chemicznie. Na powietrzu pokrywa się warstwą tlenków, która zapobiega dalszej korozji. W związkach wyst. w stopniu utlenienia +2. Łatwo rozp. w rozcieńczonych kwasach. Reaguje z chlorowcopochodnymi organicznymi tworząc związki magnezoorganiczne, tzw. związki Grignarda. Sole m., zawierające jon Mg2 +, są bezbarwne, na ogół dobrze rozp. w wodzie, mają smak gorzki. Metaliczny m. otrzymuje się trzema metodami: 1) przez elektrolizę w temp. 700-720°C roztopionego MgCl,, 2) przez redukcję dolomitu krzemem w temp. ok. 1200°C, 3) przez redukcję tlenku MgO węglem w piecach elektrycznych. Zastos. praktyczne mają przede wszystkim stopy m., należące do jednego z trzech układów: Mg-Al-Zn, Mg-Mn i Mg-Zn-Zr, o zawartości 3-10% Al i 0,2-3% Zn. Stopy te są b. lekkie, gęstość ok. 1,800 g/cm3; stos. jako materiał konstrukcyjny w lotnictwie, przem. motoryzacyjnym, technice rakietowej. Czysty m. jest używany w metalurgii jako reduktor do otrzym. innych metali, np. tytanu. Mieszanina sproszkowanego m. z subst. utleniającymi służy do napełniania pocisków i rakiet zapalających. Mieszanina tlenku MgO ze stęż. roztworem wodnym MgCl2 twardnieje na białą masę, tzw. cement magnezjowy (-» siarczan magnezowy). magnez, produkcja — przemysłowa metoda otrzym. magnezu. Głównymi minerałami, z których otrzymuje się magnez są 159  makroanaliza karnalit KMgCl3-6H20, magnezyt MgC03 i dolomit CaMg[C03]2. Magnez produkuje się elektrolitycznie z karnalitu lub przez redukcję magnezytów i dolomitów. Metaliczny magnez z karnalitu otrzymuje się w dwóch etapach. Pierwszym jest otrzymanie sześciowodnego chlorku magnezu i odwodnienie go, drugim elektroliza chlorku magnezu, do którego dla obniżenia temp. topn. i zwiększenia przewodności dodaje się inne chlorki metali. Elektrolizę prowadzi się w temp. 700-720°C pod napięciem 6,0-6,5 V, gęstość prądu 0,5-1,0 A/cm2. Natężenie prądu w obecnie stosowanych wannach wynosi 30000-50000 A. Zużycie energii wynosi 20 kWh na 1 kg magnezu. W elektrolicie są zanurzone anody grafitowe, użebrowane katody stalowe oraz przegrody szamotowe, oddzielające przestrzeń anodową, w której zbiera się chlor, od przestrzeni katodowej, w której zbiera się magnez. Z magnezytów i dolomitów magnez otrzymuje się przez kalcynację do tlenku magnezowego MgO i następnie redukcję węglem lub krzemem. W przypadku redukcji krzemem praży się minerał, a następnie miele produkt prażenia, miesza z drobno zmielonym żelazokrzemem i brykietuje. Redukcję prowadzi się np. w elektr. piecach próżniowych w temp. ok. 1160°C. Metaliczny magnez zbiera się w tyglu kondensatora. Magnez otrzymany tą metodą jest b. czysty, zawiera 99,98% Mg i nie wymaga rafinacji. Magnez elektrolityczny rafinuje się. makroanaliza -*• analiza. makrocząsteczka — cząsteczka polimeru (-*• polimery) złożona z b. wielu powtarzających się, identycznych lub różnych jednostek podstawowych (-♦ mer), połączonych wiązaniami walencyjnymi. Podstawowe rodzaje m.: liniowe, rozgałęzione i usieciowane. Wielkość m. charakteryzuje jej m. cząst. lub stopień polimeryzacji. makrostan — stan makroskopowy; stan układu fiz. z makroskopowego punktu widzenia. M. jest realizowany zazwyczaj przez ogromną liczbę mikrostanów. Liczba ta nazywa się prawdopodobieństwem termodynamicznym m, i jest oznaczana literą W. maleinowy kwas C4H404, kwas ds-eteno-1,2-dikarboksylowy; najprostszy nienasycony kwas aliłat. dikarboksylowy. HCCOOH II HCCOOH Słupki o temp. topn. 130°C, łatwo rozp. w wodzie, alkoholu, trudno rozp. w eterze. Izomer cis naświetlany przechodzi w izomer trans, zwany kwasem fumarowym (~* fumarowy kwas), ogrzewany łatwo przechodzi w bezwodnik maleinowy HC—CO \ O / HC—CO W odróżnieniu od kwasu fumarowego nie wyst. w przyrodzie. Powstaje przez ogrzewanie kwasu jabłkowego. Otrzym. m.in. przez katalityczne utlenianie benzenu, jako produkt uboczny syntezy bezwodnika ftalowego. Stos. w przem. włókienniczym, do prod. żywic synt., jako środek konserwujący oleje i tłuszcze, a także do syntez organicznych. 