zakupieństwo

Słowo poświadczone w fotocytacie:
(...) r  /HEP pw¡v Ï5591 & MalaENCYKLOPEDIA POWSZECHNA <Mlkl PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Warszawa  Komitet redakcyjny BOGDAN SUCHODOLSKI (redaktor naczelny) ADAM BR OM BERG. LEON MARSZAŁEK, BOLESŁAW STACHOŃ, ALFRED WJNDHOLZ JAN WOLANSKI, TADEUSZ ZABŁUDOWSKI * Copyright by PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1959  OD WYDAWNICTWA Mała Encyklopedia Powszechna PWN jest pierwszą uniwersalną encyklopedią, która się ukazuje w Polsce Ludowej. Wyznacza to jej zadania i charakter. Głębokie przemiany społeczne, które dokonały się w naszym kraju, uczyniły z wykształcenia szerokich mas zasadniczy warunek dalszego postępu technicznego, gospodarczego i kulturalnego, dalszego rozwoju socjalistycznej demokracji. Podnoszenie poziomu tego wykształcenia staje się najważniejszym zadaniem szkolnej i pozaszkolnej działalności oświatowej. W tych warunkach brak encyklopedii, która by informowała o aktualnym stanie wiedzy we wszystkich zakresach nauki i techniki, encyklopedii, która by dawała podstawową sumę wiedzy o świecie potrzebnej współczesnemu człowiekowi, był szczególnie dotkliwy. Pragnęlibyśmy, aby Mała Encyklopedia Powszechna PWN usunęła ten brak i aby się stała dobrym źródłem informacji, jak również dobrym podręcznym narzędziem umysłowej kultury szerokich rzesz. Cechą charakterystyczną tej encyklopedii jest zwrócenie uwagi na fakty i problemy naszej epoki, a zwłaszcza na fakty i problemy Polski Ludowej; nie zaniedbując historycznych perspektyw przeszłości, staraliśmy się w doborze haseł i ich ujęciu pokazać społeczny nurt dziejowego rozwoju idący w przyszłość. Istotne dla tej encyklopedii jest stosunkowo szerokie uwzględnienie wiadomości z zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych; nie zaniedbując spraw humanistyki sądziliśmy, iż zachodzi dziś szczególnie pilna potrzeba dokształcania w tym zakresie, skoro bardzo szybkie postępy nauk przyrodniczych i technicznych stwarzają nowe warunki życia i pracy i wymagają szybkiego podnoszenia kultury naukowej i technicznej ogółu. Jest również swoistą cechą tej encyklopedii szersze niż kiedykolwiek dotychczas informowanie o krajach z nami sąsiadujących i związanych wspólnymi dążeniami — zwłaszcza o ZSRR — jak również o zdobywających swe narodowe i społeczne wyzwolenie krajach Azji i Afryki. Jak każda alfabetyczna encyklopedia, podobnie i Mała Encyklopedia Powszechna PWN nie jest książką do czytania, lecz książką do konsultowania. Mimo to jednak staraliśmy się o to, aby — przynajmniej w pewnych zakresach — była ona książką pobudzającą do szukania i refleksji, książką, która by rozszerzała zakres poszukiwanej informacji poza bezpośrednio potrzebne hasło. Temu „prowadzeniu“ szukającego ma służyć nie tylko bogaty system odsyłaczy, ale mają przede wszystkim służyć stosunkowo bardzo liczne (140) tablice statystyczne i tzw. przeglądy syntetyczne. W różnych dziedzinach różnie komponowane, powinny one ukazywać czytelnikom rzeczywistość jako rozwojowy proces wieloraki i wielostronny, powinny ułatwiać „zlokalizowanie“ poszukiwanych faktów, jak również dostrzeżenie ich różnorakich związków i ogólniejszych perspektyw. Przyjmując zasadę encyklopedii jednotomowej musieliśmy znaleźć rozsądny kompromis między tendencją do zwiększania liczby haseł i tendencją do rozszerzania tekstu objaśnień. Im więcej haseł, tym krótsze musiałyby być objaśnienia, tym mniej haseł można by pomieścić. Przyjęliśmy rozwiązanie — częste w encyklopediach tego typu — ograniczenia haseł do około 40 000, ale zapewnienia im nieco obszerniejszych, chociaż i tak bardzo zwięzłych objaśnień. Liczymy się w zasadzie z czytelnikiem o średnim wykształceniu — współczesna nauka i technika oraz problemy współczesnego świata mogą być rozumiane tylko z tego szczebla wykształcenia — ale staraliśmy się o maksymalną prostotę i jasność określeń, tak aby mogły one służyć pożyteczną informacją również i tym, którzy ten średni szczebel wykształcenia dopiero zdobywają w szkole lub w pracy.  OD WYDAWNICTWA VI Jak z tego wynika, Mała Encyklopedia Powszechna PWN jest — mimo że istnieją w święcie liczne przykłady jednotomowych encyklopedii — dziełem oryginalnym, mającym służyć polskiemu społeczeństwu w ważnym okresie jego historycznego rozwoju i jego historycznych zadań. * * Inicjatywę wydania Małej Encyklopedii Powszechnej PWN podjęło Państwowe Wydawnictwo Naukowe na początku roku 1956. W tym celu został powołany Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem prof. Bogdana Suchodolskiego. Do Komitetu, oprócz osób wymienionych na odwrocie karty tytułowej, w pierwszej fazie prac należeli: Aleksander Gieysztor, Eugeniusz Olszewski i Jan Żabiński. Prace autorskie trwały w zasadzie do końca 1957 roku. Prace redakcyjne wykonane przez redakcje encyklopedii PWN zostały zakończone w. czerwcu 1958. Do tej daty aktualizowano materiał zawarty w encyklopedii, jedynie drobne zmiany zdołano wprowadzić w ostatniej fazie korekt. Encyklopedia nasza jest dziełem opracowanym przy współudziale 474 osób, głównie pracowników naukowych. Ze zrozumiałych względów teksty autorskie musiały ulec odpowiedniemu ujednoliceniu i dostosowaniu do wymagań encyklopedii. Za jej ogólną koncepcję oraz ostateczny tekst ponosi przeto odpowiedzialność wyłącznie Komitet Redakcyjny. Wydawnictwo wyraża podziękowanie wszystkim współpracownikom, którzy przyczynili się do opracowania tej encyklopedii. Mała Encyklopedia Powszechna PWN została przygotowana w stosunkowo krótkim czasie. Dlatego też z pewnością, mimo ogromnego wysiłku Komitetu Redakcyjnego i wydawnictwa nie jest ona wolna od usterek i niedociągnięć. Prosimy wszystkich czytelników o możliwie rychłe nadsyłanie wszelkiego rodzaju uwag krytycznych, aby w następnych wydaniach Mała Encyklopedia Powszechna PWN mogła być poprawiona i udoskonalona. Warszawa, w grudniu 1958 r.  UWAQI I OBJAŚNIENIA WSTĘPNE Układ haseł Hasiem w Małej Encyklopedii Powszechnej PWN jest wyraz podany wersalikami. Za podstawę układu haseł przyjęto kolejność liter alfabetu polskiego. Znaki diakrytyczne, właściwe językom obcym, nie wpływają na miejsce w układzie alfabetycznym, np. REYNOLDSA LICZBA MULHACEN R.EZAC MÜLHEIM REZA PAHLEWI MULHOUSE Hasła dwu- i więcej wyrazowe traktowano jako jeden ciąg liter, bez względu na odrębność wyrazów składających się na hasło, np. RDZA RDZAWNIKI RDZA ŻDŻBŁOWA Wyrazem hasłowym jest w zasadzie rzeczownik w pierwszym przypadku. Jeżeli hasło składa się z dwu lub więcej wyrazów i akcent treściowy jest zawarty w przymiotniku lub rzeczowniku w dopełniaczu, wówczas wyraz akcentujący treść umieszczano na pierwszym miejscu, np. fotograficzny aparat, Basedowa choroba, Newtona zasady dynamiki. Struktura hasła Przy wyrazach hasłowych pochodzenia obcego podano w nawiasie graniastym [ ] etymologię (pochodzenie), zaznaczając w skrócie język (źródło najstarsze z pominięciem pośrednich), z którego wyraz pochodzi. W tym samym nawiasie podano wymowę nazw i nazwisk obcych. Zasady wymowy omówione są w osobnym rozdziale wstępu. Przy nazwach geograficznych obcych, podawanych w języku polskim wg obowiązującego nazewnictwa, umieszczano w nawiasach okrągłych brzmienie oryginalne, np. PARY2 (Paris), TURYN (Torino). Synonimy haseł umieszczano po haśle, oddzielając je od niego przecinkiem, od tekstu objaśniającego — myślnikiem, np. METATEZA [gr.], przestawka — przestawienie... Kwalifikatory W opisach haseł dotyczących zagadnień specjalistycznych stosowano tzw. kwalifikatory (np. log. = logika, mat. — matematyka) dla dokładnego wskazania czytelnikowi dziedziny, której hasło dotyczy. Dokładny wykaz kwalifikatorów wraz z objaśnieniami znajdzie czytelnik w ogólnym wykazie skrótów encyklopedii. Odsyłacze Aby dać możliwie pełną informację i uniknąć powtarzania opisu, zastosowano system odsyłaczy: 1. strzałka (-►) kieruje czytelnika: a) 	do hasła bliskoznacznego zawierającego poszukiwane objaśnienie, np. KINKIET -~aplika. VIH UWAGI I OBJAŚNIENIA WSTĘPNE b) do hasła, którego jednym z elementów jest wyraz, od którego odsyłamy, np. KALIOPE -»Muzy. c) w obrębie tekstu hasła — do objaśnienia terminów stanowiących oddzielne hasła, których treść uzupełnia tekst hasła, od którego odsyłamy, np. SKLEROFITY, rośliny o cechach kseromorficznych (-»kseromorfizm); ... 2. „zob. też“ zaleca czytelnikowi zaznajomienie się z treścią haseł zawierających informacje rozszerzające zakres wiadomości o temacie, np. LAMARK1ZM . .. Zob. też neolamarkizm, mechanolamarkizm i psycholamarkizm. Hasła zbiorcze Poszczególne hasła o tym samym wyrazie hasłowym, a znaczeniu różnym w różnych dziedzinach wiedzy łączono zasadniczo w tzw. hasła zbiorcze. Poszczególne znaczenia występują pod kolejnymi liczbami. Drugim rodzajem haseł zbiorczych są hasła omawiające różne aspekty danego zagadnienia lub problemy z tym zagadnieniem ściśle związane (zob. np. hasło fala, lampa). Hasła biograficzne W hasłach biograficznych zachowano w zasadzie oryginalną pisownię nazwisk i imion, z wyjątkiem nazwisk pisanych alfabetem niełacińskim, transkrybowanych w encyklopedii wg ogólnie przyjętych zasad. Daty urodzenia i śmierci zawarte są w nawiasach okrągłych. W tekście haseł poświęconych twórcom podano kursywą tytuły najważniejszych dzieł: w brzmieniu polskim — przy dziełach przełożonych na język polski, w brzmieniu oryginalnym zaś przy dziełach dotychczas nie przełożony cli; w nawiasie tekstem zwykłym dodano w zasadzie w tych wypadkach odpowiednik tytułu w języku polskim. W biograficznych hasłach zbiorczych zastosowano układ chronologiczny; dla ułatwienia czytelnikowi poszukiwań zastosowano w hasłach zbiorczych, łączących imiona panujących, podział na poszczególne państwa. Nazwy roślin i zwierząt W pewnych przypadkach nazwy roślin lub zwierząt występują jako wyrazy hasłowe w liczbie mnogiej (np. koty, nie kot itp.), oznaczają bowiem nie nazwę gatunku, lecz jakąś grupę z zakresu układu systematycznego. Skróty W tekście haseł skracano powtarzający się wyraz hasłowy, oznaczając go pierwszą literą. W Malej Encyklopedii Powszechnej zastosowano następujące skróty: adm. afr. alp. amer. anat. ang. anglik. anglosas. arab. aram. arch. archeol. archi p. arkt. 8rtyst. astr. atlant. administracyjny afrykański alpejski amerykański anatomiczny, anatomia angielski anglikański anglosaski arabski aramejski architektura archeologiczny, archeologia archipelag arktyczny artystyczny astronomiczny, astronomia atlantycki atom. austr. austral. azj. balk. bialorus. biblij. bibliogr. biol. bot. brun. brvt. bud. bulg. burż. atomowy austriacki australijski azjatycki bałkański belgijski biblioteczny białoruski biblijny bibliograficzny biologiczny, biologia botaniczny, botanika brunatny brytyjski budowlany bułgarski burżuazyjny celt. celtycki centr. centralny chem. chemiczny, chemia chiń. chiński chrześc. chrześcijański cyw. cywilny czechosl. czechosłowacki czes. czeski demokr. dep. dl. doi. druk. duń. dypl. demokratyczny departament długość, długi dolar drukarski, drukarstwo duński dyplomowany ekon. ekonomiczny, ekonomia  IX elektr. elektrotcchn. elektryczny elektrotechniczny, elektrotechnika etn. etniczny etnogr. etnograficzny, etnografia eur. europejski ewang. ewangelicki f. szt. fabr. funt szterling fabryczny, fabryka feud. feudalny filol. filologiczny, filologia tiloz. filozoficzny, filozofia fifi. fiński fiz. fizyczny, fizyka fizjol. fizjologiczny fot. fotograficzny, fotografia fr. francuski g gram G. góry (tylko przy nazwach) galic. gd. galicyjski gdański gen. generalny, generał geod. geodezyjny, geogr. geodezja geograficzny, geografia geologiczny, geol. geologia geom. geometryczny, geometria germ. germański gl<ib. głębokość gm. gmina gosp. gospodarczy got. gotycki gdrn. górniczy, górnictwo gr. grecki gram. gramatyczny grub. grubość gub. gubemialny, gubernia log. lotn. 1. p. 1. poj. lac. lot. low. m. maced. magnet. mahom. mat. mater. mazow. mech. med. meteorol. mieszcz. mieszk. min. m. in. miner. mit. mld min ml. mong. mor. muz. n. nar. n. e. niem. nieorg. nord. nowocz. nowoż. n. p. m. handl. hind. hist. hiszp. hol. hutn. i nast. ind. irl. isl. izrael. Jap. jez. jęz. językozn. jugosl. handlowy hinduski historyczny, historia hiszpański holenderski hutniczy, hutnictwo i następne indyjski irlandzki islandzki izraelski japoński jezioro, językowy, język językoznawczy, 
językoznawstwo jugosłowiański obj. Oc. org. oryg. ośr. pd. pedag. pers. piast. piw. pn. p. n. p. n. e. pocz. poi. portug. pow. kam. kanad. kat. kol. konst. kor. kość. kraj. krak. ks. kult. 1. leczn. leśn. lit. litew. 1. mn. kamienny kanadyjski katolicki kolejowy konstytucyjny koronny kościelny krajowy krakowski ksiądz kulturalny lewy leczniczy leśnictwo literacki, literatura litewski liczba mnoga powsz. pozn. prawosl. prow. prus. pryw. przen. pseud. psych. psychol. publ. radź. red. region. ref. UWAGI I OBJAŚNIENIA WSTĘPNE logiczny, logika lotniczy, lotnictwo liczba porządkowa liczba pojedyncza łaciński, łacina łotewski łowiectwo miasto macedoński magnetyczny manometański matematyczny, 
matematyka 
materialny mazowiecki mechaniczny 
medyczny, 
medycyna meteorologiczny, meteorologia 
mieszczański mieszkańców (liczba) minister między innymi mineralny, 
mineralogia 
mitologiczny, 
mitologia 
miliard milion młodszy mongolski morski muzyczny, muzyka nad narodowy naszej ery niemiecki nieorganiczny 
nordycki nowoczesny nowożytny 
nad poziomem morza objętość Ocean (przy nazwie) organiczny 
oryginalny 
ośrodek rep. roln. rom. ros. rozdz. rub. rum. rus. rz. rzem. rzym. sanskr. sąd. skórz. slow. słowac. słoweń słowiń. socj. socjol. spoi. st stal. staroż. statyst. stoi. stoi. stów. szk. szkoc. szwajc. szwedz. śr. środk. świat. t. teatr. techn. technolog. tel. telegr. temp. tow. tur. ukr. umiark. uniw. republika rolniczy, rolnictwo romański rosyjski rozdział rubel rumuński ruski rzeka rzemieślniczy rzymski sanskryt sądowy skórzany słowiański słowacki słoweński słowiński socjalny socjologiczny, socjologia społeczny starszy stalowy starożytny statystyczny, statystyka stolica stołeczny stowarzyszenie szkoła szkocki szwajcarski szwedzki średnio środkowy światowy tom teatralny, teatr techniczny, technika technologiczny, technologia telefoniczny telegraficzny temperatura towarzystwo turecki ukraiński umiarkowany uniwersytet południowy pedagogiczny, pedagogika perski plastyczny półwysep północny pod nazwą przed naszą erą początek polski portugalski powierzchnia, powiat, powiatowy powszechny poznański prawy prawosławny prowincja pruski prywatny w przenośni pseudonim psychiczny psychologiczny, psychologia publiczny radziecki redaktor, redakcja regionalny religijny, 
religioznawstwo warsz. weln. wet. wewn. węg. wielk. wł. właśc. woj. wojew. wok. wsch. wspólcz. wyd. wydawn. wyzn. zach. zagr. zat. za w. zest. zewn. zool. zw. żart. żegl. żel. żyd. warszawski wełniany weterynaryjny, weterynaria wewnętrzny węgierski wielkość włoski właściwie województwo wojewódzki wokalny wschodni współczesny wydany wydawniczy wyznanie zachodni zagraniczny zatoka zawodowy zestawienie zewnętrzny zoologiczny, zoologia związek żartobliwy żegluga żelazny żydowski  UWAGI I OBJAŚNIENIA WSTĘPNE X Zasady wymowy Podane niżej objaśnienia dotyczą poszczególnych znaków przyjętych w transkrypcji obcojęzycznych nazw geograficznych, nazwisk i zwrotów. Jedynie w transkrypcji nazw angielskich i francuskich użyto kilku znaków specjalnych. Niezależnie np. od faktu, że każda prawie głoska angielska różni się od odpowiedniej głoski w języku polskim, staraliśmy się w miarę możliwości używać znaków polskich. Transkrypcja podana w encyklopedii jest więc transkrypcją uproszczoną. W encyklopedii przyjęto za zasadę nietranskrybowanie nazw, nazwisk i zwrotów w języku niemieckim. Jeżeli ich wymowa przedstawiała wyjątkowe trudności dla Polaka, oddawano te nazwy literami polskimi, bez używania specjalnych znaków. Hasła pochodzące z języków nie używających alfabetu łacińskiego (np. grecki, rosyjski, bułgarski, arabski, hebrajski, chiński, japoński i in.) zostały oddane o tyle ściśle, o ile na to pozwala fonetyka języka polskiego. a — („a“ z dwiema kropkami) — samogłoska szeroka, pośrednia między polskim „a“ i polskim „e", np. Chaplin [częplyn], Mansfield [mąnsfi:ld], backhand [bijkhąnd]; a — („a" ze znakiem ~) — wymawiane nosowo, np. Champlain [szaplę], Banque de France [bak do fr3s]; a — („e“ odwrócone) — samogłoska zredukowana, tj. krótsza i mniej wyraźna niż zwykle „e“, np. Gloucester [glęsta], earl [9:1]; e — samogłoska zwężona, krótka (podobna do niem. 6, lecz nie identyczna), np. Cherbourg [szerbę:r], Bergerac [berżerąk]; ń — („n“ z kropką) — tylnojęzykowe „n“ wymawiane podobnie jak w polskich wyrazach bank, dżungla, np. Bankers Trust [baókaz ...]; o 	— („o" z dwiema kropkami) — samogłoska zwężona, pośrednia między „o“ a „e“, np. Schónberg; Charleroi [szarlóruą], Charmeuse [szarmoz]; t — („t“ kreślone dwa razy) — na oznaczenie wymowy angielskiego „th“ — spółgłoska bezdźwięczna, podobna do seplenionego „s“, np. Bathurst [batast], Firth of Forth [fa:t ew fo:t], Northumberland [no: tąmbaland]; <5 — („d“ kreślone) — na oznaczenie wymowy angielskiego „th“, dźwięczny odpowiednik „t“, podobny do seplenionego „z“, np. Booth [bu:d], Galsworthy [gę:lz°edy], God save the King [god sejw da kyń], Rutherford [rąd?fad]; ii 	— (u z dwiema kropkami) — samogłoska zwężona, pośrednia między „u“ i „i“, np. Diirer, Dubois [diibuą], Hugo [iigę]; ° — („u“ podniesione) — odpowiednik polskiego „ł" wargowego, np. Oise [uaz], Hollywood [hęlynud]; : — (dwukropek) — oznacza, że poprzedzająca go samogłoska jest długa, np. Dawson [do:sn], Corby [kę:by], honneur [oni):r]; — (kropka) pod samogłoską oznacza, że akcent pada na oznaczoną w ten sposób głoskę. PRZEGLĄDY SYNTETYCZNE I TABELE STATYSTYCZNE Nr Do hasła Tytuł Str. 1 111 Afryka Podział teryt., powierzchnia, ludność Afryki ... 8 2 Ameryka Podział teryt., powierzchnia, ludność Ameryki ... 24 3 Astronomia Z historii astronomii 43 4 Australia i Oceania Podział teryt., powierzchnia, ludność Australii i Oceanii . 53 5 Azja Podział teryt., powierzchnia, ludność Azji 53 6 Bawełna Bawełna (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 75 7 Biblioteka Najważn. biblioteki narodowe świata 89 8 Biblioteka Najważn. biblioteki w Polsce 89 9 Budownictwo Niektóre najwyższe budowle świata (w m) 116 10 Cement Cement (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 129 11 Chemia Z historii chemii 135 12 Chopin F. Międzynar. konkursy im. F. Chopina 143 13 Choroby zakaźne Ważniejsze choroby zakaźne 144 14 Ciężar Cięi ary właściwe niektórych substancji 150 15 Ciśnienie Jednostki ciśnienia 151 16 Cukier Cukier surowy (produkcja świat, i ważn. producenci) . . 158 17 Cyfry Cyfry rzymskie 159 18 Cząstki elementarne Cząstki elementarne 166 19 Człowiek rozumny Pochodzenie człowieka. Przegląd odmian, ras i typów . . 171  XI PRZEGLĄDY SYNTETYCZNE I TABELE STATYSTYCZNE Nr Do hasła Tytuł Str. 20 Drewno Pozyskanie drewna w niektórych krajach 197 21 Dziecko Dziecko 210 22 Dziedziczność Dziedziczność i zmienność organizmów 211 23 Energia Jednostki pracy i energii 227 24 Energia Energia elektryczna (produkcja świat, i ważn. producenci) 227 25 Energia Produkcja energii elektrycznej w niektórych krajach . . 227 26 Europa Podział teryt., powierzchnia, ludność Europy ... 235 27 Filozofia Historia filozofii 249 28 Fizyka Z historii fizyki 253 29 Geograficzne odkrycia Ważniejsze odkrycia i podróże geograficzne 281 S0 Glin Glin (produkcja świat, i ważn. producenci) 288 31 Góry Najwyższe góry kontynentów 298 32 Gwiazdy Niektóre najjaśniejsze gwiazdy 312 33 Handel Wywóz niektórych krajów 317 34 Handel Przywóz niektórych krajów 317 35 Handel Rozwój światowego handlu zagranicznego . . • . . . 318 38 Herbata Herbata (powierzchnia uprawy, produkcja świat, i ważn. producenci) 326 37 Hormony Hormony 339 38 Instrumenty muzyczne Podział instrumentów muzycznych 355 39 Jezioro Największe jeziora świata 375 40 Język Języki świata; języki indoeuropejskie; języki semito-chamickie 377 41 Kalendarz Wieczny kalendarz 387 42 Kanał Kanały żeglowne w Polsce 393 43 Kanał Ważniejsze kanały żeglowne świata ... 393 44 Kauczuk Kauczuk naturalny (produkcja świat, i ważn. producenci) . 407 45 Kawa Kawa (produkcja świat, i ważn. producenci) 408 46 Kino Kina w Polsce 415 47 Koleje Długość eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych (w niektórych krajach w 1955) 426 48 Kukurydza Kukurydza (produkcja świat, i ważn. producenci) . . . 470 49 Las Lasy w niektórych krajach 482 50 Liczba Nazwy liczb . 494 51 Literatura Najwybitniejsze i najbardziej znane dzieła literatury obcej 500 52 Lotnictwo Znaki przynależności państw, statków powietrznych . . 508 53 Lotnictwo Transport lotniczy (przewozy pasażerów w niektórych krajach) 508 54 Ludność Ludność w niektórych krajach wg płci 511 55 Ludność Ruch naturalny ludności w niektórych krajach 511 58 Ludność Rozwój ludności niektórych krajów od początku XIX w. 512 57 Łowiectwo Kalendarz łowiecki 521 58 Małżeństwo Małżeństwa i rozwody w niektórych krajach ... 535 59 Matematyka Ważniejsze znaki matematyczne 547 ' 60 Medycyna Zarys historii medycyny 553 61 Metale Ważniejsze własności niektórych metali i stopów . . . 559 62 Miasto Milionowe miasta świata 563 63 Mieszkaniowa kwestia Budownictwo mieszkaniowe w niektórych krajach . . . 568 64 Mieszkaniowa kwestia Zasoby mieszkaniowe w niektórych krajach 566 65 Migracja Migracje 568 66 Moc Jednostki mocy 577 67 Monetarna jednostka Monetarne jednostki 581 68 Muzeum Ważniejsze muzea w świecie 593 69 Muzeum Ważniejsze muzea w Polsce 593 70 Muzyka Muzyka — syntet. przegląd dziejowego rozwoju . . . 595 71 Muzyka Tytuły niektórych dziel muzycznych 596 72 Nagrody międzynarodowe Nagrody Nobla w latach 1901—57 601 73 Nagrody międzynarodowe Międzynarodowe Nagrody Leninowskie 603 74 Nagrody międzynarodowe Międzynarodowe Nagrody Pokoju 604 75 Niemcy Podział administr. Niemiec 622 76 Ochrona przyrody Ochrona przyrody 640 77 Ochrona zdrowia Liczba lekarzy medycyny i łóżek szpitalnych w niektórych krajach 641 78 Okresowy układ pierwiastków Okresowy układ pierwiastków 649 79 Olimpiada Polacy na Olimpiadach w I. 1924—58 652 * 80 Paliwa Wartość opałowa niektórych paliw 676 81 Papier Papier (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 681 82 Pierwiastki chemiczne Pierwiastki chemiczne 701 -33 Pierwsza pomoc Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach 703  PRZEGLĄDY SYNTETYCZNE I TABELE STATYSTYCZNE XII Nr Do basla Tytuł Str. 84 Polska Miasta w Polsce powyżej 100 000 mieszk 731 85 Polska Powierzchnia, ludność, gęstość zaludn. Polski wg woj. . . 731 88 Polska Władcy dawnej Polski 739 87 Prędkość Niektóre prędkości 769 88 Przemysł Główne gałęzie przemysłu 779 89 Pszenica Pszenica (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 787 90 Radio Radiostacje w niektórych krajach 795 91 Radio Radioabonenci w niektórych krajach 795 92 Religia Wyznania na świecie 807 93 Rolnictwo Nawożenie i plony 4 zbóż 820 94 Rolnictwo Udział części świata w produkcji niektórych artykułów rolnych w 1956 r 822 95 Ropa naftowa Ropa naftowa (produkcja świat, i ważn. producenci) . . 823 96 Roślina Przegląd systematyczny świata roślin 828 97 Roślina Ważniejsze rośliny lecznicze 829 98 Rozpuszczalnik Niektóre rozpuszczalniki organiczne 833 99 Ryż Ryż (produkcja świat, i ważn. producenci) 845 100 Rzeka Najdłuższe rzeki świata w km 845 101 Samochód Samochody osobowe w niektórych krajach 854 102 Samochód Samochody osobowe (produkcja świat, i ważn. producenci) 854 103 Samochód Znaki przynależn. państw, pojazdów mechan 854 104 Samogłoski Tabela samogłosek 854 105 Satelita Sztuczne satelity Ziemi 859 106 Słoneczny układ Układ słoneczny 885 107 Spółgłoski Tabela spółgłosek 902 108 Stal Stal surowa (produkcja świat, i ważn. producenci) . . . 904 109 Stal Stal surowa (produkcja w niektórych krajach na 1 mieszk.) 905 110 Stocznia Statki (produkcja w niektórych krajach w tys. BRT) . . 916 111 Stop Ważniejsze stopy metali 918 112 Stratygrafia Stratygraficzna tabela 921 113 Systematyka organizmów Jednostki systematyczne państwa roślin i królestwa zwierząt 937 114 Sztuki plastyczne Rozwój sztuk plastycznych kręgu europejsko-śródziemnomor. 949 115 Tarcica Tarcica (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 968 116 Teatr Teatry i instytucje muz. w Polsce 973 117 Technika Ważniejsze wynalazki 974 118 Telewizja Odbiorniki telewizyjne w niektórych krajach ... 976 119 Temperatura Przeliczanie temperatur (wg różnych skal termometrycznych) 977 120 Topnienie Temperatury topnienia niektórych substancji ... 989 121 Transport Przewozy światowe 994 122 Tunel Najdłuższe tunele świata 1002 123 Twardość Twardość niektórych materiałów 1006 124 Twardość Skala twardości (wg Mohsa) 1007 125 Tworzywa sztuczne Tworzywa sztuczne (produkcja w niektórych krajach) . . 1007 126 Tworzywa sztuczne Niektóre tworzywa sztuczne 1008 127 Tytoń Tytoń (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 1011 128 Umieralność Ważniejsze przyczyny zgonów 1016 129 Unia Francuska Unia Francuska (terytoria, obszar, ludność) 1016 130 Uniwersytet Najważniejsze i najstarsze uniwersytety świata ... 1017 131 Uzdrowisko Ważniejsze uzdrowiska polskie 1021 132 Wełna Wełna (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 1038 133 Węgiel Węgiel kamienny (produkcja świat, i ważn. producenci) . 1042 134 Wieniawski Międzynarod. konkursy im. H. Wieniawskiego ... 1052 135 Witaminy Ważniejsze witaminy 1059 136 Włókienniczy przemysł Tkaniny bawełniane (ważn. producenci) 1065 137 Włókienniczy przemysł Tkaniny wełniane (ważn. producenci) ■ 1065 138 Wodospad Największe wodospady świata 1068 139 Wrzenie Temperatury wrzenia (skraplania) niektórych substancji . 1079 140 Wspólnota Narodów Wspólnota Narodów (kraje, obszar, ludność) ... 1081 141 Wulkan Ważniejsze czynne wulkany 1081 142 Wyspa Największe wyspy świata 1086 143 Ziemia Rozpowszechnienie niektórych pierwiastków na Ziemi w warstwach dostępnych do badań 1102 144 Ziemniak Ziemniaki (produkcja świat, i ważn. producenci) . . . 1102 145 Złoto Złoto (produkcja świat, i ważn. producenci) ... 1104 146 Zodiak Znaki Zodiaku 1106 147 ZSRR Republiki Związkowe ZSRR 1108 148 ZSRR Niektóre wskaźniki rozwoju gosp. i kult. republik Związk. ZSRR 1109  XIII TABLICE JEDNOBARWNE Nr Do hasła Tytuł Str. 149 Związki zawodowe Międzynar. 1 krajowe centrale związków zawodowych . . 1114 150 Zwierzę Przegląd systemat. świata zwierzęcego 1115 151 Żegluga Morska flota handlowa w niektórych krajach ... 1118 152 Żelazo Surówka (produkcja świat, i ważn. producenci) . . . 1119 153 Zycie Długość życia niektórych roślin 1123 154 Zyto Żyto (produkcja świat, i ważn. producenci) 1124 155 — Jednostki miar niektórych krajów poza tekstem 156 — Jednostki miar metrycznych poza tekstem TABLICE WIELOBARWNE Nr Tytuł tablicy Str. Nr Tytuł tablicy Str. I, II Człowiek 	
 176 XI Odznaczenia 	
 683 III Barwy. Druk barwny 	
 192 XII Polskie mundury wojskowe 688 IV Grzyby 	
 192 XIII Polskie stroje ludowe ... 752 V, VI Malarstwo obce 	
 544 XIV Ubiory historyczne 	
 752 VII Malarstwo polskie 	
 560 XV Rośliny chronione 	
 768 VIII Minerały. Kamienie półszlachetne XVI Rośliny lecznicze i trująco 768 i szlachetne 	
 560 XVII Flagi państwowe 	
 . 1120 IX Motylo 	
 672 XVIII Wartość odżywcza pokarmów . . 1120 X Ptaki 	
 672 TABLICE JEDNOBARWNE Nr Tytuł tablicy Str. Nr Tytuł tablicy Str. 1, 2 Afryka; krajobrazy 8 37, 38 Film 	
 288 3, 4 Afryka; ssaki 	
 8 39 Aparatura fizyczna 	
 304 5, 6 Ameryka; krajobrazy . 24 40 Fotografia 	
 304 7 Ameryka; ssaki 	
 24 41 Grecja starożytna; sztuka . 320 8 Australia i Arktyka; ssaki . 24 42 Gotyk 9, 10 Astronomia 	
 48 43 Grafika 	
 336 11 Astronautyka. Rakiety . 48 44 Górnictwo 	
 336 12 Atom; technika atomowa . 48 45 Indie; sztuka. Meksyk; sztuka 400 13 Arktyka. Antarktyda; krajobrazy 64 46 Islam; sztuka 	
 400 14 Australia. Oceania; krajobrazy 64 47 Klasycyzm 	
 416 15—17 Azja; krajobrazy ... 80 48 Kolejnictwo 	
 416 18 Azja Południowa; ssaki 80 49 Łączność 19 Automatyka 	
 96 50 Technologia metali ... 496 20 Aparatura chemiczna . 96 51 Miasto; rozwój historyczny . 512 21, 22 Budownictwo 	
 112 52 Meble 23 Barok 	
 128 53 Aparatura medyczna ... 608 24 Chmury 	
 128 54 Nafta 25 Człowiek, rasy antropologiczne 168 55, 56 Sztuka nowoczesna ... 624 26 Człowiek, typy antropologiczne 168 57—60 Polska; krajobrazy 	
 728 27 Chiny; krajobrazy ... 168 61—63 Polska; sztuka 28 Drogi i mosty 	
 168 64 Polska sztuka ludowa ... 744 29 240 65 Poligrafia 30 Energetyka 	
 240 66 Psy 31—34 Europa; krajobrazy 256 67 Radar 35, 36 Eurazja; ssaki 	
 272 68 Radio  MAPY WIELOBARWNE XIV Nr Tytuł tablicy Str. Nr Tytuł tablicy Str. 69, 70 Rzemiosło artystyczne 882 71, 72 Rzym starożytny; sztuka ... 848 73 Renesans 848 74 Ratownictwo 848 75, 76 Samochody 864 77, 78 Lotnictwo 880 79, 80 Silniki 896 81, 82 Statki i okręty 912 83, 84 Sport 928 85 Sztuka społeczeństw i ludów pierwotnych 960 86 	Sztuka starochrześcijańska i bizantyńska 960 87, 88 Teatr 976 89 Telewizja 1024 90 Tworzywa sztuczne 1024 91, 92 Warszawa 1040 93 Daleki Wschód; sztuka ... 1088 94 Starożytny Wschód; sztuka . . . 1088 95 Urządzenie wnętrz 1104 96 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich; krajobrazy ... 1104 MAPY WIELOBARWNE * Tytuł mapy Str. Afryka (fizyczna) Afryka (polityczna) Ameryka Północna (polityczna) Ameryka Północna (fizyczna) . Ameryka Południowa (fizyczna) Ameryka Południowa (polityczna) Ameryka Środkowa (fizyczna) . Antarktyda Australia (fizyczna) ... Tytuł mapy Str. Australia (polityczna) 64 Azja (fizyczna) 208 Azja (polityczna) 208 Europa (fizyczna) 224 Europa (polityczna) 224 Polska (fizyczna) 736 Polska (polityczna) 736 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (polityczna) 1104 16 16 32 32 32 32 32 32 64 * Z Podręcznego Atlasu Świata L. Ratajskiego. Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa. MAPY W TEKŚCIE Nr Tytuł mapy Str. 1 Starożytny Wschód 49 2 Starożytne Ateny 50 3 Austria 55 4 Belgia, Holandia, Luksemburg ... 78 5 Berlin 83 6 Bliski Wschód 96 7 Bułgaria 118 8 Chiny 138 9 Czechosłowacja 167 10 Podboje Dżyngis-chana 214 11 Egipt 218 12 Europa w 1914 r 236 13 Europa w 1938 r 237 14 Finlandia, Szwecja, Norwegia (Skandynawia) 251 15 Francja 261 16 Podboje Franków 264 17 Trójmiasto: Gdańsk, Gdynia, Sopot . . 277 18 Odkrycia geograficzne 280 19 Grecja starożytna SOI 20 Grecja 301 21 Bitwa pod Grunwaldem 307 22 Hiszpania i Portugalia 333 23 Hodowla zwierząt w świecie ... 335 24 Indie, Pakistan, Birma 350 25 Istanbul 360 Nr Tytuł mapy Str. 26 Najważniejsze języki świata ... 376 27 Jugosławia, Albania 381 28 Podboje arabskie 388 29 Bitwa pod Kannami 394 30 Strefy klimatyczne świata 420 31 Państwa kolonialne i ich obecne posiadłości 429 32 Kraków 455 S3 Królestwo Polskie 460 34 Wyprawy krzyżowe 465 35 Księstwo Warszawskie 467 36 Zasięg zlodowacenia w epoce lodowcowej 504 37 Londyn 508 38 Gęstość zaludnienia w świecie . . . 511 39 Łódź 522 40 Moskwa 587 41 Europa za Napoleona I 606 42 Niebo północne 61S 43 Niebo południowe 619 44 Niemcy 621 45 Nowy Jork 634 46 Opady atmosferyczne w świecie . . . 655 47 Paryż 686 48 Bogactwa mineralne Polski ... 730 49 Przemysł ciężki w Polsce 732 50 Przemyśl lekki w Polsce 733  £S»2ggg« S S! £ 8 XV Nr Tytuł mapy Str. 51 Rolnictwo w Polsce 734 52 Polska za Chrobrego 738 Polska w okresie rozbicia dzielnicowego . 738 Polska za Jagiellonów 739 Rozbiory Polski 740 Udział Polskich Sił Zbrojnych w II wojnie światowej 747 Powstanie kościuszkowskie ... 760 Powstanie listopadowe 760 Powstanie styczniowe 761 Powstanie warszawskie 761 Poznań 762 Przemyśl ciężki w świecie 780 Regiony i grupy etnograficzne Polski . 805 Rozpowszechnienie najważniejszych religii w świecie 807 65 Główne obszary zbożowe świata . . . 821 66 Uprawy techniczne, owoce i używki w świecie 821 67 Państwo rosyjskie w czasach nowożytnych 825 63 Rumunia 839 MAPY W TEKŚCIE Tytuł mapy Str. 69 Starożytny Rzym 847 70 Imperium rzymskie 848 71 Słowiańszczyzna w IX w 887 72 Stany Zjednoczone Ameryki ... 908 73 Surowce mineralne w świecie ... 931 74 Surowce energetyczne w świecie . . . 932 75 Szczecin 940 76 Szwajcaria 953 77 Górny Śląsk 956 78 Tatry 971 79 Tokio 987 80 Warszawa 1033 81 Węgry 1044 82 Europa po Kongresie Wiedeńskim . . 1048 83 Wielka Brytania 1049 84 Włochy 1062 85 I Wojna światowa; front wschodni . . 1070 86 I Wojna światowa; front zachodni . . 1071 87 Kampania wrześniowa 1939 r 1072 88 II wojna światowa 1074 89 Wrocław 1079 Objaśnienia znaków na mapach w tekście a MIASTA ponad 1 min 3 ® MIASTA „ 500 tys.S . ■. kanały o Mlasla »» 100 tys. • szczyty o Miasta poniżej 100 tys.f" X przełęcze granice państwowe .% ruiny granice administracyjne lasy, parki 11 ii koleje i tunele giry autostrady  a: 1) łlteia alfabetu lac.; 2) symbol jednostki ar; 3) muz. szósty dźwięk -►skali (naturalnej). Zob. też kamerton. A, symbol jednostki amper. A, symbol jednostki angsztrem. AAR, lewy, najdłuższy dopływ Renu w Szwajcarii, dl. 280 km; wypływa z lodowców Alp Berneńskich. AARON (Aron) [hebr.], wg Biblii brat Mojżesza, pierwszy kapłan żydowski. ABADAN, m. i port w Iranie nad Zat. Perską; 256 500 mieszk. (1955); olbrzymie rafinerie ropy naft. połączone rurociągiem z roponośnymi polami Chuzistanu; eksport ropy naftowej. ABAI KUNANBAJEW Ibrahim (1845—1904), poeta kazachski; twórca nowoż. literatury kazach. i współcz. języka lit. Poematy Przypowieść o Azimie, Iskander. ABAKAN, m. w ZSRR, ośrodek adm. Chakaskiego Obwodu Autonom. (Syberia Zach.); 13 500 mieszk. (1939); kombinat mięsny; fabr. mebli. ABAKUS [gr.], płyta umieszczona poziomo, stanowiąca najwyższą część głowicy kolumny. Zob. też głowica i porządek architektoniczny. ABBAS I WIELKI (1557—1628), szach pers. od 1587 z dynastii —Safawidów; twórca nowocz. państwa pers.; przywrócił mu jedność i świetność. ABBASYDZI, dynastia kalifów (750—1258) wywodząca się od Abbasa, krewnego Mahometa; stolicą ich był Bagdad. ABBAZIA -Opatija. ABBE Ernst (1840—1905), fizyk i astronom niem.; stworzył naukowe podstawy budowy przyrządów optycznych; współwłaściciel i kierownik zakładów Zeissa. ABBEVILLE [abwjl], m. w pn.-wsch. Francji (Pikardia); 19 500 mieszk. (1954); przemysł włókien.; port na rz. Sommie, ważny węzeł komunikacyjny. ABCHASKA ASRR, rep. autonom. w Gruzińskiej SRR; 8700 km*, 394 000 mieszk. (1956); stoi. Suchumi; uprawa: cytrusowych, tytoniu (I miejsce w ZSRR), herbaty, winorośli, owoców połudn.; przemysł drzewny, spoż.; liczne kąpieliska czamomor. (Gagra, Gudauti, Achali-Afoni, Gulripszi). ABD-EL-KADER (1808—88), emir arab., przywódca walk niepodległościowych przeciwko Francuzom w Algerze 1832—47; pokonany, zmarł na wygnaniu. ABD-EL-KRIM (ur. 1881), przywódca marok. szczepu Rifenów w walce przeciwko kolonizatorom hiszp. i fr.; od 1922 szef powstałego w wyniku zwycięskich walk państwa Rif; 1926 zwyciężony i skazany na zesłanie; 1947 zbiegł do Egiptu. ABDERA, m. w staroż. Grecji (Tracja); mieszkańcy jej słynęli z głupoty, mimo że była ojczyzną Demolcryta i Protagorasa. ABD ER-RAHMAN III, władca kalifatu kordoweńskiego 912—61; jego panowanie osiągnęło szczyt świetności; 929 przyjął tytuł kalifa. ABDOLHAKK HAMID TARCHAN (1852—1937), dyplomata, dramaturg i największy poeta turecki. ABDULHAMID II (1842—1918), sułtan tur. 1876— 1909, despota, zdetronizowany przez rewolucję młodoturecką. ABDULLAH (1880—1951), 1921—48 emir, następnie król Transjordanil, zamordowany w Jerozolimie. ABDYKACJA [łac.J, zrzeczenie się władzy przez panującego; w Polsce a. Jana Kazimierza 1668, Augusta II 1707, Stanisława Leszczyńskiego 1735 i Stanisława Augusta 1795 ABECADŁO -alfabet. ABEL [hebr.J, wg Biblii drugi syn Adama i Ewy; zabity przez brata Kaina. ABEL Niels Henrik (1802—29), matematyk norw.; badania nad teorią równań algebraicznych; wspólnie  1z C. G. J. Jakobim stworzył podstawy teorii funkcji eliptycznych. ABELARD [abelą:r] Pierre (1079—1142), teolog i filozof fr., twórca —konceptualizmu; występował przeciwko ślepej wierze; dwukrotnie potępiony przez kościół; historia jego miłości do Heloizy przeszła do literatury; Historia moich niedoli. Sic et Non (Tak 1 nie). AÉENDROTH Hermann (1883—1956), dyrygent niem., ceniony odtwórca dzieł klasyków. ABERDARE [abodęe], m. w W. Brytanii (Walia); 40 900 mieszk. (1951); kopalnie węgla kamiennego. ABERDEEN [âbsdj:n], George Hamilton hr. Gordon (1784—1860), ang. polityk, przywódca konserwatystów, kilkakrotny minister spraw zagr., 1852—55 premier. ABERDEEN [abedjm], m. i port w W. Brytanii (pn. Szkocja); 182 700 mieszk. (1951); zw. miastem „granitowym“ (w pobliżu kamieniołomy); wiele zabytkowych budowli granit: katedra z XIII w., most z XIV w. i in.; uniwersytet z 1494; stare centrum rybackie Szkocji; przemysł rybny i wełniany. ABERRACJA [łac.]: 1) fiz. wada soczewki lub układu optycznego (np. obiektywu) powodująca zniekształcenie lub nieostrość obrazu; a. sferyczna, gdy wychodzące z jednego punktu promienie, przechodząc przez soczewkę w pobliżu jej obwodu, nie skupiają się w tym samym punkcie co promienie przechodzące przez soczewkę w pobliżu jej osi opt.; a. sferyczną można usunąć przez zmianę kształtu soczewki lub zastosowanie układu złożonego z kilku soczewek różnego kształtu i z różnych gatunków szkła; a. chromatyczna powstaje wskutek rozszczepienia w soczewce światła białego; silniej załamywane promienie niebieskie przecinają się w innym punkcie aniżeli słabiej załamywane promienie czerwone; a. chromatyczną usuwają tzw. achromaty; 2) astr. pozorne odchylenie położenia obserwowanej gwiazdy od jej położenia rzeczywistego wskutek ruchu Ziemi (dziennego, rocznego); a. dzienna wynosi ok. 1/3", a roczna — ok. 20"; 3) med., psych, zboczenie, odchylenie od normalnego stanu umysłu, obłęd. ABERYSTWYTH [aberystuyt], m. w W. Brytanii (pd. Walia); uzdrowisko i kąpielisko mor. nad Zat. Cardigan; 9300 mieszk. (1951); uniwersytet z 1872. ABICIIT Henryk (1835—63), poi. działacz polit., członek organizacji emigracyjnych w Londynie; 1862 przybył do kraju jako emisariusz; w czasie przygotowań do napadu na pocztę w Garwolinie po zbrojnym oporze aresztowany i stracony. ABIOGENEZA — samorództwo. ABIOTYCZNY [gr.], dotyczący czynników nieożywionych, które wpływają na organizmy. Zob. też biotyczny. ABISALNY [gr.], głębokomorski (poniżej 1000 m); a. strefa, a. osady. 'strefci litoralna strefa nerytyczna Strefa 
batiaLna ¿1 §1 strefa <Nii abLsalna Strefy osadowe mórz i oceanów 1 Mała Enc. Powsz. PWN  ABISYNIA 2 ABISYNIA (Etiopia), cesarstwo w pn.-wsch. Afryce, na Wyż. Abisyńskiej; wraz ze sfederowaną Erytreą 1 184 000 km*, 18 000 000 mieszk. (1955) 	pochodzenia chamito-semickiego; stoi. Addis Abeba; kraj wyżynny, góry wulkaniczne; w lecie deszcze, w zimie okres suszy; rzeki (Nil Błękitny, Atbara, Sobat) o silnie zmiennych wodostanach; w dolinach lasy zwrotnik.; na wysokich stokach uprawa kawy; na wyżynie stepy; uprawa pszenicy, winorośli; hod. bydła; górnictwo złota i platyny; gł. m.: Aksum (dawna stoi.), Diredaua, Harar, linia kol. z Somali Fr. do Addis Abeby. Ustrój; Monarchia konstyt., konstytucja z 1931; parlament dwuizbowy (Senat i Izba Niższa); dziedziczny cesarz sprawuje władzę niemal absolutną; prowincjami zarządzają namiestnicy. Historia: W starożytności uzależniona od Egiptu politycznie (okresowo), a zwłaszcza kulturalnie; kolonizacja A. przez ludy pd.-arab. i kontakty z Bizancjum; I—VII w. cesarstwo Aksum; w IV w. wprowadzenie chrześcijaństwa, które w VII w. przyjęło formę monofizytyzmu (kościół koptyjski); w wyniku zajęcia Egiptu przez Arabów (VII w.) utrata łączności z kulturą chrześc.; XVII—XVIII w. rozpad A. na małe państewka feudal.; właściwe rządy przejęli namiestnicy (rasowie) państw Tigre, Amnara, Szoa — władza negusa negesti (króla królów) była nominalna; zjednoczyli państwo i wzmocnili swą władzę w XIX w. cesarz Teodor II i Menelik II; próby penetracji ze strony Włoch (zajęcie Erytrei 1882) i Anglii doprowadziły do ciężkich walk (1868 zwycięstwo Anglików, 1896 klęska Włochów pod Aduą), niepodległość państwa została jednak utrzymana; 1931 ces. Haile Selassie wprowadził ustrój parlamentarny: 1935/36 A. uległa najazdowi faszystowskich Włoch i pozostawała pod okupacją wł. do 1941; po odzyskaniu niepodległości zawarła sojusz z Anglią, a 1953 pakt wojskowy z USA. ABISYNKA, rodzaj -»-studni. ABISYŃCZYCY — Etiopowie. ABITURIENT [łac.], uczeń kończący szkolę średnią, maturzysta. ABLACJA [łac.], zmniejszanie się masy lodowca wskutek topnienia, parowania i spłukiwania lodu przez deszcz; terminu a. używa się również do oznaczenia denudacyjnej działalności wody na powierzchnię ziemi. ABLECIER, sadzonka zielna. ABLUCJA [łac.]: 1) w kościele kat obmycie kielicha i palców kapłana winem i wodą po komunii podczas mszy św.; 2) u muzułmanów obrzędowe obmywanie się przed modlitwą. ABNEGACJA [lac.], wyrzeczenie się, niedbanie 0 własne przyjemności, wygody, korzyści, o swoją powierzchowność. Abo -»-Turku. ABOLICJA [łac.], zbiorowy akt łaski w postaci nakazu niewszczynania lub umorzenia postępowania karnego w stosunku do pewnych kategorii przestępstw lub przestępców; uchwalany zwykle razem z amnestią. ABOLICJONIZM [łac.], ruch społ.-polit. w Ameryce Pn. walczący przed 1863 o zniesienie niewolnictwa Murzynów. ABORDAŻ [fr.]: 1) nie zamierzone zderzenie się dwóch statków podczas wymijania lub zbliżania; 2) 	dawniej manewr wojenny polegający na sczepieniu się przy pomocy haków," bosaków i lin z okrętem nieprzyjacielskim i walce wręcz z jego załogą. ABORT [łac.], przerwanie ciąży; w Polsce prawnie dopuszczalne, jeżeli przemawiają za tym wskazania lekarskie lub trudne warunki życiowe kobiety ciężarnej oraz jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku przestępstwa; zabiegu może dokonać tylko lekarz. AB OVO [łac. od jaja], od początku. ABRAHAM [hebr.], Abram — wg Biblii syn Teracha, ojciec Izaaka; koczownik, biblijny przodek Żydów. ABRAHAM Władysław (1860—1941), historyk prawa kość., prof. Uniw. Lw.; Organizacja Kościoła u) Polsce do poi. w. XII, Zawarcie małżeństwa w pierwotnym prawie polskim. ABRAHAMOWICZ Dawid (1843—1926), polityk konserwatywny; poseł grupy -»-Podolaków do sejmu galic. 1 ^parlamentu wiedeńskiego; 1907—09 minister dla Galicji; 1919—22 poseł na sejm. ABRAKADABRA, słowo nie ustalonego pochodzenia i znaczenia, któremu w starożytności i średniowieczu przypisywano magiczną moc; ryto je na amuletach. ABRAMOWICZ Szalom-Jakow, pseudonim lit. Men- dele Mocher Seforim (1836—1917), klasyk literatury żyd. działający w Rosji; powieści satyryczne; Szkapa, Don Kiszot żydowski, tłumaczone na język poi. przez Klemensa Junoszę. ABRAMOWSKI Edward (1868—1918), działacz polit., psycholog, socjolog; członek II Proletariatu 1889; współzałożyciel PPS 1892; początkowo bliski marksizmowi, później od niego odszedł i głosił utopijną teorię „socjalizmu bezpaństwowego“, bliską anarchizmowi; gorący zwolennik spółdzielczości, stworzył podstawy polskiej odmiany -»-kooperatyzmu; prace z psychologii pamięci; od 1915 prof. psychologii Uniw. Warsz.; Socjalizm a państwo, Idee społeczne kooperatyzmu. ABRAZJA [fr.], proces niszczenia brzegów mor. przez falowanie i przypływ; w wyniku a. powstaje równina nadbrzeżna (plaża) zw. platformą abrazyjną lub urwisko nadbrzeżne (-»-faleza). E. Abramowski ■ faleza powierzchnia pierwotna poziom przypływu jpojiom odpływu ^piaffor^a akumulacyjna platforma abrazyjna Niszczenie wysokich brzegów przez fale morskie. Platforma abrazyjna i akumulacyjna ABREWIACJA, abrewiatura [łac.] — skróty w piśmie w celu zaoszczędzenia miejsca, użycie znaków ABRUZZI E MOLISE (Molise), dzielnica w środk. Włoszech; 15 228 km*, 1 694 000 mieszk. (1954); górzysta; lasy i pastwiska; w dolinach uprawa pszenicy, winorośli, oliwek; złoża boksytów; gł. m. L’Aquila, Campobasso, Pescara. ABRUZZY, góry wapienne, najwyższa część Apeninów na wsch. od Rzymu, między rz. Tronto i Sangro; najwyższy szczyt A. i całego płw. Monte Corno (2914 m) w masywie Gran Sasso; malownicze formy krasowe. ABSALON, w St. Testamencie syn Dawida, zbuntowany przeciw ojcu. ABSCES -»-ropień. ABSENCJA [łac.], nieobecność. ABSOLUT [łac.], to, co istnieje niezależnie od wszystkich warunków; filoz.: 1) to, co istnieje samo przez się, a nie dzięki jakiejś przyczynie zewnętrznej; 2) Bóg pojęty jako wieczny, niezmienny i nieograniczony byt doskonały. Absolutny, bezwzględny, od niczego niezależny, nieograniczony, zupełny. ABSOLUTNA WYSOKOŚĆ, bezwzględna wysokość — wysokość w prostej linii ponad poziom morza. ABSOLUTORIUM [łac.]: 1) zatwierdzenie przez organ naczelny (sejm, ogólne zebranie członków organizacji) sprawozdania z działalności finansowej organu wykonawczego (rządu, zarządu), połączone z uznaniem tej działalności za prawidłową; 2) świadectwo ukończenia studiów wydawane przed złożeniem egzaminów dyplomowych. ABSOLUTUM DOMINIUM [łac ], władza absolutna; w Polsce XVI—XVIII w. termin, którym szlachta określała każde dążenie króla do wzmocnienia swej władzy. ABSOLUTYZM, forma władzy monarchicznej, w której panujący ma władzę prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą oraz nie jest odpowiedzialny przed społeczeństwem. Monarchie absolutne w Europie od XVI do XIX w. opierały się na feudałach i bogatym mieszczaństwie. Zob. też monarchia. ABSOLWENT [lac.], ten, kto ukończył szkołę lub uczelnię. ABSORBER -»-absorpcyjna płuczka. ABSORPCJA [łac.], ogólnie wchłanianie: 1) rozpuszczanie substancji (przede wszystkim gazu) w całej objętości substancji pochłaniającej (ciała stałego lub cieczy), np. tlenu w wodzie; 2) a. promieni, po 3 chlanianie przez materię przechodzącego przez nią -►promieniowania; 3) astr. a. raiędzygwiazdowa, pochłanianie i rozpraszanie światła gwiazd przez -►materię międzygwiazdowa; utrudnia nieraz wyznaczanie ich odległości; 4) fizjol. u zwierząt wchłanianie cieczy lub gazów przez skórę albo błony śluzowe, a u roślin przez tkanki okrywające. ABSORPCYJNA PŁUCZKA, urządzenie (w przemyśle zw. również absorberem) lub specjalne naczynie szklane wypełnione cieczą (w laboratoriach), w którym zachodzi absorpcja (rozpuszczanie) gazu lub pewnych jego składników, np. rozpuszczanie tlenków azotu w wodzie prowadzące do otrzymania kwa-, su azotowego, lub wyodrębnianie amoniaku z gazu świetlnego. ABSTRAKCJA [lac. odłączenie, oderwanie], filoz. czynność umysłu polegająca na wydzielaniu w myśli pewnych cech charakterystycznych danej rzeczy i rozpatrywaniu ich osobno, w oderwaniu od innych cech, z którymi się w danej rzeczy łączą. ABŚTRAKCJONIZM [łac.], antyrealistyczna tendencja w plastyce XX w. przeciwstawiająca się odtwarzaniu lub naśladowaniu zewnętrznej rzeczywistości; gł. treścią staje się indywidualnie ujęty układ linii, płaszczyzn lub plam barwnych; za twórcę uważa się -►W. Kandinsky’ego; a. wiąże się z kubizmem, futuryzmem i ekspresjonizmem. ABSTRAKCYJNE RZECZOWNIKI —rzeczownik. ABSTYNENCJA [łac.], powściągliwość, umiarkowanie, wstrzemięźliwość. ABSURD [lac.], niedorzeczność; sąd, powiedzenie, rzypuszczenie najoczywiściej nieprawdziwe, samo soie przeczące; absurdalny, niedorzeczny, oczywiście nieprawdziwy, nieprawdopodobny. ABSYDA —apsyda. ABSYDOW LINIA, prosta łącząca punkty —perihelium i — aphelium orbity ciała niebieskiego. ABSYDY [gr.], dwa punkty orbity ciała niebieskiego, w których jest ono najdalej lub najbliżej od ciała obieganego; w przypadku planet są to aphelium i perihelium; w przypadku Księżyca — apogeum i perigeum; w przypadku gwiazd podwójnych — apastron i periastron (w odniesieniu do gwiazdy głównej). ABSYNT [gr.], napój alkohol., nalewka spirytusowa na aromat ziołach (anyżek, dzięgiel, kolendra, piołun). ABU BEKR (573—834), kalif od 632, pierwszy z 4 kolejnych następców Mahometa i jego teść. ABUKIR, port w Egipcie przy ujściu Nilu do M. Śródziemnego; 1798 w bitwie mor. flota ang. admirała Nelsona zniszczyła flotę fr. ABU’L-ABBAS, pierwszy kalif z dynastii Abbasydów 750—4; na skutek krwawej rozprawy z członkami dynastii Omajjadów otrzymał przydomek as-Saffah, tj. Rozlewca krwi. ABULIA [gr.], osłabienie woli. ABU NUWAS (II poł. VIII w.), arab. poeta-liryk z czasów kalifa Haruna al-Raszyda, związany z jego dworem; panegiryki, elegie, satyry, erotyki, a zwłaszcza pieśni sławiące wino. AB URBE C'ONDITA [łac. od założenia miasta (tzn. Rzymu)]: 1) początek ery rzym. (753 p. n. e.); 2) 	tytuł dzieła Liwiusza; 3) przenośnie: od początku. ABU SIMBEL, miejscowość nad Nilem (między 1 i 2 kataraktą) słynna z 2 wykutych w skale świątyń z czasów Ramzesa II (XIII w. p. n. e.), ozdobionych ogromnymi (20 m) posągami. ABUTILON, Abutilón hybridum, ozdobna roślina doniczkowa z rodziny ślazowatych; pochodzi z Brazylii. ABYDOS (obecnie Arabat el Madfuna), miejscowość w Egipcie słynna z ruin świątyni z czasów Sethosa I i Ramzesa II (XII w. p. n. e.) oraz z napisu hieroglif icznego zw. Tablicą z Aby dos. Ac, symbol pierwiastka chem. aktynu. a. 	C. [łac., skr. ante Christum (natum)], przed narodzeniem Chrystusa, przed początkiem ery chrześcijańskiej. ACADÉMIE FRANÇAISE —Institut de France. A CAPPELLA [wł.], styl utworów chóralnych bez akompaniamentu instrumentalnego. ACAPULCO [akapylko], m. port. w pd.-zach. Meksyku, nad Pacyfikiem; 28 000 mieszk. (1950); eksport: kawa, cukier, bawełna, owoce podzwrotnikowe. ACCELERANDO [wl., aczelerando], muz. przyśpicszsiac. ACCRINGTON [ąkryńtan], m. przem. w W. Brytanii (Anglia — Lancashire); 40 700 mieszk. (1951); przemysł baweln.; budowa maszyn włókien.; kopalnie węgla. ACHMED ZOGU ACENAFTEN, węglowodór aromatyczny, jeden ze składników smoły węglowej; ciało stale, krystaliczne; surowiec do wyrobu barwników. ACETALE, związki alkoholi z aldehydami; ciecze bezbarwne, o milej woni; znajdują się w starych winach i nierektyfikowanym alkoholu. ACETANILID, antyfebryna — związek org.; białe krystaliczne blaszki; środek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy, używany obecnie tylko w weterynarii. ACETOFENON CeHs • CO • ĆHs, najprostszy keton tluszczowo-aromatyczny; ciało krystaliczne o przyjemnym zapachu siana; dawniej środek nasenny (hypnon). ACETON, dwumetyloketon — najprostszy i najważniejszy keton alifatyczny; ciecz lotna o charakterystycznym zapachu; znajduje się w produktach suchej destylacji drewna; stosowany jako rozpuszczalnik żywic i lakierów oraz do syntez organicznych (chloroform i in.). ACETONEMIA [łac.-gr.]: 1) med. wzmożona zawartość acetonu we krwi; 2) wet. choroba przemiany materii u krów wysokomlecznych, przebiegająca najczęściej wśród objawów niestrawności; we krwi i moczu chorych zwierząt występują duże ilości acetonu. ACETYL, —CO • CH3 grupa acetylowa — jednowartościowy rodnik kwasowy wywodzący się od kwasu octowego. ACETYLEN CH=CH, najprostszy węglowodór nienasycony o potrójnym wiązaniu; gaz bezbarwny, dość łatwo rozpuszczalny w wodzie, najłatwiej w acetonie; działa narkotycznie; a. techniczny ma b. nieprzyjemny zapach; otrzymuje się go na wielką skalę przez rozkład karbidu wodą; ważny surowiec w przemyśle org. (kauczuk syntetyczny, włókna sztuczne i in.); używany jest w palnikach acetylenowo-tlenowych (do spawania oraz do cięcia metali), a także do oświetlania. ACETYLOCELULOZA, octan celulozy — trudno palna, bezwonna substancja, stosowana do wyrobu błon film., sztucznego jedwabiu (octanowego), drobnej galanterii itp. Zob. też celon. ACETYLOCHOLINA, hormon tkanki nerwowej, biorący udział w przenoszeniu bodźców nerwowych; a. 	rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, pobudza czynności gruczołów, np. wywołuje obfite wydzielanie śliny. ACETYLOOCTOWY KWAS, związek z grupy ketonokwasów; bezbarwna, b. nietrwała ciecz; trwałe są jego estry, zwłaszcza ester etylowy, często stosowany w syntezie organicznej. ACFTU —związki zawodowe (tabela). ACHAJA, kraina w Grecii (pn. Peloponez); 3019 km*, 228 300 mieszk. (1951); żyzna kraina roln. (winorośl na wyrób rodzynek, cytryny, oliwki), w górach hodowla (owce, kozy); stoi., gl. port i ośrodek przem. Patras. — W starożytności większe znaczenie uzyskała w okresie hellenizmu (IV/III—I w. p. n. e.), kiedy poystał Związek Achajski; od 146 p. n. e. stanowiła nazwę prowincji rzym. obejmującej całą Grecję. ACHAJ O WIE; najstarszy szczep gr. przybyły na teren Grecji ok. 2000 p. n. e.; twórcy kultury mykeńskiej; wyparci w XII w. p. n. e. przez Dorów do Achai i na wybrzeże Azji Mn.; u Homera nazwa wszystkich Greków. ACHEMENIDZI, dynastia królów pers. pochodząca od Achemenesa; panowała 559—331 p. n. e., tj. do podboju państwa przez Aleksandra W.; gl. przedstawiciele: Cyrus, Dariusz I, Kserkses, Artakserkses I. ACHERONT -Hades. ACHESON [ączysn] Dean Gooderham (ur. 1893), polityk amer., działacz partii demokr., podsekretarz stanu 1945—47, sekretarz stanu 1949—53, rzecznik agresywnej polityki wobec ZSRR i Chin Ludowych. ACHILLES, bohater —Iliady, syn Peleusza (stąd przydomek Pelida) i Tetydy; wg podania całe ciało, z wyjątkiem pięty, miał odporne na rany (stąd ,.pięta Achillesa"): zginął ugodzony w piętę strzałą Parysa. ACHILLESOWE ŚCIĘGNO, anat. mocne spłaszczone ścięgno łączące mięśnie łydki z guzem kości piętowej. ACHMATOWA Anna A., właśc. Gorienko (ur. 1888), poetka ros. z grupy akmeistów; subtelna liryka erotyczna oraz wiersze o mglistej kościelno-rel. symbolice i posępnym nastroju. ACHMATOWICZ Osman (ur. 1899), prof. chemii org. Uniw. Warsz., członek koresp. PAN, członek Międzynar. Rady Naukowej „Tetrahedron"; prace z chemii terpenów, alkaloidów i preparatywnej chemii organicznej. ACHMED ZOGU (ur. 1895), polityk albański, 1922—24 premier, od 1925 prezydent republiki; 1928—39 król Albanii; wygnany przez wł. okupantów. I* ACHROMAT 4 Achromat ACHROMAT [gr.], układ optyczny praktycznie nie wykazujący aberracji chromatycznej; złożony co najmniej z 2 soczewek, każda z innego gatunku szkła, 0 różnym współczynniku załamania światła. ACHROMÂTYNA [gr.], nie barwiąca się substancja jądra komórkowego; obecnie termin mało używany. ACHTUBA, rz. w ZSRR, 1. odnoga dolnej Wołgi, dl. 520 km; oddziela się powyżej Stalingradu; płynie równolegle do Wołgi; wpada do M. Kaspijskiego. ACHUNDOW Mirza Fatali (1812—78), pisarz azerbajdż., gł. dramaturg; jego komedie zyskały mu przydomek , .Moliera Wschodu*; Hadii tiara, Alchemik Mułla Ibrahim Ohalil, Wezyr Sarabskiego chanatu. ACHYLIA GASTRICA -»bezsoczność. ACIREALE [aczireąle], m. we Włoszech (Sycylia), 39 200 mieszk. (1951); zdrojowisko siarczano-radioaktywne. ACONCAGUA [akonkągua], wygasły wulkan w pd. Andach na granicy Chile 1 Argentyny; wys. 7055 m; 1934 zdobyty przez Polaków pn. ścianą. ACOSTA Uriel (Gabriel) (1590—1640), myśliciel żyd., od 1620 w Amsterdamie; za próby zreformowania judaizmu poddany publicznemu biczowaniu w synagodze 1640; zmarł śmiercią samobójczą; Wizerunek własny. ACQUI [ąkui], m. w pn. Włoszech (Piemont); 9600 mieszk. (1956); znane uzdrowisko; źródła siarCZaACTA APOSTOLICAE SEDIS [łac.], wydawany od 1909 dziennik urzędowy Stolicy Apostolskiej, w którym się ogłasza zarządzenia i sprawozdania z jej działalności. ACTA SANCTORUM [łac.], życiorysy świętych oparte na źródłach hist.; publikację ich rozpoczął 1643 jezuita Jan Bolland, a kontynuują jego następcy —bollandyści. ACTH, corticotropin — hormon przedniego płata przysadki mózgowej; reguluje wytwarzanie hormonów kory nadnerczy; stosowany m. in. w ostrej i przewlekłej chorobie gośćcowej. ACTIO [łac.], skarga, -»powództwo, sposób dochodzenia uprawnień przed sądem. ACTION FRANÇAISE [aksją fr8sę:z], nacjonalistyczne, monarchistyczne i antysemickie stronnictwo fr., zał. 1899, rozwiązane przez rząd fr. 1936; od 1908 wydawało dziennik o tej samej nazwie; przywódcy: Ch. Maurras i L. Daudet. ACYDOFITY, kalcyfoby — rośliny wymagające gleb kwaśnych, a unikające wapiennych (zasadowych), np. turzyce, wrzos, bagno, borówki, wełnianka. Zob. też kalcyfile. ÂCYDYMETRIA [łac.-gr.], jedna z metod chem. analizy -»objętościowej; polega na zobojętnianiu kwasów za pomocą mianowanych roztworów zasad w obecności odpowiednio dobranych wskaźników, ACYKLICZNE ZWIĄZKI -»alifatyczne związki. ACYL, ogólna nazwa org. -»rodników kwasowych o wzorze R • CO— (R oznacza alkil lub aryl). A. D. [łac. Anno Domini], w roku Pańskim. AD ABSURDUM [łac.], doprowadzić rozumowanie czy twierdzenie do niedorzeczności. AD ACTA (aa) [łac.], do akt; sposób oznaczania dokumentów przeznaczonych do przechowania. ADAGIO [wł adadżio], muz.: 1) powoli; 2) określenie tytułowe utworu muz. lub jego części o tempie powolnym. ADALBERG Samuel (1868—1939), autor najobszerniejszego w lit. poi. zbioru przysłów; Księga przysłów, przypowieści i wyraień przysłowiowych polskich. ADALINA, związek org. zawierający brom; ma postać białego krystalicznego proszku; środek uspokajający o słabym działaniu nasennym. ADÂM [adam], architekci ang. : 1) James (1730—94); 2) Robert (1728—92), brat J. — twórcy klasycystycznego nurtu w ang. architekturze i sztuce dekor. II poi. XVIII w., zw. stylem Adamów. ADAMASZEK, jednobarwna jedwabna, lniana lub bawełniana tkanina dwustronna o wzorze matowym po jednej, a błyszczącym po drugiej stronie; używana zwłaszcza w XVII i XVIII w. ADAMCZEWSKI Stanisław (1883—1952), historyk lit. poi.; książka o Żeromskim Serce nienasycone (wyd. 2 zmienione: Sztuka pisarska Żeromskiego). ADAM DE LA HALLE [ada dla ęl], lub de Bossu (1250 — ok. 1288), poeta i dramaturg fr. liryki, poemat epicki, dramaty (Le Jeu de la Feuillée). ADAMELLO, masyw górski w Alpach Włoskich na pn od jez. Garda; szczyt A. (3564 m); lodowce. ADAMICI [od Adama], heretycy II w., którzy, nawracając do stanu pierwotnej czystości, odprawiali nabożeństwa nago i nie uznawali małżeństw; podobne poglądy głosili a. austriaccy i czescy w w. XVIII i XIX. ADAMIECKI Karol (1866—1933), prof. Politechniki Warsz.; badał naukowe podstawy organizacji pracy zespołowej, 1925 zorganizował Instytut Naukowej Organizacji Pracy w Warszawie. ADAMPOL [tur. Polenes], osada poi. w Azji Mniejszej, w pobliżu Konstantynopola, założona 1835 przez księcia Adama Czartoryskiego. ADAMS [adamz]: 1) John (1735—1825), drugi prezydent SŁ Zj. Am. Pn. 1797—1801; prawnik, pisarz, przedstawiciel partii federalistów; 2) John Quinct (1767—1848), syn poprz., szósty prezydent St. Zj. Am. Pn. (1825—29); początkowo związany z federalistami, następnie z partią republikańską. ADAMSKI Stanisław (ur. 1875), biskup katowicki (śląski); działacz Chrzęść. Demokracji (gł. w Poznańskiem), organizator spółek zarobkowych, 1919—22 poseł na sejm, 1922—27 senator. ADAM Z BREMY (?—1076), kanonik bremeński, kronikarz; Gęsta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (Dzieje arcybiskupów hamburskich); źródło informacji o krajach nadbałt., zwłaszcza słowiańskich. ADANA, m. w pd. Turcji nad M. Śródziemnym; 172 500 mieszk. (1955); zabytki arch, rzym.-bizant.; ośrodek handl. regionu roln.; przemysł bawełn., tytoń. ; port lotniczy. ADAPTACJA [łac.]: 1) biol. przystosowanie się organizmu do warunków środowiska, m. in. w wyniku procesu doboru naturalnego; 2) med. przystosowanie się wzroku do zmian oświetlenia; 3) w filmie i teatrze przeróbka utworu lit. na ekran lub scenę; 4) w prasie przystosowanie tekstu do potrzeb pisma (skrócenie, rozszerzenie). ADAPTER [łac.], główka odtwarzająca w gramofonie elektrycznym; przetwarza drgania me- Adapter chan. igły za pośrednictwem urządzenia ełektrolndukcyjnego lub piezoelektrycznego w zmienny prąd elektr.; nazwą a. określa się czasem niewłaściwie gramofon elektryczny. AD CALENDAS GRAECAS [łac., do greckich kalend], zwrot oznaczający: nigdy, na czas nieokreślony, greckie -»kalendy bowiem nie istniały. ADDA, rz. we Włoszech, 1. dopływ Padu; dł. 313 km; żeglowna 50 km; wypływa z Alp Retyckich, przepływa przez jez. Como. ADlDIS ABEBA, stoi. Abisynii, w centrum Wyż. Abisyńskiej, na wys. 2424 m; 400 000 mieszk. (1955); uniwersytet; końcowa stacja kol. z DżibutL ADDISON [ądysn] Joseph (1672—1719), poeta, dramaturg i eseista ang.; wspólnie z R. Steele em twórca nowoż. czasopiśmiennictwa; 1711—14 wydawał dziennik lit. „Spectator“, prawzór „Monitora“ Bohomolca. ADDISONA CHOROBA, cisawica — powstaje najczęściej na skutek zmian gruźliczych w korze nadnerczy; objawy: obniżenie ciśnienia krwi, krańcowe osłabienie, ciemne zabarwienie skóry i śluzówek. ADDYTYWNOŚĆ, własność funkcji, według której wartość funkcji od sumy argumentów równa się sumie wartości tej funkcji od poszczególnych argumentów: f(x+y) =f(x)+f(y), dla dowolnych x i y. ADEKWATNY [łac.], doskonale przystający, zgodny, odpowiadający dokładnie temu, co reprezentuje. ADELAIDE [ądolyd], gł. m. i port Australii pd.; 500 000 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł: maszyn., budowl., włókien., samoch., spoż. ADEN: 1) posiadłość bryt. na pd. Płw. Arabskiego; składa się z kolonii A. (207 km?, 150 000 mieszk. — 1954) i protektoratu A. (290 080 km?, ok. 650 000 mieszk.); Arabowie; płaskowzgórze pocięte przez -»wadi, pólpustynie i pustynie; w oazach uprawa kawy, palmy daktyl.; 2) gł. m. posiadłości bryt. A. nad Zat. Adeńską; 96 000 mieszk. (1953); ważna baza handl. i komunik.; stocznie; handel tranz. przez Steamer Point port A. (nafta, kawa, bawełna). Tabl. 15. ADENAUER Konrad (ur. 1876), polityk niera.; 1917—33 nadburmistrz Kolonii, od 1949 kanclerz NRF, przywódca partii CDU (chrześc. demokr.); rzecznik remilitaryzacji Niemiec i polityki paktów wojsk, (wyposażanie armii zach. niem. w broń atomową, wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojsk., udział w pakcie atlantyckim); w przeszłości propagator separatyzmu zach. niem., obecnie polityki „wy K. Adenauer Zwolenia" Niemiec wsch. oraz rewizji granicy na Odrze—Nysie. ADENINA, chem. jedna z najbardziej rozpowszechnionych zasad purynowych; wchodzi w skład kwasów nukleinowych; występuje w wielu roślinach zielonych, grzybach i organach zwierząt. ADENOIDALNE WYROSŁA, przerosty migdałka gardłowego; utrudniając oddychanie przez nos, mogą stać się przyczyną powikłań ze strony różnych narządów. ADENOZYNOTROJFOSFOROWY KWAS, związek org., połączenie adeniny, rybozy i kwasu fosforowego; pełni zasadniczą funkcję w gospodarce energeŁ organizmów żywych; w a. k. organizm magazynuje energię uzyskaną z przemiany materii. ADENSKA ZATOKA, część Oc. Indyjskiego, między pd. wybrzeżem Płw. Arabskiego a Płw. Somali we wsch. Afryce; głęb. poniżej 3300 m; cieśn. Bab el Mandeb na pn.-zach. łączy A. Zat. z M. Czerwonym; m. Aden i port Steamer Point. ADEPT [łac.], człowiek wprowadzony w tajemną naukę, sztukę, sektę; próbujący uprawiać jakąś sztukę lub naukę; zwolennik, wyznawca idei, nauki. ADERMINA, witamina Be, występuje w większych ilościach w otrębach ryżowych, wątrobie, nasionach zbóż i drożdżach. ADHERENT [łac.], stronnik. ADHEZJA [łac.], przyleganie cząstek ciała stałego lub cieczy do powierzchni ciała stałego pod wpływem sił -»molekularnych. ADHEZYJNA UMOWA, umowa polegająca na tym, że jedna strona ustala warunki, które godzi się przyjąć druga strona przystępując do tej umowy; np. umowa elektrowni lub gazowni z odbiorcami o dostawę prądu czy gazu. AD HOC [łac.], doraźnie, w określonym celu. AD HOMINEM [łac. do człowieka], dostosowanie stę do poziomu rozmówcy czy słuchacza; argument a. h., dowód nie rzeczowy, lecz obliczony na jakąś słabość przeciwnika, na jego uczucia. ADIABATA, krzywa przedstawiająca zależność ciśnienia gazu od jego objętości przy sprężaniu lub rozprężaniu tego gazu bez wymiany ciepła z otoczeniem. ADIABATYCZNE ZJAWISKO, fiz. zjawisko odbywające się bez wymiany ciepła z otoczeniem. ADIAFORA [gr.], rzeczy moralnie obojętne, tzn. ani dobre, ani złe; termin używany przez cyników i stoików; rei. rzeczy obojętne z punktu widzenia danego wyznania, tzn. ani nakazane, ani zakazane. ADIANTlTES, rodzaj pierwotnych paprotników żyjących w dewonie i kulmie; liście pierzaste o odcinkach klinowatych; zarodnie na końcowych odcinkach liści. AD INFINITUM [łac.], do nieskończoności. AD INTERIM [łac.], tymczasowo. ADIUNKT [łac], najwyższy tytuł pomocniczego pracownika naukowego ADIUSTACJA [łac.], przygotowanie tekstu do druku przez usunięcie usterek stylistycznych, ortograficznych itp. oraz zaopatrzenie go we wskazówki techniczne dla drukami. ADIUTANT [łac.], oficer wykonuj ący obowiązki sztabowo w jednostce wojsk, lub przydzielony do dyspozycji osobistej wyższych dowódców. ADLERs 1) V iktor (1852—1918), polityk austr., socjaldemokrata, jeden z gł. przedstawicieli austromarksizmu, współzałożyciel 1889 i przywódca austr. partii socjaldemokr.; czołowy działacz II Międzynarodówki; 1918 przez krótki czas min. spraw zagr republiki austr.; 2) Alfred (1870—1937), psychiatra austr., uczeń Freuda, twórca psychologii indywidualnej; zakładał, że trudności charakterologiczne i zaburzenia rozwojowe mają swe źródło w kompleksie niższości; drugą połowę życia spędził w USA jako wykładowca Adiantites ADSORBER i lekarz-praktyk; Indlvidualpsychologie (Psychologia indywidualna); 3) Ma* (1873—1940), austr. filozof, socjaldemokrata, gł. teoretyk austromarksizmu; 4) Friedrich (ur. 1879), syn V., polityk austr., przywódca partii socjaldemokr.; 1916 dokonał zamachu na austr. premiera Stiirgkha; na początku II wojny świat wyemigrował do St. Zj. Am. Pn. AD L1BITUM [łac.], do woli, do wyboru, według życzenia. AD LIM1NA APOSTOLORUM [łac., do progów apostolskich], obowiązek składania do Rzymu co 5 lat sprawozdań z działalności diecezji; potocznie; wszelka pielgrzymka do Rzymu. ADMINISTRACJA [łac.], zarząd, kierownictwo, władza wykonawcza; a. państwowa, działalność organów państwa — poza ustawodawstwem i wymiarem sprawiedliwości — polegająca na bezpośrednim kierowaniu wykonywaniem zadań państwa zarówno przez instytucje państwowe (zakłady, przedsiębiorstwa), jak i przez obywateli. ADMIRALICJA, najwyższa rada marynarki woj., będąca zarazem jej naczelną władzą; utworzona najpierw w Anglii za Henryka VIII zostaje następnie wprowadzona w większości państw morskich. ADMIRALICJA W LENINGRADZIE, słynny zabytek arch. ros. z w. XVIII, przebudowany w latach 1806—23 w stylu łdasycystycznym przez architekta A. Zacharowa. ADMIRAŁ, najwyższy stopień wojsk, w marynarce woj. wprowadzony po raz pierwszy w XII w. we Włoszech; w Polsce odpowiada stopniowi gen. broni. ADMIRAŁ, Pyrameis atalanta, duży motyl dzienny z rodziny rusalkowatych, mający czarne skrzydła z czerwonymi przepaskami; pospolity w Polsce. (Rys.). ADN -»Allgemeiner Deutscher Nachrichtendienst. ADNOTACJA [lac.J, dopisek, przypis; a. bibliograficzna, zwięzła informacja o treści dokumentu, jego przeznaczeniu czytelniczym, historii itd. AD OCULOS [łac.], naocznie. ADOLESKARIA [łac], ostatnie stadium larwalne przywr wlaśc.; ma postać cysty, powstaje z -»cerkarii po odpadnięciu ogonka; połknięta przez żywiciela ostatecznego rozwija się w dorosłą przywrę. ADONAJ [hebr.], zastępcze określenie Boga u Żydów, używane zamiast świętej, nie wymawianej nazwy Jahwe. ADONIS: I) mit. gr. piękny myśliwy, kochanek Afrodyty, rozszarpany przez dzika; z woli Zeusa powracał co pół roku na ziemię, w związku z czym obchodzono święto Adonie; A. jest symbolem wszelkiego'rozkwitu w przyrodzie i zamierania z nadzieją stałego odradzania, 2) bot. -»-miłek (wiosenny). ADOPCJA -»przysposobienie. ADORACJA [łac.], uwielbienie, cześć, hołd. AD PERSONAM [łac. do osoby], przywiązany do danej osoby, a nie do funkcji (np. tytuł, dodatek pieniężny); a. p. dowód polega na przywodzeniu faktów niekoniecznie prawdziwych lub sądów niekoniecznie słusznych, lecz trafiających do przekonania rozmówcy. AD REM [łac.], do rzeczy; nawiązanie do sprawy, o którą chodzi. ADRENALINA [łac.], hormon wytwarzany przez rdzeń nadnerczy, otrzymywany także syntetycznie; zwęża obwodowe naczynia krwionośne, reguluje przemianę węglowodanów w organizmie; stosowany w medycynie jako czynnik podnoszący ciśnienie krwi, poza tym w stanach uczuleniowych, dychawicy oskrzelowej itp.; wykryta 1895 przez N. Cybulskiego i W. Szymonowicza w Krakowie. ADRES [fr-1: 1) oznaczenie miejsca czyjegoś zamieszkania lub pobytu; 2) zbiorowe pismo do wybitnej osobistości (władz) deklarujące określone stanowisko w jakiejś sprawie. ADRIAN [ęjdrjon] Edgar Douglas (ur. 1889), ang. fizjolog. Nagroda Nobla 1932 wspólnie z Ch. S. Sherringtonem za badania w dziedzinie fizjologii czynności nerwowych. ADRIANOPOL -Edime. ADRIATYCKIE MORZE, pn. odgałęzienie M. Śródziemnego między Płw. Apenińskim a Bałkańskim; 132 000 km2, dl. ok. 800 km, głęb. do 1590 m; najpłytsza część pn. zamulana nanosami rz. Pad; porty: Triest, Wenecja, Bari, Rijeka, Split. ADSORBER, urządzenie wypełnione ziarnistym materiałem chłonnym (adsorbentem), na którym zaAdmirał  ADSORPCJA chodzi adsorpcja (pochłanianie) pewnych składników gazu lub cieczy; służy np. do odzyskiwania rozpuszczalników, usuwania gazów trujących, oczyszczania i odbarwiania oleiów jadalnych. ADSORPCJA [łac.], gromadzenie się cząstek gazu, pary, cieczy lub rozpuszczonych substancji stałych na powierzchni ciała stałego lub cieczy zw. adsorbentami; specjalne znaczenie ma adsorpcja na powierzchni ciał stałych o b. rozwiniętej powierzchni (np. a. gazów w maskach przeciwgazowych, usuwanie z cieczy rozpuszczonych w niej substancji). Zob. też molekularne siły, adsorber. ÀDUA, m. w pn. Abisynii, na wys. 1960 m; 5000 mieszk.; do wojny wł.-abisyńskiej 1894—96 jedno z gł. miast Abisynii. — 1896 zwycięstwo Abisyńczyków nad Włochami. ADULAR —ortoklaz. AD USUM DELPHINI [łac., do użytku delfina]; 1) 	specjalne opracowania wydań klasyków łac. przeznaczone dla delfina, syna Ludwika XIV; 2) potocznie: ironiczna nazwa tendencyjnie oprać, publikacji przystosowanych do specjalnych celów. ADVOCATUS DIABOLI [lac.], ten, który w procesie kanonizacyjnym z urzędu wysuwa argumenty przeciw kanonizacji danej osoby; potocznie: obrońca złej sprawy; ten, kto broni jakiejś sprawy wbrew oczywistości lub ją w taki sam sposób atakuje. ADWEKCJA [łac.], poziomy ruch powietrza w atmosferze, wraz z którym przemieszczają się pewne jego cechy, jede np. ciepło, temperatura, gęstość itp. ADWENT [łac.], w kościele kat. okres przygotowania do święta narodzin Chrystusa; zaczyna się w 4 niedzielę przed Bożym Narodzeniem; od VI w. początek roku ko- K. Adwentowicz ścielnego. ADWENTOWICZ Karol (1872—1958), aktor, jeden z najlepszych w Europie odtwórców postaci Ibsena i Strindberga; także reżyser i wielokrotny dyrektor teatrów. ADWENTYŚCI [łac.], sekta rei. zał. 1831 przez W. Millera w St. Zj., głosząca wiarę w ponowne przyjście Chrystusa; dzielą się na kilka odłamów. ADWOKACKI PRZYMUS, obowiązkowe zastępstwo adwokackie w procesie; obowiązuje u nas w ograniczonym zakresie i tylko w procesie karnym. ADWOKAT [łac.], obrońca sądowy; udziela porad i sporządza akty prawne; zastępuje strony przed sądami; ogół a. i aplikantów adwokackich nazywa się adwokaturą. ADY [ądi] Endre (1877—1919), poeta węg., inicjator walki o rewolucyjną przemianę w literaturze; przyczynił się do przygotowania rewolucji 1918—19; Nowe wiersze, Krew i złoto, Chciałbym, ieby mnie kochałi. ADYGA, rz. w pn. Włoszech: dl. 410 km; wypływa z Alp Otztalskich, wpada do Adriatyku; żeglowna od Bolzano. ADYGEJSKI O. A., obwód autonom, w Kraju Krasnodarskim ZSRR ; 4500 km2, 270 000 mieszk. (1956); stoi. Majkop; na urodzajnych czamoziemach uprawa: pszenicy, kukurydzy, słonecznika, tytoniu; warzywa; hod. tł dła rogat., koni; przemysł: naft., drzewny, spoż. ADŻANTA, świątynie skalne w pn. Hajderabadzie w Indiach, ze słynnymi rzeźbami i malowidłami ilustrującymi D¿ataki, opowiadania o poprzednich wcieleniach Buddy. Tabl. 45. ADŻARSKA ASRR, rep. autonom, w Gruzińskiej SRR; 2900 km*, 238 000 mieszk. (1956); stoi. Batumi; sadownictwo; uprawa: cytrusów, herbaty (I miejsce w ZSRR), winorośli, owoców południowych; przemysł spożywczy. AECJtJSZ, Flavius Aëtius (ok. 390—454), wódz rzym., ostatni wybitny obrońca cesarstwa zach.; 451 zwycięzca Attyli na Polach Katalaunijskich (obecnie Châlons-sur Marne); zamordowany. AEG ♦Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft. AEROBY [gr.], tlenowce — organizmy, dla których wolny tlen jest niezbędny do życia. Zob. też anaeroby. AERODYNA [gr.], statek powietrzny cięższy od powietrza; unosi się dzięki nadciśnieniu działającemu 6 na spód i podciśnieniu działającemu na wierzch powierzchni nośnych; ciśnienia te wywołane są ruchem powierzchni nośnych względem otaczającego powietrza; najważniejsze rodzaje a. z silnikami napędzającymi: samoloty, śmigłowce, wiatrakowce, skrzydłowce; a. 	bez silników: szybowce, spadochrony, latawce. AERODYNAMIKA [gr.], dział aeromechaniki badający siły występujące podczas ruchu ciał stałych względem ośrodka gazowego; a. klasyczna nie uwzględnia lepkości i ściśliwości gazów; a. gazów rzeczywistych uwzględnia ich lepkość; a. molekularn a obejmuje zjawiska w gazach b. rozrzedzonych, np. w powietrzu na dużych wysokościach; a. dużych prędkości (dynamika gazów) uwzględnia ściśliwość, czyli zmiany gęstości gazu, co ma zasadnicze znaczenie przy prędkościach zbliżonych do przekraczających prędkość dźwięku w danym ośrodku. AEROFONY -«-instrumenty muzyczne (podział). AEROFOTOGRAMETRIA [gr ], pomiary terenu, głównie w celach karto- odznaka Aerograficznych, dokonywane na podstawie klubu PRL zdjęć lotniczych. AEROKLUB, organizacja zrzeszająca lotników sportowców i popierająca rozwój sportu lotniczego. AEROLIT -«meteoryt. AEROLOGIA [gr.], dział meteorologii, nauka o wyższych warstwach atmosfery. AEROMECHANIKA [gr.], dział mechaniki płynów obejmujący aerodynamikę oraz aerostatykę. AERONAUTA [gr.-łac.], dawna nazwa lotnika. AERONAUTYKA, żegluga powietrzna. AERONAWIGACJA -«nawigacja lotnicza. AEROPLAN -«samolot. AEROPLANKTON [gr.], mikroorganizmy, jednokomórkowe glony lub pyłek kwiatowy unoszone (nieraz daleko) przez prądy powietrza. AEROPORT —port (lotniczy). AEROSTAT [gr.], statek powietrzny lżejszy od powietrza; unosi się w atmosferze na zasadzie prawa Archimedesa; a. z silnikiem napędzającym: sterowiec; a. 	bez silników: balony wolne i balony na uwięzi. AEROSTATYKA [gr.], dział aeromechaniki poświęcony badaniu sił występujących między gazem (powietrzem) a nie poruszającym się względem niego ciałem stałym. AEROTRIANGULACJA [gr.], wyznaczanie na podstawie zdjęć lotn. współrzędnych punktów terenowych. Zob. też triangulacja. AEROZOLE [łac.-gr], układy —koloidowe, których fazą rozpraszającą jest gaz, a rozproszoną ciecz lub ciało stale; do a. zalicza się dymy i mgły. AETA (Eta), negroidalni pierwotni mieszkańcy Filipin; prymitywni zbieracze, łowcy i rybacy, obecnie kopieniacze; 10—20 tys. AFAZJA [gr.], upośledzenie lub utrata zdolności mówienia albo rozumienia mowy w następstwie uszkodzenia ośrodków mowy w korze mózgowej ; a f a t y k, człowiek cierpiący na afazję. AFEKT [łac.], stan silnego podniecenia emocjonalnego, któremu towarzyszą wyraźne zmiany fizjol., np. oddechowe, krążeniowe itd.; obniża zdolność logicznego myślenia; stopień i łatwość popadania w a. zależą od typu układu nerwowego. AFFETTUOSO [wł.], muz. z uczuciem, namiętnie. AFGANISTAN, królestwo w Azji Centralnej; 655 000 km®; 10—12 000 000 mieszk. (1950), mahometanie; stoi. Kabul; kraj wybitnie górzysty (ok. 50®/» pow. powyżej 2000 m); w części środk. rozciągają się łańcuchy gór, na wsch. Hindukusz (najwyższy szczyt 7750 m) z licznymi lodowcami, na pn. dolina Arnu Darii, na pd.-zach. pustynie Registan, Deszt-e-Margo (tu m. in. wysycha gł. rz. Hilmend) i in.; klimat kontynent.; na pd. upalne, suche lata, w górach długie, ostre zimy; roślinność stepowo-pustynna, lasy gł. nad rz. Kabul; surowce miner, słabo poznane i eksploatowane; ludność: Afganie (ok. 50*/» mahoroet.), Tadżycy, Uzbecy, Hazarzy i in.; urzędowy język afgański pusztu; ludność skupia się gł. w dolinach rz. i oazach; ok. 90®/« trudni się rolnictwem i pasterstwem (ok. 2 min koczowników); większe m.: Herat, Kandahar, Mazar-i-Szerif; tylko ok. 3®/t ziemi uprawnej (zboża, sady, bawełna), w tym 50®/« sztucznie nawadnianej; hod. owiec (karakułowych), kóz, wielbłądów, koni; przemysł w zaczątkach, rękodzielnictwo (dywany, wyroby skórz., metal, i in.); kolei brak, transport gł. karawanowy, ostatnio samochodowy; eksport:  7 skóry, karakuły, owoce, wełna, dywany, bawełna, lazuryty. Historia. W starożytności i wiekach średnich A. był kolejno pod panowaniem Persów, Arabów, Turków i Mongołów; ok. poł. XVIII w. zdobył niepodległość; prowadził wojny z Anglią, usiłującą rozszerzyć na A. swe wpływy: 1839—42, 1878—81 i 1919, a 1921 uzyskał uznanie niepodległości przez Anglię (-►Amanullah Chan); 1921 zawarł układ przyjaźni z ZSRR; w I i II wojnie świat, zachował neutralność; z Pakistanem prowadzi spór o granice (sprawa mniejszości naród.); 1956 odnowił układ przyjaźni (wygasły 1931) z ZSRR. AFGANSKI JĘZYK, pusztu — należy do indoirań. grupy indoeur. języków; -►język (tabela). AFIKSY [łac.], słowotwórcze cząstki wyrazu poza rdzeniem (pierwiastkiem), wpływające na zmianę formy i treści wyrazu. Zob. też prefiks, infiks, sufiks. AFILIACJA [łac.]: 1) usynowienie; 2) przyjęcie do stowarzyszenia osoby lub innej organizacji. AFINACJA [fr.], oczyszczanie z obcych domieszek; np. oddzielanie srebra od złota za pomocą gorącego, stężonego kwasu siarkowego, który rozpuszcza tylko srebro. AFINOGENOW Aleksandr N. (1904—41), pisarz ros., dziennikarz, publicysta i dramaturg; w dramatach psychol. (Dziwak, Strach) ukazywał drogę inteligencji ros. w okresie rewolucji. AFIRMACJA [łac.], potwierdzenie, stwierdzenie, przeciwieństwo negacji. AFL -»-związki zawodowe (tabela). AFL-CIO -►związki zawodowe (tabela). AFONIA [gr.], bezgłos — niemożność wydawania fłosu mimo prawidłowej czynności strun głosowych chory mówi szeptem); występuje często na tle zanurzeń nerwowych lub psychicznych; zob. też afazja. AFORYZM [łac.], zdanie formułujące myśl ogólną w sposób zwięzły; sentencja, maksyma. AFP -►Agence France Presse. AFRODYTA, gr. bogini miłości i piękności, małżonka Hefajstosa; jej synem i posłańcem był Eros; ulubionym ptakiem — gołąb; poświęcano jej róże, jabłka, mirt; mit. rzym. Wenus. AFRONT [fr.], zniewaga, ubliżenie, obraza. AFRYKA, druga co do wielkości część świata, położona na pd. od Europy i M. śródziemnego, prawie wyłącznie w strefie gorącej, między 37°20' szer. geogr. pn. a 34°5r pd. oraz 17°32' dł. zach. a 51°23' wsch.; z Azją łączy się Przesmykiem Sueskim dł. 120 km; pow. wraz z wyspami, wśród których jest tylko jedna duża (Madagaskar), 30 310 000 km*; rozczłonkowanie kontynentu jest słabe; wyspy i półwyspy stanowią 5*1» pow. Warunki naturalne: stary kontynentalny blok A. obrzeżony jest na pn. i pd. strefą młodych fałdowych gór (Atlas i G. Przylądkowe); jego krystaliczne podłoże ma przeważnie postać rozległych, wgiętych tarcz o silnie wypiętrzonych krawędziach; środki tarcz przykryte są płytowo zalegającymi osadami morskich -►transgresji kredowych i trzeciorzędowych (w pn. A.) lub lądowego pochodzenia (w śr. i pd. A.); odmienny styl geol. budowy ma wsch. A., gdzie między wysoko wypiętrzonymi zrębami występują potężne rowy tektoniczne, którym towarzyszą młode wylewy wulkaniczne (Kilimandżaro, Kenia, Elgon, Ras Daszan i in.); przeważają rozległe wyżyny; 76*/o og. pow. leży na wys. 300—2000 m; najniższy punkt w depresji el-Kattara 135 m poniżej p. m.; najwyższy — Kilimandżaro 6010 m; śr. wys. 660 m. Ok. 1/3 A. nie ma stałej sieci rzecznej (Sahara, Kalahari) lub należy do obszarów bezodpływowych (zlewnie jez. Czad i Rudolfa, bagien Makarikari i Etosza); zlewnia jez. Tanganika, a czasem i Niasa oraz dorzecze Okawango stają się okresowo bezodpływowe; pozostały obszar należy do zlewiska Oc. Atlantyckiego wraz z M. Śródziemnym oraz Oc. Indyjskiego; komunik, znaczenie wielkich rzek A. zmniejsza występowanie licznych wodospadów i katarakt, nierzadko w ujściowych odcinkach: przedstawiają one natomiast olbrzymie zasoby energii (40*/« świat, zasobów bez ZSRR); największe rz.: Kongo, Nil, Niger, Zambezi, Orania, Szarf, Okawango, Limpopo, Senegal, Dżuba; rzeki mające źródła w obszarach o klimacie wilgotnym, a przepływające przez obszary suche, użytkowane są do nawadniania pól (Nil, Niger, AFRYKA Orania, rzeki Atlasu); liczne jeziora A. są przeważnie tektonicznego pochodzenia: Jez. Wiktorii, Tanganika, Niasa, Czad, Rudolfa; dużo jezior bezodpływowych jest silnie słonych (szoty Atlasu, jez. Magad, dostarczające sody). Klimat, świat rośl. i zwierz.: na klimat A. wpływa położenie w strefie gorącej, słabe rozczłonkowanie kontynentu i sąsiedztwo zimnych i ciepłych prądów mor.; większą część A. obejmuje pasatowy układ wiatrów; w strefie równik, (pobrzeże Górnej Gwinei, Kongo) panuje klimat gorący, wilgotny, o temp. ok. 25° i małych wahaniach (do 5°), opadach powyżej 1500 mm rocznie (niemal równomierne w ciągu roku); występują tu dżungle z lianami i -►epifitami; żyją w nich małpy człekokształtne (goryl, szympans), słonie, hipopotamy, okapi, a z ptaków cukrzyła i papugi; podobny klimat występuje we wsch. Madagaskarze; strefę klimatu równik, otacza od pn., wsch. i pd. strefa klimatu gorącego z porą suchą w okresie zimowym; wahania temp. są tu większe (śr. mieś. 20—35°), opady 250—1500 mm rocznie; na obszarach wilgotniejszych rosną lasy parkowe i sawanny, na suchszych stepy krzewiaste, a nad rzekami lasy galeriowe; żyją tu różne gatunki antylop, żyrafy, zebry, nosorożce, słonie, strusie, a z drapieżników lwy, pantery; hieny; na pn. od równika występuje strefa klimatu gorącego, suchego, obejmująca Saharę i znaczną część Płw. Somali; amplitudy temp. są tu duże, opady b. rzadkie w postaci ulew, powietrze suche (z wyjątkiem pobrzeży mor.); występują tu pustynie lub pólpustynie z rzadkimi tylko oazami palmowymi; w pd. A. klimat gorący ogranicza się do zach. pobrzeża (pustynia Namib) i wnętrza lądu (półpustynia Kalahari i Kami); na wsch. klimat wilgotny pod wpływem wiatrów znad Oc. Indyjskiego; lasy i sawanny; pn. i pd. skraj A. zajmują strefy klimatu podzwrotn., z gorącym, suchym latem i chłodną, wilgotną zimą; tylko w okolicy m. Port Elizabeth deszcze padają w ciągu całego roku; w strefie tej występuje roślinność typu śródziemnomor. z świetlistymi lasami i zaroślami laurolistnymi, stepami, a w miejscach wilgotnych z lasami szpilkowymi (cedry w Atłasie) lub liściastymi (lasy okolic Port Elizabeth). Pod względem faunistycznym pn. A. należy do śródziemnomor. dzielnicy krainy nolarktycznej, pozostała jej część do krainy etiopskiej; swoistą faunę ma Madagaskar (brak drapieżników poza wiwerami, liczne gatunki lemurów); wszystkie gatunki ssaków, z wyjątkiem nietoperzy, są -►endemiczne. Ludność: A. liczy ok. 216 000 000 mieszk.; śr. gęstość zaludnienia 7 na km*; duże zagęszczenie występuje w dolinie Nilu w Egipcie (ponad 500 na km*) oraz w krajach Atlasu; wielkie obszary są niemal bezludne (Sahara); większą część ludności stanowią Murzyni z grup Bantu, Sudańskich i plemion nad Zat. Gwinejską; na pd. od nich Buszmeni i Hotentoci, resztki pierwotnych ludów A., negrytów; w pn. i pn.-wsch. A. 	mieszkają zmieszane z Murzynami ludy semickie (Arabowie, Berberowie) i chamickie (Niloci, Abisyńczycy), na Madagaskarze — indonezyjskie (Malgasze); ludność pochodzenia eur. (5,4 min) tworzy większe skupienia tylko w pd. A. (Holendrzy, Anglicy) i w krajach Atlasu (Włosi, Francuzi); imigrantów z Indii (gł. z XIX i XX w.) jest we wsch. i pd. A. ok. 1 min. Gospodarkę A. cechuje występowanie obok siebie prymitywnych form gospodarki tubylczej i gospodarki kolonialnej, produkującej surowce na eksport do krajów uprzemysłowionych; w dżunglach i na Kalahari zachowały się plemiona zbierackie lub myśliwskie (Pigmeje, Buszmeni); ludy pasterskie koczownicze zajmują obszary okresowo suche; znaczna część Murzynów zajmuje się -►kopieniactwem połączonym z hodowlą; kultura rolna (użycie pługa) obejmuje obszar na pn. od Sahary i Abisynię; Malgasze wprowadzili na Madagaskar kulturę ryżową. A. jest typowym krajem gospodarki kolonialnej; dostarcza na rynek światowy ponad 90*/» świat (bez ZSRR) produkcji diamentów (Zw. Pd. Afryki, Afryka Pd. Zach., Kongo Belg.), 85*/« kobaltu, 57*/« złota (Zw. Pd. Afryki, Ghana), 40*/» manganu, 40*/» uranu (Kongo Belg.), 38*/« chromu (Zw. Pd. Afryki), 31*/» fosfatów (Atlas), 30*/» wanadu, 26*/» miedzi (Kongo Belg., Rodezja), 18*/« platyny (Zw. Pd. Afryki), 17*/» azbestu (Zw. Pd. Afryki, Rodezja), 12*/« cyny (Nigeria); większe zasoby węgla ma tylko Zw. Pd. Afryki i Rodezja. Gospodarka plantacyjna na obszarach wilgotnych produkuje olej palmowy (Kongo i Gwinea), kauczuk, kakao (64*/» produkcji świat., Ghana), kawę (w górach); obszary okresowo suche lub tereny nawadniane dostarczają: bawełny, sizalu, orzechów ziemnych, sezamu, gumy arab., skór i wełny; obszary podzwrotn.: oliwy, wina, jęczmienia, pszenicy i owo AFRYKANISTYKA •śj Ludność (1955) Afryka © M w !«* ogółem na <£c í w tys. 1 km* Abisynia (z Erytreą) 1184 20000 17 Egipt Gnana 1000 22934 23 238 4620 19 Liberia 111 1250 11 Libia 1760 1105 1 Maroko 411 9723(1954) 23 Sudan 2506 8900 (1954) 4 Tunezją Związek Południowej 156 3745 24 Afryki Terytoria niesamodzielne 1223 13915 (1956) 11 i zależne: Kongo Belgijskie 2344 12600 5 Posiadłości brytyjskie 3991 54899 14 w tym: Brytyjska Afryka Poludniowa Brytyjska Afryka Wschodnia 760 1174 2 831 12422 15 Brytyjska Afryka Za2340 28 chodnia 83 Nigeria 878 31254 35 Rodezja, Niasa 1263 7069 6 Somali Brytyjskie Posiadłości francuskie 176 9952 640 38316 4 4 w tym: Algeria Francuska Afryka Rów- 2191 . 9620 4 nikowa Francuska Afryka Za- 2510 4880 2 chodnia 4634 18729 4 Madagaskar 590 4776 8 Posiadłości hiszpańskie 329 434 1 Posiadłości portugalskie Afryka Poludniowo-Za- 2071 11081 5 chodnia (mandat Związku Pd. Afryki 824 458 1 Terytoria powiernicze: Kamerun Brytyjski 88 1500 17 Kamerun Francuski 432 3146 7 Ruanda Urundi (Belg.) 54 4280 79 Somali Włoskie 462 1280 3 Tanganika (Bryt.) 939 8324 9 Togo (Franc.) 57 1080 19 ców. Sieć komunikacyjną A. cechują linie kolejowe biegnące od portu wywozowego do miejsca produkcji, przeplatanie się odcinków żeglugi rzecznej z odcinkami linii kol. lub szos samochód.; powiązaną sieć kol. i szosową mają tylko kraje Atlasu, dolny Egipt i Zw. Pd. Afryki. Historia. Zaludniona już w paleolicie i neolicie; szczeg. liczne ślady zasiedlenia w pn. A. (Tunis, Trypolis). W starożytności najważniejsze państwa: Egipt, dalej Etiopia, państwo Numidów, Kartagina; II—I w. p. n. e., pn. brzegi A. opanowują Rzymianie, V—VI w. n. e. Wandalowie, od VII w. Arabowie. Islam opanowuje pn. A., gdy w ŚTodk. i pd. istnieją państwa murzyńskie. XV— XVI w. Portugalczycy badając zach. brzegi A. docierają do pd. jej krańca (B. Diaz 1488), zakładają faktorie handl. W XVII w. na zach. powstają kolonie ang. i fr., na pd. holend. Kolonie dostarczają bawełny, kości słoniowej, złota, diamentów, także niewolników do pracy w Ameryce. W XIX w. szczeg. intensywne badania wnętrza A. (H. M. Stanley, D. Livingstone) i podział „czarnego lądu“ pomiędzy eur. mocarstwa kolonialne: Anglię — wsch. A., Egipt (od 1882), Nigeria, Rodezja, Sudan, Tanganika, Uganda, Zanzibar; Belgię — Kongo; Francję — Algeria. Tunezja; Hiszpanię i Francję (XX w.) — Maroko; Niemcy — pd.-wsch. i pd.-zach. A., Kamerun, Togo; Portugalię — Angola, Mozambik; Włochy — Erytrea, Somali, Libia (pocz. XX w.); 1822 powstaje Liberia, niezależna od 1847; niezależność (z przerwą 1935—41) utrzymuje Abisynia; 1891—1902 Anglicy zagarniają A. Pd.; po I wojnie świat, następuje podział kolonii niem.; od końca XIX w. opór przeciw kolonizacji, narastają dążenia wyzwoleńcze; 1881—98 powstanie Mahdiego w Sudanie; 1922 Egipt uzyskuje niepodległość, po II wojnie świat. Erytrea, Ghana, 8 Libia, Maroko, Sudan, Tunezja; w Algerii rozwija się ruch wyzwoleńczy. AFRYKANISTYKA, dziedzina nauki obejmująca badania języków i kultury ludów Afryki (z wyjątkiem Afryki pn. i wsch. —orientalistyka). AFRYKAŃSKIE JĘZYKI, języki pierwotnej murzyńskiej ludności Afryki lub też późniejszych jasnoskórych przybyszów semickich częściowo z nią zmieszanych; najważniejsze z nich: semito-chamickie, sudańskie, bantu i knoiń. Zob. też język (tabela). AFRYKA POŁUDNIOWO-ZACHODNIA, prowincja Związku Pd. Afryki; 823 000 km*; 430 000 mieszk. (1951); kraj wyżynny, na wybrzeżu pustynny (Namib), we wnętrzu półpustynny; chów owiec; rolnictwo w oazach; górnictwo diamentów, cynku, ołowiu, srebra, kadmu, miedzi; gł. m. Windhuk. — Kolonia niem. 1884—1920, następnie terytorium powiernicze Związku Pd. Afryki, 1949 samowolnie wcielone do Związku jako piąta prowincja. AFRYKATY -spółgłoski. AFTY [gr.], małe, szarożółte, bolesne plamki na błonie śluzowej jamy ustnej, przechodzące w pęcherzyki; pojawiają się w przebiegu chorób zakaźnych I wyniszczających, przeważnie u dzieci. Ag, symbol pierwiastka chem. srebra. AGA [tur. starszy brat], pan, naczelnik; tytuł oficerski w dawnym wojsku tureckim. AGADA [hebr. legenda], część Talmudu zawierająca element baśniowy, mitologiczny i legendarny; opracowana literacko przez —Bialika. AGADIR, m. w pd. Maroku; 12 500 mieszk. (1952); port nad Atlantykiem; wskutek wysłania przez Niemcy 1911 do A. kanonierki „Panther“, był terenem zatargu między Francją i Niemcami, tzw. „sprawy Agadiru“, zakończonej układem z 4 XI 1911. - AGA KHAN (1877—1957), książę indyjski, przywódca rei. i poliŁ izmaelickiej sekty mahometan-szyitów w Indiach, Pakistanie oraz innych krajach Azji i Afryki; zwolennik lojalności wobec władzy ang. AGAMEMNON, wg Odysei król Argos i Myken, brat Menelaosa, wódz Greków pod Troją; poświęci! córkę swą Ifigenię dla zapewnienia zwycięstwa Grekom; zginął z rąk żony Klitemnestry i jej kochanka Egista. AGAPE [gr.], uczta miłości; u pierwszych chrześcijan wspólnie spożyw-ane posiłki, mające symbolizować braterstwo i łączność w Chrystusie; początkowo związane z mszą, w II w. odłączone, od IV w. wskutek nadużyć zakazane. AGAR-AGAR, wysuszony śluz różnych gatunków wodorostów, zawierający gł. pektyny; używany jako podłoże do hodowli bakterii; środek łagodnie przeczyszczający; znajduje również zastosowanie w przemyśle fot., tekstyl. i spoż. AGAT —kwarc. AGATHIS, iglaste drzewo z rodziny araukariowatych; Nowa Zelandia, Archipelag Malaiski; osiąga 30 m wys.; duże płaskie igły- AGAWA, Agave americana, bylina z rodziny arnarylkowatych; pochodzi z Meksyku, obecnie hodowana w Afryce Pn. i krajach śródziemnomor.; potężny . —sukulent o długich, mię- Agawa sistych, a na brzegach kolczastych liściach; kwitnie tylko raz tworząc kwiatostan w postaci drzewka kilkumetrowej wys. (rys.), po czym części nadziemne zamierają; w klimacie ciepłym dochodzi do kwitnienia po latach 15, u nas po 50, a nawet później; włókna otrzymywane z liści są używane do wyrobu lin, mat itp. AGENCE FRANCE PRESSE [aż3s fras pres] (AFP), oficjalna fr. agencja prasowa z siedzibą w Paryżu, zal. 1944; przedtem Agence Havas. AGENCE HAVAS [aż?s awąs], jedno z najstarszych biur informacyjnych świata, zał. w Paryżu 1835 przez Ch. Havasa (1783—1858); zlikwidowane podczas U wojny świat.; od 1944 Agence France Presse. AGENCJA [łac.], instytucja lub komórka instytucji pośrednicząca; a. prasowa, instytucja dostar AFRYKA I Tablica 1  Tablica 2 AFRYKA II 1 — Szkoła w Ghanie, 2 — Zbiór kakao (Ghana), 3 — Typ kobiety z Erytrei, 4 — Kilimandżaro, 5 — Wodospad Wiktorii (pcL Rodezja), < — Kopiec termitów w krainie Ogaden (Abisynia), 7 — fragment wsi Nossl-Bé (Madagaskar), t — grobowiec Mahafaly (Madagaskar), 9 — Górnicy z kopalni południowoafrykańskiej. Koczlcodan Łuskowiec Pawian Goryl Lampart Serwal Lemur Mrównik kapskl Szympans Hiena c^tkowańa Llkaon Tablica 3 SSAKI AFRYKI I  Tablica 4 SSAKI AFRYKI II Dromader Nosorożec Słoń afrykański  9 AGROBIOLOGIA czająca prasie informacji lub innych materiałów, odpowiednio wyspecjalizowana (telegraficzna, informacyjna, publicystyczna, fotograficzna, ogłoszeniowa i in.). AGENT [lac.]> przedstawiciel; a. handlowy, osoba zajmująca się zakupem lub sprzedażą towarów na zlecenie i na rachunek innej osoby lub instytucji; pobiera wynagrodzenie w postaci prowizji, AGENTURA [łac.], przedstawicielstwo. AGESILAOS, król Sparty S99 — ok. 360 p. n. e., parokrotny zwycięzca Persów w Azji Mn.; walczył ze Związkiem Tebańskim. AGFACOLOR, wynaleziona w Niemczech metoda fotografii w barwach naturalnych; materiał światłoczuły zawiera 8 warstwy czułe na kolory: purpurowy, niebieskozielony i żółty; negatyw ma barwy dopełniające oryginału; wywoływanie odbywa się w specjalnych odczynnikach. AGIÑSKI BURIACKO-MONGOLSKI O. N., okręg nar. w obwodzie czytyjskim (Syberia Wsch.) w ZSRR; 24 300 kmZ, 45 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Aginskoje; hod. bydła rogat, owiec. A GIORNO [wł., a dżięrno], tak jak w świetle dziennym. AGIS IV i KLEOMENES III, królowie spartańscy: A. ok. 245—241 p.n.e., K. ok. 235 — ok. 220 p.n.e.; usiłowali przeprowadzić reformy zmierzające ao podniesienia liczby obywateli w celu milit wzmocnienia Éañstwa; A. został na polecenie eforów stracony, .. popełnił samobójstwo. AGITACJA [łac.], oddziaływanie na opinię publiczną w celu zjednania zwolenników dla określonej idei, poglądu lub czynu. AG1TATO [wł., adźitato], muz. ruchliwie, z podnieceniem. AGLOMERACJA [łac.]: 1) skupienie, nagromadzenie, np. ludności w dużych miastach i ośrodkach przemysł.; 2) techn. -►spiekanie. AGLOMERAT [łac.], ciało zlepione z drobniejszych jego okruchów, np. spieczone kawałki rudy, niektóre skały. AGLUTYNACJA [łac.], zlepianie się komórek (np. bakterii, krwinek) pod wpływem surowicy krwi zawierającej odpowiednie ciała, tzw. aglutyniny; zjawisko to wykorzystuje się do rozpoznawania chorób zakaźnych, określania rodzaju zarazków lub grup krwi. AGLUTYNACYJNE JĘZYKI -język. AGNACI [łac.], krewni w linii męskiej (po mieczu). AGNOSTYCYZM [gr.], krańcowa forma —sceptycyzmu; doktryna filoz., wg której umysł ludzki nie może wyjść poza doświadczenie i dlatego nie jest zdolny do rozwiązania takich podstawowych zagadnień jak istota i pochodzenie rzeczy. Termin wprowadzony 1869 przez T. H. Huxleya. AGNOZJA [gr.], upośledzenie lub utrata zdolności rozpoznawania przedmiotów i zjawisk wskutek zaburzeń czynności kory mózgowej. AGNUS DEI [łac., Baranek Boży], określenie nadane Chrystusowi przez św. Jana; modlitwa w mszy św. AGOGIKA [gr.], termin na określenie zjawisk dotyczących zmian tempa w przebiegu utworu muz. AGON [gr.], zawody, igrzyska, konkurs u staroż. Greków; międzypaństw. a. gimnast. (a także muz., poet., teatr.) miały duże znaczenie kulturalne. AGONIA [gr.], stan chorego poprzedzający śmierć. AGORA [gr.]: 1) zgromadzenie obywateli w starożytnych państwach greckich, powołane do decydowania w najważniejszych sprawach państwowych; 2) miejsce obrad lego zgromadzenia z reguły rynek miejski; 3) później w ogóle rynek miast greckich. AGORAFOBIA -fobia. AGRA, m. w pn. Indiach (U ttar Pradesz); 284 000 mieszk. (1951); liczne zabytkowe budowle muzułm.: mauzoleum Tadż Mahol z XVII w., Wielki Meczet Perłowy, pałac, fort; uniwersytet z 1823; ośrodek przemysłu lekkiego: węzeł komunikacyjny. Tabl. 45,16. AG RAFA [fr.], ozdobna zapinka do płaszczy i szat liturgicznych. AGRAITA [fr.]: upośledzenie w umiejętności pi- sania w następstwie uszkodzenia pewnych okolic kory mózgowej. AGRARIUSZ [łac.]: 1) właściciel gospodarstwa ziemskiego; 2) członek partii broniącej interesów wielkich właścicieli ziemskich. AGRARNY [łac.], rolniczy. AGRARYZM [łac.], doktryna spoi. powstała na przełomie XIX i XX w. w Niemczech; a. rozwinął się przede wszystkim w Czechosłowacji i w Polsce; wg a. rozwój przemysłu i postęp techn. przyczyniają się do zerwania więzi człowieka z ziemią i do wypaczania natury ludzkiej; a. występuje z tej przyczyny przeciw rewolucji; podstawą politycznej siły chłopskiej była wg a. klasowa jedność wsi; a. zaprzecza koncentracji produkcji i kapitału w rolnictwie; głosi wyższość drobnej produkcji nad wielką, broni własności prywatnej, usiłuje rozwiązać kwestię agrarną w ramach kapitalizmu przez przekształcenie wszystkich gospodarstw rolnych w średnie pełnowartościowe gospodarstwa (np. 20—50 ha) ; przedstawiciele: F. Bujak, W. Grabski, S. Miłkowski, J. Niećko, J. Solarz, E. Laur (Szwajc.), N. Hodża (Czechosl.), S. 	Radić (Jugosl.), A. Stambolijski (Bulg.). AGRAWACJA [łac.], umyślne wyolbrzymianie objawów choroby. AGREGACJA ROŚLINNA -zarośla. AGREGAT [łac.]: I) połączenie kilku maszyn w jeden zespół, np. silnik i prądnica — a. prądotwórczy; 2) 	min. skupienie minerałów. AGRÉMENT [fr., agrem$], wstępna zgoda państwa na przedstawiciela dyplomat proponowanego przez inne państwo. AGRESJA [łac.], zbrojna napaść jednego państwa na drugie; zakaz wojny agresywnej wprowadzony został 1928 przez pakt Brianda—Kellogga i potwierdzony 1945 przez Kartę Narodów Zjednoczonych. AGREST, Ribea grossularia, krzew owocowy z rodziny skalnicowatych, ciernisty, wys. ok. 1,5 m; Eu- Agrest ropa, Ameryka Pn., powszechnie uprawiany; owoc: kulista lub nieco wydłużona jagoda koloru żółtego, zielonego lub czerwonego, gruczołowato owłosiona, słodka; deserowy i na przetwory. AGR1COLA: 1) Georcius (1949—1555), właśc. Georg Bauer, przyrodnik niem., lekarz z zawodu; autor wielu dziel z mineralogii, geologii, górnictwa i hutnictwa; De re metallica (O metalach); 2) Mikael (1510—57), „ojciec literatury fińskiej“, biskup, reformator; jego Abecadło (1542) jest pierwszym dokumentem pisanym w ięz. fiń.; dzieła jego (gł. tłumaczenia, zwłaszcza Biblii) dają początek fińskiemu językowi literackiemu. AGRIGENTO [agridżento] (dawne Girgenti), m. we Włoszech (Sycylia); 42 000 mieszk. (1954); zabytki gr. z VI—V w. p. n. e.; w okolicy złoża i kopalnie siarki, wywóz przez Porto Empedocle. AGROBIOLOGIA [gr.] biologia stosowana do rolnictwa i zootechniki; cele prakt. : poprawienie własności użytkowych zwierząt bodowi., zapewnienie wyAgora  Agrypina Starsza AGROCHEMIA sokich plonów upraw, aklimatyzacja roślin uprawnych i zwierząt hodowl., zwiększenie urodzajności gleb; rozwinięta przez biologów radzieckich (Miczurin, Wiliams). AGROCHEMIA, chemia rolna; zajmuje się badaniem chemizmu odżywiania się roślin, procesami chem. w glebie, chem. środkami ochrony roślin i in. AGROKLIMATOLOGLA -klimatologia. AGRONOM [gr.], fachowiec w dziedzinie rolnictwa, organizator gospodarstw rolnych. AGRONOMIA [gr.], nauka o rolnictwie. AGRO PONTINO -Pontyjskie Błota. AGROTECHNIKA [gr.], uprawa ziemi i hodowla roślin; całokształt zabiegów dotyczących techniki uprawy roli i powiększenia oraz polepszenia plonów. AGRYPA, Marcus Vipsanius Agrippa (ok. 62—12 p. n. e.), wódz rzym., przyjaciel i zięć Augusta; odznaczył sie w bitwie pod Akcjum; zbudował w Rzymie Panteon, akwedukt i termy. AGRYPINA: 1) A. Starsza (po 17 p.n.e. — 33 n.e.), wnuczka cesarza Augusta, matka Kaliguli; prześladowana przez cesarza Tyberiusza popełniła samobójstwo; 2) A. Młodsza (15— 59), córka poprzedniej, żona cesarza Klaudiusza, którego otruła, matka Nerona; zamordowana z jego rozAGULHAS -Igielny Przylądek. AGUTI, Dasyprocta aguti, gryzoń; lasy nad brzegami rzek w Brazylii i Peru; dł. ciała do 40 cm; roślinożerny. Tabl. 7. AHAGGAR, masyw krystaliczny w Saharze Srodk., wys. do 2900 m; zamieszkany przez plemiona Tuaregów. AHASWER [hebr.] : 1) hebr. imię króla Kserksesa ; 2) Żyd wieczny tułacz, postać legendarna; za to, że odmówił Chrystusowi spoczynku w drodze na Golgotę, skazany na tułanie się po świecie. AHMADABAD, m. w Indiach na pn. od Bombaju; 595 000 mieszk. (1951); liczne zabytki architekt, (meczety); największy ośrodek przemysłu baweln. w Indiach; przemysł lekki, rękodzielnictwo. AHMAD ŚZAUKI (1868—1932), poeta arab. z Egiptu, nawiązujący do klasycznych wzorów arab.; zbiór poezii Asz-Szaukijat. AHMED ibn Jahja (ur. 1916), król i imam Jemenu 1948—55; abdykował na rzecz brata Sejf al-Islam Abdullaha. AHMES (ok. 2000—1700 p. n. e.), matematyk egip., autor papirusu Rhinda — jednego z najstarszych dokumentów matematycznych. AHURA — MAZDA -Ormuzd. AIDE-MÉMOIRE [fr., edmemuą:r], pisemne powtórzenie lub dopełnienie oświadczeń ustnych złożonych podczas pertraktacji dyplomatycznych; nie zawiera adresu, daty ani podpisu. AIGNER Krystian Piotr (1747—1841), architekt pochodzenia niem., przedstawiciel poi. klasycyzmu; świątynia Sybilli, pałac Marynki, domek got. i kościół w Puławach, przebudowa pałacu Rady Ministrów i kościół Sw. Aleksandra w Warszawie. AIGUESMORTES [eghmort], m. w pd. Francji (Prowansja); 3750 mieszk. (1954); niegdyś ważny port obok ujścia Rodanu; zabudowa miasta średniowieczna. AIN [ę], pr. dopływ Rodanu, dł. 190 km, dorzecze 4182 km*, nieżeglowna. AINSZTAIN (einstein), einsteinium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 99, otrzymany 1954 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nie występuje w przyrodzie. Nazwa nadana dla uczczenia A. Einsteina. AIR [er], góry w pd. części masywu Ahaggar w Saharze Środk., wys. do 1800 m; rzeki okresowe; oazy zamieszkane przez Berberów; hodowla. AIREDALE TERRIER [ęedejl tęrja], pies ok. 60 cm wysokości; włos gęsty, ostry i szorstki; brązowy z ciemnym grzbietem; myśliwski lub obronny. Tabl. 66. AIS, dźwięk wyższv o półton od dźwięku a. AISCHINES —Eschines. AISCHYLOS, Eschyl (ok. 525—456 p. n. e.), najstarszy z 3 wielkich tragików gr. (A., Sofokles, Eurypides), właściwy twórca dramatu attyckiego; z jego 90 tragedii zachowało aię 7: Błagalnice, Persowie, 10 Siedmiu przeciw Tebom, trylogia Oresteja i Prometeusz skowany. AISNE [en], L dopływ rz. Oise, dł. 279 km, dorzecze 7752 km*, żeglowna 180 km; w I wojnie świat, nad rz. A. 4 bitwy, z których dwie (wrzesień 1914 i maj—czerwiec 1918) wygrane przez Niemców, dwie zaś (kwiecień—lipiec 1917 i wrzesień— październik 1918) — przez Francuzów. AISTULF (?—756), król Longobardów od 749; podbił egzarchat raweński i zagrażał Rzymowi, czym zmusił papieża Stefana II do szukania pomocy u Pepina Małego. A1TUC —związki zawodowe (tabela). AIX-EN-PROVENCE [eks 9 prowls], m. w pd. Francji (Prowansja); 54 200 mieszk. (1954); palace z XVII i XVIII w.; uniwersytet; produkcja oliwy, mydła. AIX-LES-BAINS [eks le b§], m. w pd.-wsch. Francji (Sabaudia); 15 700 mieszk. (1954); uzdrowisko podalpejskie. AJACCIO [ajaczio], m. 1 port na Korsyce (Francja) ; 33 000 mieszk. (1954) ; ośrodek adm. ; rybołówstwo, stocznie rybackie; miejsce urodzenia Napoleona Bonaparte. AJAKS, wg Iliady syn Telamona, gr. bohater spod Troi; pokonany przez Odyseusza w sporze o zbroję Achillesa oszalał i rzucił się na stado baranów sądząc, że walczy z Grekami; poznawszy swój błąd popełnił samobójstwo. AJA SOFIA —Hagia Sophia. AJDUKIEWICZ: 1) Tadeusz (1852—1916), malarz; tworzył m. in. w Wiedniu i w Bukareszcie; portrety monarchów i arystokratów, obrazy rodzaj, i batalist.; 2) Zygmunt, brat T. (1861—1917), malarz; sceny rodzaj., hist, portrety; Oblętenie Wiednia, cykl obrazów z powstania kościuszkowskiego; 3) Kazimierz (ur. 1890), filozof i logik, prof. Uniw. Warsz., autor prac z zakresu logiki i teorii poznania; czł. PAN. AJJUBIDZI - Ejjubidzi. AJKA, m. w zach. Węgrzech; gł. ośrodek górn. i przem. aluminiowego; elektrownia. AJMAROWIE, Indianie Peru i Boliwii, zam. basen Îez. Titicaca; kopieniacze, hodowcy lam, myśliwi, ry>acy; 600 000 (1935); dawni A. uważani są za twórców wielkich budowli kam. i świetnej kultury przedinkaskiej w Tiabuanaco (Boliwia). AJNI Sadriddin (ur. 1879), pisarz tadżycki, realista opisujący byt i obyczaje swego narodu; Niewolnicy, śmierć lichwiarza, Bucnara (powieść autobiograf.). AJNOWIE, wyodrębniona grupa etn. zam. na Hokkaido (Japonia) i pd. Sachalinie, dawniej również na pd. Kamczatce i wyspach Kurylskich; osiadli myśliwi i rybołówcy. AJNUIDALNA RASA, reliktowy składnik białej odmiany człowieka; niskorosły, śniadoskóry, brunet, długoglowiec o szerokiej twarzy i średnim lub szerokim, niewypukłym nosie; budowa krępa, uwłosienie wybitnie obfite, nieproste, rysy grube; obecne centrum występowania: wyspa Jezo, Sachalin, Kuryle pd.; wyraźne wpływy w całej Japonii (zwłaszcza na Riu-Kiu) oraz przy ujściu Amura (u Giliakow). Tabl. 25. AJON OROŚ -Athos. A JOUR [fr., a żti:r, na dzień], sposób wykony wania bieżąco na każdy dzień prac statystycznych, księgowych itp. AJ SZA (613/14—78), żona Mahometa, która po jego śmierci wywierała duży wpływ na życie polit, kraju; usunięta przez kalifa Alego. AJWAZOWSKI Iwan K. (1817—1900). malarz ros., marynista; Dziewiąta fala, Bitwa Czesmeńska, Morze Czarne. AK —Armia Krajowa. AKABA: 1) zatoka w pn. części M. Czerwonego; oddzielona Płw. Synajskim od Płw. Arabskiego; spór o swobodę żeglugi na zat. A. był jednym z pretekstów agresji Izraela na Egipt 1956; 2) A. (El Akaba), m. i port nad zat. A. w Jordanii; ok. 10 000 mieszkańców. AKACJA, Acacia, drzewo lub krzew z rodziny motylkowatych; znamy ok. 500 gat. z podzwrotnikowych okolic Afryki i Australii; liście podwójnie pierzaste lub zmienione, kwiaty żółte, drobne (rys.); u nas Aischylos  11 a. 	niesłusznie nazywają pn.-amer. -»-robinię, często hodowaną w parkach. AKADEMIA: 1) szkoła fiłoz. zał. ok. 887 p. n. e. przez Platona w gaju Akademosa w Atenach. Istniała przeszło dziewięć stuleci; do jej tradycji nawiązała w XV w. Akademia Florencka; 2) nazwa niektórych wyższych uczelni, np. A. Górniczo-Hutnicza, A. Sztuk Pięknych, A. Medyczna, A. Wojskowa; 3) instytucja kierująca ruchem naukowym w kraju (Polska Akademia Nauk); 4) uroczysty obchód dla uczczenia pamięci wybitnych ludzi lub ważnych wydarzeń. AKADEMIA KRAKOWSKA -»-Uniwersytet Jagielloński. AKADEMIA NAUK ZSRR, najwyższa instytucja nauk. ZSRR, skupiająca uczonych Zw. Radź.; zał. 1724 przez Piotra I jako Petersburska Akademia Nauk, po rewolucji październikowej przekształcona w AN ZSRR; 1934 przeniesiona do Moskwy. Obecnie liczy 146 członków rzeczywistych i 320 członków korespondentów (1 1 1957); AN ZSRR podlega 12 filii, 55 instytutów nauk., liczne pracownie, muzea itd.; wydaje ok. 70 czasopism nauk.; większość republik związk. posiada własne AN. AKADEMIA WILEŃSKA, wyższa uczelnia zał. 1578 przez jezuitów, z wydziałami: filozoficznym, teoloficznym i prawniczym; po asacie zakonu 1773 przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej jako Szkoła Główna Litewska, potem uniwersytet, zamknięta 1832 przez władze ros.; 1919—39 Uniw. Stefana Batorego. AKADEMIA ZAMOJSKA, zakład łączący szkołę średnią ze studiami wyższymi, mający na celu kształcenie młodzieży szlacheckiej; zał. 1595 w Zamościu przez Jana Zamoyskiego; zamknie- Acacia arabica: 1 — kwiata przez ces. Józefa II tostan, 2 — strąk 1784. AKADEMIK [gr.J: 1) słuchacz, uczeń wyższej uczelni, student; 2) członek Akademii Nauk wybierany przez ogólne zebranie jej członków. AKADEMIZM, postawa artystyczna rezygnująca z twórczych poznawczych dociekań na rzecz tradycyjnej sztuki konwencjonalnej, eklektycznej; charakterystyczna dla artystów XVIII i XIX w., których twórczość związana jest z akademią. AKADYJSKI JĘZYK, należący do wsch. odłamu rodziny semickiej wymarły już język mieszkańców kraju Akkad w staroż. Mezopotamii, znany z napisów klinowych z III i II tysiąclecia p. n. e. AKÂNT, Acanthus, roślina śródziemnomor. o dużych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach; pierwowzór ornamentu, np. na głowicy kolumny korynckiej; od starożytności hodowany jako roślina ozdobna. AKAPIT [łac.]: 1) tekst zaczynający się od nowego wiersza z wcięciem; 2) samo wcięcie tekstu jako znak graficzny. Akant AKBAR [arab. wielki], Dżelal ed-Din Mohammed (1542—1605), najznakomitszy władca Indii z dynastii W. Mogoła; przywrócił jedność państwa, zdobył Dekan; doprowadził kraj do rozkwitu; popierał sztukę i naukę; dążył do wprowadzenia nowej religii (eklektycznej), której był twórcą. AKCELERATORY [łac.], urządzenia do przyśpieszania naładowanych elementarnych -►cząstek lub zjonizowanych atomów (np. protonów, elektronów, deuteronów) w celu nadania im energii potrzebnej do wywołania reakcji jądrowych. Zob. też cyklotron, betatron, bewatron. Tabl. 12, 39. AKCENT [łac.]: 1) wyróżnienie w toku mowy jednej z sylab wyrazu przez wzmocnienie wydechu i siły artykułacyjnej (a. dynamiczny) albo przez podniesienie jej tonu (a. foniczny); 2) znak graf. nad literą określający jej wymowę, np. fr. être, l’année, la mère; 3) 	muz. wyróżnienie dźwięku lub współbrzmienia (akordu) przez dynamiczne wzmocnienie; oznaczenia graf. : < A . Zob. też marcato, sforzando. AKCEPT [łac.], zobowiązanie się do uiszczenia określonej sumy pieniężnej na zlecenie pewnej osoby; ma zastosowanie przy wekslach, czekach, przekazach, AKONITYNA rozliczeniach inkasowych między jednostkami gospodarki uspołecznionej; akceptant, w praktyce dłużnik wekslowy; akceptowe rozliczenia, forma rozliczeń między jednostkami gospodarki uspol., polegająca na tym, że wszelkie rachunki za dostawy i usługi dostawca składa wraz z żądaniem zapłaty w banku, który przedstawia je odbiorcy (dłużnikowi) do a.; po uzyskaniu a. lub w razie braku odpowiedzi w określonym terminie (a. milczący) bank pokrywa należność z konta dłużnika. AKCES [łac.], włączenie się; przystąpienie do organizacji, akcji. AKCESORIA [łac.], narzędzia pomocnicze, przyrządy, podręczne przybory. AKCJA [łac.]: 1) działanie, działalność; 2) w utworach lit zespół powiązanych przyczynowo zdarzeń, prowadzący do punktu naturalnego ich zamknięcia; 3) 	papier wartościowy, dowód udziału jego właściciela w kapitale sp. akc.; daje prawo do uczestniczenia w zyskach sp. akc. w formie dywidendy oraz prawo głosu na walnym zebraniu. AKCJA KATOLICKA, ruch zorganizowany 1922 przez Piusa XI, zw. apostolatem ludzi świeckich; obejmuje różne stowarzyszenia; cel: ekspansja katolicyzmu; gł. zasady wyłożone w encyklice Ubi arcano Del z 1922. AKCJI I REAKCJI ZASADA -Newtona zasady dynamiki. AKCJUM, przylądek w pn.-zach. Grecji, u wejścia do Zatoki Ambrakijskiej; miejsce zwycięstwa Oktawiana nad Antoniuszem i Kleopatrą 31 p. n. e. AKCYDENS [łac.]: 1) filoz. przypadkowa, nieistotna cecha przedmiotu; 2) wszelki druk poza książką i czasopismem, np. formularz, ulotka, etykieta, afisz itp. AKCYZA [lac.], podatek pobierany od spożycia niektórych artykułów; a. opłaca z góry producent obciążając nią następnie cenę towaru; pośrednio opłaca ją więc nabywca zakupując dany towar. AKERMAN, Białogród, m. port. w Ukr. SRR nad limanem Dniestru; stara twierdza turecka (do 1812). AKERMANA PUSTAKI -pustak. AKIBA, ben Josef (50—132), myśliciel żyd. w Palestynie, jeden z twórców doktryny talmudycznej; współorganizator powstania Bar Kochby przeciw Rzymianom (132—135), w którym zginął. AKITA, m. w Japonii, na pn. wyspy Honsiu; 190 200 mieszk. (1955); kopalnie i rafinerie ropy naft. AKKAD, staroż. semickie miasto-państwo nad d. Eufratem, w Mezopotamii; XXIV—XXII w. p. n. e. stolica potężnego państwa sumero-akkadyjskiego, powstałego z połączenia (—Sargon I) A., Sumeru, Elamu, Syrii i Kapadocji; wieki następne — to okres ponownego rozbicia; przewodnictwo zdobyło m. Assur, stolica wzrastającej w potęgę Asyrii; z nią złączyły się dalsze losy A. AKKON (Akka), m. portowe w Izraelu, ok. 17 000 mieszk.; starożytne Ptolemais; 1191—1291 w posiadaniu krzyżowców, zw. wówczas St.-Jean d’Acre; 1799 bezskutecznie oblegane przez Napoleona Bonaparte. AKKRA, stoi. państwa Ghana (Afryka); 136 000 mieszk. (1948); port nad Zat. Gwinejską. AKLAMACJA [lac.], przyjęcie lub odrzucenie wniosku, jednomyślne lub widoczną przeważającą większością głosów, wyrażone zwykle oklaskami. AKLIMATYZACJA [łac.], czasowa lub dziedziczna zmiana właściwości organizmów w kierunku przystosowania się do nowych zmienionych warunków środowiska. AKMEIZM, kierunek w poezji ros. 1912—22, reprezentowany przez A. Achmatową, S. Gorodeckiego, N. 	Gumilowa, O. Mandelsztama i in.; akmeiści uważali swą twórczość za szczyty artyst. przedstawiania prawdy (stąd nazwa od gr. słowa akme — najwyższy stopień, rozkwit); przezwyciężyli poetykę symbolizmu, zreformowali jego mgławicowy język, wprowadzili do literatury mowę potoczną oraz najbanalniejsze realia codzienności. AKMOLIŃSK, m. obw. w Kazachskiej SRR; 90 000 mieszk. (1947); fabr. maszyn roln.; przemysł: chem., mięsny, olejarski; węzeł kolejowy. AKOMODACJA -oko. AKOMPANIAMENT [wł.], instrumentalne towarzyszenie soliście lub zespołowi muzycznemu, stanowiące podporządkowane uzupełnienie harmoniczne, rytmiczne lub kolorystyczne wykonywanego utworu; a k o mpaniator, wykonujący akompaniament. AKONITYNA, alkaloid bulw tojadu; jedna z najsilniej działających trucizn pochodzenia roślinnego; w małych dawkach wywołuje miejscowe znieczulenie,  AKOPIAN drażniąc, a następnie porażając czuciowe zakończenia nerwów; w dawkach trujących poraża ośrodek oddechowy i hamuje czynność serca. AKOPIAN Akop (1866—1937), poeta, twórca ormiańskiej literatury radź.; w poezji jego dają się zauważyć tradycje lud. pieśniarzy Armenii, aszugów; po rewolucji A. podjął tematykę budownictwa socjalist.; poematy: Nowe jutro, Wolchowstroj. Fr. Chopin: Scherzo E-dur Akord AKORD [wl.]: 1) płaca od sztuki; a. prosty, jednakowe wynagrodzenie za każdą sztukę; a. progresywny, po osiągnięciu określonej normy odpowiedni wzrost wynagrodzenia za każdą sztukę następną; 2) muz. równoczesne brzmienie kilku dźwięków dobranych według zasad -»harmonii.  rwrot bojowy V / V / spiralo pętlo korkociąg przewrót i \ ! łUtg na ogon przez leb padanie liściem beczko «¡W—  zawrót Akroterion Akrobacja lotnicza AKORDEON, jeden z rodzajów -»harmonii ręcznej. AKR [ang.], miara pow. ziemi stosowana w W. Brytanii i Ameryce Pn. równa 4047 m2 <= 4840 yardom = 40,47 arom. AKREDYTOWANIE [łac.], pisemne upełnomocnie- 12 nie przedstawiciela dyplomat. do reprezentowania jego państwa. Zob. też listy uwierzytelniające. AKREDYTYWA [fr.], dokument wystawiony przez bank, kasę oszczędnościową; polecenie wypłaty klientowi określonej sumy pieniężnej przez oddział tego banku. AKROAMATYCZNA [er.] METODA, metoda nauczania polegająca na podawaniu uczniom wiadomości w gotowej postaci, przede wszystkim w formie wykładu; termin wprowadzony przez Arystotelesa. Zob. też erotematyczna metoda. AKROBACJA [gr.], forma trudnych ćwiczeń gimnastycznych, np. chodzenie po linie; a. lotnicza (powietrzna), umyślne pilotowanie w nienormalnych stanach lotu; znajomość a. 1. jest niezbędna dla pilota bojowćgo i stanowi przedmiot nauki wyższego pilotażu; a. 1. składa się z figur dzielonych na normalne, w których pilot jest dociskany do fotela, i odwrócone, czyli plecowe, w których pilot odrywany od fotela zawisa na pasach, jak np. w locie odwróconym, czyli w locie na plecach, kiedy pilot zwisa głową w dół. (Rys.). AKROBATA [gr.], wykonawca skomplikowanych ćwiczeń gimnastycznych (np. na trapezie, drabinach itd.). AKROLEINA, aldehyd nienasycony; bezbarwna ciecz o przenikliwym, duszącym zapachu; powstaje przy rozkładzie tłuszczów w wysokiej temperaturze; przez krótki czas używana jako gaz Łojowy. AKROMEGALIA [gr.], nadmierny rozrost twarzy, (nosa, żuchwy) i obwodowych części kończyn (dłoni, stóp) w następstwie zaburzeń czynności przysadki mózgowej. AKRON [ąkrsn], m. w USA (Ohio), nad kanałem Ohio; 274 000 mieszk. (1950); uniwersytet; przemysł maszyn., fabryki samolotów; duży ośrodek przemysłu gum., zwłaszcza ogumienie samochodowe. AKROPOL, Akropolis [gr. akros — szczyt, polis — gród, zamek], w miastach staroż. Grecji wzgórze warowne, zwykle najstarsza część miasta; najsłynniejsza Akropolis ateńska ze względu na cenny zespól dzieł sztuki z V w. p. n. e.: Partenon, Erechteion, świątynia Nike, poświęcona Atenie jako bogini zwycięstwa, Propyleje. Tabl. 41. AKROSTYCH [gr.], utwór wierszowany, w którym litery lub słowa rozpoczynające poszczególne wiersze albo zwrotki czytane pionowo tworzą jakiś wyraz (często imię) lub zdanie; uprawiany przez poetów staroż., dziś ma charakter poet. żartu. AKROTERION [gr.], naszczytnik — arch. ozdoba rzeźbiarska w formie wazonu, posągu itp. wieńcząca fronton budowli. AKRYCHINA, atebryna — związek org., żółty, gorzki proszek; środek przeciwmalaryczny i przeciwrobaczy; powoduje żółte zabarwienie skóry. AKRYLOWY KWAS, nienasycony kwas jednokarboksylowy; ciecz o gryzącej woni; przez polimeryzację jego pochodnych (estrów) otrzymuje się tworzywa sztuczne (szkła organiczne, pewne gatunki sztucznego kauczuku). AKSAKOW Siergiej T. (1791—1859), pisarz ros.; w powieściach pisanych w formie pamiętników przedstawił życie pańszczyźnianej Rosji; mistrz opisu przyrody; Opowiadania ł wspomnienia myśliwego, Kronika rodzinna, Dziecięce lata Bagrowa- wnuka. AKSAMIT [gr.], tkanina jedwabna lub półjedw. strzyżona, fryzowana lub wytłaczana; pochodzi z Indii; w Europie wyrabiana od późnego średniowiecza. AKSAMITKA, Tagetes, roczna roślina rabatowa z rodziny złożonych; koszyczki kwiatowe żółte lub brązowe; nieprzyjemna piżmowa woń. AKSELBANTY [niem.], plecione sznury naramienne noszone w niektórych armiach przez generałów, oficerów sztabu gen., adiutantów i żandarmerię. AKSELROD Paweł B. (1850—1928), działacz polit. i publicysta ros.; brał udział w ruchu narodnickim; członek grupy Wyzwolenie Pracy, czołowy przywódca i teoretyk mieńszewików, przeciwnik rewolucji październikowej; po 1917 na emigracji. AKSEROFTOL, witamina A — w dużych ilościach występuje w tranach rybich, w mniejszych — w maśle, wątrobie i żółtku jaj; niedobór u człowieka objawia się niedowidzeniem wieczornym (tzw. kurza ślepota). AKSJOMAT [gr.], pewnik, podstawowe twierdzenie, które nie wymaga dowodu, oczywista prawda.  13 AKUSTYKA ;TRIA [gr.], metoda -►geometrii wyrei figurę przestrzenną wraz z pewnym tkfadem osi współrzędnych rzutuje się określoną płaszczyznę. AKSOLOTL —amblvstoma. prostokątnym 