160 malonowy kwas HOOCCH2COOH, kwas metanodikarboksylowy; alifat. kwas dikarboksylowy. Kryształy o temp. topn. 134°C, sublimuje, w temp. 140-150°C rozkłada się na kwas octowy i COz, łatwo rozp. w wodzie, rozp. w alkoholu i eterze. Otrzym. z kwasu chlorooctowego i cyjanku potasowego. K.m. oraz jego ester etylowy (malonian dietylowy) C2H5OOCCH2COOC2H5 są stos. w przem. farmaceutycznym, zwłaszcza do prod. barbituranów, a także do syntez organicznych. malowanie — wytwarzanie powłok z materiałów malarskich. Do najważniejszych metod należy malowanie: 1) pędzlem, 2) natryskowe, 3) zanurzeniowe, 4) przez polewanie, 5) elektroforetyczne, 6) za pomocą walców, 7) przepychowe, 8) w bębnach i wirów-kach. Jakość i trwałość uzyskiwanych powłok malarskich w dużym stopniu zależy od właściwego przygotowania powierzchni przed malowaniem. Przygotowanie powierzchni polega na jej oczyszczeniu, nadaniu odpowiedniej gładkości i ew. naniesieniu powłok konwersyjnych (np. fosforanowanie, alodynowanie, chromianowanie). malowanie elektroforetyczne — odmiana malowania zanurzeniowego, w którym osadzenie powłoki z wyrobu lakierowego wodorozpuszczalnego na malowanym przedmiocie metalowym zachodzi pod wpływem pola elektr. Powłoka lakierowa osadza się na powierzchni przedmiotu stanowiącego anodę, podczas gdy ściany wanny zanurzeniowej stanowią katodę. Wartość pH kąpieli wynosi 7,2 -8,5, zawartość części stałych 8-15%, temp. kąpieli 20- 30°C. Wskutek procesu elektroforezy następuje ruch cząstek, ujemnie naładowane koloidalne cząstki farby wędrują do anody, a naładowane dodatnio cząstki zasad (aminy, amoniak, wodorotlenek potasu) wędrują do bieguna ujemnego. Jednocześnie zachodzą zjawiska elektroosmozy i elektrolizy. Metodą m.e. uzyskuje się powłoki o równomiernej grubości ok. 20-25 pm wymagające wypalania w temp. 160-180°C. M.e. stosuje się do malowania stali i aluminium. Urządzenia do m.e. mogą być  malowanie natryskowe na gorąco dostosowanie do pracy ciągłej lub nieciągłej. M.e. znajduje zastos. w przypadku dużej ilości malowanych elementów, przede wszystkim w przem. motoryzacyjnym (rys.). malowanie natryskowe — malowanie polegające na rozpyleniu wyrobu lakierowego na drobne cząstki (kropelki) i skierowaniu ich z dużą prędkością na przedmiot malowany. Rozróżnia się trzy podstawowe sposoby rn.it. 1) pneumatyczne, 2) bezpowietrzne, 3) elektrostatyczne. M.n. można prowadzić na zimno lub podgrzanymi wyrobami lakierowymi. Aparaty (pistolety) i urządzenia mogą być ręczne, zmechanizowane i automatyczne. M.n. odznacza się większą wydajnością niż malowanie pędzlem, a uzyskiwane powłoki wykazują równomierną grubość i dużą gładkość. malowanie natryskowe bezpowietrzne — malowanie natryskowe, w którym rozpylanie wyrobu lakierowego następuje w wyniku b. szybkiego jego przepływu przez specjalną dyszę rozpylającą w pistolecie natryskowym (rys.) Wyrób lakierowy zostaje zassany przez pompę tłokową lub membranową z bezciśnieniowego pojemnika przez giętki przewód wysokociśnieniowy do filtru przepływowego, a następnie do głowicy pistoletu natryskowego zakończonego specjalną dyszą. Przy wylocie z dyszy ciśnienie wyrobu lakierowego wynosi 12-25 MPa, a w wyniku przekroczenia krytycznej prędkości, występowania oporu powietrza atmosferycznego i gwałtownego parowania rozpuszczalników wyrób lakierowy zostaje rozproszony. Powietrze dostarczane do pistoletu służy tylko do sterowania iglicą pistoletu. W m.n.b. stosuje się wyroby lakierowe o temp. otoczenia lub podgrzane do temp. 70-95°C. Istnieją również kombinacje m.n.b. z metodą natrysku elektrostatycznego. Zaletą m.n.b. jest duża wydajność malowania, wynosząca w zależności od rodzaju aparatury 2—11 dm3/min, oszczędność wyrobu lakierowego do 30%, otrzymywanie grubszych powłok, poprawa warunków pracy związana ze zmniejszeniem ilości mgły lakierniczej i par rozpuszczalników w otoczeniu stanowiska malowania. Szerokość strumienia farby oraz ilość natryskiwanej farby reguluje się przez zastos. różnych dysz o zmiennych wielkościach szczelin i kątach strumienia (-» wyroby lakierowe do natrysku bezpowietrznego). malowanie natryskowe elektrostatyczne — malowanie natryskowe polegające na rozpraszaniu i przenoszeniu siłami pola elektrostatycznego naładowanych elektrycznie cząstek wyrobu lakierowego na powierzchnię uziemnionego przedmiotu. Wzajemne odpychanie się jednoimiennych cząstek powoduje równomierne rozmieszczenie ich na podłożu. Dodatkowe rozpylenie mech. zwiększa stopień rozproszenia. Mai.e. prowadzi się w urządzeniach, w których wyrób lakierowy rozpyla się: 1) wskutek działania pola elektrostatycznego z mechanicznym rozpylaniem wyrobu lakierowego na krawędzi tarczy napędzanej sprężonym 0) d) Schemat natrysku elektrostatycznego: / — farba, 2 — powietrze powietrzem (rys. a); 2) z zastos. dodatkowego rozpylenia pneumatycznego (rys. b); 3) z dodatkowym rozpylaniem bezpowietrznym (rys. c). Urządzenia mogą być ręczne — przenośne lub stacjonarne — automatyczne. Parametry pracy urządzeń zależą od typu i producenta. Metodą nui.e. można