równolegle na Akropol AKSUM, m., dawna stoi. Abisynii ł ośrodek rei.; 10 000 mieszk. (1955); ruiny gigantycznych obelisków wzniesionych przez cesarzy w I—VI w. AKT [tac.]: 1) czynność, czyn, przejaw (a. rozpaczy); 2) dokument urzędowy zawartej transakcji, wydarzenia polit. itp.; 3) lit. część utworu scen., wyodrębniona kompozycyjnie w osobną całość; 4) szt. piast, obraz lub rzeźba przedstawiające nagą postać ludzką; 5) akta, zbiór dokumentów urzęd., prawn., hist. itp. AKTA STANU CYWILNEGO, rejestry prowadzone przez urzędy stanu cywilnego w celu ewidencji urodzeń, małżeństw i zgonów obywateli. AKT 5 LISTOPADA, deklaracja cesarzy niem. i austr. 5 XI 1916, tworząca pseudoniezależne Królestwo Pol. z ziem b. zaboru rosyjskiego. AKTEON, mit. gr. bohater i myśliwy tebański; podpatrzy! kąpiącą się Artemidę, za co został zamieniony przez nią w jelenia i rozszarpany przez własne psy. AKTINIDIA, Actinidia, krzew pnący, pochodzący z Azji; owoc — jadalna jagoda, koloru zielonego lub żółtego; dotychczas w Polsce nie uprawiana; duża zawartość witaminy C (ok. 10 razy więcej niż w cytrynie). AKTUALIZM, geol. pogląd, wg którego w ubiegłych epokach geol. czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne oddziaływały na skorupę ziemską tak samo jak obecnie, wywołując takie same procesy. Poglądu tego nie można przyjmować dosłownie, lecz z pewnymi zastrzeżeniami. AKTYN Ac, actinium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 89; produkt rozpadu promieniotwórczego jednego z izotopów uranu; występuje w minerałach i kruszcach uranonośnych. Akselbanty historyczne i współczesne AKTYNOLIT, minerał z grupy —amfiboli, tworzący zielone igiełkowate i pręcikowate kryształki; składnik skał metamorficznych, a zwłaszcza nefrytu. AKTYNOMETR [gr.], przyrząd do pomiaru natężenia bezpośredniego promieniowania słonecznego. AKTYNOMETRLA [gr.], nauka o promieniowaniu Słońca, Ziemi i atmosfery, o pochłanianiu i rozpra¬ szaniu promieniowania w atmosferze, o bilansie cieplnym atmosfery itp. AKTYNOTERAPIA —światłolecznictwo. AKTYNOWCE —ziemie rzadkie. AKTYWA [lac.], stan czynny — część majątku przedsiębiorstwa, którą księguje się po lewej stronie Dilansu; obejmuje wartość urządzeń, towarów i zobowiązania osób trzecich względem przedsiębiorstwa. Zob. też bilans. AKTYWACJA [lac.], aktywacji energia — chem. energia, jaką muszą mieć cząsteczki substancji, by nastąpiła między nimi reakcja chem.; źródłem a. jest □p energia pobrana podczas ogrzewania, naświetlania wyładowań elektrycznych. AKTYWIŚCI [łac.], w okresie I wojny świat. poi. ugrup. polit., zwolennicy czynnej postawy wobec zachodzących wydarzeń, dążący do porozumienia z mocarstwami centr. (Niemcami i Austro-Węgrami); przyjęli —akt 5 listopada 1916 jako płaszczyznę współpracy; do czołowych a. należeli: Wł. Jaworski. J. Kucharzewski, J. Radziwiłł, Wł. Studnicki oraz Z. Lubomirski, arcyb. A. Kakowski, J. Ostrowski. Zob. też pasywiści. AKTYWNY [łac.], czynny, działający. AKUMULACJA [łac.], gromadzenie: 1) a. kapitału, przekształcenie —wartości dodatkowej w kapitał, czyli dołączenie części wartości dodatkowej do istniejącego kapitału; a. k. umożliwia dokonywanie inwestycji i zwiększanie produkcji, stanowi warunek i materialną podstawę —reprodukcji rozszerzonej; 2) a. kapitału pierwotna, długi proces hist. towarzyszący narodzinom —kapitalizmu, polegający na wywłaszczaniu (najczęściej przemocą) bezpośrednich wytwórców (chłopów i rzemieślników) z ich -środków produkcji; samodzielni dotąd wytwórcy stają się najemnymi robotnikami, a ich środki produkcji w rękach kapitalistów —kapitałem; klasyczny przebieg miał ten proces w Anglii XV—XVIII w.; obok wywłaszczeń pierwotna akumulacja kapitału przybierała formy wojen handl., dzierżawy podatków, protekcjonizmu celnego itp.; 3) geol. nagromadzenie materiału skalnego przez wody płynące lub stojące, wiatr, lodowce, organizmy, osuwiska, wybuchy wulkanów (potoki lawy i pyły wulkaniczne); najczęstszą formą jest sedymentacja. AKUMULATOR, ogólnie: urządzenie do magazynowania energii; a. elektryczny, przyrząd do gromadzenia energii elektr. w postaci energii chem. (ładowanie a.), którą następnie można przetworzyć z powrotem w energię elektr. (wyładowanie a.); składa się z naczynia wypełnionego elektrolitem oraz z 2 —elektrod płytkowych: dodatniej i ujemnej; a. kwasowe (ołowiowe), z elektrolitem w postaci rozcieńczonego kwasu siarkowego i obu elektrodami wykonanymi ze związków ołowiu; a. zasadowe, z elektrolitem w postaci rozcieńczonego ługu (np. potasowego) i elektrodami wykonanymi z różnych metali, np. dodatnią z niklu i ujemną ze stopu żelaza (a. żelazo-niklowy); napięcie naładowanego a. kwasowego wynosi ok. 2 V, zasadowego zaś 1,2 V; ładunek elektr. wyrażony w amperogodzinach, który można pobrać z naładowanego a. bez jego uszkodzenia, nazywamy pojemnością a.; łącząc a. szeregowo i równolegle w baterię a. można uzyskać źródło prądu stałego o odpowiednio większym napięciu i pojemności. AKUPUNKTURA, agopunktura — metoda leczenia w ludowej medycynie chińskiej polegająca na nakłuwaniu (przypalaniu) odpowiednio wyznaczonych punktów ciała ludzkiego; stosowana w różnych schorzeniach. AKUSTYKA [gr.]: 1) dział fizyki zajmujący się takimi drganiami i falami w środowiskach sprężystych, Akumulator  AKUSZERIA których częstotliwości zawarte są w granicach od 20 do 20 000 herców (słyszalnymi dla ucha ludzkiego) ; ultraakustyka zajmuje się drganiami o wyższych częstotliwościach; 2) warunki słyszalności w danym pomieszczeniu (pokoju, sali). AKUSZERIA -►położnictwo. AKUTAGAWA RYÜNOSUKE (1892—1927), najwybitniejszy nowelista jap., krytyk mieszcz. moralności swych współziomków; tematy czerpał początkowo z historii i legend, później z własnych doświadczeń. AKWAFORTA [łac.]: 1) technika graficzna polegająca na kilkakrotnym trawieniu kwasem azotowym rysunku, wykonanego cienką igłą na pokrytej werniksem płycie miedzianej; farba wypełniająca wgłębienia odbija na papierze rysunek; znana od początku XVI w.; 2) rycina wykonana tą techniką. Tabl. 43. AKWAMARYNA (akwamaryn) [łac.J, minerał, niebieska odmiana -►berylu. Tabl. VIII. AKWARELA [łac.]: 1) w sztukach piast, technika polegająca na malowaniu przejrzystymi farbami wodnymi najczęściej na papierze; znana w starożytności; jako technika samodzielna rozwijać się zaczęła w XVII w., zwłaszcza w Anglii; 2) obraz malowany tą techniką. AKWARIUM [łac.], naczynie szklane do hodowania roślin i zwierząt wodnych. AKWATINTA [łac.-wł.]: 1) technika graficzna wynaleziona przez J. B. le Prince'a 1768, polegająca na kilkakrotnym trawieniu płaszczyzn na płycie miedzianej, stopniowo pokrywanych werniksem; farba wypełniająca wytrawione płaszczyzny odbija je na papierze w różnym natężeniu — tym ciemniej, im dłużej i głębiej były trawione; 2) rycina wykonana tą techniką. Tabl. 43. AKWEDUKT [łac.], wodociąg doprowadzający wodę ze źródeł; monumentalną formę architektoniczną a. nadziemnego na systemie łuków stworzyli RzymiaAkwedukt AKWITANIA (Guyenne), kraina hist, w pd.-zach. Francji obejmująca dorzecze Garonny; nizina, ograniczona na pd. Pirenejami, na zach. Atlantykiem, na wsch. Masywem Centralnym; okręg intensywnego rolnictwa: pszenica, winorośl, tytoń, ogrodnictwo; gl. m. Bordeaux. — W starożytności prowincja Galii, w średniowieczu — państwa Franków i Francji; w XII w. przeszła pod panowanie ang.; w XV w. po wojnie stuletniej wróciła do Francji. AKWITAŃSK1 BASEN, nizinny obszar po obu brzegach śr. biegu rz. Garonny, w pd.-zach. Francji, między Pirenejami, Masywem Centralnym i Atlantykiem; gł. obszar uprawy winorośli we Francji. AKWIZGRAN (Aachen), m. w NRF (Nadrenia Pn.) przy granicy belg.; 143 000 mieszk. (1954); zabytki aren. średniow. (katedra z grobowcem Karola W.); politechnika; ośrodek górnictwa węgl.; przemysł sukien., maszyn.; zdrojowisko siarczane. Rezydencja Karola W.; miasto koron, królów niem. 813—1531; akwiziirański pokój: 1) 1668 zakończył wojnę dewoucyjną o dziedzictwo Flandrii między Francją i Hiszpanią; doprowadził do podziału Flandrii między oba te państwa; 2) 1748 zakończył wojnę sukcesyjną austr. uznaniem praw Marii Teresy do całego dziedzictwa Habsburgów, z wyjątkiem zajętego przez PruSy AKWIZYTOR [łac.], pracownik przedsiębiorstwa zbierający zamówienia nabywców lub zawierający umowy na jego rzecz. Al, symbol pierwiastka chem. glinu (aluminium). AL -►Armia Ludowa. ALABAMA [alobame] (Ala), stan w USA; 133 651 km2, 3 061 700 mieszk. (1950), Murzyni 31*/»; stoi. Montgomery ; teren prawie całkowicie nizinny od pd. krańca Appalachów do ZaŁ Meksykańskiej; łagodny klimat; żyzne gleby; uprawa bawełny, tytoniu; w pn. części wydobycie węgla i rudy żel.; hutnictwo stali; przemysł metal, i maszyn, (centrum Birmingham); 14 wielkie elektrownie wodne nad rz. Tennessee; gl. port Mobile. ALABASTER, minerał, odmiana -►gipsu; przeświecający, najczęściej biały; używany jako materiał rzeźbiarski. w budownictwie do dekoracji wnętrz. A LA LETTRE [fr., a la lętr], dosłownie. A LA LONGUE [fr., a la ląg], z czasem, przez dłuższy czas, na dalszą metę. ALAMEIN EL, miejscowość w Egipcie, około 100 km na zach. od Aleksandrii; w lipcu 1942 ang. generał Auchinleck zatrzymał tu ofensywę niem.-wł. wojsk pancernych, a w październiku gen. Montgomery wyruszył stąd do zwycięskiej kontrofensywy. ALAŃDZKIE Wyspy, grupa drobnych, częściowo zamieszkałych wysp na Bałtyku, przy wejściu do Zat Botnickiej; 1505 km*, 22 200 mieszk. (1954), Szwedzi, Finowie; prow, autonom. Finlandii; gł. m. Mariehamn; rybołówstwo; hod. bydła; uprawa warzyw; zdemiłitaryzowane. ALANINA, kwas a-aminopropionowy — aminokwas, pospolity składnik białek. ALANOWIE, irań. lud stepowy na północ od Kaukazu; 350 pokonani przez Hunnów; pozostałością A. są dzisiejsi -►Osetyńcy na Kaukazie. ALARCÓN: 1) Pedro Antonio de (1833—91), pisarz hiszp., w młodości liberał i wróg kleru, później obrońca tradycjonalizmu i katolicyzmu; opowiadanie El sombrero de tres picos (Trójgraniasty kapelusz) oparte jest na romancy ludowej; 2) Juan -►Ruiz de Alarcón. ALARM [wł.]: 1) potocznie sygnał podawany w razie zaistnienia niebezpiecznej sytuacji — pożaru, awarii, nalotu itp.; 2) stan zagrożenia; w czasie trwania alarmu obowiązują odpowiednie przepisy dotyczące zachowania się. ALARYK I (ok. 370—410), król Wizygotów od 395; spustoszył Francję, Macedonię oraz Grecję; 410 zdobył Rzym. ALASKA, półwysep, 49 stan (od 1958) USA w pn.-zach. części Am. Pn.; 1518 717 km*, 152 000 mieszk. (1952), Indianie, Eskimosi ok. 10*/«; stoi. Juneau (5900 mieszk. 1950); górzysta, na pd. wysokie góry Alaska Range (Mount Mc Kinley 6187 m), na pn. niższe (Mount Michaelson 2816 m) przechodzące w nadbrzeżne niziny, w części środk. wyżyna; gł. rzeki: Jukon, Kuskokwim; klimat na pd. wybrzeżu chłodny, oceaniczny, w głębi kraju kontynent.; na pn. tundra, na pd. tajga; liczne zwierzęta futerkowe; w części pd. i środk. uprawa abóż i warzyw; hod. renów (28 tys. 1954); rybołówstwo 1 myślistwo gł. zajęcie ludności; wydobycie: złoto (nad Jukonem), cyna (Płw. Seward), ropa naft. i gaz ziemny (okolice Point Barrow); przemysł: papierń., celuloz., garbar.; sieć komunik, słabo rozwinięta; szosa strateg. A. Highway. Do A. należą adm.: Aleuty, Wyspa Sw. Wawrzyńca, Wyspy Pribyłowa i in. — Odkryta 1741; 1867 sprzedana przez Rosję Stanom Zj. Am. Pn.; odkrycie złota na przełomie XIX i XX w. spowodowało tam tzw. gorączkę złota. ALASKA HIGHWAY [»lasko hąj°ej], nowocz. szosa o znaczeniu strateg, na Alasce, od Dawson Creek do Fairbanks (2451 km). ALASKANSKI PRĄD, odgałęzienie ciepłego prądu Kuro-Siwo, płynące w pn. części Oc. Spokojnego wzdłuż wysp Aleutów i Płw. Alaska; temp. ok. 12°C, prędkość ok. 1,5 km/godz. ALASZ, likier kminkowy. ALBA Fernando Alvarez (1508—82), książę Toledo, namiestnik hiszp. Niderlandów 1567—73; znany z okrucieństwa. ALBA [łac.], długa biała szata liturgiczna noszona przez księży katolickich. ALBACETE [albasęte], m. w Hiszpanii (Murcja); ośrodek adm.; 74 400 mieszk. (1954); stare dzielnice z czasów arab. na wzgórzu, nowsze u podnóża; wyrób sztyletów. ALBA IULIA, m. w Rumunii (Siedmiogród!; 14 400 mieszk. (1948); siedziba książąt siedmiogr. w XVI i XVII w.; muzeum. ALBA LONGA, gł. m. staroź. Lacjum, zał. wg podania przez Askaniusza; stamtąd mieli się wywodzić założyciele Rzymu. ALBANIA (Shqiperija), rep. lud.-demokr. na Płw. Bałkańskim, nad Adriatykiem i Cieśniną Otranto; 28 744 km2, 1 394 300 mieszk. (1955), Albańczycy (96°/«), Grecy, Macedończycy; atol. Tirana; gl. m.: Elbasan, Korcza, Szkoder; porty: Durres, Vlora. Warunki naturalne: kraj górzysty (na pn. Alpy Albańskie do 2694 m); na wybrzeżu wąska nizina, częściowo bagnista; gł. rzeka Drin; jeziora: na pn. Szkoderskie, na zach. Ohrida  15 i Prespa; klimat śródziemnomor., na wybrzeżu łagodniejszy, w głębi chłodniejszy ze śnieżnymi zimami; średnia roczna w Durres 16°; roślinność śródziemnomor. (na wybrzeżu) i środk.-europejska; lasy zajmują 36°/» og. pow. Gospodarka: A. jest krajem roln. (ok. 80% ludności roln.); ważną gałęzią gospodarki jest hodowla owiec i kóz; pow. uprawna wynosi 14*/» og. pow.; gł. uprawy: kukurydza, pszenica, owies, jęczmień, ryż, bawełna, tytoń, buraki cukr., oliwki, owoce pd.; wzrasta znaczenie roślin przemysł; wydobycie: ropa naft. (263 000 t — 1955), asfalt, chromity, rudy miedzi i żelaza; przemysł (po 1945 rozbudowuje się): włókien. (Tirana), drzewny (Elbasan), spoż. (wielka cukrownia w Korczy) i in. Linie kol. 170 km. Eksport: rudy metali, ropa naft., asfalt, skóry, oliwa jadalna; import: maszyny, wyroby przemysł.; handel z ZSRR i krajami demokracji lud. Ustrój: Republika lud.-demokr.; konstytucja 1946; najwyższy organ władzy Zgromadzenie Ludowe, wybierane na 4 lata; wybiera Prezydium i powołuje rząd. Historia: W starożytności siedziba Ilirów, potem pod władzą Rzymu, następnie Bizancjum (do 1204); w XIV w. pod panowaniem Wenecji i Serbii; w XV w. zjednoczona pod wodzą -►Skanderbega w walce z Turkami; od 1479 prowincja tur.; 1913 po I wojnie bałkańskiej państwo niepodległe; 1925 konstytucja republ.; od 1928 królestwo z Achmedem Zogu: 1939 anektowana przez faszystowskie Włochy; walki partyzanckie, od 1941 pod przewód. KP Albanii, 1944 wyzwolenie kraju z pomocą wojsk radź.; reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu i banków, od 1949 dwuletni, następnie pięcioletni plan budowy podstaw socjalizmu w gospodarce narodowej. ALBANY [ędbany], m. w USA, stoi. stanu Nowy Jork, nad rz. Hudson; 135 000 mieszk. (1950); leży w pobliżu węzła dróg wodnych do jez. Ontario i do rz. Sw. Wawrzyńca. ALBAŃCZYCY [tur. Arnauci, alb. Shąiptares] pochodzenia iliryjskiego; poza Albanią zamieszkują Jugosławię, pd. Włochy, Sycylię; ok. 2 min. Mimo tysiącletniego obcego panowania zachowali rodzimą kulturę ludową. ALBAŃSKA LITERATURA. Najstarszym zabytkiem a. 1. pochodzącym z 1462 jest tekst aktu kość. rozpoczynający szereg dzieł treści rei.: tłumaczenia Biblii, katechizm, pieśni kość., żywoty świętych itp. Twórcą alb. języka lit. jest K. Kristofiridhis, tłumacz Biblii na język alb. (1868), autor słownika alb.-gr. W XIX w. czołowe miejsce zajmuje N. Frasheri, epik, autor poematu Historia Skanderbega; spośród pisarzy końca XIX i pocz. XX w. wymienić należy: liryka N. Mjeda, epika V. Pasha, biskupa Fan Noli (przekłady klasyków europ.); współcześnie wyróżnia się powieściopisarz D. Shuteriąi. Bogaty jest folklor alb. — bajki, legendy, pieśni. ALBAŃSKIE GÓRY, wygasłe wulkany z kraterowymi jez. Albano i Nemi, na pd. od Rzymu; najwyższy szczyt M. Colli (956 m); gaje wiecznie zielonych dębów i kasztanów. ALBAŃSKI JĘZYK (shqiptare) jest odosobnionym językiem indoeuropejskim. ALBATROS, Diomedea ezulans, ptak z rzędu -*-rurkonosych; żyje nad morzami półkuli pd., na lądzie tylko w okresie lęgowym;- dł. 100 cm, roziiiętość skrzydeł do 4 m; znakomicie ata i szybuje wykorzystując nawet słabe prądv powietrza. ALBEDO [łac.j, stosunek ilości promieniowania odbitego do ilości promieniowania padającego na daną powierzchnię, charakteryzuje zdolność odbijania promieni przez dane ciało; a. powierzchni Ziemi wynosi średnio 37—41*/», czamoziemu 15%, piasku 30—35%, trawy 20—25°/», lasów 10— 15%, świeżo spadłego śniegu 80—90%. AL-BEKRI (1040—94), geograf hiszp.-arab.; Księga dróg i państw zawiera wiadomości o Polsce i in. krajach europ. m. in. w oparciu o -►Ibrahima-ibn-Jakuba. ALBENIZ Isaac (1860—1909), hiszp. pianista i kompozytor; opery, utwory symf. i fortep. oparte na nar. tańcach hiszpańskich. ALBERT (? — po 1317), wójt m. Krakowa 1290—1312, zapewne Niemiec; 1311—12 przywódca buntu niem. patrycjatu przeciwko Władysławowi Łokietkowi. ALBERT Eugen d’ (1864—1932). niem. pianista i kompozytor; opery: Niziny, Zamarłe oczy. ALBERT brat -►Chmielowski Adam. ALBERT I (1875—1934), od 1909 król Belgów; 1914 przeciwstawiał się propozycji wolnego przemarAlbatros ALBULA szu wojsk niem. przez Belgię i przez całą I wojnę świat, na czele wojsk belg. walczył u boku sił sprzymierzonych. ALBERTA, prow, w zach. Kanadzie; 661 188 kml, 931 500 mieszk. (1951); stoi, Edmonton; na pd. wielkie obszary upraw: pszenicy, jęczmienia i owsa, na En. duże lasy szpilkowe, na stokach Gór Skalistych od. bydła; wydobycie ropy naft., węgla; przemysł spoż. (rzeźnie, fabr. przetworów mięsnych, młyny), naftowy, drzewny; gł. m. Calgśry, Lethbridge. ALBERTA JEZIORO (Albert Nhianza), w Afryce Srodk. na pograniczu Konga Belg. i Ugandy; 5350 kin2, 652 m n. p. m., głęb. do 48 m; przez A. J. przepływa Nil. ALBERTA KANAŁ (Albert Kanaal), w Belgii; 152 km; łączy Skaldę (Antwerpia) z Mozą. ALBERTI: 1) Leone Battista (1404—72), architekt florencki wł. Odrodzenia (Palazzo Ruccellai, fasada kościoła S. Maria Novella we Florencji, kościół S. Andrea w Mantui), rzeźbiarz, malarz i teoretyk sztuki; Dziesięć ksiąg o architekturze, Dwie księgi o malarstwie; 2) Rafael (ur. 1902), poeta hiszp.; 1931 przystąpił do grupy pisarzy proletariackich; od 1939 na emigracji; wiersze liryczne, satyry, utwory sceniczne; Marinero en tierra (Marynarz na lądzie), Poeta na ulicy. ALBERTINA, słynne wiedeńskie muzeum rycin i rysunków zał. 1793 przez księcia sasko-cieszyńskiego Alberta. ALBERTRANDY Jan (1731—1808), biskup, jezuita; historyk poi., działacz kult.; współredaktor „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych“, kustosz i bibliotekarz król., pierwszy prezes Tow. Przyj. Nauk; zbiera! materiały z historii i numizmatyki; Panowanie Henryka Walezjusza i Stefana Batorego, Panowanie Kazimierza Jagiellończyka. ALBERT WIELKI, Albert von Bollstädt (1193—1280), dominikanin, teolog i filozof niem., jeden z najwszechstronniejszych uczonych średniowiecza; nauczyciel Tomasza z Akwinu; przyswoił średniowieczu Arystotelesa; Summa Theologiae (Summa teologiczna) i in. ALBERTYNI, zakon męski zał. w Krakowie 1888 przez -►A. Chmielowskiego; prowadzą przytułki dla bezdomnych i opiekują się chorymi. ALBIGENSI, sekta religijna, odłam -►katarów, działający w XII i XIII w. w pd. Francji (nazwa od m. Albi); występowali przeciw panowaniu i polit. wpływom kościoła; zwalczani przez inkwizycję, wytępieni na pocz. XIV w. ALBINIZM [łac.j, bielactwo — brak lub niedobór barwnika na tle zaburzeń barwnikotwórczych; a. uogólniony, brak barwnika w skórze, włosach, opierzeniu oraz w naczyniówce i tęczówce oka; a. częściowy, odbarwione plamy na włosach i na skórze'; a. u roślin zielonych, brak chlorofilu, wskutek czego albinotyczne rośliny są niezdolne do -►fotosyntezy. ALBINOS, człowiek, zwierzę lub roślina dotknięte albinizmem. ALBION, najstarsza nazwa Anglii, zapewne celtycka. ALBIT [łac.j, minerał barwy białej z grupy -►skaleni (plagioldazów); glinokrzemian sodu; częsty zwłaszcza w skałach metamorficznych; albityzacja, proces przeobrażenia innych skaleni w albit. AJLBOIN (?—572), Król Longobardów od 561; sprzymierzył się z Awarami; 568 rozpoczął ze swym plemieniem wędrówkę na zach.; wkroczył do Włoch pn., zdobył Weronę, Mediolan, Pawię. ALBORG, m. w Danii (Jutlandia), drugi co doznaczenia port w kraju; 82 800 mieszk. (1955); biskupstwo protest.; przemysł: maszyn., chem., baweln., tłUALBRECHT*,I6imię książąt i królów niem.: 1) A. Niedźwiedź (ok. 1100—1170); 1147 podjął wyprawę krzyżową na Słowian polabskich podbijając ich ziemię; 1150 założył Marchię Brandenburską; 2) A. I (1248—1308), król niem. od 1298, syn Rudolfa Habsburga; pierwszy z dynastii Habsburgów dziedzicznyksiążę Austrii; 3) A. Hohenzollern (1490—1568), ostatni w. mistrz zakonu krzyżackiego od 1510; przyjmując luteranizm 1525 rozwiązał zakon krzyżacki w Prusach, przekształcając go w lenne świeckie księstwo; za zgodą Zygmunta I został księciem w Prusach. ALBRECHT Jerzy (ur. 1914), działacz ruchu robotn.; 1940 jeden z organizatorów Związku Walki Wyzw., od 1942 — PPR, od 1942 w obozie konc., od 1945 członek KC PPR i PZPR, 1949—56 przewodniczący Prezydium Stoi. R. N.; od 1956 sekretarz KC PZPR, od 1957 zastępca przewodn. Rady Państwa. ALBULA, przełęcz w Alpach Retyckich we wsch. Szwajcarii; wys. 2315 m; tunel kolejki wąskotor. między Davos a St. Moritz.  ALBUM ALBUM [lac.]: 1) w średniowieczu księga z nazwiskami profesorów, studentów i znakomitych gości uniwersytetów; 2) od XIX w. księga, w której przechowuje się zbiór rysunków, rycin, fotografii, znaczków pocztowych, pocztówek itp; 8) wydawnictwo 0 charakterze ilustracyjnym; 4) 	okolicznościowa księga pamiątkowa poświęcona znane] osobistości, miastu itp.; 5) imionnik sztambuch, pamiętnik. ALBUMINURIA -białkomocz. ALBUMINY [łac.], grupa białek prostych rozpuszczalnych w wodzie i wytrącających się po ogrzaniu; laktoalbuminy — a. mleka; ovoalbuminy — a. jaj; serum album in y — a. osocza; krew ludzka normalnie zawiera ok. 4,6—6,7 g albuminów w 100 ml osocza. ALBUQUERQUE [albukęrke] Alfonso d’ (1453— 1515), portug. żeglarz-zdobywca; zapoczątkował władanie portug. w Indiach; zdobył Goę, Półwysep 1 Archipelag Malajski, wyspy Molukki, Cejlon. ALCANTARA, hiszp. zakon rycerski na wzór templariuszy; zał. 1176 dla obrony granic Hiszpanii przed Maurami; rozwiązany 1872. ALCESTA (Alkestis), mit. gr. żona króla Tesalii Admeta; zgodziła się umrzeć zamiast niego, ale Herakles wzruszony jej miłością wyprowadził ją z Hadesu i oddał mężowi. ALCHEMIA [arab.], nazwa określająca średniow. chemię, której rozwój w pewnym specyficznym kierunku przypada na okres od VII do XV w.; alchemicy, zwolennicy idealistycznych poglądów filoz. Arystotelesa na istotę materii, zwrócili cały swój wysiłek badawczy prawie wyłącznie w kierunku poszukiwań tajemniczej substancji zw. „kamieniem filozoficznym“; miała ona jakoby umożliwiać przemianę metali nieszlachetnych w złoto, a równocześnie stanowić cudowny lek na wszelkie schorzenia oraz dowolnie przedłużać życie; mimo niewłaściwego zasadniczego kierunku badań alchemicy wzbogacili chemię odkryciem szeregu ważnych związków chem. (jak kwas siarkowy, kwas solny, woda królewska, sublimat), opracowali metodę destylacji itp. ALCHIMOWICZ Kazimierz (1840—1917), malarz, uczeń W. Gersona; obrazy rodzaj., hist., rei., pejzaże. ALCHWARIZMI Muhammcd ibn Musa z Chorezmu (IX w.), matematyk i astronom uzbecki; wydał podręcznik mat Al gabr w’ almukabalah (dosł. przenoszenie członu z jednej strony równania na drugą), w brzmieniu łac. Algebra et Admucabala — stąd dzisiejsza nazwa „algebra“. ALCOA —Aluminium Company of America. ALCOFORADO Marianna (1640—1723), zakonnica portug., autorka słynnych listów miłosnych do oficera fr. Cnamilly. ALCOY, m. w Hiszpanii (Walencja), 45 800 mieszk. (1950); przemysł: weln., papierń., drzewny. ALCYATO Jan (1809—55), poi. pisarz, działacz polit; uczestnik powstania listop. i krak. 1846; na emigracji 1838—45 członek Centralizacji Tow. Dem. Pol.; Rzecz o rozumie stanu w Polsce. ALCYBIADES (ok. 450—404 p. n. e.), wódz ł polityk ateński; uczeń Sokratesa; w czasie wojny peloponeskiej przeszedł na stronę Sparty, później Persji; inspirator wyprawy na Sycylię (415) zakończonej klęską Aten; zamordowany na wegnaniu. ALDEBARAN [arab.], a Tauri — gwiazda pierwszej wielkości w gwiazdozbiorze Byka. ALDEHYD OCTOWY, nazywany także acetaldehydem, ciecz bezbarwna, b. lotna; ważny su- n rowiec w przemyśle chem.; ulega łatwo polimeryzacii, tworząc ciekły paraldehyd lub sta- Nf| ły metaldehyd. ALDEHYDY, związki org. zawierające w 9 cząsteczce grupę aldehydową; redukowane aldebyprzechodzą w alkohole; utleniane tworzą kwa- aowa sy; najważniejsze a.: a. mrówkowy (formaldehyd), a. octowy, a. benzoesowy (benzaldehyd), a. fury Iowy (furfurol). ALDOHEKSOZY -aldozy. ALDOKSYMY —oksymy. 16 ALDONA ANNA (?—1339), córka księcia lit Gedymina, od 1325 żona Kazimierza Wielkiego. ALDOZY, ogólna nazwa cukrów zawierających w cząsteczce grupę aldehydową; w zależności od liczby atomów tlenu w cząsteczce mówi się np. o aldopentozach (5 atomów O), aldoheksozach (0 atomów O). Zob. też ketozy. ALDRIDGE [pddrydż]: I) Iba Frederik (1805—67), aktor Murzyn; sukcesy na scenach eur. w rolach szekspirowskich (Otello, Makbet, Król Lear i in.); zmarł w czasie występów w Lodzi i tam pochowany; 2) James (ur. 1917), pisarz ang. pochodzenia austral.; autor powieści o ludziach różnych poglądów polit. walczących o postęp; Dyplomata, Łowca, Orzeł morski. Nagroda Pokoju 1953. ALDYNY —Manutius Aldus. ALE [ang., ejl], gatunek mocnego piwa ang. bez chmielu. ALE A IACTA EST [łac. kości zostały rzucone], słowa —Cezara wypowiedziane przy przejściu rz. Rubikon w 49 p.n. e.; przenośnie: wyrażenie świadczące o powzięciu nieodwołalnej decyzji. ALECSANDRI Vasile (1821—90), romant. poeta i dramaturg rum., uczestnik nar. wyzwól, ruchu 1848 i działacz polit.; badacz rum. folkloru (Poezja ludowa); dramaty, komedie, wodewile i przeróbki sceniczne. ALEGAT [łac.], dowód, załącznik, cytat. ALEGORIA [gr.], obrazowe lub symboliczne wyrażenie pojęć, np. pokój wyobrażony jako gołąbek. Zob. też personifikacja. ALEKSANDER, imię panujących; Bułgaria: A. I Battenbbro (1857—93), od 1879 pierwszy książę wyzwolonej spod władzy tur. Bułgarii; zdetronizowany 1886. — Jugosławia: 1) A. I (1870-1903), król Serbii od 1889, syn Milana Obrenowicza; zamordowany przez spiskowców wojsk.; 2) A. I Karadżordżewicz (1888—1834), od 1921 król jugosł.; dowódca armii serb. w I wojnie świat., od 1918 władca Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów, Słoweńców), czyli Jugosławii; zabity przez chorwackich nacjonalistów w Marsylii. — Rosja: 1) A. Newski (1220—63), książę nowogrodzki (Nowogród W.), od 1252 książę włodzimierski (Włodzimierz n. Klaźmą); 1240 zwyciężył Szwedów nad Newą, 1242 — kawalerów mieczowych na lodzie jeziora Pejpus; 2) A. I. (1777—1825) syn Pawła I; car od 1801, od 1815 król polski; uczestnik spisku na życie ojca; brał udział w koalicjach antynapoleońskich; inicjator —Świętego Przymierza; od 1812 sprzyjał połowicznym reformom wewn. (—Speranski), po 1815 oparł się na skrajnej reakcji (—Arakczejew); za 5ego panowania włączono do Rosji Gruzję, Finlandię, iesarabię i Azerbajdżan; 3) A. II (1818—81), syn Mikołaja I; car od 1855, 1861 wydał manifest o uwłaszczeniu chłopów, przeprowadził reformy: ziemską, sądową, miejską, wojskową; stłumił powstanie styczn., prześladował ruch rewol.; rozszerzył wpływy Rosji na Bałkanach (wojna z Turcją 1877—78) i Dalekim Wschodzie; zginął od bomby zamachowca Hryniewieckiego, członka Narodnej Woli; 4) A. III (1845—94), syn A. II; car od 1881, oparł się na skrajnej reakcji (— Pobiedonoscew); wzmógł represje przeciw Polakom, Finom, Żydom; w polityce zagr. dążył do sojuszu z Francją. ALEKSANDER, imię papieży: 1) A. III (Orlando Bandinelli, ?—1181), papież od 1159; walczył z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą; protektor ligi lombardzkiej; zwołał III sobór lateraneński; 2) A. VI (Rodrigo Borgia, 1431—1503), papież od 1492; ojciec Cezara i Lukrecji Borgia; zręczny polityk; dążył do stworzenia potęgi państwa kościelnego i własnego rodu; zarzuca mu się rozwiązłe życie, przekupstwa, nieprzebieranie w środkach dla celów politycznych. ALEKSANDER JAGIELLOŃCZYK (1461—1506, w. książę lit., od 1501 król poi., syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki; rozdawnictwem dóbr król. osłabił skarb; ulegał wpływom magnackim; szlachta uzyskała podstawowe prerogatywy dla sejmu (konstytucja —Nihil Novi 1505). ALEKSANDER WIELKI (350—323 p. n. e.), król Macedonii od 336, syn Filipa II, uczeń Arystotelesa; w wyniku zwycięstw pod —Issos i — Gaugamelą zawładnął imperium pers. i do- Aleksander Wielki  fLANTyrffi'1 iycriia lyołnrt R, Równik .nnoborv "anaantha Aldabra. mmuMBK’ j,W.św.Halony fo/a ^ hd wari] PUSTYNIA' </kLAHARI iolonego Zwrołnik Koziorożca rlQdka AFRYKA MAPA FIZYCZNA Miejscowości O ponad 1 min. j~ © •* 500 łys. 5® * t 100 łys. 5o poniżej 100 łys. * 7^ Prz.Dabre^; 
Nadxiei\ f Koleje Pusłynłe Bagno Szczyły SKALA BARW j-fgjfl. igpg XjQ ^o^ooo^o^ laurijiu* / Reunion r®! r?ik_K oz i Of oźc a Podziałka 1 : 50 000 000 0 500 1000 km 20 10 0 10 20 30 40 50  lOtKW^gBtílUfiÉSZt Si,. WłCaiua--1 '« M f A ANClAÍJMlSfltl M ■CZ^Í/fA^. jimlTj lP)P ^ÍHMlW NT^łdynia' y J^vcylia ■íÉfeb 'Madera / fittti (Dorl>‘ .1 •ÄM? ' luhliiyefr.. , / /kr-b »«tu cmus i /T Iwrolnttt Raka Ft.Maljrliitti ^Francuska Zachodnia i—-o^lZi"<ei J , Fernando Zatoka (hisrp.) W.Książęca. ^C.H. ^iiuiiszu I lport.1 **' J W.Su.Tomasza»- /_ | (porl.) r,t^ Gwinejsha Annobon\ pMostiSł Zanzibar (br.) IM EI-IIUH >Kis*adic .Cosrtioied« (br.) ' JA n g«-W (Port.Afrika Żacb.)j :fhiirt!tiilt»iy I liilen lllljwp ftode*W*”! v Sil),Helena 'n (br.) iiłiipllK Beczuam 'D. AFRYKI EtiKulii .— ^fmlli/äelk Ciftttłiij Tiinmt) [asltar >X PI LOSIS RodKoufi yJlAEllS, S —<br.)_l_ - Mauritius -flr) T) Skróty: G.H.=Gwineo Hiszp. G — Gambia JORD.=Jordania G.P. = Gwinea Port.-S.F.^Somali Fr. K. = Kuwejt R.U. = Ruanda Urundi ALB = Albania S.=Suozł l ^ • , RUM, = RumunIa B. ~Basuto| sZwrotnife Kqxiorożca_ IZR.=lzroel J. = Jerozolimo HB. = Liban Am. = Amrr»on AFRYKA MAPA POLITYCZNA Miejscowości: E3 ponad 1 min. f STOLICE parSstw i dominiów • 11 500 tys. jS- STOLICE posiadłości © 100 tys. > Uiijicmtci pozostałe o poniżej 100 tys. J ••MM»»».«. Granice polityczne Linie żeglugi - — Koleje Linie lotnicze Drogi somochodowe Barwami oznaczono: j | posiadłości Wlk.Brytanii I I dominia Wlk.Brytanii I I posiodłości Francji | posiodłości Hiszpanii ĘE ^ posiodłości Belgii f | posiadłości Portugalii f\\N terytoria powiernicze Podziałka 1:50 000 000 I SCO iqpQ 1500 km OCEAN / W p Zielonego o. . PrznUdka ,m 'i* "w - 1 MM ATLASTYCKI Mimst,  19 na stopnie (0° — 360°) i umożliwiająca dokładne odczytywanie kąta przy pomiarach w astronomii czy geodezji ALIENACJA [lac.]: 1) filoz. wyobcowanie, proces odrywania się człowieka od niektórych jego wytworów i nabierania przez nie samodzielnego życia; jedna z podstawowych kategorii w filozofii Hegla, Feuerbacha i w kształtowaniu się poglądów filozoficznych młodego Marksa; 2) a. umysłowa — choroba psychiczna, obłęd; 3) w prawie, przeniesienie prawa własności na drugą « i i . , , osobę, sprzedaż. 1 ALIFATYCZNE ZWIĄZ- V V V KI, acykliczne, tłuszczowe 1,1 1 1 — związki org., w których a j I atomy węgla tworzą łań- _ , . . ... cuchy proste lub rozgałę- fwiązki alifatyczne: a zionę łańcuch prcsty* b — łańALIGARH. m. w Indiach cuch rozgałęziony (Uttar Pradesz), 100 km na pd. od Delhi; ośrodek adm. 1 handl.; 141 009 mieszk. (1951); uniwersytet muzulm.; pizemysł włókienniczy. ALIGATOR, Alligator, rodzaj z podgromady krokodyli; dwa gatunki: a. amerykański, dł. do 4,5 m, zamieszkujący rzeki, np. Mississippi i a. chiński, dl. do 2 m, żyje w rz. Jangcy-ciang. ALICHIERI -Dante. AL1GIER Margarita I. (ur. 1915), poetka ros.; wiersze liryczne i refleksyjne, poemat Zo/a poświęcony życiu komsomołki Zoi Kosmodemiańskiej i opiewający jej bohaterską śmierć. ALI-IBN ABI TALIB (ok. 600—61), kalif od 656, ostatni z 4 kolejnych następców Mahometa i jego zięć (—Fatima); z jego osobą było związane powstanie szyityzmu (—szyici). ALIKWOTY [lac.], przydźwięld, tony dodatkowe Alka ton podstawowy Alikwoty dźwięku zasadniczego; ilość, rodzaj i nasilenie a. decydują o barwie dźwięku. ALI MAHER PASZA (ur. 1888), egip. polityk; 1925—52 wielokrotny min. i premier, zmuszony do ustąpienia przez gen. Nagiba. ALIMENTACJA [łac.], zasilanie rzek wodą opadową, bezpośrednio lub za pośrednictwem naturalnych zbiorników powierzchniowych (jez., bagna), albo podziemnych warstw wodonośnych. ALIMENTY [łac.], środki utrzymania pieniężne lub w naturze, świadczone na rzecz osób nie mogących się utrzymać własnymi siłami; ustawowy obowiązek alimentacyjny istnieje między krewnymi oraz między małżonkami. A LIMINE [łac. od progu], bez dyskusji, z miejsca odrzucić. A LINEA [łac.], od nowego wiersza. AUSZER NAWOI, Ali Szir Nawa’i (1441—1501), poeta uzbecki, filozof 1 mąż stanu; zbiór poematów w 4 częściach, każda z nich poświęcona innemu okresowi życia ludzkiego; powieści, traktaty filozof.; mistrz słowa, dzięki niemu język tur. stal się zdolny do wyrażania najsubtelniejszych uczuć (wiek „języka Nawój”); wywarł wpływ na rozwój literatur narodów środkowo-azjat. ALITERACJA [łac.], zgodność brzmień początkowych głosek wyrazów w wierszu; w poezji wspólcz. powtarzanie pewnych głosek także i wewnątrz wyrazów. ALITEROWANIĘ, nasycanie powierzchni przedmiotów stalowych lub żeliwnych glinem w celu uodpornienia ich na wysoką temperaturę; zabiegowi temu poddaje się części rusztów, elementy przegrzewaczy pary itp. ALIZARYNA, 1,2-dwuhydroksyantrachinon, barwnik org., dawniej otrzymywany z korzeni marzanny farbiarskiej, obecnie tylko syntetycznie (z antrachinonu); z solami niektórych metali daje barwne sole zw. lakami; typowy barwnik zaprawowy do bawełny, którą na zaprawie glinowej barwi na czerwono. ALKACYMETRIA. ogólna nazwa metod zobojętniania stosowanych w chem. analizie objętościowej (—alkalimetrii i —acydymetrii). ALKAD [arab ], urzędnik sąd. w Hiszpanii. ALKAJOS z Mityleny na Lesbos (VII/V1 w. p. n. e ), gr. poeta — liryk; pieśni wojenne, miłosne i biesiadne; autor strofy zw. „alcefską". ALKALIA: 1) wodorotlenki metali alkalicznych, ALKUIN mocne zasady; 2) nazwa używana czasem dla określenia tlenków i węglanów tych metali. ALKALIMETRIA [arab -gr ], jedna z metod chem. analizy —objętościowej; polega na zobojętnianiu zasad za pomocą —mianowanych roztworów kwasów w obecności odpowiednio dobranych —wskaźników. ALKALOIDY, występujące w roślinach zasadowe związki org. zawierające azot; trucizny, narkotyki, środki znieczulające, np. morfina, nikotyna, kofeina, strychnina, atropina. ALKAMENES (ok. 460 p. n. e.), rzeźbiarz gr. z okresu klasycznego; prace jego znamy z marmurowych kopii rzym.; posąg Afrodyty z Ogrodów. ALKANY —węglowodory. ALKAZAR, Alcśzar — nazwa zamku lub pałacu w miastach hiszp., zwłaszcza pochodzenia mauretańskiego; znany A. w Toledo — ośrodek oporu grup frankistowskich w okresie hiszpańskiej wojny domowej 1930—39. ALKENY -olefiny. ALKI, Alciformes, rząd ptaków liczący 23 gatunki; zamieszkują Oc. Lodowaty, świetnie pływają i nurkują, nieźle latają; na lądzie przebywają tylko w okresie lęgowym, poruszając się przeważnie niezgrabnie; gnieżdżą się gromadnie, tworząc ogromne kolonie, tzw. ptasie wyspy. Na Islandii żyła jeszcze ok. 100 lat temu a. bezskrzydla, czyli olbrzymia (Alca impennis), o dł. do 90 cm, skrzydłach uwstecznionych (nie umiała latać); doszczętnie wytępiona przez człowieka. Tabi. X. ALKIDALE, tworzywa sztuczne otrzymywane przez polikondensację alkoholi z wielozasadowymi kwasami; stosowane do wyrobu cennych lakierów. Zob. też gliptale. ALKIERZ [łac.]: 1) narożna wyodrębniona część budowli silnie występująca przed ściany zewnętrzne, kryta osobnym dachem; występuje we fr. pałacach XVI w., typowa dla budowli poi. XVII—XIX w.; 2) 	izba bez okna, alkowa; 3) garderoba, gabinet. ALKILE, rodniki wywodzące się z węglowodorów alifatycznych przez odjęcie 1 atomu wodoru, np. me81 —CH8 (od metanu CHt), etyl —C2H5 (od etanu 2h6). ALKINOOS, mit. król Feaków zamieszkujących wyspę Scherię; postać znana z Odysei. ALKINY, ogólna nazwa alifatycznych węglowodorów nienasyconych o 1 wiązaniu potrójnym (pochodne acetylenu CH^CH). ALKMAN (VII w. p. n. e.), gr. poeta liryk; do Sparty przybył z Lidii (Azja Mn.); pieśni, tzw. partenia, śpiewane przez chóry dziewczęce. ALKMENA, mit. gr. żona króla Teb — Amfitriona, matka Herkulesa. ALKOHOL ABSOLUTNY —etylowy alkohol. ALKOHOLE, związki org. zawierające jedną lub więcej grup wodorotlenowych —OH; (a. jedno-, dwu- lub wielowodorotlenowe); najważniejszym przedstawicielem a. jednowodorotlenowych jest a. 	etylowy (potocznie zw. alkoholem), a. trójwodorotlenowych — gliceryna; najprostsze a. są cieczami, o większej liczbie atomów C — ciałami stałymi; a. 	reagują z kwasami (organicznymi lub nieorganicznymi), dając estry. ALKOHOLIZM, nałogowe używanie alkoholu; upośledza sprawność fiz. i umysłową, zdolność myślenia krytycznego i zmysł orientacji, stając się przyczyną większości nieszczęśliwych wypadków w pracy, szczególnie wypadków drogowych; przewlekły a. prowadzi do otępienia umysłowego, zwyrodnienia psych., chorób psych, (delirium tremens, halucynoza, padaczka) i ciężkich schorzeń org. (uszkodzenia wątroby, nerek, żołądka, serca, mózgu); a. jest poważnym zagadnieniem społ.; szczególnie groźny dla młodocianych i kobiet, zwiększa przestępczość, sprzyja szerzeniu się chorób wenerycznych; zwalczanie odbywa się w formie propagandy, ograniczeń sprzedaży i spożycia, przymusu leczenia; leczenie alkoholików, szczególnie wczesne, daje dobre wyniki. ALKOHOLOKWASY -hydroksykwasy. ALKOHOLOMIERZ — areometr do oznaczania zawartości alkoholu w cieczach. ALKOWA [fr.], wyodrębniona część pokoju lub wnęka przeznaczona na sypialnię; zwykle bez okien, często oddzielona od pokoju zasłoną lub szklaną ścianką. ALKUIN (ok. 735—804), uczony anglosaski; współpracownik Karola Wielkiego i wykładowca w jego szkole pałacowej. 2° ALLAH 20 ALLAH [arab.], nazwa Boga u muzułmanów. ALLAHABAD, m. w pn. Indiach (Uttar Pradesz) nad rz. Ganges; 332 300 mieszk. (1951); obok starego m. 	z zabytkami (Zamek), nowoczesne; uniwersytet; ośrodek hind. kultu rełig.; ośrodek handl.; przemysł lekki. ALLANTOINA, związek org., produkt przemiany kwasu moczowego u licznych Kręgowców, wszystkich ssaków, z wyjątkiem tylko człowieka i małp człekokształtnych. ALLA PRIMA [wl.], technika w malarstwie olejnym polegająca na wykonaniu obrazu szybko, zwykle w ciągu jednego posiedzenia. ALLEGHANY -»Appalachy. ALLEGRETTO [wł.], muz. nieco wolniej niż allegro. ALLEGRO [wł.], muz.: 1) szybko; 2) określenie tytułowe utworu lub jego części o tempie szybkim (-►sonatowy cykl). ALLELOMORFY, alíele — różne czynniki dziedziczne (geny) warunkujące odmienne postacie tej samej cechy organizmu, np. barwy kwiatów, grupy krwi u ludzi itp. Organizm ma dwa a. na daną cechę (od ojca i od matki), podczas gdy w komórce płciowej (gamecie) zawsze jest tylko jeden z allelomorfów. ALLELUJA [hebr., chwalcie Pana], w kościele kaL przyspiew towarzyszący nabożeństwom, szczególnie w okresie Wielkanocy. ALLEMANDE [fr., almäd], dawny taniec, powolny, w takcie dwudzielnym; od XVII w. wszedł w skład -►suity. ALLER, rz. w Niemczech Zach., pr. dopływ Wezery; dł. 162 km; żeglowna; połączona kanałem z Łabą. ALLGEMEINE ELEKTRIZITÄTS-GESELLSCHAFT (AEG), niem. koncern elektr. zal. w 1883; produkuje silniki elektr., turbiny, lokomotywy elektr. itd.; po II wojnie świat, dostarcza wraz z Siemensem ok. połowy produkcji elektrotechn. Niemiec. AEG powiązany jest z amer. koncernem General Electric Company. ALLGEMEINER DEUTSCHER NACHRICHTENDIENST (ADN), Powszechna Niemiecka Służba Informacyjna zal. 1946 w Berlinie; od 1949 agencja informacyjna NRD. ALLIER [alię], rz. we Francji, 1. dopływ Loary; dł. 375 km, źródła w Masywie Centralnym; w dolnym biegu żeglowna; wiele zbiorników retencyjnych. ALLOGAMIA, zapłodnienie krzyżowe: 1) zool. zapłodnienie jednego osobnika przez drugiego; 2) bot. -►obcopylność. Zob. też autogamia. ALMADÉN, m. i ośrodek góm. w środk. Hiszpanii (Nowa Kastylia); 12 500 mieszk. (1950); wydobycie rtęci o światowym znaczeniu. ALMAGEST (zniekształcona nazwa arab.-gr. Al-megistos), dzieło -»-Ptolemeusza o geocentrycznym systemie budowy świata; w średniowieczu uważano było za podstawę wiedzy astr. Zob. też geocentryczna teoria. ALMAGRO Diego d’ (1475—1538), hiszp. konkwistador; towarzysz F. Pizarra w wyprawie zdobywczej do Peru, zdobywca Chile; zamordowany przez Pizarra. ALMA MATER [łac. matka żywicielka], nazwa nadawana niekiedy uniwersytetom i akademiom. ALMANACH [arab.]: 1) kalendarz z dodatkiem zawierającym bądź różnego typu informacje (np. tabl. astr., meteorol., genealog.), bądź utwory lit.; np. słynny A. Gotajski (1763—1944), zawiera m. in. informacje o rodach panujących, dyplomatach itp.; 2) 	zbiór utworów lit. ALMANDYN, minerał barwy czerwonej z grupy -►granatów; kamień półszlachetny. ALMARIA -►armana. ALMARYK Z BÉNE (?—1206), prof. teologii w Paryżu, panteista potępiony przez kościół; na jego nauce oparli się albigensi; A. wskazywał na materialistyczny charakter Fizyki i Metafizyki Arystotelesa. ALMA TADEMA Laurens (1836—1912), malarz ang.; sceny rodzajowe, portrety. ÁLMEIDA GARRETT JoSo B. (1799—1854), czołowy portug. poeta romant.; uczestnik walk z absolutyzmem; poematy (Camöes), cykl wierszy miłosnych (Flores sem fruto — Liście, które spadły), dramaty i powieści. ALMERIA, m. i port w pd. Hiszpanii nad M. Śródziemnym; 81 600 mieszk. (1954); zabytki got. z XVI w.; eksport: rodzynki, winogrona, pomarańcze, ruda żelaza. ALMOHADZI, dynastia muzułm. pochodzenia berberyjskiego (1147—1269); w Afryce pn.-zach. panowali do 1269, w Hiszpanii do 1232. ALMORAWIDZI, dynastia muzułm. pochodzenia berberyjskiego (1056—1147); panowali w pn.-zach. Afryce, a od 1090 w Hiszpanii. ALMQUIST [almkwist] Karl Jonas Love (1793— 1866), poeta szwedz.; w swym gł. dziele Tornrosens bok (Księga kolczastej róży) w opowiadaniu ramowym połączył szereg poematów, opowiadań i powieści. ALM U KANT AR, almukantarat [arab.] — astr. kolo równych wysokości, równoległe do płaszczyzny horyzontu. ALOCHIN Aleksander (1892—1946), szachista ros , arcymistrz, mistrz świata w latach 1927—35 i 1937—46; od 1921 na emigracji. ALODIUM [lac.], w średniowieczu ziemia stanowiąca własność wolną od zobowiązań i ciężarów feudalnych. ALOES, Aloi, roślina z rodziny liliowatych; Afryka Pd.; typowe -►sukulenty o grubych mięsistych liściach tworzących przyziemną różyczkę; kwitną co rok; odparowany sok z liści (aloe) jest zielonkawobrązową masą o swoistym zapachu i gorzkim smaku; środek silnie przeczyszczający; włókno a. użytkowane w przemyśle. (Rys.). ALOFAN, mieszanina submikroskopowokrystalicznych minerałów ilastych, zwykle niebieskawa lub zielonawa. ALON2 [fr. allonge — przedłużka], 1) 	druk. wkładka większa rozmiarem od kart książki; w czasie czytania tekstu widoczna przy rozłożeniu; zawiera przeważnie tablice, plany, mapy, wykresy itp.; 2) kartka doklejana do Aloes weksla dla dodatkowych adnotacji, gdy brak na nie miejsca na blankiecie wekslowym. ALOPATIA [gr.], powszechnie stosowana metoda leczenia, polegająca na podawaniu leków, które wywołują w ustroju chorego objawy przeciwne tym, jakie zamierzamy zwalczyć; przeciwieństwo homeopatii. ALOTROPIA [gr.], występowanie pierwiastków chem. w odmianach różniących się własnościami fiz. i chem. (np. tlen i ozon, diament i grafit). ALPAKA: 1) -►nowe srebro galwanicznie posrebrzone; 2) Lama pacos, gatunek z rodziny wielbłądów, podrodziny lam; Am. Pd.; wielkość V* rocznego cielęcia; obecnie żyje tylko jako udomowiona, hodowana gł. na wełnę. Tabl. 7. AL PARI [wł.], zrównanie kursu giełdowego walut, papierów wartościowych, weksli, itp. z ich wartością nominalną. ALPEJSKA RZEŹBA, o- Alpaka kreślenie rzeźby gór o ostrych stromych formach; terminem a. rz. określamy młode góry, w których występują lub występowały lodowce (np. Alpy, Tatry). ALPIDY, młode góry fałdowe, których ostateczne sfaldowanie i wypiętrzenie nastąpiło w -►trzeciorzędzie, np. Alpy, Karpaty, Kaukaz, Himalaje i in. ALPINARIUM, ogród skalny, w którym hodowane są rośliny wysokogórskie. ALPINIZM, forma turystyki górskiej, polegająca na wchodzeniu na szczyty i przełęcze graniami lub ścianami w celach sportowych lub naukowych; z Polaków zasłynęli: B. Grąbczewski — badacz Pamiru i Hindukuszu; A. Jakubowski — wejście na Kilimandżaro; 1934 podjęto wyprawę w Andy, gdzie ekipa w składzie: A. Karpiński, S. Daszyński, S. Osiecki Występowanie alpidów AŁATAU 21 i 	W. Ostrowski zdobyła szczyt Cerro de Mercedario (6800), a S. Daszyński, J. Dorawski, K. Narkiewicz-Jodko, S. Osiecki i W. Ostrowski zdobyli najwyższy szczyt Am. Pd. Aconcaguę (ok. 7035) oraz szczyty Alma Negra (6140), La Masa (6200) i Ramada (6335); w drugiej wyprawie w Andy 1936 ekipa poi. alpinistów w składzie: S. Osiecki, W. Paryski, J. Wojsznis i J. A. Szczepański zdobyła szczyty: Ojos del Salado (7100), Nevado Pissis (6780), dwa szczyty Tres Cruces i kilka wierzchołków masywu Nacimiento (6460); największym osiągnięciem poi. a. w okresie międzywoj. było zdobycie w Himalajach 1939 przez J. Bujaka i J. Klarnera wsch. szczytu Nanda Dewi (7440); w wyprawie tej podczas ataku na szczyt Tirsuli zginęli S. 	Bemadzikiewicz i A. Karpiński; najwyższy szczyt Europy w Alpach na granicy wł.-fr. Mont Blano (4810) został zdobyty 1786 przez J. Balmata i Picarda; najwyższy szczyt świata, Mount Everest (ok. 8882), został zdobyty 1953 przez —E. Hillary’ego i -*-N. Tenzinga; a. uprawiany na terenie Polski nazywany jest taternictwem; jego pionierami w końcu XIX w. byli: Chałubiński, Janota, Pawlikowski i Stolarczyk. ALPUHARA (las Alpujarras), górzysty rejon w pd. Hiszpanii (Andaluzja); A. znana z silnego oporu ludności mauretańskiej po upadku Grenady (1492); gł. m. Órjiva. ALPY: 1) największy system gór fałdowych w Europie (z wyjątkiem Kaukazu); tworzą łuk dł. ok. 1100 km i szer. 120—260 km, od zach. wybrzeża M. Liguryjskiego po zach. część Małej Niziny Węgierskiej i G. Dynarskie; ok. 175 000 km*; kilkanaście szczytów powyżej 4000 m; najwyższy szczyt Mont Blanc (4810 m); A. silnie rozczłonkowane o złożonej płaszczowinowej budowie dzielą się na: Zachodnie (Francuskie), Środkowe (Szwajcarskie) i Wschodnie; pasma ze skał osadowych otaczają trzon krystaliczny; liczne jeziora: Genewskie, Bodeńskie, Zurychskie, L. Maggiore, Garda i in.; lodowce zajmują ok. 4000 km*; górna granica lasów 1500—2200 m, linia wiecznego śniegu między 2500 i 3200 m; w dolinach liczne Unie komunik.; przełęcze: Sw. Go th arda, Simplon, Brenner i in.; A. należą do Włoch, Francji, Szwajcarii, Austrii, Niemiec i Jugosławii; stanowią najbardziej zagospodarowany teTen wysokogórski, Ucznie odwiedzany przez turystów; wiele uzdrowisk i miejscowości sport.; znaczne wykorzystanie energU wodnej; z surowców miner, głównie rudy żelaza i sól; 2) A. Albańskie, góry w pn. Albanii, wys. 2000—2693 m, dł. 50 km; zbudowane z wapieni i łupków; formy krasowe; 3) A. Apuańskie, stare góry w pn. Włoszech, między Apeninami Pn. a M. Liguryjskim; najwyższy szczyt M. Pisanino (1946 m); słynne z kopalni marmuru; 4) A. Dolomitowe -»Dolomity; 5) A. Transylwańskie -»Karpaty. ALPY AUSTRALIJSKIE szereg południkowo ciągnących się pasm górskich na pd.-wsch. wybrzeżu Australii, zbudowanych z granitów i gnejsów: najwyższy szczyt G. Kościuszki (2240 m); kopalnie węgla i złota. ALRAUNE -»mandragora. AL SECCO [wl.], technika w malarstwie ściennym polegająca na malowaniu na suchym tynku; stosowana od starożytności. ALT [łac.]: I) najniższy głos kobiecy lub chłopięcy; 2) śpiewak (czka) o takim głosie; 3) nazwa niektórych instrumentów muz. o podobnej skali. Zob. też chór, klucz, kontralt. ALT AIR [arab.], a Aquilae — gwiazda pierwszej wielkości w gwiazdozbiorze Orła. ALTAMIRA, jaskinia w Hiszpanii (prowincja Santander), znana z malowideł z ml. paleolitu. Tabl. 85. ALTANA, dekoracyjna budowla ogrodowa, często ażurowa, osłaniająca przed słońcem i deszczem. ALTDORFER Albrecht (ok. 1480—1538), malarz, grafik i architekt niem. okresu Odrodzenia; pejzaże, liczne ryciny i rysunki. ALTEMBAS [tur.], tkanina przetykana złotymi lub srebrnymi nićmi, używana w Polsce od XVI w. na bogate stroje i obicia. ALTENBURG, m.' w NRD (okręg Lipsk); 48 300 mieszk. (1955); zamek z XI—XÍI w.; przemysł maszyn., poligraficzny. ALTERÁCJA [łac.], podwyższenie lub obniżenie o półton któregoś z dźwięków skali diatonicznej. ALTER EGO [łac. drugi ja], człowiek zaufany, bliski przyjaciel, zastępca. ALTERNACYJNE JEŻYKI -»język. ALTERNATYWA [łac.]: 1) konieczność wyboru jednej z dwóch wykluczających się możliwości; 2) 	zdanie złożone z dwu zdań połączonych spójnikiem „lub"; a. prawdziwa, gdy przynajmniej jeden z jej członów jest prawdziwy. ALTIMETR -»wysokościomierz. ALTMARK, dziś. w. Stary Targ, woj. gdańskie; altmarski rozejm, zawarty 1629 na lat 6 między Szwecją, Prusami a Polską; Szwecja zatrzymała większą część Inflant oraz kilka miast nadmor. w Prusach, elektor zajął Żuławy, Malbork, Sztum. ALTO ADIGE -»Trydent i Górna Adyga. ALTONA, m. włączone od 1937 do wielkiego Hamburga. ALTOWIOLISTA [wŁ], muzyk grający na altówce. ALTÓWKA, instrument smyczkowy nieco większy od skrzypiec i o kwintę niżej strojony; a. miłosna -►viola (d'amore). ALTRANSTÄDT, wioska w Saksonii, w której 1706 został podpisany traktat między Augustem II, królem poi., a Karolem XII szwedz.; August zrzekł się tronu na rzecz Stanisława Leszczyńskiego; 1709 August wypowiedział traktat ALTRUIZM [łac.], termin wprowadzony przez A. Comte’a, świadome i bezinteresowne dążenie do dobra innych ludzi. ALUMINIOWANIE, glinowanie, kaloryzowanie, aliterowanie — nasycanie powierzchni stali lub żeliwa glinem w celu podwyższenia żaroodpomości przedmiotów. ALUMINIUM -glin. ALUMINOTERMIA [łac.-gr.]: 1) stosowany w metalurgii proces otrzymywania niektórych metali (np. manganu) z ich tlenków przy użyciu jako środka redukującego metalicznego glinu; tlenek metalu miesza się ze sproszkowanym glinem i zapoczątkowuje się reakcję odpowiednią mieszaniną zapalającą; podczas reakcji glin się utlenia na tlenek glinu ÀI2O3, a tlenek metalu ulega redukcji na czysty metal, przy czym wydziela się duża ilość ciepła; 2) wykorzystanie dużego ciepła powstawania tlenku glinu AI2O3 do otrzymywania wysokich temperatur, np. przy spawaniu szyn, w bombach zapalających. ALUMINUM COMPANY OF AMERICA (ALCOA) [Sljumynjem kąmpany ew amęryka], największy koncern aluminiowy USA zał. 1888; podlegają mu kopalnie boksytów i zakłady produkujące aluminium w USA, Kanadzie, Anglii, Australii, Szwajcarii, Meksyku, Indiach, Afryce Pd.; 1949 obejmował 50V« mocy produkcyjnej przemysłu aluminiowego USA; kontrolowany przez grupę fińans. Mellona. ALUMN [łac.], kleryk, słuchacz seminarium duchownego. ALUMNAT [łac.], zamknięty zakład wychowawczy kształcący duchownych, w którym wychowanek otrzymuje opiekę i całkowite utrzymanie; internat, konwikt. ALUTA (Oltu), rz. w Rumunii, 1. dopływ Dunaju, dl. 556 km; wypływa z Karpat Wschodnich. ALUWIUM [łac.l: 1) nagromadzenie okruchów skalnych różnej wielkości (żwir, piasek, muł), transportowanych i osadzonych przez rzekę w dolinach (osady rzeczne); 2) niewłaściwa nazwa obecnej epoki geologicznej (poprawnie holocen). ALUZJA [łac.], wzmianka, niekiedy w tonie żartobliwym, mająca wywołać określone skojarzenia u rozmówcy; danie do zrozumienia. ALVARO Corrado (1895—1956), pisarz wł., odtwarzał sugestywnie atmosferę rodzinnej Kalabrii (Ludzie z Aspromonte); opowiadania, wrażenia z wędrówek po kraju. ALVENSLEBENA KONWENCJA, zawarta 1863 między Rosją i Prusami, upoważniała wojska obu stron do swobodnego przekraczania granicy, jeśliby tego wymagała akcja przeciw powstańcom polskim. ALWAR, nazwa stosowana w dawnych szkołach poi. dla podręcznika gramatyki łac. E. Alvareza; gramatyka ta została wycofana ze szkół przez Komisję Edukacji Narodowej. ALZACJA (Alsace), kraina hist we wsch. Francji, między Wogezami i Renem; rozwinięty okręg przem.roln.; uprawa pszenicy, tytoniu, winorośli; na pd. złoża i kopalnie soli potasowych; przemysł: włókien., maszyn., chem.; gł. m.: Strassburg, Colmar, Miluza; część ludności mówi po niemiecku. — Od 870 część państwa wsch.-frank., późniejszych Niemiec; 1648, po wojnie 80-letniej, wcielona do Francji; 1871, po wojnie fr.-prus., do Niemiec; 1918 wróciła do Francji; 1940—45 okupacja niem. AŁATAU: 1) A. Dżungabski, łańcuch górski w Azji Srodk. na pograniczu Kazachstanu i Chin, między rz. Ilf a jez. Ałakol; dl. ok. 400 km; najwyższe wzniesienie 4463 m; w zach. części złoża metali nieżel.; 2) A. Kuźnibcki, pasmo górskie w Syberii Zach., dział wodny między rz. Tom i 1. dopływami górnego Jeniseju; dl. ok. 300 km; najwyższy szczyt 2178 m; pokłady węgla i rudy żelaznej; 3) A. Zailijski, pas AŁDAN mo górskie w Kazachstanie, na pd. od m. Ałma-ata; dł. 220 km; najwyższy szczyt Tałgar (4951 m). AŁDAN, rz. w ZSRR, pr. dopływ Leny, wypływa z Gór Stanowych, dł. 2242 km, żeglowna 1612 km; bogactwo ryb. AŁMA-ATA, stolica Kazachskiej SRR; 330 000 mieszk. (1956); Akademia Nauk Kazach. SRR, uniwersytet; przemysł: maszyn., lekki, spożywczy. AŁTAJ MONGOLSKI (Ektag), łańcuch starych gór w Azji Srodk., w zach. Mongolii, na pograniczu Chin; ciągnie się na pd.-wsch. i kończy na pustyni Gobi; dł. 1500 km, śr. wys. 3000—3600 m; grupa Tybyń-Bogdo-Oła (4656 m) łączy A. M. z Ałtajem (ZSRRj; w zach. części ślady zlodowacenia; w części wsch. kilka równoległych łańcuchów górskich oddzielonych wielkimi kotlinami; charakter stepowo-pustynny. AŁTAJSKIE GÓRY (Ałtaj), system górski w Azji, dł. ok. 2000 km; pn.-zach. część A. leży w Syberii Zach., dl. 620 km; najwyższy szczyt Bielucha (4506 m); wieczne śniegi, liczne lodowce, alpejskie formy rzeźby, jeziora, lasy do wysokości 2500 m, obecnie znacznie przetrzebione; duże bogactwa miner, (cynk, ołów, miedź, złoto) i zasoby energii wodnej (rz. Katuń, Bija, Irtysz, Buchtarma); charakter przeważnie pustynny; niższą część pd.-wsch. A. G. stanowi A. Mongolski. AŁTAJSKIE JĘZYKI, wielka rodzina języków azjat., pierwotnie skupionych w rejonie stepów na wsch. od gór Ałtaj, dziś sięgających od Mandżurii po Bałkany; rozpada się na 3 podrodziny: turecką, mongolską. tunguską. .AŁTAJSKI KRAJ, jednostka adm. w ZSRR (Syberia Zach.); 261 600 km«, 2 579 000 mieszk. (1956); stoi. Barnaul; w pn. i środk. części bogate obszary roln.: pszenica, buraki cukr., słonecznik: nod. bydła; w górzystej części pd. hod. owiec, koni; pszczelarstwo, myślistwo; przemysł maszyn., włókien., spoż. AŁTYN-TAG -Kunlun. AŁUNIT, ałun, kamień ałunowy — białawoszary mineral; zasadowy siarczan glinu i potasu. AŁUNY: 1) podwójne uwodnione siarczany metali alkalicznych (np. sodu, potasu) lub amonu i metali trójwartościowych (np. glinu, żelaza, chromu); używane są m. in. w garbarstwie, farbiarstwie, medycynie; 2) nazwa handl. najczęściej używanego siarczanu glinowo-potasowego KA1(S04)2,I2H20. AŁYCZA, Prunus divaricata, drzewo lub krzew owocowy z rodziny śliwowych; kuliste owoce (pestkowce) żółte lub czerwone; używana jako podkładka do szczepienia pod śliwy, morele i brzoskwinie; hodowana, dziko rośnie na Kaukazie, Krymie, w Azji Srodk., na Płw. Bałkańskim; owoc jadalny, przeważnie na przetwory. Am, symbol pierwiastka chem. ameryku. AMADEO Giovanni Antonio (1447—1522), wl. rzeźbiarz i budowniczy szkoły lombardzkiej; pomniki, udział w budowie katedry mediolańskiej. AMADEUSZ: 1) A. V Wielki (1249-1323), książę Sabaudii, zal. dynastii panującej we Włoszech do 1946; 2) A. (1845—90), książę Aosty, król hiszp. 1870—73. AMADO Jorge (ur. 1912), postępowy pisarz brazyl., więzień polit. i wygnaniec; autor kilkunastu powieści o ciężkiej doli i walce ludu brazyl.: Kakao, Jubjaba, Bezkresne ziemie, Rycerz nadziei (biografia —L. Prestesa). AMADYS, bohater hiszp. „ksiąg rycerskich“ z XVI w.; —M. Cervantes sparodiował jego przygody w Don Kichocie. ÁMAGASAKI, m. przem. w Japonii, na wyspie Honsiu, w pobliżu m. Osaka; 335 500 mieszk. (1955); przem.: metalurg., maszyn., chem., bawełn.; port morski. AMALASUNTA (?—534), córka Teodoryka W., króla Ostrogotów; od 526 regentka w okresie małoletności swego syna Atalaryka. AMALFI, m. w pd. Włoszech nad M. Tyrreńskim; 8000 mieszk. (1946); katedra z X w.; kąpielisko. AMALGAMACJA, otrzymywanie metali szlachetnych (srebra, złota) z rud przy użyciu rtęci; rtęć rozpuszcza te metale tworząc z nimi tzw. amalgamaty, z których przez odparowanie rtęci uzyskuje się metal. AMALGAMAT [gr.J, ortęć — ogólna nazwa stopów metali z rtęcią; tworzenie się a. wykorzystywane bywa do wyodrębniania srebra i złota ze złóż; a. znajdują zastosowanie w dentystyce oraz w elektrotechnice. dawniej przy złoceniu i wyrobie luster. AMALTEJA, mit. gr.: 1) nimfa, wychowawczyni małego Zeusa, ukrywanego przed ojcem, Kronosem; 2) 	imię kozy, karmicielki małego Zeusa, przeniesionej między gwiazdy; jej ułamany róg stał się za sprawą 22 Zeusa rogiem obfitości, ze skóry zaś powstała tarcza Zeusowa —egida. AMANT [łac.J: 1) zalotnik; 2) aktor o odpowiednich warunkach wewn. i zewn. tzw. — emplois, pozwalających mu odgrywać role kochanków. AMAÑULLAH-CHAN (ur. 1892), emir, od 1923 król Afganistanu; 1921 po walce z Anglią proklamował niepodległość kraju; 1929 po nieudanej próbie reform abdykował i uszedł za granicę. AMARYLIS, Amaryllis belladonna, rodzina arnarylkowate; Afryka Pd.; roślina cebulowa o dużych, dzwonkowatych, różowych lub purpurowych kwiatach, zebranych po 8—12 na szczycie łodygi; ozdobny. AMATI, ród włoskich lutników w Cremonie w XVI i XVII w.: Andrea, Antonio, Girolamo, Nicolo (najsławniejszy, 1596—1684), Girolamo młodszy. AMATOR [łac.]: 1) zwolennik, miłośnik; 2) człowiek zajmujący się sztuką, nauką, rzemiosłem, niezawodowo, bez systematycznego wykształcenia. AMAZONAS [amasonas], największy stan Brazylii; 1 595 818 km*, 545 000 mieszk. (1953); stoL Manaus; ogromna nizina w dorzeczu środk. Amazonki; nieprzebyta puszcza równikowa, częściowo zabagniona (na pn. także sawanna); wilgotny, gorący klimat równik.; obszar słabo zaludniony i zagospodarowany (gł. eksploatacja naturalnych produktów leśnych: kauczuku, drewna, owoców oleistych). AMAZONIT —mikroklin. AMAZONKA [gr.J: 1) kobieta uprawiająca jazdę konną; 2) strój kobiecy do konnej jazdy. AMAZONKA, rz. w Am. Pd.; dł. 5500 km (wraz z Mara&on); pod względem dorzecza (7 min km«) i zasobów wody największa na świecie; źródła w An dach Peruwiańskich (jez. Gayco) na wys. 4302 m wpada do Oc. Atlantyckiego licznymi ramionami 0 lejkowatych ujściach (20—80 km szer.); w górnym biegu (liczne szypoty i wodospady) nosi nazwę Ma rañon, a w środkowym (płynącym przez dżunglę brazylijską) — SolimCes; A. ma ok. 500 dopływów (17 dłuższych od Wisły); przypływ oceanu wdziera się 750 km w górę od ujścia; żeglowna, do Manaus (1800 km) dostępna dla stat- . ków oceanicznych. AMAZONKI, mit. gr. wojownicze kobiety zamieszkujące wybrzeże M. Czarnego, skąd urządzały wyprawy łupieżcze; walczyło z nimi wielu bohaterów & AMAZONKI NIZINA, rozległa nizina w Am. Pd. między Wyż. Brazylijską, Andami i Wyż. Gujańską, stanowiąca basen Amazonki; klimat gorący i wilgotny; olbrzymie obszary pokryte dżunglą równikową; zbiór kauczuku. AMBARCUMIAN Wiktor A. (ur. 1908), astronom radź.; zajmuje się astrofizyką teoretyczną, astronomią gwiazdową i kosmogonią; odkrył tzw. asocjacje gwiazd. AMBASADA [wł.J: najwyższe w hierarchii przedstawicielstwo dyplomat., na którego czele stoi ambasador. AMBERG, m. w NRF (pn.-wsch. Bawaria); 44 000 mieszk. (1955); zachowało się średniow. śródmieście; kopalnia rudy żel.; fabr. wyrobów emaliowanych 1 instrumentów precyzyjnych. AMBIT [łac.], obejście — arch. w kościołach przejście obiegające prezbiterium, często połączone z nim arkadami; charakterystyczne dla kościołów romańskich i gotyckich. AMBI WALENCJA [łac.J, współistnienie uczuć sprzecznych w stosunku do tych samych osób lub rzeczy. AMBLIOPIA —niedowidzenie. AMBLYSTOMA, Ambystoma, płazy ogoniaste żyjące w Am. Pn.; larwa A. tigrinum, tzw. aksolotl, dl ok. 30 cm, rozmnaża się nie przeobrażając się w postać dorosłą; hodowana w laboratoriach dla celów doświadczalnych. AMBONA, kazalnica — jeden z gł. elementów wnętrza kościoła chrześc.; składa się z mównicy z parapetem, wspartej na podstawie lub nadwieszonej, baldachimu i schodów; zazwyczaj bogato zdobiona AMBRA [arab.], wydzielina jelita kaszalota; użyAmazonka  23 wana w przemyśle perfum., zwł. jako utrwalacz zapachów. AMBROS1ANA, słynna biblioteka i -»pinakoteka w Mediolanie, zał. 1602; zawiera wspaniały zbiór rękopisów iluminowanych. AMBROZJA, mit. gr. pokarm bogów zapewniający im wieczną młodość i nieśmiertelność; odpowiednikiem jej jako napój był nektar. AMBROŻY św. (ok. 340-97), biskup Mediolanu, jeden z ojców kościoła; wg tradycji twórca tzw. ambrozjuńskiego hymnu Te Deum laudamus. AMBULAKRALNY UKŁAD, u szkarłupni zespół kanałów łączących się ze środowiskiem zewnętrznym; niektóre kanały kończą się wystającymi na zewnątrz umięśnionymi wyrostkami (tzw. nóżki ambulakralne), będącymi narządami ruchu, oddychania i dotyku. AMBULANS [łac.l; 1) kryty wóz pocztowy; 2) szpital połowy. AMBULATORIUM -»przychodnia. AMEBY, pełzaki, Amoebina — rząd pierwotniaków z gromady korzenionóżek; poruszają się za pomocą wytwarzanych chwilowo i zmiennych wypustek plazmatycznych, tzw. nibynóżek (pseudopodia). AMEN (hebr., niech się staniel, słowo kończące modlitwę. A MENHOTĘP -»Amenofis. AMENOF1S, Amenhotep, imię 4 faraonów XVI11 dynastii: 1) A. III (XV/XIV w. p. n. e.), zbudował świątynię w Luksor; 2) A. IV Echnaton (XIV w. p. n. e.), reformator rei.; wprowadził monoteistyczny kult boga słońca, Atona. AMERIGO VESPUCCI -»Vespucci Amerigo. AMERSFOORT, m. w środk. Holandii; 63 600 mieszk. (1955); zabytki architekt z XIV i XV w.; przemysł: chem., pojazdów mech., rolny; węzeł kol. AMERYK, Am americium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 95; otrzymany 1944 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nie występuje w przyrodzie. AMERYKA, podwójny kontynent złożony z A. Północnej i A. Południowej, połączony wąskim pasem lądu i pomostem wysp Wielkich i Małych Antyli, które stanowią obszar A. Środkowej (w geografii fiz. A. 	Środk. wlicza się do A. Pn.j; właściwa A. Pn. kończy się na przesmyku Tehuantepec; do A. Pn. należy Grenlandia i Archip. Arktyczny; A. położona w całości na półkuli zach. między Atlantykiem a Pacyfikiem; ciągnie się poludnikowo (15 600 km) od Grenlandii (84° szer. pn.) do Ziemi Ognistej (56° szer. pd.); A. 	Pn. zbliża się do Azji w Cieśn. Beringa na odległość ok. 100 km, A. Pd. do Antarktydy w Cieśn. Drake’a na ok 860 km; A. Pn. (razem ze środk.) 24 000 000 km2, A. Pd. 18 000 000 km*; rozczłonkowanie A. Pn. duże: na pn. Archip. Arktyczny i Grenlandia, na pd. Wielkie i Małe Antyle, na pn.-zach. Aleuty, na wsch. wielka wyspa przybrzeżna Nowa Fundfandia; z półwyspów: Floryda wysuwa się ku A. Środk., Piw. Kalifornijski w Pacyfik, na pn.-wsch. Piw Labrador; wybrzeże atlant z licznymi zatokami; A. 	Pd. najmniej rozczłonkowany kontynent; niewielkie wcięcia lądowe i wyspy na pd. zajmują zaledwie 1'/* obszaru; na wybrzeżu atlant szeroka zat. La Plata; wybrzeże Pacyfiku obu A. ubogie w porty tylko na skrajnej pn. I pd. silnie poszczerbione fiordami, z niewielkimi wyspami przybrzeżnymi. Fizjografia: W ukształtowaniu pow. obu A. jest pewne podobieństwo; układ krain południkowy (przeciwnie niż w Azji), co wywiera zasadniczy wpływ na klimat; zach. pas kontynentu to potężny system górski: w A. Pn. Kordyliery, (najwyższy szczyt Mount Mc Kinłey 6187 m), w A. Pd. — Andy (Aconcagua 7055 m); część środk., której północ stanowi prastary rdzeń kontynentu, Tarcza Kanadyjska, zajmuje obszar wyżyn (Wielka Równina Prerii) i wielkich nizin nadrzecznych — niz. Mississippi 1 łącząca się z nią Niz. Zatokowa w A. Pn., Niz. Amazonki i systemu rzecznego La Platy w A. Pd.; obszar wsch. tworzą wyżyny I góry zupełnie odmiennej budowy niż na zach.: wyż. Labradoru i Appalachy w A. Pn., Wvi. Gujańska i Brazylijska w A Pd.; wsch. pas wyżyn przecinają poprzecznie potężne rzeki: Rzeka Św. Wawrzyńca w A. Pn., Amazonka w A. Pd., stanowiące wielkie drogi wodne w głąb lądu; Góry Nadbrzeżne A. 	Pn. (wybrzeże zach.) rozerwane w części środk. AMERYKA (zat. San Francisco) rozszerzają się w Wielką Kotlinę (1300—1500 m) ograniczoną od wsch. Górami Skalistymi; na pd. Wyżynę Meksykańską (powyżej 2000 m) otaczają od wsch. i zach. pasma Kordylierów (Sierra Mądre Wsch. i Zach.); w A. Pd. Andy w części środk. obniżają się w Wyż. Boliwijską (3500—4500 m); obie części kontynentu rozdziela zapadlina antylskó-karaibska tworząca amer. morze śródziemne (tektoniczny odpowiednik eur. i azjat.) zamknięte od stTony Atlantyku lukiem wulkanów Małych Antyli, od strony Pacyfiku pasem wulkanów A. Środk. występujących również (czynne) na pd. skraju Wyż. Meksykańskiej; w Andach A. Pd trzy grupy czynnych wulkanów: w Ekwadorze (Chimborazo 6310 m), Peru i środk. Chile; w czwartorzędzie zlodowacenie A. 	Pn. obejmowało ok. 57*/» obszaru i sięgało do równoleżnika 37°; zarówno Kordyliery, jak Andy należą do gór najbogatszych w surowce miner.; w A. Pn. trzy wielkie systemy rzeczne: Mississippi, Rzeka św. Wawrzyńca i Mackenzie, w A. Pd. również trzy: Amazonka, La Plata i Orinoko; największe dorzecze ma Amazonka, najpotężniejsza rz. świata, najdłuższa Mississippi-Missouri (7000 km); obie A. mają niewielkie obszary bezodpływowe; w A. Pn. gł. Wielka Kotlina z Wielkim Jez. Słonym, w A. Pd. gł. środk. część Andów z płytkim jez. Titicaca; potencjalna energia wodna obu A. jest jednakowa, razem ok. 23V# świat.; na A. Pn. przypada 27*/» wyzyskanej ilości energii wodnej świata; największe pojezierza 1 obszary słodkowodne A. Pn. (również i świata) znajdują się na pn.-zach. od Appalachów (obszar polodowcowy); są to Wielkie Jeziora (Górne, Huron, Michigan, Erie, Ontario i In.); inne wielkie obrzeżają lukiem Tarczę Kanadyjską od zach.: Wielkie Jez. Niedźwiedzie (nad brzegami skały uranowe). Wielkie Jez. Niewolnicze; w A. Pd. poza lagunowymi nie ma wielkich jez.; w Andach tylko Titicaca i Poopó. Klimat, świat roślinny i zwierzęcy: W obu A. 	występują prawdę wszystkie znane rodzaje klimatów; we wnętrzu A. Pn. klimat kontynent, zmieniający się stopniowo ku pn. w mroźny i polarny; na pustynnym wybrzeżu Pacyfiku na Płw. Kalifornijskim oraz w Peru i Chile (pustynia Atacama) klimat pustynny, a także w pn. Meksyku i stanach Arizona i Newada (USA); na wybrzeżu Atlantyku umiarkowanie ciepły, wilgotny (wypływ ciepłego prądu Kuro-Sziwo) zarówno na Florydzie, jak i w pd. części niz. Mississippi; obszar środk.-amer. (łącznie z wyspami) oraz 3/5 A. Pd. leży w strefie klimatu zwrotnikowego (nieco chłodniejszy niż w Afryce w tej samej szer. geogr.); na wysokich wryżynach Andów klimat łagodny i chłodny, we wnętrzu na pd. od 15° szer. geogr. suchy stepowy, przechodzący w obszerne równiny trawiaste (Pampa), których odpowiednikiem w A. Pn. są prerie (Wielka Równina Prerii); zach. Patagonia — chłodny, bezdrzewmy step; pd. Chile i wybrzeże Alaski należą do obszarów o dużej ilości opadów; A. Pn. jest znacznie chłodniejsza od Europy w tej samej szer. geogr. Pod względem biogeograficznym A. Pn. podobna jest do Eurazji i tworzy razem z nią wspólną krainę; A. Pd. z A. Środk. mają odrębny świat roślin i zwierząt, różny od innych w tej samej szerokości geogr., z dużą ilością roślin endemicznych; w A. Pn. do niegdyś b. licznych zwierząt należał bizon, dziś tylko w rezerwatach; obie A. przed Kolumbem miały niewiele roślin pokarmowych: kukurydza w A. Pn. i Peru, ziemniak na wyżynach Andów, maniok (80 gat.) w A. zwrotnik.; poza tym tytoń i bawełna; inne rośliny pokarm, przywiezione gł. z Eurbpy; zwierzęta dom. (poza psem i lamą w A. Pn.) pochodzą również z Europy. Tabl. 7. Ludność: A. nie miała -»paleolitu; człowiek przywędrował tu prawdopodobnie z Azji przez dzisiejszą Cieśninę Beringa przed ok. 12 tys. lat; najstarsi mieszkańcy A., Indianie, dzielili się na wiele plemion różniących się wyglądem zewn. (kolor skórv) oraz mową (ok. 500 języków ind.); rozproszeni byli po całym kontynencie; czystej rasy Indian jest dziś niewiele, ok. 15 min (najliczniejsi w Meksyku); arktyczne wybrzeże A. Pn. zamieszkują Eskimosi: po odkryciu A. (koniec XV w.) zaczęła napływać ludność eur.: Hiszpanie, Portugalczycy, Anglicy, Francuzi; silny rozwój ludności w A. Pn. nastąpił w początku XIX w., w A. Pd. od XX w.; na przełomie XIX i XX w. do I wojny świat, duży napływ Niemców i Polaków; ludność murzyńska przywożona z Afryki jako niewolnicy do robót na plantacjach tworzy dziś wielkie skupiska w USA, zamieszkuje wyspę Haiti (90*/«), w A Pd. stosunkowo nieliczna; obie A. liczą 13.3*/» ludności świata; A. Pn. (razem ze Środk.) 241 000 000 mieszk., A. Pd. 125 000 000 mieszk. (1955); rozmieszczenie ludności b. nierównomierne, 30'/* lud AMERYKA ności A. Pn. koncentruje się na środk. odcinku wybrzeża Atlantyku i jego zapleczu, aż do Wielkich Łezior; w dorzeczu Mississippi 40 min mieszk.; b. słao zamieszkane pustynne wnętrze i terytoria na północ od równoleżnika 50°, również nierównomiernie zamieszkane są kraje i wyspy A. Srodk.; ludność koncentruje się na wysokich wyżynach, jak np. m. Meksyk (ponad 3 min mieszk. razem z dystryktem), leżące na wys. 2278 m (najwyższe tak liczne skupisko ludności w świecie); w A. Pn. miast powyżej miliona mieszk. — 15, powyżej 100 tys. — ok. 160 (razem w tych miastach ponad 70 min mieszk.); w A. Pd. ludność skupia się przede wszystkim w nadbrzeżnym pasie Atlantyku i na wysokich wyżynach Andów, gdzie osiedla z ludnością powyżej 10 tys. przekraczają wys. 5000 m; b. słabo zaludnione wnętrze A. Pd.; dorzecze Amazonki na obszarze poniżej 200 m. n. p. m. liczy ok. 1200 000 mieszk.; prawie bezludna jest Patagonia na pd. od równoleżnika 40°; w A. Pd. miast powyżej miliona mieszk. — 4, powyżej 100 tys. — ok. 45. Gospodarka: obie A. zajmują wyjątkowe pozycje w gosp. świata ze względu na różnorodność i bogactwo surowców miner., produktów rośl. i zwierz.; A. Pn. posiada (zasoby i produkcja w % świat): węgla 60,7°/», ropy naft 29%, żelaza 11,8’/» (potencjalnych zasobów 52°/«); A. Pd. zasobów węgla 0,4%, ropy naft. 29°/», żelaza 22,7•/•; wydobycie (1955) A. Pn.: węgla kamień. 30,7'/», ropy naft 47,9 %, rudy żelaza 32,9%, gazów ziemnych 93°/«; A. Pd.: węgla kamień. 0,2*/»; ropy naft. 16,6%, rudy żelaza 5,7°/«; A. Pn. wytwarza stali 41,7°/», A. Pd. 0,6%; ponadto A. Pn. wydobywa: siarki 91*/», niklu 78•/», azbestu 76•/•, miki 70“/«, srebra 64“/«, tytanu 57°/«, platyny 55%, wanadu 55°/«, cynku 51*/«, ołowiu 47°/», fosforytów 47*/«, magnezytu 32%, złota 29%, soli potasowych 27*/«; A. Pd.: saletry 96°/«, boksytu 47°/«, wanadu 26°/«, cyny 22“/«, miedzi 17*/«, srebra li“/*. W produkcji rośl. A. Pn. 1 miejsce zajmują trzy rośliny pochodzenia ameryk.: bawełna 45%, kukurydza 63°/«, tytoń ok. 40“/«; ponadto owies 35°/«, cukier trzcin. 82°/«, pszenica 22%, owoce cytrusowe 48%; A. Pd.: kawa 71%, banany 31%, kakao 29%, cukier trzcin. 22%, owoce cytrusowe 17%, bawełna 8%. W produkcji zwierzęcej niektóre państwa obu A. stoją b. wysoko, zwłaszcza A. Pn. (USA) w pogłowiu trzody chlewnej zajmuje 1 miejsce. W wytwarzaniu energii elektrycznej, w rozwoju produkcji wielkiego przemysłu, w rozwoju dróg i środków komunik. A. 	Pn. dzięki udziałowi USA, a także i Kanady znacznie prześciga inne kontynenty i A. Pd.; na A. 	Pn. przypada 78% świat, produkcji pojazdów mech., 69% masy papierowej, 68% rocznej produkcji parowozów, 56% mocy elektrowni cieplnych, 50% mocy elektrowni wodnych, 52% produkcji kwasu siarkowego. — Z posiadłości kolonialnych pozostały tylko Jamajka (bryt?) i Małe Antyle (franc.), ponadto w Gujanie kolonie: ang., franc., holend. W ONZ reprezentowane: 2 państwa właściwej A. Pn. — USA i Kanada, 10 państw A. Srodk. (z Meksykiem jako największym) i 10 państw A. Pd. Historia. Zamieszkała pierwotnie przez ludy przybyłe z Azji od pn., tzw. „czerwonoskórych , o różnym stopniu kultury (najwyższa u Majów w A. Srodk.), tworzących niekiedy potężne państwa, jak Azteków (Meksyk), Inków (Peru). Pierwsi Europejczycy (Normanowie) docierali sporadycznie do A. przez Islandię i Grenlandię już ok. 1000, jednakże odkrycia jej, jako „Indii Zach.“ dokonał dopiero 12 X 1492 K. Kolumb, lądując na wyspie Guanahani. Dalsze wyprawy mor. (F. Magellan, P. A. Cabral) i lądowe (H. Cortez, E. Pizarro, D. Almagro) doprowadziły do odkrycia i częściowego podboju kontynentu. W XVI w. w A. Pd., Srodk. i Meksyku powstaje imperium kolonialne hiszp. (bez portug. Brazylii), rządzone przez wicekrólów. W XVII w. w A. Pn. zakładają kolonie Anglicy (Wirginia, Nowa Fundlandia, Pensylwania), Francuzi (Kanada, Luizjana) i Holendrzy. Dochodzi do gwałtownej eksterminacji ludności tubylczej, na miejsce której obok osadników eur. sprowadzani są niewolnicy murzyńscy z Afryki. Głównym źródłem bogactw są kopalnie srebra i złota, plantacje trzciny cukr. i bawełny. W XVIII w. następują zmiany w koloniach ang.: wchodzi do nich Kanada, inne posiadłości ogarnia 1775—83 powstanie, które doprowadza do utworzenia St. Zjedn.; 1810—24 uzyskują niepodległość kolonie hiszp.: Urugwaj, Argentyna. Kolumbia, Boliwia, Peru oraz portug. Brazylia. W XIX w. napływa liczna emigracja zarobkowa z Europy, szezeg do SŁ Zjedn., znajdując zatęcie w rolnictwie, hod., a gł. w rozwijającym się >. gwałtownie od II poł. XIX w. przemyśle. St. Zjedn. zyskują stopniowo przewagę gosp. i polit. w całej A., 24 rośnie ich rola i w in. częściach świata; biorą udział w I i II wojnie świat i tworzeniu ONZ; równocześnie działające na ich rzecz hasło —panamerykanizmu natrafia na rosnący opór w krajach A. Łacińskiej. l W O 3 J- Ludność (1955) Ameryka o ^ Ji ¿Bi ogółem w tys. na 1 kmPółnocna i Srodko wa Costa Rica 51 951 19 Dominikana 49 2404 49 Gwatemala 109 3258 30 Haiti 28 3305 119 Honduras 112 1660 15 Kanada 9961 15601 2 Kuba 115 5829 (1953) 51 Meksyk 1969 29679 15 Nikaragua 148 1245 8 Panama 74 910 12 Salwador 20 2193 110 Stany Zjednoczone Ameryki 7828 165271 21 Terytoria niesamodzielne i zależne: Posiadłości brytyjskie 50 2444 49 Posiadłości duńskie (Grenlandia) 2176 26 0 Posiadłości francuskie 3 475 152 Posiadłości Stanów Zjed- 2549 noczonych Ameryki 1529 2 w tym: Alaska 1519 209 0 Puerto Rico 9 2263 254 Ameryka Południowa Argentyna 2778 19111 7 Boliwia 1099 3198 3 Brazylia 8514 58456 7 Chile 742 6761 9 Ekwador 271 3675 14 Kolumbia 1138 12657 11 Paragwaj 407 1565 4 Peru 1249 9396 8 Urugwaj 187 2615 14 Wenezuela 912 5774 6 Terytoria niesamodzielne i zależne: Posiadłości brytyjskie 232 1208 5 (z Gujaną Bryt.) 28 Gujana Francuska 91 0 Gujana Holenderska 143 225 2 Antyle Holenderskie 1 182 189 AMERYKA ŁACIŃSKA (A. Iberyjska), nazwa obejmująca kraje Ameryki Srodk. i Pd., które mają dawne powiązania hist. i kult. z krajami Płw. Pirenejskiego (Iberyjskiego) i w których językiem panującym jest hiszp. lub portug.; A. Ł. pojęcie geogr. — polityczne. AMERYKANIZMY, odrębności jęz. angielskiego w USA. „AMERYKAŃSKA" DROGA ROZWOJU KAPITALIZMU W ROLNICTWIE, określenie sformułowane przez Lenina dla oznaczenia rozwoju stosunków kapitalist w rolnictwie w warunkach całkowitej likwidacji pozostałości ustroju feudalnego; przeciwieństwo tzw. -«-„pruskiej“ drogi. AMERYKAŃSKA LITERATURA, MUZYKA, SZTUKA -«-Ameryki Łacińskiej oraz -«-Stanów Zjednoczonych literatura, muzyka, sztuka. AMERYKAŃSKA RASA, czerwona rasa — dawna nazwa tubylców indiańskich Ameryki; mieszanina ras wchodzących w skład żółtej odmiany człowieka; zw. potocznie czerwoną z powodu zwyczaju malowania skóry. AMERYKA ŚRODKOWA, nazwa przyjęta na określenie części Ameryki Pn. od Meksyku po Panamę oraz archipelagów Wielkich i Małych Antyli. AMERYKI ŁACIŃSKIEJ LITERATURA. W okresie kolonialnym (1550—1800) A. Ł. 1. pozostawała pod silnym wpływem metropolii hiszp. lub portugal. (Brazylia), wydając niewiele dzieł oryginalnych i war AMERYKA I Tablica i 1 	— Wodospad Nlagara, Z — Indianin, wódz plemienia Osedżów, 3 — Jez. Louise (Kanada). 4 — Wielki Kanion Kolorado, 5 — Rozwidlenie sieci dróg w pobliżu wielkiego miasta (USA), • — Wielka zapora wodna Hoovera na rz. Kolorado (Arizona), 7 — Fragment wielkiego zakładu przemysłu chemicznego (USA), 8 — Chicago, 9 — Fragment świątyni Quetzalcouatl (kultura Azteków), 10 — Kanał Panamski.  Tablica S AMERYKA II 1 	— Cusco, stolica dawnego państwa Inków. Peru. Z — Krajobraz andyjski. Argentyna, 3 — Wioska w Gujanie Holenderskiej, 4 — Wypas bydła w Argentynie, S — Sfio Paulo. Brazylia, C — Kawa, bogactwo Brazylii, 7 — Jez. Tlticaca w Andach, • — Wodospad Iguassu, Brazylia, • — Indianka znad Amazonki, lt — Poszukiwanie kauczuku, Brazylia.  SSAKI AMERYKI Tablica 7 Baribal Wyjec Mrówko! ad Kapucynki Leniwce T£4>lr Lama Agutí  Tablica t SSAKI ARKTYKI I AUSTRALII WUk AUSTRALIA Kangur Wombat ARKTYKA Wól piżmowy Uchatka niedźwiedziowata  25 tościowych (np. poezja Juany Inés de Asbaje); najciekawsze utwory miały charakter kronik.-opis. Po odzyskaniu niepodległości do krajów A. Ł. przenikają nowe, demokratyczne idee i tendencje, pochodzenia gł. fr. lub ang. Romantyzm (1826—40) znalazł podatny grunt, choć nie wydał wielkich arcydzieł (np. J. J. Olmedo w Ekwadorze, J. M. de Heredia na Kubie). Druga poł. XIX w. przynosi infiltrację, głównie z USA, ideałów pozytywist., kwitnie szkic region.-obyczaj. (R. Palma w Peru); cała literatura XIX w. ma podłoże społ.-polit.: walki wyzwoleńcze na Kubie, oswobodzenie niewolników murz., konflikt między demokracją i dyktaturą oraz między imigrantami i gauchos w Argentynie (np. Kubańczyk J. Marti, Peruwiańczyk M. González Prada, Argentyńczycy E. 	Echeverría, D. F. Sarmiento, I. Hernández, Brazylijczyk A. de Castro Alves); w bardziej oryginalnej formie wyraża konflikty społ. również literatura XX w., koncentrując się gł. wokół problemu indiańskiego — tam, gdzie on istnieje (Peru, Ekwador, Boliwia) oraz wokół sprawy wyzysku i ucisku ludzi przez klasy panujące (np. C. Alegría w Peru, J. Icaza w Ekwadorze, A. Arguedas w Boliwii, R. Gallegos w Wenezueli, M. A. Asturias w Guatemali, M. Azuela w Meksyku, J. Amado w Brazylii; poeci: P. Neruda w Chile, N. Guillén na Kubie); literatura pozbawiona namiętnej tendencyjności jest rzadkością w A. Ł.; reprezentuje ją na pocz. XX w. kierunek — gł. poetycki — zw. modernizmem (bliski symbolizmowi) i współczesne echa surrealizmu oraz „poezji czystej“ (czołowi moderniści: R. Dario z Nikaragui, Herrera y Reissing z Urugwaju; w dziedzinie powieści i dramatu E. Larrcta). Samodzielny i niezależny talent liryczny reprezentuje laureatka Nagrody Nobla G. Mistral (Chile). AMERYKI ŁACIŃSKIEJ MUZYKA: Argentyna jest krajem, w którym kultura muz. hiszp. miesza się z folklorem; ok. 1900 na przedmieściach Buenos Aires powstało -►tango z elementów argent, tańca milonga i kubańskiej habanery — obu tańców tkwiących swymi elementami w muzyce hiszp.; najwybitniejszy kompozytor: Albert Williams (ur. 1862). W Brazylii muzyka rodzima jest mieszaniną elementów portug., afr. i miejscowych; tańce ludowe: machicha, samba; kompozytor H. Villa-Lobos jest dziś czołowym twórcą Am. Łac. W Chile działa współcześnie znaczna grupa kompozytorów z H. Allende i D. Santa Cruz na czele; znanym pianistą chil. jest Claudio Arrau. W Kolumbii czołowy kompozytor G. Uribe-Holguin. Muzyka meksykańska jest przeniknięta elementami folkloru rodzimego w utworach M. Ponce’a, S. Revueltasa, C. Cháveza i grupy młodych awangardowych twórców (D. Ayala — rodem Indianin Maja). Tubylcze elementy folklor, występują także w muzyce Peru (kompozytor A. Sas i grupa współcz. twórców) 1 Wenezueli, ojczyzny znanej pianistki Teresy CarrenO (1853—1917). AMERYKI ŁACIŃSKIEJ SZTUKA. Najważniejsze jej ośrodki omówione są w artykułach: -►brazylijska sztuka, -►meksykańska sztuka, -►peruwiańska sztuka. AMETROPIA [gr.1, niemiarowość wzroku wskutek nieprawidłowego załamywania promieni świetlnych w oku; uniemożliwia wyraźne widzenie (krótkowzroczność, dalekowzroczność). AMETYST -kwarc. AMFIBIA (gr.j: 1) —płazy; 2) pojazd mechan, (samochód, czołg) przystosowany do poruszania się na lądzie i wodzie; 3) samolot przystosowany do startu i lądowania na podłożu stałym (lotnisko, pokład okrętu) i na wodzie. AMFIBOLE [gr.j, grupa minerałów z klasy krzemianów i glinokrzemianów wapnia, magnezu i żelaza oraz sodu; przeważnie ciemnozielone; doskonale łupliwe; do grupy tej należą pospolite minerały skalotwórcze, np. homblenda, aktynolit, występujące w wielu skałach magmowych i metamorficznych (amfibolity, łupki amfibolowe). AMFIBOLIA [gr.j, dwuznaczność, pomieszanie pojęć. Zob. też amfibologia. AMFIBOLIT, skała metamorficzna barwy ciemnozielonej. której jednym z głównych składników jest amfibol (homblenda); niekiedy używany jako materiał drogowy; w Polsce na Dolnym Śląsku i w Tatrach. AMFIBOLOCIA [gr.j, zdanie dwuznaczne wskutek wadliwej budowy. AMFIBRACH [gr.j, w wersyfikacji antycznej stopa złożona z sylaby krótkiej, długiej i krótkiej — w; w wersyfikacji polskiej stopa złożona z sylaby nie akcentowanej, akcentowanej i nie akcentowanej — Z —; w prozodii zestrój akcentowy złożony z sylaby nie AMINOCUKRY akcentowanej; akcentowanej i nie akcentowanej (np. porśnek, na stole). AMFIKTIONIA, w staroż. Grecji związek państw zespolonych wokół centrum rei.; gł. zadanie: opieka i dozór nad świątynią związkową; najważniejsza z nich A. 	Delficka odgrywała dużą rolę polityczną. AMFILADA {fr.], ciąg połączonych ze sobą pokoi lub sal o wejściach umieszczonych na jednej osi; charakterystyczna dla reprezentacyjnych wnętrz pałaców i dworów XVII i XVIII w. AMFIPROSTYLOS [gr.j, typ świątyni gr. posiadającej (bez względu na porządek architektoniczny) kolumnadę w fasadzie głównej i tylnej. AMFITEATR [gr.]: 1) w staroż. Rzymie budowla odkryta o kształcie okrągłym lub eliptycznym przeznaczona na widowiska; 2) 	część sali teatral., wykła dowej o układzie półkolistym, ze wznoszącymi się stopniowo rzędami krzeseł Amfiteatr starożytny lub łswek* AMFITRION, mit. gr. król Teb, mąż Alkmeny; Zeus przybrawszy jego postać stal się ojcem Herkulesa. AMFORA [gr.j, naczynie z dwoma pionowymi uchami używane w starożytności do przechowywania płynów. AMFOSY, fosforany amonowe — produkowane fabrycznie nawozy mineralne. AMFOTERYCZNOSC [gr.], zdolność niektórych pierwiastków i związków chem. do wykazywania własności zarówno zasadowych, jak i kwasowych; związki amfoteryczne, amfotery — związki chem. wykazujące amfoteryczność, np. wodorotlenki niektórych metali (glinu, cynku, ołowiu) zależnie od środowiska mają charakter słabych zasad lub kwasów. AMHAROWIE, lud semito-chamicki zamieszkujący tereny pn. Abisynii nad jez. Tana (prowincja Amhara). AMHARSKI JĘZYK, język warstw panujących plemienia Amharów i państwa abis. (—semito-chamickie języki); od XVII, a zwłaszcza XIX w. a. j. zaczął wypierać z literatury abis. mar- Amfora twy już język geez. AMICIS Edmondo de (1846—1908), pisarz wl.; liczne wrażenia z podróży, szkice i opowiadania; popularność zyskał książką dla młodzieży Serce (1886). AMICUS PLATO, SED MAG1S AMICA VERITAS [łac. przyjacielem mi Plato, lecz większym przyjacielem prawda], wyrażenie Arystotelesa, który jako uczeń Platona chciał podkreślić, że bardziej jest mu droga prawda niż poglądy mistrza. AMIDOPIRYNA -piramidon. AMIDY, związki org. o wzorze R»CO*NH2 (R-alkil lub aryl); wywodzą się z kwasów przez zastąpienie grupy —OH grupą aminową —NH2; ciała krystaliczne; a. 	kwasu cyjanowego H2NCN, b. słaby kwas; najważniejsza jego sól —cyjanamid wapnia: a. kwasu węglowego —karbaminowy kwas; a. kwasu nikotynowego —niacyna. AMIENS [araię], m. w pn.-wsch. Francji (Pikardia); 92 500 mieszk. (1954); ośrodek adm.; katedra got. z XIII w.; przemysł włókien.; port nad Sommą; ważny węzeł komunik. — 1802 pokój między Francją a Anglią, Holandią i Hiszpanią, kończący wojnę drugiej koalicji przeciwfr.; w marcu 1918 A. było celem nieudanego natarcia niem., a w sierpniu zwycięskiego przeciwnatarcia sił sprzymierzonych. AMIN AR-RAJHANI lub Rihani (1876—1940), arab. pisarz i publicysta z Libanu; działał gł. w Ameryce i pozostawał pod silnym wpływem Kultury zach.; w pismach jego występują patriot, tendencje syryjskie; opis Arabii Saudyjskiej, pisma treści polit., nowele, eseje. AMIN EL-HUSSEJNI (ur. 1895), od 1926 w. mufti Jerozolimy; 1948—49 przew. Rady Narodowej Palestyny; przeciwnik Anglików, popierany przez hitlerowskie Niemcy. AMINOBENZEN -anilina. AMINOBENZENOSULFONOWY KWAS -sulfanilowy kwas. AMINOCUKRY, pochodne cukrów zawierające grupę aminową —NH2; mogą się łączyć w poliaminosacharydy, do których należy np. chityna, materiał budulcowy pancerzy bezkręgowców.  AMINOfiTYLOSULFONOWY KWAS AMINOETYLOSULFONOWY KWAS -tauryna. AMINOFENYLOARSONOWY KWAS -arsaminowy kwas. AMINOKWASY, związki org. zawierające grupę (grupy) aminową —NH2 i grupę (grupy) karboksylową —COOH; a. białkowe, liczna grupa a., z których zbudowane są peptydy i białka; są a-aminokwasami, tzn. mają grupę aminową przyłączoną do atomu węgla bezpośrednio związanego z węglem grupy karboksylowej. AMINONAFTALENY -naftyloaminy. AM1NOOCTOWY KWAS -glicyna. AMINOPLASTY,. jasnej barwy tworzywa sztuczne, otrzymywane przez Amonit kondensację formaldehydu z mocznikiem lub tiomocznikiem, melaminą lub aniliną; stosowane zwłaszcza do wyrobu aparatów telef., naczyń stół. i kuch.; produkt początkowej kondensacji używany jest jako klej do drewna. AMINOTOLUEN -toluidyna. AMINY, związki wywodzące się z amoniaku NH3 przez zastąpienie 1, 2 lub 3 atomów wodoru alkilami (a. alifatyczne) lub arylami (a. aromatyczne); w zależności od liczby atomów H zastąpionych rodnikami dzielimy a. na: I-rzędowe (zawierające grupę —NH2), II-rzędowe (z grupą ^ NH) i III-rzędowe (z grupą ^ N); wykazują na ogól charakter słabo zasadowy; z kwasami tworzą sole; a. aromatyczne, zwłaszcza I-rzędowe, stanowią ważno półprodukty w przemyśle barwników. AMIRANTY, grupa wysp koralowych na Oc. Indyjskim na pn.-wscn. od Madagaskaru; przynależna do bryt. kolonii Seszele; 83 km2. AMITOZA [gr.], bezpośredni podział jądra komórkowego; zwykle odbywa się przez przewężenie (fragmentację) jądra bez uwidocznienia się chromosomów; np. u pierwotniaków AMIZA, dawna nazwa rz. Ems. AMMAN, stoi. Jordanii; 202 000 mieszk. (1954); szkoła sztuki i rzemiosł; ośrodek przem. i handl.; linia kol. do Damaszku i na pd. w kier. Hidżasu (Arabia Saud.). AMMANATI Bartolomeo (1511—92), architekt i rzeźbiarz wł. z okresu przełomu Renesansu i Baroku; fontanna na Piazza della Signoria i przebudowa Palazzo Pitti we Florencji. AMMERS-KULLER Jo van (ur. 1884), pisarka hol.; autorka poczytnych powieści; Kobiety z rodu Coornveltów, Pochód krzyżowy kobiet. AMMIANUS MARCELLINUS (IV w.), historyk rzym. pochodzenia gr.; historia Rzymu od ces. Nerwy do Walensa (96—378), kontynuacja dzieła Tacyta. AMMON, Amon — bóg starej stoi. Egiptu, Teb, także bóg wojny, utożsamiony później z bogiem słońca Ra i pod nazwą Ammon Ra czczony jako najwyższe bóstwo staroż. Egiptu. AMMONICI, staroż. lud semicki pokrewny Hebrajczykom, ale im wrogi; zajmował część obecnej Jordanii; stoi. Rabbat-Ammon (obecnie Amman). AMNESTIA [gr.], ustawowy ogólny akt łaski, zawierający darowanie w całości lub w części orzeczonych kar za określone przestępstwa. AMNEZJA —niepamięć. AMOK [mai.], rodzaj szału występujący w klimacie gorącym; cechuje się niepowstrzymaną żądzą mordu każdego napotkanego człowieka; występuje często u ludzi używających nałogowo haszyszu oraz u epileptyków. AMON NHo jednododatni rodnik zachowujący się podobnie jak metal alkaliczny; sole amonowe znajdują liczne zastosowanie, np. w rolnictwie jako nawozy azotowe, w chemii analit. jako odczynniki, w elektrotechn. do ogniw galwanicznych. AMONIAK NH3, gaz o drażniącej woni, doskonale rozpuszczalny w wodzie; wodny roztwór amoniaku (woda amoniakalna, niewłaściwie zw. również amoniakiem) reaguje zasadowo; a. powstaje podczas gnicia ciał białkowych; otrzymuje się go przy suchej destylacji węgla (jako produkt uboczny) oraz syntetycznie z pierwiastków; zastosowanie: * produkt wyjściowy do produkcji kwasu azotowego, nawozów sztucznych, w chłodnictwie jako substancja oziębiająca itd. AMONIFIKACJA, rozkład aminokwasów, amidów i mocznika, prowadzący do uwolnienia grupy aminowej —NH2, wywołany przez bakterie żyjące w glebie i oborniku. 26 AMONITY, Ammonoldea, rząd głowonogów kopalnych o wielokomorowej zewn. muszli spiralnej, której średnica dochodziła do 2 zn. Zob. też łodzik. AMOR —Eros. AMOREK [lac.], uskrzydlona naga postać dziecięca; często stosowany motyw w dekoracji rzeźbiarskiej i malarskiej, zwłaszcza w okresie Baroku. AMORFICZNE JĘZYKI -język. AMORFIZM —bezpostaciowość (bezpostaciowe ciała). AMORKA —viola (d'amore). AMORPHOPHALLUS, roślina z rodziny obrazkowatych do 2 m wys.; Malaje, Indie; kwiaty zebrane w kolbę otoczoną dużą brunatnawą pochwą (liść), dojrzałe wydzielają nieprzyjemną woń padliny; hodowany jako ozdobny. AMORTYZACJA [łac.], umorzenie, stopniowa spłata długu, zmniejszenie się w toku produkcji wartości środków trwałych (budynków, maszyn, urządzeń techn.) wskutek stopniowego zużycia, znajdujące wyraz w dokonywaniu odpisów amortyzacyjnych; odpis amortyzacyjny, suma pieniężna odpowiadająca -moralnemu i fizycznemu zużyciu- środków trwałych (maszyn, narzędzi produkcji) w danym okresie czasu (przeważnie rocznym), umożliwiająca równomierne odtwarzanie zużytych środków trwałych; odpis amortyzacyjny wlicza się do kosztów produkcji. AMORTYZATOR, urządzenie do tłumienia wstrząsów i uderzeń; np. a. w samochodzie nie pozwalają na przenoszenie się wstrząsów kół na resztę konstrukcji; a. podwozia samolotu łagodzą uderzenia wywołane zetknięciem się lądującego samolotu z ziemią; a. przyrządów pokładowych samolotu stanowią sprężystą izolację przyrządów od konstrukcji samolotu i chronią je od drgań, którym ta konstrukcja podlega. AMOY — Siamen. AMPATO, grzbiet górski i wulkaniczny stożek A. w Andach środk. (Peru); wys. 6950 m; pokryty wiecznym śniegiem. AMPER (A), jednostka natężenia prądu elektr.: I) bezwzględny, natęAmpère żenie prądu przenoszącego przez przewodnik w każdej sekundzie ładunek elektr. jednego kulomba; 2) międzynarodowy, natężenie takiego prądu, który w ciągu 1 sek wydziela z roztworu azotanu srebra 1,118 mg srebra. 1 amper międzynarodowy =* 0,99985 ampera bezwzględnego.Zob. też Faradaya prawa elektrolizy. AMPÈRE [8pe:r] André Marie (1775—1836), fizyk i matematyk fr.; odkrył prawa elektrodynamiki rządzące wzajemnym oddziaływaniem przewodników, w których płyną prądy elektr.; od jego nazwiska pochodzi nazwa jednostki natężenia prądu elektr. (amper). AMPÊRE'A REGUŁA KIERUNKOWA, lewej ręki reguła — reguła określająca kierunek odchylenia się bieguna pn. igły magnet, pod wpływem pola magnet, otaczającego przewodnik, przez który płynie prąd elektryczny. AMPEROGODZINA (Ah), używana w elektrotechn. jednostka ładunku elektr. — ładunek elektr. przenoszony w ciągu 1 godz. przez przekrój przewodnika, w którym płynie prąd stały 0 natężeniu 1 ampera; 1 amperogodzina «• 3600 amperosekund (kulombów). AMPEROMIERZE, przyrządy do pomiaru natężenia prądu elektr. W technice najczęściej używa się a. 	magnetoelektrycznych o ruchomej cewce umieszczonej wewnątrz magnesu trwałego (zasada działania —galwanometry) oraz cieplikowych; działanie a. cieplikowych oparte jest na wydłużaniu się cienkiego drucika w wyniku wydzielonego ciepła podczas przepływu przez drucik prądu. Zob. też woltomierze. Do mierzenia prądów zmiennych używa się a. elektro 27 ANAKREONTYK magnetycznych, w których kotwiczka żelazna wcią- czyi o reformy spoi.; a. przyczynili się do wybuchu gana iest w pole magnetyczne cewki zasilanej prądem, powstania chłopskiego 1525. , ,, 3 j n r ANABAZA anabasis — pochód w głąb kraju], opis wyprawy Cyrusa Młodszego przeciw bratu, Arta. kserksesowi II (ok. 400 p. n. e.), i odwrót 10 tys. AMPLA [łac.], lampa wisząca lub wysoko stojąca, najemnych wojsk gr.; jednym z ich wodzów był Ksenofont, autor A. ANABIOZA [gr.], stan życia utajonego, w którym wszelkie procesy życiowe odbywają się z minimalną intensywnością, co pozwala na przetrzymanie nie sprzyjających warunków życia, np. nasiona roślin w stadium spoczynku, zarodniki bakterii. ANABOLIZM -►przemiana materii. ANACHORECI [gr.], pustelnicy; pojawili się po raz pierwszy w III w. w Egipcie, Syrii i Palestynie; do najsławniejszych a. chrześc. należą: św. Paweł z Tebaidy i św. Antoni zw. Pustelnikiem. ANACHRONIZM [gr. anachronizein — przenieść w dawny okres czasu]: 1) stosowanie określeń, terminów, przypisywanie zjawiskom cech, niezgodnych ze współcz. stanem wiedzy, duchem epoki; 2) przeżytek nie odpowiadający współcz. warunkom życia; przestarzałe poglądy, zasady, zwyczaje. ANACONDA, m. w USA (Montana) na wys. 1750 AMPEROSEKUNDA -kulomb. AMPEZZO -►Cortina D’Ampezzo. osłonięta od dołu półprzezroczystym kloszem AMPLIFIKACJA [łac.], w stylistyce nagromadzenie wielu zbieżnych określeń; w retoryce — obszerne, drobiazgowe wypowiedzenie myśli; łechn. wzmacnianie, amplifikator -»-wzmacniacz. AMPLITUDA [łac.], największa wartość wielkości zmieniającej się okresowo. Zob. też wahadło. AMPUŁA [łac.]: 1) gliniane, metal, lub szklane naczynie do przechowywania płynów; 2) w liturgice od XI w. dzbanuszek na wodę lub wino, potrzebne do mszy (ampułka). AMPUŁKA, szklane zasklepione naczyńko zawierające dozowany i wyjałowiony lek do jednorazowego zastrzyku. AMPUTACJA [łac.], operacyjne odjęcie narządu (np. kończyny, sutka, macicy). AMRITSAR, m. w Indiach (Pendżab Wschodni); 325 700 mieszk. (1951); Złota Świątynia — miejsce kultu rei. Sikhów, ośrodek przem. chałupniczego i handlowy; przemysł włókien., dywanowy. AMSTERDAM, największe m. i konst. stoi. Holandii (siedziba dworu król. i rządu w Hadze); centrum handl. i finans.; siedziba największych hol. towarzystw handl., przemysł., banko' Ampułka wych i asekuracyjnych; port nad Zuider Zee połączony , z M. Północnym kanałem Noord Zee; 863 800 mieszk. m; 11 00Ó mieszk. (1940); (1955); kościoły z XIII i XV w., pałac z XVII w., wielkie kopalnie rudy mieMuzeum Narodowe z obrazami Rembrandta, Muzeum dzi i największa w świeMiejskie, uniwersytet, Szkoła Sztuk Pięknych; port cie huta miedzi; cynk i dla węgla, zboża, nafty i towarów kolon. (gł. tranzyt mangan. Anakreont do Niemiec); wielkie składy i giełdy towarowe; prze- ANADYR: 1) osiedle w RFSRR (obwód magadańmysl ciężki, przetwórstwo surowców kolon., szlifiemie ski) na Dalekim Wschodzie; ośrodek Czukockiego Okr. diamentów; wielki węzeł lotn. (Schiphol) Nar.; kombinat rybny; port rybacki na Pacyfiku; AMU DARIA, rz. w Azji Srodk., dł. 2620 km 2) rz. w RFSRR w Czukockim Okr. Nar., dł. 1170 km; (w górnym biegu zw. Piandż); wypływa z Hinduku- źródła na Wyż. Anadyrskiej; wpada do M. Beringa; szu. płynie przez Tadżycką, Uzbecką i Turkmeńską żeglowna 500 km. SRR; w górach tworzy granicę pomiędzy ZSRR i Af- ANAEROBY [gr.], beztlenowce — organizmy, dla ganistanem; wpada do Jez. Aralskicgo; wody A. D. których wolny tlen jest niepotrzebny do życia, a czabezpośrednio i przez zasilanie Kanału Kara-Kumskiego sem nawet szkodliwy; potrzebny do oddychania tlen nawadniają pola wymienionych republik; dogodne czerpią ze zw. chem. otoczenia; zalicza się tu wiele warunki wykorzystania energii wodnej; w delcie roz- grzybów niższych, bakterii oraz niektóre pasożyty winięte rybołówstwo, AMULET [arab.], przedmiot, któremu w starożytności i średniowieczu przypisywano magiczną moc wewnętrzne. Zob. też aeroby. ANAFAZA -►mitoza. ANAFILAKSJA, wystąpienie ciężkich objawów chronienia od chorób i nieszczęść; przeżytkiem wiary wstrząsu po powtórnym wstrzyknięciu białka, które w magiczne działanie a. są dzisiejsze maskotki. już raz wprowadzono do organizmu, np. antytoksyny. AMUNDSEN [amunsen] Roald (1872—1928), wybit- ANAFORA [gr.], figura styłist., powtórzenie tego ny norw. badacz krajów polarnych; oplynąl Amerykę same8° wyrazu lub grupy wyrazów na początku kilku Pn. od Grenlandii do Cieśniny Beringa (przejście pn.- następujących po sobie zdań lub członów zdania rozzach.); 14—15X111911 zdobył Biegun Pd., 1918—25 wlni^eAg,?ADI,7l. r . . . , , . 6 ANAFOREZA [gr.], ruch ujemnie naładowanych cząstek koloidu ku -►anodzie podczas elektroforezy. Zob. też koloidalna micella. ANAGLIF [gr.], dwa obrazy jednego przedmiotu, z których pierwszy odpowiada obrazowi lewego, drugi prawego oka; obrazy te drukuje się w barwach dopełniających (np. pierwszy w czerwonej, drugi w zielonej) jeden na drugim; oglądając je przez okulary ze szkłami o tych samych barwach (jedno szkło czerwone, drugie zielone) uzyskuje się obraz przestrzenny, plastyczny. Zob. też stereoskopia. ANAGRAM [gr.], wyraz utworzony przez przestawienie liter lub sylab innego wyrazu (np. mara — rama), rodzaj -►pseudonimu powstający z przestawienia liter nazwiska (np. Stański-Iszew = Staniszewski). Zob. też kryptogram, kryptonim. ANAHITA, w -►mazdęizmie bogini macierzyństwa, czczona szczególnie w Armenii; identyfikowana z gr. Afrodytą, Artemidą i frygijską Kybele. _ ANAKOLUT [gr.], konstrukcja składniowa, w której początek zdania nie jest zharmonizowany gramatycznie z jego zakończeniem; w lit. jeden z artyst. środków kształtowania stylu. ANAKONDA, Eunectes murtnus, słodkowodny wąż z rodziny dusicieli; tropikalna część Am. Pd.; dł. do 10 m, niejadowity. ANAKREONT z Teos w Azji Mn. (VI w. p. n. e.), kierownik wyprawy arktycznej (przejście pn.-wsch.), 1926 przeleciał nad Biegunem Pn. na sterowcu „Norge“; zginął poszukując wyprawy Nobilego, w okolicy Wyspy Niedźwiedziej. AMUR, rz. w Azji Wsch., dł. ok. 4480 km (wraz z dopływami rzek Arguń i Kerulen); dorzecze ok. 2 min km*; wpada do Cieśniny Tatarskiej (Oc. Spokojny); na przestrzeni ok. 3000 km stanowi granicę między Chinami i ZSRR; ważna droga wodna; projektowane liczne urządzenia hydroenergetvczne. AMURSKI OBWÓD -►Blagowieszczeńsk. AMYLAZY (dawniejsza nazwa: diastaza), enzymy rozszczepiające hydrolitycznie skrobię; występują w ślinie, soku trzustkowym, kiełkujących ziarnach pszenicy, jęczmienia i in. R. Amundsen AMYLOWY ALKOHOL, alkohol o pięciu atomach gr. poeta liryk; pieśni biesiadne i miłosne;’ naśladowęgla w cząsteczce; tworzy się w czasie fermentacji wany przez autorów Anakreontyków, zbioru wierszy, alkoholowej jako produkt uboczny; ciecz o niemiłej których większość powstała dopiero w epoce Cesarwoni; składnik fuzlów. stwa Rzymskiego. ANABAPTYŚCI [gr. anabaptiso_ — powtórnie _ ANAKREONTYK [gr.], krótki wiersz o treści mi chrzczę]. zapoczątkowany 1521 w Szwajcarii przez losnej lub biesiadnej i pogodnym, żartobliwym na;ra ruch lud., który pod hasłami rei. wal- stroju; wywodzi się od poety gr. AnakTeonta.  ANAKSAGORAS r-i AP^KSAGORAS z Klazomeny (ok. 500—430 p. n. e.)> filozof gr. ze szkoły jońskiej; uważał, że świat jest zbudowany z homojomerii, maleńkich cząsteczek zróżnicowanych jakościowo; za przyczynę ruchu materii uważał ,,nus ‘ (myśl, rozum). ANAKSYMANDER z Miletu (ok. 610—540 p. n. e.), filozof gr. ze szkoły jońskiej, materialista; za osnowę bytu uważał „apeiron“ — materię nieokreśloną, z której zbudowane są cztery żywioły tworzące świat: ziemia, woda, mgła i ogień. ANAKSYMENES z Miletu (ok. 610—550 p. n. e.), filozof grecki ze szkoły jońskiej, materialista, uczeń Anaksymandra; za osnowę świata przyjmował mgłę, której rozrzedzaniem i zagęszczaniem tłumaczył powstanie wszystkich rodzajów materii. ANALCYM, minerał bezbarwny lub białawy z grupy —zeolitów; uwodniony glinokrzemian sodu. ANALFABETYZM [gr.], brak umiejętności czytania i pisania; a. powrotny, zjawisko zapominania znajomości czytania i pisania. ANALGEZJA [gr.], niewrażliwość na ból. ANALITYCZNE JĘZYKI -język. ANALIZA [gr.], rozłożenie całości na proste składniki (elementy), badanie poszczególnych własności jakiegoś przedmiotu (zjawiska). ANALIZA CHEMICZNA, badanie składu chem. substancyj oraz ich mieszanin; a. ch. dzieli się na: a. 	jakościowa, której celem jest określenie składników związków chem. lub Ich mieszanin, oraz a. ilościową, której celem jest oznaczenie składu ilościowego związków chem. lub ich mieszanin, a więc podanie procentowej zawartości wszystkich lub wybranych prostych składników. Zob. też objętościowa analiza i wagowa analiza. ANALIZA ELEMENTARNA, ilościowe oznaczanie składu chem. związków org., a więc oznaczanie procentowej zawartości węgla C, wodoru H, azotu N, chlorowców itp. ANALIZA FUNKCJONALNA, powstały w początkach XX w. dział matematyki, stanowiący syntezę analizy mat i topologii; dzięki swej ogólności a. f. ma ważne zastosowanie w rachunku wariacyjnym, równaniach całkowych i różniczkowych, szeregach trygonometr. i ortogonalnych, w fizyce matematycznej i in.; do powstania a. f. przyczynili się w dużej mierze matematycy poi., zwłaszcza S. Banach. ANALIZA KRYSTALOCHEMICZNA, metoda rozpoznawania substancji na podstawie samych pomiarów jej kryształów (goniometrem teodolitowym); twórcą jej jest krystalograf ros. E. S. Fiodorow. ANALIZA MATEMATYCZNA, zespól różnych działów matematyki opierających się gł. na pojęciu funkcji i granicy; należą tu m. in. rachunek różniczkowy i całkowy, równania różniczkowe i całkowe, rachunek wariacyjny. ANALIZATOR, część urządzenia do badania światła spolaryzowanego; za pomocą a. wyznacza się położenie płaszczyzny —polaryzacji światła. Zob. też Nicola pryzmat. ANALIZATOR PRĄDU, elektr. model układu elektroenergetycznego, złożonego z prądnic, transformatorów, sieci i odbiorników; umożliwia rozwiązywanie w drodze pomiarowej zagadnień techn. (np. rozpływu prądów i mocy), spotykanych przy projektowaniu i eksploatacji układów elektroenergetycznych. ANALIZA WEKTOROWA —rachunek wektorowy. ANALOGIA [gr.]: 1) podobieństwo; rozumowanie przez a. — przenoszenie twierdzeń o jednym przedmiocie na inny na podstawie podobieństwa; 2) 	prawo podciągnięcie stanu faktycznego pod przepis prawny o zbliżonej treści w razie luld w prawie (a. legis); zastosowanie ogólnych zasad prawa, jeżeli w konkretnym przypadku brak odpowiedniego przepisu (a. iuris). ANALOGIA ELEKTROMECHANICZNA, mat podobieństwo związków, jakie występują między wielkościami mech. (np. ciśnienie, bezwładność itp.), do związków występujących między wielkościami elektr. (natężenie pola, indukcja elektr. itp.); dzięki tym podobieństwom rozmaite zagadnienia mech. (np. obliczanie złożonych konstrukcji mostowych) można rozwiązywać na drodze elektr., badając znany układ zastępczy złożony ze źródeł prądu, oporników, cewek i kondensatorów. ANALOGICZNE NARZĄDY, narządy spełniające podobną funkcję, chociaż w rozwoju rodowym rozwinęły się z różnych form wyjściowych, np. skrzydła ptaków — powstałe z kończyn, i skrzydła owadów — wyrostki skórne; zwykle miewają różną budowę. Zob. też homologiczne narządy. ANAMNEZA [gr.]: 1) u Platona — przypominanie Ananas 28 sobie przez duszę idei, któro kontemplowała przed połączeniem się z ciałem; 2) med. wywiad lekarski 0 chorym przed przystąpieniem do badania. ANANAS, Ananas satious, bylina z rodziny ananasowatych; Am. Pd.; uprawiany w krainach tropik., zwłaszcza na Hawajach; łodyga mocno skrócona, liście osadzone spiralnie, kwiatostan przez zrastanie się poszczególnych owoców przekształca się w duży, mięsisty, owalny i smaczny owocostan. ANAND MULK RADŹ (ur. 1905), współcz. pisarz ind.; powieści i opowiadania w języku urdu i po angielsku; na jęz. poi. przetłumaczono m. in. powieści Niedotykalny, Kulis. ANANKE [gr. konieczność]: 1) gr. bogini losu; 2) 	przeznaczenie. ANAPEST [gr.], w wersyfikacji antycznej 6topa złożona z dwóch sylab krótkich i jednej długiej —; w wersyfikacji polskiej stopa trzysylabowa z akcentem na sylabie ostatniej ; w prozodii trzysylabowej zestrój akcentowy z akcentem na sylabie ostatniej (np. a jej głós). ANARCHIA [gr.], bezrząd. ANARCHIZM, teoria, wg której źródłem wyzysku 1 ucisku społ. nie jest klasowy podział społeczeństwa, wynikający z określonych stosunków ekonomicznych, lecz istnienie państwa, czyli władzy politycznej; dopiero państwo tworzy klasy i stosunki ekonomiczne oparte na wyzysku. Rewolucja zatem powinna znieść państwo i wszelką władzę w ogóle, gdyż każda władza jest wrogiem rewolucji. A. traktuje władzę jako źródło, a nie jako wynik ekonomicznej struktury społeczeństwa klasowego, nie wyjaśnia zaś genezy samej władzy. Dochodzi więc do idealistycznego pojmowania historii, do szukania jej źródeł w złych skłonnościach natury ludzkiej. Nie uwzględnia, że tylko zmiana stosunków ekon. i społ., dokonana przez państwo socjalistyczne, likwiduje źródła wszelkiej władzy politycznej i tym samym prowadzi do obumarcia państwa. Niektóre odłamy a. w walce z władzą państw, stosowały terror indywidualny. Najwybitniejsi teoretycy anarchizmu: P. Proudhon. M. Bakunin, E. Reclus, P. Kropotkin. Zob. też syndykalizm. ANARCHOSYNDYKALIZM —syndykalizm. ANASTATYCZNY [gr.] DRUK: 1) sposób wznowienia wydawnictwa bez ponownego składu druk., przy użyciu sposobów chem., z pominięciem metody fot.; 2) 	egzemplarz uzyskany w ten sposób. Zob. też facsimile. ANASTYGMAT [gT.]: 1) układ optyczny usuwający —astygmatyzm; 2) fot. wysokiej jakości obiektyw, praktycznie nie wykazujący wad optycznych i dający ostry obraz. ANATEMA [gr.], klątwa kościelna uroczyście wypowiedziana. Zob. też ekskomunika. ANATOKSYNA BŁONICZA, szczepionka przeciwbłonicza zawierająca jad błoniczy (egzotoksynę) pozbawiony właściwości chorobotwórczych. ANATOLIA —Azja Mniejsza. ANATOMIA [gr.], nauka o budowie ciała ludzkiego, zwierzęcego i roślinnego; a. mikroskopowa, czyli histologia i cytologia bada budowę tkanek i komórek, a. opisowa bada prawidłowe narządy zdrowe, a. patologiczna bada zmiany chorobowe, niedorozwojowe i nieprawidłowe ułożenia narządów ciała, a. 	porównawcza zajmuje się porównywaniem budowy zwierząt z różnych grup systematycznych; pozwala na wnioskowanie o pokrewieństwie rodowym i o przebiegu ewolucji zwierząt ANCHIZES, mit. rzym. ojciec —Eneasza; po upadku Troi wyniesiony na ramionach" syna z płonącego miasta i zabrany przez niego na tułaczkę. ANCHORAGE [ąńkorydż], gł. m. Alaski; 11300 mieszk. (1950); port rybacki nad Zat. Cooka; woj. baza mor. USA. AlNCHOVIS, anchois, sardela, Engraulis encrassicholus — ryba z rodziny sardelowatych, spokrewnionej ze śledziowatymi; dł. 12—15 cm; Oc. Atlantycki i M. Śródziemne; żyje stadami, pelagicznie; zawędrowuje do Bałtyku; mięso tłuste i smaczne; ważny przedmiot rybołówstwa i przerobu. Anastygmat  H. C. Andersen 29 ANCIEN RÉGIME [fr. flsję reżim], określenie ustroju Francji sprzed 1789, wprowadzone w czasie rewol. francuskiej; dawne rządy, dawny system rządów. ANCZYC Władysław Ludwik (1823—83), pisarz; uczestnik powstania 1846; wiersze powstańcze z 1863, poematy i dramaty o tematyce lud.; Chłopi arystokraci, Flisacy. ANDALUZJA (Andalusia), kraina roln. w pd. Hiszpanii; 87 280 km-; 5 682 300 mieszk. (1950); klimat śródziemnomor.; nawodniona dolina Gwadalkiwiru sprzyja rozwojowi rolnictwa i stosunkowo dużej gęstości zaludnienia; uprawa oliwek (gł. producent Hiszpanii), pszenicy, winorośli, fig, bawełny; hod. owiec, świń, koni; wydobycie miedzi, cynku, cyny, węgla kam.; przemysł gl.: spoż., chem., metal.; gł. m.: Sewilla, Kordowa, Kadyks. ANDALUZYJSKIE GÓRY (Betyckie Góry), młode góry w pd. i pd.-wsch. Hiszpanii, nad M. Śródziemnym; dl. ok. 600 km, szer. 100—160 km; silnie rozczłonkowane na oddzielne pasma; krystaliczny masyw Sierra Nevada najwyższy po Alpach w Europie, szczyt Mulhacen (3481 m); wieczne śniegi, pozostałe grupy górskie średnio wysokie o stromych zboczach; charakterystyczne piętra górskiej roślinności śródziemnomor.; kruszce metali. ANDALUZYT, mineral; krzemian glinu; składnik skał metamorficznych; stosowany w produkcji wyrobów ogniotrwałych i kwasoodpomych; przezroczyste zielone odmiany — kamienie ozdobne. ANDAMANY, grupa wysp (ok. 200) w pd.-wsch. części Zat. Bengalskiej (Oc. Indyjski), należących do Indii (od 1956 razem z Nikobarami terytorium federalne); 5358 km®, 30 000 mieszk. (1951); ośrodek adm. Port-Blair (4100 mieszk.); klimat monsunowo-zwrotnik.; bogate lasy podstawą przemysłu drzewn. Do 1945 bryt.-ind! kolonia kama. ANDAMANCZYCY, niskorośli mieszkańcy wysp Andamanów, własny język; mimo sąsiedztwa z roln. ludami Indochin i Piw. Malajskiego zachowali jeszcze prymitywną kulturę zbieracką i koczujący tryb życia. ANDAMANSKIE MORZE, pn. część Oc. Indyjskiego, między wyspami Andamanami i Nikobarami na zach., Płw. Indochińskim na wsch. i Sumatrą na pd.; ok. 800 000 km2, głęb. do 3970 m. ANDANTE [wł.]: muz. 1) tempo umiarkowane odpowiadające krokom spokojnie idącego; 2) określenie tytułowe utworu lub jego części o tempie umiark. ANDANTINO, muz. nieco szybciej niż andante. ANDEGAWENIA -»Anjou. ANDERS Władysław (ur. 1892), gen. poi.; po zawarciu paktu poi.-radź. 1941 dowódca armii poi. organizowanej w ZSRR, którą wbrew paktowi 1942 wyEr o wadził z ZSRR na Bliski Wschód; od 1942 dowódca [ Korpusu Pol. (Monte Cassino), jeden z przywódców najbardziej reakcyjnych kół emigracyjnych. ANDERSEN Hans Christian (1805—75), pisarz i poeta duń., znany przede wszystkim jako autor licznych baśni (Słowik, Brzydkie kaczątko, Dziewczynka z zapałkami), odznaczających się humanitarnym charakterem, głębokim współczuciem dla niedoli ludzkiej i lirycznym humorem; powieści: Improwizator, Tylko grajek. ANDERSEN-NEXÍJ Martin (1869—1954), powieściopisarz duń.; komunista; powieści o życiu i walce proletariatu duń.: Ditta, Pelle zwycięzca, Czerwony Morten. ANDERSON [andosnj: 1) Sherwood (1876—1941), powieściopisarz, dramaturg i eseista amer.; zbiory opowiadań: Miasteczko winesburg, powieści: Poor White (Biedny biały), Dark Laughter (Ciemny śmiech); 2) Maxwell (ur. 1888), poeta, dramaturg, eseista amer., au- M. Andersen-Nex5 ANDRZEJ U tor sztuk poetyckich o tematyce hist.; What Price Glory (Cena sławy), Winterset, Joan of Lorraine; 3) 	Marian (ur. 1908), śpiewaczka amer., Murzynka; kontralt. ANDEZYN, mineral należący do grupy -«-plagioklazów; składnik skał magmowych i metamorficznych. ANDEZYT, magmowa skała wylewna z grupy -►diorytu; używany do celów budowlanych i drogowych oraz jako materiał kwasoodpomy. ANDHRA, nowy stan (1956) w Indiach obejmujący m. 	in. dawny stan -«-Hajdarabad; 285 548 km* 32 200 000 mieszk. (1956); stoi. Hajdarabad. ANDIŻAN, m. obw. w Uzbeckiej SRR, w Ko tlinie Fergańskiej; 115 000 mieszk. (1956); oczyszczał nie wełny, olejarnie, warsztaty remont, maszyn roln. części traktor, i samoch.; fabr. maszyn dróg. i melioracyjnych. ANDORRA, rep. we wsch. części Pirenejów między Francją i Hiszpanią; 465 km*, 5200 mieszk. (1951), Katalończycy; górzysta (do 3000 m), pokryta lasami (eksploatacja); hodowla bydła; w dolinach śród górskich nieco rolnictwa; wydobycie rudy żel.; stoi. Andorra La Vella. — Odrębność polityczna od średniowiecza; od XIII w. podwójne zwierzchnictwo Francji i hiszp. książąt biskupów Urgel; obecnie republika rządzona przez Radę stanu złożoną z 24 osób; unia pocztowa z Hiszpanią, celna z Francją. ANDÖY, wyspa na M. Norweskim w archipelagu Vesterälan, sąsiaduje z wyspami Lofoty (pn. Norwegia); 489 km*; rybołówstwo, hodowla. ANDRASSY [andraszi]: 1) Gyula hr. (1823—90), węg. mąż stanu, uczestnik powstania 1848; min. spraw zagr. Austro-Węgier 1871—79; 2) Gyui.a hr. (1860— 1929), syn poprzedniego, węg. polityk, konserwatysta; 1906—10 min. spraw wewn. Węgier; 1918 ostatni min. spraw zagr. Austro-Węgier, 1921 uczestnik nieudanego puczu monarchistycznego na Węgrzech. ANDR£E Salomon August (1854—1897), podróżnik szwedz.; zginął w czasie próby dotarcia balonem do Bieguna Pn. ANDRIC Ivo (ur. 1892), pisarz iugosł.; wybitny przedstawiciel literatury starszego pokolenia; opowiadania spoi.-obyczaj, z życia Bośni (Pragnienie), powieści (Most na Drinie). ANDRIEJEW Leonid N. (1871—1919), prozaik i dramaturg ros.; jego wczesne utwory cechuje realizm i współczucie dla prostego człowieka; po klęsce rewolucji 1905 twórczość A. rozwija się w nurcie skrajnego indywidualizmu i pesymizmu: Czerwony śmiech, Opowieść o siedmiu powieszonych, Anatema, Dni naszego życia. ANDRIOLLI Michał Elwiro (1837—93), rysownik, drzeworytnik, związany głównie z Warszawą; zasłynął jako ilustrator arcydzieł lit. poi. (Pan Tadeusz Mickiewicza, Maria Malczewskiego). ANDROGENICZNE SUBSTANCJE, związki chem. 0 działaniu hormonu warunkującego powstanie fiz. 1 psych, cech męskich. Zob. też testosteron. ANDROKEFALIZM [gr.J, przedstawianie zwierząt z głową ludzką (sfinks, centaur). ANDROMACHA, żona znanego z Iliady obrońcy Troi, Hektora. ANDROMEDA [gr.J: 1) mit. gr. królewna etiopska, córka Kasjopei, złożona na ofiarę potworowi morskiemu zesłanemu z winy jej matki; uratował ją i poślubił Perseusz; 2) gwiazdozbiór nieba północnego zawierający jedną z najbliższych galaktyk zw. dawniej Wielką Mgławicą Andromedy; zob. niebo (mapa). Tabl. 9. ANDROS, górzysta wyspa w grupie Cykladów na M. 	Egejskim; 376,5 km*, dł. 40 km; najwyższe wzniesienie 974 m; niewielkie złoża żelaza i srebra. ANDRUSIKIEWICZ Tan (1815—50), nauczyciel lud. i organista; 1846 stanął na czele -«-chochołowskiego powstania. ANDRUSZÓW (Andrusowo), w. w obw. smoleńskim Ros. SFRR; w rozejmie zawartym 1667 między Polską a Rosją na 13 i pół lat Polska zrzekła się ziemi smoleńskiej, czemihowsko-siewierskiej, Zadnieprza oraz Kijowa. ANDRYCHÓW, m., pow. wadowicki, woj. krak., u stóp Beskidu Małego; 7300 mieszk. (1956); nowocz. kombinat przemysłu bawełn. oparty na tradycjach rękodzielnictwa tkackiego; kościół z XVIII w. ANDRYCZ Nina (ur. 1915), aktorka; repertuar klasyczny i współczesny. Najwybitniejsze role: Solange (Lato w Nohant), Szimena (Cyd), Maria Stuart. ANDRZEJ U (?—1235), król Węgier od 1205; uczestniczył w V krucjacie; wydał -»Złotą Bullę 1222.  ANDRZEJ BOGOLUBSKÍ ANDRZEJ BOGOLUBSKI (ok. 1111—74), w. książę włodzimierski od 1157; syn Jerzego Dolgonikiego; podbił Kijów 1169; zamordowany przez bojarów w swoim grodzie Bogolubowo. ANDRZEJA ŚW. ORDER, ustanowiony 1698 przez Piotra 1; najwyższe odznaczenie w Rosji carskiej. ANDRZEJEWSKI Jerzy (ur. 1909), prozaik i eseista celujący w utworach o problematyce psychol.-moralnej; w powieści Ład serca bliski światopoglądowi kat.; tom opowiadań Noc o tematyce okupacyjnej, powieść Popiół i diament, pierwszy utwór obrazujący rewol. przemiany w Polsce powojennej; w latach 1945—50 ewoluował ku marksizmowi; ostatnie utwory (Zloty lis i Ciemności kryją ziemię) są rozrachunkiem moralnym ze współczesnością. ANDY -►Kordyliery. ANEGDOTA [łac.]: 1) krótkie humoryst. opowiadanie, dykteryjka; 2) relacja o malo znanym, charakterystycznym zdarzeniu hist, (często z życia głośnej osobistości). ANEKS -»appendix. ANEKSJA [łac.], przyłączenie terytorium państwa zwyciężonego do terytorium zwycięzcy; współcz. prawo międzynar. zakazuje aneksji. ANEMIA -►niedokrwistość. ANEMOCHORLA [gr.], rozsiewanie nasion i owoców przez wiatr; np. klon, topola, sosna, mniszek. ANEMOMETR [gr.], przyrząd do pomiaru prędkości wiatru; a. kierunkowy, przyrząd do pomiaru kierunku wiatru. ANEMON -»-zawilec. ANEROID -»manometry. ANESTEZJA [gr.], znieczulenie — zniesienie odczuwania bólu przez zastosowanie środków chem. lub przez uszkodzenie nerwów czuciowych; może być miejscowa lub ogólna (narkoza); an estety ki, środki znieczulające miejscowo, np. anestezyna, prokaina, pantokaina. ANESTEZJOLOGIA [gr.], dział medycyny obejmujący wszystkie czynności związane z przygotowaniem chorego do operacji, znieczuleniem i opieką w czasie i po operacji, aż do obudzenia się chorego; anestezjolog, lekarz wyspecj. w anestezjologii. ANEURYNA -»tiamina. ANEWRYZM -»tętniak. ANGARA, rz. w ZSRR, pr. dopływ Jeniseju; dl. 1853 km; pow. dorzecza ok. 1 min km2; wypływa z jez. Bajkał; żeglowna w biegu górnym i dolnym; liczne progi w biegu środk.; wielkie hydroelektrownie: Irkucka i Bracka; bogactwo ryb. ANGARA GÓRNA, rz. w ZSRR; wpada do pn. cz. jez. Bajkał, dł. 640 km. ANGEL FALLS, najwyższy wodospad świata na jednym z dopływów rz. Carrao w pd.-wsch. Wenezueli, wys. 979 m (20-krotnie wyższy od Niagary). ANGELICO Fra, właśc. Giovanni da Fiesole (1387 —1455), wł. malarz rei. wczesnego Odrodzenia, dominikanin; freski w klasztorze S. Marco we Flo- Fra Angelico rencji. ANGERMAN, rz. w pn. Szwecji; dl. 286 km; wpada do Zat. Botnickiej; spław drzewa; hydroelektrownie. ANGERS [Sżę], m. w zach. Francji (Anjou); 102 100 mieszk. (1954); ośrodek adm.; budowle średniow., zamek i katedra z XIII w.; przemysł maszyn., spoż.; 1939—40 siedziba poi. rządu emigracyjnego. ANGIELSKA CHOROBA —krzywica. ANGIELSKA LITERATURA. Z okresu anglosas. (VII w. — 1400) pochodzą liczne zabytki poezji, z których najwybitniejszy poemat epicki Beoioulf oparty jest na sagach germ.; większość utworów ma charakter rei.; autorzy są przeważnie anonimowi; z nazwisk dochowały się Cynewulf i Caedmon; prozę reprezentuje Kronika anglosaska z czasów króla Alfreda, który tłumaczył z łac. dzieła teolog. Obfita lit. wczesnego okresu średniowiecza (1400—1500) jest dwujęzyczna, gdyż wprowadzony przez Normanów język 30 fr. przyjmuje się jako dworski. Od poi. XIV w. następuje rozkwit lit. w języku ang., zwłaszcza poezji hist, i rei. oraz epiki rycerskiej, której najwybitniejszym osiągnięciem są Opowieści Kanterberyjskie G. Chaucera. Epokę elżbietańską (po 1500) charakteryzuje wielki rozwój poezji (J. Skelton, A. Barclay, J. Lyly), epiki (E. Spenser) i dramatu, wywodzącego się z szeroko rozpowszechnionych misteriów i interludiów, reprezentowanego przez wybitnych dramaturgów teatru świeckiego (J. Heywood, T. Sackville, T. Kyd, Ch. Marlowe), a osiągającego szczyt w dziełach W. Szekspira; epigonami tego okresu są liczni dramatopisarze 0 tendencjach realist. (Ben Jonson, F. Beaumont i J. Fletcher). Wzmagający się w XVII w. wzrost wpływów purytańskich uwidacznia się w twórczości J. Miltona (Raj utracony); dramaturgię tego okresu reprezentują J. Dryden i W. Congreve. Oparty na wzorach fr. dramat XVIII w. coraz dobitniej wyraża zainteresowania zagadnieniami spoi. (J. Addison); również w poezji odbijają się idee Oświecenia (A. Pope); libretto pierwszej ang. opery (Opera żebracza) tworzy bajkopisarz J. Gay; najwybitniejsze jednak pozycje Oświecenia to proza — od wydawanego przez R. Steele’a i J. Addisona „Spectatora“ aż po wielkie powieści J. Swifta i D. Defoe; ich tradycje kontynuują: S. Richardson (powieści psychol.-sentyment.), T. 	Smollett, L. Steme (twórca sentymentalizmu), H. Fielding (humorysta); koniec XVIII w. przynosi też nawrót do tradycji poezji lud. oraz rozwój liryki (E. Young, J. Thomson), która wraz z powieściami H. Walpole’a i Anny Radcliffe stanowi przejście do epoki Romantyzmu; powstają przeróbki pieśni lud. J. Macphersona (Pieśni Osjana), zbiory poezji staroang. T. Percy’ego i liryki szkoc. R. Burnsa; twórczość liryczną reprezentują tzw. „lakiści“ (W. Wordsworth, S. Coleridge, C. Lamb i in.); następne pokolenie poetów przejawia tendencje bardziej rewol. (Byron, Shelley, Keats). Wiek XIX przynosi dalszy rozwój powieści, przede wszystkim hist. (W. Scott); wielki realista Ch. Dickens przedstawia życie „szarego człowieka“, W. Thackeray obnaża śmiesznostki arystokracji; wśród pisarzy niepoślednią rolę odgrywają kobiety — siostry Brontë, G. Eliot i in.; poezję wiktoriańską reprezentują A. Tennyson i R. Browning; tendencje odrodzenia lit. i sztuki ożywiają członków bractwa prerafaelitów (J. Hunt, W. Morris, A. Swinburne, D. G. Rossetti i in.), które wywarło poważny wpływ również na rozwój malarstwa; spośród dzieł poet, wyróżniają się wiersze W. Yeatsa; w dziedzinie powieści popularność zyskuje O. Wilde; krytykę moralności reprezentuje J. Ruskin; przedstawicielami naturalizmu są G. Gissing i T. Hardy, natomiast R. Kipling głosi idee imperializmu bryt Neoromantyzm oparty na egzotycznej tematyce znamionuje dzieła R. L. Stevensona 1 J. Conrada; w teatrze czołową rolę zaczyna odgrywać G. B. Shaw (sztuki kryt.-społ.), w prozie zaś początku XX w. wyróżniają się J. Galsworthy (powieści ze środowiska burżuazji), H. G. Wells (powieści fantast., utopie), G. K. Chesterton, W. S. Maugham. Po I wojnie świat, powieści psychol. piszą D. H. Lawrence, V. Woolf i J. Joyce, nowator formy powieść.; angloamer. poetycką szkolę imażinistów rozwija T. S. Eliot; wśród prozaików wybitne miejsce zajmuje A. Huxley. W ostatnim dwudziestoleciu do najbardziej znanych pisarzy należą: A. Cronin, G. Greene, B. Marshall, J. Priestley, E. Waugh oraz irl. dramaturg S. O’Casey. ANGIELSKA MUZYKA. Z Anglii pochodzą pierwotne techniki muzyki wielogłos, -»gymel i -»fauxbourdon. Wcześnie i bujnie rozwinięta technika polifon. znajduje wyraz w ważnym zabytku z pocz. XIV w. — kanonie Sumer is icumen in — oraz w twórczości J. Dunstable’a (poi. XV w.) o znacznym wpływie na muzykę kontynentu. Znanym madrygalistą ok. 1600 był W. Byrd, który wraz z J. Bullom i in. był czołowym twórcą grupy -»wirginalistów. Okres Baroku wydał jednego z największych kompozytorów ang. H. Purcella. W XVIII w. rozkwita rodzaj opery lud. (numery muzyczne i dialogi mówione), której trwałym dziełem stała się Opera żebracza (The Beggar’s Opera, 1728) z muzyką J. Pepuscha. Również działalność Hândla w Anglii ma wielkie znaczenie dla jej kultury muz. Najwybitniejszym twórcą romanb był E. Elgar, twórca muzyki o szlachetnym patosie. Cały świat obiegły operetki A. Sullivan a (Mikado, 1885) i S. Jonesa (Gejsza, 1896). Obecnie wybija się twórczość zwłaszcza B. Brittena, która zyskała rozfłos na całym świecie, nadto R. Vaughana Williamsa, . Irelanda. ANGIELSKA REWOLUCJA, 1640—60 rozpoczęta konfliktem między królem Karolem I Stuartem a par SI lamentem zw. Długim (mieszczaństwo, średnia szlachta — gentry) na tle politycznym i religijnym; doszło do walki zbrojnej między wojskami król. a wojskami parlamentu, wśród których przeważali -»-independenci; zwycięstwa independentów z O. Cromwellem na czele doprowadziły do pojmania Karola I i ścięcia go oraz do ogłoszenia Anglii republiką. Cromwell otrzymał tytuł protektora (1053) zagarniając w swe ręce wladzę, opierając się na armii. W polityce swej popierał ekspansję morską (Akt nawigacyjny 1651), doprowadził do zjednoczenia Szkocji z Anglią. Po śmierci O. 	Cromwella za protektoratu jego syna Ryszarda Cromwella zwołano powtórnie parlament zw. Długim 1660, który dokonał restauracji monarchii Stuartów. ANGIELSKA SÓL, gorzka sól — siarczan magnezu, bezbarwne kryształy lub biały, krystal. proszek bez zapachu, o slonogorzkim, chłodzącym smaku; środek silnie przeczyszczający; składnik wielu wód mineralnych. ANGIELSKA SZTUKA. Najstarsze zabytki architektury chrześc. w Anglii pochodzą z IV w. W II poi. 1 tysiąclecia zaznaczają się silne wpływy sztuki iryjskiej, później karolińskiej; najoryginalniejsze jest malarstwo rękopisów. Z podbojem normańskim 1066 następuje okres romański; rozwija się architektura, rzeźba, malarstwo ścienne i rękopisów. W gotyku ang. — mniej strzelistym niż fr. — wyróżnia się 3 iazy: 1) 	styl wczesny, early english, 1175—1270 (wielkie katedry w Lincoln, Wells, Ely, Salizbury), 2) styl ozdobny, decorated style, 1270—1350, wprowadzający bogatą dekorację architekt, (wnętrza katedr w Exeter, Yorku, Lichtield), 3) styl pionowy, perpendicular style, do w. XVI, podkreślający pionowy podział ścian; szczytowy rozwój bogatej dekoracji na spłaszczonych sklepieniach (King's College Chapel w Cambridge). Poza architekturą rozwija się rzeźba i malarstwo. W XVI w. wpływy renesans., przyniesione z zewnątrz, mieszają się z tradycją lokalną w okresie przejściowym (styl Tudorów, styl elżbietański). Anglia nie przyjmuje baroku; od pocz. w. XVII do poł. w. XIX panuje tu klasycyzm o charakterze palladiańskim; reprezentują go architekci I. Jones, Ch. Wren (katedra Św. Pawia w Londynie, koniec w. XVII), w XVIII w. bracia Adam; obok klasycyzmu typowy jest dla Anglii od XVIII w. neogotyk. W tym czasie zaznacza się wysoki rozwój sztuki ogrodowej (ogród tzw. angielski nieregularny, pejzażowy); swoiste przejawy stylowe występują w meblarstwie XVIII w. (Chippendale, Hepplewbite, Sheraton); oryg. ceramika klasycyst. (Wedgwood). Malarstwo nowoż. początkowo gl. portretowe; w XVII w. działa tu Van Dyck. Rozkwit ang. szkoły malarskiej przypada na XVIII i pocz. XIX w.: sceny rodzaj. (W. Hogarth), portret (J. Reynolds, T. Gainsborough, G. Romney, T. Lawrence), pejzaż (W. Tumer, J. Constable, R. P. Bonington); ulubiona technika akwarela. W II poi. XIX w. wyróżnia się szkoła prerafaelitów. W tym czasie Anglia inicjuje prądy modernist., dążące do odnowy rzemiosła artyst. (W. Morris). Patrz tabl. dotyczące sztuki. ANGIELSKIE ZIELE, niedojrzale wysuszone owoce drzewa Plmenta officinalis (rodzina mirtowate, Amer. Srodk., Antyle); używane jako przyprawa. ANGIELSKI JEŻYK, należy genetycznie do grupy zach.germ.; pod wpływem francuszczyzny przeszedł głębokie przeobrażenie i zbliżył się do języków rom.; a. 	j. wykazał wielką ekspansywność; dziś oprócz Anglików mówią nim m. in. narody: amerykański, australijski, nowozelandzki. ANGINA [łac.], ostre zapalenie śluzówki gardła lub migdałków, wywołąne przez wirusy lub bakterie; występuje samodzielnie albo jako objaw towarzyszący innej chorobie zakaźnej, np. błonicy; a. pectoris -»wieńcowa choroba. ANGKOR, ruiny dawnej stoi. państwa Khmerów w Kambodży (Indochiny); wspaniały zabytek arch, z IX—XIII w. o pow. ok. 100 km*; ruiny odkryto 1860; składają się z A. Thom — dawnej stoi. i A. Wat — świątyni ku czci boga Wisznu, najlepiej zachowanej. Tabl. 93. ANGLESEY (ańglsi], nizinna wyspa na M. Iryjskim oddzielona wąską cieśn. od pn. Walii; 715 km*. ANGLEZYT, minerał; siarczan ołowiu; produkt utlenienia galeny; bezbarwne przezroczyste kryształy. ANGLIA (England), hist, i tradyc. wyodrębniona część W. Brytanii, ośrodek Zjednoczonego Królestwa oraz Imperium Brytyjskiego (Wspólnoty Narodów); obejmuje znaczną część wyspy W. Brytanii; od Szkocji oddzielają ją Góry Cheviot i rz. Tweed; 132 500 km*; 44 370 000 mieszk. (1956); stoi. Londyn; gospodarczo i kulturalnie najwyżej rozwinięta część kraju; najgęściej zaludniona (310 na km*). — Fizjografia, gospodarka, ustrój, historia -»-Wielka Brytania. ANILINA ANGLIKAŃSKI KOŚCIÓŁ, państw, kościół Anglii, ustanowiony przez Henryka VIII (1534); reformację kościoła przeprowadził za Edwarda VI arcyb. Tomasz Cranmer (1552); w zasadach wiary protestancki, w obrzędach i ustroju zachował częściowo tradycje kościoła kat.; dzieli się na: High Church (wysoki kościół), podtrzymujący doktrynę sukcesji apostolskiej w duchu kat., Low Church (niski kościół), kładący nacisk na ewangełicyzm, oraz Broad Church (szeroki kościół) zajmujący stanowisko pośrednie, kompromisowe. ANGLIZOWANIE, kurtyzacja — ucinanie koniom i psom kręgów ogonowych. ANGLO-IRAN1AN OIL COMPANY (AIOC) [ąnglou yrejnjan oil kąmpany], bryt. koncern naftowy; utworzony 1909 opanował stopniowo całą niemal produkcję nafty w Iranie; kluczowa pozycja imperializmu bryt. na Bliskim Wschodzie; 1951 wywłaszczony przez rząd irań. na rzecz państwa, 1954 uzyskał 40% udziałów w nowo założonym międzynar. konsorcjum naftowym w Iranie. ANGLOSASI: 1) ludność Anglii, powstała ze zmieszania się z Celtami i Brytami germańskich Anglów, Sasów i Jutów, którzy przybyli do Brytanii w V w. i utworzyli tam 7 państw: Kent, Essex, Sussex, Wessex, Anglii wsch., Mercji i Northumbrii; 2) potocznie Brytyjczycy i Amerykanie. ANGLOWIE, plemię germ, znad dolnej Sali; ok. 450 wraz z Sasami i Jutami podbili Brytanię, dając początek Anglosasom. ANGOBA, powłoka z białej lub zabarwionej gliny, którą się pokrywa wyrób ceramiczny przed wypaleniem, a która po wypaleniu tworzy powierzchnię matową. ANGOLA (Portugalska Afryka Zach.), kolonia portug w pd.-zach. części Afryki, nad Atlantykiem, wraz z terytorium Kabinda (na pn. od ujścia Kongo); 1 246 700 km*; 4 243 000 mieszk. (1954), prawie wyłącznie Murzyni Bantu; z wyjątkiem wąskiego nizinnego wybrzeża, kraina wyżynna (do 1500 m), rozcięta głębokimi dolinami licznych rzek; klimat gorący z porą suchą i deszczową; przeważnie sawanny; produkcja kawy, cukru trzcin., oleju palmowego, kauczuku, sorgo, kukurydzy, bawełny: chów bydła; wydobycie diamentów; stoi. Luanda, gl. port Lobito. ANGORA -»Ankara. ANGORA, wyhodowana rasa zwierzęcia (angorska), odznaczająca się długim, delikatnym, jedwabistym i puszystym włosem, np. królik a., kot a., świnka morska a., koza a.; cechy te często występują łącznie z -»albinizmem. ANGOULÉME [Sgulem] Louis-Antoine de Bourbon, due d’ (1775—1844), najstarszy syn Karola X; 1823 zgniótł rewolucję w Hiszpanii. ANGOULÉME, m. w zach. Francji; 43 200 mieszk. (1954): budowle średniow.;-katedra rom.' z XII w. ANGSTROM [ongstrom] Anders Jonas (1814—74), fizyk szwedz., położył specjalne zasługi w spektroskopii; od jego nazwiska pochodzi nazwa jednostki długości. 1 A (ángstrem) *=• 10‘* cm. ANHALT, hist, dzielnica Niemiec (NRD); 2326 km*; 432 000 mieszk. (1939); stoi. Dessau; dziś w okręgu Halle. ANHRA-MAINJU -»Aryman. ANHUE1, prow, we wsch. Chinach; 146 000 km*, 30 343 600 mieszk. (1953); stoi. Hofei; w górach na pd. gorące, wilgotne lata; uprawa herbaty (60°/« produkcji Chin), ryżu, bawełny, rami; na nizinach chłodne, suche zimy; uprawa pszenicy, strączkowych; kopalnie węgla, rudy żel., miedzi; gl. m. Pengpu, Wuhu. ANHYDRYT, minerał; siarczan wapnia; najczęściej barwa biała, szara lub niebieskawa; występuje przeważnie w złożach solnych; w Polsce występuje w złożach soli kam. oraz w okolicach Lwówka na Dolnym Śląsku; używany jako surowiec do wyrobu kwasu siarkowego. ANIELEWICZ Mordechaj (1920—43), żyd. działacz rewol., jeden z przywódców młodzieżowej lewicowo-syjonistycznej organizacji Haszomer Hacair; członek kierownictwa Bloku Antyfaszystowskiego i komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej podczas powstania w getcie warszawskim; poległ w getcie. ANIHILACJA ELEKTRONÓW, zjawisko, w którym w wyniku spotkania elektronu dodatniego (pozytonu) i ujemnego (negatonu) powstają dwa fotony. Zob. też materializacja. ANILINA C6N5NH2, fenyloamina, aminobenzen — bezbarwna, oleista ciecz, o słabym zapachu, trudno rozpuszczalna w wodzie, toksyczna; surowiec do otrzymywania barwników syntetycznych oraz pewnych środków leczniczych.  Film rysunkowy ANILINOWE BARWNIKI ANILINOWE BARWNIKI, barwniki org. otrzymywane z aniliny i jej pochodnych oraz z innych amin aromatycznych; stosowane do barwienia skór i tkanin. ANIMAĆYJNY [łac.] FILM, multiplikacyjny — rysunkowy i kukiełkowy; złudzenie płynnej akcji daje wyświetlanie sfilmowanych rysunków lub trójwymiarowych kukiełek w kolejnych fazach ruchu. ANIMALISTYKA [łac.], w sztuce rodzaj przedstawień, których tematem są zwierzęta i ich życie; znana już w okresie paleolitu; uprawiana zwłaszcza w XVI i XVII w; animalista, artysta podejmujący tę tematykę. Zob. też androkefalizm. ANIMATOR, współtwórca -»animacyjnego filmu; w filmie rysunkowym powiela kolejne fazy ruchu zaprojektowanych przez rysownika postaci, w kukiełkowym ustawia przed kamerą trójwymiarowe kukiełki oraz otaczające je przedmioty w kolejnych fazach ruchu. ANIMIZACJA [łac.], w lit. traktowanie przedmiotu jako istoty żywej dla celów artystycznych. ANIMIZM [lac.j, wiara, że wszystkie rzeczy są uduchowione, obdarzone duszą (duchem); właściwa przede wszystkim społeczeństwom prymitywnym. ANIN, niegdyś letnisko, obecnie dzielnica Warszawy na wydmowym tarasie doliny Wisły, na pd.-wsch. od śródmieścia; rezerwat leśny. ANIOŁ [gr.], w religii żyd., chrześc. i muzułm. sługa boży i pośrednik między Bogiem a światem; w sztuce wyobrażany jako uskrzydlony młodzieniec w długich szatach. ANION [gr.], jon o ładunku elektr. ujemnym. ANIZA (Enns), rz. w Austrii, pr. dopływ Dunaju; dł. 260 km; żeglowna w dojnym biegu; tworzy wspaniały przełom przez Alpy Wapienne. ANIZOGAMIA [gr.], łączenie się (kopulacja) dwóch -►gamet o różnej budowie; ten typ rozrodu występuje u olbrzymiej większości roślin i zwierząt ANIZOKORIA [gr.], niejednakowa wielkość obu źrenic; objaw niektórych schorzeń ośrodkowego układu nerw.; może też występować u ludzi żarowych. ANIZOTROPIA [gr.], przeciwieństwo izotropii, cecha materiału polegająca na tym, że w zależności od kierunku działania nań wykazuje on różne własności fiz.; np. wytrzymałość drewna na rozerwanie jest różna wzdłuż i w poprzek włókien. ANJOU [flży] (Andegawenia), kraina hist w zach. Francji, zajmująca zach. część Basenu Loary; nizinny okręg roln.; sadownictwo (jabłka); hodowla drobiu; uprawa winorośli; gL m. 	Angers. — Jako dziedzictwo Plantagenetów od 1154 związana z Anglią; 1205 odzyskana dla Francji przez Filipa Augusta; 1480 wcielona do korony francuskiej. ANKARA, stoi. Turcji (środk. Anatolia); 453 100 micszk. (1955); ośrodek kult. i gosp. kraju; zabytki arch. rzym.; uniwersytet; ośrodek handl. regionu roln.; przemysł; cement., spoż., garbarski, włókien., zbrojeniowy; wyrób dywanów; węzeł kol.; port lotniczy. — Dawna nazwa Angora; 1402 klęska sułtana tur. Bajazeta I w bitwie z Tamerlanem. ANKERYT, minerał; odmiana -►dolomitu zawierająca żelazo; barwa biała lub szara. ANKIETA [fr.], sposób badania poglądów na określone kwestie za pomocą pytań kierowanych do różnych osób lub instytucji. ANKONA (Ancona), m. 1 port woj. i handl. w środk. Włoszech nad Adriatykiem; 90 000 mieszk. (1954); katedra bizantyńska z VI w.; stocznia; rafineria ropy naftowej. W lipcu 1944 zdobyta przez II Korpus Polski. ANKWICZ Józef (ok. 1750—94), kasztelan sądecki; stronnik i płatny agent Rosji; pierwszy podpisał traktat rozbiorowy na sejmie grodzieńskim 1793; powieszony przez lud Warszawy. ANNA, imię królowych i księżnych: Polska: 1) A. (1204—65), córka króla czes., Przemysława Ottokara I, żona księcia poi. Henryka Pobożnego od 1216; 2) A. Jagiellonka (1523—96), królowa poi. 1576—87, córka Zygmunta Starego i Bony, żona 32 tów poi. — Anglia: 1) A. Boletn (1507—38), druga żona Henryka VIII, niesłusznie oskarżona o zdradę małżeńską i ścięta; 2) A. Stuart (1665—1714), królowa W. Brytanii i Irlandii od 1702, córka Jakuba II; 1707 unia polit. ze Szkocją; wojna z Francją zakończona pokojem utrechckim 1713. — Francja: 1) A. z Bretanii (1477—1514), córka Franciszka II, księcia Bretanii; zaślubiła kolejno dwóch królów fr.: Karola VIII 1491 i Ludwika XII 1499; wniosła w posagu Bretanię; 2) A. Austriaczka (1601—66), córka króla hiszp. Filipa III, żona Ludwika XIII; od 1643 regentka Francji w okresie małoletności Ludwika XIV; rządziła wspólnie z kardynałem Mazarin, którego zapewne potajemnie zaślubiła. — Rosja: 1) A. Iwanowna (1693— 1740), caryca Rosji od 1730, bratanica Piotra I; za jej •anowania rządził faktycznie państwem książę Biron; ) A. Leopoldowna (1718—46), regentka Rosji 1740—41, wnuczka cara Iwana V, matka Iwana VI; po przewrocie pałacowym zmarła na zesłaniu. ANNAŁY [łac. annales], roczniki; pierwotnie zapiski kronikarskie zawierające nazwiska konsulów rzym. i ważniejsze wypadki w roku; później w historiografii rzym. ustalił się zwyczaj opowiadania wydarzeń wg lat i stąd częsty tytuł dzieł Annales; największy rozwój annalistyfd rzym. to okres 160—70 p. n. e.; annaliści, pierwsi historycy rzym., kronikarze. ANNAM -»Trungbo. ANNAMICI, gałąź ludów tybeto-chiń., język annamski, kultura roln.; 20 min; A. od II—X w. pod panowaniem chiń., w X w. zajęli Annam, pd.-zach. Tonking i wsch. Kochinchinę; od XIV w. bogata literatura. ANNAPURNA, szczyt w Himalajach (Nepal), wys. 8078 m, na zach. od Czomolungmy (Everest); zdobyty przez Francuzów 3 VI 1950. ANNECY [ansj], m. w pd.