również napylać farby proszkowe (rys. d). Metodą m.n.e. można malować przedmioty metalowe, drewno o określonej wilgotności lub uprzednio specjalnie przygotowane oraz inne tworzywa. Najlepsze wyniki osiąga się przy m.n.e. przedmiotów o konstrukcji siatkowej, rurkowej oraz o prostych kształtach bez dużych wgłębień (-+ wyroby lakierowe do natrysku elektrostatycznego). malowanie natryskowe na gorąco — malowanie natryskowe wyrobem lakierowym uprzednio podgrzanym. W metodzie tej wykorzystuje się własność zmniejszania się lepkości wyrobu a) 161  malowanie natryskowe pneumatyczne lakierowego ze wzrostem temp. Do mjuLg. używa się wyrobów lakierowych o dużej lepkości, ogrzanych do temp. 60-80°C. Można też ogrzewać powietrze do rozpylania do temp. 40-90°C. Wyrób lakierowy podgrzewa się w wymienniku ciepła z cyrkułującą gorącą wodą (rys. a) lub bezpośrednio za pomocą podgrzewacza wodnego (rys. b), po czym doprowadza się do pistoletu natryskowego wężami z zewnętrznym płaszczem ogrzewanym forącą wodą. Wyroby lakierowe muszą zawierać odpowiednią ompozycję rozpuszczalników. Zaletami mjuLg. jest otrzymywanie grubszych powłok o dobrym kryciu, zmniejszanie pracochłonności malowania, szybsze schnięcie powłok, mniejsze zużycie powietrza przy malowaniu pneumatycznym. Mjuug. stosuje się przy malowaniu natryskowym pneumatycznym, bezpowietrznym i elektrostatycznym. malowanie natryskowe pneumatyczne — malowanie natryskowe polegające na rozpylaniu wyrobu lakierowego za pomocą sprężonego powietrza zasilającego pistolet (rys.). W m.n.p. stosuje się wyroby lakierowe o temp. otoczenia lub podgrzane (-» malowanie natryskowe na gorąco). Rozróżnia się m.n.p. wysokociśnieniowe— ciśn. powietrza 250-600 kPa lub niskociśnieniowe 20-50 kPa. Lepkość wyrobów lakierowych wynosi 20-40 s wg kubka Forda nr 4. Na właściwy przebieg mj).p. mają wpływ czystość i ciśn. sprężonego powietrza, średnica dyszy pistoletu, regulacja ilości wyrobu lakierowego, odległość pistoletu od malowanego przedmiotu. Sprężone powietrze nie powinno zawierać kurzu, wilgoci i oleju. M.n.p. stosuje się głównie do uzyskiwania powłok dekoracyjnych, nie stosuje się do gruntowania tworzyw porowatych lub chropowatych, w przypadku których wymaga się dobrego wtarcia wyrobu lakierowego w podłoże. Wadą nuLp. jest duże rozpylenie wyrobu lakierowego w powietrzu (tzw. mgła lakiernicza), dlatego powinno byc prowadzone w warunkach zgodnych z przepisami bhp (-» kabiny malarskie). malowanie pędzlem — prosty, ale mało wydajny sposób nanoszenia powłok lakierowych za pomocą pędzla. M.p. stosuje się głównie do gruntowania konstrukcji i przedmiotów o rozwiniętej powierzchni, gdyż umożliwia dokładne wtarcie wyrobu lakierowego we wszelkie nierówności oraz dobre zwilżenie powierzchni malowanej. Stosuje się różne techniki malowania, np. malowanie krzyżowe — wyrobami lakierowymi schnącymi chemicznie, i malowanie jednokierunkowe — wyrobami lakierowymi schnącymi fizycznie. malowanie przez polewanie — malowanie polegające na równomiernym polewaniu przedmiotu, najczęściej płaskiego, wyrobem lakierowym wypływającym ze szczeliny spływem grawitacyjnym lub wypływającym z systemu rur zaopatrzonych w dysze. W przem. meblowym stosuje się polewarki jedno- lub dwugłowicowe, w których wyrób lakierowy wypływający ze szczeliny głowicy równomiernie polewa przedmiot przesuwany mechanicznie. W metodzie tej używa się głównie wyrobów lakierowych nitrocelulozowych i poliestrowych. 162 malowanie przez polewanie wielostrumieniowe — zmechanizowane nanoszenie powłok lakierowych polegające na równomiernym polaniu przedmiotów wyrobem lakierowym, doprowadzonym pod ciśnieniem przez system rur zaopatrzonych w dysze umożliwiające natrysk pod różnymi kątami, oraz następującym po nim obcieknięciu nadmiaru wyrobu lakierowego w atmosferze par rozpuszczalników. Przedmioty malowane są zawieszane na przenośniku stropowym i przenoszone z określoną prędkością przez tunel polewania i obciekania oraz suszarkę. Do m.p.p.w. używa się wyrobów lakierowych wodorozcieńczalnych i zawierających rozpuszcalniki org. Metoda ta znajduje zastos. szczególnie do gruntowania i jednokrotnego malowania ochronnego w prod. masowej części samochodów, motocykli maszyn rolniczych itp. malowanie zanurzeniowe — nanoszenie powłok lakierowych, polegające na zanurzeniu pokrywanego przedmiotu w wyrobie lakierowym oraz wynurzeniu z określoną prędkością, a następnie pozostawieniu go do obcieknięcia. Podstawowym czynnikiem wpływającym na równomierną grubość powłoki