-zach. Francji (Sabaudia); 33 100 mieszk. (1954); ośrodek adm.; przemysł alum in. i chem. wykorzystujący miejscowe hydroelektrownie; centrum turystyki alpejskiej. ANNOPOL, w., pow. kraśnicki, woj. lub., nad Wisłą; 1060 mieszk. (1956); kopalnia fosforytów. ANNUNZIO Gabriele d’ (1863—1938), pisarz wl.; »wolnie okupację ), dramaty (Córw I wojnie świat, organizował samowolnie okupację Fiume (1918); liryka, powieści (Ogień), dramaty (Córka Jorta), wspomnienia; hołdował leolejno różnym nurstefana Batorego: ; \ ' ‘ i Konstancji z domu Habsburg; od 1642 żona Filipa Wilhelma, syna palatyna Renu; opiekunka protestanygmunta Starego i Bony, 3) A. Wazówna (1620—51), córka Zygmunta III tom lit.; był piewcą imperializmu włoskiego. ANNY ŚW. ORDER, ustanowiony 1735 w księstwie Szlezwik-Holsztyn i 1742 wprowadzony w Rosji carskiej. ANODA [gr.], elektroda połączona z dodatnim biegunem źródła napięcia elektr. Zob. też katoda, ogniwo galwaniczne, elektrolizer. ANODOWE PROMIENIE, strumień jonów dodatnich wysyłanych w rurze próżniowej przez rozżarzoną anodę pokrytą tlenkami lub solami metali. Zob. też kanalikowe promienie. ANOKSJA, głód tlenowy — niedotlenienie tkanek wskutek niedostatecznego utlenienia krwi lub upośledzonego ukrwienia. ANOMALIA [gr.], odchylenia od prawidłowości, od normalności; astr. a. magnetyczna — odchylenie wartości pewnych wielkości związanych z magnetyzmem ziemskim (np. -►deklinacji lub -»inklinacji magnetycznej) od wartości normalnej; jedna z największych a. magnet, występuje w okolicach Kurska i spowodowana jest obecnością tam ogromnych pokładów magnetycznych rud żelaza. Podobnie istnieje a. siły ciężkości i in. ANONIM [gr.]: 1) dzieło autora nie ujawnionego w tekście; także list bez podpisu; 2) autor nieznany. ANONS [fr.], ogłoszenie, doniesienie, reklama, inserat zamieszczony w prasie. ANORTYT, białawoszary minerał z grupy -»skaleni (plagioklazów); glinokrzemian wapnia; składnik zasadowych skał magmowych (gabro, bazalty) i metamorficznych. ANOUILH [anęj] Jean (ur. 1910), dramaturg fr.; spoŚTÓd licznych sztuk najbardziej znane: Pąsażer bez bagaiu, Antygona, Skowronek (o Joannie d’Arc). ANSAMBL, ensemble [fr.]: 1) scena zbiorowa w dramacie lub operze; 2) zespół artystyczny. ANSBACH, m. w NRF (pn.-zach. Bawaria); 33 500 mieszk. (1955); przemysł maszyn.; węzeł kolejowy. ANSCHLUSS [niem. przyłączenie], określenie przyjęte dla dążeń niem. nacjonalistów do włączenia Austrii w skład państwa niem.; zrealizowany w drodze prowokacji i gwałtu przez Niemcy hitlerowskie w marcu 1938. ANSZAN, m. przemysł, w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); 594 000 mieszk. (1953); gł. chiński  NORWEGIA MORZEZ^S. NORWESKIE ■T Nowosyberyiskio 'morze WSCHODNIOPółnocny IBERYJSKIE Wronola ISLANDIA “SSfc i MORZECZEKOCKIE K- Beringa Jipilllil JViedzwjediii fudsona Yiituun J0". J Winnipeg Uipni lisnlr limit Cii fosa 'I'-, OlItHłi Cilf "»«'iZZZ iiiliis. «lillMy- i, «'*0'’* ^ATOkf^.^ MEhSYKĄ^SKA& 7 / nalltHU A-— ^ \w< ! .•ftoodur«* » Ow'Af&iALA! >3ggfe #s«n” - ^ SAL SiMUSlU^. ęrt WSt ^ ^ AMERYKA \ PÓŁNOCNA MAPA POLITYCZNA Mieiłcowotci: g O ponod 1 min. 5* @ .. 500 lys. jjj® •• lOOtyi. =• o poniżej 100 tys. J Gronice poóslwowe Koleje “a—* Drogi somochodowe — Linie żeglugi Unie lotnicze STOLICE pońsłw i dominiów STOLICE posiodtoici Mil|SCt*ltCł pozostałe Podziałka 1:50000000 0 500 1000 ki ' iif./ViX limiW— V . V\K_ \meksyk Z*foinljt RokoNil -OJ x n i  Ićwosyi TMÓfl,z£^ NORWESKIE J uoniz WSciiODNIOSY&ERYJSKIE Prz. Morris./Jesui rtTwrangii1 MORZE CZUKOCKIEl s' Beringa > ~S/°MPodbi< l&Łg l^aio5Afl SuBsoN. :nlfeYoun Winnipeg' Si \Cmunjii*» mES m>my L. 200 2000 4000 6000 AMERYKA PÓŁNOCNA MAPA FIZYCZNA Miejicowoici: 3 SKALA BARW: £33 ponod 1 min. 5f ® .. 500 Ir». S0 »» 100 ly*. £ O poniżej 100 ty». % 1000 Koleje &2rA£ Bogno Kanoly Szczyty Lodowce Gronico zamarzania mórz m.. KW**vk Granica stałej kry lodowej Podziałka 1:50000 000 0 500 1000 Im Zwrotnik jama" 'E»TOj|ÇO „n^u^^lamaiKa^ ^^Ê'raclàro^O^i, foi /o\<lr ^uerto* Rico PftJAonaraJjy Ji tilii-Pr’ Ambrosll ■°)j WMT.San Matías yf çOpiwValdms Ta»'V?( N6on>e* Tres Punías Falkland' liemia Ói :apy Pd, Aleksandra I AMERYKA POŁUDNIOWA MAPA FIZYCZNA Koleje ponad 1 min. g s=^I=-=. Bagna .. 500 lys. | Solnlska ® •» 100 tys. a- + Szczyty o poniżej 100 tys. * _____ Granica Miejscowości SKALA BARW zamarzanie 6000 4000 ;ooc ;oc c m0rz T"1 T I" I Ö 2ÖÖ500 1000 3000 3000 m Podziałka 1:50 000000 o 590 togo km WKoyoMWO JSl AMERYKA ŚRODKOWA MAPA FIZYCZNA ® MIASIA pon. 500 ly«. T ® Miasta .. looiys. | 0 MiiSli •• 50 tys. > O Miasta ponitej 50 tys. J ••• Ruiny ♦ Szcryty 1 SICAIA BARW: 6000 4000 2000 200 O 300 500 1000 2000 3000 [Provided Gronice poAstw. —Koleje ~-T~ Drogi somochodBagno Roly koralowe Salvador) Zwrotnik Raka i'v-Scffi Antoni '4, lnaaul Podziałka 1:15000000 cm/chćn ■s Jamajka e .ib'.-» -W i.abediia (Swoff_ i «ffiaêrn \w-« 0 / S. Lucia I .awlet rznei»sivi/c< ) 'br-' J? / / GrenSdin«7 J yn , ; ..nado ST!? ■Prz-tefociot ^Didt 77^ f2f •V) ¿siXa,.„ .s. f/U / -'Ouila Suóno ( / (Łoi. S-. Z .1 I rtdoncia"' kol. ) ^Roncador (‘o'. St Z,.) Ao‘BltT * lojenderikie" ,Pri. Galling*, t Plw. Godiin iPaiia' •KOSTA ÄYKä^ li Prr Blanći [osktiói Perlowi  o 30 'WIĄŻĘK r \ i .U Aoirid\ / Ziemiar ( Cgnisl i,a^/ Maud latcilda' Ziemi Siemia' tderby V ybra! Kempa Wybrz', leńsenajPrzyi. Damley, J>r1\Zat. Uackenzij g3S MORZE Y\1 i I H W'Piotm’?® ' i BELLINGSHAUSij \ Przyl. Flv/ng I v ■%. Amundsen 1 4. XII. Biegun \ Scoll 18.1. 1912 południowy.-JHil! ry 3.1 1958 \y+££uch% 20.1. 1958 3 \% \ WYŻYNA rYŹYliA"St,0' EOWAtDA VII Wilkesa /Budd< \ /Wybn.2 ^ U*<*~ \\ '\Wiklorii v Ballenjr^ ELANDIA" Północna iiara Podróże odkrywcze; Cook 1773-74 Ellsworth (lotn.) 1935 ooooiooi SKockleton 1808-09 vvwvvwvvv Byrd(lotn) 1929 Bellingshausen 1821 Scott 1910-13 Amundsen 1910-12 *«*«*»*«« Fuchs i Hillary 1958 MAPA FIZYCZNA ^ Ą , 3 Granice państwowe W MIASTA ponad 1 min. 3 © MIASTA . 5000001 ® Miasta 100000 i. Granice roszczeń aniarktyc-rnych ® Miasta tf 100 000 §. Granice sektorów o Argentyny I Chile 0 Mlltll „ 50000? Koleje O llitjuiwiici Bariery lodowe ♦ Szczyty ------ — Granica zasięgi Lód szelfowy Lodowce0^ SKALA BARW 6000 4000 2000 200 0 200 500 1000 2000 3000 mii n:r~r i i n Podziałka 1:60000000 0 . tgcpkm Skróły: 1 = Basuło 2 = Suazi 3 = Mozambik ANTONÓWKA 33 Antaba ośrodek huta. żelaza i stali; przemysł kokso-chem., cementowy. ANTABA [niem.], uchwyt w kształcie obręczy lub paląka umieszczany przy drzwiach, meblach, wielkich naczyniach i sprzętach. ANT ABUS, anticol — środek stosowany w leczeniu alkoholików (tylko z przepisu lekarza); wywołuje objawy zatrucia (bóle głowy, wymioty itd.), co powoduje na kilka dni odrazę do alkoholu; używany też jako środek grzybobójczy i do odkażania nasion. ANTAGONIZM [gr.], szczególnie ostra postać sprzeczności, związana z zasadniczą przeciwstawnością sil. ANTAKYA, m. w pd. Turcji; 30 400 mieszk. (1950); ośrodek handl. (bawełna, oliwki, zboże); w starożytności -►Antiochia. ANTAŁÓWKA, góra we wsch. części Zakopanego; wys 940 m; popularny teren ćwiczeń narciarskich. ANTARES [gr.], a Scorpii — gwiazda pierwszej wielkości w gwiazdozbiorze Skorpiona. ANTARKTYDA, ląd wokół Bieguna Pd., ok. 14 min km*, składający się prawdopodobnie z licznych wysp skutych olbrzymią masą lodową grubości: 200—300 m na wybrzeżu, do 2400 m w głębi lądu, śr. wys. ok. 3000 m; dzieli się na górzystą A. Zach. i lodowy płaskowyż A. Wsch.; lądolód wolno spływa ku otaczającym A. oceanom, gdzie pęka tworząc pływające góry lodowe i strome (50 m wys.) obrywy nadbrzeżne (Bariera Rossa); najbardziej surowy klimat Ziemi; śr. temp. roczna —25,8°; b. silne wiatry, opady śnieżne; typowymi przedstawicielami miejsc, fauny są pingwiny; trudne do eksploatacji złoża węgla, miedzi, pirytu, złota, siarki, cyny, niklu, manganu i in.; rozwiązanie wielu problemów nauk. nastąpiło dopiero wspólnym wysiłkiem wielu narodów podczas Międzynarodowego Roku Geofizycznego w latach 1956—58. Sprawa statutu polit. A. nie jest dotąd uregulowana. Tabl. 13. ANTARKTYKA, obszar wokół Bieguna Pd., obejmujący oprócz Antarktydy otaczające ją wyspy oraz pd. części oceanów: Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego, aż po 55—50° szer. gcogr. pd., ok. 60 min km*; klimat surowy, polarny; flora i fauna uboga; na wyspach bazy rybackie i wielorybnicze oraz stałe stacje nauk., gł. meteorologiczne. ANTENA [łac.]: 1) przewód lub układ przewodów służących do wypromieniowania w przestrzeń energii prądów wielkiej częstotliwości w postaci fal radiowych (a- nadawcza) lub przyjmowania z przestrzeni energii Anteny: a — radiostacji długofalowej, b — radiostacji średniofalowej, c — telewizyjna, d — ramowa pokojowa fal radiowych (a. odbiorcza); a. kierunkowa przyjmuje lub promieniuje energię gł. w jednym, określonym kierunku; stos. jest w uiządz. radiolokacyjnych, radionawigacyjnych itp.; 2) biol. —czulki. Tabl. 68. ANTENAT [łac.], przedtem urodzony, przodek. ANTEPEDIUM (antependium) [łac.], zakrycie lub zasłona ołtarza; wykonywane z metalu, drewna, tkanin, skóry, kamienia; zwykle bogato zdobione.  3ANTERYDIUM -plemnia. ANTEUSZ, mit. gr. syn Posejdona i -►Gai, olbrzym odzyskujący siły w zetknięciu z matką-Ziemią, wskutek tego niezwyciężony; uduszony przez -►Herkulesa, który w czasie walki trzymał go w powietrzu. ANTIBES [atjb], m. w pd. Francji (Prowansja); 27 000 mieszk. (1954); kąpielisko mor., na Riwierze; hodowla kwiatów; wyrób perfum. ANTIHALO -odblask. ANT1MACHOS Z KOLOFONU (V/IV w. p. n. e.), gramatyk i poeta gr.; epos mit. Tebaida i elegia erotyczna Lyde; wydał poematy Homera. ANTINOUS, młody i piękny Grek, ulubieniec ces. Hadriana; w 130 n. e., zginął w Nilu poświęcając się dla cesarza; Hadrian przeniósł go w poczet bogów; liczne rzeźby. ANTIOCH, imię wielu królów syryjskich z dyn. Seleucydów; A. III Wielki (242—183 p. n e.), władca od 223; zagarnął posiadłości Egiptu w Syrii i Azji Mn.; opanował miasta gr. na eur. brzegu Hellespontu i wszedł w konflikt z Rzymem; klęska zadana A. w 190 pod Magnezją położyła kres jego ekspansji terytorialnej. ANTIOCHIA, nazwa wielu miast wznoszonych na obszarach staroż. Syrii przez władców z dyn. Seleucydów (312—64 p n. e.); A. nad Orontesem. obecnie Antakya — stolica Syrii wzniesiona ok. 300 p n. e. przez Seleukosa I; w starożytności ważny punkt handl.; 1098—1268 normandzkie księstwo krzyżowe; 1517 posiadłość tur., 1919—39 syryj., 1939 turecka. ANTIOPA, mit. gr. królowa Amazonek; porwana przez Tezeusza została jego małżonką i dała mu syna Hipolita. ANTISTINA (nazwa fabryczna), związek org.; biały krystaliczny proszek o smaku gorzkim; środek przeciwuczuleniowy, stosowany w dychawicy oskrzelowej, w różnych stanach alergicznych, nadwrażliwości na leki, w stanach zapalnych po ukąszeniu owadów (komarów, pszczół) itp. ANTOCYJANY, naturalne barwniki występujące w soku komórkowym roślin; w środowisku kwaśnym mają zabarwienie czerwone lub fioletowe, w środowisku zasadowym niebieskie; występują np. w korzeniu buraka ćwikłowego, w płatkach bławatka, w liściach kapustv czerwonej. ANTOFAGASTA. największe m. w pn. Chile; 62 300 mieszk. (1952); ośrodek handl. regionu górn.; port, połączony kolejami z Boliwią i pn. Argentyną; eksport saletry i miedzi z Chile oraz metali nieżel. z Boliwii. ANTOINE [Stuąn] André (1857—1943), fr. reżyser i dyrektor teatru; jeden z czołowych twórców —teatru naturalistycznego; założyciel (1887) i kierownik sławnego ,,Théâtre Libre“ w Paryżu. ANTOLOGIA [gr ], zbiór iub wybór utworów lit. różnych autorów, pierwotnie zwłaszcza utworów poetyckich. ANTOLOGIA PALATYŃSKA, zbiór epigramów gr. z okresu 1000 lat zawarty w 15 księgach; sporządzona w X w. przez Konstantyna Kefalasa. ANTONELLO DA MÉSSINA (ok. 1430—79), malarz wł. Odrodzenia; jeden z pierwszych we Włoszech stosował technikę malarstwa olejnego, za przykładem Niderlandów; obrazy rei. i portrety; św. Sebastian, Kondotier, Madonna ze świętymi. ANTONESCU łon (1882—1946), marszałek i polityk rum.; premier 1940—44; sojusznik Hitlera w II wojnie świat.; osądzony i stracony jako zbrodniarz wojenny. ANTONI PADEWSKI św. (1195—1231), franciszkanin. ANTONIEWICZ Włodzimierz (ur. 1893), archeolog, prof. Uniw. Warsz. ANTONIEWICZ BOŁOZ Jan (1858—1922), historyk sztuki, prof. Uniw. Lw.; prace z zakresu sztuki obcej i poi. (monografia Grottgera). ANTONINOWIE, dynastia cesarzy rzym. (96—192); należeli do niej: Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz, Lucjusz Werus i Kommodus; okres spokoju i pomyślności państwa rzymskiego. ANTONIUSZ MAREK, Marcus Antonius (83—30 p. n. e.), wódz rzym., stronnik Cezara, członek II —triumwiratu (43); zarządzając prowincjami wsch. związał się z Kleopatrą; 32 rozłam między Oktawianem i A. doprowadził do wojny domowej; zwyciężony pod Akcjum (31) A. popełnił samobójstwo. ANTONOWICZ Włodzimierz (1830—1908), ukr. historyk, archeolog i etnograf; 1861 założył organizację ukr. Hromada. ANTONOWKA, jesienna odmiana jabłoni, b. wytrzymała na niskie temperatury; owoc o dużej wartości przetwórczej. 3 Mała Enc. Powsz. PWN Antracen ANTOWIE ANTOWIE, Słowianie wsch. w I poł. I tysiąclecia n. 	e.; w V—VI w. dotarli na Bałkany. ANTRACEN C14H10, węglowodór aromatyczny; krystalizuje w blaszkach o fiołkowej fluorescencji; otrzymuje się go ze smoły węgla kam.; surowiec do syntezy barwników (alizaryna, indantreny). ANTRACHINON, pochodna antracenu; powstaje przez jego utlenienie; rombowe żóltawozielone igły; surowiec do syntezy barwników (alizaryna). ANTRACYT, najstarszy węgiel kopalny; zawiera ponad 94*/» pierwiastka chem. C; jego wartość opałowa jest b. wysoka (ok. 8700 kcal/kg). ANTRAKT [fr.]: 1) przerwa między aktami przedstawienia teatr.; 2) muzyka podczas tej przerwy. ANTREPRENER [fr.], dawna nazwa określająca przedsiębiorcę, dyrektora zespołu teatralnego. ANTRESOLA [fr.], niskie pomieszczenie mieszkalne wydzielone z wysokości parteru, rzadziej z piętra, nie zajmujące całej kondygnacji. ANTROPOCENTRYZM [gr.], pogląd, wg którego wszystko, co istnieje, istnieje dla człowieka, uważanego za ośrodek świata; występuje w różnych postaciach filozofii, a przede wszystkim w wierzeniach religijnych. ANTROPOCHORIA [gr.], przenoszenie i rozsiewanie roślin przez człowieka; świadome (rośliny uprawne) lub przypadkowe (chwasty, zarodniki grzybów, bakterie). ANTROPOFAGIA -»kanibalizm. ANTROPOFOBLA [gr.], chorobliwy lęk przed ludźmi i niechęć do nich. ANTROPOGENEZA [gr.], antropogenia — powstanie i rozwój rodowy człowieka jako gatunku biologicznego. ANTROPOGEOGRAFIA -geografia. ANTROPOIDY, Anthropoidae, małpy człekokształtne — rodzina rzędu Naczelnych najoliżej spokrewniona z człowiekiem; 5 rodzajów: szympans, goryl, orangutan, gibbon i siamang. ANTROPOLOGIA [gr.], nauka biol. o człowieku; przedmiotem badań jest stanowisko człowieka w święcie istot żywych i jego pochodzenie, rozwój osobniczy oraz zmienność w zależności od płci i wpływów środowiska; w krajach anglosaskich włączają tu nadto archeologię, etnografię, religioznawstwo porównawcze itp., czyli naukę o człowieku, jego wytworach i kulturze. ANTROPOLOGICZNA SZKOŁA PRAWA KARNEGO, powstała we Włoszech w końcu XIX w.; głosi istnienie urodzonych przestępców, tj. ludzi posiadających wrodzone skłonności do popełniania przestępstw; przedstawiciele: C. Lombroso, E. Ferri, R. 	Garofalo. ANTROPOMETR [gr.], jeden z przyrządów do mierzenia ciała człowieka, zwłaszcza wzrostu. Przyrządy antropometryczne: A — antropometr, B — cyrkiel suwakowy, C — goniometr, D — cyrkiel kabłąkowy ANTROPOMETRIA [gr.], metodyka dokonywania pomiarów na człowieku, mająca na celu wyrażenie w liczbach kształtów i proporcji jego ciała; wyniki pomiarów antropometrycznych wykorzystuje się do celów naukowych i praktycznych (np. w przemyśle odzieżowym, obuwniczym itd.); w kryminalistyce system pomiarów ciała stosowany przez A. Bertillona celem zidentyfikowania człowieka: dziś nie ma już znaczenia praktycznego wobec rozwoju —daktyloskopii. ANTROPOMORFIZM [gr.]: 1) przedstawianie pod postacią ludzką bóstw, zjawisk, pojęć oraz nadawanie kształtów ludzkich przedmiotom, np. naczyniom; występuje od neolitu we wszystkich niemal kulturach; 2) przypisywanie zwierzętom wrażeń zmysłowych i uczuć takich jak u człowieka. ANTROPOPATYZM [gr.], przypisywanie bóstwu uczuć ludzkich. ANTROPOZOFIA [gr.], kierunek teozoficzny sformułowany przez R. Steinera (1861—1925), głoszący, że przez rozwijanie drogą ćwiczeń duchowych „wyż- 34 szych możliwości“ drzemiących w każdym człowieku można dojść do pełni człowieczeństwa i do poznania istoty rzeczywistości. ANTROPOZOONOZY [gr.], zoonozy, odzwierzęce choroby — choroby zakaźne przenoszące się ze zwierząt na człowieka (np. wąglik, brucelozy). ANTRYKOT [fr.], kotlet z mięsa wołowego, z części rostbefu górnego. ANTUNG, m. w pd.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); 271 100 mieszk. (1952); rafineria aluminium; przemysł spoż., włókien.; stacja kol., port na rz. Jalu. ANTWERPIA (flam. Antwerpen, fr. Anvers): 1) prow. w pn. Belgii; 2860 km2; 1 352 300 mieszk. (1954), zamieszkana gł. przez Flamandów; uprawa buraka cukr., ziemniaków i lnu; hod. bydła; przemysł: ciężki, chem., spoż.; gł. m. Malines. Turnhout; 2) stoi. prowincji A. w pn. Belgii; 258 700 mieszk. (1954), z przedmieściami 976 400; katedra z XIV w.; instytut kolonialny, 2 wyższe szkoły handl., akademia sztuk pięknych, konserwatorium; gł. port i ośrodek handl. kraju, jeden z największych w świecie portów mor.; obroty towarowe (wraz z ruchem śródląd.) ok. 40 min t, w tym ok. 13 min t — tranzyt; eksport: gł. żelazo, stal, cement, węgiel, nawozy, szkło, chemikalia; import: węgiel, rudy, ropa naft., zboża, wełna, bawełna, drewno, owoce, kawa; gł. w świecie ośrodek produkcji brylantów (wielkie szlifiernie); hutn. żel. i stali; budowa okrętów; wielkie rafinerie ropy naft.; przemysł: maszyn., chem., cement., włókien.; węzeł komunikacyjny. — Stara osada niderl., od 1291 miasto; w XVI w. okres świetności, przerwany wskutek zajęcia miasta przez Hiszpanów i ich wojny z Holandią; nowy okres rozwoju po 1830, w państwie belgijskim. ANTYAPEKS -apeks. ANTYBAŁKAN, pasmo górskie w Bułgarii, 20—30 km na pd. od Balkanu (Starej Planiny); najwyższe wzniesienie Średnia Góra (1572 m). ANTYBIOTYKI [gr.], grupa związków org. stanowiących produkty przemiany materii niektórych gatunków pleśni, np. —pędzlaka (niektóre a. otrzymuje się dziś syntetycznie); a. działają hamująco na rozwój (bakteriostatycznie) lub zabijają pewne typy bakterii; znaczna ich liczba (np. penicylina, streptomycyna, aureomycyna, chloromycetyna i in.) znalazła praktyczne zastosowanie w zwalczaniu wielu chorób zakaźnych (gruźlicy, kiły, zapalenia płuc i in.). Tabl. 20. ANTY’CHLOR —tiosiarczan sodu. ANTYCHRYST [gr.], wg wierzeń chrześc. przeciwnik Chrystusa, fałszywy Chrystus. ANTYCYKLON [gr.], potężny wir powietrza, w którym ciśnienie wzrasta w kierunku do środka; średnica a. dochodzi do kilku tysięcy km; w warstwie przyziemnej powietrze rozpływa się na boki po liniach przypominających spirale; na obszarze a. panuje pogoda bezchmurna lub też w lecie występują chmury kłębiaste, a w zimie jednolita warstwa chmur warstwowych albo mgły. Zob. też cyklon. ANTYCYPACJA [łac.], wyprzedzanie, przewidywanie; zakładanie czegoś, co jeszcze nie istnieje. ANTYDATOWAĆ [łac.], stawiać datę wcześniejszą od faktycznej, np. przy wysyłaniu dokumentów, w publikacjach itp. ANTYDETONATORY [gr.-łac.], przeciwstukowe środki — substancje, które dodane w niewielkiej ilości do paliwa używanego do silników spalinowych uodparniają je przeciw detonacyjncmu spalaniu — zwiększają liczbę —oktanową danego paliwa; często używanym a. jest czteroetylek ołowiu. ANTYDOTUM -odtrutka ANTYFEBRYNA -acetanilid. ANTYFERMENTY, substancje hamujące działanie fermentów, produkowane przez żywe komórki. ANTYFONA [gr.]: I) jedna z form chorału gregoriańskiego, występująca bądź przy wersetach psalmu, bądź niezależnie od niego, wykonywana na przemian przez dwa chóry lub kapłana i chór; 2) krótka modlitwa. ANTYFONARZ [gr.], księga liturgiczna zawierająca teksty i nuty; od XI w. zwykle bogato zdobiona miniaturami, inicjałami, ornamentami. ANTYFRYZ [gr.-fr.], substancja chem. (np. gliceryna niektóre alkohole), która dodana do wody obniża temperaturę jej zamarzania; stosowany jako dodatek do wody w systemie chłodzenia silników spalinowych. ANTYGENY [gr.], ciała (bakterie, jady zwierzęce, wirusy i in.), które wprowadzone do organizmu ludzkiego lub zwierzęcego powodują wytwarzanie przeciwciał (ciał odpornościowych, antytofcsyn itp.); przeciwciała wiążąc się ze swoistym a. niszczą jego szkodliwy wpływ na organizm.  35 ANTYGONA, mit. gr. córka -►Edypa i Jokasty; wbrew zakazom Kreona, króla Teb, pochowała zwłoki brata, Polinika, poległego w wyprawie 7 wodzów przeciw Tebom, za co została pogrzebana żywcem; postać znana z tragedii staroż. (Sofokles) i współcz. ANTYK [łac. anticjuus — starożytny]: 1) zabytek lub przedmiot pochodzący z odległej epoki hist., zwykle staroż. Grecji lub Rzymu; 2) kultura staroż., zwykle Kr. i rzymska. „ANTYK“, skrót od Agencja Antykomunistyczna, w okresie okupacji podziemna organizacja wywiadowcza, utworzona 1940 przez H. Classa (kontynuacja istniejącego do 1939 Instytutu Badań Komunizmu), finansowana przez komendę gł. AK i Delegaturę rządu lond.; zadaniem jej było tworzenie kartoteki działaczy lewicowych, zwł. komunistycznych; agencja była związana ze stworzonym 1943 przez londyńskie podziemie Społ. Komitetem Antykomunistycznym, kierowanym przez działacza WRISf Fr. Białasa. ANTYKLINA [er.], siodło — geol. wypukła część fałdu zbudowanego z warstw skalnych. Zob. też synklina. ANTYKLINORIUM, geol. obszar wypiętrzony w stosunku do otoczenia, złożony z szeregu antyklin, np. antyklinorium świętokrzyskie. Zob. też synklinorium. ANTYKOM1NTERNOWSKI PAKT, pakt zawarty 25 XI 1936 między Niemcami i Japonią w celu zdobycia hegemonii w świecie, pod pretekstem zwalczania Komin ternu; wraz z —Osią Berlin—Rzym był dalszym ogniwem w przygotowaniu agresji przeciw ZSRR; do paktu przystąpiły: 1937 Włochy, 1939 Węgry i Hiszpania, 1940—41 inne państwa satelickie Niemiec. ANTYKONCEPCYJNE ŚRODKI, środki zapobiegające zajściu w ciążę; chem.-farmaceutyczne (gaiki, czopki, pastylki itp. zawierające środki plemnikobójcze) albo mechaniczne (krążek pochwowy lub wewnątrzmaciczny, kapturek, gąbka, prezerwatywa). ANTYKWA -►drukarskie pisma. ANTYKWARIAT [łac.], przedsiębiorstwo handlujące dziełami sztuki i starodrukami; handel taki uprawiano już w starożytności; szczególnie ożywiony w XIX i XX w.; a. spełnia często rolę salonu sztuki. ANTYLE, grupa wysp na Atlantyku, ciągnąca się lukiem od Piw. Jukatan do pn. wybrzeży Wenezueli; oddzielają Zat. Meksykańską i M. Karaibskie od Atlantyku; dzielą się na: Wielkie Antyle — Kuba, Jamajka, Haiti, Puerto Rico — i Małe Antyle — Wyspy Podwietrzne, Dziewicze, Gwadelupa, Martynika, Barbados, Wyspy Zawietrzne, Trinidad, Tobago, Curaęao, Aruba i in. (zob. też Indie Zach.); większość wysp górzysta; klimat ciepły w górach, wilgotny, gorący na nizinach; duże obszary zajmują plantacje trzciny cukr., kakao, kultur podzwrotn.; politycznie Antyle należą: Jamajka, Wyspy Podwietrzne, Zawietrzne, Barbados, Trinidad i Tobago do W. Brytanii, Puerto Rico i Wyspy Dziewicze do USA, Gwadelupa i Martynika do Francji, Curaęao, Aruba i Bonaire do Holandii; Kuba i Haiti niepodległe; silne wpływy kapitałów amer.; liczne bazy wojenne USA. ANTYLIBAN, pasmo górskie na pograniczu Libanu i Syrii, wys. do 2760 m, oddzielone rowem tektonicznym od gór Libanu; skały osadowe, stoki zach. stromo, nagie i niedostępne; klimat suchy. ANTYLOPY, potoczna nazwa (bez odpowiednika w systematyce zool.) grupy ssaków z rodziny —pustorożców, często b. różniących się wyglądem. ANTYLSKI PRĄD, ciepły prąd Oc. Atlantyckiego, płynący po pn.-wsch. stronie Wysp Antylskich; stanowi zachodnie przedłużenie Pn. Prądu Równikowego; temp. 26—27°C, prędk. 19—37 km na dobę. ANTYMETABOLITY, substancje przeszkadzające w przebiegu normalnego metabolizmu (-«-przemiana muterii). ANTYMON Sb, stibium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 51; trwała jego odmiana alotropowa wykazuje charakter metaliczny; w przyrodzie występuje głównie jako siarczek (antymonit); używany bywa jako skłaanik stopów (np. drukarskich); związki a. stosowane są jako zaprawy w farbiarstwie, do wulkanizacji kauczuku, do czernienia żelaza. ANTYMONIT, błyszcz antymonu — minerał szary, o połysku metalicznym; siarczek antymonu; najważniejszy kruszec antymonu. ANTYNOMIA [gr.], sprzeczność między dwoma zdaniami, z których każde wydaje się być prawdziwe; stwierdzenie istnienia a. w matematyce (B Russell) stało się potężnym bodźcem dc podjęcia gruntownych badań podstaw matematyki i logiki. ANZENGRUBER ANTYNOMIZM [gr.], doktryna teologiczna reprezentowana przez I. Agricolę (1492—1566), niem. protestanta; głosiła, że do zbawienia wystarczy sama wiara. ANTYOKSYDANT —przeciwutleniaez. ANTYPAPIEŻ, za życia jednego papieża wybrany drugi, jako jego przeciwnik; historia zna 35 antypapieży. ANTYPASATY [gr.-portug.], wiatry wiejące w górnych (od 4 km wysokości) warstwach troposfery okolic okołorównikowych; na półkuli północnej wieją z pd.-zachodu, na południowej z pn.-zachodu. ANTYPIRYNA, związek org.; biały, krystaliczny proszek bez zapachu, o smaku gorzkawym; środek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy (nerwobóle, bóle mięśniowe i stawowe); w czasie przyjmowania mocz przybiera czerwone zabarwienie. ÁNTYPKA, Cerasus mdhaleb, krzew z podrodziny śliwowych o b. drobnych niejadalnych owocach (pestkowce) zebranych w grona; używana jako podkładka pod wiśnie i czereśnie; z drewna wyroby galant. ANTYPODY [gr.]: 1) ludzie żyjący na diametralnie przeciwnych punktach kuli ziemskiej; przen. ludzie o przeciwnych zapatrywaniach, przeciwnicy; 2) bot. komórki występujące w -►woreczku zalążkowym roślin nasiennych; 3) chem. a. optyczne, izomery optyczne — izomery, które się nie różnią własnościami fiz. i chem., ale skręcają płaszczyznę światła spolaryzowanego w przeciwnych kierunkach o taki sam kąt. ANTYSEMITYZM, wrogość i nienawiść do Żydów, prześladowanie ich, odmawianie im pełnego równouprawnienia; a. jakkolwiek o rozmaitym zabarwieniu, występuje w różnych epokach, poczynając od starożytnego Rzymu; prześladowania Żydów wiążą się z reguły z dyskryminacją religijną, rasową, narodową, polityczną i społeczną, wymierzoną przeciw różnym klasom wyzyskiwanym i narodom uciskanym; dlatego a. jest nie tylko ruchem antyżydowskim, lecz w niemniejszym stopniu — antywolnościowym, antypostępowym, antydemokratycznym i antysocjalistycznym i w tym wyraża się jego specyficzna istota. A. szerzył się najbardziej tam, gdzie panował despotyzm i ucisk narodowy (carat, hitleryzm itp.). W Polsce programowymi rzecznikami antysemityzmu była endecja oraz ugrupowania z niej wyrosłe (ONR). ANTYSEPTYKA [gr-]. niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych znajdujących się na powłokach ciała lub w ranach substancjami chem. (antyseptykami), np. jodyną, spirytusem, wodą utlenioną. ANTYSTENES z Aten (ok. 444—365 p. n. e.), filozof gr., założyciel szkoły cyników i nauczyciel Diogenesa; za najwyższe dobro uważał cnotę. ANTYTAURUS -Taurus. ANTYTEZA [gr.], twierdzenie przeciwstawne; u Hegla — drugi stopień rozwoju (od tezy przez antytezę do syntezy), w trakcie którego dana rzecz przeobraża się w swoje przeciwieństwo. ANTYTOKSYNA -przeciwjad. ANTYTRYNITARZE [łac.], przeciwnicy trójosobowości Boga; w Polsce XVI—XVII w. znani jako arianie i socynianie. ANTYUTLENIACZ —przeciwutleniacz. ANUBIS, w staroż. Egipcie bóstwo zmarłych, przewodnik ich dusz do świata zmarłych; wyobrażany jako człowiek z głową szakala; po utożsamieniu z gr. Hermesem — Hermanubis. ANUCZYN Dmitrij N. (1843—1923). antropolog, etnograf, archeolog i geograf; twórca pierwszej w Rosji katedry archeologii; inicjator czasopisma ,,Ziemlewiedienije“; dał początki ros. limnologii. ANULOWANIE [łac.], skasowanie, zniesienie, unieważnienie. ANURADHAPURA, dawna stolica Cejlonu (ok. V w. p. n.e. — ok. VIII w.), po której zachowały się ruiny buddyjskich świątyń. ANYŻEK —biedrzeniec anyż. ANYŻEK GWIAZDKOWY -badian. ANZELM POLAK, bernardyn, autor najstarszego poi. opisu Ziemi Świętej, drukowanego 1512. ANZELM Z AOSTY (1033—1109), Włoch z pochodzenia, arcybiskup Canterbury, teolog, właściwy ojciec scholastyki. ANZENGRUBER Ludwig (1839—89), pisarz austr.; dramaty realist. Das vierte Gebot (Czwarte przykazanie), Der Meineidbauer (Krzywoprzysiężca) i powieści. Antyklinorium Anubis 8' ANZUS ANZUS, umowa sojusznicza zawarta 1951 przez Australię, N. Zelandię i USA; nazwa pochodzi od pierwszych liter sygnatariuszy; jedno z ogniw w polityce bloków wojsk, mocarstw zachodnich. AN2ERO-SUDŻEŃSK, m. w Ros. FSRR (Zagłębie Kuźnieckie); 116 000 mieszk. (1956); przemysł węgl., chera.; produkcja materiałów budowl., sprzętu górniczego. AOJDOW1E, śpiewacy wędrowni w staroż. Grecji; recytowali pieśni o czynach bohaterów. AOMOR1, m. i port w Japonii, na pn. wyspy Honsiu; 1S3 700 mieszk. (1955); baza rybacka; przemysł ■drzewny. AORTA [gr.], największa tętnica ciała, o średnicy ok. 28 mm; prowadzi krew bogatą w tlen z lewej komory serca do wszystkich części ciała; zapalenie a., najczęściej na tle kiły, może doprowadzić do powstania tętniaka lub do zwężenia i stwardnienia aorty. AORYST -»-czasownik. AOSTA, m. w pn. Włoszech (Val d’Aosta) w dolinie górskiej, na drodze do Przełęczy Wielkiej Sw. Bernarda i Malej Sw. Bernarda; 24 700 mieszk. (1954); budowle rzym. i średniow.; przemysł elektro-metalurg., maszyn. AP -►Associated Press. APACZE, plemiona Indian grupy jęz. atapaska; dawniej koczowniczy myśliwi i zbieracze, obecnie w rezerwatach Arizony i N. Meksyku; ok. 7000; stąd nazwa apasze, oznaczająca męty jpol. (w Paryżu). APAGE [gr.]. idź precz, wynoś się. APAGOGICZNA METODA, metoda dowodu, polegająca na sprowadzeniu tezy do niedorzeczności (reductio ad absurdum). APANAŻE [łac.], osobista własność osoby panującej ; dochody, dobra przeznaczone na utrzymanie członków rodu panującego. APARAT: 1) urządzenie, w którym zachodzą procesy chem. lub fiz.; 2) zespól odrębnych elementów organizmu (zwykle narządów), które współdziałają w wykonywaniu jednej ogólnej czynności, np. a. ruchowy, w którego skład wchodzą szkielet, mięśnie, ścięgna i odpowiedni narząd, jak szczecie, skrzydła, płetwy, nogi. APARTAMENT [fr.J, w nowoż. architekturze pałacowej zespół pomieszczeń tworzących zamkniętą całość mieszkalną, często o charakterze reprezentacyjnym. APASTRON -absydy. APATIA [gr.], stan zobojętnienia na bodźce zewn., brak reakcji wzruszeniowych. APATYT, minerał najczęściej barwy białej lub szarej; fosforan wapnia; pospolity składnik uboczny skal magmowych i metamorficznych; gł. źródło fosforu dla gleby. APEKS [łac.], ogólnie: wierzchołek; astr. punkt na —sferze niebieskiej wyznaczający kierunek ruchu Słońca względem otaczających je bliskich gwiazd; Słońce porusza się ku a. z prędkością ok. 20 km/sek; punktem przeciwległym a. jest antyapeks. APEL [fr.J: 1) wezwanie; 2) zbiórka żołnierzy, uczniów, harcerzy itp. w celu sprawdzenia obecności, stanu umundurowania itp.; a. poległych, podczas obchodów i rocznic forma uczczenia poległych. APELACJA [łac.], odwołanie od orzeczenia niższej instancji do wyższej. APELDOORN, m. we wsch. Holandii; 94 700 mieszk. (1955); przemysł papierń., farmaceut.; miasto-ogród; letnisko (letni pałac król.). APELLA [gr.], zgromadzenie pełnoprawnych obywateli staroż. Sparty; kompetencje: wybór urzędników i członków — geruzji, prawodawstwo, sprawy wojny i pokoju. APELLES (IV w. p. n .e.), malarz nadworny Aleksandra W.; nie zachowały się żadne jego dzieła; twórczość A. znana jest z przekazów historycznych. APENINY, góry na Płw. Apenińskim; dł. 1500 km, szer. 30—135 km; dzielą się na: A. Pn., Srodk. i Pd.; najwyższy szczyt Monte Como (2919 m) w A. Srodk.; zbudowane gl. z wapieni, piaskowców i m&rgli; zjawiska krasowe i wulkaniczne. APENIŃSKI PÓŁWYSEP, między M. Tyrreńskim na zach. a M. Adriatyckim na wsch.; 149 000 km*,wnętrze płw. zajmują góry Apeniny; klimat śródziemnomor.; urodzajne gleby na wybrzeżach; wiecznie zielona roślinność. APERCEPCJA [łac.], proces postrzegania, uzależniony od doświadczenia i wiedzy osobj postrzegającej. APERITIF [fr.], napój alkohol, pobudzający apetyt (np. absynt, wermut i in.). APERTURA [łac.]: 1) obiektywu mikroskopu, wielkość, od której zależy jasność obrazu wytworzonego oraz zdolność rozdzielcza mikroskopu; a. zależy od współczynnika załamania środowiska znajdu- 36 jącego się między oglądanym przedmiotem a obiektywem. Zob. też imersja; 2) zwierciadła sferycznego, koło ograniczone brzegiem zwierciadła; wielkość a. wyznacza jej średnica. APERTYZACJA —Appert. APHELIUM [gr.], punkt na —orbicie planety lub komety najbardziej oddalony od Słońca; planeta lub kometa znajdująca się w a. ma najmniejszą prędkość; Ziemia znajduje się w a. ok. 2 lipca. Zob. też perihelium. APIA —Samoa. APIJSKA DROGA, Via Appia, najstarsza droga rzym. łącząca Rzym z Kapuą. Zob. też Appiusz Klaudiusz. APIS, byk czczony w staroż. Egipcie (Memfis) jako wcielenie boga Ozyrysa. APLANAT [gr.], układ soczewek nie wykazujący —aberracji sferycznej i chromatycznej, obciążony jednak —astygmatyzmem; stosowany jako obiektyw w tanich aparatach fotograficznych. APLIKA [łac.], kinkiet — ceramiczny lub metalowy świecznik przyścienny, jedno- lub kilkuramienny. APLIKACJA [lac.]: 1) praktyka kandydatów na stanowiska sędziego, prokuratora, adwokata lub notariusza, polegająca na zapoznawaniu się z czynnościami niezbędnymi do wykonywania tych zawodów, np. a. sądowa, adwokacka; 2) rodzaj haftu, w którym wzór wycięty z jednej materii naszywa się na drugą. APLIKATURA [łac.]: 1) układ palcowania w grze na instrumencie; 2) oznaczenie tego układu w nutach za pomocą cyfr. APLITY, jasne, drobnoziarniste magmowe skały żyłowe składające się gł. z kwarcu i skaleni. APOCHROMAT [gr.]: 1) układ soczewek całkowicie usuwający aberrację chromatyczną; 2) obiektyw fot. nie wykazujący żadnych wad optycznych. APODYKTYCZNY [gr.], stanowczy, nie znoszący sprzeciwu. APOENZYM —enzymy. APOFTEGMAT [gr.], krótkie powiedzenie mające charakter przysłowia. APOGAMIA [gr.], powstawanie zarodka z komórek nie płciowych, lecz wegetatywnych. APOGEUM [gr.], punkt —orbity geocentrycznej ciała niebieskiego najbardziej oddalony od Ziemi; rozpatrywany w teorii ruchu Księżyca i sztucznych księżyców. Żob. też perigeum. APOKALIPSA [gr.], księga opisująca koniec świata; istnieją apokalipsy żyd. i chrześc.; z chrześcijańskich najbardziej znana jest A. św. Jana. APOKRYF [gr.]: I) utwór o wątpliwym autorstwie lub o wątpliwej autentyczności; 2) pisma rei. nie uznane przez kościół za kanoniczne. APOLDA, m. w NRD (okręg Erfurt); 35 000 mieszk. (1954); przemysł dziewiarski, maszyn., farbiamie. APOLLINAIRE [apoline:r] Guillaume, wlaśc. Wilhelm Apolinary Kostrowicki (1880—1918); fr. poeta liryczny poi. pochodzenia; wódz awangardy poet., związany z kubizmem i surrealizmem; Alkohole, Kaligram., Heretyk i S-ka. APOLLO, gr. bóg wyroczni, słońca i światła, przewodnik Muz, opiekun sztuk i nauk; brat Artemidy; poświęcony mu był łabędź i wawrzyn; w Delfach, najsławniejszej wyroczni A., urządzano na jego cześć igrzyska zw. pytyjskimi. APOLLO BELWEDERSKI, słynny posąg marmurowy, dzieło gr. rzeźbiarza Leocharesa (IV w. p. n. e.); znany z iicznycb kopii rzym. z I i II w. (Apollo w Muzeum Watykańskim). APOLLODORÓS Z DAMASZKU (I poi. II w ), architekt rzym., budowniczy ces. Trajana; Forum Trajana, Odeon i Termy Trajana w Rzymie, most na Dunaju. APOLOG [gr.], opowieść, najczęściej bajka, zakończona morałem; często bajka o zwierzętach, pod ich postaciami wyszydzająca ujemne cechy ludzkie.  pe, 2 — jelito grube, 3 — jelito cienkie, 4 — wyrostek robaczkowy S7 APOLOGECI CHRZEŚCIJAŃSCY, pisarze występujący w obronie chrześcijaństwa przed zarzutami pogan; działalność ich obejmuje w. III i IV; najważniejsi: Justyn Męczennik, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, Laktancjusz. APOLOGETYKA [gr.], dział teologii, mający na celu rozumowe uzasadnianie dogmatów wiary chrześc. i ich obronę przed przeciwnikami. APOLOGIA [gr.], ustna lub pisana obrona przed zarzutami przeciwników. APOLONIUSZ DYSKOLOS [II w.), wybitny gramatyk gr. działający w Aleksandrii; wywarł duży wpływ na późniejszych gramatyków; O składni i wiele innych rozpraw. APOLONIUSZ Z PERGI / (ok. 260 — ok. 200 p. n. e.), wielki geometra staroż.; pracował gł. w Aleksandrii; napisał słynne dzieło Appendix wvrostek roo przecręc.ach stożka; wpro- ba"kowy: X _ jeiito ś]ewadził terminy: parabola, - • elipsa, hiperbola. APOLONIUSZ Z TYANY w Azji Mn. (ok 50 r.l. neopitagorejski nauczyciel i cudotwórca, przeciwstawiany przez pogan Chrystusowi; jego życiorys podał Filostrat (III w.). APOMORFINA, alkaloid makowca; biały proszek stosowany jako środek wymiotny (zastrzyki podskórne). APOPLEKSJA -»udar (mózgu). APORTOWANIE, przynoszenie różnych przedmiotów przez psa na rozkaz; aporter, pies wytresowany do aportowania. APOSTAZJA [gr.], odstępstwo od wiary chrześcijańskiej. A POSTERIORI [łac.], na podstawie doświadczenia lub w oparciu o zdania doświadczalne uzasadnione; przeciwieństwo a priori. APOSTOLSCY OJCOWIE, pisarze wczesnochrześc., uczniowie i następcy apostołów: Klemens Rzymski, Ignacy Antiochijski, Polikarp Smyrneński, Barnaba, Hermas, Papias oraz bezimienny autor -*-Didache. APOSTOLSKI SKŁAD, wyznanie wiary chrześc. („Wierzę w Boga Ojca..."), sformułowane w IV w. APOSTOŁOWIE [gr. wysłannicy], w księgach N. Testamentu (zwłaszcza w Dziejach. Apostolskich i Listach iw. Pawia) dwunastu wybranych przez Chrystusa uczniów, najbliższe grono Jego współpracowników: Szymon (Piotr), Andrzej, Jakub, Jan, Filip, Bartłomiej, Tomasz, Mateusz, Jakub, Tadeusz (Juda), Szymon, Juda Iskariota; na miejsce Judy Iskarioty został wybrany Matiasz (Maciej); apostołem był również Paweł z Tarsu. W szerszym znaczeniu a. — głosiciele Ewangelii. APOSTROF [gr.], znak graficzny w formie przecinka umieszczany nad wierszem; przeważnie zastępuje opuszczone w wymowie i pisowni głoski, np. Joanna d’Arc (de Arc). APOSTROFA [gr.], figura stylistyczna charakterystyczna dla stylu retorycznego: bezpośrednie zwracanie się do przedmiotu nieożywionego lub osoby nieobecnej. APOTEMA [gr.]: 1) wielokąta foremnego, promień koła wpisanego w ten wielokąt; 2) ostrosłupa prawidłowego, wysokość ściany bocznej. APOTEOZA [gr.]: 1) ubóstwienie, zaliczenie człowieka w poczet bogów; zjawisko spotykane w starożytności; 2) wystawne zakończenie widowiska teatralnego; 3) szt. piast, portret wybitnego człowieka na tle emblematów jego działalności. APOTHECIUM, miseczkowaty owocnik niektórych grzybów z klasy workowców zawierający worki z zarodnikami. Zob. też obłócznia. APPALACHY, system górski we wsch. części Ameryki Pn.; dł. 2000 km, szer. 200—3000 km; śr. wys. 1000—1300 m; najwyższy szczyt Mount Michell (2045 m); część pn. silnie rozczłonkowana, liczne jeziora; część pd. wyższa i bardziej zwarta (G. Błękitne i g. Alleghany); klimat umiarkowany; lasy b. przetrzebione; duże zasoby energii wodnej; bogate złoża węgla, rudy żelaza, ropy naftowej, cynku, miedzi. APPASSIONATO [wł.], muz. z pasją, namiętnie. APPEL Karol (1857—1930), językoznawca poi.; badał związki lingwistyki z filozofią, socjologią, psychologią, estetyką; Język i społeczeństwo, Rozwój mowy. APULEJUSZ APPENDIX [łac]: l) aneks — uzupełnienie, załącznik, dodatek, suplement; 2) med. wyrostek robaczkowy kiszki ślepej; appendicitis, zapalenie a.; appendektomia, wycięcie a. APPERT [apę:r] Nicolas-François (1752—1840), przemysłowiec fr., twórca metody konserwowania żywności w puszkach i naczyniach szklanych przez dłuższe przetrzymywanie w wodzie wrzącej i następnie szczelne zamknięcie (apertyzacja). APPIAN, Appianos (II w.), Grek z Aleksandrii, prokurator rzym. w Egipcie, historyk; Historia Rzymu (24 ks.) w języku gr.: dzieje Rzymu i podbitych krajów (od początku ich istnienia do momentu podboju). APPIANI Andrea (1754—1817), malarz wł., klasycysta; freski o tematach mit., hist. (Amor i Psyche w pałacu w Monzy, freski w Palazzo Reale w Mediolanie) i religijnych. APPIUSZ KLAUDIUSZ, Appius Claudius Caecus (Ślepy), cenzor z 312 p. n. e.; wprowadził do senatu synów wyzwoleńców; za jego sprawą powstała pierwsza rzym. bita droga, Via Appia, i pierwszy wodociąg, Aqua Appia. APPONYI Albert hr. (1846—1933), węg. polityk, monarchista; kilkakrotny minister, 1920 przewodniczący delegacji pokojowej w Trianon. APRAKSJA [gr.], zaburzenia w wykonywaniu ruchów celowych, np. niemożność zapięcia guzików, użycia łyżki, mimo że siła mięśni, zborność ruchów oraz zdolność rozpoznawania przedmiotów jest zachowana; a. występuje wskutek uszkodzenia pewnych okolic kory mózgowej. APRETURA, ostateczne wykończenie, uszlachetnienie przędzy, tkanin, skór, futer w celu nadania im wymaganych właściwości (np. połysku, szorstkości, gładkości itp.). A PRIORI [łac.], w drodze rozum., bez odwoływania się do doświadczenia; przeciwieństwo a posteriori. APROKSYMACJA, mat. przybliżone wyrażenie jakiejś funkcji przez inną, prostszą. A PROPOS [fr. a propo], przy sposobności, odpowiednio, co się tyczy, w samą porę. APROSZE [fr.], dawna nazwa wąskich, zygzakowatych rowów, umożliwiających atakującym skryte podejście do murów obleganej twierdzy. APROWIZACJA [łac.], zaopatrywanie ludności w żywność; specjalne znaczenie ma a. w okresie trudności gosp., wojny, katashof żywiołowych; a. spoczywa w rękach państwa. W Polsce w latach 1917—21 i 1944—48 istniały ministerstwa a. APSYDA (absyda) [gr.], wnęka półkolista albo wieloboczna najczęściej zasklepiona; znana w starożytności; w arch. kościelnej stosowana jako zamknięcie prezbiterium, a czasem Apsvda i naw. v ‘ APSZEROŃSKI PŁW., na zach. wybrzeżu M. Kaspijskiego; dł. ok. 60 km; bogate złoża ropy naft.; wulkany błotne; gł. m. Baku. APTECZKA DOMOWA, specjalna szafka zawierająca: 1) środki opatrunkowe: gazę sterylizowaną, watę, bandaże gazowe (szer. 6—10 cm), bandaż elastyczny, ceratkę (20X20 cm), leukoplast; 2) dwie deszczułki (do unieruchomienia złamanych kości), chustkę hrójkątną (temblak), dren gumowy (podwiązkę elastyczną potrzebną przy krwotokach); 3) środki antyseptyczne: jodynę, spirytus, benzynę, wodę utlenioną, nadmanganian potasu (do płukania gardła); 4) 	maści: tranową, ichtiolową (przy ropniach, czyrakach), cynkową, wazelinę borną i przysypkę „Pabiamid"; 5) leki: krople Walerianowe (działanie uspokajające), miętowe lub Inoziemcowa (przy bólach brzucha), nasercowe (cardiamid, 10—15 kr. na łyżkę wody), olej rycynowy (lub sól gorzką), tanalbinę (przy rozwolnieniu), sodę oczyszczoną (przy zgadze), aspirynę, piramidon, pabialginę, proszki od bólu głowy, rumianek, szałwię, krople cynkowe (do oka); 6) termometr, pincetę, nożyczki, szpatulkę do maści, kieliszek do przemywania oka, zakraplacz, irygator, gruszkę gumową, termofor, agrafki. Środki antyseptyczne, maści, krople, tabletki, zioła i przedmioty gumowe należy co pewien czas odnawiać. APTEKA, zakład służby zdrowia, w którym sporządza się i wydaje leki na podstawie recept lekarskich oraz sprzedaje bez recept niektóre środki lecznicze; w PRL od 1951 a. są upaństwowione. APTERYGOTY -»owady. APUCHTIN Aleksander L. (1822—1903), 1879—97 kurator warsz. okręgu szkolnego; zaciekły rusyfikator. APULEJUSZ z Madaury w Afryce (II w.), nauczyciel wymowy i pisarz; Metamorfozy, fantast. APULIA satyr, romans obyczaj.; najciekawszy jego epizod to historia o Amorze i Psyche; pisma filozof, w duchu neoplatońskim oraz mowy zachowane w zbiorku Florida. APULIA (Puglia), dzielnica w pd. Włoszech nad Adriatykiem i Zat. Tarencką; 19 347 km*, 3 340 000 mieszk. (1954); ubogie, suche, wyżynne wnętrze i gęsto zaludnione, żyzne, nizinne wybrzeże; uprawa oliwek, winorośli, hodowla jedwabnika; chów owiec; znaczne pokłady boksytów; gł. m.: Bari, Brindisi, Foggia. — We wczesnym średniowieczu należała do Bizancjum; zdobyta 1046 przez Normanów, od 1130 dzieliła losy Neapolu i Sycylii. a. r., „artyści rewolucyjni", grupa lit.-artyst. powstała 1930; wydawała Bibliotekę „ar“ (poezje J. Przybosia, J. Brzękowskiego, prace teoret. K. Kobro i W. Strzemińskiego). Ar, symbol pierwiastka chem. argonu. AR, skrót a, miara powierzchni; 1 a = 100 m*. ARA, Ara, rodzaj z rodziny papug właściwych; należy tu 18 gatunków różnokolorowych dużych papug Ameryki zwrotnikowej; przeciętna dl. 86 cm, w tym 32 cm ogon; najczęściej hodowane: a. żółtoniebieska (ararauna), Arabeska a. czerwona (arakanga). ARABESKA [arab.], ornament złożony ze stylizowanej wici roślinnej, stosowany w sztuce hellenist. i rzym., a zwłaszcza w renesansie i klasycyzmie. Zob. też groteska. ARABIA -»-Arabski Półwysep. ARABIA SAUDYJSKA (Arabija as Saudija), królestwo na Piw. Arabskim składające się z dwu król. — Nedżdu i Hidżasu oraz emiratów Asir i el-Hasa (unia person.); 1 600 000 km*, ok. 7 000 000 mieszk. (1952); stoi. Er-Rijad. Warunki naturalne -►Arabski Płw. Ludność: Arabowie osiadli w miastach i oazach (gł. Nedżd i Hidżas) i Beduini koczownicy; gł. m. Mekka, Medyna, Dżidda. Gospodarka: uprawa (gł. w oazach): pszenica, jęczmień, daktyle, bawełna; koczownicza hod. bydła, koni (słynne araby), wielbłądów; wydobycie ropy naft. (47 min t — 1955, 7•/• prod. świat.) nad Zat. Perską z ośrodkiem Dahran, połączonym transarabskim rurociągiem naft. z M. Śródziemnym (Saida w Libanie); tylko jedna linia kol. Er-Rijad-Dahran. — Nedżd w XVIII w. państwo niepodległe, potem pod panowaniem tureckim. 1921 Ibn Saud przybrał tytuł sułtana Nedżdu, 1924/25 zdobył Hidżas, 1926 ogłosił się królem połączonego państwa, które 1932 przybrało nazwę A. S.; 1933 umowa z naftowym trustem amer. Arabian-American Oil Co. wciągnęła A. S. w strefę wpływów USA; amer. bazy lotnicze (Dahran); od 1945 A. S. w -►Lidze Państw Arabskich. Tabl. 15. ARABIAN-AMERICAN OIL COMPANY (ARAMCO) [eręjbjan-amęrykan ojl kąmpeny], amer. trust naftowy utworzony 1933 w wyniku umowy Standard Oil Company of Califomia z królem Arabii Ibn Saudem, oddającej na 66 lat eksploatację 360 000 m*, a od 1939 r. 440 000 m*; narzędzie penetracji ekon. i polit. USA na Środkowym Wschodzie. ARABINOZA, cukier prosty o 5 atomach węgla (aldopentoza); otrzymuje się z gumy arab. i gumy drzewa wiśni; występuje w moczu w stanach chorobowych (tzw. pentozuria). ARABI PASZA, Ahmed Arabi el Misri (1839/40— 1911), z pochodzenia Fellach, przywódca egip. partii nar., wódz powstania przeciwko Anglikom 1881—82; pokonany zmarł na wygnaniu. ARABOWIE, ludność Płw. Arabskiego i pn. Afryki, semici, ok. 60 min. W VII w. zjednoczeni przez islam stworzyli światowe imperium arabskie (-►kalifat); wysoki poziom osiągnęła kultura arabsko-muzulmańska, oddziałując na zach.eur.; znaczeniu świata arab. położyły kres najazdy Mongołów (XIII w.), zaborczość turecka (XVI w.) i kolonializm mocarstw eur.; w XX w. wojny świat, (w I wojnie powstanie A. przeciw Turkom, rozpad Turcji), przewroty rewol. i postępujący rozkład kolonializmu stworzyły warunki do odrodzenia nar. A.; ruch panarabski ogarnął zarówno nowo powstałe państwa, jak i terytoria uzależnione; dążył on do pełnej niezależności wszystkich krajów arab. i do ich scalenia; 1945 powstała -►Liga Państw Arabskich; współpracę utrudniały tarcia i rywalizacja między państwami arab., podsycane przez mocarstwa kolonialne; 1958 Egipt i Syria połączyły 38 się w Zjednoczoną Rep. Arabską prowadzącą politykę niezależności i neutralności, a Irak i Jordania utworzyły, w oparciu o USA i Anglię, krótkotrwale Arabskie Państwo Federalne; lipcowy przewrót w Iraku, powstanie przeciw proamer. rządowi w Libanie, rosnący opór w Jordanii świadczą o wzroście poczucia wspólnoty arabskiej; w -►Maghrebie wolne już Tunezja i Maroko popierają niepodległościowy ruch w Algerii, toczący od kilku lat walkę zbrojną z Francją. ARABSKA LITERATURA I NAUKA. Przed Mahometem istniała wśród koczowniczych plemion arab. poezja w formie ulubionej -►kasydy, znana z późniejszych zbiorów: -►Moallakat, -t-Hamasa; z prozy — opowiadania, przypowieści. Początki a. 1. muzułm. wiążą się z Koranem, pierwszym zabytkiem w prozie (rymowanej na końcach wersetów), który wywarł wpływ na dalszy jej rozwój. Za Omajjadów (660— 750) tematyka prozy obracała się wokół osoby Mahometa i jego najbliższych towarzyszy; w poezji nastąpił .rozkwit liryki indyw. (Omar ibn Rabi’a). Panowanie Abbasydów (750—1258) było rozkwitem a. I., która pod wpływem elementów obcych (pers., gr., tur. i in.) straciła charakter naród. W poezji powstały nowe formy poet.: pieśni biesiadne i myśliwskie (Abu Nuwas, 762—810), religijne; w Aleppo działał wielki poeta tych czasów (X w.) — Mutanabbi; proza artyst. osiągnęła punkt szczytowy w -►Makamach (mistrzem w nich był Hariri), proza lud. w Baśniach z 1001 nocy. Rozwinęła się literatura nauk.: teologia, filologia i egzegetyka związana z Koranem-, prawo (4 szkoły prawnicze); historia — reprezentowana m. in. przez Ibn Chalduna, „arab. Monteskiusza“. Rozwojowi geografii sprzyjało wprowadzenie poczty konnej i liczne podróże znane z cennych dzieł (Ibn Haukal — X w., Ibn Batuta — XIV w., Idrisi — XII w.); autorem słownika geogr. był al Bekri (XI w.). Przedstawiciele przyrodoznawstwa (alchemia, astronomia), medycyny i filozofii: Awicenna (X/XI w.), Awerroes (XII w.). W matematyce rozwój algebry. W następnych wiekach upadek twórczej myśli, naśladownictwo wzorów z okresu świetności. Ok. poi. XIX w. nastąpiło pewne ożywienie pod wpływem eur.; centra lit.: Kair, Bejrut, Damaszek, Bagdad. ARABSKA PUSTYNIA, w Egipcie, w pn.-wsch. części Sahary, między Nilem a M. Czerwonym; na pd. łączy się z Pustynią Nubijską; krajobraz górzysty; wys. do 2184 m; we wsch. części ropa naftowa, cyna, fosforyty. ARABSKA SZTUKA -►islamu sztuka. ARABSKIE MORZE, olbrzymia zat. w pn.-zach. części Oc. Indyjskiego, wcięta w kontynent azjatycki, między Płw. Arabskim i Indyjskim; głęb. do 4696 m, zasolenie 3,5—3,8*/«; porty: Bombaj, Karaczi, Aden. ARABSKIE PAŃSTWO FEDERALNE, proklamowane w lutym 1958 w Ammanie przez króla Iraku Faisala i króla Jordanii Husseina jako federacja tych dwóch państw o wspólnym rządzie, parlamencie, przedstawicielstwie za granicą oraz wspólnej armii; przestało istnieć po rewolucji w Iraku (lipiec 1958). ARABSKI JĘZYK, należy do grupy semito-chamickich języków; rozróżniamy arabszczyznę klasyczną (literacką), wykształconą w VII i VIII w., oraz potoczną, dzielącą sie na szereg dialektów; posługują się nim narodv bliskiego Wschodu i Afryki Pn. ARABSKI PÓŁWYSEP (Arabia), w pd.-zach. Azji, między M. Arabskim, M. Czerwonym a Zat. Perską; 3 000 000 km*, ok. 10 000 000 mieszk.; pustynna wyżyna (800—1000 m), obniżająca się od środka kraju (Nedżd do 1800 m) ku wsch.; na wybrzeżach zach. 1 pd. góry (2000—3000 m); klimat gorący i suchy; półpustynie i pustynie; uprawy gł. w górzystych Krainach Nedżd i Hidżas, otrzymujących więcej opadów; zasoby nafty; podział polit: Arabia Saudyjska (król.), Jemen (król.), kraje pod dominacją bryt.: Kuweit, Bahrein, Katar, Oman, Oman Traktatowy, oraz Aden (kolonia bryt. i protektorat). ARABY, rasa koni; ojczyzną ich jest Płw. Arabski; piękne harmonijne kształty, duży temperament, wytrzymałość; do ciężkiej pracy pociągowej nie nadają się; używane do tworzenia ras koni szlachetnych. ARACHIDOWY OLEJ, nie wysychający olej z orzeszków ziemnych, służy jako środek spoż. oraz do wyrobu margaryny i środków kosmetycznych. ARACHNE, mit. gr. dumna ze swych umiejętności tkackich Lidyjka, która wezwała Atenę do współzawodnictwa i pokonała ją; za karę została przez boginię zamieniona w pająka. ARACHNOLOGIA [gr.], część zoologii, nauka o pajęczakach. ARAD, m. w zach. Rumunii (Criąana); 106 500 mieszk. (1956); przem.: jedwabn., elektrotechn., spoż.  39 ARAFURA MORZE, wsch. część Oc. Spokojnego, między pn. wybrzeżem Australii, Nową Gwineą i wyspą Timor; 1 391 000 km*; glęb. przeważnie do 200 m; tylko w zach. części rowy do 3680 m. ARAGO Dominique François (1786—1853), matematyk, fizyk i astronom fr.; brał udział w pomiarach południka ziemskiego; od 1831 dyrektor obserwatorium astr. w Paryżu. ARAGON [atagą] Louis (ur. 1897), pisarz fr., początkowo czołowy poeta surrealistyczny, w 1930 przystępując do ruchu komunist. przeszedł na pozycje realizmu; w czasie okupacji hitlerowskiej bojownik i poeta Ruchu Oporu; poezje, powieści i nowele — cykl Świat rzeczywisty, wielotomowy cykl Komuniści. /, Niewola i wielkość Francji, ARAGOÑ1A (Aragon), kraina w pn.-wsch. Hiszpanii; 47 609 km*, 1 100 000 mieszk. (1950); klimat suchy i ciepły; na obszarach nawodnionych plantacje oliwek, winorośli, buraków cukr. (40°/i uprawy w Hiszpanii); hod. owiec; kopalnie węgla brunatn., rudy żel., siarki; przemysł słabo rozwinięty; położenie strateg, na drodze ze środk. Hiszpanii do Francji; gł. m. Saragossa, Huesca. — W VIII w. pod panowaniem arabskim; od X w. królestwo; 1479 połączona z Kastylią w królestwo Hiszpanii. ARAGONIT, minerał barwy białej; węglan wapnia krystalizujący z gorących źródeł; niekiedy tworzy skupienia kułeczkowate, nacieki i sople. ARAK [arab.], napój alkoholowy sporządzany z soku palmowego lub ryżu, zawierający do 51°/o alkoholu; rozpowszechniony w Azji pd. ARAKCZEJEW Aleksiej A. (1769—1834), generał ros., twórca reżimu polic.-despot, w Rosji za czasów Aleksandra I; od 1808 kierował resortem wojsk.; arakczejewszczyzna, symbol despotyzmu. ARAKS, rz. w ZSRR, pr. dopływ Kury, dł. 1070 km; wypływa z Turcji wsch., na znacznym odcinku stanowi granicę ZSRR z Turcją i Iranem; w dolnym biegu wykorzystana do nawodnienia pól bawełny; nieżeglowna. ARALSKIE JEZIORO, bezodpływowe, słone jez. w pn. części Niziny Turańskiej; 66 500 km*, maks. glęb. 68 m; do A. J. wpadają rzeki: Arnu Daria i Syr Daria; rozwinięte rybołówstwo. ARAMBURU Pedro Eugenio (ur. 1903), polityk argent., oficer, zawodowy, od 1955 po usunięciu Perona prezydent Argentyny. ARAMCO —Arabian-American Oil Company. ARAMEJCZYCY, lud semicki zamieszkujący w II—I tysiącleciu p. n. e. tereny pn. Syrii. ARAMEJSKI JĘZYK, język pierwotnie koczowniczych plemion Pustyni Syryjskiej, z czasem (na przełomie n. e.) język og. Azji Przedniej; należy do języków semickich; do dnia dzisiejszego utrzymały się dialekty wsch.-aram. w Mezopotamii. ARÁNDA Pedro hr. (1718—99), minister hiszp. za czasów Karola III; 1767 wypędził jezuitów. ARANJUEZ- [aranhuęs], m. w środk. Hiszpanii; 21 800 mieszk. (1950); dawna rezydencja królów hiszp. (pałac i park); cukrownie, fabr. zapałek. A RANY [ąrań] János (1817—82), poeta węg., przedstawiciel klasycyzmu; mistrzowskie ballady, poematy: Toldii (trylogia), Śmierć Budy, ballady, wiersze liryczne. ARANŻOWANIE [fr.J: 1) organizowanie, inicjowanie imprezy; 2) muz. ułożenie utworu na inne instrumenty niż pierwotnie był napisany. Zob. też transkrypcja. ARA PACIS AUGUSTAE, ołtarz pokoju wzniesiony w 9 r. w Rzymie dla uczczenia szczęśliwego powrotu z wojny cesarza Augusta; wspaniały zabytek sztuki rzym., wznoszący się na podbudowie ze schodów, otoczony murem zdobionym płaskorzeźbioną dekoracją. ARAPAIMA, Arapaima gig as, ryba z rzędu śledziokształtnych; dł. do 4,5 m; Amazonka i Gujana; mięso b. 	smaczne; ceniona w rybołówstwie. ARAQUAIA, rz. w Brazylii, 1. dopływ rz. Tocantins; dł. 2200 km; źródła w Mato Grosso; żeglowna ok. 1000 km w górnym i środk. biegu; w dolnym liczne progi. ARARAT, rozległy wygasły wulkan na Wyz. Armeńskiej, w pn.-wsch. Turcji; składa się z dwóch stożków: Małego A. (3914 m) i Wielkiego A. (5156 m); wieczne śniegi, krótkie lodowce; dzikie i pustynne stoki; pierwsze wejście 1829. — W St. Testamencie miejsce, w którym się zatrzymała arka Noego. ARAUKANCZYCY, lud indiański andyjskiej grupy jęz. w Chile i zach. Argentynie; dawniej zbieracze i myśliwi, obecnie rolnicy; walczac o wolność stawiali opór kolonizatorom prawie do końca XIX w.; ok. 200 tys. (1941). ARCHILOCH Z PAROS ARAUKARIA, igława, Araucaria excelsa — drzewo iglaste z rodziny araukariowatych; pochodzi ze strefy między zwrotnikowej; hodowana w doniczkach. ARAWAKOWIE, plemię Indian grupy jęz. arawak, rozprzestrzenionej niegdyś od Andów po Florydę; obecnie rozsiani gł. w pn. dorzeczu Amazonki i Orinoko. ARBA [arab.], wysoki dwukołowy, 0 ruchomej osi wóz, z krytym wasągiem, rozpowszechniony w Azji Srodk. 1 Mn.; również Arba czterokołowy długi wóz używany na Kaukazie i Ukrainie. ARBITER [łac.]: 1) znawca; 2) sędzia polubowny wyznaczony przez stronę prowadzącą spór; a. e lega ntiarum, mistrz wytwomości, wzór dobrego smaku, wyrocznia w sprawach mody. ARBITRAŻ [fr.J, postępowanie rozjemcze, polubowne, sąd w tym postępowaniu; a. gospodarczy, w krajach socjalist. instytucja rozstrzygająca kwestie sporne wynikłe w toku transakcji zawieranych między przedsiębiorstwami i organizacjami gospod. Organami a. g. w Polsce są Główna Komisja i okręg, komisje arbitraż.; a. międzynarodowy, rozstrzygnięcie sporu między dwoma państwami przez państwo trzecie lub przez specjalny trybunał; przekazanie sporu na drogę a. wymaga zgody stron; od 1899 istnieje w Hadze stały Trybunał Rozjemczy. ARBITRAŻ WALUTOWY, operacja giełdowa polegająca na wykorzystaniu różnicy kursów dewiz na różnych rynkach. ARBORETUM [lac.J, doświadczalny teren leśny, zadrzewiony gatunkami egzotycznymi; służy do badania warunków i wyników aklimatyzacji. ARBUZ -►kawon. arc cos, arcus cosinus —funcja odwrotna. arc ctg, arcus cotangens -►funkcja odwrotna. ARCHAIK [gr.] (era archaiczna), najstarsza era dziejów Ziemi. Zob. też stratygrafia (tabela). ARCHAIZACJA [gr.], świadoma stylizacja lub naśladowanie form piast., lit. itp., używanych w przeszłości. ARCHAIZM, forma gramatyczna, składnia zdania lub wyraz zachowujące postać albo znaczenie właściwe minionej epoce rozwoju danego języka; a. występują w języku lit. pięknej, stosowane w celach stylizacyjnych, i w gwarach. ARCHANGIELSK, m. obw. w RFSRR (pn. eur. część), port u ujścia Dwiny do M. Białego; 238 000 mieszk. (1956); przemysł: drzewny, rybny, stoczn.; eksport drewna do Europy zach. ARCHEGONIUM -rodnia. ARCHEOLOGIA [gr.J, prehistoria — nauka historyczna; bada dzieje społeczeństw pierwotnych i wczesnoklasowych na podstawie prac wykopaliskowych na stanowiskach osadniczych i kultowych. ARCHEOPTERYKS, kości gołębia; odznaczał się cech ptasimi (pióra, przednie kończyny przekształcone w skrzydła), jak i gadzimi (ogon z ok. 20 dwuwklęslych kręgów, brak rogowego dzioba, szczęki z zębami, trzy palce kończyny przedniej wolne, z pazurami); lot zapewne ślizgowy, umożliwiający szybowanie z gałęzi na gałąź; żywił się owocami. ARCHESPOR: a. męski, tkanka twórcza roślin nasiennych wytwarzająca w —pylnikach ziarna pyłku: a. żeński, tkanka twórcza roślin nasiennych wytwarzająca w —zalążkach woreczki zalążkowe. ARCHETTI Jan Andrzej (1731—1805), arcybiskup chalcedoński; 1776—83 nuncjusz papieski w Polsce; inspirator obalenia Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego. ARCHIDIECEZJA [gr.], okręg kość. obejmujący kilka diecezji, na którego czele stoi arcybiskup. ARCHIJEREJ [gr.], arcybiskup w kościele prawosławnym ARCHILOCH Z PAROS (VII w. p. n. e.), pierwszy gr. poeta-jambograf; jego —jamby (zw. tak od zaArcheopteryks Archaeopleryx, praptak wielechami zarówno typowo  ARCHIMANDRYTA 40 stosowanej w nich miary wierszowej) cechowały: ironia, zjadliwość i szczerość granicząca w pojęciu współczesnych z cynizmem; elegie i hymny. ARCHIMANDRYTA [gr.], w kościele prawosł. przełożony większego klasztoru; także tytuł wyższych duchownych. ARCHIMEDES (ok. 287 — ok. 212 p. n. e.), znakomity fizyk i matematyk gr.; zajmował się mechaniką, hydrostatyką i optyką; z dzieł mat. napisał m. in. traktat o kuli i spiralach; pierwszy podał przybliżoną wartość liczby n : s — < x < 3 —; prekursor 71 70 rachunku całkowego. Zabity przez Rzymian po zdobyciu Svrakuz. ARCHIMEDESA PRAWO: na ciało zanurzone w cieczy wywierana jest przez nią siła skierowana pionowo ku górze, liczbowo równa ciężarowi wypartej przez to ciało cieczy; wskutek tego ciężar ciała pozornie ulega zmniej- Archimedes szeniu. ARCHIPELAG [gr.], grupa wysp leżących w niewielkiej odległości od siebie, stanowiąca pewną całość; początkowo nazwa stosowana tylko do wysp na M. Egejskim. Zob. też Egejski Archipelag. ARCHITEKTURA [gr.], sztuka i umiejętność wznoszenia budowli; w odróżnieniu od budownictwa mającego tylko charakter wiedzy techn.-prakt., w a. jako sztuce istotny jest czynnik artyst. kształtowania dzieł przez wybitnych, nieraz genialnych twórców (np. Bramante, Palladio); wraz z rzeźbą i malarstwem a. jest jedną z trzech najważniejszych sztuk piast., odgrywającą ogromną rolę od starożytności do czasów nam współczesnych; te trzy sztuki występują też często w powiązaniu z sobą w ozdabianiu budowli; ze względu na funkcję budowli rozróżniamy a. kultową (sakralną) i świecką (obronną, mieszkalną, m. in. pałacową); ze względu na przynależność do określonego typu osiedli ludzkich — miejską i wiejską; wg materiału budowl. dzielimy a. na kamienną (wśród niej ceglaną), drewnianą, żelazo-betonową itp.; w podziale na poszczególne style rozróżniamy a.: romańską, gotycką, renesansową, barokową itp.; odpowiednio do epok hist.: antyczną, średniowieczną, renesansową, współczesną itp.; a. wnętrz, dekoracje i wyposażenie wnętrza; obejmuje artyst. opracowanie wnętrza (ścian, sufitów, podłóg, sprzętów), w którym rolę odgrywać mogą także dzieła sztuki oraz przedmioty rzemiosła artystycznego. ARCHITRAW, epistyl [gr.-łac.] — w arch. klasycznej najniższa część belkowania w formie gładkiej lub zdobionej belki kamiennej spoczywającej na głowicach kolumn. Zob. też porządek architektoniczny. ARCHIWUM [gr.]: 1) instytucja powołana do gromadzenia, opracowywania i udostępniania akt dawnych; 2) zbiór akt i dokumentów urzędowych lub prywatnych nie mających już wartości użytkowej, ale zasługujących na zachowanie: 3) tytuł niektórych ciągłych wydawnictw naukowych. ARCHIWUM KORONNE, poi. archiwum król. i państw., utworzone w XIV w. jako wydzielona część skarbca król. na Wawelu; od pocz. XVH w. tworzyło się osobne a. k. warszawskie; 1765 oba połączone w Warszawie. ARCHONCI [gr], najwyżsi urzędnicy w Atenach zajmujący się gł. sądownictwem; po roku urzędowania wchodzili w skład areopagu. ARCICHOWSKI Artiemij W. (ur. 1902), archeolog radź.; badacz Nowogrodu Wielkiego. ARCISZEWSKI: 1) Krzysztof (1592—1656), gen. artylerii koronnej; arianin; jako admirał floty hol. wsławił się w wyprawach brazylijskich; od 1646 organizator artylerii poi. i budowniczy arsenałów; 2) Tomasz (1877—1955), prawicowy działacz PPS, 1905—07 jeden z kierowników Wydziału Bojowego PPS, 1914—16 w Legionach, 1918 min. poczt w gabinecie Moraczewskiego, poseł na sejm, 1939—44 jeden z przywódców WRN, 1944—45 premier emigracyjnego „rządu“ poi. w Londynie. ARCOLE, m., prow. Werona w pn. Włoszech; 1796 klęska Austriaków zadana im przez Napoleona Bonaparte, który osobiście poprowadził grenadierów na broniony silnie most. ARCOSOLIUM [łac.], starochrześc. (III—IV w.) grobowiec ścienny w katakumbach i bazylikach, zwykle zdobiony malowidłami lub mozaiką. arc sin, arcus sinus -»-funkcja odwrotna. ARCT Michał (1840—1916), księgarz i wydawca; założyciel zasłużonej firmy wydawn. w Warszawie (1887—1949). arc tg, arcus tangens —funkcja odwrotna. ARCTOWSKI Henryk (1871—1958), geofizyk i geograf, prof. Uniw. Lw., uczestnik belg. wyprawy antarktycznej 1898—99. Zob. też Gerlache A. ARCYBASZEW Michaił P. (1878—1927), pisarz ros., naturalista, przedstawiciel dekadencji lit. pocz. XX w.; po rewolucji 1917 emigrował; jego proza jest skrajnie pesymistyczna, przepojona opisami złych ludzkich instynktów i erotyką; Sanin. ARCYBISKUP -metropolita. ARCYDZIĘGIEL UTWÓR, Archaneelica officinaIts, dwuletnia roślina z rodziny —baldaszkowatych; łodygi grube, dęte, do 1,5 m wys., kwiaty żółtawe lub zielonawe; w Polsce — Sudety i Karpaty (skały, brzegi potoków), czasem na niżu; w korzeniu olejki eteryczne o silnym zapachu; leczniczy. ARCYKSIĄ2Ę, tytuł nadany —Złotą Bullą 1356 niektórym książętom niem.; od 1438 używany wyłącznie przez członków domu austr. Habsburgów. ARDEN, koń pośpiesznoroboczy; a. górski pochodzi od nizinnego konia leśnego przekrzyżowancgo z krwią arabów; dawny koń jazdy fr. (Turenne’a i NaSna); b. wytrzymały; po wojnach napoleońskich owany z ciężkimi belgami i fryzami, przez co ł na wadze. ARDENNY (Ardeny), górzysto-wyżynny obszar w pd. Belgii, częściowo pn. Francji i zach. Luksemburgu, zach. przedłużenie Nadreńskich Gór Łupkowych; wys. do 669 m; bogate złoża węgla, rudy żelaza, ołowiu i cynku. — Rejon przegranej przez Francuzów bitwy w I wojnie świat, (sierpień 1914) oraz nieudanej kontrofensywy niem. w II wojnie świat, (grudzień 1944). AREAŁ [lac.], powierzchnia, obszar. _ A REBOURS [fr. arebu:r], na odwrót, na opak. ARELAT [aróla], nazwa królestwa Burgundii od stolicy Arles (rzym. Arela tum). ARENA [łac.], w staroż. teatrze lub cyrku rzym. kolisty, wysypany piaskiem plac, na którym odbywały się zapasy, walki gladiatorów, popisy gimnast. itd.; dziś tylko w cyrku. ARENDA [łac.], dzierżawa terminowa lub ARENDARZ, od XVIII w. nazwa dzierżawcy karczmy lub młyna. tí ► ARENSKI Anton S. (1861—1906), kompozytor ros.; pozostawał pod wpływem P. Czajkowskiego; opery, symfonie, utwory kamer., fortep., pieśni. AREOMETR [gr.], densymetr — przyrząd do pomiaru gęstości cieczy; rurka z podziałką, obciążona, zanurzająca się tym głębiej, im mniejsza jest gęstość cieczy; a. zaopatrzone w odpowiednie skale służą również do pomiaru zawartości w cieczy pewnych składników, np. alkoholu (alkoholomierze), cukru Areo(cukromierze) itp. metr AREOPAG [gr.]: 1) wzgórze Aresa w staroż. Atenach; 2) rada w Atenach, zw. tak od miejsca obrad; powołana gł. do rozstrzygania spraw karnych; 3) 	dziś potocznie zespół ludzi o dużym autorytecie, orzekający w danej sprawie. AREQUIPA, m. w pd. Peru; 100 500 mieszk. (1952); zabytki arch. kolonialnej; uniwersytet; gł. ośrodek handl. pd. Peru; przemysł włókien., skórz.; stacja kolejowa. ÁRES, mit. gr. bóg wojny dzikiej i okrutnej, syn Zeusa i Hery; mit. rzym. Mars. ARESZT [łac.]: 1) kara pozbawienia wolności; 2) 	miejsce odbywania kary; 3) pozbawienie wolności jako środek zapobiegający uchylaniu się od sądu, stosowane wobec podejrzanego o popełnienie przestępstwa (a. tymczasowy); 4) zajęcie rzeczy lub nieruchomości na mocy wyroku sądowego dla zabezpieczenia roszczeń. ARETINO Pietro (1492—1556), pisarz wł., głośny z bezkompromisowych satyT, nazwany „biczem ksią¥  41 ARIOSTO żąt"; prócz Listów (4 księgi) ogłosił dialogi, komedie, poezje różnej treści. ARETUZA, mit. gr. nimfa z orszaku Artemidy; w ucieczce przed bogiem rzeki Alfejosem (Peloponez) została przez boginię zamieniona w źródło, które wytrysnęło na wyspie Ortygii koło Syrakuz (Sycylia). AREZZO Guido d* -►Guido d’Arezzo. ARGELANDER Friedrich Wilhelm August (1799— 1875), astronom niem ; wynalazł metodę obserwacji gwiazd zmiennych; opracował katalog 324 198 gwiazd północnego nieba. ARGENTAN, stop o składzie podobnym do -«-nowego srebra. ARGENTEUIL [arżatój], przedmieście Paryża; 63 300 mieszk. (1954); przemysł metalurg.; warzywnictwo. ARGENTOMETRIA [lac.-gr.], jedna z metod stosowanych w chem. analizie -►objętościowej; polega na zastosowaniu do miareczkowania mianowanego roztworu azotanu srebra AgNO.ą, który z jonami chloru, bromu i jodu daje praktycznie nierozpuszczalne osady. ARGENTYNA, rep. federalna w Ameryce Pd. nad pd. Atlantykiem; 2 808 602 km2, 19 111 500 mieszk. (1955), prawie wyłącznie eur. pochodzenia (Kreole, Hiszpanie, Włosi), Indianie zostali niemal doszczętnie wytępieni; przeważnie katolicy; język hiszp.; stoi. Buenos Aires. Warunki naturalne: we wsch. A. w dorzeszu Paragwaju — Parany — La Platy rozległe niziny wznoszące się ku zach.; na zach. wyżyna podandyjska z pasmami niewysokich gór i Andy wraz z wyż. Atacama na pn.-zach.; na pd. Wyż. Patagońska; w pn. części n-iziny (Gran Chaco) klimat zwrotnik, (lasy, sawanna), w pd. (Pampa) umiark., ciepły (trawiaste stepy); ku zach. opady maleją (suche, półpustynne stepy, na wyż. Atacama wysokogórska pustynia); na chłodnej Wyż. Patagońskiej stepy i pólpustynia. Gospodarka: gł. gałęzią jest uprawa roli i hod. bydła, skoncentrowane gł. w Pampie, dostarczające na rynki świat, wielkich ilości pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, siemienia lnianego, słonecznika, mięsa mroź., konserw, skór; poza tym uprawa bawełny, trzciny cukr., winorośli; zbiór yerba matę; produkcja garbnika drzewn. —kwebracho; w Patagonii i Ziemi Ognistej rozwinięta hod. owiec; przemysł (gł. w Buenos Aires i w Pampie) silniej rozwinięty w gałęziach eksport, (rzeźnie, fabr. konserw, młyny, garbarnie), słabiej na użytek krajowy (włókien., maszyn., metal., cukrown., winny i in.). Zasoby surowców miner, słabo zbadane; rudy metali nieżel. i rzadkich w Andach; ropa naft. w Patagonii i podgórzu Andów; brak węgla; gł. m.: Rosario, Santa Fó, La Plata, Bahia Blanca, Córdoba, Tucuman, Mendoza. Ustrój: republika związkowa, konstytucja z 1949; parlament federalny dwuizbowy (Senat i Izba Deputowanych); prezydent wybierany na 6 lat. His-toria: po odkryciu 1512 przez Portugalczyków ujścia rz. La Plata, od 1525 silna kolonizacja hiszp.; od 1776 wicekrólestwo hiszp. (łącznie z Boliwią, Urugwajem i Paragwajem); 1816 w wyniku walk wyzwoleńczych proklamowanie niepodległości ..Zjednoczonych Prowincji La Płata“; od 1826 republika feder. Argentyna; 1845—76 wojny z sąsiednimi państwami: neutralność w I wojnie świat., podczas II wojny stanowisko przyjazne wobec państw „osi“ (formalne wypowiedzenie wojny Niemcom w marcu 1945); 1946—85 dyktatura prez. Perona, obalona przez pucz wojskowy, przy poparciu ze strony katol. i liberalnej opozycji. Tabl. 6. ARGENTYŃSKA LITERATURA -Ameryki Łacińskiej literatura. ARGENTYT, nieprzezroczysty, ołowianoszary minera! o połysku metalicznym; siarczek srebra; ważny kruszec srebra ARGIWOWIE: 1) mieszkańcy staroż. m. Argos; 2) w poezji gr. nazwa oznaczająca często Greków. ARGO —Argonauci. ARGOLIDA, kraina w pn.-wsch. Peloponezie (Grecja); bezleśna, brak wody. — W okresie —egejskiej kultury ważny ośrodek cywilizacji (Mykeny, Tyryns); gł. m. Argos. ARGON Ar, argonium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 18: gaz szlachetny; występuje w powietrzu (1,3'/«); używany do wypełniania żarówek o wysokiej mocy. rur jarzeniowych (reklamy świetlne). ARGONAUCI, mit. gr. 50 bohaterów gr. (m. in. Herkules, Tezeusz, Kastor i Polluks), którzy na statku Argo („Szybki“) pod wodzą —Jazona wyprawili się do Kolchidy (nad M. Czarnym) po złote runo czarodziejskiego baranka. Zob. też Medea. ARGONAUTA —żeglarek. ARGONNY, pasmo wzniesień w pn.-wsch. Francji między Szampanią a Lotaryngią; zbudowane z piaskowców; wys. do 357 m; tereny bagienne. ARGOS, m w Grecji (Peloponez): 14 080 mieszk. (1951); w starożytności m. Argolidy; w okresie mykeńskim gród warowny; wg Iliady siedziba Agamemnona. ARGOT [fr. argo], pierwotnie gwara środowisk przestępczych, następnie ściśle określonych grup społ., np. artystycznych, rzemieślniczych, uczniowskich, odznaczająca się specjalnym słownictwem. Zob. też żargon. ARGUMENT: 1) fakt lub twierdzenie, które służy do uzasadnienia twierdzenia, przesłanka w rozumowaniu; 2) mat. a. funkcji, zmienna niezależna (—funkcja); a. liczby zespolonej a + bi = r (cos <p + + i sintp), kąt <p. ARGUŃ, rz. w Syberii Wsch., dł. 1257 km; wypływa pod nazwą Chajlar z pn. stoków W. Chinganu; górny bieg w Chinach; wraz z rz. Szylką tworzy Amur. ARGUS, Argusianus argus, ptak z rzędu —kuraków; brązoworudy, z licznymi „okami“ na piórach skrzydeł (samce); zamieszkuje lasy Malakki, Sumatry i Borneo; dł. 180 cm, w tvm 120 cm ogon; samiec efektownie tokuje. ARGUS, mit. gr. olbrzym 0 100 wiecznie czuwających oczach (stąd „argusowe oczy“), strażnik przemienionej w krowę —Io; wysłany jej na pomoc Hermes zabił go, uśpiwszy przedtem opowiadaniem bajek (wg innej wersji grą na flecie); oczy jego przeniosła Hera na ogon pawia. ARHUS, m. i port w Danii (wsch. Jutlandia); 118 700 mieszk. (1955); uniwersytet, biskupstwo protest.; katedra z XIII w.; przemysł; metalurg., chem., tłuszcz., tytoń.; stocznie. ARIA jwł.], utwór muz. na głos solowy z akompaniamentem, zwykle fragment opery, oratorium, kantaty; złożony zasadniczo z 2 (wolna i szybka) lub 3 części; także solowy utwór instrument, naśladujący a. wokalną (np. w suicie). ARIADNA, mit. gr. córka króla Krety Minosa; obdarzyła —Tezeusza kłębkiem nici („nitka Ariadny“), dzięki któremu, po zabiciu —Minotaura, łatwo odnalazł powrotną drogę z —Labiryntu; porzucona przez Tezeusza poślubiła boga Dionizosa. ARIANIE, antytrynitarze — zwolennicy doktryny Ariusza (IV w n. e.) uznanej przez kościół kat. za herezję, przeciwstawiającej wierze w Trójcę św. wiarę w jednego Boga; Chrystusa uważali nie za Boga, lecz za doskonałego człowieka. W XVI i XVII w. arianami (Braćmi Polskimi lub socynianami) nazywano lewe skrzydło reformacji w Polsce, które występowało w obronie chłopów przeciw wyzyskowi feud., a w filozofii dawało wyraz tendencjom racjonalist. i materialist. (np. Szymon Budny, Wolzogen). Poprzez wydaną w Amsterdamie „Bibliotekę Braci Polskich“ (Bibliolheca Fratrum Polonorum, 1656), obejmującą najważniejsze dzieła poi. arian, wywarli poważny wpływ na najbardziej postępowych myślicieli Zachodu, m. in. na B. Spinozę i j. Locke’a. ARICA, m. portowe w pn. Chile; 18 900 mieszk. (1952); wywóz metali nieżel. z Boliwii (kolej do La Paz) oraz saletry z Chile. ARIEL [hebr.]: 1) imię biblijne, oznaczające „Lwa Boga“; symboliczna nazwa Jeruzalem; 2) duch powietrza w Burzy Szekspira; 3) astr. nazwa pierwszego księżvca Urana. ARIERGARDA -straż (tylna). AR1ETTA (wł |, mała aria. ARION Z LESBOS (VII w. p.n.e.), słynny śpiewak 1 muzyk gr.; uchodzi! za twórcę poezji dytyrambicznej; wg legendy delfiny, oczarowane jego muzyką, uratowały go, kiedy został rzucony przez korsarzy w morze. ARIOSO [wł.], śpiewny fragment —recytatywu, a także utworu wokalnego lub instrumentalnego. ARIOSTO Lodovico (1474—1533), najznakomitszy poeta Renesansu wł.; poza gł. swym dziełem, Orland Argus  A RIO WIST 42 L. Ariosto szalony, poet, epopei o przygodach rycerskich, zostawił wiersze liryczne, 5 komedyj i Satyry w tonie osobistej gawędy. AR10WIST (I w. p. n. e.), wódz germ. Swebów nad górnym Renem; wezwany przez Sekwanów przeciw Eduom pokonał ich, lecz osiadł w kraju Sekwa- ' nów (dziś. Alzacja); zwy- ' ciężony w 58 przez Cezara wrócił na dawne tereny. ARIS Mustafa (ur. 1916), przywódca robotników libańskich, działacz Świat Federacji Zw. Zaw., bojownik o niepodległość Libanu. ARIUSZ Z ALEKSANDRII (ok. 270—336), twórca doktryny zaprzeczającej boskości Chrystusa, potępionej na soborze nicejskim. Zob. też arianie. ARIZONA (Ariz), stan w USA; 294 900 km2, 750 000 mieszk. (1950), w tym 65700 Indian; stoi. Phoenix (106 800 mieszk. 1950); teren górski i wyżynny, przecięty wąwozem rz. -►Kolorado; duże obszary pustynne i stepowe; wielkie zapory wodne: Roosevelt-Dam i Hoover-Dam; rolnictwo różnorodne i intensywne (stosowane sztuczne nawadnianie): bawełna, alfalfa, pszenica, buraki cukr., słodkie ziemniaki, pomarańcze, oliwki, nawet daktyle; gł. gałęzią hodowla; górnictwo na wielką skalę; rudy miedzi (jedna z największych kopalni w świecie), wolframu, molibdenu, wanadu; złoto i srebro. ARKA [łac.]: 1) korab, czyli statek Noego; 2) a. przymierza, skrzynia w świątyni Salomona, zawierająca tablice Mojżesza; 3) -►Aron Hakodesz. ARKADA [w!.], łuk wspierający się na dwóch kolumnach lub filarach. ARKADIA: 1) górzysta kraina w centr. części Peloponezu (Grecja); najwyższy szczyt Killini (2374 m); w kotlinach rolnictwo, w górach hodowla. — Opiewana przez poetów rzym. jako kraina szczęśliwych pasterzy; stąd tzw. „pejzaż arkadyjski“ modny w sztuce XVII i XVIII w.; 2) A. nazwa sentymentalno-romant. parku krajobrazowego, zał. w pobliżu Nieborowa na przełomie XVIII i XIX w. przez Helenę Radziwilłową; dziś także nazwa pobliskiej wsi (pow. łowicki, woj. łódzkie). ARKAN [tur.-tat.] sznur zakończony pętlą, używany przez ludy pasterskie i koczownicze (Tatarzy, Kozacy) do łapania zwierząt lub ludzi. Zob. też lasso. ARKANSAS [ąrkansas]: 1) rz. w USA, pr. dopływ Mississippi; dl. 2410 km, dorzecze 470 000 km*; źródła w G. Skalistych; żeglowna 100 km; wykorzystywana do nawodnień; 2) (Ark), stan w USA, 137 518 km*, 1 909 500 mieszk. (1950), Murzyni 22*/«; stoi. Little Rock (101 300 mieszk. 1950); żyzna nizina nad Mississippi przecięta rz. Arkansas; pn.-zach. obszary górzyste; uprawa bawełny; bogate złoża boksytów (95*/« wydobycia USA). ARKATURA [fr.], rząd arkad występujących jako motyw dekoracyjny w formie fryzu. ARKEBUZ (arkabuz) [fr.], jeden z pierwszych typów ręcznej broni palnej; używany powszechnie w Europie w XVI w., przed wprowadzeniem -►muszkietu. Arkada Arkebuz ARKONA, gród na wyspie Ranie (dziś Rugia), ze świątynią Światowida, zburzoną przez Duńczyków 1168. ARKOZA, skała osadowa zbliżona do gruboziarnistego piaskowca, zawierająca dużą ilość skaleni. ARKTUR, a Bootis, gwiazda zerowej wielkości w gwiazdozbiorze Wolarza. ARKTYCZNA RASA, składnik żółtej odmiany człowieka; niskorosły długoglowiec o żóltawobrunatnej lub żółtawośniadej skórze oraz ciemnych oczach i włosach; twarz wąska, o masywnej żuchwie, nos b. wą¬ ski; budowa krępa z tendencją do otyłości, uwłosienie słabe; charakterystyczny składnik Eskimosów, sięga swymi wpływami daleko w głąb Azji, w Ameryce po Ziemię Ognistą. Tabl. 25. ARKTYCZNA ROŚLINNOŚĆ, rośliny podbiegunowe i wysokogórskie o karłowatym wzroście i krótkim okresie wegetacji w temperaturze do +10° przy dużej wilgotności; np. karłowate brzozy, wierzbv. ARKTYCZNE MORZE -Lodowaty Ocean Północny. ARKTYKA, obszar wokół Bieguna Pn., ok. 25 min km*, w tym 15 min km* zajmują Oc. Lodowaty Północny i morza arktyczne w znacznej części pokryte f>rzez lody, pozostałą pow. stanowią wyspy: Grenandia, Kanadyjski Archip. Arktyczny, Wyspy Nowo-Syberyjskie, Ziemia Północna, Nowa Ziemia, Spitsbergen i in. oraz pn. wybrzeża Europy, Ameryki i Azji; poszczególne sektory A. należą do ZSRR, USA, Kanady, Danii i Norwegii; klimat b. zimny, wietrzny; śr. temp. stycznia —40°, lipca ok. 0°C; opady śnieżne; roślinność uboga: mchy, porosty, nieliczne gatunki kwiatowe —tundra; fauna bogata: liczne gatunki ryb i ptaków, ponadto białe niedźwiedzie, renifery, lisy, wilki, wieloryby, foki, delfiny i in.; z bogactw miner.: węgiel kamienny na Grenlandii i Spitsbergenie, ropa naftowa na piw. Tajmyr (ZSRR), złoto na Alasce, rudy uranowe w Kanadzie i in. Liczne stacje badawcze, gł. meteorologiczne. Tabl. 118—134. ARKUSZ, płat papieru, blachy itp.; a. drukarski, zadrukowana powierzchnia jednej strony arkusza papieru, zawierająca 16, 8 lub 4 stronice, zależnie od formatu książki czy też czasopisma; a. wydawniczy, jednostka miary służąca do obliczenia objętości dzieła, w Polsce równa 40 000 znaków druk. albo 700 liniom wierszy w poezji, albo 3000 cm* ilustracji (map, wykresów itp.). ARK WRIGHT [ą:krajt] Richard (1732—92), ang. wynalazca udoskonalonego krosna tkackiego, do którego zastosował napęd wodny; wprowadzenie krosna A. zapoczątkowało rozwój przemysłu włókienniczego. ARLBERG, przełęcz w Alpach Austr.; wys. 1802 m; dział wodny między dorzeczem Renu i Dunaju; znaczenie komunikacyjne. ARLBERG TUNEL, w Austrii pod przełęczą Arlberg (1802 m); 10 km; na linii kol. Innsbruk — Feldkiren. ARLEKIN [wł.]: 1) jedna z najpopularniejszych postaci z — commedia dell’arte, sprytny i kochliwy służący, zwykle w pstrym stroju pajaca i czarnej masce; w licznych transpozycjach występuje również w późniejszych utworach lit.; 2) pajac, błazen. ARLES [arl], m. w pd. Francji (Prowansja); 37 400 mieszk. (1954); port na Rodanie; ruiny rzym. (cyrk, teatr); produkcja wina. ARMADA [hiszp.], siła zbrojna, flota wojenna; a. niezwyciężona, flota wystawiona przeciw Anglii przez Filipa II, króla Hiszpanii; 1588 zniszczona przez burzę u brzegów Anglii. ARMARIA, almaria [łac.]: 1) schowek w murze na broń w średniow. zamkach lub na cenne przedmioty w kościołach; 2) kościelna szafa ścienna do przechowywania relikwii i sprzętu liturgicznego; 3) 	staropol. określenie szafy, skrzyni lub kredensu. ARMATA [łac.], działo o płaskim torze pocisku, stosunkowo długiej lufie i silnym ładunku prochu, co pozwala na osiąganie dużej aonośności (do 40 km i więcej). ARMATOR, osoba fiz. lub prawna prowadząca eksploatację statku własnego lub będącego cudzą własnością; ważniejsi armatorzy poi.: Polskie Linie Oceaniczne. Polska Żegluga Morska, Żegluga na Wiśle, Polska Żegluga Przybrzeżna. ARMATURA [łac.]: 1) szt. piast, metalowa albo drewniana konstrukcja wiążąca lub wzmacniająca czę 43 ści rzeźby, witrażu; 2) bud. —żelbet; 3) bud. masz. zespół pomocniczych elementów maszyny lub urządzenia (np. zawory, przyrządy pomiar.); a. kotła —osprzęt (kotła). ARMA WIR, m. w Ros. FSRR (Kraj Krasnodarski) nad Kubaniem; 102 000 micszk. (1956); przemysł spoż.; fabr. maszyn rolniczych. ARMCO-ŻELAZO, gatunek technicznie czystego żelaza o małej zawartości domieszek (0,15“/i), odznaczający się dużą ciągliwością i odpornością na korozję. ARMENIA, Armeńska SRR, rep. związk. ZSRR w pd. części Zakaukazia; 29 800 km2, 1600 000 mieszk. (1956); stoi. Erewan; ok. 90*/» pow. leży na wys. ponad 1000 m; najwyższe wzniesienie Aragac 4095 m; urodzajne gleby wulkan.; rzeka Araks i jej 1. 	dopływ Razdan (Zanga) mają duże zasoby energii wodnej; jez. Sewan; klimat kontynent., suchy. Ludność: Ormianie (83°/o), Azerbajdżanie, Rosjanie; ludność miejska 28,6o/» (1939); gl. m.: Leninakan, Kirowakan; rolnictwo korzysta w 50°/o ze sztuczn. nawadniania; uprawa: pszenicy, jęczmienia, bawełny, tytoniu, buraka cukr., winorośli; sadownictwo; hod. jedwabnika; w górach hod. bydła rog., owiec; wielkie budownictwo hydroenerget.; kaskada elektrowni wodnej na rz. Razdan; wydobycie rud miedzi (Aławerdy, Kafan), huta miedzi (Aławerdy); przemysł: chcm. (m. in. kauczuk syntet., masy piast., nawozy sztuczne), maszyn, (gł. w Erewanie), włókien., spoż., winiarski; produkcja materiałów budowl. (marmury, tufy wulkan., pumeks). — Zob. też ZSRR. Historia: Zamieszkała od VII w. p. n. e. przez ludność indoeurop.; A. wchodziła w starożytności w skład Medii, perskiej monarchii i Syrii; po upadku Seleucydów powstały tu 2 państwa: Wielka A. (okres świetności za Tigranesa II) i Mała A.; kolejno uległy państwu rzym.; w III w. chrystianizacja; w końcu IV w. Wielka A. została podzielona między Persję i Bizancjum; w poi. VII w. zdobyli Małą A. Arabowie, pozostawiając miejscowych książąt; pod rządami dynastii Bagratydów (X w.) zdobyła niezależność, lecz już w XI w. uległa Seldżukom; w XIII w. całą A. podbili Mongołowie, tylko w Cylicji utrzymało sie do 1375 małoarmeńskie państewko, zał. przez uchodźców; w XVI w. A. przeszła pod panowanie Persji i Turcji; w XIX w. pn. część A. zajęła Rosja: 1920 powstała tu republika rad, która 1922 weszła (razem z Cruzją i Azerbajdżanem) w skład Federacji Zakaukaskiej i wraz z nią do ZSRR; od 1936 — samodzielna republika związkowa ZSRR. ARMENOIDALNA RASA. składnik białej odmiany człowieka; przeważnie średniorosły, niezbyt śniadoskóry, ciemnooki i ciemnowłosy krótkoglowiec, o różnych proporcjach twarzy i b. wąskim, wypukłym lub garbatym nosie; budowa na ogół masywna, często z tendencją do otyłości, owłosienie obfite; centrum rozmieszczenia Azja Przednia, skąd penetruje na całą niemal Europę, na Azję Zach. i Indie. Tabl. 25. ARMEŃSKA LITERATURA. Wynalezienie alfabetu dostosowanego do języka arm., przypisywane M. Masztocowi (V w.), stwarza podstawę rozwoju piśmiennictwa arm. W V w., tzw. złotym, powstają przekłady gr. i syr. tekstów teolog., m. in. Biblii, oraz dzieła hist. (Éznik, Elizeusz). Okres walk (XII w.) gr.-arab. i gr.-pers. na terenie Armenii jest okresem upadku lit.; pod koniec XII w. następuje odrodzenie lit. — nawrót do języka klas., wzrost wpływu języka lud., rozwój twórczości lud., eposu i bajki (epos Dawid z Sassunu, dzieła Nersesa zw. Wdzięcznym). Do XVIII w. wskutek najazdów mong. i tatar, następuje okres upadku, kraj, kultura i literatura przedstawiają obraz ruiny. Dopiero zał. 1701 kongregacja mechitarystów otacza opieką literaturę klas. i pseudoklas.; od poł. XIX w. datuje się odrodzenie literatury i odnowienie języka lit., m. in. pod wpływem literatury ros. i fr. Okres nowoczesny otwiera powieściopisarz Ch. Abowian, jego działalność kontynuują Rafii, P. Prósz jan i A. Szirwanzade. Twórczość teatr, reprezentują: G. Sundukian i A. Szirwanzade, satyrę — A. Paronian, poezję — H. Howhannisjan, H. Tumanian i A. Isaakian. Poza Armenią radź. działają liczni pisarze armeńscy (np. W. Saroyan w USA). ARMEŃSKA SZTUKA. Armenia od IV do XIII w. jest ważnym ośrodkiem sztuki chrześc. o samodzielnym rozwoju. Architektura mimo sąsiedztwa Bizancjum rozwija się w sposób od niego niezależny, kształtując swoiste typy kościołów o charakterystycznych dachach stożkowych na bębnach kopuł, o pięk¬ ARNIKA nej dekoracji rzeźb, (kościoły w stolicy kraju, Ani; kościół Zwartnoc, poł. VII w.); kwitnie też malarstwo rękopisów (Ewangeliarz z Eczmiadzin, r. 989). Po podboju kraju przez Mongołów, a później Turków, powstają ośrodki rozwoju sztuki arm. w miastach obcych, gdzie osiedli Ormianie (np. Lwów); w XIX w. na a. s. coraz większy wpływ wywiera sztuka ros. Sztuka Armenii radź. (od 1920) rozwija się bardzo żywotnie w nawiązaniu do własnych tradycji; w architekturze reprezentuje ją A. Tamanian, w rzeźbie S. Stiepanian, w malarstwie M. Sarjan i D. Nalbandian. ARMEŃSKA WYŻYNA -Kaukaz Mały. ARMEŃSKI KOŚCIÓŁ, kościół gregoriański — zał. przez św. Grzegorza ok. 300 w Armenii; w V w. oderwał się od papiestwa; głową a. k. jest tzw. katolikos; niektóre odłamy a. k., np. w Polsce, zjednoczyły się z Rzymem (unijny kościół ormiański). ARMIA: 1) związek operacyjny wojsk o zmiennej ilości korpusów lub dywizji; 2) siły zbrojne państwa lub ich część — wojska lądowe. ARMIA KRAJOWA (AK), poi. konspiracyjna organizacja wojsk, podporządkowana rządowi emigracyjnemu w Londynie, utworzona w lutym 1942 w rezultacie przekształcenia Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i scalenia w jego ramach różnych organizacji; komendantami gl. byli: gen. S. Rowecki (pseud. Grot), gen. T. Komorowski (pseud. Bór), gen. L. Okulicki (pseud. Niedźwiadek). Rodzaje akcji bojowych: niszczenie linii komunik, i transportów, sabotaże gosp., odbijanie więźniów polit., likwidowanie funkcjonariuszy policji (np. szefa SS i policji dystryktu warsz. gen. Kutschery), partyzantka w Zamojskiem, Kieleckiem, na Wołyniu, Wileńszczyźnie; w zamierzeniu rządu emigr. i dowództwa AK — AK miała po wyzwoleniu kraju spod okupacji zapewnić objęcie władzy przez rządy burżuazyjne; zasięg akcji AK ograniczały tendencje antyradzieckie w dowództwie AK (—Antyk): 1944 dowództwo AK realizowało plan „Burza“, 1 VIII doprowadziło do wybuchu —powstania warsz. Rozwiązana rozkazem gen. Okulickiego z 19 I 1945. ARMIA LUDOWA (AL), poi. konspiracyjna organizacja wojsk, powołana przez Krajową Radę Narodową; pod kierownictwem PPR prowadziła walkę o wyzwolenie nar. i społ. Polski; powstała w styczniu 1944 jednocząc —Gwardię Ludową, Milicję RPPS (Lewicy) i współdziałając z niektórymi oddziałami —Batalionów Chłopskich; w skład dowództwa wchodzili F. Jóżwiak (pseud. Witold), M. Spychalski (pseud. Marek), M. Żymierski (pseud. Rola); szeroki ruch partyzancki AL wymierzony gł. przeciw komunikacjom okupanta we współdziałaniu z partyzantami radź. oraz z niektórymi oddziałami AK; większe bitwy w lecie 1944 w Lasach Lipskich, Janowskich i Puszczy Solskiej oraz w zimie 1944/1945 w Kieleckiem; odwetowe akcje (zamach na Cafó Club); w miarę wyzwalania kraju oddziały AL wchodziły w skład odrodzonego Wojska Polskiego. ARMIA ZBAWIENIA [Salvation Army], międzynar. chrześc. organizacja rei. i filantropijna, zał. w Londynie 1868 przez W. i C. Booth. ARMILLARNA SFERA —astrolabium. ARMINIUSZ (I w. p. n. e./I w. n.e.), wódz germ. Cherusków w powstaniu przeciw Rzymowi (7—9 n. e.); zadał ciężką klęskę Warusowi w Lesie Teutoburskim; 17 r. zamordowany przez współplemieńców lękających się jego dążeń do władzy. ARMINIZM, odłam protestantyzmu w Holandii, stworzony przez T. Arminiusza (1560—1609), głoszący bezwzględny fatalizm; dziś znany w Holandii jako remonstrantyzm. ARMIŃSKI Franciszek (1789—1848), zasłużony astronom, założyciel i pierwszy dyrektor obserwatorium astr. w Warszawie. ARMORYKANSKI MASYW, wyżyna na Płw. Bretońskim w pn.-zach. Francji; skały krystaliczne i osadowe; najwyższe wzniesienie Mont St. Michel (391 m); klimat wilgotny, rozległe łąki i pastwiska. ARMSTRONG [a:mstroń]: 1) Wiliam George (1810— 1900), inżynier ang. i przemysłowiec, wynalazca m. in. dźwigu hydraulicznego, 1854 konstruktor pierwszego działa odtylcowego; 2) Louis (ur. 1900), amer. muzyk jazzowy, Murzyn; kompozytor, trębacz i śpiewak. ARNAUCI —Albańczycy. ARNHEM, m. nad Renem we wsch. Holandii; 116 400 mieszk. (1955); stocznie, przemysł włókien.; węzeł kol. — Wrzesień 1944 aliancka operacja powietrzna z udziałem 1 poi. samodz. brygady spadochronowej pod dow. gen. S. Sosabowskiego. ARNIKA, pomurnik, kupalnik górski, Arnica montana — wieloletnia roślina lecznicza z rodziny zło ARNIM żonych; rośnie dziko na Podkarpaciu, również uprawiana. Tabl. XVI. ARNIM: 1) Achim von A. (1781—1831), niem. poeta romant.; powieści, nowele, liryki, dramaty; wydal z C. Brentano zbiór pieśni Des Knaben Wunderhom (Cudowny róg chłopca); 2) Bettina -►Brentano Bettina. ARNO, rz. we Włoszech Środk., dl. 248 km, źródła w Apeninach Pn.; uchodzi bagnistą deltą do M. Liguryjskiego; nad A. leżą Florencja i Piza. ARNOLD: 1) [a:nld]: Matthew (1822—88), poeta, pedagog i krytyk ang.; piętnował współcz. społeczeństwo za egoizm i zaściankowość, tworząc znane określenie ,,barbarzyńcy, filistyni i motłoch“; Culture and Anarchy (Kultura i anarchia); 2) Sta- Arnica nisław (ur. 1895), historyk poi. zajmu- montana jący się zagadnieniami społ.-gosp. i geografią hist.; od 1929 prof. Uniw. Warsz.; członek i sekretarz (od 1956) Wydziału I PAN; Władztwo biskupie na grodzie toolborskim w wieku XIII-, Geografia historyczna Polski. ARNOLD Z BRESCII (ok. 1100—55), lombardzW kaznodzieja lud., uczeń —Abelarda; żądał ubóstwa kościoła; przywódca lud. powstania w Rzymie; wydany przez cesarza Fryderyka I w ręce prefekta Rzymu został stracony. ARNOULD [arny] Sophie (1744—1803), gwiazda opery paryskiej; gromadziła w swoim salonie wybitnych twórców z II pol. XVIII w. ARNULFINGOW1E, ród frankoński, z którego pochodził -►Pepin z Heristalu; ich protoplastą był Arnulf (580—641), biskup z Metzu, święty katolicki. AROGANCJA [łac.J, zuchwałość, niegrzeczność; zachowanie nacechowane nadmierną pewnością siebie i lekceważeniem innych. AROMATYCZNE ROŚLINY, olejkodajne — zawierające olejki eteryczne; mają zastosowanie przy wyrobie leków, perfum, likierów i jako przyprawy spoZVWC7.6. AROMATYCZNE ZWIĄZKI, związki org., pochodne benzenu: nazwa ,,aromatyczne“ pochodzi od pierwszych poznanych związków tego typu, które odznaczały się przyjemnym, aromatycznym zapachem, nie jest to jednak ich cecha charakterystyczna; najważniejszym ich przedstawicielem jest benzen. ARON HAKODESZ [hebr.], arka-skrzynia, szafa lub wnęka ścienna bogato zdobiona, przeznaczona do przechowywania rodałów (zwojów tekstów liturgicznych) w bożnicy żydowskiej. ARONY —obrazkowate. ARPAD (IX—X w.), naczelnik madziarski; protoplasta dynastii Arpadów na Węgrzech, panującej 997—1301. A ARPEGGIO [wł., arpe- -ihj dżio], sposób wykonania - —j akordu polegający na gra- y I niu jego dźwięków nie jednocześnie, lecz w bardzo ' szybkim następstwie (jak Arpeggio na harfie). ARRAS [arą], m. w pn.-wsch. Francji (Flandria); 36 200 mieszk. (1954); ośrodek adm.: budowle średniow. (katedra); przemysł włókienniczy. ARRAS, tapiseria — jednostronna tkanina dekoracyjna, często przetykana złotą i srebrną nitką, z przedstawieniami figuralnymi, krajobrazowymi, zwierzęcymi, rzadziej ornamentalnymi, używana gł. do dekoracji ścian; nazwa pochodzi od m. Arras we Flandrii (dziś we Francji pn.-wsch.), słynnego w XVI w. ośrodka wyrobu tego typu tkanin, i obejmuje wyroby powstałe od średniowiecza do II pol. XVII w.; późniejsze tego rodzaju tkaniny nazywa się gobelinami od nazwy fr. manufaktury król. Manufacture Royale des Gobelins, zał. 1662; a. wawelskie, niezwykle cenny zbiór tkanin zgromadzonych w poł. XVI w. przez Zygmunta Augusta (w chwili jego śmierci liczył ok. 350 sztuk), wykonanych głównie w Brukseli; przedstawiały przede wszystkim sceny biblijne (Dzieje rajskie, Potop, Wieża Babel) i walki ze zwierzętami; do ostatniej wojny większość ocalałych a. znajdowała się na Wawelu; obecnie bezprawnie przetrzymywane są w Kanadzie, gdzie zdeponowane zostały 1940. Tabl. 69. ARRHENIUS [aręnjus] Svante (1859—1927), fizyk i chemik szwedz., twórca teorii dysocjacji elektrolitycznej. Nagroda Nobla 1903. ARRIANUS Flavius (ok. 95—180), historyk i pisarz gr., uczeń Epiktela; z jego dzieł historycznych Ana- 44 basis jest dotychczas ważnym źródłem wiadomości 0 panowaniu i podbojach Aleksandra Wielkiego. ARSACYDZI, dynastia królów partyjskich wywodząca się od Arszaka; panowała w Persji 250 p. n. e. — 226 n. e. ARSAMINOWY KWAS, p-aminofenyloarsenowy kwas — pochodna kwasu arsenowego; substancja wyjściowa dla wielu środków leczniczych (np. salwarsan). ARSEN As, arsenium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 33, o własnościach półmetalicznych; występuje w przyrodzie w postaci rodzimej oraz jako siarczki, tlenki i arsenki; związki jego znajdują zastosowanie w lecznictwie oraz jako środki owadobójcze; wszystkie połączenia a. są silnie trujące. ARSENAŁ [arab], zbrojownia — składnica broni, w szerszym znaczeniu wytwórnia broni; w Polsce pierwszy a. w Krakowie 1533. ARSENOPIRYT, nieprzezroczysty, szarawobiały minerał o połysku metalicznym; w jego skład wchodzi siarka, arsen i żelazo. ARSONWALIZACJA, sposób leczenia za pomocą prądu wysokiej częstotliwości (ok. 50 000 drgań na sek); stosowana gl. w kosmetyce. ARSZEN1K AS2O3, trójtlenek arsenu; silna trucizna; używany jako składnik preparatów owadobójczych, do odszczurzania, do konserwacji skór i preparatów zoologicznych, w małych dawkach jako wzmacniający środek leczniczy. ARSZYN [ros.], dawna ros. miara długości równa 71,12 cm. ARTAKSERKSES I, władca pers. z dynastii Achemenidów 465—425 p. n. e., znany z łagodnych rządów 1 pokojowej polityki. ARTAMONOW Michaił I. (ur. 1898), archeolog 1 muzeolog radź.; dyrektor Muzeum Ermitażu w Leningradzie. ARTEK, obóz sanatoryjny dla młodzieży i miasteczko pionierskie na Krymie, zał. 1925. ARTEL [tat.], zespół robotników podejmujący wspólnie jakąś pracę i pobierający wspólnie zapłatę za nią; a. rolny, powszechna w ZSRR forma rolnej spółdzielni prod, (kołchozu); ziemia, stanowiąca własność ogólnonarodową, jest przekazana na bezpłatne i bezterminowe użytkowanie, inne środki produkcji, jak maszyny rolnicze, inwentarz. zapasy ziarna siewnego, są własnością spółdzielczą; natomiast traktory i kombajny a. wypożycza odpłatnie z ośrodków maszynowych (MTS); podziału dochodów dokonuje się według ilości i jakości włożonei pracy; członkom a. r. przysługuje prawo posiadania działek przyzagrodowych. ARTEMIDA, gr. bogini nocy, księżyca, łowów, opiekunka dziewic i uroczystości weselnych; siostra Apollina; poświęcona jej była łania: mit. rzym. Diana. ARTERIA -»tętnica. ARTERIA KOMUNIKACYJNA, ulica lub droga o dużym nasileniu ruchu łącząca bezpośrednio dzielnice lub miasta. ARTERIOSKLEROZA, stwardnienie tętnic; -»miażdżyca. ARTES, grupa plastyków nowocz., zał. przez M. Włodarskiego we Lwowie 1932, związana z surrealizmem i abstrakcjonizmem (do grupy tej należeli m. in. A. Rimmer, J. Janisch, L. Lille). ARTES LIBERALES -»wyzwolone sztuki. ARTE VELDE Jakob van (ok. 1295—1345), przywódca flamandzkiej partii lud.; zginął w czasie powstania przeciwko Francuzom. ARTEZYJSKIE ŹRÓDŁO, naturalne miejsce samoczynnego wypływu wody gruntowej zamkniętej między warstwami nieprzepuszczalnymi i znajdującej się pod ciśnieniem hydrostatycznym; a. studnia, wypływ takiej wody przez wywiercony otwór; występuje zwykle w svnklinach, np. basen paryski — Paryż, niecka mazowiecka — Warszawa; a. źródła i studnie mogą być też związane z uskokami lub szczelinami. Nazwa pochodzi od prowincji Artois we Francji. Zob. też źródło, studnia: ARTOIS D\ hrabia -»Karol X. ARTRETYZM -dna.  45 ARTUR lub Artus, legendarny król dawnych Brytów, bohater podań celtyckich, centralna postać opowieści rycerskich z cyklu Okrągłego Stołu. ARTYKULACJA [tac.]: 1) zespól ruchów narządów mowy, koniecznych do wymówienia danej głoski; 2) muz. termin określający zespół sposobów wydobycia i łączenia dźwięków (legato, staccato itd.). ARTYKUŁ [lac.]: 1) prawo zamknięta logicznie część ustawy, umowy, statutu itp.; 2) ekon. wyrób, produkt; 3) ret. dogmat, prawda podana przez kościół do wierzenia; 4) rodzaj utworu publicystycznego. ARTYKUŁY GALLIKAŃSKIE, ogłoszone przez kler fr. za Ludwika XIV 1682; gwarantowały niezależność władzy świeckiej od kościoła, zawierały klauzulę, że rozporządzenia papieskie mogą być ogłaszane po uzyskaniu zgody władzy świeckiej, głosiły nieomylność soboru powszechnego wraz z papieżem; Innocenty XII zmusił Ludwika XiV do ich odwołania; Ludwik XV 1766 znowu je przywrócił. Sobór watykański 1870 ogłosił dogmat o nieomylności papieskiej. ARTYKUŁY HEŃRYKOWSKIE, akt zawierający niektóre zasady ustroju państwa i podstawowe przywileje szlachty, przedłożony Henrykowi Walezemu 1573 przy okazji jego elekcji na króla poi.; później wchodziły w skład —paktów konwentów. ARTY'KULY HETMAŃSKIE (wojenne), w dawnym wojsku poi. przepisy dotyczące porządku marszu i obozowania, dyscypliny wojsk., spraw finansowych itp., skodyfikowane 1609. ARTYLERIA [fr.], jeden z zasadn. rodzajów wojsk uzbrojonych w armaty, haubice, armato-haubice, moździerze lub wyrzutnie rakietowe; rozwój hist.: od starożytności do XIII w. — a. przedogniowa (machiny miotające różnych typów), od XIV w. — a. ogniowa (działa), w okresie I wojny świat. — a. przeciwpancerna i przeciwlotnicza, w okresie II wojny świat. — a. rakietowa, po II wojnie świat. — a. atomowa. ARUBA, wyspa w grupie Małych Antyli na M. Karaibskim, u wybrzeży Wenezueli; kolonia Holandii; 181 km2, 57 300 mieszk. (1954); stoi. Oranjestad (16 000 mieszk. 1953); nizinna, klimat gorący, wilgotny; 2 wielkie rafinerie przetwarzające ropę naft. importowaną z Wenezueli; eksport nafty. ARUMUNI, Macedorumuni, Kucowołosi, Cincarzv — koczownicza ludność rum., z domieszką albańskiej i pd.-słow., zam. na Płw. Bałkańskim, gł. w Macedonii; przeszło 100 000. ARUNTA (Aranda), jedno z plemion Australii, zam. w pd. części Terytorium Pn.; jęz. papuaski; przed przyjściem Europejczyków prymitywni zbieracze i łowcy o patriarchalnym ustroju rodowym. ARUWIMI, pr. dopływ rz. Kongo; dł. 1200 km; źródła w górach na zach. od Jez. Alberta; liczne wodospady i katarakty. ARVIDA, m. w Kanadzie (Quebec); 11 100 mieszk. (1951); największa w świecie huta aluminium. ARYJCZYCY [sanskr.], nazwa nadawana dawniej ludom posługującym się jęz. indoeuropejskimi; przez nacjonalizm hitler, wprowadzona jako określenie rasy, naukowo nie zdefiniowanej, mającej odznaczać się szczególnie korzystnymi cechami fiz. („szlachetne“ budowa i rysy twarzy) i intelektualnymi. Zob. też rasizm. ARYLE, jednowartościowe rodniki wywodzące się z węglowodorów aromatycznych przez odjęcie 1 atomu wodoru, np. fenyl—CgHs (od benzenu CgHg). ARYMAN, Anhra-Mainiu — w —mazdeizmie bóg zła i ciemności. Zob. też Ormuzd. ARYSTARCH z samos 'Aristarchos) (ok. 320 — ok. 250 p.n.e.), astronom gr.,; pierwszy sądził, że Ziemia porusza się dokoła Słońca; wyznaczył odległość Ziemia—Słońce. ARYSTOFANES (ok. 445 — 385 p. n. e.), Ateńczyk. najsławniejszy komediopisarz gr., przedstawiciel komedii tzw. staroattyckiej, która łączyła w sobie satyrę polit. i społ. (czasem lit.) z elementami fantastycznymi, występującymi w scenerii i kostiumach; A. atakował politykę woj. fistów i polemizował z Eurypidesem; z 40 jego sztuk zachowało się 11, m. in. Ptaki, Pokój, Żaby, Plutos, Chmury, Lizy strata. ASENIZACJA ARYSTOKRACJA [gr.], górna warstwa klasy feudałów, wyróżniona dziedzicznymi tytułami rodowymi i przywilejami „ARYSTOKRACJA ROBOTNICZA**, pojęcie przenośne, wprowadzone przez K. Marksa i F. Engelsa dla określenia grup robotników najlepiej przez kapitalistów opłacanych kosztem podstawowej masy proletariatu; a. r. występuje zwłaszcza w państwach 0 zaawansowanym rozwoju kapitalizmu, gdzie zjawisko to łączy się z eksploatacją kolonii i krajów zacofanych; a. r. stanowi bazę społeczną oportunizmu w ruchu robotniczym. ARYSTOTELES ZE STAGIRY (384—322 p. n. e.) filozof, ieden z najwybitniejszych i najwszechstronniejszych myślicieli gr., uczeń i krytyk Platona, założyciel szkoły perypatetyków; nauczyciel Aleksandra W.; twórca anatomii i fizjologii porównawczej; występuje przeciw platońskiej teorii idei; uważa logikę za a sylogizm za wzór poprawnego rozumowania; w psychologii rozróżnia trzy funkcje duszy: wegetatywną, zmysłową i rozumową; w tzw. „pierwszej filozofii1* (metafizyce) głosi, że Bóg jest istotą doskonałą, czystą myślą; w etyce i polityce za cel człowieka uważa szczęście, za drogę do osiągnięcia go — praktykowanie cnót; ideałem polit. A. jest państwo rządzone przez arystokrację, oparte na pracy fiz. niewolników, których istnienie uważa za konieczne; komentatorzy 1 następcy A. szli w dwóch kierunkach; jedni rozwijali materialistyczne elementy jego systemu, inni idealistyczne; Orgonon, Metafizyka, Polityka, Etyka nikomacheiska. ARYSTYDES (ok. 550—467 p. n. e.), polityk ateński, uczestnik bitew pod Maratonem, Salaminą i Piątejami, znany z powieści arystokrata o przekonaniach umiarkowanie demokr.; w wyniku intryg Temistoklesa skazany przez -►ostracyzm na czasowe wygnanie; przyczynił się do rozwoju potęgi Aten (Związek Morski -►Grecja). ARYSTYP Z CYRENY (ok. 435—350 p. n. e.), filozof gr., uczeń Sokratesa, założyciel szkoły cyrenaików; za najwyższe dobro uważał przyjemność. Zob. też hedonizm. ARYTMETYKA [gr.] dział matematyki zajmujący się badaniem własności działań na liczbach; a. teoretyczna zajmuje się uzasadnieniem własności różnych zbiorów —liczb (naturalnych, rzeczywistych, zespolonych itd.). ARYTMIA —niemiarowość. ARYTMOMETR, maszyna (może być o napędzie elektr.) do wykonywania działań arytmetycznych. ARYWISTA [fr.], karierowicz. As, symbol pierwiastka chem. arsenu. AS: 1) u staroż. Rzymian jednostka miary i wagi, dzieląca się na 12 uncji; 2) najdawniejsza moneta rzym.; 3) karta do gry najwyższej wartości w danym kolorze; 4) muz. dźwięk niższy o półton od dźwięku a. ASANSOL, m. górn. w Indiach (Bengalia Zach.); 55 000 mieszk. (1951); największe w Indiach zakłady budowy lokomotyw. ASBAJE Juana —Cruz Juana. ASCENSION —Wniebowstąpienia Wyspa. ASCEZA [gr.]: 1) w Grecji staroż. ćwiczenie zawodników; 2) u stoików opanowywanie namiętności; 3) 	w religii samoopanowanie, umartwienie ciała w celu osiągnięcia większej doskonałości. ASCHAFFENBURG, m. w NRF (pn.-zach. Bawaria); port na Menie; 52 600 mieszk. (1955); przemysł: papierń., odzież., optyczny. ASCHERSLEBEN, m. w NRD (okręg Halle); 36 400 mieszk. (1955); kopalnie soli potas, i węgla brunatn.; przemysł: papierń., sukienniczy, maszynowy. ASCOLI PICENO, m. w środk. Włoszech (Marche); 47 000 mieszk. (1954); katedra z XII w.; przemysł spoż., chem. ASEKURACJA [łac.h ubezpieczenie: 1) sport w gimnastyce, turystyce wysokogórskiej zabezpieczenie sportowca przed nieszczęśliwym wypadkiem; 2) prawo —ubezpieczenie. ASENIZACJA [fr.]. odkażanie i wywożenie nieczyArystoteles podstawę wszystkich nauk.  ASEPTYKA stości z osiedli przy użyciu dostosowanych do tego celu samochodów lub wozów konnych. ASEPTYKA [gr.J, zespół zabiegów mających na celu niedopuszczenie zarazków do określonego środowiska, np. do rany, przez posługiwanie się przedmiotami wyjałowionymi (instrumenty, środki opatr.) oraz przez odkażanie otoczenia (ściany i powietrze sali operacyjnej) ASERTORYCZNY [łac.] SĄD, stwierdzenie faktu nie mające znamion koniecznej prawdziwości. ASESOR [lac.], pracownik sądowy po odbyciu -►aplikacji sądowej, spełniający czynności sędziego. ASFALT [gr.]: 1) mieszanina węglowodorów wielkocząsteczkowych o różnej konsystencji (od twardej do płynnej), łatwo topliwa; występuje w złożach naturalnych, stanowi również uboczny produkt destylacji ropy naftowej i suchej destylacji węgla; stosowany do budowy nawierzchni drogowych oraz do powłok odpornych na działanie wody, kwasów i ługów; 2) barwnik brązowy, używany w malarstwie od starożytności. ASFALTOBETON, masa do wykonywania nawierzchni drogowycn z drobnego kruszywa, mączki kamiennej i asfaltu, dobranych w odpowiednich proporcjach (potocznie zw. asfaltem). ASFIKSJA —zamartwica. ASHIKAGA [asikaga], jap. ród książęcy, boczna linia rodu —Minamoto. W 1338 A. Takauji, wybitny wódz, zostaje —szogunem i tytuł ten do 1573 dziedziczy 15 krewnych z tej linii; jest to okres walk domowych, rozkwitu miast i handlu, rozwoju malarstwa i dramatu; szerzy się buddyzm; do Japonii przybywają pierwsi Europejczycy. ASHTON-UNDER-LYNE [|sztn-and9-ląjn], m. przem. w W. Brytanii (Anglia — Lancashire); 46 500 mieszk. (1951); przemysł bawełn., skórz.; kopalnie ASIEJEW Nikołaj N. (ur. 1889), poeta ros., jeden z organizatorów i teoretyków grupy poet. „Lef“; techniką wiersza, stylem poet. zbliżony do W. Majakowskiego; Dwadcat' szest’, Siemion Proskakow, Rodzi się Majakowski. ASJUT (Sjut), m. w Górnym Egipcie; ośrodek adm. prowincji Asjut; 100 000 mieszk. (1952); zapora na Nilu. ASKANIĄ NOWA, rezerwat w pd. części Ukr. SRR; instytut nauk.-badawczy hodowli i aklimatyzacji zwierząt; wyhodowano tu nowe odmiany merynosów i nierogacizny. ASKANIUSZ, Julus — syn -«Eneasza, legendarny założyciel m. -«Alba Longa, protoplasta roau Julijskiego, z którego pochodził Oktawian August. ASKAŃCZYCY, niem. ród książ. panujący 1134— 1319 w Brandenburgii (Albrecht Niedźwiedź), następnie do 1918 w Anhalt. ASKARI [arab. żołnierz], nazwa używana w wojskach arab. i tur.; także nazwa żołnierzy afryk. wojsk kolonialnych formowanych z krajowców. ASKARYDY -glisty. ASKENAZY Szymon (1867—1935), historyk; zajmował się dziejami XVIII—XIX stulecia; 1919—29 prof. Uniw. Lw.; 1920—23 przedstawiciel Polski w Lidze Narodów; Przymierze polsko-pruskie; Napoleon a Polska; Łukasiński. ASKLEPIADES (124—96 p. n. e.), słynny lekarz gr., twórca lekarskiej szkoły metodyków; przeciwnik HipoIfrałpcii ASKLEPIADZI (od Asklepiosa), przestawiciele szkoły med., której kierunek i metody reprezentował —Hipokrates; później w ogóle lekarze (rzym. eskulapi). ASKLEPIOS, gr. bóg lekarzy; rzym. nazwa Eskulap. ASKOLD i DIR, legendami książęta kijowscy; wg Powieści dorocznej przewodzili wyprawie na Bizancjum 860: zginęli z rąk księcia Olega 882. ASKORBINOWY KWAS, witamina C — witamina przeciwszkorbutowa; czynnik niezbędny dla ogólnej działalności organizmu; człowiek dorosły wymaga dziennie 1 mg a. k. na 1 kg wagi ciała, dzieci 2—3 mg/kg; przeciętna dawka dzienna a. k. (75 mg), znajduje się w: 15 g głogu, 130 g soku cytrynowego, A. Asnyk Sz. Askenazy 46 200 g pomidorów, 400 g kapusty kiszonej, 500—1000 g ziemniaków gotowanych, 2 kg jabłek lub gruszek, 4—5 1 mleka świeżego A-MARA, stoi. Erytrei (Abisynia) położona na wys. 2347 m; ok. 120 000 mieszk. (1955); nowocześnie rozbudowana. ASNYK Adam, pseud. Jan Stożek, El...y (1838—97), poeta, dramaturg, nowelista; uczestnik powstania 1863, członek Rządu Nar.; Poezje (wiersze „Poeci do publiczności“; Daremne żale“, „Do młodych“, cykl sonetów „Nad głębiami“), dramaty Cola Rienzi, Żyd. ASOCJACJA [łac.]: 1) psych, kojarzenie wrażeń, wyobrażeń; 2) chem. łączenie się tych samych lub różnych drobin związków chem. w większe agregaty; a. zachodzi zwykle przv obniżeniu temperatury, często podczas skraplania pary, np. H2O ulegając a. tworzy (H2Ć))x; 3) astr. a. gwiazd, nietrwała grupa gwiazd prawdopodobnie jednakowego pochodzenia. Wg hipotezy Ambarcumiana a. składają się z gwiazd stosunkowo niedawno powstałych i w ciągu milionów lat rozpraszają się w przestrzeni. Zob. też gromady gwiazd; 4) socjol. zrzeszanie się; 5) hot. a. roślinna —zespół roślin. ASOCJACJONIZM [łac.]: 1) teoria psychol. głosząca, że kojarzenie wyobrażeń jest podstawowym mechanizmem wszelkich procesów psychicznych; 2) pogląd głoszony przez socjalistów utopijnych, że główną metodą walki z wyzyskiem są różne formy zrzeszania się proletariatu. ASOCJATYWNOŚC -łączność. AŚOKA, król Indii (z dynastii Maurja) 273—232 p. n. e.; rozszerzył państwo do pd. krańców Indii, propagował buddyzm jako religię państw., zachowując pełną swobodę innych wyznań; napisy z okresu jego panowania na skałach i słupach (przepisy moralne) są ważnym źródłem hist. i językowym. ASONANS [fr.]: 1) lit. rym niedokładny, zachowujący zgodność brzmień samogłosek przy braku zgodności spółgłosek; 2) muz. zgodne współbrzmienie dźwięków, oparte na skali naturalnej; przeciwieństwo —dysonansu ASONORYZACJA —oddźwiękowienie. ASORTYMENT, zestawienie rodzajów i gatunków wyrobów określonego zakładu produkcyjnego lub gałęzi produkcji albo uporządkowany wybór towarów, którym dysponuje jednostka handlowa. ASPARAGUS —szparag. ASPAZJA Z MILETU (V w. p. n. e.), druga żona Peryklesa, znana ze swej urody, inteligencji i zainteresowań lit.; często była atakowana przez komediopisarzy i wrogów polit. Peryklesa. ASPEKT [łac.], dosł. wygląd: 1) punkt widzenia, z którego rozpatruje się daną rzecz, pojęcie czv zjawisko; 2) a. czasownika, forma gram. określająca, czy dana czynność lub stan są dokonane, czy niedokonane, np. napisać: pisać, dałem: dawałem. ASPERGILLUS -kropidłak. ASPERGILOZA DROBIU, schorzenie dróg oddechowych u ptaków domowych i dzikich, niekiedy u zwierząt ssących, wywoł. przez grzybki pleśniaki (gł. kropidlaki); źródłem zakażenia jest spleśniała pasza. ASPERN, wieś w Austrii (obecnie dzielnica Wiednia); 1809 klęska Napoleona I w bitwie z wojskami austr. dowodzonymi przez arcyksięcia Karola. ASPIDISTRA, roślina z rodziny liliowatych; Himalaje, Chiny, Japonia; 'pełzające kłącze i duże skórzaste, ciemnozielone, lancetowate liście; hodowana pospolicie w doniczkach; cieniolubna. ASPIRANT: 1) kandydat, ubiegający się; 2) osoba przygotowująca się do pracy naukowo-badawczej w wyższej uczelni lub zakładzie nauk.-badawczym. ASPIRANTURA [łac.], jedna z form przygotowania kadr nauk. i pedag. dla szkól wyższych i zakładów nauk.-badawczych. ASPIRATOR [łac.], zespół wentylatorów ssąco-tłoczących oraz filtrów w młynach i magazynach zbożowych; stosowany do przewietrzania ziarna i do usuwania kurzu i pyłu. ASPIRYNA, polopiryna — kwas acetylosalicylowy; biały krystaliczny proszek o kwaskowatym smaku;  47 środek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy, cna również właściwości przeciwgośćcowe; stosowany w przeziębieniach, nerwobólach, bólach głowy, gośćcu stawowym itp. ASPROMONTE, góry w pd. części Płw. Kalabryjskicgo, pd. Włochy; najwyższe wzniesienie I960 m. ASQUITH [ąsk"yt]: 1) Herbert Henry (1852—1928), polityk ang., jeden z przywódców partii liberalnej, 1892—95 minister spraw wewn., 1905 kanclerz skarbu, 1908—16 premier; 2) Anthony (ur. 1902), wybitny ang. reżyser filmowy, założyciel londyńskiego tow. „Film Society”; studia lit. w Oxfordzie; Pygmalion, Droga do gwiazd, Kadet Winslow. ASSAI [wl.], muz. dość, np. allegro assai. ASSAM, stan w pn.-wsch. Indiach; 219 953 kmZ, 9 689 000 mieszk. (1951); stoi. Szilang (38 200 mieszk., 1951); na pn. Assamskie Himalaje, pośrodku gęsto zaludniona dolina Brahmaputry i Surmy (600 km), na pd. lesista wyżyna assamska (1500 m); obszar trzęsień ziemi; klimat wilgotny (Czerapundżi — 11 421 mm, największy w świecie śr. opad rocz.); częste powodzie; 89°/o ludności trudni się rolnictwem; uprawa ryżu, trzciny cukr., herbaty (60°/« produkcji ind.), w mniejszym stopniu juty, roślin oleistych; pola naft., węgiel w Lakhimpur i Cachar; gl. m. Gauhati (29 800 mieszk., 1941). ASSAMSKA DROGA, odgałęzienie -►Birmańskiej Drogi; zbudowana w 1943—44; biegnie od Ledo-Mjitzina-Bhamo do Namhkan, gdzie łączy się z Birmańską Drogą. ASSAS1NOVVIE [arab.], wyznawcy skrajnie fanatycznego odłamu muzulin. sekty —Izmaelitów, powstałego w Persji w XI w. (Hassan ibn Sabbah), rozpowszechnionego w XII i XIII również w Syrii; uprawiali skrytobójcze morderstwa; w Persii wyniszczyli ich Mongołowie 1256, w Syrii — Mamelucy 1272; resztki ich istnieją jeszcze w Persji, Libanie i Indiach. ASSICURAZIONI GENERALI DI TRIESTE, wł. koncern ubezpieczeniowy, jeden z największych w świecie; posiadał w latach międzywoj. towarzystwo filialne ASSINBOINOWIE, plemię Indian grupy jęz. sju w Kanadzie, między rz. Missouri i Saskatchewan; dawniej łowcy bizonów, obecnie w rezerwatach USA i Kanady; ok. 2000. ASSOCIATED PRESS [aspuszjejtyd pres], (AP), wielka amer. agencja prasowa, zał. 1870 przez J. G. Bcnnelta; siedziba w Nowym Jorku. ASSUR, protoplasta Asyryjczyków, później gl. ich bóstwo; od niego pochodzi nazwa stolicy Asyrii. ASSUR, Aszur — staroż. m. na prawym brzegu Tygrysu, w pn. Mezopotamii, kolebka -►Asyrii i najstarsza jej stolica; wykopaliska na terenie Kalaat Szegat. ASSURBANIPAL, gr. Sardanapal, władca Asyrii 668—626 p. n. e., założyciel wielkiej biblioteki w Niniwie. ASSYŻ (Assisi), m. w środk. Włoszech (Umbria); 22 500 mieszk. (1954); malownicze położenie; średniow. zabudowa i zabytki z XII i XIV w. ASTARTE (asyr. Istar, hebr. Aszoreth), staroż. bogini miłości i urodzaju, czczona przez liczne ludy semickie zach. Azji, szczególnie przez Fenicjan. ASTAT At. astatinum. promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 85, z grupy chlorowców; otrzymany 1940 w drodze sztucznych przemian jądrowych. ASTENIA [gr.], stan ogólnej słabości fiz. i nerwowej, wrodzony lub wywołany chorobą, wyczerpaniem nerwowym lub ciężkimi przeżyciami psychicznymi. ASTER, Aster, bylina krzewiąca się z rodziny złożonych; kosmopolityczny; koszyczki kwiatowe niebieskolila, fioletowe, różowe lub białe; w Polsce dziko 8 gatunków; hodowane jako ozdobne astry z Chin i Japonii należą do innego rodzaju Callislephus. ASTEROID —planetoids. ASTEROIDA, krzywa plaska, jaką zakreśla punkt okręgu toczącego się (bez poślizgu) wewnętrznie po okręgu o promieniu cztery razy większym. AST1, m w pn. Włoszech (Piemont); 54 000 mieszk. (19541. budowle z XII i XIII w.; prod znanych win. AQTM A ASTON [astn] Francis William (1877-1945), fizyk i chemik ang.; konstruktor spektrografu mas. Nagroda Nobla 1922 za prace nad izotopami. ASTRONOMIA ASTRACIIAN, m. obw. w Rosyjskiej FSRR w delcie Wołgi, 276 000 mieszk. (1956); ważny punkt przeładunkowy rzeczno-mor. i kol.; kaspijski port bandl. i rybacki; przemysł: rybny, drzewny, stoczniowy. — Od końca XV w stoi. chanatu Astrachańskiego, 1556 przyłączony do Rosji; astrachański bunt, 1705—06, zbrojne powstanie mieszczan, żołnierzy i tzw. strzelców przeciwko carowi Piotrowi I, wywołane nadmiernymi ciężarami podatkowymi. ASTRAGAL [gr.], arch. wałek między trzonem a głowicą kolumny, bywa zdobiony ornamentem sznurowym składającym się z perełek i laseczek. ASTRALISTYKA [lac.], dział wiedzy z pogranicza historii, archeologii, Astragal astronomii i religioznawstwa, zajmujący się wzajemnym wpływem wierzeń rei., astrologii i kultury materialnej. ASTRALNE CIAŁO, w okultyzmie wyimaginowane ucieleśnienie sił duchowych, ogniwo pośrednie między ciałem a duszą. ASTROFIZYKA [gr.], dział astronomii zajmujący się fiz. i chem. budową -►ciał niebieskich; a. obserwacyjna bada temperaturę, jasność, skład chem. i strukturę ciał niebieskich; a. teoretyczna zajmuje się gł. wewnętrzną budową gwiazd i planet, zwłaszcza zachodzącymi tam procesami energetycznymi. ASTROFOTOMETRIA -fotometria. ASTROGRAF [gr.], przyrząd do fotografowania nieba; a. nawigacyjny, przyrząd do wyznaczania położenia statku lub samolotu na podstawie —namiarów gwiazd. ASTROKOMPAS [gr.-łac.], przyrząd do wyznaczania kierunku lub kontrolowania wskazań busoli za pomocą —namiarów gwiazd lub odległego obiektu. ASTROLABIUM [gr.łac.], sfera armillarna — staroż. i średniow. przyrząd do pomiarów położeń ciał na sferze niebieskiej; używany przez Kopernika; zastąpiony obecnie —teodolitem. ASTROLOGIA [gr 1, pseudonauka o oddziaływaniu ciał niebieskich na zjawiska ziemskie, zwłaszcza na życie człowieka; sprowadzała się praktycznie do wróżbiarstwa, rozwinęła się zwłaszcza w późnym średniowieczu i epoce Odrodzenia. ASTROMETRIA [gr], dział astronomii zajmujący się pomiarami położeń ciał niebieskich. ASTRONAUTYKA [gr.], nowa dziedzina wiedzy zajmująca się całokształtem problemów dotyczących podróży międzyplanetarnych i kosmicznych. Zrealizowanie lotu kosmicznego wymaga rozwiązania wielu bardzo złożonych zagadnień teoretycznych, np. dokładnego wyznaczenia toru (orbity) statku i technicznych, jak np. konstrukcja statku, budowa silnika rakietowego o odpowiedniej sile ciągu, wynalezienie odpowiedniego paliwa, stworzenie automatycznej aparatury sterującej, przyrządów nawigacyjnych i wyposażenia telekomunikacyjnego; załodze rakiety trzeba zapewnić warunki biologiczne do życia, np. wywołać wrażenie „sztucznego ciężaru", chronić przed zbyt dużymi przyśpieszeniami, promieniami ultrafioletowymi i kosmicznymi, zapewnić regenerację powietrza w hermetycznie zamkniętej kabinie, zabezpieczyć przed możliwym zderzeniem z meteorami i wiele in. Wyrzucenie w X i XI 1957 przez ZSRR dwóch sztucznych satelitów można uważać za przejście a. od teorii do praktyki. Do skoordynowania badań nad tymi problemami stworzona została 1951 Międzynarodowa Federacja Astronautyczna, w której skład wchodzi powstałe 1956 Polskie Tow. Astronautyczne. Zob. też kosmiczna prędkość, rakieta, satelita sztuczny Ziemi. ASTRONAWIGACJA -nawigacja. ASTRONOMIA [ei.]. nauka o ciałach niebieskich; jedna z najstarszych gałęzi wiedzy; w najdawniejszych czasach ograniczała się do wiadomości o obserwowanych ruchach ciał na —sferze niebieskiej; na kilka stuleci p. n. e. pojawiły się pierwsze teorie o przestrzennych ruchach planet (—geocentryczna teoria). Astrolabium Kopernika  ASTURIA 48 Z historii astronomii XI—IV tysiąclecie p.n.e. III tysiąclecie p. n. e. ok. 2500 p. n. e. II tysiąclecie p. n. e. ok. 550 p. n. e. ok. 265 p. n. e. ok. 240 p. n. e. ok. 150 p. ij. e. 45 p. n. e. ok. 140 n e. 1543 1546—1601 1582 1609—19 Pierwsza rachuba czasu (Majowie). Początki astronomii w Babilonii. (Babilończycy). W Egipcie posługują się kalendarzem. Wyznaczenie 12 gwiazdozbiorów zodiaku (Babilończycy) Pierwsze sformułowanie hipotezy o kulistości Ziemi (Pitagoras). Obliczenie odległości Ziemia—Słońce, Ziemia—Księżyc (Arystarch z Samos). Obliczenie obwodu Ziemi (Eratostenes). Sporządzenie pierwszego katalogu gwiazd i tablic planet, odkrycie precesji (Hipparch). Wprowadzenie kalendarza juliańskiego. Powstanie systemu geocentrycznego (Ptolemeusz). Powstanie systemu heliocentrycznego (M. Kopernik). Długoletnie obserwacje ruchów planet jako podstawa do sformułowania trzech praw Keplera (Tycho de Brahe). Wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego. Sformułowanie trzech praw ruchu planet zwanych prawami Keplera G- Kepler). 1656—1742 1687 XVIII w. 1781 1839 1846 1912 1924 1927 1930 1949 1952 Opracowanie pierwszego katalogu gwiazd nieba pd. wykrycie ruchu własnego gwiazd (E. Halley). Sformułowanie prawa powszechnego ciążenia (I. Newton). Powstanie mechaniki nieba (E. Euler, J. Lagrange, J. d’Alembert. P. Laplace, W. Olbers, K. F. Gauss). Odkrycie Urana, odkrycie wielu gromad gwiezdnych, wyznaczenie ruchu Słońca w kierunku gwiazdozbioru Herkulesa (F. W. Herscheł). Pierwsze wyznaczenie odległości gwiazd (F. W. Bessel, F. G. W. von Struve, T. Henderson). Odkrycie Neptuna (U. Leverrier. J. C. Adams). Odkrycie „ucieczki“ galaktyk (V. M. Slipher). Wyznaczenie odległości najbliższych galaktyk (E. Hubble). Odkrycie obrotu naszej Galaktyki, wyznaczenie odległości Słońca od środka Galaktyki (J. H. Oort). Odkrycie Plutona (w Obserwatorium w Flagstaff, USA). Odkrycie jądra Galaktyki (W. B. Nikonow i in., ZSRR). Potwierdzenie przypuszczeń o spiralnej strukturze naszej Galaktyki w drodze radiowej (J. H. Oort) w XVI w. Kopernik rozwinął -»-heliocentryczną teorię, od XVII w. a. zaczyna się zajmować również budową i rozmieszczeniem gwiazd; w końcu XIX w. zakres badań rozszerza się na materię między gwiazdową, a w XX w. na inne -»galaktyki; a. gwiazdowa, dział astronomii zajmujący się przestrzennym rozmieszczeniem i ruchami ciał niebieskich w -»Galaktyce i innych galaktykach oraz ogólną strukturą wszechświata; a radiowa —radioastronomia; a. sferyczna, dział astronomii zajmujący się teorią położeń i przesunięć ciał niebieskich na sferze niebieskiej; a. praktyczna, dział astronomii zajmujący się metodami wyznaczania współrzędnych ciał niebieskich, czasu, współrzędnych geogr. oraz teorią instrumentów służących do astr. pomiarów kątowych. ASTURIA, kraina w pn. Hiszpanii; 10 895 km2, 899 800 mieszk. (1952); klimat łagodny, wilgotny; uprawa kukurydzy, ziemniaków, owoców (gł. jabłka); hod. bydła rogat.; region góm. ze znacznym przemysłem ciężkim; duże zasoby węgla kam., "z ośrodkiem w Oviedo (2/3 wydobycia w Hiszpanii), kopalnie rudy żel.; przemysł: maszyn., metalurg., włókien., tytoń.; gł. m. Oviedo, Gijon. Mieres: asturyjskie powstanie, antyfaszystowskie powstanie robotników hiszp. w Asturii 1934, wspierane przez chłopów. ASTYGMATYZM [gr.]: 1) wada soczewek polegająca na odtwarzaniu obrazu punktu w postaci dwóch odcinków leżących w różnych płaszczyznach! powoduje nieostrość obrazu na jego brzegach; a. usuwają anastyematy; 2) med. —niezborność. ASUAN (staroż. Siene). m., ośrodek adm. prow. w Górnym Egipcie; 28 000 mieszk. (1952); wielka zapora na Nilu. ASUNCIÓN, stoi. Paragwaju; 205 600 mieszk. (1950); zabytki arch. kolonialnej; uniwersytet; port na rz. Paragwaj i gł. ośrodek handl. kraju (wywóz owoców podzwrotn., drzewa, skór, garbnika, yerba mate, tytoniu, bawełny); stacja kol.; lotnisko. ASYGNATY [łac.], pieniądze papierowe wypuszczone 1789 we Francji oraz 1769 w Rosji; we Francji miały początkowo charakter bonów hipotecznych zabezpieczonych wpływami ze sprzedaży dóbr narodowych; stały się pieniądzem 1790. kiedy pozbawiono je oprocentowania i nadano im kurs przymusowy; w Rosji a. stały się pieniądzem 1777; asygnata, także przekaz na bank. ASY'METRIA [gr.], nierównomierny rozkład figury po obu stronach prostej lub płaszczyzny. ASYMILACJA llac.]: 1) etnogr. przyswojenie sobie cech i kultury narodu przez obcych przybyszów; 2) fęzykozn. upodobnienie sąsiadujących zgłosek pod względem artykulacji, np.: dźwięczne b w babka upo- dabnia się do bezdźwięcznego k i przechodzi w bezdźwięczne p; stąd wymowa bapka; 3) biol. przyswajanie, tj. przemiana substancji pobranych przez organizm z zewnątrz na składniki własnego ciała; a. w- ęg 1 a. proces biochemiczny zachodzący w zielonych częściach rośliny, zawierających chlorofil; polega na syntezie węglowodanów z dwutlenku węgla i wody przy wykorzystaniu energii słonecznej (fotosynteza) oraz chlorofilu jako katalizatora; zachodzącą reakcję można wyrazić wzorem: 6 C02 + 6 H20 - CeHioOe + 6 02; dwutl. woda cukier tlen węgla asymilaty, związki org. powstałe w liściach w wyniku fotosyntezy. ASYMPTOTA KRZYWEJ [gr. asymptótos — nie stykać się], prosta, której odległość od danej krzywej nieograniczenie maleje w miarę przedłużania tej krzvwej. ASYNCHRONIZM [gr.], niezbieżność, przeciwieństwo synchronizmu; film potocznie asynchron, rozmijanie się dźwięku z obrazem filmu, wynikające z niedopatrzenia techn.; bywa niekiedv stosowane jako chwyt artystyczny. ASYRIA, staroż. państwo semickie w Mezopotamii, powstałe w IIUII tysiącleciu p. n. e., ze stolicą Assur; podległe początkowo Babilonii zdobyło XII/XI w. samodzielność; w ciągu następnych wieków stopniowy wzrost znaczenia A.; w VIII w. zdobycie przewagi nad —Babilonią; VIII/VII w. okres wielkich podbojów asyr. (Armenia. Babilonia, Syria, Palestyna); w VII w przeniesienie stolicy państwa do Niniwy — okres najwyższego rozkwitu A. (Asarhadon. Asurbanipal); zdobycie 614 p. n. e. przez Chaldejczyków, sprzymierzonych z Medami, Assuru, a 612 — Niniwy; odtąd A. dzieliła losy Babilonii ASYRIOLOGIA, nauka obejmująca badania języka, dziejów, kultury i piśmiennictwa (pismo klinowe) staroż. Asyrii i Babilonii. ASYRYJSKA SZTUKA. Rozwija się od XX do końca VII w. p. n. e.; pozostaje pod silnym wpływem sztuki —babilońskiej; początkowo reprezentowana jest gł. przez płaskorzeźbione cylindryczne pieczęcie i reliefy; od ok. 1000 rozwija się bujnie architektura — świątynie i pałace, ozdobione we wnętrzach płaskoAsymptota krzywej  ASTRONOMIA I Tablica 9 * — Teleskopowa fotografia wycinka Księżyca (otoczenie krateru Ptolemeusza), z — Obraz Marsa z widocznymi szczegółami na powierzchni planety, 3 — Fotografia Jowisza wykonana 24-calowym refraktorem w obserwatorium Lowella (USA). 4 — Fotografia Saturna w promieniach czerwonych, fioletowych i żółtozielonych (od lewej), 3 — Część chromosfery słonecznej z protuberancjami. 6 — Chromosfera Słońca z protuberancjami, widoczna podczas całkowitego zaćmienia Słońca. 7 — Kometa Morehouse*a. 8 — Mgławica z gwiazdozbioru Andromedy. 9 	— Mgławica włóknista w gwiazdozbiorze Łabędzia.  Tablica 10 ASTRONOMIA II 1 — Astrolabium M. Kopernika (rekonstrukcja). 2 — Teleskop I. Newtona (model), 3 — Teleskop zwierciadlany W. Herschela. 4 — Wielki refraktor obserwatorium w Pulkowie. 5 — Kabina obserwatora umieszczona w ognisku największego w świecie 5-metrowego zwierciadła reflektora na Mount Palomar. S — Astroąraf obserwatorium w Hamburgu. 7 — Planetarium. 8 — Teleskop Maksutowa. 9 — Radioteleskop, 10 — Obserwatorium Licka na Mount Hamilton w Kalifornii. 11 — Obserwatorium w Pulkowie pod Leningradem.  ASTRONAUTYKA I RAKIETY Tablica 11 1 — Rakietowe strzały zapalające miotane z koszów bambusowych na odległość do 400 m (Chiny. 960 r.). 2 — Start radzieckiej rakiety wielostopniowej, 3 — Rakieta amerykańska Corporal. 4 	— Pierwszy sztuczny satelita Ziemi radziecki Sputnik N 1. 5 — Pierwszy pasażer sztucznego satelity pies Łajka, 6 — Fotografia powierzchni ziemskiej wykonana z pokładu rakiety na wysokości 180 km, 7 — Człowiek w skafandrze ochronnym. który znajdzie zastosowanie w lotach kosmicznych, 8 — Pojazd kosmiczny z rakietami zmniejszającymi prędkość opadania podczas lądowania (projekt). 9 — Projekt stacji kosmicznej. 10 — Załoga ekspedycji ziemskiej podczas prac badawczych na Księżycu: na razie (1958) jeszcze fantazja.  ATENY P. 	Chmielowski; 3) czasopismo poświęcone sprawom kultury, Warszawa (19S8—39). ATENY (Athine), stoi. Grecji, gl. ośrodek polit.-kult. i handl.; 565 100 mieszk. (1951), z przedm. (Pireus, Mikoia i in.) 1 379 000; leży na równinie attyckiej (w pobliżu Zat Saronickiej), w otoczeniu wzgórz: I Pompe/on 2 Tezejon 3 Portyk Hodnona 4 Portyk Attoli B Horlogium, 0 Portenon 7 Akropol 8 Agoro 9 Araopog 10 Pnyz 11 Odeon Hor odo 12 Teatr Dionizosa O Otimpe/on W Termy Rzymskie . 15 Stadion Starożytne Ateny Aigaleos, Hymettos, Lycabettos, Akropol; zabytki: teatr Dionizosa z VI w. p. n. e., Tezeion z V w. p. n. e., brama Dipylon, Odeon, agora (rynek), wieża wiatrów z I w. p. n. e. ofaz na -►Akropolu; na zachód od Akropolu wzgórze Areopag; uniwersytet, politechnika, akademia nauk, biblioteki, muzea; siedziba metropolity gr. kat.; gł, ośrodek przemysł. Grecji; przemysł włókien., skórzi, maszyn., chem., spoż., tytoń.; węzeł kol. i międzynar. port lotn.; wielki ośrodek turystyczny.— Okres najwyższego rozwoju za -»Peryklesa (V w. p. n. e.); później stopniowy upadek; tradycje naukowe i kulturalne utrzymane do VI w. ATHABASKA -Maekenzie. 