lakierowej jest prędkość wynurzania, która nie powinna być zbyt duża. Kształt malowanych przedmiotów powinien być nieskomplikowany, bez wgłębień powodujących czerpanie i nieobciekanie wyrobu lakierowego. Do nuz. używa się wyrobów wodorozcieńczalnych i zawierających rozpuszczalniki org Wyroby lakierowe nie powinny mieć tendencji do szybkiej sedymentacji pigmentów, rozwarstwiania się i penienia. Pożądane jest stałe mieszanie wyrobów w trakcie malowania. MLł prowadzi się w wannach zanurzeniowych obsługiwanych ręcznie lub mechanicznie, o działaniu ciągłym lub nieciągłym. Mz. stosuje się do gruntowania przedmiotów oraz rzadziej do malowania dekoracyjnego; jakość otrzymanych powłok jest gorsza niż malowanych natryskowo. maltoza Cj2H22Ou, cukier słodowy; dwucukier zbudowany z dwóch cząsteczek glukozy, składnik strukturalny skrobi i glikogenu, fermentuje. Krystalizuje z 1 cząsteczką H2Ó, igły o temp. topn. 102,5°C, rozp. w wodzie, trudno rozp. w alkoholu, nierozp. w eterze, prawoskrętna, [ot],, = +112,5°. Otrzym. przez hydrolizę skrobi, stos, jako środek słodzący, do pożywek bakteriologicznych, jako stabilizator wielosiarczków. mangan Mn (łac. manganum) — pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie VII, rozpoczynający grupę poboczną manganowców, Z = 25, m. atom. 54,9380. W starożytności braunsztyn Mn02 był używany do odbarwiania szkła. W średniowieczu uważano go za rudę żelaza. W 1774 r. szwedzki chemik K. W. Scheele stwierdził, że braunsztyn musi być związkiem nieznanego dotychczas metalu. Metal ten w kilka lat później otrzymał Gahn, współpracownik Scheelego, nadając mu nazwę magnésium. Lavoisier przemianował go na manganesium; nazwa ta w XIX w. uległa skróceniu do dzisiejszej formy. M. 	jest srebrzystobiałym metalem z różowym odblaskiem, twardym i kruchym. Temp. topn. 1244°C, temp. wrz. 2097°C, gęstość 7,43 g/cm . Ma kilka odmian alotropowvch. Naturalny pierwiastek zawiera tylko jeden izotop trwały ”Mn. W przy masa właściwa rodzie wyst. w postaci wielu minerałów; najważniejszymi z nich są piroluzyt MnOz, psylomelan (Ba, H2O)Mn5Oi0, braunit 3Mn203 MnSiÓ3, hausmanit Mn304 i in. M. 	jest dość aktywny chemicznie, wypiera wodór z wrzącej wody. Na powietrzu pokrywa się cienką warstwą tlenków, która chroni go przed dalszym utlenieniem. Łatwo rozpuszcza się w kwasach, przy czym powstają solemangan-a we, zawierające jon Mn2+. W związkach wyst. w stopniu utlenienia od + 2 do +7 (tabl.). Stopnie utlenienia manganu Marchlewski Leon Paweł (1869-1946) — chemik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykazał (wspólnie z M. Nenckim) podobieństwo porfirynowego szkieletu chlorofilu (barwnik rośStopień utlenienia Związek + 7 siedmiotlenek manganu Mn207 nadmanganiany Me1 MnO* + 6 manganiany Me'MnO., + 4 dwutlenek manganu Mn02 (braunsztyn) manganiny Me'2MnOj + 3 trójtlenek manganu Mn203 wodorotlenek manganowy Mn(OH)j + 2 tlenek manganawy MnO sole manganawe. np. siarczan MnS04 wodorotlenek manganawy Mn(OH)2 Trwałe są związki w stopniu +2, pozostałe mają własn. utleniające. Wolny metal otrzymuje się przez redukcję tlenków krzemem w piecu elektrycznym, b. czysty — przez elektrolizę wodnego roztworu siarczanu manganawego MnS04. M. 	jest stos. głównie jako dodatek stopowy do stali. Stale manganowe charakteryzują się dużą twardością, odpornością na wstrząsy i ścieranie; są używane do sporządzania części roboczych łamaczy i gniotowników, kul do młynków kulowych, szyn kolejowych i tramwajowych. Niektóre stopy m. z miedzią wykazują własn. ferromagnetyczne. Stopy z żelazem o zawartości 70-80% Mn noszą nazwę żelazomanganu, stopy o zawartości 10-30% Mn — nazwę surówki zwierciadlanej. Braunsztyn Mn02 służy do odbarwiania masy szklanej, w ogniwach Leclanchego jako depolaryzator, sykatywa w prod. lakierów i in. Niewielkie ilości m. są mikronawozem, niezbędnym do rozwoju roślin. Sole m. są trujące. manganiany Me2Mn04 — sole hipotetycznego kwasu manganowego H2MnÓ4, nie wyodrębnionego w stanie wolnym. W roztworach wodnych mają barwę zieloną. Trwałe tylko w roztworach zasadowych; w obojętnych i kwaśnych rozkładają się na dwutlenek manganu MnÓ2 i nadmanganiany Me‘Mn04. Mają działanie utleniające. Otrzym. przez stapianie dwutlenku manganu MnOz z wodorotlenkiem potasowym KOH i azotanem potasowym KNOa. Praktyczne znaczenie ma manganian potasowy K2Mn04, będący subst. pośrednią przy otrzym. nadmanganianu (-♦ nadmanganian potasowy). manganometria -* miareczkowanie. manganowce — grupa poboczna w grupie VII układu okresowego pierwiastków, w