50 zbudowany w okresie II wojny świat, przez okupacyjne wojska niem. wzdłuż pn.-zach. wyorzeża Francji, Belgii i Holandii. ATLANTYDA, rozległy ląd zatopiony w Oc. AtlanSfckim; przypuszcza się obecnie, że ląd A. istniał o okresu czwartorzędowego i stanowił pomost między Ameryką Pn. i Europą, resztkami jego zaś są: Wyspy Owcze, Islandia i Grenlandia; inni badacze twierdzą, że A. leżała bardziej na pid. między pn. wybrzeżami Ameryki Pd. i Afryki i pozostałością jej są Wyspy Kanaryjskie, Azorskie i Zielonego Przylądka. Wspomina o niej Platon. ATLANTYDY, mit. gr. córki tytana -»Atlasa. Zob. też Plejady, Hiady. ATLAS, system górski w pn.-zach. Afryce, w Maroko, Algerii i Tunezji; 750 000 km*; dł. 2300 km dzieli się na: A. Teilski (2308 m), A. Saharyjski (2329 m), A. Średni (1000—3290 m), A. Wysoki (3770—4165 m), Anty atlas (2530 m) i góry Rif; na wybrzeżu M. Śródziemnego lasy wiecznie zielone, w górach roślinność alpejska; na terenach pustynnych oazy; uprawa tytoniu, pszenicy, owsa, jęczmienia, winnice, oliwki, palmy daktylowe; złoża: żelaza, manganu, ołowiu, ropy naft., cynku, fosforytów i węgla. ATLAS: 1) mit. gr. -»tytan, skazany przez Zeusa na dźwiganie sklepienia niebieskiego na swych barkach; umiejscawiano go na zach. wybrzeżach M. Śródziemnego, w okolicy Gibraltaru; 2) anat. dżwigacz. ATLAS, zbiór map geogr., astr. itp., opracowanych wg ustalonych założeń, powiązanych logicznie w pewną całość (układ) i wydanych w formie książki. ATLETA [gr.], człowiek silny, muskularny, zapaśnik. ATLETYKA -»ciężka atletyka. ATŁAS, gładka, gęsta jedwabna lub półjedwabna tkanina błyszcząca po prawej, matowa po levyej stronie. Atm, symbol jednostki atmosfera fizyczna. ATMOSFERA [gr.]: 1) powłoka gazowa (ok. 100# km grub.) otaczająca kulę ziemską; składa się z mieszaniny gazów (gł. azot i tlen) zw. powietrzem; skład a. zależy od wysokości; ciśnienie i gęstość maleją wraz z wysokością; połowa masy a.' jest zawarta w dolnej 5 km warstwie. Zob. też troposfera, tropopauza, stratosfera, ozonosfera, jonosfera, egzosfera; Temperatury powietraa Pionowy przekrój na różnych wysokościach atmosfery 2) jednostka ciśnienia: a. fizyczna (Atm), ciśnienie słupa rtęci wys. 76 cm w temp. C° przy normalnym przyśpieszeniu siły ciężkości (980,665 cm/sek*); a. techniczna (at), ciśnienie 1 kG/cm*. 1 Atm = ~ 1.033 at. ATOFAN, związek org.; biały lub jasnożólty, gorzkawy proszek; środek przeciwgorączkowy i przeciw dnie (zwiększa wydalanie kwasu moczowego).  51 ATOL [ang.], wyspa koralowa w kształcie ścienią, zwykle przerwanego, z okrągłą zatoką laguną, w środku; a. najliczniej występują w międzyzwrotn. szer. geogr. Oc. Spokojnego i Indyjskiego. Atol: przekrój pionowy i widok z góry ATOM [gr.], w zwykłych warunkach chem. i fiz. nader trwała najmniejsza cząstka -«-pierwiastka chem. Masę (ciężar) atomu określa się w porównaniu z 1/16 ATTAL1DZI pier- śledzić przebieg zachodzących procesów (metoda a. z.); , zw. jako a. z. można stosować też izotopy niepromieniotwórcze. Tabl. 12. ATONALNOSĆ [gr.], brak w utworze muz. zależności dźwięków i akordów od toniki, czyli panowanie systemu samodzielności wszystkich 12 dźwięków skali chromat.; przeciwieństwo -«tonalności; a. pojawiła się na pocz. XX w.; na niej oparty jest system -«dodekafonii. ATONIA [gr.], chorobliwe obniżenie napięcia przede wszystkim mięśni. ATP, skrót -«adenozynotrój fosforowego kwasu. ATRAMENT (zwykły), ciecz otrzymywana przez zmieszanie roztworu garbników pochodzących z galasówek (taniny i kwasu galusowego) z roztworem siarczanu żelazawego i środkiem konserwującym; ma barwę niebieską, na papierze ciemnieje wskutek utlenienia; również roztwory odpowiednich barwników syntetycznych; a. sympatyczny, „tajemny“ — masy atomu najbardziej rozpowszechnionego pier- bezbarwny roztwór odpowiedniego związku chem.; niewiastka — tlenu (tzw. jednostka tlenowa); bezwzględ- widoczne pismo zabarwia się pod wpływem ogrzania masa atomów różnych pierwiastków waha się ]ub zwilżenia właściwym odczynnikiem. frflniniłrłi nrl 10"** Hn 10"**ct? atnmv tpffn campan a tdpdci a r«. i w granicach od 10'*' do 10’Kg; atomy tego samego pierwiastka mogą się różnić masą, tworząc izotopy. Atom składa się z dodatnio naładowanego jądra, w którym skupiona jest prawie cała masa atomu, oraz z różnej liczby ujemnie naładowanych elektronów, które krążą dookoła jądra po kolistych lub eliptycznych torach; elektrony tworzą powłokę elektronową atomu; jądro atomu tworzą dodatnio naładowane protony i obojętne elektrycznie neutrony. O charakterze atomu,. jego własnościach fiz. i chem., decyduje jego liczba * atomowa; wyTaża ona wielkość dodatniego ładunku elektr. jądra, a tym samym i liczbę protonów wchodzących w skład jądra, równocześnie określa więc liczbę porządkową pierwiastka składającego się z danego rodzaju atomów, a więc jego miejsce w -►okresowym układzie pierwiastków. Wymiary jądra atomowego i elektronów (średnica jądra ok. 10'u cm) są minimalne w porównaniu z całym atomem (średnica ok. 10'* cm), dlatego też przestrzeń zajęta przez atom jest prawie pusta i łatwo przenikliwa dla przebiega jącycn z dużą prędkością elementarnych -»-cząstek. Tzw. planetarny model budowy atomu podał w 1913 N. Bohr (-«-Bohra teoria). ATOMISTYKA, nauka o nieciągłej budowie materii; początki poglądów atomistycznych w prymitywnej, spekulatywnej formie sięgają czasów filozofii gr., V w. p. n. e. (Leukippos, Empedokles, Demokryt); naukowe podstawy teorii atomistycznej budowy materii dał fizyk ang. J. Dalton. ATOMOWA BOMBA, pocisk o wielkiej sile wybuchu, powstałej w procesie jądrowej -«reakcji, łańcuchowej rozszczepiania jąder uranu 235 lub plutonu 239; reakcja przebiega samorzutnie w momencie uzyskania większej masy uranu (plutonu) niż -»masa krytyczna, a więc w momencie złączenia paru kawałków uranu o masach mniejszych niż krytyczna. Tabl 12. ATOMOWA BROŃ, broń, której działanie oparte jest na wykorzystaniu energii jądrowej; rodzaje: a. b. o działaniu wybuchowym (-«-atomowa i -«wodorowa bomba oraz -«pociski kierowane lub artyleryjskie z głowicami jądrowymi) oraz bojowe środki promieniotwórcze; w zależności od zasięgu działania a. b. dzieli się na taktyczną i strategiczną. ATOMOWA ENERGIA -«jądrowa ATREPSJA [gr.], wyniszczenie, postępujący ubytek ciężaru ciała niemowląt i dzieci wskutek chorób lub niedożywiania. ATREUSZ, mit. gr. król Myken, syn Pelopsa; goszcząc znienawidzonego brata, Tiestesa, podał mu pieczeń z jego własnych synów; karą bogów były zbrodnie popełniane w rodzie Atrydów. energia. ATOMOWA LICZBA, liczba charakteryzująca dany pierwiastek chem., równa -liczbie protonów w jądrze atomu; określa położenie pierwiastka w -«okresowym układzie. ATOMOWA OBJĘTOŚĆ, objętość, jaką zajmuje 1 gramoatom pierwiastka chem. w stanie stałym. ATOMOWY CIĘ2AR, masa atomu wyrażona w jednostkach -«tlenowych. ATOMU ROZBICIE -«dezintegracja atomu. ATOMY ZNACZONE, nieliczne stosunkowo atomy -«izotopu promieniotwórczego, które wraz z izotopem niepromieniotwórczym tego samego pierwiastka wprowadza się do substancji biorących udział w badanym procesie biol., chem. lub technol.; badając promieniowanie wysyłane przez a. z. można L-L-U l. L‘_L e n r Li r-i n r-i P ‘ * o o o o O 0 o ' O J_L _ _ i_ o o o o I cTcl 'c .T c c U lila Schemat bomby atomowej : 1 — spadochron, 2 — pierwszy ładunek plutonu, 3 — droga ładunku 2, 4 — osłona ołowiana. 5 — drugi ładunek plutonu Plan domu grecko-rzymskiego: a — atrium, c — cubicula, i — impluvium, p — peristylum, t — tablinum ATRIUM [łac.], główną, środkowa izba w domu rzym., pozostałość z typu budownictwa praitalskiego; brak okien (położenie centralne); oświetlenie poprzez tzw. -«kompluvium. ATROFIA [gr.], zanik, zmniejszenie się objętości tkanek lub narządów wskutek zaburzeń w ich odżywianiu, uszkodzenia nerwów lub długotrwałej bezczynności. ATROPINA, trujący f leczniczy alkaloid otrzymywany z pokrzyku wilczej jagody; biały krystaliczny proszek, bez zapachu, o smaku gorzkim; stosowany w okulistyce (rozszerza źrenicę oka), w leczeniu choroby wrzodowej (hamuje wydzielanie soków trawiennych), kamicy itp. ATRYBUT [łac.]: 1) nieodłączna cecha przedmiotu lub zjawiska, wynikająca z jego istoty; 2) przedmiot o znaczeniu symbolicznym, tłumaczący rolę i funkcję osoby przedstawianej, np. klucze — a. św-. Piotra. Zob. też symbol. ATRYDZI, potomkowie -«Atreusza, przede wszystkim «Agamemnon i -«Menelaus. ATTACCA [wł.], oznaczenie, że między częściami utworu muz. nie należy robić przerwy. ATTACHÉ [fr., ataszę], urzędnik dyplomat. do spraw spec.; a wojskowy, handlowy, prasowy itp. ATTALIDZI, potomkowie Attalosa; dynastia, która w okresie hellenistycznym objęła we władanie nowo powstałe państwo Pergamon (283—133 p. n. e.). 4' ATTLEE 52 ATTLEE [atli] Clement Richard (ur. 1883), polityk ang., przewodniczący Partii Pracy 1935—55, premier 1945—51, po wycofaniu się z czynnej działalności polil 1955 mianowany członkiem Izby Lordów. ATTYCKA SÓL, wytworny, subtelny dowcip; określenie uzasadnione sposobem wysławiania się staroż. Ateńczyków. ATTYKs 1) Trrus Pouponics Atticus (ok. 109—32 p. n e.), historyk i literat rzym., przyjaciel Cicerona i wydawca jego dzieł, znany z korespondencji Cicerona; 2) Herodes A. (101—177), retor i sofista, nauczyciel cesarzy Marka Aureliusza i Werusa; fundator wielu wspaniałych budowli w Atenach (kryty teatr, stadion). Delfach, Olimpii i in. ATTYKA (Kraj Nadbrzeżny), piw. w środk. Grecji; ok. 2200 km*; góry wapienne, gleby kamieniste i suche; złoża ołowiu, srebra, marmury; gł. m. Ateny. — W starożytności wg podania zjednoczona przez Tezeusza wokół Aten; od wojen perskich najważniejszy kraj Grecji (-►Ateny i Grecja). ATTYKA [gr], budynek i zwykle zasłaniająca dach; występuje już w arch. antycznej; odrębne formy attyki (tzw. polskiej), zwieńczonej rzędem Attyka ozdobnych sterczyn (grzebieniem), powstały w okresie Renesansu w XVI w. w Polsce. ATTYLA (?—453), król Hunów w -»Panonii, zwany Biczem Bożym; zjednoczył Hunów, podbił Germanów, Scytów, Słowian; stworzył potężne państwo; pobity przez Aecjusza na Polach Katalaunijskich (w pobliżu Troyes) 451. ATUT (atu) [fr.], w grach karcianych umownie oznaczony przez partnerów jeden kolor, którego karty w czasie gry biją inne kolory bez względu na starszeństwo poszczególnych kart. Au, symbol pierwiastka chem. złota. AUBER [obę:r] Daniel (1782—1871), £r. kompozytor operowy (Niema z Portici, Fra Diavolo). AUCKLAND [oikland], największe m. i port w Nowej Zelandii na Wyspie Pn.; 361 600 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł: stoczn., spoż., drzewny; eksport: wełna, mięso; w rej. A. góra. złota, srebra, miedzi, węgla. AU COURANT [fr., o kur$] być au c. — posiadać znajomość stanu rzeczy. AUD1ATUR ET ALTERA PARS [łac. trzeba wysłuchać i drugiej strony], zasada prawa rzym. stosowana w procesie sądowym w celu ustalenia prawdy obiektywnej. AUDIENCJA [łac.], oficjalne posłuchanie udzielone przez osobę na wysokim stanowisku. AUDIOMETR [gr.], aparat elektryczny do mierzenia sprawności słuchu. AUDION, lampa elektronowa używana w niektórych typach odbiorników radiowych do oddzielenia prądów niskiej częstotliwości od modulowanego prądu wysokiej częstotliwości. Zob. też demodulacja. AUDYCJA [łac.], samodzielny odcinek programu ramowego (koncert, słuohowisko, pogadanka i. in.); a. bywa odtwarzana z taśmy -►magnetofonu lub nadawana bezpośrednio. AUDYTOR, od XVII w. sędzia wojsk.; nazwa używana dotychczas w niektórych państwach; także duchowny. członek sądu w kościele kat wg prawa kanonicznego. AUDYTORIUM [łac.]: 1) sala wykładowa; 2) grono słuchaczów. AUERA SIATKA, wynaleziona 1885 przez austr. chemika Karola Auera v. Welsbach (1858—1929) siatka z tlenków toru i ceru używana w gazowych lampach oświetleniowych; w bezbarwnym płomieniu gazu A. s. rozżarza się do białości dając silne światło. AUERSTEDT, w. w Saksonii; 1806 zwycięstwo armii napoleońskiej pod wodzą marsz. Davout w bitwie z wojskami pruskimi. AUEZOW Muchtar O. (ur. 1897), pisarz i uczony kazachski, badacz i zbieracz folkloru kazach. i kirgis.; Syn Kazachstanu, Droga Abaja. AUGEREAU [ożro] Pierre François Charles (1757— 1816). marszałek i par Francji, książę Castiglione, uczestnik zamachu stanu 18 Fructidora (4IX 1797), uczestnik wojen rewolucji fr. i I Cesarstwa. AUGLASZ, mit. gr. król Elidy; posiadał wielkie stada koni, które trzymał w stajniach nie czyszczonych od lat; oczyścił je w ciągu jednego dnia Herkules. AUGIER [ożję] Ćmile (1820—89), dramaturg i poeta fr.; komedie obyczajowe; Zięć pana Poirier, Ubogie lwice, Syn pana Giboyer. AUGIT, minerał z grupy -»piroksenów; krzemian i glinokrzemian wapnia, magnezu i żelaza; ważny składnik skal magmowych, zwłaszcza zasadowych, jak gabra i bazalty. AUGSBURG, m w NRF (pd.-zach. Bawaria); 201 000 mieszk. (1955); liczne zabytki arch. średniow. (katedra rom.) i renesans.; kat. akademia teolog.; duży przemysł: włókien., papierń., maszyn., browam.; węzeł kolejowy. AUGSBURSKIE WYZNANIE, pierwsze uznane przez państwo wyznanie protestanckie, oparte na zasadach wyłożonych przez Melanchtona i przedstawionych 1530 ces. Karolowi V na sejmie w Augsburgu. AUGSBURSKI POKÓJ RELIGIJNY, 1555 zakończył wojny rei. między katolikami i protestantami w Niemczech; książętom przyznano prawo wyboru wyznania; przyjęto zasadę ,,cuius regio, eius religio“ („czyj kraj, tego wyznanie“), zmuszającą poddanych do przyjmowania wyznania panującego. AUGUROWIE [łac.], kolegium kaplanów-wróżbitów, których zadaniem było wróżenie z lotu ptaków (auspicje), dziobania świętych kur, zjawisk przyrody oraz ze szczególnych znaków i sytuacji. AUGUST, imię królów poi.: 1) A. II Fryderyk zw. Mocny (1670—1733), z dynastii Wettinów; elektor saski i król poi. 1697—1706 i od 1709; interesy Polski podporządkowywał swym celom dynastycznym; wciągnął kraj w wojnę północną, poddał wpływom ros. (-»Sejm Niemy); dążył do władzy absolutnej; August II August III 2) A. III Fryderyk (1696—1763), elektor saski i król poi. od 1733; syn poprzedniego, wprowadzony na tron przez Rosję, nieuaolnv, jego panowanie było okresem walk koterii magnackich (-►kamaryla), rosnącej zależności Polski od sąsiadów i szczytowej dezorganizacji ustrojowo-politycznej. AUGUSTIANIE, zakon zał. 1244, oparty na regule św. Augustyna, biskupa Hippony; w Polsce od XIV w. AUGUSTOWSKA PUSZCZA, obszar leśny na pn. od jez. Wigry, na pd. po rz. Biebrzę, ok. 1000 km*; w pn. części gł. świerk, w pd. sosna; eksploatacja egód, grzybów i drewna; piękne jez.; przepływa rz. żarna Hańcza. AUGUSTOWSKI KANAŁ, kanał żeglowny na PoIez. Suwalskim; dł. 102 km; łączy dopł. Niemna Wisły; przecina liczne jez.; na trasie kilkanaście śluz; spław drewna; budowany 1824—1839. AUGUSTÓW, m. pow., woj. białost., wśród jezior na skraju Puszczy Augustowskiej; 11 300 mieszk. (1956); fabryka przetworów tytoniowych, przemysł drzewny, ośrodek sportów wodnych i turyst.; zał. przez Zygmunta Augusta 1561. AUGUSTUS [łac. dostojny], tytuł cesarzy rzym., pierwszy raz nadany uchwałą senatu Oktawianowi 27 p. n. e. AUGUSTYN Aureliusz, św. (354—430), z Tagasty w Afryce; ojciec kościoła, teolog i filozof, od 395 biskup Hippony; do 387 wyznawca manicheizmu, 387 przyjął chrzest; obok Tomasza z Akwinu najpoważniejszy autorytet filozofii chrześc.; jego system filoz., oparty na platonizmie, stanowi połączenie pierwiastków pogańskich z myślą chrześc.; jego teoria predo 53 stynacjl była przedmiotem długotrwałych sporów w kościele kat.; O państwie bożym, Wyznania. AUKCJA [łac.], licytacja, publiczna sprzedaż ruchomości, nieruchomości lub uprawnień; a. wojskowa, powiększenie stanu liczebnego wojska; hasło reform wojsk, w Polsce XVIII w. AUKSYNY, fitohormony, hormony roślinne — substancje wzrostowe wytwarzane głównie przez wyższe rośliny zielone (najwięcej w stożkach wzrostu); warunkują szybkość wzrostu roślin, regulują zależności między poszczególnymi narządami roślin, powodują m. m. zjawisko fototropizmu; najpospolitszą z a. jest heteroauksyna (kwas 8-indolilooctowy) ; a. stosowane w b. dużych stężeniach całkowicie dezorganizują i niszczą tkanki, co zostało wykorzystane do tępienia chwastów przy użyciu produkowanych syntetycznie tzw. herbicydów. AUKSZTOTA, Litwa Górna, terytorium plemienne nad środk. Niemnem i Wilią; kolebka państwa litew. w średniowieczu. AULA [lac.]: 1) w starożytności dziedziniec; 2) w średniowieczu siedziba król., zabudowania dworskie i komnaty recepcyjne; 3) od baroku do czasów obecnych sale reprezent., wykładowe, odczytowe. AULIDA, obecnie Wathi, port w staroż. Beocji, gdzie zatrzymała się flota gr. w drodze pod Troję i gdzie -»Agamemnon złożył w ofierze, zgodnie z wolą bogów, swą córkę Ifigenię. AU LOS, starożytny gr. instrument muz., dęty, drewniany. AUŁ [tat.1: 1) osada u niektórych koczowniczo-pasterskich ludów Azji Środk.; 2) osada górska na Kaukazie. AURA [gr.]: 1) stan -»-pogody; 2) med. nagłe, silne wrażenie zmysłowe (barwy, światła, dźwięku) występujące samoistnie, poprzedzające napady niektórych chorób, najczęściej padaczki. AURELIAN, Lucius Domitius Aurelianus, cesarz rzym. 270—275; zwyciężył m. in. Gotów i Alamanów; przeprowadzeniem reform próbował wzmocnić państwo; otoczył Rzym murami (częściowo zachowane). AUREOLA [łac.], otok świetlisty otaczający na obrazach głowę Chrystusa i głowy świętych; utożsamiana z -»nimbem.AUREOMYCYNA, antybiotyk otrzymywany z hodowli grzybka Streptomyces aureofaciens; stosowany gł. doustnie w zakażeniach drobnoustrojami, np. przy tyfusie, brucelozie, rzeżączee itp. AURIGNAC [oriniak], miejscowość w pd. Francji (Gaskonia); 900 mieszk. (1954); grota z rysunkami z epoki późnego paleolitu; stąd nazwa kultury oryniackiej. AURIOL [oriçll Vincent (nr. 1884), adwokat, publicysta i polityk fr., prawicowy socjalista; kilkakrotny minister; 1947—53 prezydent Francji. AURORA -Eos. AURORA, krążownik ros. floty woj.; ogień skierowany z dział A. na siedzibę burż. Rządu Tymczasowego — pałac Zimowy w Piotrogrodzie 25 X 1917 — był sygnałem do wybuchu zbrojnego powstania, rozpoczynającego Rewolucję Październikową. AUSKULTACJA —osluchiwanie. AUSPICJE [łac.]: 1) —augurowie; 2) opieka, patronat (np. robić coś pod czyimiś auspicjami). AUSTEN [pstyn] Jane (1775—1817), powieściopisarka ang.; przedstawiała środowisko ziemiańskie łącząc subtelną analizę psychol., zwłaszcza w sylwetkach kobiet, z krytyką stosunków społ.; Sense and Sensibility (Rozsądek i wrażliwość), Emma, Persuasion (Przekonanie), Duma i uprzedzenie. AUSTENIT, roztwór stały węgla w żelazie-gamma (Fe-y) o maksymalnej zawartości węgla ok. 2*/»; występuje w stalach węglowych powyżej 723°, poniżej ulega przemianie w perlit. AUSTERLITZ (Sławków), miejscowość na Morawach; 1805 bitwa 3 cesarzy, zwycięstwo Napoleona nad armiami austr. i rosyjską. AUSTIN [pstyn] John (1790—1859), prawnik ang., twórca —pozytywizmu prawniczego; Lectures on Jurisprudence (Zarys prawoznawstwa). AUSTIN [p:styn], m. w USA, stoi. stanu Teksas; 132 500 mieszk. (1950); ośrodek handlowy. AUSTRALAZJA, nie sprecyzowane ściśle pojęcie geogr określające Archipelag Malajski; rzadziej ograniczane do Australii i wysp sąsiadujących z nią na północy. AUSTRALIA I OCEANIA, najmniejszy z kontynentów, najpóźniej odkryty 1 skolonizowany; obejmuje A. wraz z Tasmanią (7 700 000 km*) oraz wyspy AUSTRALIA I OCEANIA Koralowego utrudniają dostęp do wybrzeży. Fizjo§ raf i a: ukształtowanie pow. lądu, tektonika i buowa geol. mało zróżnicowane; śr. wys. A. i O. 330 m; najwyższy szczyt lądu — G. Kościuszki 2234 m, Nowej Gwinei — Carstensz 5030 m, Hawajów — wulkan Mauna Kea 4213 m; całą wsch. część łącznie z Tasmanią zajmują Wielkie Góry Wododziałowe, środkową — ogromna nizina z depresją jez. Eyre (—12 m), zachodnią — wyżyna (do 500 m) poprzecinana niewysokimi pasmami gór (do K00 m); wyspy Melanezji są pochodzenia koral., Polinezji przeważnie wulkan., Mikronezji koral, i wulkan.; ponad 60*/» obszaru A. jest bez odpływu; tylko na pd.-wsch. wielki system rzeczny Murray-Darling; jez. Eyre ma ok. 10 000 km*, a 9 jez. słonych zajmuje ponad 1000 km*; ważną rekompensatą jest wielka ilość wód artezyjskich zajmujących ok. 2 500 000 km* (otworów wiertniczych ok. 1 800 000). Klimat A. jest mniej zróżnicowany niż innych kontynentów; ponad 1/3 obszaru leży w strefie klim. zwrotnik.; we wsch. części klimat wilgotny, zwrotnikowo-pasatowy, od 30° na pd. bardziej umiark.; wnętrze lądu ma klimat suchy, pustynny i stepowy; występują tu, zwłaszcza w zach. części rozległe pustynie (Wielka Pustynia Piaszczysta f in.) otoczone szerokim pasem stepów; na skrajnym pd.-zach. klimat zbliżony do śródziemnomor.; na wybrzeżu wsch. duża ilość opadów, przekraczająca na pn. i w Tasmanii 2000 mm rocz.; na Nowej Gwinei klimat wilgotny, równikowy z maksymalnym opadem na pn. 6560 mm rocz.; również i mniejsze wyspy Oceanii obfitują w opady (np. Karoliny 4500 mm, Hawaje nawet do 10 000 mm), świat roślinny i zwierzęcy A., a także Nowej Gwinei i Nowej Zelandii odrębny w porównaniu z innymi kontynentami; lasów b. mało (najczęściej akacja i eukaliptus. ■o sjj Ludność (1955) Australia i Oceania Powie: 
nia kr w tys. ogółem w tys. na 1 km* Australia 7704 9201 i Nowa Zelandia Terytoria niesamodzielne i zależne: 268 2136 8 Posiadłości australijskie 235 448 2 Posiadłości brytyjskie 50 537 11 Posiadłości francuskie Posiadłości nowozelandz- 23 132 6 kie Posiadłości Stanów Zjed- 0,5 23 46 nocźonych Ameryki Irian (Nowa Gwinea Ho- 17 618 36 lenderska) Terytoria powiernicze: Nauru (administracja australijska, nowozelandz- 413 700 2 ka i brytyjska) 0,02 4 190 Nowa Gwinea Australijska Samoa Zachodnie (adm. 241 1254 5 nowozelandzka) Powiernicze Wyspy Pacyfiku (administracja Stanów Zjednoczonych 3 95 32 Ameryki) Nowe Hebrydy (kondominium brytyjsko-francu- 2 64 36 skie) 15 54 4  AUSTRALIA POŁUDNIOWA skarlałe tworzą tzw. scrub); na Nowej Zelandii paprocie drzewiaste; ze zwierząt, nie spotykane gdzie indziej: torbacze, kolczatki, dziobaki. Tabl. 14. Ludność. ludy pierwotne (australidzi) A. i O.: Australczycy» Papuasi, Melanezyjczycy, Polinezyjczycy, Maorysi, Kanakowie; Australczycy byli do czasu kolonizacji (XIX w.) na b. niskim szczeblu kultury; żelazo i in. metale były im nie znane, także uprawa roli i hodowla; zajmowali się rybołówstwem, łowiectwem, zbieractwem; A. i Nowa Zelandia zostały zasiedlone przez Anglików; obszar A. i związanej z nią polit. Tasmanii liczy 8 818 000 mieszk. (1953), przeważnie pochodzenia bryt. (Australczycy ok. 43 tys.), cała zaś A. i O. 14 600 000 mieszk. (1955 dane ONZ); rozmieszczenie ludności w A. b. nierównomierne; ok. 75•/• na pd.-wsch.; śr. gęstość zaludnienia 1 na km*; największe m. A.: Sydney i Melbourne — ponad 1 min mieszk., 4 miasta powyżej 100 000 (Brisbane, Adelaide, Perth, Newcastle), na Nowej Zelandii — 4, na Hawajach — 1. Gospodarka: A. jako państwo (-►Związek Australijski) zajmuje poważne miejsce w gospodarce świat, zwłaszcza w produkcji artykułów hod. i roln. (wełna, mięso, masło, sery, pszenica, owoce i in.) oraz złota i metali kolorowych; A. wytwarza (w skali świat.): wełny 33V«, ołowiu 15*/t, cynku 10°/», miedzi 1,5*/», tungstenu 5*/*, srebra 7,4*/», złota 3,9V»; Nowa Zelandia: wełny 10V» (ważne miejsce w eksporcie masła); Nowa Kaledonia (Melanezja); niklu 12*/o. tungstenu 5V»; Nauru (Mikronezja) fosforytów 5*/»; znaczny udział w gospodarce A. kapitału ang. i amer.; największy udział w eksporcie i imporcie A. ma W. Bryt — Zach. część Nowej Gwinei (Irian Zachodni) jest kolonią hol., część wsch. należy do Zw. Austral.; małe wyspy Oceanii — częściowo kolonie USA, Francji lub W. Brytanii, częściowo terytoria powiernicze ONZ. Historia. Do XVIII w. pozostaje na uboczu bez żywszych związków z resztą świata, zamieszkała przez ludność murzyńską i polinezyjską na b. niskim stopniu kultury. Od 1601 docierają do jej brzegów: Hiszpanie (L. Torres), Holendrzy (A. Tasman), Anglicy (J. Cook). Pierwszym osadnictwem eur., karna kolonia bryt. kolo Sydney (1788). W ciągu XIX w. osiedlanie się gl. Anglików także w in. częściach A., szczeg. intensywne po odkryciu złota (1851). 1855 Anglia nadaje 6 prowincjom autonomię (Nowa Pd. Walia, Tasmania, Wiktoria, Queensland, A. Zach., A. Pd.); 1901 tworzą one państwo związk. (Commonwealth of Australia) ze stolicą w Canberra, należące do Wspólnoty Brytyjskiej; Związek Australijski brał udział I i II wojnie świat, jako przeciwnik Niemiec i — w II wojnie — Japonii, obecnie uczestniczy w systemie bloków wojsk. USA. AUSTRALIA POŁUDNIOWA (South Australia), stan Związku Austral.; 984 267 km*, 834 600 mieszk. (1955); stoi. Adelaide; w części zach. rozległa bezwodna płyta, na pn. góry (do 1500 m); w części wsch. nadbrzeżne góry (do 1100 m) przechodzą w obszerną kotlinę z częściowo suchymi jeziorami (największe Eyre); we wnętrzu stepy i pustynie (klimat gorący, suchy), na wybrzeżu pd.-wsch. (klimat śródziemnomor.) lasy eukaliptusowe (0,2*/« pow.) i uprawy (1,8*/«); gł. uprawy: pszenica, jęczmień, owies, owoce; hod. owiec (11,8 min) i bydła; górnictwo żelaza (80*/i Związku Austral.), ostatnio też rud uranu; przemysł maszyn., hutn., stoczn.; koleje 3799 km; linia transkontynent. do A. Zach.; pojazdów mech. 229 000 (1954). AUSTRALIA ZACHODNIA (Western Australia), największy stan Związku Austral.; 2 527 340 km* (33V« pow.); 670 800 mieszk. (1955), 7'/» ludności; gl. m. Perth; płaska wyżyna (300 m) z oddzielnymi masywami do 1500 m; na wybrzeżach pd.-wsch. wilgotniej (gl. obszar zasiedlenia i upraw) z lasami eukaliptusowymi (IV» pow.), wnętrze suche z sawannami, stepami i pustyniami; uprawy (0,7V# pow.): pszenica, jęczmień, j'arzyny, owoce; hod. owiec (13 min) i bydła; górnictwo złota (88°/* Związku Austral.) największe k/Kalgoorlie, węgla, rudy żel.; przemysł: spoż., odzież., maszyn., drzewny; koleie 7500 km; linia transkontynent. na wsch.; pojazdów mech. 168 000 (1954). AUSTRALIJSKIE JĘZYKI, należą do kilku odrębnych rodzin i nie są związane z rodzinami innych kontynentów; rozróżniamy wśród nich rodziny: tasmańską (na wyspie Tasmanii, wymarła), narrinyeri, paleoaustralijską, ncoaustralijską (najliczniejsza), języki papuaskie. AUSTRALOIDALNA RASA, składnik czarnej odmiany człowieka wykazujący cechy neandertaloidalne (rzeźba czaszki, ukształtowanie szczęk i uzębienia etc.); średniorosły długogłowiec o ciemno- lub czamobrunatnej skórze, ciemnych oczach i czarnych, falistych włosach; budowa na ogół dość smukła, ale sil¬ 54 na, uwłosienie b. silne, rysy b. grube; charakterystyczny składnik tubylczej ludności Australii, wpływy w Melanezji, sięgają do Indii pd. (Toda) i Afryki pd.-wsch. (Żulu). Tabl. 25. AUSTRALOPITEKI, Australopithecinae, podrodzina kopalnych małp człekokształtnych odkrytych (szczątki) w Afryce Pd., uważana przez niektórych badaczy za grupę wyjściową dla form ludzkich; nazwa od łac. australis-poludniowy. AUSTRAZJA, wsch. część państwa Merowingów, położona po obu stronach Renu; wyodrębniona jako osobne królestwo po podziale państwa przez Chilperyka 567; stoi. Metz; pochodzili z niej Karolingowie. AUSTRIA (Österreich), republika związkowa w środk. Europie, nad Dunajem, bez dostępu do morza. Graniczy z: NRF, Czechosłowacją, Węgrami, Jugosławią, Włochami, Szwajcarią, Liechtensteinem; 83 850 km*, 6 933 900 mieszk. (1951), stoi. Wiedeń; A. obejmuje 9 krajów związk. (Bundesländer): Austria Dolna, Austria Górna, Burgenland, Karyntia, Salzburg, Styria, Tyrol, Vorarlberg, Wiedeń. Warunki naturalne: ok. -70•/• pow. zajmują Alpy osiągające na terenie A. największą wysokość w Wysokich Taurach (Gross-Glockner 3798 m); ku wsch. Alpy obniżają się stopniowo i przechodzą w góry śr. wysokie (Las Wiedeński — 893 m); wyżyny i kotliny śródgórskie zajmują 20°/» pow., niziny — 10V»; gł. rzeki: Dunaj, Inn, Mur największe jez.: Nezyderskie, Atter, Traun, Bodeńskie. Łagodny klimat środk.-eur. z opadami 600 mm rocz., na wsch. bardziej kontynent., wyżej w górach chłodny, alpejski. Gospodarka: dość dobrze rozwinięte roln. nie pokrywa zapotrzebowania wewn.; lasy zajmują 37°/» pow., łąki i pastwiska 28,4*/#, ziemie orne 21,3ł/», wody — 1,3*/», zabudowania i nieużytki 12°/o; gł. uprawy: pszenica, żyto, owies, jęczmień, ziemniaki. Duże i różnorodne zasoby surowców miner.; najważniejsze: (prod. w 1954 w tys. t); węgiel brunatny (6500), węgiel kam. (173), ropa naft. (3400 w 1956, 3 miejsce w Eur.), ruda żel. (2700), cynk i ołów, miedź, antymon, boksyty, siarka, grafit; rozwinięte hutn. (surówka 1354, stal 1653); przemysł: precyz., elektTotechn. i środków transport.; rozwinięta sieć komunik, (dł. w km): koleje 6005 (w tym zelektryfik. 1432), szosy I kat. 21 941; eksport: surowce górn. oraz wyroby przemysłu precyz. i elektrotechn.; import: art. żywnościowe i pasze. Ustrój. Republika związkowa, konstytucja z 1920 (ze zmianami z 1929) przywrócona od 1945; naczelny organ ustawodawczy — Rada Narodowa i Rada Federalna, tworzące razem Zgromadzenie Federalne; prez., wybierany na 6 lat; na czele rządu stoi kanclerz. Historia. Zawiązek A. stanowiła założona w X w. przez ces. Ottona I po zwycięstwie nad Węgrami Marchia Wschodnia (Ostmark), która 1156 uzyskała uprawnienia księstwa lennego (Österreich), a od 1453 tytuł arcyksięstwa; poszerzana stopniowo o Styrię, Karyntię, Tyrol, pozostawała 1276—1918 pod władzą Habsburgów, 1438—1806 jednocześnie cesarzy rzymskich i królów niemieckich, którzy głównie przez małżeństwa i traktaty przyłączyli do swych dziedzicznych posiadłości przejściowo Niderlandy, na stałe Czechy (1526) i Węgry (zach. 1526, całe 1699); w XVIII i XIX w. we władaniu Habsburgów były też części Włoch; 1740—48 utracili Śląsk na rzecz Prus; 1772 i 1795 w I i III rozbiorze Polski zagarnęli pd. ziemie Rzplitej, nazwane Galicją i Lodomerią; ces. Józef II drogą reform w duchu oświeconego absolutyzmu próbował uporządkować i zespolić rozległe wielonarodowe państwo; w okresie wojen przeciw rewolucyjnej Francji i Napoleonowi Franciszek II 1804 przyjął tytuł cesarza austriackiego (jako Franciszek I), a 1806 zrzekł się godności cesarza rzymsko-niemieckiego; po 1815 w dobie Świętego Przymierza Austria była rzecznikiem reakcji eur. (min. Metternich); rewolucja 1848/49, z trudem opanowana, wpłynęła na przemiany w kierunku liberalnym 1860/61; po wyparciu wpływów austT. z Niemiec przez rywalizujące z nią Prusy (wojna 1866) A. przekształciła się 1867 w dualistyczną, konstytucyjną i parlamentarną monarchię austro-węgierską. Udział w I wojnie świat, doprowadził 1918 do rozpadu Austro-Węgier; 1919 traktat w SŁ Germain-en -Laye; A. jako republika federalna zatrzymała tylko rdzenne tereny dawnego księstwa. Po 1930 wzrost tzw. austrofaszyzmu i niem. narodowego socjalizmu; 1934 kanclerz A. Dollfus utworzył rząd autorytatywny, stłumił krwawo powstanie socjalist.; przy próbie puczu nar.-socjalist. został zamordowany; następca jego K. 	Schuschnigg kontynuował politykę D., nie mógł  AUTOHEMOTERAPIA Austria 55 iednalc przeciwstawić się rosnącym wpływom nar. socjalistów. W lutym 1038 pod presją Hitlera weszli do rządu -nar. socjaliści z A. Seyss-Inquartem jako wicekanclerzem, a wkrótce kanclerzem na czele, w marcu 1938 Hitler dokonał włączenia A. (Anschluss) do Niemiec; 1945 przywrócono republikę demokratyczną z 4 strefami okupacyjnymi i rządem uznanym przez 4 mocarstwa; 1955 podpisanie przez 4 mocarstwa traktatu państwowego: pełna suwerenność, wycofanie wojsk okupacyjnych, zobowiązanie do neutralności; 1958 przystąpienie A. do Rady Europejskiej. AUSTRIACKA LITERATURA wchodzi w skład literatury niem. W okresie średnio-wysoko-niem. działają tu m. In. minnesängerzy Reinmar von Hagenau i Walter von der Vogelweide; powstaje wiela eposów bohaterskich (Pieśń o Nibelungach i in.); rozwija się dramat (sztuki rei. i farsy zapustne), powstają liczne pieśni lud. Najwybitniejszym dziełem wczesnego humanizmu jest Ackermann aus Böhmen (1400). \V epoce Baroku (przedstawiciel Abraham a Sancta Clara) — rozkwit dramatu: teatr jezuicki, opera dworska, hanswurstiady J. Stranizky’ego; Wiedeń staje się ośrodkiem życia teatr, w Niemczech. Klasycyzm austr. jest całkowicie pod wpływem niem. W epoce romantyzmu tworzą F. Grillparzer i J. Lenau; tradycje teatru lud. kontynuują F. Raimund i J. N. Nestroy. Twórczość realist. w II pol. XIX w. reprezentują A. Stiffer, N. 	Ebner-Eschenbach, L. Anzengruber, P. Rosegger. W pocz. XX w. — w okresie nowych prądów i kierunków lit. (naturalizm, ekspresjonizm, neoromantyzm) i w okresie międzywojennym tworzy prozaik A. Schnitzler, poeci H. Hofmannstahl, R. M. Rilke. Literaturę okresu międzywojennego reprezentują: F. 	Kafka, F. Werfel, J. Roth, F. Bruckner, S. Zweig, H. Brach, R. Musil. Wielu z nich emigruje po 1938 i tworzy literaturę emigracyjną. Po wyzwoleniu zarysowują się trzy prądy: kat.-konserw., subiekty wist. i społ.. reprezentowane przez młodsza generację. AUSTRIACKA MUZYKA -niemiecka muzyka. AUSTRIACKA SZKOŁA W EKONOMII POLITYCZNEJ, inaczej szkoła wiedeńska lub psychologiczna (—marginalizm), kierunek ekonomii burż. powstały w latach siedemdziesiątych XIX w., głosi subiektywną teorię wartości (—użyteczność krańcowa); przedstawiciele: K. Menger, E. Böhm-Bawerk, F. Hayek, L. 	Mises. AUSTRIACKA SZTUKA. W średniowieczu Austria była ważnym ośrodkiem rozwoju architektury, malarstwa i rzeźby w okresie romańskim (znana salzburska szkoła malarstwa miniaturowego, XI—XII w.), a zwłaszcza gotyckim (katedra św. Stefana w Wiedniu, gł. XIV—XV w., ołtarze rzeźbione M. Pachera, XV w.). Stosunkowo skromnie rozwija się renesans. Kwitnie natomiast sztuka barokowa pod koniec XVII i w I poł. XVIII w.. W architekturze i rzeźbie panuje wówczas styl bogaty i elegancki (architekci J. Fischer von Erlach — pałac w Schönbrunn k. Wiednia i wied. kościół św. Karola Boromeusza; J. L. Hildebrandt; J. Prandtauer — klasztor w Melk); rozwija się malarstwo. Wiedeń jest ważnym ośrodkiem sztuki w XVIII i XIX w. (gł. malarstwo). Na przełomie XIX i XX w. charakterystyczne przejawy stylu secesji w archit. i dekoracji („secesja wiedeńska“). Tabl. 23. AUSTRIA DOLNA (Niederösterreich), kraj związkowy w Austrii; 18 369 km*, 1 254 100 mieszk. (1953); na pd. od Dunaju górzysta z gospodarką hodowlano-leśną, na pn. — przeważnie wyżynna z uprawą zbóż, buraków cukr., winnicami; skupia 50»/o przemysłu Austrii: hutnictwo żelaza, wydobycie ropy naft.; przemysł: naft., chem., maszyn., włókien.; gł. m. Wiedeń (stoi.), Wiener Neustadt. AUSTRIA GÖRNA (Oberösterreich), kraj związkowy Austrii; 11 978 km*, 1 111 100 mieszk. (1953); w większości wyżynna; uprawa zbóż. hodowla bydła; kopalnie węgla brunatn., soli; przemysł: chem., metal., włókien.; gł. m. Linz (stoi.), Steyr. AUSTROAZJATYCKIE JĘZYKI, języki starszej warstwy ciemnoskórej ludności Indochin, wykazujące pewne nawiązanie genetyczne do rodziny austronezyjskiej; rozpadają się na 2 grupy: staro-austro-azjatycką (w Indochinach i na Płw. Malajskim) i nowo-austro-azjatycką (w pn.-wsch. Indiach i Kambodży). AUSTROMARKSIZM —centryzm. AUSTRONEZYJSKIE JĘZYKI, malajo-polinezyjskie języki — dzielą się na 2 podgrupy: indonezyjską i grupę Oceanii, która się rozpada na podrodziny; Molukków, melanezyjską i polinezyjską. AUSTRO-WĘGRY, państwo utworzone 1867 z cesarstwa austr. na zasadzie równouprawnienia (dualizmu) Austrii i Węgier połączonych unią realną pod dyn. Habsburgów; wspólne były ministerstwa wojny, spraw zagr., skarbu oraz waluta i jednolity obszar celny; instytucje ustawodawcze, wykonawcze i sądowe były odrębne; państwo składało się: 1) z krajów cesarstwa austriackiego (Austria Górna i Dolna, Salzburg. Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol, Vorarlberg, Gorycja, Gradiska, Triest, Istna, Dalmacja, Czechy, Morawy, Śląsk, —Galicja i Lodomeria, Bukowina), 2) z krajów korony węgierskiej (Węgry, Chorwacja, Sławonia, Rijeka (Fiume), 8) z anektowanych 1908 Bośni i Hercegowiny, ogółem 677 000 km* i 52 min mieszk.; A.-W. zostały obalone po klęsce w I wojnie świat. 1918 przez rewolucję, w której wyniku powstały państwa AUTARKIA [gr.] GOSPODARCZA, gospodarka samowystarczalna, niezależna od zagranicy. AUTEKOLOGIA, dział —ekologii zajmujący się badaniem zależności budowy i funkcji organizmu od jego środowiska Zob. też synekologia. AUTENTYCZNOŚĆ [gr.], prawdziwość; autentyk, oryginał, dzieło sztuki lub dokument o udowodnionej prawdziwości. Zob. też falsyfikat. AUTENTYZM [gr.], program poet. grupy liryków, skupionych wokół wydawanego w latach I960—39 przez S. Czernika miesięcznika „Okolica Poetów", postulujący zwrot do tematyki współcz. (zwłaszcza wiejskiej), operowanie realiami oraz wyrażanie autentycznych przeżyć. AUTEUIL [olöj], zamożna dzielnica mieszkaniowa Paryża. AUTOBIOGRAFIA [gr.]. opis własnego tycia. AUTOBUS, samochód wieloosobowy przeznaczony do przewozu pasażerów w komunikacji miejskie] Iud dalekobieżnej. Tabl. 75, 76. AUTOCHTON [gr.]: 1) rdzenny mieszkaniec kraju; 2) geol. masy skalne, które nie zostały przesunięte w czasie tworzenia się płaszczowin, lecz pozostały pod nimi na miejscu pierwotnego osadzenia. AUTO-DA-FĆ [hiszp.], publiczne i uroczyste palenie heretyków na stosie, również palenie pism heretyckich. AUTOGAMIA [gr.]: 1) zool. samozapłodnienie u zwierząt obupłciowych; .2) bot. samopylność. Zob. też «Ungarn ia AUTOGRAF [gr.]: 1) tekst napisany własną ręką autora: 2) własnoręczny podpis. AUTOHEMOTERAPIA [gr.], metoda lecznicza stosowana w celu wzmożenia odporności ustroju; polega na wstrzykiwaniu do mięśni chorego jego własnej krwi pobranej z żyły.  Autoklaw AUTOJONIZACJA AUTOJONIZACJA -jonizacja. AUTOKAR, autobus turystyczny. AUTOKATALIZA -kataliza. AUTOKEFALIA [gr.], w kościele prawosi. samodzielność krajowych organizacji kościelnych; w Polsce kościół prawosi. jest autokefaliczny od 1924. AUTOKLAW [gr.-lac.J, metalowy aparat hermetycznie zamknięty, ogrzewany, w którym się przeprowadza pod zwiększonym ciśnieniem sterylizację produktów spoż., środków farmaceutycznych, przyrządów chirurgicznych, opatrunków oraz różne reakcje chemiczne. AUTOKRACJA igr.], samowladztwo, jednowładztwo, ferma rządu polegająca na sprawowaniu nieograniczonej władzy przez jednostkę lub grupę; a ut o k r a t a, samowł-adca. AUTOLITOGRAF1A [gr.], litografia odbita własnoręcznie przez autora. AUTOLIZA [gr.l, rozkład białek w komórkach lub tkankach po ich śmierci; następuje wskutek działania zawartych w komórkach lub tkankach fermentów. AUTOMAT [gr.]: 1) maszyna albo urządzenie, które po uruchomieniu wykonuje samoczynnie szereg kolejnych czynności, np. automat do sprzedaży znaczków pocztowych po wrzuceniu monety wydaje znaczki i ewentualnie resztę; 2) potoczna nazwa pistoletu maszynowego. AUTOMAT TOKARSKI, tokarka, która automatycznie sterowana, np. tarczą z krzywkami, wykonywa cały cykl obróbki przedmiotu toczonego z pręta, np. śruby; kolejnymi operacjami mogą tu być np.: toczenie zgrubne, toczenie dokładne, gwintowanie, obcinanie; a. Ł podaje materia!, przesuwając pręt o potrzebną długość, przestawia narzędzia, włącza i wyłącza odpowiednie biegi i posuwy. AUTOMATYCZNA LINIA OBRABIARKOWA, szereg obrabiarek wykonujących samoczynnie kolejne operacje obróbki jakiegoś przedmiotu, połączonych automatycznym transporterem podającym przedmiot obrabiany kolejno od jednej maszyny do następnej. Tabl. 19. AUTOMATYCZNA REGULACJA, samoczynne utrzymywanie pewnej wielkości w procesie technol. lub eksploatacyjnym na zadanej wartości; r. stało wartościowa utrzymuje stałą wartość; r. programowa umożliwia zmianę wartości według ustalonego programu; r. nadąźna pozwala na zmiany regulowanej wielkości zależnie od zmian jakiejś innej wielkości. AUTOMATYKA, dziedzina techniki obejmująca zespół zagadnień i urządzeń dotyczących takiej organizacji procesów technol., że przebiegają one samoczynnie, a udział człowieka zostaje ograniczony tylko do ogólnego kierowania, nadzoru i kontroli; a. kompleksowa obejmuje całokształt procesów technol. zakładu pracy, np. w fabrykach-automatach, nadzorowanych jedynie przez nieliczny personel inżynieryjny, AUTOMATYZACJA, wprowadzenie do procesów technol. urządzeń zastępujących częściowo udział człowieka w tych procesach. AUTONOMIA [gr.], najszersze uprawnienia samorządowe (z własnym ustawodawstwem) jakiegoś terytorium w ramach państwa. AUTONOMIA ŚLĄSKA, 1920—39, przyznane przed plebiscytem szczególne uprawnienie dla woj. śląskiego: dzielnicowy sejm i skarb oraz niektóre odrębne przepisy administracyjne. AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY -«-nerwowy układ. AUTOPORTRET, wykonany przez artystę portret własny; znany w starożytności i średniowieczu, rozwinął się w sztuce nowożytnej. AUTOPSJA [gr.]: 1) naoczne sprawdzenie; 2) -«-sekcja zwłok. AUTORAMENT [łac.]:' 1) typ, rodzaj, gatunek; 2) 	sposób zaciągu wojsk w dawnej Polsce; od Władysława IV istniał podział na wojska a. narodowego (husaria, pancerni, jazda wołoska, tatarska) i a. cudzoziemskiego (piechota tzw. niemiecka, dragonia). AUTOREGULACJA, zdolność organizmów do kierowania zakłóconych procesów rozwojowych i czyn- 56 ności fizjol. ku normie właściwej danemu organizmowi. AUTOROTACJA, samoobrót — samoczynnie utrzymujący się ruch obrotowy; 1) a. samolotu powstaje przy dużych kątach natarcia płatów, np. w korkociągu (-«-akrobacja, rys.); 2) a. biegnącego luzem wirnika śmigłowca, np. przy stromym opadaniu. AUTORYTATYWNY: 1) miarodajny, właściwy, kompetentny, cieszący się autorytetem; 2) pochodzący od osoby, na której autorytecie można polegać; 3) 	władczy, nie znoszący sprzeciwu. AUTORYTET [łac.]: 1) powaga moralna i umysłowa, uznanie i posłuch u innych; 2) osoba, doktryna itp. ciesząca się szczególnym i pełnym uznaniem w pewnej dziedzinie lub wśród pewnej grupy ludzi. AUTORYZACJA [lac.], udzielenie przez autora zezwolenia na publikację uzgodnionego z nim tekstu dzieła w przekładzie, adaptacji, przeróbce itp. AUTOSOMY —chromosomy. AUTOS SACRAMENTALES, jednoaktowe dramaty alegoryczne treści rei. wystawiane w Hiszpanii na placach publ. podczas procesji Bożego Ciała (do 1765). AUTOSTRADA [wł.], szeroka szosa o nawierzchni z kostki kam., betonu lub asfaltu, wyłącznie dla ruchu samochodowego; podzielona na pasy dla różnych kierunków i szybkości; skrzyżowania z innymi drogami wykonane są w różnych poziomach. Tabl 28. AUTOSUGESTIA [gr.-łac.], sugerowanie parnego siebie; —sugestia. AUTOSZCZEPIONKA, szczepionka wyhodowana z własnych zarazków chorego, tj. z bakterii, które wywołały jego chorobę. AUTOTOMIA [gr.], zdolność niektórych zwierząt do odrzucania części swego ciała lub niektórych narządów pod wpływem podrażnienia, np. skaleczenia, przygniecenia; utracona część odrasta (regeneruje) w tej samej lub podobnej postaci (ogon u jaszczurek, kleAUTOTI^NSFORMATOR -transformator. AUTOTROFICZNE BAKTERIE, samożywne, podobnie jak rośliny zielone asymilują dwutlenek węgla, stanowiący dla nich jedyne źródło węgla; energię potrzebną do tego procesu uzyskują z utleniania substancji nieorg. (np. amoniaku, azotynów, siarkowodoru itd.) lub z promieniowania słoń. (bakterie purpurowe i zielone); wysL w glebie i w wodach. Widok autostrady; dwupoziomowe skrzyżowanie autostrad AUTOTROFIZM [gr.], samożywność — zdolność organizmów do syntetyzowania substancji org. z nieorganicznych, np. u roślin zielonych dzięki —fotosyntezie, lub niektórych bakterii dzięki —chemosynlezie; autotrofy, organizmy odżywiające się autótroficznie. Zob. też heterotrofizm. AUTOZYRO —wiatrakowiec. AUTUN [otę], m. w środk.-wsch. Francji (Burgundia); 14 400 mieszk. (1954); średniowieczne budowle. AUTYZM [gr.], zamknięcie się w sobie, niechęć do nawiązywania kontaktu z ludźmi; jeden z gł. objawów —schizofrenii. AUVERGNE —Owemia. AUXERRE [osęr], m. w środk. Francji; 26 600 mieszk. (1954); przemysł, maszyn.; produkcja win.  57 „AVANTI“ [wł. „Naprzód“], dziennik Wl. Partii Socjalist., zal. 1897 w Rzymie; podczas rządów faszystowskich (1936—43) wychodził za granicą; od 1934 red. P. Nenni. AVE [lac.], bądź pozdrowiony. AVENARIUS Richard (1843—96), filozof szwajc., od 1877 profesor filozofii w Zurychu; obok E. Macha najwybitniejszy przedstawiciel empiriokrytycyzmu; twierdził, że uważanie wrażeń za odbicia rzeczy jest wynikiem błędnego rozdwajania tego, co jest jednością; prawa natury uważał za subiektywne; Kritik der reinen Erfahrung (Krytyka czystego doświadczenia). AVILA, m. w środk. Hiszpanii; 22 600 mieszk. (1950); ośrodek adm.; siedziba biskupstwa; typowe stare miasto kastylijskie, otoczone murami z XI w., z licznymi zabytkami średniowiecznymi (XI—XV w.). A VISTA [wł.], muz. wykonanie utworu z nut bez przygotowania. AVOGADRA LICZBA (N), liczba drobin zawarta w 1 gramodrobinie każdego ciała; N — 6,02486 • 1023. AVOGADRA PRAWO: jednakowe objętości rozmaitych gazów (par) odmierzone pod tym samym ciśnieniem i w tej samej temperaturze zawierają jednakowe liczby drobin. AVOGADRO DI QUAREGNA [awogadro di kuarenia] Amadeo (1776—1856), fizyk wł., twórca podstaw rozwoju atomistycznej teorii materii. AVON [ęjwan], nazwa kilku rz. ang. i szkoc., z których najważniejsze: 1) 1. dopływ rz. Severn, dł. ok. 160 km; 2) dł. 120 km, wpada do estuarium rz. Severn, w pobliżu m. Bristol. AVONMOUTH [ęjwnmaut], miejscowość w W. Brytanii (pd. Anglia), nad Zat. Bristolską; port Bristolu; stocznie; rafinerie ropy naftowej. AWANGARDA [fr.]: 1) wojsk, -straż przednia; 2) określenie działalności intelektualnej, a zwłaszcza artystycznej, której nowatorski program toruje drogę nowym tendencjom, kształtuje nowe kryteria ocen. W węższym znaczeniu a. bywa nazwą konkretnej grupy twórców, np. grupy poetyckiej (J. Przyboś, T. Peiper, A. Ważyk) lub grupy plastycznej „Blok“ w latach 30-ych w Polsce. A W AN PORT, zewnętrzna część —portu, przystosowana do postoju statków na kotwicy, osłonięta budowlami ochronnymi przed falowaniem i prądami. AWARIA [arab.], uszkodzenie maszyny, urządzenia przemysłowego lub transportowego; w prawie mor. szkody, które wskutek wypadku na morzu poniósł statek, ładunek lub fracht; a. wspólna, straty celowo spowodowane, aby uratować statek moT., ładunek i fracht. AWAROWIE, koczowniczy lud turko-tatarski; ze AZERBAJD2AN 1 słuchawek, obecnie jest to telefon z zastosowaniem —laryngofonu. AWIONETKA, mały samolot sportowy. AWITAMINOZY, choroby powodowane brakiem witamin, np. krzywica, szkorbut, beri-beri. AWIZO: 1) dawniej lekki statek do przewożenia wiadomości, rozkazów lub do obrony wybrzeża i terenów kolonialnych; obecnie okręt eskortowy o wyporności od 300—2000 t; 2) awiz — zawiadomienie adresata na piśmie o nadejściu przesyłki. AWUNKUŁAT [łac.], zespól form zwyczajowych ustroju rodowo-matriarchalnego, według których wuj jest najbliższym opiekunem siostrzeńców, którzy dziedziczą jego majątek i są obowiązani do pomocy w jego gospodarce. AWWAKUM Piotrowicz (1621—82), duchowny ros., działacz sekty staroobrzędowców; spalony na stosie; jego autobiografia (Żywot) jest cennym zabytkiem literatury starorusldej. AXENTOWICZ Teodor (1859—1938), malarz, profe- T. Axentowicz sor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; obrazy rodzajowe, typy huculskie, portrety, sceny hist.; Poselstwo polskie u Henryka Walezjusza. AYR [ęa], m. i port w W. Brytanii (pd.-zach. Szkocja); 43 000 mieszk. (1951); zabytki z XII i XIII w. (kościół St. John, Auld Brig); rozwinięte rybołówstwo; huty; przemysł: maszyn., chem., obuwn.; plaże. AZALIA —różanecznik. AZANA Y DIAZ Manuel (1880—1940), hiszp. polityk, republikanin; prezydent Hiszpanii 1936—39; po zwycięstwie gen. Franco emigrował do Francji. AZBEST, włóknisty minerał z grupy —serpo tynu lub —homblendy; wyrób np. tkanin ogniotrwałych. AZEF Jewno F. (1869—1918), od 1893 prowokator ochrany carskiej Rosji; przeniknął do władz partii socjalistów-rewolucjonistów „eserów“; wydał wielu rewolucjonistów; zdemaskowany przez Burcewa 1908 zbiegi za granicę. AZEOTROPOWA MIESZANINA, mieszanina cieczy o określonym procentowym składzie, wykazującą niewerzących stepów położonych na pn. od Kaukazu przywędrowali w VI w. nad Dunaj; pustoszyli kraje Europy środk.; pokonani przez Karola W. w VIII w.; zanikli zmienną temp. wrzenia; składników tworzą ma « >ZPO' etylowego). cących a. m. nie można więc rozdzielić za pomocą destylacji; a. m. są b. rozpowszechnione (np. roztwór wodny alkoholu w IX w. AWARSKI JĘZYK -kaukaskie języki. AWEJDE Oskar (1836—90), prawnik; od 1862 członek Komitetu Centralnego „czerwonych”; 1863 aresztowany jako komisarz Rządu Nar. na Litwie; pozostawił obszerne zeznania. AWENTYN, jedno z siedmiu wzgórz objętych terenem staroż. Rzymu; obecnie dzielnica. AWERCZENKO Arkadij T. (1881—1925), pisarz ros., humorysta; po rewolucji 1917 na emigracji. AWERROES —Ibn Roszd. AWERS [łac.], przednia, główna strona monety lub medalu, w odróżnieniu od strony tylnej, zw. rewersem; czasem określenie stosowane do rysunków, rycin oraz wewn. strony skrzydła ołtarzowego. AWESTA, księgi święte — mazdeizmu; najstarsze z nich, hymny Gatha, pochodzą od — Zaratusztry (ok. 600 p. n. e.). AWESTYJSKI JĘZYK (zend), język Awesty, świętych tekstów staroirań. religii Zaratusztry; —indoirańskie języki. AW1ACJA, zbiór zagadnień związanych z lataniem maszyn cięższych od powietrza; termin przestarzały. AWICENNA -Ibn Sina. AWINION (Avignon), m. w pd. Francji (Prowansja) nad Rodanem; 62 800 mieszk. (1954); ośrodek adm.; średniow. mury, zamek papieski z XIV w.; produkcja wina, jedwabiu; ważny węzeł komunik., ośrodek turystyki. AWINIOŃSKA NIEWOLA, okres 1309—77 przymusowego przebywania papieży w Awinionie we Francji i uzależnienia papiestwa od dworu francuskiego. AWIOFON, urządzenie do rozmowy między załogą samolotu; dawniej składał się z tuby, rurki gumowej AZERBAJDŻAN: 1) Azerbajdżańska SRR, rep. ~ we wsch. Zakaukaziu; 86 700 km2, 3 400 000 mieszk. (1956); do A. należy Nachiczewańska ASRR i Nagorno-Karabachski O. A.; stoi. Baku; A. dzieli się na: 1) pd.-wsch. Kaukaz (Bazar Diuzi 4480 m), 2) Niz. Kurańska i jej Sd. przedłużenie Niz. Lenkorańska, ( wsch. część Małego Kaukazu (Cianysz 3722 m), 4) Góry Tałyskie (Kysjurdy 2435 m); rzeki Kura, Araks; klimat podzwrotn., suchy. Ludność: Azerbajdżanie (60“/«), Rosjanie (w miastach), Ormianie (gł. na pd.-zach.), Lezgińcy (na pn.), Gruzini (na pn.-zach.) i in.; ludność miejska 36,2“/« (1939); gł. m.: Kirowabad, Nachiczewań; 80“/« gruntów ornych (gł. na nizinie) korzysta ze sztuczn. nawadniania; uprawa bawełny (ok. 200 000 ha — jedno z pierwszych miejsc w ZSRR), pszenicy, kukurydzy, ryżu, jęczmienia, słonecznika, tytoniu, oliwek (Apszeron), winorośli; sadownictwo, ogrodnictwo, hod. jedwabników; na Niz. Lenkorańskiej: herbata, cytrusowe, eukaliptus, tung; znaczna hod. bydła rogat. i owiec; nad M. Kaspijskim — Piw. Apszerońskim i w str *fie nadbrzeżnej M. Kaspijskiego (15 305 000 t, 1956); wydobycie rudy żel. i miedzi (na zach.); przemysł: chem., bawełn., jedwabn., tytoń., winiarski, rybny, mięsny; produkcja dywanów; gł. port Baku (wywóz ropy naft., bawełny); naftociąg Baku—Batumi. — Zob. też ZSRR, 2) A. Irański, hist. kraina w pn.-zach. Iranie na pograniczu ZSRR i Turcji; 123 000 km*; gł. m. Tebriz; górzysty; klimat suchy, roślinność uboga; gl hodowla owiec; rolnictwo; wyrób dywanów (perskich).  AZERBAJDŻANIE Historia: A. dzielił w ciągu wieków losy -»Armenii; 1813 pn. część A. została przyłączona do Rosji, a pd. do Persji (Iranu); w końcu XIX i pocz. XX w. w A. ros. silny ruch rew. proletariatu (Baku); 1920 ogłoszony republiką radź., która 1922 weszła do Federacji Zakaukaskiej i z nią w skład ZSRR; od 1938 jest samodzielną republiką związkową ZSRR. AZERBAJDŻANIE. naród zamieszkujący wsch. Zakaukazie (Azerbajdżańską i Armeńską SRR) — 2,3 min i Azerbejdżan Irański — 6 min, wywodzący się od Albańczyfców, Midyjczyków i in. z późniejszymi nawarstwieniami scytyjskimi, chazarskimi, irańskimi i mongolskimi. AZERBAJDŻANSKA LITERATURA. W najdawniejszych. czasach a. 1. znajdowała wyraz w językach lit. panujących w Azerbajdżanie, przede wszystkim w perskim; w tym języku tworzył m. in. Niżami z Gandży (XII w.), autor zbioru poematów tzw. Hamzy. Najstarsze utwory w języku naród, to lud. opowieści i poematy (Kitabi Kordud Dede, ok. XI w., Aszug Carib, Asli i Kerem). W języku tur. pisze swój Divan Nesimi. W XVI w. zasłynął piszący w tym języku Fuzuli. Pisarze XVIII w. (Wagif) i XIX w. (Abbas Kuli Aga Bakichanow, Mirza Szafi) piszą po persku. Od poł. XIX w. rozwó;' literatury w języku naród., potocznym. Twórcą dramatu w języku azerb. jest Mirza Feth Ali Achundow, poezję reprezentuje Szirwani. Po rewolucji ros 19)05 rozwijają się: satyra (A. Sabir); dramat (Nadżaf bek Wezirow. D. Mamed Kuli Zade, A. Achwerdow) i proza (Mamed Said Ordubady). Poważny rozwój literatury w okresie radź.: poezję reprezentują R. Rza i M. Rahim, dramat D. Dżabarły i S. Wurgun, prozę Ordubady, Mirza Ibrahimow i Mehti Husejnzade. AZERBAJDŻANSKI JĘZYK -tureckie języki. AZINCOURT [azęku :rj (Agincourt), w. w departamencie Pas-de-Calais we Francji, zwycięstwo Anglików nad Francuzami 23 X 1415. AZJA, największy, centralny kontynent w otoczeniu Ameryki Pn., Afryki i Australii, ściśle związany z Europą; jedyny ląd szeroko otwarty ku trzem oceanom; leży na półkuli pn., ale Indonezją sięga na półkulę pd., Przylądkiem Czeluskin — prawie do 78° szer. pn., a więc najdalej na pn. ze wszystkich lądów (bez wysp); leży na półkuli wsch., lecz Płw. Czukockim wkracza na półkulę zach.; konwencjonalna granica z Europą: góry Ural, rz. Ural, M. Kaspijskie, M. Czarne, cieśniny i M. Egejskie; obszar 44 000 000 km2 (30*/* masy lądowej), po Europie najlepiej rozczłonkowany kontynent, półwyspy zajmują 18% obszaru; do największych w świecie należą 3 półwyspy pd.: Arabski, Indyjski i Indothiński; w M. Śródziemne wysuwa się piw. Azji Mniejszej, w Pacyfik Kamczatka, oraz Płw. Koreański; wyspy zajmują 8*/« obszaru; przy wsch. wybrzeżu charakterystyczne luki wysp: Aleuty, Wyspy Kurylskie, Japońskie, Riukiu i Filipiny; na pd.-wsch. Archip. Malajski (1 900 000 km*, największy międzykontynent.); przedłużenie Indii stanowi stosunkowo duża wyspa Cejlon. Fizjografia: 'najwyżej wzniesiony kontynent (nie licząc lodów Antarktydy), śr. wys. 990 m; do 500 m 48,29/« obszaru, 500—1000 m 21,8*/o, 1000—2000 m 17,6*/., powyżej 2000 m 12,9V»; prócz jednego (Aconcagua 7055 m, Ameryka Pd.) wszystkie szczyty powyżej 7000 m w liczbie ok. 100 leżą w A., z tego 16 powyżej 7900 m. Urozmaicona budowa geolog., w której można wyróżnić: 1) Tarcza Angarska otoczona od wsch. i pd. górami Sajanami, Wierchojańskimi i Czerskiego; 2) masyw chiński rozbity na cztery bloki obrzeżone od zach. Górami Ałtajskimi i Tien-szanem, sięgające na pd. do nadbrzeżnych gór Indochin; 3) Arabia i Indie tworzą bryły prastarego lądu Gondwany przyłączone do Azji; 4) Nizina Zach.-Syber. odgraniczona od zach. herceńskimi fałdami Uralu; 5) brzeg Pacyfiku znaczony pasmami wysp i czynnych wulkanów; 6) Indonezja — obszar intensywnej współczesnej orogenezy oddzielony od lądu szelfem pd. chińskim i obrzeżony od pd. łańcuchem czynnych wulkanów. A. ląd obszernych i wysokich wyżyn otoczonych i poprzecinanych górami łańcuchowymi, z których najwyższe Himalaje ze szczytem Czomolungma 8848 m; na pn. rozciąga się największy obszar nizinny — Nizina Zach.-Syber. (największa na świecie) od zach. otoczona Uralem, w kierunku pd. przechodząca przez Bramę Turgajską do okolonej górami Niziny Turańskiej; na pd.-zach. nizina Mezopotamii, na pd. Nizina Indu, Gangesu, na pd -wsch. Nizina Chińska (ważne w dziejach rozwoju kultury). Większe wyżyny (śr. wys. w m); w zach. części — Wyżyna Irańska 1300, w centralnej — Tybet 5000, we wsch. — Wyż. Mongolska 1500. Hydrografia I reżim wodny rzek wiążą 58 się ściśle z klimatem; czwarta część A. jest bezodpływowa; w centralnym i zach. obszarze wyżynno-pustynnym rzek b. mało, system rzeczny słabo rozwinięty; wiele z nich zanika i traci wody; wyróżniają się tu bliźniacze rzeki Eufrat i Tygrys; Syr Daria i Arnu Daria uchodzą do bezodpływowego Jez. Aralskiego; na pn. Ob, po Amazonce największa rz. nizinna i z rzek azjat. ma największe dorzecze, uchodzi jak Jenisej i Lena do M. Arktycznego (zlewisko Atlantyku); na wsch. rz. Amur, Huang-ho, Jangcy-ciang największe w zlewisku Pacyfiku; na pd. Mekong, Brahmaputra, Ganges, Indus (rz. strefy monsunowej) uchodzą do Oc. Indyjskiego. Największe z jezior: M. 	Kaspijskie, Aralskie, Bajkał (najgłębsze w świecie 1741 m). Bałchasz. Energia wód płynących wynosi 22*/« ogólnoświat. Klimat A. b. zróżnicowany pod wpływem otaczających oceanów, dużej odległości od nich olbrzymich obszarów oraz urozmaiconego ukształtowania; na pn. krańcach klimat polarny przechodzący stopniowo w ostry Syberii; na wyżynach środkowych skrajnie kontynentalny z wyróżniającym się w Tybecie i wysokich górach klimatem górskim; na pd. (Indie) i pd.-wsch. (Chiny) monsunowy przechodzący (obszar Indonezji) w klimat równikowy, wilgotny złagodzony wpływem morza; w A. Zach. śródziemnomorski ze szczególną kontynentalną odmianą i pasatowy w pustyniach pd. zachodu, gł. Arabii; w pn.-wsch. A. leży biegun zimna (Wierchojańsk i Ojmiakon), gdzie śr. stycznia przekracza —50°; w pd. A. na pd. od Brahmaputry (Czerapundżi) rejon największych opadów (śr. rocz. 11 320 mm). Świat roślin i zwierząt układa się w strefy równoleżnikowe; od pn.: tundra, tajga, lasostepy i stepy; na zach. i w centrum stepy przechodzą w pustynie 1 Cl 3*1 E « Ludność (1955) Azja •ŁJ2 » * _£■ o .2 o- c £ ogółem w tys. na l kmAfganistan 650 12000 18 Arabia Saudyjska 1600 7000 (1952) 4 Bahrein 0.6 120 201 Bhutan 50 623 12 Birma 678 19434 29 Cejlon 66 8589 131 Chiny (z Tajwanem) 9736 601938 62 Filipiny 299 21849 74 Indie 3288 381690 116 Indonezja 1492 8)900 55 Irak 444 5200 12 Iran 1630 21794 13 Izrael 21 1748 85 Japonia 370 89100 241 Temcn 195 4500 (1949) 23 Jordania 97 1427 15 Kambodża 175 4358 25 Katar 22 35 2 Koreańska Rep. Lud.-Dem. 127 6744 53 Korea Pd. 94 21256 230 Kuwejt 16 203 13 Laos 237 1425 6 Liban 10 1425 137 Federacja Malajska 131 6058 46 Malediwy 0.3 89 299 Mongolia 1531 1000 1 Nepal 141 8432 (1954) 60 Oman 212 550 3 Oman al-Mutasali 84 80 1 Pakistan 945 82439 87 Syjam 514 20302 39 Syria 181 4145 23 Turcja (z częścią eur.i 777 24122 31 Wietnam (WRD i W. Pd.) 330 26300 80 ZSRR część azjatycka 16833 43500 (1956) 3 Terytoria niesamodzielne i zależne: Posiadłości brytyjskie 505 5912 12 w tym: Aden 290 790 3 Hongkong 1.0 2340 2310 Sarawak 122 014 5 Singapur 0,7 1213 1635 Posiadłości portugalskie 19 1313 69 Riu Kiu i Wyspy Bonin (zarząd wojsk. USA) 2,3 798 363 Okręg Gazy (administr. przez Egipt) 0,2 325 1609  59 z oazami 1 lasami galeriowymi; charakterystyczne są lasy Dalekiego Wschodu, wykazujące znacznie więcej fatunków drzew niż lasy Éuropy; w środk. i wsch. yberii wyróżnia się tajga modrzewiowa; w Indiach i pd.-wsch. A. rośliny paleotropikalne; Indonezja najbogatsza w gatunki roślin strefy gorącej; połowa gatunków zwierząt kręgowych świata żyje w A.; tundra i tajga bogate w zwierzęta futerkowe; pożytecznym zwierzęciem północy ren; małpy w A. dochodzą najdalej na pn.; charakterystycznym zwierzęciem jest tygrys, który dochodzi do íasów amurskich; w pustynnym wnętrzu A. wielbłądy dwugarbne, w Tybecie jaki, na pd. słonie ind. i nosorożce azjat., w pd.-wsch. części Płw. Arabskiego strusie afryk. Tabl. 15. A. jest ojczyzną roślin pokarmowych najbardziej dziś rozpowszechnionych w świecie (pszenica, ryż, oliwki, winorośl i in.). Ludność: ok. 1 530 000 mieszk. (1955), czyli 56,9*/» ludności świata; rozmieszczenie b. kontrastowe; najgęściej zaludniona A. pd.-wsch., monsunowa, gdzie na obszarze 2,5 min km* (ok. 5°/» og. po w.) mieszka miliard osób (ok. 65% og. liczby mieszk.), a śr. gęstość zaludnienia wynosi 400 na km*; natomiast 25'/« obszaru A. ma śr. gęstość zaludnienia mniej niż 1 na km*; A. jest kolebką ras, kultur i religii o światowym zasięgu; trzon ludności A. tworzą ludy mongolskie i tureckie; najczystszy typ to Mongołowie właściwi i Buriaci; Chińczycy, najliczniejszy naród świata; wielce zróżnicowaną gnipą paleomongolską są ludy pd.-wsch. A. i Indonezji; wśród nich wyróżniają się Tai-Syjamczycy, Annamici i Malajowie oraz Japońcrycy; z plemion tureckich najliczniejsi: Kazachowie, Uzbecy i Turcy, o cechach armenoidalnych; osobny element w A. Wsch. stanowią Ainowie, pierwotni mieszkańcy Wysp Kurylskich i Japońskich; plemiona pn. A. rozpadają się na dwie grupy: grupa przejściowa, pokrewna pierwotnym ludom pn. Europy, jak Chantowie (Ostiacy), oraz grupa paleoazjatycka, wśród których najliczniejsi Ewenkowie-Tunguzi (ok. 50 tys.) rozproszeni na obszarze 3 min km*; ludy Indii tworzą wielką mieszaninę ras i kultur; na wyż. Dekanu przeważają Weddowie; grupa indoirańska i semici (Arabowie) tworzą dwa odłamy rasy białej; wśród ludów i plemion Kaukazu (mówiących ok. 50 jęz.) najliczniejsi: Gruzini, Ormianie i Mingrelowie. Z ok. 80 miast milionowych świata przypada na A. 26 (w sumie ok. 65 min mieszk.); m. powyżej 100 tys. ok. 315 (1/3 miast świata). Gospodarka: zasoby surowców miner. A. w skali świat, nie są na ogól zbyt duże; brak znaczniejszych zasobów węgla kamień, (poza ZSRR i Chinami), miedzi i soli potasowych; małe ilości boksytu; zasoby ropy naft. (% w skali świat. 1955): ok. 40% (produkcja 22%), żelaza 28% (produkcja tylko 3%); produkcja rudy manganu (razem z ZSRR) 40%, chromu 40*/», cyny 63'/», tungstenu 54%, tytanu 28%; A. góruje w wielu rodzajach produkcji rośl.: juta 99%, herbata 98%, kauczuk naturalny 94%, abaka 89%, rzepak 84%, sezam (nasienie) 81%, kopra 80%, orzech ziemny 69%, daktyle 67%, soja 54%, tytoń 45°/*; w innych roślinach pokarm. i przem. udział w produkcji znacznie mniejszy (cukier trzcin. 