skład której wchodzą: mangan Mn, technet Tc, ren Re. Są to metale; praktyczne znaczenie ma tylko mangan. Ren jest metalem szlachetnym, podobnym do platyny. Technet w przyrodzie nie występuje, jest promieniotwórczym pierwiastkiem sztucznym otrzym. w reaktorach jądrowych. L. P. Marchlewski (fot. CAF) lin) i hemoglobiny (barwnik krwi). Prowadził oryginalne badania w dziedzinie chemii węglowodanów i nad właściwościami optycznymi związków organicznych. Markownikowa reguła — reguła określająca produkt tworzący się podczas reakcji przyłączenia cząsteczki niesymetrycznej do wiązania podwójnego węgiel-węgiel. Według r.M. dodatnia część cząsteczki przyłączającej się łączy się z tym atomem węgla podwójnego wiązania, który związany jest z większą liczbą atomów wodoru; np. w reakcji flurowcowodorów z alkenami wodór łączy się z węglem związanym z większą liczbą atomów wodoru, a chlorowiec z węglem związanym z mniejszą liczbą atomów wodoru, np. CH2=CH—CH3 + HBr -» CH2—CH—CH3 I I. H Br masa atomowa (względna) — stosunek średniej masy atomu danego pierwiastka do 1/12 masy atomu węgla 12C. Innymi słowy, jest to masa atomu wyrażona w jednostkach równych 1/12 masy atomu 12C. M.a. wszystkich pierwiastków wyznaczono z dużą dokładnością metodami spektrografii masowej. masa cząsteczkowa (względna) Mr — stosunek średniej masy cząsteczki określonej wzorem chem., obliczonej jako wartość średnia dla naturalnych mieszanin nuklidów wchodzących w jej skład, do 1/12 masy atomu nuklidu 12C; np. Mr (KC1) = 74,56. masa krytyczna — najmniejsza masa materiału rozszczepialnego (izotopów uranu 23iU i 235U, plutonu 239Pu i 241 Pu i in), w której może się rozpocząć samopodtrzymująca się łańcuchowa reakcja rozszczepienia jąder. Wartość m.k. zależy od rozmiarów i kształtu układu, obecności domieszek pochłaniających neutrony i in. W reaktorach jądrowych m.k. wynosi zwykle kilka kg. masa molowa M — masa jednego mol danych cząstek (-► cząstka), równa liczbowo masie substancji m podzielonej przez liczność materii n określonych cząstek substancji, zawartych w tej masie, M = m/n. Jednostki miar: kg/mol, g/mol. masa szpachlowa -> szpachlówka. masa właściwa gęstość. 163  maskowanie maskowanie — w analizie chem. usuwanie szkodliwego wpływu obecnych w roztworze jonów, towarzyszących oznaczanemu jonowi, przez przeprowadzenie ich w bierną postać, np. za pomocą związania ich w kompleks, utlenienia, redukcji itd. masłowy kwas CH?(CH2)2COOH, kwas butanowy; nasycony kwas tłuszczowy. Ciecz, temp. topn. — 5,5°C, temp. wrz. 163°C, miesza się z wodą oraz alkoholem i eterem, ma b. nieprzyjemny, silny zapach. Wyst. w maśle w postaci estrów z gliceryną (woń zjełczałego masła pochodzi od uwolnionego kwasu masłowego). Otrzym. przez utlenianie alkoholu n-butylowego lub aldehydu masłowego oraz przez fermentację surowców zawierających węglowodany np. skrobię, sacharozę, za pomocą bakterii beztlenowych Clostridium butyricum. Stos. do otrzym. środków garbujących, zapachowych oraz leków. masy dźwiękochłonne — pasty głuszące; wyroby lakierowe o gęstej konsystencji otrzymywane z asfaltów, bitumów, żywic synt., wypełniaczy (najczęściej włókna azbestowego i grafitu) stos. do tłumienia i zabezpieczania antykorozyjnego. M.dź. nakłada się w grubych warstwach (do koliku mm) na podłoże zagruntowane farbą antykorozyjną. Rozróżnia się nudź. schnące w temp. otoczenia i piecowe. Współczynnik tłumienia drgań wynosi ok. 8 dB. Stos. w przem. motoryzacyjnym, taboru kolejowego, budowy urządzeń i aparatury. masy plastyczne -* tworzywa sztuczne. maszyna flotacyjna -* fiotownik. maszyna ucierająca jednowałcowa —jednowalcówka; urządzenie do filtracji wyrobów lakierowych przetartych na trójwalcowej maszynie ucierającej. Na j.m.u. zachodzi proces oddzielenia z farby cząstek pigmentów o zbyt dużej wielkości, które w nieJednowalcowa maszyna ucierająca HS-400 fl wielkiej ilości pozostają po ucieraniu wyrobu lakierowego na trójwalcowej maszynie ucierającej. J.m.u. jest wyposażona w walec wykonujący równocześnie ruch obrotowy oraz posuwisto-zwrotny, zasobnik, listwę rozcierającą oraz nóż zgarniający zamocowany na rynnie zbierającej. 164 maszyna ucierająca trójwalcowa — trójwalcówka; urządzenie do ucierania i dezaglomeracji pigmentów w spoiwie lakierowym. W skład Lm.u. wchodzą trzy walce stalowe obracające się w przeciwnych kierunkach i z różną prędkością obwodową. Zapewnia to chwytanie pasty ze skrzyni zasypowej, dwukrotnie jej przetarcie wskutek przejścia przez szczeliny między walcami pierwszym i drugim oraz rugim i trzecim i zebranie przetartej farby za pomocą noża zgarniającego. Docisk walców jest regulowany hydraulicznie. T.m.u. są produkowane w układach walców poziomym lub kaskadowym. materiał paliwowy — związek chem. lub mieszanina, w skład której wchodzi jeden (lub więcej) nuklid rozszczepialny (-* rozszczepienie jądra). M.p. stanowi podstawę paliw jądrowych. materiał rozszczepialny — materiały przeznaczone do wykonywania i odtwarzania zapisu fotograficznego. M.f. dzieli się na: 1) promienioczułe, 2) nie uczolone na promieniowanie, 3) roztwory fotograficzne, 4) chemikalia fotograficzne, 5) produkty chemiczne, odczynniki i rozpuszczalniki do użytku w fotografii. materiały fotograficzne promienioczułe — materiały przeznaczone do wykonywania i odtwarzania zapisu lub obrazu fotograficznego za pomocą prom. widzialnego (światło) lub niewidzialnego (elektromagnetycznego i korpuskularnego). Większość m.f.p. reaguje na prom. nadfioletowe i jonizujące (X, y) oraz na światło w różnych zakresach widma, a niektóre z nich także na prom. podczerwone. M.f.p. przeznaczone specjalnie do wytwarzania zapisów i obrazów za pomocą prom. X i y nazywają się materiałami radiograficznymi. materiały ogniotrwałe — nieorganiczne subst. niemetaliczne, z których wyroby nie doformują się pod własnym ciężarem w temp. co najmniej 1500°C, stos. jako tworzywa elementów konstrukcyjnych pracujących w wysokiej temp. Podstawowym składnikiem większości m.o. są tlenki: Si02 (temp. topn. 1723°C), A1203 (2020°C), MgO (1825°Q, CaO (2625°C) i Cr2Oa (2265°Q, Poza tym do wyrobów specjalnych używa się obecnie jeszcze innych tlenków (tytanu i cyrkonu) oraz węglików, azotków, borków i krzemków, a nawet siarczków. Wyroby z m.o. dzieli się na: k r z e m i o n k o w e, których głównym składnikiem jest Si02;glino-krzemianowe (oparte na Si02 i A1203 w różnych proporcjach); zasadowe, do których należą magnezytowe (MgO), magnezytowo-wapniowe (MgO, CaO), spinelowe (MgO, Cr203, A12Ó3), magnezytowo-krzemianowe (MgO, SiÓ2, Cr203, CaO); węglowe i grafitowe (C); z węglika krzemu (SiC); cyrkonowe (ZrOz, SiÓ2); tlenkowe (wyroby z wysokoogniotrwałych tlenków jedno lub wieloskładnikowe (SiOz, Zr02, Th02, A1203, BaO, MgO, CaO i in.), ze związków beztlenowych (wyroby z azotków, borków, węglików, krzemków i innych związków beztlenowych). M.o. stosuje się w postaci wypalonych kształtek do budowy pieców przemysłowych, urządzeń hutniczych oraz w stanie sypkim jako miewa, masy, zaprawy i betony ogniotrwałe. materiały wiążące—spoiwa; substancje, z których po zmieszaniu z wodą powstaje masa twardniejąca po pewnym czasie. Do m.w. należą: glin, wapno zwykłe i hydrauliczne, gips, cementy portlandzkie i inne cementy oraz materiały wytwarzane z magnezytów i dolomitów. Przez zmieszanie m.w. z materiałami  Mendelejew Dmitrij I. wypełniającymi (np. piasek, żwir, kruszywo ceramiczne) i wodą powstają zaprawy lub betony, stos. w budownictwie. Rozróżnia się m.w. powietrzne i hydrauliczne. M.w. powietrzne twardnieją tylko na powietrzu dzięki wysychaniu i przyłączaniu dwutlenku węgla. Użytkowane na powietrzu zachowują swoje własn. natomiast w wodzie tracą spoistość. M.w. hydrauliczne twardnieją na powietrzu i w wodzie dzięki przyłączaniu wody i powstawaniu struktur kryst. Mogą być stos. na powietrzu, w atmosferze wilgoci i pod wodą. Do m.w., które po związaniu wykazują odporność na długotrwałe działanie wody, należą np. wapno hydrauliczne, gips hydrauliczny i cement portlandzki. materiały wybuchowe — związki chemiczne lub ich mieszaniny, które pod wpływem podwyższenia temp., czynników mech. (tarcie, uderzenie) oraz materiałów wybuchowych inicjujących ulegają wybuchowi, tj. b. szybkiemu rozkładowi z jednoczesnym wydzieleniem dużych ilości ciepła i gazów. Pod względem chemicznym m.w. dzieli się na indywidualne i mieszaniny. Do m.w. indywidualnych należą: 1) nitrozwiązki, jak trotyl, kwas pikrynowy; 2) nitroaminy, jak heksogen, tetryl; 3) estry kwasu azotowego — nitrogliceryna, nitroceluloza; 4) sole kwasu azotowego — saletra amonowa; potasowa; 5) pochodne kwasu chlorowego i nadchlorowego; 6) różne związki wybuchowe, jak pochodne kwasu azotowodorowego, piorunowego, acetylenu, tetrazen. Mieszaniny dzieli się na: 1) mieszaniny, w których przynajmniej jeden składnik jest wybuchowy; 2) mieszaniny, w których żaden ze składników nie jest wybuchowy, np. proch czarny. Pod względem użytkowym m.w. dzieli się na: kruszące, miotające (prochy) i inicjujące. M.w. różnią się wrażliwością na bodźce inicjujące, szybkością i temp. wybuchu, objętością powstałych gazów oraz związaną z nią wielkością siły wybuchu. M.w. dzieli się również w zależności od bilansu tlenowego, tj. nadmiaru lub niedomiaru tlenu niezbędnego do spalenia węgla i wodoru zawartych w 1 kg m.w. na dwutlenek węgla i wodę; rozróżnia się m.w. z dodatnim, zerowym lub ujemnym bilansem tlenowym. Stos. do celów wojskowych i cywilnych (w górnictwie i robotach ziemnych). materiały wybuchowe górnicze — materiały wybuchowe używane w kopalniach węgla, rud, w kamieniołomach itp. Pod względem bezpieczeństwa stosowania rozróżnia się: 1) materiały skalne — stos. w kopalniach niewęglowych (kamiennych) oraz czasem w tych kopalniach węglowych, w których nie wyst. pył węglowy i metan; należą do nich materiały wybuchowe typu prochu czarnego, dynamity, materiały wybuchowe amonowo-saletrzane, chloranowe i in.; 2) materiały węglowe — stos. w tych kopalniach węglowych, w których wyst. pył węglowy, ale nie ma metanu; 3) materiały bezpieczne (powietrzne) — stos. w kopalniach, w których wyst. pył węglowy i metan. Najczęściej używane są materiały wybuchowe amonowo-saletrzane, jak karbonity, metanity, amonity i in. Mayera równanie -» ciepło właściwe. mazut — potoczna nazwa pozostałości po destylacji ropy naftowej, prowadzonej pod ciśn. atmosferycznym. Przez destylację próżniową w instalacji DRW (-» ropa naftowa, destylacja rurowo-wieżowa) m. rozdziela się na destylaty: lekki, średni i ciężki. Są one stos. jako oleje opałowe, mogą być surowcem do krakowania katalitycznego lub są poddawane rafinacji i odparafinowaniu w celu otrzym. różnych gatunków olejów smarowych. Sam m. jest rzadko stos. jako olej opałowy. W energetyce nazwy tej używa się nieprawidłowo w odniesieniu do średniego i ciężkiego destylatu próżniowego, które wydzielają się z właściwego mazutu. mechanika kwantowa — jeden z podstawowych działów fizyki współczesnej, zajmujący się badaniami praw rządzących mikrocząsteczkami (np. cząstkami elementarnymi, jądrami atomowymi) i ich układami (np. atomami, cząsteczkami i kryształami). Zgodnie z postulatami m.k. stan mikrocząstki opisuje funkcja falowa ip, która ma interpretację probabilistyczną. Wyrażenie \4/(x, y, z, f)|2 dV, gdzie |.| oznacza moduł w sensie liczb zespolonych, jest prawdopodobieństwem znalezienia mikrocząstki w chwili t w objętości dV położonej wokół punktu o współrzędnych x, y, z. Zmiany w czasie funkcji falowej opisuje równanie Schrodingera, które dla pojedynczej mikrocząstki o masie m ma postać dtp h2 (82ip c2\p 82ip\ gdzie: i = y/— 1, h <= h/2n), h — stała Plancka, V(x, y, z, t) — całkowita energia potencjalna cząstki. Jednym z podstawowych rezultatów m.k. jest tzw. dualizm falowo-korpuskularny, który oznacza, że mikrocząstki czasem zachowują się jak fale (-» de Brogie’a fale), a czasem jak cząstki. Jego bezpośrednią konsekwencją jest niemożność jednoczesnego ścisłego określenia położenia i pędu cząstki. Dokładniej opisuje to zasada nieoznaczoności Heisenberga, zgodnie z którą Apx Ax 5* — 471 gdzie: Ax — nieoznaczoność współrzędnej x położenia cząstki, Apx — nieoznaczoność składowej pędu cząstki w kierunku x. M.k. umożliwia m.in. objaśnienie natury wiązań chem. i budowy cząsteczek chem. (-» liczba kwantowa). mefacit -» leki przeciwreumatyczne. melamina C3H6N6,2,4,6-triamino-l,3,5-triazyna. Odkryta przez Liebigajuż w 1834 r., znaczenie przemysłowe dopiero od 1940 r. Bezbarwna subst. krystaliczna, temp. topn. 354°C, powyżej H2N- N AtH2 C' ^C' II I I nh2 której sublimuje bez rozkładu, rozp. w wodzie. Jest słabą zasadą; tworzy sole z jedną lub dwiema cząsteczkami kwasu, sole te łatwo hydrolizują. Przy silnym ogrzewaniu m. powyżej jej temp. topn. następuje odszczepienie grup aminowych i łączenie się pierścieni triazyny w większe układy. Otrzym. przez trimeryzację cyjanamidu lub katalityczny rozkład mocznika. Stos. jako surowiec do prod. żywic melaminowych. Mendelejew Dmitrij I. (1834-1907) — chemik rosyjski, profesor uniwersytetu w Petersburgu. Twórca układu okresowego pierwiastków (-» układ okresowy pierwiastków). Odkrył -» prawo okresowości. Prowadził badania nad katalizą, ropą naftową 165  mendelew D. I. Mendelejew (fot CAF) i roztworami (wyjaśnił m.in. zjawisko kontrakcji). Opracował metodę produkcji prochu bezdymnego. mendelew Md (łac. mendelevium) — promieniotwórczy pierwiastek chemiczny, w układzie okresowym położony w grupie III, w podgrupie aktynowców, Z = 101, m. atom. 258,0986 (-» aktynowce). Otrzymany sztucznie w 1955 r. przez zespół amerykańskich badaczy pod kierownictwem G. T. Seaborga w wyniku bombardowania einsteinu przyspieszonymi w cyklotronie cząstkami a, w reakcji jądrowej 253Es(a,n)256Md Nowy pierwiastek nazwano na cześć twórcy układu okresowego, rosyjskiego chemika D. I. Mendelejewa. Po raz pierwszy został otrzymany w ilości ok. 10-12 g. Dotychczas otrzymano 6 izotopów m., z których najdłuższy czas życia ma 2*8Md (T1/2 = = 56 d). W Zjednoczonym Instytucie Badań Jądrowych w Dubnej otrzymano m. przez bombardowanie uranu przyspieszonymi jonami neonu. Własności chemiczne m. zbadano metodami współstrącania z nośnikiem oraz chromatografii jonowymiennej. Stwierdzono, że tworzy on jony Md3+ i Md2+. mentan C10H20, p-mentan; 4-izopropylo-l-metylocykloheksan, nasycony węglowodór pierścieniowy. Układ macierzysty ważnych związków naturalnych — terpenów pierścieniowych; jest CH3 ch3 ch3 mieszaniną izomerów cis i trans. Ciecz o temp. wrz. 167-168°C, nierozp. w wodzie, łatwo rozp. w alkoholu i eterze. Zapach mięty. W przyrodzie nie wyst. Otrzym. przez uwodornienie terpenów: p-cymenu, limonenu i mentenu. mer —jednostka monomeryczna, jednostka podstawowa; powtarzająca się grupa atomów w makrocząsteczce polimeru (-> makrocząsteczka). M. zawiera taką samą liczbę i rodzaj atomów jak monomer użyty do wytworzenia polimeru, z wyjątkiem atomów ew. odszczepionych podczas polimeryzacji, 166 jednakże od cząsteczki monomeru zwykle różni się brakiem jednego podwójnego wiązania między atomami węgla lub też innym układem atomów. Np. merem w polistyrenie jest grupa —CH—CH2—, a w polichlorku winylu —CH2—CH—. W kopolimerach, polimerach kondensaeynych i in. mogą występować różne m., rozłożone w sposób statystyczny lub uporządkowany (np. przemienny). mercurophyllin -*• leki diuretyczne. merkaptany -» tiole. merkaptany arylowe -*■ tiofenoje. merkurometria -» miareczkowanie, merkurymetria -*■ miareczkowanie, mersole -*■ sulfochlorki. meta 1. W związkach nieorg. przedrostek wskazujący, że dany kwas tlenowy (lub jego sól) zawiera najmniejszą ilość wody w stosunku do ilości bezwodnika kwasowego; np. kwas metafosforowy (HP03)„ zawiera 0,5 cząsteczki H2Ó na 1 atom P i jest produktem najdalej posuniętego odwodnienia kwasu ortofosforowego. 2. W związkach org. przedrostek wskazujący położenie dwóch podstawników w pierścieniu benzenowym przy atomach węgla 1 i 3, np. m-dinitrobenzen (-► para-, -> orto-). metafosforowe kwasy (HP03)„, gdzie n = 3 — 8; bezbarwne subst. przypominające szkło, łatwo rozp. w wodzie. Mają strukturę pierścieniową. Ich sole — metafosforany — wydzielono w postaci krystalicznej, np. Na3P309, Na4P4012, Ca3(P309)2 i in. Powstają podczas ogrzewania kwasu ortofosforowego H3P04. Stos. do sporządzania cementów dentystycznych, w preparatyce org. jako środek odwadniający i in. metakrylowy kwas CH2=C(CHp)COOH, kwas a-metyloakrylowy, izomer strukturalny kwasów krotonowego i izokrotonowego (-» krotonowy kwas). Słupki, temp. topn. 16°C, temp. wrz. 163°C, rozp. w gorącej wodzie, nieograniczenie rozp. w alkoholu i eterze, polimeryzuje. Otrzym. z cyjanohydryny acetonu przez hydrolizę i odszczepienie wody. Stos. do prod. tworzyw sztucznych (polimetakrylany), półprodukt w syntezie organicznej. metale — z punktu widzenia chemii pierwiastki elektrododatnie, tj. takie, które wykazują skłonność do oddawania elektronów i tworzenia jonów dodatnich (kationów). Charakteryzują się określonymi własn. fizycznymi, jak połysk, dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne, kowalność i in. Stanowią przeważającą większość pierwiastków. W układzie okresowym zaliczają się do nich wszystkie pierwiastki grup pobocznych, pierwiastki grup głównych, grup I, II i VIII oraz część pierwiastków grup III—VI (-♦wiązanie metaliczne). metale alkaliczne -► litowoe. metale ziem alkalicznych -► berylowce. metoksylowanie...

Dodatkowe informacje

Diachroniczna częstość użycia słowa (wystąpień na milion wyrazów):
Lokalizacja ekscerptu na stronie:
Adres bibliograficzny:
Brzeziński, Jan et al. 1990. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Chemia, wyd. 2 zmien., Warszawa : WNT
Etykiety gramatyczne poświadczenia:
rzeczownikliczba pojedyncza

Zastrzeżenia

W naszych materiałach trafiają się błędy, są nieuniknione w tak wielkim zbiorze danych. Procentowo nie jest ich jednak więcej niż w klasycznym 11-tomowym Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego. Ciągle je wyszukujemy i nanosimy natychmiast poprawki, co w epoce przedelektronicznej było zupełnie niemożliwe.