40%, pszenica 26%, bawełna 29%); produkcja zwierzęca A. nie dorównuje innym kontynentom, tylko jedwab naturalny jest jej monopolem (88%); łowiska rybne o świat, znaczeniu na wodach pn. Pacyfiku przyległych do A. Komunikacja lądowa, wodna i powietrzna państw azjat., prócz Japonii, b. słabo rozwinięta; linii kol. (bez ZSRR) ok. 150 000 km. Znaczniejszy udział w handlu zagr. biorą: Indie, Pakistan, Filipiny, Indonezja, Malaje i Japonia, w największym procencie z krajami A., następnie z Europą i USA. Do ONZ należy 21 państw (bez Chin Ludowych), co stanowi 25% og. liczby. Historia. Zasiedlona od czasów najdawniejszych; najstarsze znaleziska koło Pekinu i na Jawie. W starożytności ostry kontrast pomiędzy wielkimi państwami o wys. kulturze (Chiny, Indie, Sumero-Akkad, Babilon, Asyria, Persja) a koczowniczymi plemionami, gł. mongolskimi środk. i pn. A. Pierwszym bliższym zetknięciem z Europą podboje greckie (IV w. p. n. e.) sięgające po Ganges; A. Przednia pozostaje kolejno poa wpływami Grecji, Rzymu, Bizancjum. W średniowieczu kolejne fale najazdów azjat na Europę: IV—VII w. Hunowie, Awarowie i in., VII—VIII w. Arabowie, XIII—XV w. Tatarzy, XIV—XVI w. Turcy. Kontakty handl. początkowo lądem za pośrednictwem Arabów lub bezpośrednio (1291—95 podróże Marco Polo). Portugalczycy docierają do Indii drogą morską (1498 Vasco da Gama), potem Hiszpanie, Holendrzy, Anglicy i Francuzi. Osadnictwo typu handl. (faktorie) prowadzone gł. przez kompanie (towarzystwa) handl.; przedmiotem handlu przyprawy, jedwab, herbata. Od XVII w. Anglicy stopniowo opanowują Indie AZOTOGEN (od 1877 jako cesarstwo w ręku królów ang.), XVI— XIX w. Holendrzy Indonezję. XIX w. Francuzi Indocbiny, XVII—XIX w. Rosjanie Syberię. W 2 poi. XIX w. otwierają się przed Europejczykami Chiny oraz od 1867 Japonia. Od końca XIX w. pojawiają się w poszczególnych państwach A., utrzymujących niezależność, reformy polit., przyswajanie, szczeg. w Japonii, techniki i kultury eur. i równocześnie coraz silniejsze tendencje wyzwoleńcze i antyeur. W XX w. Japonia po zatrzymaniu ekspansji Rosji podejmuje własną, która po dużych sukcesach załamuje się w II wojnie świat.; narody Azji wzmagają walkę przeciw państwom kolonialnym; wpływy Rewolucji Październikowej pogłębiają dążenia do nar* i społ. wyzw.olenia; w okresie po II wojnie świat uzyskują niepodległość: Korea, Filipiny, Wietnam, Kambodża i Laos, Malaje, Indonezja, Birma, Indie, Pakistan, Cejlon, Syria, Liban, Izrael; 1949 Chiny stają się demokracją ludową, podobnie 1948 Korea Pn. i 1954 Wietnam Pn.; mocarstwa imperialistyczne, zwł. rywalizujące ze sobą USA i W. Brytania, usiłują zahamować ruchy wolnościowe przez tworzenie bloków wojsk., jak SEATO czy Pakt Bagdadzki, i podsycanie antagonizmów między narodami Azji; równocześnie jednak działają idee konferencji państw Azji i Afryki w Bandungu (1955), głoszące pokojowe współdziałanie wolnych narodów. AZJA MNIEJSZA, Anatolia [tur.], płw. na zach. Azji, między M. Czarnym, Egejskim i Śródziemnym, sąsiadujący z Zakaukaziem, Iranem, Syrią, oddzielony od Europy Bosforem. M. Marmara i Dardanelami; pow. ok. 525 000 km2, ok. 17 min mieszk.; należy w całości do Turcji i stanowi jej gł. część skład. Liczne wyspy przylegające od zach. należą do Grecji. AZJANICKIE JĘZYKI -jafetyckie języki. AZOIK [gr. a — przeczenie, zoon — zwierzę], era dziejów Ziemi pozbawiona życia org.; dawniej uważana za synonim ery archaicznej; dziś nazwa ta wychodzi z użycia. AZORIN, właśc. Ruiz J. Marlinez (ur. 1873), krytyk, eseista i powieściopisarz hiszpański. AZORY (Aęóres), archipelag na Atlantyku, należący do Portugalii; 2304 km*, 317 400 mieszk. (1950); ł. wyspy: S3o Miguel, Terceira, Pico, S8o Jorge; limat umiark.; eksport owoców połudn.; ważny ośrodek komunik, mor. i lotn.; gl. m.: Ponta Delgada, Angra, Horta. AZOT N, nitrogenium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 7; gaz bezbarwny, bez zapachu i smaku, niepalny, mało aktywny chemicznie; stanowi główny składnik powietrza (75,5%); występuje w licznych związkach, np. azotanach, białkach; techniczne otrzymywanie a. polega na frakcjonowanej destylacji ciekłego powietrza; używany bywa do produkcji amoniaku, jako ośrodek (gaz chem. obojętny), w którym przeprowadza się różne procesy chemiczne itp. AZOTAN AMONU NH4NO3, saletra amonowa — sól używana jako składnik nawozów sztucznych oraz materiałów wybuchowych. AZOTAN POTASU KNOs, saletra indyjska — sól używana, zwłaszcza dawniej, jako nawóz sztuczny oraz do produkcji prochu dymnego; występuje jako minerał. AZOTAN SODU NaNOs, saletra chilijska — sól występująca w przyrodzie jako minerał; używany jako nawóz sztuczny i jako środek konserwujący. AZOTAN SREBRA AgNOa, biała krystaliczna substancja; używany w przemyśle fotograficznym; w lecznictwie stosowany pod nazwą lapisu (dawniej kamienia piekielnego) do przyżegania (wypalania) nadżerek, owrzodzeń itp. AZOTAN WAPNIA Ca(N03)2, saletra wapniowa — sól używana jako nawóz sztuczny. AZOTANY, sole kwasu azotowego HNO3; roz{mszczalne w wodzie, łatwo się rozkładają z wydzieeniem tlenu; używane jako środki utleniające, składniki materiałów wybuchowych oraz nawozów sztucznych. AZOTKI, dwuskładnikowe połączenia chem. azotu z metalami lub pewnymi niemetalami, np. a. magnezu Mg3N2, a. chloru CI3N, a. fosforu PsNs. AZOTNIAK, cyjanamid wapnia CaNCN; sztuczny nawóz o zawartości ok. 20,5% azotu; pod wpływem wody rozkłada się z wydzieleniem amoniaku. AZOTOBAKTER, bakteria tlenowa zdolna do wiązania azotu z atmosfery; pospolita szęzególnie w glebach niezakwaszonych, przewiewnych, zasobnych w fosfor; występuje też w zbiornikach wodnych; podnosi żyzność gleby wzbogacając ją w związki azotowe. AZOTOGEN, hodowla azotobaktera, którą jako  AZOTOWANIE szczepionkę dodaje się do nasion lub gleby dla podniesienia jej żyzności. AZOTOWANIE, rodzaj obróbki cieplno-chemicznej; poleca na nasycaniu na gorąco azotem powierzchni przedmiotów stalowych lub żeliwnych w celu wytwarzania odznaczających się dużą twardością związków azotu z żelazem i innymi składnikami stali, np. chromem, glinem, a przez to uzyskania wysokiej twardości powierzchni przedmiotu i odporności na -»korozję. AZOTOWCE, nazwa ogólna pierwiastków o przeważającym charakterze niemetalicznym, o głównej wartościowości równej pięć, tworzących rodzinę główną piątej grupy -►okresowego układu: azot (N), fosfor (P), arsen (As), antymon (Sb) i bizmut (Bi); ostatni, najcięższy, wykazuje wyraźne cechy metaliczne. AZOTOWY KWAS HNO*, mocny kwas o własnościach silnie utleniających; rozpuszcza prawie wszystkie metale (do wyjątków należą m. in. złoto, platyna); stanowi jeden z gł. produktów przemysłu chem.; obecna jego produkcja polega na utlenieniu amoniaku; używany jest do wyrobu barwników, nawozów sztucznych, materiałów wybuch., w syntezie organicznej itp. Tabl. 20. AZOTU TLENKI, liczne dwuskładnikowe połączenia azotu z tlenem, a więc podtlenek azotu N2O (gaz rozweselający), tlenek azotu NO — gaz bezbarwny o dużym znaczeniu technicznym, utleniający się na powietrzu na brunatny dwutlenek azotu NO2, który rozpuszczony w wodzie daje kwas azotowy i azotawy, trójtlenek azotu N2O3 — bezwodnik kwasu azotawego, pięciotlenek azotu N2O5 — bezwodnik kwasu azotowego. AZOTYN AMYLU, ester alkoholu izoamylowego i kwasu azotawego; środek rozszerzający naczynia krwionośne, stosowany w nagłych przypadkach zagrażających utratą życia, np. w przypadku dusznicy olesnej. AZOTYNY, sole kvasu azotawego HNO2, używane w przemyśle org. oraz w lecznictwie; najważniejsze: a. sodu NaN02, a. potasu KNO2. AZOWA GRUPA, grupa składająca się z 2 atomów azotu (—N=N—), charakterystyczna dla barwników azowych. AŻOWE BARWNIKI, grupa barwników wywodzących się z azobenzenu; stosowane do barwienia wlók- 60 na roślinnego i zwierzęcego, a także skóry, drewna, papieru i słomy. AZOWSKIE MORZE, płytkie odgałęzienie M. Czarnego, połączone z nim Cieśn. Kercz; ok. 38 000 km*, głęb. do 15 m; obfituje w ryby, zwłaszcza cennego jesiotra; ujście rz. Don. AZTECKI JĘZYK -»Indian amerykańskich języki. AZTEKOWIE, lud indiań. grupy jęz. aztek-tano, zam. w Meksyku; w XIV w. po podbiciu Tolteków utworzyli rozległe państwo o wysokiej kulturze; zniszczone w XVI w. przez Hiszpanów; uprawiali ziemię; mieli pismo obrazkowe, kalendarz, rozwinięte budownictwo kamienne, sztukę i rzemiosła; bóstwom składali ofiary z ludzi; stolicą państwa A. był Tenochtitlan (dzisiejsze m. Meksyk). AZURYT, minerał barwy niebieskiej; zasadowy węglan miedzi. AZYDKI, sole kwasu azotowodorowego NH3; łatwo ulegają wybuchowemu rozkładowi; używane jako detonatory, np. a. ołowiu Pb(Ns)2. AZYL [gr.], udzielenie przez państwo schronienia cudzoziemcowi ściganemu za popełnione przestępstwo; PRL udziela azylu obywatelom państw obcych prześladowanym za obronę interesów mas pracujących, walkę o postęp społ., działalność w obronie pokoju, walkę nar.wyzwoleńczą lub działalność naukową. Zob. też ekstradycja. AZYLSKA KULTURA, okres wczesnego mezolitu; drobne narzędzia krzem., płaskie harpuny rogowe oraz malowane otoczaki. AZYMUT, kąt określający położenie jakiegoś punktu na Ziemi lub sferze niebieskiej względem stron świata; w astronomii a. liczy się wzdłuż horyzontu zawsze od południa na za- purkł'południa chód, w niektórych zasto- *” sowaniach praktycznych — od północy. AZ-ZUBAIR (Zubałr), m. góm. w pd. Iraku; 17 900 mieszk. (1947); wydobycie ropy naft., Topociąg do Zat. Perskiej. A2AJEW Wasilij N. (ur. 1915), pisarz ros.; rozgłos zyskał powieścią Daleko od Azymut Moskwy. AŻIO [wł.], nadwyżka kursu pieniędzy papier., weksli, papierów wartość, itp. w stosunku do ich wartości nominalnej, wyrażona w procentach; zysk z operacji giełdowych, polegających na wykorzystaniu tej różnicy. AŻUR [fr.J, dekoracyjny układ otworów w płaszczyźnie; sposób zdobniczy stosowany najczęściej w dziełach arch. (przezrocza -»maswerki, -»balustrady) i rzemiosła artyst. (koronki, -»filigran, kraty). Kamienny kalendarz słoneczny Azteków B b: 1) litera alfabetu łac.; 2) muz. dźwięk niższy o półton od dźwięku h; 3) symbol jednostki bar. B, 	symbol pierwiastka chem. boru. Ba, symbol pierwiastka chem. baru. -BAADE [bed] Walter (ur. 1893), astrofizyk amer.; wprowadził podział gwiazd na dwie grupy (populacje) różniące się pochodzeniem. BAAL [hebr. pan], starosemicki bóg burzy i urodzaju. czczony w Mezopotamii, Fenicji, Syrii, Palestynie (w Kanaan). BAALBEK, Heliopolis — miasto w Syrii, od czasów Augusta kolonia rzym.; znane z licznych ruin zabytków pochodzących gł. z I i II w. (świątynie Jowisza, Bacnusa) oraz zabytków budownictwa chrześc. i islam. BABBIT, stop cyny lub ołowiu z antymonem, miedzią, kadmem i innymi metalami; stosuje się do pokrywania (wylewania) powierzchni panewek w celu zmniejszenia tarcia. Zob też ło- Baal żyskowy stop. BABEK (ok. 800—837), wódz powstania przeciw Arabom w Azerbajdżanie 816: pokonany i stracony. BABEL Isaak E. (1894—1938), nowelista 1 dramaturg ros.; utwory o tematyce wojny dom., z życia lumpenproletariatu i drobnomieszczaństwa żyd. w okresie rewolucji, nacechowane są kontrastami między romantyczną groteską i liryzmem a brutalnością; Armia konna, Historia mego gołębnika, Benla Krtk, Zmierzch; 1937 uwięziony na podstawie fałszywego oskarżenia; 1956 zrehabilitowany. BAB-EL-MANDEB, cieśn. między Afryką a pd. częścią Płw. Arabskiego; łączy M. Czerwone z Oc. Indyjskim; szer. 26 km, głęb. ok. 200 m; pośrodku wyspa Perim. BABENBERGOWIE, średniow. dynastia niem.; 976—1246 margrabiowie Marchii Wschodniej (Austrii), potem książęta Austrii. BABER (1483—1530), władca mong., potomek Tamerlana (Timura); podbił cały Hindostán (1516—26) i stworzył państwo Wielkiego Mogoła. BABEUF [babÇf] François Noël, zw. Gracchus (1760—97), fr. rewolucjonista; ideolog i przywódca skrajnie lewicowego plebejskiego ruchu spiskowego „sprzysiężenie równych" w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, skierowanego przeciw Dyrektoriatowi; zgilotynowanv.  61 BABIA GÓRA, najwyższe wzniesienie Beskidów Zach., w Beskidzie Wysokim na granicy Polski i Czechosłowacji; szczyt Diablak (1725 m), Mała Babia (Cyl) (1517 m), między nimi przełęcz Brona; stoki pn b. strome, skaliste, z niewielkimi kotłami lodowcowymi; górna granica lasu na wys. ok. 1400 m, wyżej łąki i płaty kosodrzewiny; długotrwała pokrywa inicżna. Zob. też Babiogórski Park Narodowy. BABIE LATO, pędzone wiatrem' nici pajęczyny przędzone przez młode niektórych gatunków pająków; uczepione do nici odbywają one wczesną jesienią loty i przenoszone są nieraz na znaczne odległości. BABILON, staroż. m. powstałe nad Eufratem ok. 2650 p. n. e.; stoi. Babilonii za Hammurabiego; 539 zniszczone przez Persów, potem odbudowane; wielkie centrum kultury starożytnej Wschodu, dziś w ruinach. BABILONIA, staroż. państwo semickie nad d. Eufratem i Tygrysem, powstałe w III tysiącleciu p. n. e., w wyniku rozwoju Babilonu, jednego z głównych miast-państw, później stolicy państwa sumero-akadyjskiego (-«-Akkad; okres starobabiloński); w początkach II tysiąclecia, w okresie rozbicia wewn. B. zdobyła dominujące stanowisko, umocnione XVIII/XV1I w. przez Hammurabiego; w. XVII—IX okres najazdu Hetytów, panowania Kassytów, walk z -»Elamem i Asyrią, której podbojowi B uległa w VIII w.; po upadku Asyrii 612 p. n. e. (Nabopalassar) B. odzyskała pierwotne znaczenie pod rządami dynastii chaldejskiej (-►Ncbukadnezar), stąd nazwa Chaldeja (państwo nowobabiłońskie); 538 p. n. e. podbita przez Persję (Cyrus Starszy) stanowiła odtąd część tego państwa. BABILOŃSKA LITERATURA, asyro-babilońska. I okres zw. babilońskim (2225—1760 p. n. e.), najwspanialszy w dziejach b. 1., pozostawił piśmiennictwo hist. (wykazy dynastii, kroniki), prawne (kodeks Hammurab.), naukowe (astronom.), poezję epiczną (epos Gilgamesz) i liryczną. Z II okresu zw. asyro-babilońskim (1760—1110 p. n. e.) zachowały się zabytki hist.-polit.-dyplomat. III okres zw. asyryjskim (1110—626 p. n. e.) to okres rozkwitu Asyrii i mecenat Assurbanipala; rozwój poezji epickiej.: legendy, poematy (odpis eposu Gilgamesz), rei.: hymny, psalmy. W IV okresie zw. nowobabilońskim (626—538 p. n. e.) Babilonia przechodzi pod panowanie Persów: upadek literatury. BABILOŃSKA NIEWOLA, przesiedlenie Żydów do Babilonii po zdobyciu Jerozolimy przez Nebukadnezara; trwała od 588 do ok. 536 p. n. e. i skończyła się z podbojem Babilonii przez pers. króla Cyrusa Starszego, który pozwolił Żydom na powrót do kraju. BABILOŃSKA SZTUKA. Na terenie Mezopotamii do wysokiego stopnia rozwoju doszła sztuka sumeryjska (od pocz. IV tysiąclecia do XXV w. p. n. e.) i akadyjska (XXIV—XXIII w. p. n. e.). Architektura sumero-akadyjska posługiwała się cegłą z gliny suszonej w słońcu (świątynie z wieżami, zwanymi zikkurat); rozwijała się rzeźba pełna i płaskorzeźba (sceny ofiarne, pochody wojenne, polowania) oraz rzemiosło artyst.; ze sztuki sumer. i akad. wywodzi się właściwa sztuka babilońska, która przejęła od niej typy świątyń z zikkuratami; okresy jej rozkwitu przypadają na w. XVIII p. n. e. (panowanie Hammurabiego; płaskorzeźby) i na w. VII p. n. e.; z tego ostatniego okresu pochodzą świątynie, pałace Nabuchodonozora II i inne budowle w Babilonie, o ścianach wyłożonych barwną ceramiką, odznaczające się dekoracyjnością i charakterem monument. Osobliwością b. szt. były pokryte reliefami cylindryczne pieczęcie ze szlachetnych kamieni. BABIMOST, m., pow. sulechowski, woj. zielonog.; 2000 mieszk. (1956); niegdyś znany z sukiennictwa, winnic i sadów; dwa kościoły z XVIII w. BABIMÓR, Lycopodium clavatum, gatunek widłaka; czołgające się ulistnione łodygi, z których pionowo wyrastają pędy zakończone kłosem zarodniowym; bory sosnowe; chroniony; wolno obcinać kłosy (zarodniki użytkowane w lecznictwie i metalurgii). Tabl. XV. BABINIEC: I) przedsionek kościelny, nazwany tak od przesiadujących tu żebrzących bab; 2) izba w dworze szlacheckim przeznaczona dla kobiet. BABIŃSKA RZECZPOSPOLITA, nazwa parodii państewka, zał. w Babinie przez St. Pszonkę za panowania Zygmunta Augusta; przetrwała do 1677; urzędy analogiczne do państwowych nadawano ludziom o właściwościach krańcowo sprzecznych z kwalifikacjami wymaganymi na urzędach rzeczywistych. BABIŃSKI Józef Fr. (1857—1932). neurolog fr., syn emigranta poi.; odruch B. ważny objaw rozpoznawczy przy zaburzeniach układu nerwowego. Babirusa BACH BABIOGÓRSKI PARK NARODOWY, utworzony w 1954; obejmuje fragmenty pierwotnych lasów na Babiej Górze, pow. 1400 ha; w dolnym reglu las jodłowo-bukowo-świerk. z domieszką jaworu, w górnym — świerk; siedlisko głuszców i żbików; ponad reglami kosodrzewina i łąki górskie; pod ochroną również szczytowe rumowisko skalne. BABIRUSA, Babirussa babirussa, gatunek z rodziny świń; bagniste lasy i moczary na Celebes i sąsiednich wyspach; dl. ciała ok. 1 m; u samców kły górne nie wychodzą z pyska na boki, lecz rosną ku górze, Erzebijają wargi i sterczą na ształt rożków. Tabl. 18. BABIZM, szyicko - muzulm. sekta zał. w Persji ok. poł. XIX w. przez Ali Mohammeda (1820—50), z przydomkiem Bab (pers. „Brama do prawdy“); b. zwracał się przeciwko fanatyzmowi i obyczajowości muzułm.; domagał się m. in. tolerancji rei. i zniesienia poligamii; 1866 rozpadł się na 2 sekty, z których bahaizm utrzymuje się do dziś. BABKA: 1) Plan tago, roślina z rodziny babkowatych, rzędu rurkekwiatowców; liście rozetkowe, unerwione równolegle; kilka gatunków występuje na przydrożach, łąkach, rowach, np. b. lancetowata (P. lanceolata) — lecznicza bylina bardzo pospolita na całym obszarze Polski, dawniej używana do opatrywania ran; 2) -«-koźlarz. BABKI, Gobiidae, rodzina morskich ryb przydennych; ok. 600 gatunków; płetwy brzuszne zrośnięte w kształcie lejka; kilka gatunków żyje w Bałtyku i jego zalewacn; jadalne na świeżo i w konserwach (-►byczki). BABORÓW, m., pow. głubczycki, woj. opol.,* na Podgórzu Sudeckim, nad Psiną, 1. dopływem Odry; 3600 mieszk. (1956); zakłady przetwórczo-rolne; cukrownia; zabytkowe kościoły. BABRIOS, Babrias (U w.), poeta gr.; ujął w wiersze bajki Ezopa; zachowało się przeszło 100 utworów. BABUIN, Papio cynocephalus, jeden z gatunków -►pawianów; Afryka Wsch. BABUSZKIN (dawniej Łosinoostrowskaja), m. w Rosyjskiej FSRR, 11 km na pn. od Moskwy; 103000 mieszk. (1956); zakłady elektromech., fabr. nikotyny; kombinat dziewiarski. BABUWIZM, doktryna utopijnych komunistów fr. w czasie Wielkiej Rewolucji; nazwa od -►F. Babeufa. BABY KAMIENNE, posągi postaci męskich i kobiecych z rogiem lub pucharem w ręku; pojawiły się w st. epoce żelaza, występowały głównie w okresie wczesnośredniow. na stepach Azji i Europy; przypisuje się przeważnie ludom turko-tatarskim. BACA [serb.], starszy pasterz na halach górskich w Karpatach, dozorujący juhasów. BACAU [bakęu], m. we wsch. Rumunii (Mołdawia); 54 100 mieszk. (1956); kościoły z XV w.; wydobycie ropy naft. i jej przeróbka; przemysł: papierń.* włókien., spoż. BACCHELLI [bakeli] Riccardo (ur. 1891), poeta, powieściopisarz i krytyk wł.; gł. dzieło: powieść 11 	Mulino (lei Po (Młyn nad Padem), epicki obraz całego wieku historii Włoch pn. (1812—1918). BACCIARELU [bacziaręli] Marcello (1731—1818), malarz wł., doradca Stanisława Augusta do spraw sztuki; odegrał wybitną rolę w rozwoju kultury artyst poi. Oświecenia; wiele portretów króla i osób z dworskiego środowiska, cykl obrazów hist., m. in. plafony i obrazy ścienne dla Zamku Król. i Łazienek. Tabl. 63. BACEWICZ Grażyna (ur. 1913), poi. skrzypaczka i kompozytorka; utwory orkiestr., kamer., skrzypcowe. BACH: 1) Johann Sebastian (1685—1750), kompozytor niem., wirtuoz w grze na różnych instrumentach, mistrz polifonii, jeden z największych geniuszów muzyki; od 1723 kantor protest, w kość. św. Tomasza w Lipsku. Twórczość B. stanowi szczyt i zamknięcie M. Bacciarelll  J. S. Bach BACHANALIE muzyki Baroku; łączy w swej muzyce elementy ludowego chorału protest., kunsztownej polifonii, wł. melodyki, nowoczesnej harmoniki tonalnej i wirtuozerii fr. klawesynistów. Wskutek nowych prądów po śmierci B. muzyka jego uległa zapomnieniu; jej renesans datuje się od 1829 dzięki F. Mendelssohnowi; wydane dzieła obejmują przeszło 60 tomów i zawierają: utwory organ, (toccaty, preludia, fugi, przygrywki chorałowe), fortep. (inwencje, suity, partity, preludia i fugi — zwłaszcza zbiór Wohltemperiertes Klavier, koncerty), skrzypc. (sonaty, suity, koncerty), wioloncz. (sonaty), orkiestr. (6 Koncertów brandenburskich, suity), kompozycje wokalne: ponad 200 kantat, motety, 2 pasje (wg św. Mateusza i św. Jana), Wielką mszę h-moll (dla kościoła kat.), Oratorium na Bote Narodzenie, Magnificat; ostatnie dzieło B. Sztuka fugi pozostało niedokończone. 2) Wilhelm Friedemann (1710—84), syn J. S.; 3) Kabl Philipp Emanuel (1714—88), syn J. S.; 4) Johann Christian (1735—82), syn J. S.; wszyscy trzej reprezentują już muzykę stylu -«-galant — przejściowego do okresu przedklasycznego. BACHANALIE, orgiaśtyczne święto ku czci Bachusa w staroż. Rzymie; zakazane przez senat 186 p. n. e., potajemnie obchodzone do czasów Cesarstwa. Częsty temat w malarstwie barokowym. BACH ANTKI, mit. gr. i rzym.: 1) kobiety w orszaku -«Dionizosa-Bach usa; przedstawiane z -«tyrsem i w girlandach z winnej latorośli lub bluszczu; 2) 	kobiety biorące udział w obrzędach ku czci Dionizosa. BACHMAT, dawny bojowy koń tatarski, silny, wytrzymały i zwrotny. BACHUS -«Dionizos. , . BACH ŻELEWSKI Erich von dem (ur. 1899), niem. generał SS, od 1942 dowódca całości akcji przeciwpartyzänckich w. sztabie SS, od 5 VIII 1944 kierował wojskami niem., które stłumiły powstanie warszawskie i bestialsko zniszczyły stolicę. BACKHAND [ang., bąkhąnd], w tenisie i ping-pongu uderzenie piłki . od lewej strony, w boksie cios zewnętrzną stroną rękawicy. BACKHAUS Wilhelm (ur. 1884), pianista niem., wybitny odtwórca dzieł Beethovena. BACKVIS [bakwj] Claude (ur. 1910), belg. historyk literatury, tłumacz i znawca lit. poi.; prace o S. Trembeckim, S. Wyspiańskim, przekłady wspólcz. lit. poi. na język francuski. BACON [bejkn]: 1) Roceb (ok. 1214—92), franciszkanin, uczony i filozof ang., prekursor ang. empiryzmu: za poglądy wyłożone w Opus mafus (Dzieło ę;łówtie) osadzony w więzieniu kość. ną 12 lat; zwoennik metody eksperymentalnej w przyrodoznawstwie, twórca wielu wynalazków (szkło powiększające); z racji rozległej wiedzy otrzymał przydomek Doctor Admirabilis; 2) Francis z Vérolamu (1561— 1626). ang. mąż stanu i filozof, twórca naukowej indukcji; w pracy The Advancement of Learning (Postęp wiedzy) przedstawił stan ówczesnej wiedzy, poddając ostrej krytyce metody scholastyczne; w Novum Organum nakreślił perspektywy nowej wiedzy opartej na metodzie eksperymentalnej i naukowej indukcji: opracował wytyczne metody indukcyjnej w zastosowaniu do przyrodoznawstwa; doskonały stylista, przeszedł do historii literatury ang. przede wszystkim dzięki swym Essays, które w ciągu 28 lat doczekały się 58 wydań. BACÓWKA, zabudowany ośrodek wypasu owiec i wyrobu serów owczych w górach. BACZKA (Baćka), prow. hist, w Jugosławii między Dunajem i Cisą, dziś część Wojwodiny; 8650 kro*, b. Bacon 62 ok. 800 000 mieszk. (1955), znaczna część Węgrów; nizinny rejon rołn., użytki rolne 87*/#; uprawa: zbóż, konopi, kapusty, papryki; przemysł roln.; gl. m.: Subotica, Novi Sad, Sombor. BACZYŃSKI: 1) Stanisław (1890—1939), krytyk lit; eseje i studia: Losy romansu, Literatura w ZSRR, !:owieść kryminalna; 2) Krzysztof Kamil, pseud. Jan Bugaj (1921—44>, syn S., poeta; debiutował w latach okupacji — rokował duże nadzieje; zginął jako żołnierz AK w powstaniu warsz.; tom wierszy zebranych Źpiew z Potogi wydany pośmiertnie. BADACSONY [badaczoń], uzdrowisko nad Jez. Balaton; drugi po Tokaju ośrodek produkcji wina ia Węgrzech; zamek z XII w. BADACZE PISMA ŚW., ugrupowanie rei. zał. przez Ch. T. Russella 1872 w Pittsburgu, w St. Zjedn.; do 1931 znani p. n. Russelistów, później Badaczy Pisma lub Świadków Jehowy; głoszą wiarę w powtórne przyjście Chrystusa, uważają Pismo św. za najwyższy autorytet; w Polsce od 1905. BADAJOZ [badahęs], m. w Hiszpanii (Estremadura), ośrodek adm.; 88 500 mieszk. (1954); siedziba biskupstwa; katedra z XII w., zamek mauretański (ruiny); drobny przemysł spożywczy. BADALONA, m. przem. w Hiszpanii, w pobliżu Barcelony; 65 900 mieszk. (1954); przemysł: włókien., chem., maszynowy. BADECKI Karol (1886—1953), historyk lit; prace o poi. literaturze mieszcz. XVI i XVH w. BADEN-BADEN, m. w NRF (Badenia); 41 300 mieszk. (1955); słynne zdrojowiska (radioakt. cieplice solank.). BADENI: 1) Marcin (?—1824), poseł na sejm czteroletni; 1819 senator-wojewoda; od 1820 min. sprawiedliwości Królestwa Pol.; 2) Kazimierz (1846—1909), konserwat. polityk galic.; 1888—95 namiestnik Galicji; zwalczał ruch ludowy; 1895—97 premier austr. i min. spraw wewn.; przeprowadził reformę wyborczą; 3) Stanisław (1850—1912), konserwat. polityk galic.; 1895— 1901 i 1903—12 marszałek sejmu kraj. we Lwowie; zajmował się sprawami oświaty w Galicji. BADENIA (Baden), dzielnica hist. Niemiec; 15 071 km2 i 2 500 000 mieszk. (1939); obejmuje prawie cały Szwarzwald i Nizinę Górno-Reńską. — Margrabstwo od 1112; od XIII w. w podziałach dynastycznych; zjednoczona jako wielkie księstwo 1771; weszła w skład Cesarstwa Niemieckiego 1871; kraj związkowy Rzeszy od 1918; obecnie jest częścią kraju Badenia-Wirtembergia w NRF. BADENIA-WIRTEMBERGIA (Baden-Württemberg), kraj w pd.-zach. NRF; 35 750 km*, 7 000 900 mieszk. (1955); stoi-Stuttgart; dzieli się na 4 regencje: Badepia Pn., Badenia Pd., Wirtembergia Pn,, Wirtembergia Pd.; B.-W! obejmuje rolniczą Niz. Górno-Reńską (uprawa winorośli 1 tytoniu), lesisty Schwarzwald oraz urodzajne dorzecze Neckaru i górnego Dunaju powyżej Ulmu (uprawa pszenicy, owoców, winorośli); rozwinięty różnorodny przemysł (w części pd.-źach. zegarmistrzowski); gł. m.: Karlsruhe, Mannheim, Freiburg, Heidelberg, Pforzheim, Ulm. ' BADEN POWELL OF GILWELL [bęjdnpoue] Sir Robert Stephenson Smyth (1857—1941), general ang.; po wystąpieniu z wojslca 1910 zorganizował i kierował iniędzynar. organizacją chłopięcą, zw. —skautingiem (Boy Scouts). BADIAN, badżan, anyżek gwiazdkowy, Ultcium verum — drzewo z rodziny magnoliowatych; pochodzi Z Chin; dostarcza gwiaździstych owoców o Zastosowaniu podobnym do naszego anyżku. BADLANDS [ang., bądlandz — złe ziemie], obszary 0 skąpej roślinności i bardzo złożonej rzeźbie, nie nadające się do zagospodarowania; początkowo nazwa stosowana do terenów pd. Dakoty i Nebraski w Ameryce Pn. BADOGLIO [badolio] Pietro (ur. 1871), marszałek 1 polityk wl.; 1928—33 gubernator Libii; 1935—36 dowódca wojsk ekspedycyjnych w Etiopii, 1938 wicekról Etiopii, 1940—41 nacz. dowódca armii wł.; po upadku Mussoliniego jako premier podpisał zawieszenie broni i wypowiedział wojnę Niemcom 1943. BADYLARKA, Micromys mlnutus, gTyzoń z rodziny myszowatych; pola i łąki w pobliżu wód, Europa Badian  63 1 Azja; dl. ciała 6—7 cm + tyleż ogon; wiie gniazda wiszące na źdźbłach traw. Występuje w całej Polsce. BAEDEKER [bedeker] Karl (1801—59), księgarz nietn.; inicjator słynnego wydawnictwa przewodników po wszystkich niemal krajach świata; także potoczna nazwa- przewodników. BAEHR [ber] Wacław (1873—1939), cytolog poi.; znany Zc swych prac nad determinacją (powstawaniem) płci i -»mejozą. BAER Carl Ernst von (1792—1876), embriolog niem. pracujący długie lata w Rosji; podróżnik; odkrywca komórki jajowej u ssaków; ponadto prace z antropologii, geografii, lingwistyki. BAESCHLIN [basklg] Carl Fridolin (ur. 1882), uczony szwajc., prof. geodezji wyższej i fizycznej, organizator międzynarodowej współpracy geodezyjnej. BAEYER [bejer] Adolf (1835—1917), chemik niem.; dokonał wielu syntez organicznych, zbadał budowę barwnika rośl. mdyga, a następnie dokonał jego syntezy. Nagroda Nobla 1905. »AFFIN [bäfyn] William (1584—1622); żeglarz ang.; poszukiwał na pn.-zach. drogi do Indii; oplynął zach. brzegi Grenlandii; jego nazwisko nosi wyspa i zatoka. BAFF1NA: 1) B. Zatoka w pn.-zach. części Atlantyku, między Grenlandią a Ziemią Baffina; połączona z oceanem Cieśn. Davisa; ok. 200 000 km*, gleb. do 1898 m; przez 10 mieś. pokryta lodami; 2) B. Ziemia, wyspa między Zatoką B. i Cieśn. Hudsona, 610 900 km*; wybrzeża wsch. zamieszkują Eskimosi. BAGATELA [fr.J: 1) drobnostka, błahostka; 2) muz. krótki, pogodny utwór instrument., przeważnie fortom pianowy. BAGAUDOWIE [w jęz. Gallów: łotrzy, rozbójnicy!, uczestnicy powstań przeciwko panowaniu rzym. w Galii i Hiszpanii w III—V w. BAGDAD, stoi. Iraku nad Tygrysem; 550 000 mieszk. (1947); ważny węzeł komunikacji, ląd. i lotn.; centrum handl.; przemysł: włókien., tytoniowy. BAGDADZKA KOLEJ, łączy Irak (Basra, Bagdad, Mosul) przez Syrię (Haleb) z Turcją (Konya); 2450 km; razem z Anatolijską Koleją stanowi szlak komunik. Istanbul—Zat. Perska; budowana przed I wojną świat, przez Niemców dla penetracji poliL i gospodarczej. BAGHCZESARAJ -»Bakczvsaraj. BAGIŃSKI: 1) Walery (1889—1925), oficer zawodowy, legionista, członek KPP, działacz rewolucyjny w wojsku; 1923 aresztowany i sądzony wraz z A. Wieczorkiewiczem jako rzekómy sprawca wybuchu prochowni w Cytadeli Warszawskiej; zastrzelony przez policjanta Muraszkę w czasie transportu do granicy ZSRR, gdzie miał być wymieniony; 2) Kazimierz (ur. 1890), polityk, działacz ruchu ludowego, członek PO W, 1915 współzałożyciel „Wyzwolenia“, 1919—29 poseł na sejm; 1931 skazany w procesie brzeskim na 2 lata więzienia, następnie do 1939 na emigracji. W czasie okupacji w kraju, związany z prawicą SL; po wyzwoleniu w kierownictwie PSL; od 1947 na emigracji przywódca jednej z grup PSL w USA. BAGNET [fr.j, biała broń (rodzaj sztyletu) wynaleziona we Francji w XVII w.; początkowo wkładana trzonem w lufę ręcznej broni palnej, później umocowana pod lufą. BAGNÓ: 1) Ledum pahistre, krzew z rodziny wrzosowatych do. 1,20 m wys.; Arktyka, poza tym na torfowiskach i w mokrych lasach sosnowych Europy, Ameryki Pn. i Azji Bń.; liście zimotrwałe, kwiaty białe; wydziela odurzającą woń; trujące i lecznicze; 2) teren trwale podmokły o mulłstym podłożu. „BAGNO", „dolina" (la plaine) — w okresie Wielkiej Rewolucji Fr. szydercza nazwa oznaczająca nie- BAJKA BAGRJANA Elizaveta (ur. 1893), poetka bułg.; wyraża bunt przeciw fałszywej moralności; Većnata i svjatata (Wieczna i święta), Sórce ćoveiko (Ludzkie BAG RÓWNI CA -»poglębiarka. BAHAMA, grupa wysp koral. (29 większych, 2-400 małych wysp) na Atlantyku u wsch. wybrzeży Ameryki Pn.; kolonia W. Brytanii; 11 404 km*, 85 000 mieszk. (1953), Murzyni i Mulaci 84*/«; język ang.; stoi. Nassau (20 000 mieszk. 1953); wyspy nizinne, klimat podzwrotnik.; uprawa gł. wczesnych jarzyn (pomidory») i owoców (ananasy, banany i in.), również sizalu; połów gąbek, raków. Liczne bazy marynarki wojennej USA. BAHAR Mirza Mohammad Taki, przydomek Małek al Szoara (pers. „król poetów“) (1880^—1952), jeden z największych wspólcz. poetów Iranu, poseł do medżlisu i działacz polit. zdecydowana część posłów Konwentu, która nie polączyła się ani z prawicą (-»żyrondyści), ani z lewicą, „górą" (-»jakobini). BAGRATION Piotr I. książę (1765—1812), Gruzin, generał ros.; walczył przeciw Polsce (insurekcja koś- Bagno zwyczajne: 1 — cieszkowska), Francji. Szwe- gałązka kwitnąca, 2 — gacji i Turcji; śmiertelnie lązka z owocami ranny pod Borodino. BAGR1CKI Eduard G., właśc. Dziubin (1895—1934), poeta ros., zw. „romantycznym bardem rewolucji"; wiersze o dynamicznej rytmice, podniosłe, przeniknięte witalnością i optymizmem; poematy: Duma o Opanasie, Smiert' pionierki. Bajdak BAHIA: 1) stan we wsch. Brazylii, nad Atlantykiem; 563 762 km*, 5 155 000 mieszk. (1953); stoi. S5o Salvador; klimat zwrotnik.; na nizinnym wybrzeżu wilgotne lasy, w głębi na wyżynie suche lasy i step; uprawa kakao (95*/. produkcji brazyl.), trzciny cukr., bawełny, tytoniu; 2) m. S8o Salvador. BAHIA BLANCA [bajja blanka], m. port w Argentynie nad Atlantykiem; 112 600 mieszk. (1947); eksport pszenicy, mięsa, wełny, skór. z pd. Pampy i pn. Patagonii. BAHR [bar] Hermann (1863—1934), pisarz i krytyk austr., powieści (Teatr), dramaty (Koncert), eseie. BAHREIN, grupa wysp w Zat. Perskiej, szejkostwO (protektorat bryt.); 598 4™*, ok. T12 000 mieszk., Arąbowie, Persowie; pustynne; połów pereł; wydobycie, rafinowanie,, ekąptort ropy naft; gł. m. Menama (39 600 mieszk.). BAHUSZEWIGZ Franciszak K., pseud. M. Buraczok, Symon Reuka spad Barysawa (1840—1900), bialorus. poeta — demokrata; wiersze poświęcone niedoli chłopskiej; Dudka białoruska. tBALA MARĘ, m. górn. w pn. Rumunii (Maramureś); 21 000 mieszk. (1948); Węgrzy 50«/.; zamek ż XIV w.; górnictwo ołowiu, cynku, złota, srebra; przemysł: metal., chem;, spoż. BAILLY [bajj], Rose, wspólcz. fr. poetka i tłumaczka, założycielka towarzystwa „Les Amis de la Pologne'*; Petit Histoire de la Pologne, poezje, utwory publicystyczne. BAINIT, trbstyt iglasty — składnik strukturalny stali hartowanych, złożony z drobniutkich iglastych kryształków ferrytu i cementytu. BAIRD [be:r] Tadeusz (ur. 1928), poi. kompozytor; utwory orkiestr., fórtep., wokalne. BAJA -»flanela. BAJA, m. w pd. Węgrzech; 28 200 mieszk; (194»); przemysł: włókien., maszyn., chem. BAIADERA [portug.], eur. nazwa hind, kultowej tancerki. BAJAN Jerzy (ur. 1901), poi. pilot wojsk., zwycięzca Challenge’u 1934. BAJAZET, Bajezyt — imię sułtanów tur.: 1) B. I (1347—1403), sułtan 1389—1402; zdobył znaczna część Płw. Bałkańskiego i Azji Mn.; pokonany przez Tamerlana, Władcę Mongołów; 2) B. II (1447—1512). sułtan od 1481; walczył z Węgrami i Wenecją, pomagał Wołochom przeciw Polsce (klęska Polaków na Bukowinie 1499); otruty przez syna, Selima I. BAJDAK [ros.]: 1) duża łódź kanałowa lub rzeczna, ożaglowana; 2) bezpokładowy mały żaglowiec na Morzu Czarnym. BAJE, staroż. luksusowa miejscowość kąpielowa w Zat. Neapolitańskiej. BAJEZYT —Bajazet. BAJKA: 1) gatunek ustnej twórczości lud.; 2) uksztaltowany w starożytności gatunek utworu poet, narracyjnego lub epigramatycznego, o charakterze  BAJKAŁ 64 morał ¡stycznym; anegdota zaczerpnięta zazwyczaj z życia zwierząt. BAJKAŁ, jez. w Syberii Wsch.; najgłębsze na świecie (1741 m), 31 500 km2, 453 m n. p. m., dł. 670 km; szer. do 73,5 km; powstało jako zapadlisko tektoniczne. B. ma ok. 330 dopływów, a tylko jeden odpływ — rz. Angarę; bogata i swoista fauna, liczne gatunki nie spotykane poza B.; latem ożywiona żegluga i rybołówstwo; badania nauk. nad B. prowadzili m. in. poi. zesłańcy — uczeni: A. Czekanowski, J. 	Czerski, a zwłaszcza B. Dybowski. BAJLIW [fr., bailli], we Francji i Anglii Sredniow. urzędnicy administracji i sądownictwa; także godność w Zakonie Maltańskim. BAJON NA -»Bayonne. BAJOŃCZYCY, pierwszy oddział poi. sformowany we Francji z ochotników-Polaków na pocz. I wojny świat, zw. Legionem Bajończyków (nazwa od obozu szkoleniowego w Bayonne). BAJOŃSKI UKŁAD, układ narzucony 1808 rządowi Ks. Warsz. przez Napoleona I; w zamian za 20 min franków, wypłaconych przez Ks. Warsz. w gotówce, ofiarował Napoleon 47 min franków w zobowiązaniach; daru tego nigdy nie zrealizował; kongres wiedeński sumę tę przyznał Prusom; stąd określenie „bajońskie sumy“, czyli wielkie, nieosiągalne. BAJRAM (pers.J, uroczyste święta muzułm.: 1) święto ofiar obchodzone 12 dnia po N. Roku muzułm.; 2) 	święto kończące okres długiego postu obchodzonego w miesiącu -»ramadan. BAK [hol.]: 1) dziobowa część pokładu statku, najczęściej podwyższona; 2) zbiornik, duże naczynie do płynów. BAKA Józef (1707—80), jezuita, wierszopis, autor nieudolnie wierszowanego utworu Uwagi o śmierci niechybnej. BAKAIROWIE, dziś już prawie wymarłe plemię Indian znad górnego Xingu i Tapayoz w Brazylii; zajmowali się trzebieżowo-żarową uprawą ziemi, myślistwem i rybołówstwem. BAKALAUREAT [łac.], niższy stopień nauk. nadawany od XIV w. przez uniwersytety; utrzymał się do dziś w uniwersytetach ang.; we Francji odpowiada egzaminowi dojrzałości. BAKALIE [łac.], suszone owoce z krajów pd., np. rodzynki, migdały, daktyle, figi. BAKAŁARZ [łac.], tradycyjna nazwa dla posiadającego bakalaureat; potocznie nauczyciel. ' BAKALOWICZOWA Wiktoria (1835—74), wybitna aktorka sceny warsz., znana gł. z ról komediowych. BAKARAT [fr.], gra hazardowa w karty; nazwa od miasta Baccarat BAKBO (Tonkin), prow. dawnych Indochin, obecnie w Wietnamskiej Rep. Demokr.; 116 000 km*, ok. 10 000 000 mieszk. (1948), w większości Annamici; zalesione masywy górskie otaczają od pn.-wsch. i pd. dużą, gęsto zasiedloną deltę Rz. Czerwonej i Song-Ca; na nadbrzeżnych nizinach zwrotnik, klimat monsunowy, na wyżynach i w górach umiark.; w deltach uprawa ryżu; rybołówstwo śródląd. i mor.; surowce miner.: węgiel, ruda żelaza, cynku, boksyt; przemysł włókien., rolno-spoż.; gł. m. Hanoi, Hajfong. BAKBORT (bakort) [niem.], lewa burta statku. Zob. też sterbort. BAKCYLE [łac.], dawna nazwa -»bakterii. BAKCZYSARAJ (Baghczesaraj), stolica Chanatu Krymskiego. BAKELIT, tworzywo sztuczne, fenoplast z dodatkiem napełniacza (mączka drzewna, skrawki tkaniny itp.), stosowany do wyrobu metodą prasowania aparatów (np. skrzynki radiowe), części maszyn (np. kola zębate, łożyska walcownicze, zawory), materiałów izolac., galant. itp. BAKFARK, Bekwar(e)k Walenty (1507—76), lutnista wirtuoz i kompozytor, rodem z Siedmiogrodu, 1549—65 na poi. dworze królewskim. BAKI (Mahmud Abd-el Baki), liryk tur. XVI w., zw. królem poetów; tłumacz literatury pers.-arab. na jęz. turecki. BAKŁAŻAN -»oberżyna. BAKONSKI LAS (Bakony), pasmo niskich gór w zach. Węgrzech, na pn. od jez. Balaton; dl. 70 km, szer. 40 km; najwyższe wzniesienie Koris-hegy (713 m); skały wapienne i wulkaniczne; rolnictwo, hodowla; złoża boksytu. BAKSZTAG [niem.]: 1) lina usztywniająca maszt w kierunku pośrednim między rufą a najbliższym masztu miejscem na burcie; 2) wiatr wiejący z kierunków pośrednich między rufą a burtą, zw. też półpełnym. BAKTERIE [gr.], rozpowszechnione w przyrodzie organizmy jednokomórkowe, b. drobne, widzialne tylko przez mikroskop; niektóre b. wywołują choroby zakaźne; ze względu na kształt rozróżnia się: b. kuliste (ziarenkowce, paciorkowce, gronkowce), wydłużone (pałeczki, laseczki, prątki, maczugowce) i śrubowate (krętki, przecinkowce); pod względem fizjol. rozróżniamy beztlenowce (-»anaeroby) i tlenowce (-»aeroby). BAKTERIEMIA [gr.], med. obecność zarazków we krwi. BAKTERIOFAGI [gr.], wirusy pasożytujące na bakteriach i powodujące ich rozpad; stosowane w leczeniu niektórych zakażeń bakteryjnych lub do oznaczania bakterii. BAKTERIO LIZ A [gr.], rozpuszczanie bakterii, np. przez enzymy produkowane przez krwinki białe. BAKTERIOLOGIA [gr.], nauka o bakteriach. BAKTERIORYZA [gr.], współżycie bakterii z korzeniami roślin wyższych; np. współżycie brodawkowych bakterii z roślinami motylkowatymi. BAKTERIOZY [łac.], choroby roślin wywołane przez bakterie. BAKTERIURIA [gr.], obecność bakterii w moczu. BAKTERYJNA KOLONIA, widoczne gołym okiem skupisko bakterii, które na pożywce stałej rozmnożyły się z jednej komórki. BAKTERYJNA POŻYWKA, mieszanina produktów odżywczych (białek, węglowodanów, soli mineralnych) dla sztucznego hodowania bakterii; bywa płynna (np. bulion) lub stała (np. bulion z dodatkiem żelatyny albo agaru). BAKTRIA, staroż. kraina nad g. Oksusem (Amu-Darią), od poł. VI do III w. p. n.e. prowincja pers.; w III—II w. p. n. e. państwo samodzielne, na początku I w. p. n. e. podbite przez Scytów, w VII w. przez Arabów; obecnie należy do Afganistanu. BAKTRIAN, wielbłąd dwugarbny, Camelus bactriafiu* — przeżuwacz z rodziny wielbłądów; środk. i wsch. Azja; udomowiony; żyjący dziś w stanie dzikim jest prawdopodobnie wtórnie zdziczały; użytkowany jak dromader. BAKU, stoi. Azerbajdżańskiej SRR, port nad M. Kaspijskim; 901 000 mieszk. (1956); wielki ośrodek kult, nauk. i przem.; wyższe uczelnie, Akademia Nauk; ośrodek okręgu naft., rafinerie ropy naft.; przemysł maszyn., chem., włókien., spoż., materiałów budowl., naftociąg B.—Batumi. BAKU FU [jap. rządy z namiotu], rządy -»szogunów w Japonii 1192—1868. BAKUNIN Michaił A. (1814—76), rewolucjonista ros., teoretyk anarchizmu, uczestnik rewolucji 1848—49, więzień austr. i carski, 1872 usunięty z 1 Międzynarodówki, założył międzynarodówkę anarchist.. której zaczątkiem był powstały 1865 tzw. Alliance (Związek Socjalistycznej Demokracji); Cosudarstwiennost’ i anarchija (Państwowość i anarchia). BAKUN -»tabaka. BAL: 1) sortyment tarcicy drewn. używany w budownictwie i w stolarstwie; 2) zabawa taneczna. BALAS -»tralka. BALASSI [bąlaszszi] Bólint (1554—94), poeta węg. renesansu nawiązujący do poezji lud. Węgrów i narodów sąsiednich; liryka patriot., miłosna, religijna. Przebywał kilkakrotnie w Polsce. BALAST [niem.]: 1) ciężkie materiały (piasek, kamienie, woda, żelazo) do obciążania maszyn, pojazdów, urządzeń itp. w celu utrzymania równowagi w wymaganym położeniu (zanurzenia statku, równowagi żurawia itp.); w balonie wolnym wyrzucanie b.  ARKTYKA I ANTARKTYDA Tablica 13 8 9 10 — Eskimoska z dzieckiem, 2 — Foka na lodzie, 3 — Myśliwy eskimoski, 4 — Spitsbergen. — Stacja polarna na Przyl. Czeluskin. 6 — Zaprzęg psi na Antarktydzie, 7 — Pingwiny: głębi góra lodowa, 8 — Statek wyprawy Shackletona przed zagładą, 9 — Wywiad terenowy helikopterem nad Antarktydą, 10 — Grota w górze lodowej.  Tablica 14 AUSTRALIA I OCEANIA l 2 3 4 5 6 1 — Przygotowanie do obrzędowych tańców (pn. Australia), 2 — Poławiacze pereł w Cieśn. Torresa, 3 — Tancerka z Oceanii, i — Kopalnia odkrywkowa w Mount Morgan (Queensland), 5 — Farma hodowlana owiec (środk. Queensland). 6 — Drwale w Nowej Pd. Walii, 7 — Wypas bydła (Terytorium Pn.). 8 — Wulkan Mount Egmont na Wyspie Północnej (Nowa Zelandia). 9 — Widok Sydney. 10 — Fragment wsi z wysp Samoa.  65 powoduje wznoszenie lub zahamowania opadania; w żegludze także zbiornik na wodę balastową; 2) 	rotn. b. paszy, niestrawne i nieprzyswajalne substancje org. w paszy. BALATON, wielkie slonawe jez. na Węgrzech; 614 km*, dl. 80 km, głęb. do 11 m; połączone kanałem z Dunajem; źródła miner., liczne miejscowości lecznicze, duży ruch turystyczny. BALAZS [bal: z] Bćla (1884—1949), węg. literat, scenarzysta i teoretyk film.; scenariusze: Przygody dziesięciomorkowego banknotu (1926). Gdzieś u> Europie (1948); dzieła teoret.: Widzialny człowiek, Film — Cultura. BALBO Italo (1896—1940), wi. marszałek lotnictwa i polityk faszystowski, 1929—33 minister lotnictwa, następnie gubernator Libii; 1929 i 1933 uczestnik lotów transatlantyckich. BALBOA Vasco Nuñez -de (1475—1517), żeglarz i konkwistador hiszp.; pierwszy dotarł do amer. wybrzeży Oc. Spokojnego. BALBOA, m. port w Strefie Kanału Panamskiego, od strony Pacyfiku; 4200 mieszk. (1950); wojenna baza mor. USA. BALBOA, jednostka monetarna Panamy; -»-monetarne jednostki (zest.). BALDACH -►kwiatostan. BALDACHIM [wł.], przenośna lub stała osłona z tkaniny, drewna, kamienia albo metalu rozpościerana nad tronami władców, ołtarzami, ambonami, nagrobkami, a dawniej także nad łóżkami; oznaka godności noszona nad dostojnikami świeckimi lub duchownymi podczas wjazdu, procesji itp. BALDACHOGRONO -»kwiatostan. BALDASZKOWATE, Umbelliferae, rodzina z klasy dwuliściennych; rośliny zielne o lodvdze żeberkowanej, wewnątrz pustej, liściach podzielonych, kwiatach drobnych zebranych w baldachy; owoce -»rozłupki, często zawierają olejki eteryczne; należą tu np. pietruszka, marchew, koper, seler, kminek, blekot, barszcz, lubczyk, arcydzięgiel. BALDUNG Hans zw. Grien (ok. 1480—1545), malarz i grafik niem. okresu Renesansu; obrazy rei. (ołtarz główny katedry we Fryburgu, Opłakiwanie, Ucieczka do Egiptu), projekty witraży, rysunki i drzeworyty (Czarownice). BÁLDWIN: 1) B. I (1058—1118), od 1100 pierwszy władca Królestwa Jerozolimskiego z tytułem królewskim; objął władzę po śmierci brata -»Godfryda de Bouillon; 2) B. I (1171—1205), cesarz łac. Konstantynopola od 1204; jako hrabia Flandrii jeden z przywódców IV krucjaty, w wyniku której powstało Cesarstwo Łacińskie; 3) B. I (Baudouin) (ur. 1930), od 1951 król belgijski. BALDWIN [bo:ld°yn] of Bewdley Stanley (1867— 1947), ang. polityk, przywódca partii konserwatywnej, kilkakrotny minister, premier 1924—29 i 1935—37. BALEÁRY (Baleares), archipelag hiszp. w zach. części M. Śródziemnego; 5014 km2, 424 700 mieszk. (1952); obejmuje wyspy Majorkę, Minorkę i Pitiuzy; klimat śródziemnomor.; gł. zajęcie ludności rolnictwo i rybołówstwo; uprawa migdałów, winorośli, oliwek, fig, owoców, pszenicy; hodowla owiec, świń; eksport oliwy, fig; ważny rejon turyst.; gl. m. Palma, Mahoń, Ibiza. BALET [wł.]: 1) dzieło muz.-scen. z udziałem orkiestry, o treści interpretowanej tańcami i pantomimą; 2) 	tańce zbiorowe w operze, operetce; 3) wykonawczy zespól taneczny (corps de ballet). B. w dzisiejszym pojęciu powstał w XVI w. na dworach fr.; wprowadzony przez J. Lully'ego do opery dworskiej Ludwika XIV, stał się samodzielnym widowiskiem w XVIII w. dzięki słynnym baletmistrzom Angioloniemu i Nowerre; b. klasyczny rozwinął się znakomicie w Rosji, szczególnie b. Diagilewa z tancerzami A. P. Pawiową i W. Niżyńskim zdobył świat, sławę. BALETMISTRZ [niem.], reżyser i inscenizator baletu, autor, układów tan.; kierownik zespołu baletowego. BALEY Stefan (1885—1952), psycholog poi., dr med., prof. psychologii wychowawczej Uniw. Warsz.; Badanie ujmowania kształtów przez dzieci, Psychologia wieku dojrzewania. BALFOUR [bąlfua] Arthur James (1848—1930), polityk ang., konserwatysta, 1902—05 premier, 1916—1920 minister spraw zagr.; 1917 autor tzw. deklaracji Balfoura o utworzeniu w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej. BALI, wyspa w Indonezji (Małe Wyspy Sundajskie); 5616 km*; 1 100 000 mieszk. (Malajowie); górzysta, wulkaniczna, lasy zwrotnik.; gł. uprawy: tytoń, kukurydza, bataty; gł. m. Singaradże. Balista BALONET BALICKI Zygmunt (1858—1916), socjolog, teoretyk poi. nacjonalizmu, współtwórca N. D., 1887 współzałożyciel -»Ligi Polskiej; Egoizm narodowy wobec etyki. BALIŃSKI: 1) Michał (1794—1864), historyk, literat, publicysta, członek Tow. -»Szubrawców w Wilnie; Zycie Jędrzeja Śniadeckiego, Dawna Akademia Wileńska; 2) Karol, pseud. Karol z Jarosławca (1817— 64), poeta, działacz spiskowy, zesłaniec sybirski, kilkakrotny więzień; Farys wieszcz, Męczeństwo Zbawiciela; 3) Stanisław (ur. 1899), poeta związany przed wojną z grupą „Skamandra“; przebywa na emigracji; kilka tomów wierszy, tradycyjnych w formie, osnutych na motywach wspomnień i tęsknoty do kraju. BALISTA [gr.], staroż. machina woj. miotająca kamienie lub belki. BALISTYCZNA KRZYWA, tor ciała wyrzuconego^ w atmosferę z dużą prędkością pod pewnym kątem do poziomu (np. pocisku); w próżni tor ten miałby kształt paraboli; wskutek oporu powietrza przybiera kształt krzywej zw. balistyczną. BALISTYKA [gr.], nauka o ruchu pocisków; b. wewnętrzna bada ruchy pocisku i procesy zachodzące wewnątrz _ _ lufy; b. zewnętrzna — ruch pocisków poza wyrzutnią. . BALKON [wł.]: Balistyczna krzywa (linia prze1) płyta otoczona rywana — tor w próżni, linia balustradą, wysu- ciągła — krzywa balistyczna) nięta przed ścianę zewnętrzną budynku, wsparta na belkach lub wspornikach; 2) miejsca dla publiczności na piętrach widowni teatralnej. Zob. też amfiteatr. BALLADA: 1) lit. wierszowana opowieść o tematyce lud. i zabarwieniu lirycznym, operująca zazwyczaj tematami fantast.; rozwijała się w średniow. literaturach rom. oraz literaturze romant.; 2) muz. utwór wokalny lub instrument, o swobodnej budowie i charakterze epicko-dram.; twórcą b. fortep. był F. Chopin. BALLERINA [wł.], tancerka wykonująca większe partie solowe; primaballerina, odtwórczyni gł. partii w balecie. BALMERA SERIA -»widmowe seTie. BALMONT Konstantin D. (1867—1924), poeta ros., jeden z gł. przedstawicieli symbolizmu, melodykę wiersza ros. doprowadził do wirtuozerii; poezję jego przenika smutek i przygnębienie; Pod sic wierni m niebom, Liturgia krasoty, przekłady poezji zach.-eur., także J. Słowackiego i J. Kasprowicza. BALNEOLOGIA [gr.]. nauka o leczn. działaniu kąpieli, wód leczn. i czynników klimatycznych. BALNEOTERAPIA [gr.], stosowanie dla celów leczn. kąpieli, wód miner., borowiny itp., przede wszystkim w miejscowościach uzdrowiskowych odznaczających się ponadto korzystnymi warunkami klimatycznymi. BALON, statek powietrzny lżejszy od powietrza; składa się z powłoki nieprzepuszczalnej dla gazu (-gumowane płótno, tworzywo sztuczne), wypełnionej gazem lżejszym od powietrza; b. wolny ma sieć lin oplatających kulistą powłokę, do której przymocowany jest kosz lub gondola dla załogi; jest niesterowany, unosi się swobodnie niesiony wiatrem; wysokość lotu zmienia się przez wyrzucanie balastu lub wypuszczanie gazu; pierwszy lot: Montgolfier (1783); dziś używany do celów sport, i badania górnych warstw atmosfery; b. na uwięzi ma kształt podłużny i za pomocą liny przymocowany jest do wciągarki utwierdzonej na ziemi, pojeździe lub statku; wznosi się i opuszcza przez rozwijanie lub nawijanie liny na bęben wciągarki; służy jako wysoko wzniesiony punkt obserwacyjny lub (bez załogi) jako przeszkoda (lina) dla samolotów nieprzyjacielskich (b. zaporowy w obronie przeciwlotnicze)); b. pilotowy, gumowy balonik napełniony wodorem, wypuszczany w atmosferę i obserwowany przez teodolit w celu określenia kierunku i prędkości wiatrów górnych. BALONET, przestrzeń wewnątrz balonu na uwięzi lub sterowca, oddzielona płótnem gazoszczelnym, wypełniona powietrzem; w miarę uchodzenia z balonu 3 	Mala Enc. Powsz. PWN  BALOTAŻ gazu nośnego b. jest nadymany powietrzem, dzięki czemu utrzymuje się stale ciśnienie gazu w balonie, co zapobiega marszczeniu się zewn. powłoki balonu. BALOTAŻ [fr.], tajne głosowanie za pomocą kartek lub gałek białych (przyjęcie) i czarnych (odrzucenie). BALSAMINA, Balsamina hortensia, jednoroczna roślina ozdobna z rodziny gniewoszowatych; Indie; łodyga prosta, soczysta, kwiaty piękne, różowe, czerwone lub białe; u nas hodowana. BALSAMOWANIE ZWŁOK, zabezpieczenie zwłok przed rozkładem przez wypełnianie naczyń krwionośnych i jam ciała środkami konserwującymi. BALSAMY [■hebr.J, półpłynne substancje otrzymywane najczęściej z drzew podzwrotnikowych; występują w zbiornikach i przewodach różnych organów roślin, np. w pączkach topoli; składają się z żywic, z olejków eterycznych i niekiedy z kwasów aromatycznych; mają charakterystyczny, przyjemny zapach; używane w lecznictwie, perfumerii i technice; b. kanadyjski, żywica jodły kanad. Abies bahamea; przezroczysta, lepka ciecz; stosowany do klejenia szkieł optycznych i w technice mikroskopowej. BALTA, bagniste wysepki między ramionami dolnego Dunaju, zalewane w czasie powodzi. BALTAZAR, wg Biblii ostatni król babiloński. BALTIMORE [bo:ltamo:r], m. i port nad Atlantykiem w USA (Maryland); 970 000 mieszk., zespół miejski 1 475 000 mieszk. (1955); Akademia Nauk; wielkie stocznie; huty stali i miedzi; budowa samolotów, wagonów kol. i parowozów; fabryki maszyn; przemysł chem., konserwowy. BALUSTRADA [wł.], zabezpieczająca lub dekoracyjna ażurowa obudowa z poręczą schodów, balkonów, galerii, wykonana z kamienia, drewna, metalu. BALZAC [balzak] Honoré de (1799—1850), znakomity pisarz fr., autor Komedii ludzkiej obejmującej kilkadziesiąt powieści i nowel z życia społeczeństwa fr. z lat 1816—48; niezrównany mistrz w realist. kre- H. Balzac śleniu namiętności ludzkich * • *i obyczajów swojej epoki, ukazuje świat upadającej arystokracji i zwycięskiej burżuazji; B. jest ponadto autorem Opowieści uciesznych w stylu Rabelais’go, sztuk teatr., artykułów publicyst. i in. BALZER Oswald (1858—1933), historyk prawa poi.; prof. U niw. Lw., badacz ustroju Polski; zał. Tow. Nauk. we Lwowie, redaktor „Kwartalnika Historycznego“; Genealogia Piastów, Królestwo Polskie 1295—1370, Corpus Iuris Polonici. BAŁAKIRIEW Milij A. (1837—1910), kompozytor ros., przywódca i ideolog „potężnej gromadki“; przedstawiciel stylu naród, w utworach symf., fortep., pieśniach. BAŁAŁAJKA, instrument strunowy szarpany o trójkątnym pudle rezonans, i 3 strunach; popularny ros instrument ludowy. BAŁCHASZ: 1) m. w Kazachskiej SRR nad jez. B.; 75 000 mieszk. (1947); największy w ZSRR kombinat miedzi; Îrzemysl rybny; 2) jez. bezodpływowe, 7 	800 km*, dl. 640 km; szer. do 90 km, maks. głęb. 26 m; w zach. części woda słodka, we wsch. słonawa; zimą zamarza na 120—140 dni; latem regularna żegluga, rybołówstwo. BAŁKAN (Stara Pianina), góry na Piw. Bałkańskim (głównie w Bułgarii), Bałałajka ciągną się od Żelaznej Bramy na Dunaju do M. Czarnego; dl. ok. 600 km, szer. 20—45 km; najwyższy szczyt Botew (2373 m); przełęcz Szypka (1334 m). BAŁKAŃSKI PÓŁWYSEP, w pd.-wsch. Europie, otoczony M. Adriatyckim, Jońskim, Egejskim, Marmara i Czarnym; wraz z wyspami 620 000 km*, dł. 950 km, szer. do 1260 km; górzysty, niziny tylko na pn. i wsch.; klimat w pn. części kontynentalny, w pd. śródziemnomorski; gł. rz.: Dunaj, Morawa, Wardar, Marica; roślinność na pd. śródziemnomorska. Na Płw. B. 	leżą kraje: Albania. Bułgaria, Grecja, Jugosławia, a częściowo Rumunia i Turcja. 66 BAŁTYCKIE JĘZYKI, jedna z podrodzin Indoeur. języków; w jej skład wchodzą języki: litewski, łotewski oraz wymarłe już pruski i kurski. BAŁTYCKIE KRAJE, łączna nazwa dla Litwy, Łotwy i Estonii, które 1940 weszły w skład ZSRR jako republiki związkowe. BAŁTYCKIE LUDY (Bałtowie), nazwa obejmująca dzisiaj Kurów, Łotyszów i Litwinów (ZSRR); językowo indoeuropejczycy i kulturowo pokrewni Słowianom; w okresie wczesnośredniowiecznym należeli do nich również Galindowie, Prusowie, Jaćwingowie. BAŁTYCKIE MORZE, śródlądowa część Oc. Atlantyckiego, silnie wciśnięta w kontynent Europy; 422 300 km* łącznie z cieśninami Kattegat, Oresund i W. i M. Bełt., głęb. do 459 m. we wsch. części rozległe zatoki: Botnicka, Fińska i Ryska; najważniejsze wyspy: Rugia, Bornholm, Oland, Gotland, Alandzkie i duńskie; wybrzeża pd. niskie, piaszczyste z zalewami i mierzejami; wybrzeża pn. ulegają podniesieniu (w Zat. Botnickiej ok 1 m na 100 lat); zasolenie małe dzięki uchodzącym tu dużym rzekom, jak Newa, Dźwina, Niemen, Wisła i Odra (w cieśn. duńskich 20%e, w Zat. Botnickiej poniżej 2%«); świat zwierzęcy reprezentowany przez formy głównie atlantyckie, często skarlałe w związku z małym zasoleniem; poza tym formy arktyczne, jako -►relikty; w wielkich zatokach formy słodkowodne. Dla krajów nadbałtyckich B. M. ma b. 	duże znaczenie komunik.; jest drogą na Oc. Atlantycki poprzez cieśniny, wodami terytorialnymi duńskimi I szwedzkimi, lub przez Kanał Kiloński; gł. porty: Leningrad, Ryga, Tallin, Kłajpeda, Kaliningrad, Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Rostock, Warnemiinde, Wismar, Kieł, Lubeka, Kopenhaga, Goeteborg, Sztokholm, Malmo, Lulea, Helsinki, Turku. BAŁTYCKIE POBRZEŻE, pn. pas nizin Polski ciągnący się wzdłuż Bałtyku oa Zalewu Szczecińskiego do okolic Węgorzewa; szer. od kilku km kolo Gdyni i Gdańska do 100 km koło Szczecina; dzieli się na: (od zach. ku wsch.) Pobrzeże Szczecińskie (z wyspami Uznam i Wolin), Słowińskie, Kaszubskie, Żuławy Wiślane i Warmińskie; linia brzegowa wyrównana, odcięte zatoki tworzą zalewy i przybrzeżne jeziora; na wydmach rzadkie lasy sosn., przy ujściach rzek i nad jeziorami porty, osiedla rybackie i uzdrowiska. BAŁTYCKIE POJEZIERZE, krainy nizinne w pd. Finlandii, ZSRR, pn. Polsce i Niemczech oraz w zach. Danii, stanowiące otoczenie M. Bałtyckiego; duże skupienia jez., b liczne ślady minionej działalności lodowcowej. BAŁTYKU WYBRZEŻE, w granicach Polski ciągnie się od połowy Mierzei Wiślanej i kończy 2 km na zach. od Świnoujścia; dł. 581 km; linia brzegowa wyrównana i dość jednostajna; mierzeje: Helska (Pucka) i Wiślana; na zach. Zalew Szczeciński, na wsch. Zalew Wiślany; liczne miejscowości wczasowe; główne porty i m.: Elbląg, Gdańsk, Gdynia, Sopot, Kołobrzeg, Szczecin, Świnoujście. BAŁUCKI Michał (1837—1901), powieściopisarz i komediopisarz; utwory satyr.-obyczaj. z życia galic. mieszczaństwa; komedie Grube rybu, Radcy pana radcy, Ciężkie czasy, powieści społ.-obyczajowe. BAMAKO, stoi. Sudanu Francuskiego (zach. Afryka), port nad rz. Niger; 100 400 mieszk. (1952); olejarstwo; węzeł komunik.; lotnisko. BAMBERG, m. w NRF ton. Bawaria);78000 mieszk. 0955); kat. arcybiskupstwo, akademia teolog.; katedra rom.-got.; przemysł: włókien., skórz. — Miasto od X w.; cesarz Henryk II ufundował tu 1007 biskupstwo dla podboju i chrystianizacji pobliskich ziem słowiańskich. BAMBINO [wł.], w sztukach plastycznych wizerunek Chrystusa jako dzieciątka. BAMBRZY, spolszczona ludność pochodzenia niem. z okolic Bamberga w Bawarii, sprowadzona do Polski z początkiem XVII w. do kilku wsi pod Poznaniem; utrzymali dawny ubiór świąteczny. BAMBUS, Bambus, rodzaj bylin z rodziny traw, do 40 m wys.; kraje zwrot 67 BANDURSKI nikowe i podzwrotnikowe; wielkie znaczenie gospodarcze jako wartościowy materiał budulcowy i stolarski o wielostronnym zastosowaniu; młode pędy jadalne. (Rys.). BAN: 1) w średniowieczu zarządca banatu, nadgranicznego okręgu wojsk, na Węgrzech; 2) w XIX w. w Austro-Węgrzech tytuł zarządców autonomicznej Chorwacji; 3) tytuł gubernatora prowincji w Jugosławii 1929—41, stojącego na czele „ban o winy' . BANACH Stefan <1892— 1945), matematyk poi., jeden z najwybitniejszych matematyków XX w., współtwórca analizy funkcjonalnej; wraz z H. Steinhausem stworzył tzw. lwowską szkołę mat. oraz założył czasopismo „Studia S. Banach mathematica" (1929); wprowadził nowy, b. ogólny typ przestrzeni liniowych (przestrzenie Banacha); Teoria operacji liniowych. BANACH1EW1CZ Tadeusz (1882—1954), astronom i matematyk, prof. Uniw. Jag., kierownik Obserwatorium Krak., autor ponad 230 prac naukowych z astronomii teoret., obserwac., geodez., matemat. i astrofizyki; twórca -»krakowianowego rachunku; założyciel czasopisma „Acta astronomica“; jego imieniem nazwano jedną z planetoid. BANACK1E GÓRY, W zach. części Pd. Karpat zbudowane ze skal krystalicznych; formy polodowcowe; złoża żelaza i węgla. BANAN, pizang, Musa sapientium — roślina z rodziny bananowatych; hodowany w pasie zwrotnikowym; potężne pochwiaste liście tworzą pozorny pień; owoce jadalne, żółte, czworograniaste, sierpowato zgięte. (Rys.). BANAT, kraina hist. w Rumunii (18 715 km*), Jugosławii (9000 km*) i Węgrzech (300 km*); og. 2 200 000 micszk. ; na zach. urodzajna równina z uprawą pszenicy, kukurydzy, winorośli i hod. bydła; na wsch. Góry Banackie z górnictwem węgla, rudy żel., miedzi, srebra; przemysł metalurg.; gł. m.: B. rum. — Timiszoara, B. jugosł. — Zrenjanin. — W średniowieczu prowincja Węgier, w XVI i XVII w. pod panowaniem tur. gosp. zaniedbana i wyludniona, od 1718 po przyłączeniu do Austrii na nowo zasiedlana, stąd mieszany skład narodowościowy; 1779 połączenie z Węgrami; 1920 traktatem w Trianon odcięty od Węgier i podzielony między Rumunię i Jugosławię. BAN ATK A, pszenica oścista, węg. pochodzenia, typowa dla okolic stepowych. BANCA COMMERCIALE ITALIANA, największy wł. bank prywatny zal. 1894 przy udziale kapitału niem.; 1924 udzielił Polsce pożyczki, tzw. tytoniowej; wywierał wpływ na pewne dziedziny gospodarki Polski międzywojennej. BANDA MORZE, zach. część Oc. Spokojnego na pn. od Australii, między wyspami Celebes, Timor i Scram; od pd.-wsch. graniczy z M. Arafura; 742 000 km2, głęb. do 7440 m. BANDARANAIKE Solomon West Ridgeway Dias (ur. 1899), polityk cejloński, adwokat, członek Rady Państwa; 1952 utworzył Partię Pokoju, 1956 — blok ugrupowań demokr.; od 1956 premier i min. spraw zagr., zwolennik współistnienia państw o różnych ustrojach. BANDAŻ [fr.J, opaska, wąski pas płótna lub gazy baweln., służący do umocowania opatrunku lub do unieruchomienia kończyny; b. elastyczny, z tkaniny sprężystej, stosowany dla wzmożenia ucisku. BANDERA Stepan (ur. 1908), ukraiński nacjonalista, przywódca terrorystycznej Ukraińskiej Organizacji Nacjonalistycznej (OUN), od 1940 przywódca tzw. „rewolucyjnego“ jej skrzydła (OUN(R); obecnie na emigracji; banderowcy, członkowie nacjonalistycznych band ukraińskich. BANDERA: 1) flaga barwna, wskazująca przynależność państw., a niekiedy także charakter statku, umieszczana na -»rufie lub -»gaflu; rozróżniamy b. wojenną, handlową, pilotową, sportową itd.; 2) przen. flota, marynarka, statek. BANDERIA, orszak konny asystujący podczas uroczystości. BANDERILLA [hiszp.], lanca z zakrzywionym grotem, ozdobiona chorągiewką jaskrawego koloru, najczęściej czerwonego; służy do rozdrażniania byka na arenie. BANDEROLA [fr.J: 1) opaska z papieru na przesyłkach pocztowych, książkach itp. oraz opakowaniach artykułów wymagających opłat akcyzowych lub cła — jako dowód ich uiszczenia; 2) w sztuce średniow., zwł. XIV, XV w., wstęga z napisem będącym komentarzem do treści przedstawienia (np. słowa „Ave Maria“ wypowiedziane przez Archanioła do Najśw. Marii Panny w scenie zwiastowania); w sztuce barok, częsty element dekoracyjny. BANDIARMASIN, ¿1. m. i port w Indonezji na Borneo; 176 800 mieszk. (1956); eksport: kauczuk, pieprz. BANDINELL1 Bartolomeo, zw. Baccio (1493— 1560), rzeźbiarz florencki; reliefy chóru katedry florenckiej, pomniki papieży Leona X i Klemensa VII, kopia Laokoona. BANDOLET [fr.J: 1) broń palna, krótki muszkiet używany przez kawalerię poi. w XVII w.; 2) pas skórz. przewieszony przez ramię, podtrzymujący szablę. BANDONTON .(bandonium), jeden z rodzajów -»harmonii (ręcznej). BANDOS (bandoch), robotnik rolny poszukujący ■ pracy sezonowej poza miej- Banan scem stałego zamieszkania. BANDROWSKA-TURSKA Ewa (ur. 1894), wybitna śpiewaczka, sopran lir.-koloraturowy. BANDROWSKI: 1) Aleksander (1860—1913), śpiewak oper., tenor bohaterski; 2) Jerzt, pseud. Tersytes (1883—1944), powieściopisarz i publicysta; Osaczona, Biały lew, Niezwalczone sztandary. BANDROWSKI-KADEN Juliusz (1885—1944), pisarz; w latach I wojny świat żołnierz legionów, związany ściśle z ideologią obozu J. Piłsudskiego, członek i gen. sekretarz PAL; zginął w czasie powstania warszawskiego; powieści o problematyce społ.-polit., utrzymywane w stylu naturalist.-ekspresjonist.: General Barcz, Czarne skrzydła. Mateusz Bigda oraz oparte na wspomnieniach z dzieciństwa: Miasto mojej matki, W cieniu zapomnianej olszyny. BANDTK1E: 1) Jerzy Samuel (1768—1835), bibliograf, prof. Akad. Krak., Historia drukarń krakowskich. Dzieje Narodu Polskiego; 2) Jan Wincenty (1783— 1846), brat J., prof. prawa na Uniw. Warsz.; lus Polonicum, Prawo prywatne polskie, Historia prawa polskiego. BANDUNG, m. w Indonezji na zach. Jawy; 839 200 mieszk. (1956); centrum kult., komunik.; fabr. chininy; handel herbatą, chininą, ryżem. — 18—24 IV 1955 konferencja 29 państw Azji i Afryki, które w końcowej deklaracji wypowiedziały się przeciwko wojnie i kolonializmowi oraz przyjęły za podstawę stosunków międzynarodowych 5 zasad pokojowego współistnienia narodów (-»Pancza Szila), sformułowanych 1954 przez premierów Nehru i Czou-En Laia. Bandolet BANDURA Jerzy (ur. 1915), grafik i rzeźbiarz, uczeń K. Dunikowskiego. BANDURA, lud. ukr. instrument strunowy szarpany. BANDURSKI Władysław (1865—1932), biskup i pisarz, nieoficjalny kapelan legionów; Ducha nie gaście. 5' BANG BANG: 1) Bernard (1848—1932), weterynarz duń., odkrywca zarazka ronienia zakaźnego u bydła (Brncella abortus); twórca skuteczne] metody walki z gruźlicą bydła; B. choroba -«-brucelozy; 2) Herman (1857—1912), duń. pisarz i krytyk teatr., wyraziciel nastrojów dekadenckich; liryki, nowele i powieści: Ved Vejen (Przy drodze), De uden Foedreland (Bezdomni), Tina. BANGALUR (Bangalore), m. w pd. Indiach, stoi. stanu Maisur; zał. w XVI w.; 778 900 mieszk. (1951); przemysł: włókien^ ceram., komunik.; rejon hodowli jedwabnika. BANGKOK, stoi. i gł. port Syjamu, nad rz. Menam (dostępny dla statków mor.); 884 000 mieszk., zespól miejski 1178900 mieszk. (1952), 10'/» ludności mieszka w osadach na wodzie; uniwersytet, wspaniale pagody buddyjskie; luszczarnie ryżu, tartaki. BANGWEOLO, jez. w pn. Rodezji (środk. Afryka); śr. pow. 4920 km*, w okresie pory deszcz, pow. jez. wzrasta do 15 000 km*; 1130 m n. p.m., glęb. 5—6 m; wybrzeża bagniste. BANIAN, Ficus bengalensis, roślina z rodziny morwowatych; Indie; wyrasta w potężne drzewo z licznymi korzeniami powietrznymi, które zwieszają się z konarów i wrastają w ziemię otaczając macierzysty pień jakby kolumnadą; dają schronienie osiedlom malajskim. BANJALUKA, m. w Jugosławii; 37 800 mieszk. (1953), dawna tur. stoi. Bośni; meczet z XVI w.; teatr, muzeum; drobny przemysł spoż. i drzewny; zdrojowisko. BANJO (murz.-ang., bandżou], instrument strunowy szarpany amer. Murzynów, z okrągłym pudlem rezonans, obciągniętym skórką; używany w zespołach jazzowych. BANK [wł. banca, ławka, na które* siadywali na placach publicznych właściciele kantorów wymiany], instytucja pośrednicząca w obrocie pieniężnym i kredytowym; b. były już znane w starożytności w Babilonii, Grecji Banjo i Rzymie; wypożyczały one złożone u nich w depozycie złoto i srebro; szybki rozwój b. nastąpił w czasach nowoż. w XVIII i XIX w. i towarzyszył rozwojowi przemysłu i handlu; formy powstających b. były przystosowane do form życia ekon. i społ. poszczególnych krajów. Zależnie od tego, jakie czynności przeważają w działalności b., rozróżnia się następujące b.: 1) emisyjne, uprawnione do wypuszczania w obieg banknotów pełniących rolę środków płatniczych, 2) depozytowe, obracające pieniędzmi złożonymi w nich przez ich klientów, 3) hipoteczne, emitujące listy zastawne i obligacje oparte na hipotekach nieruchomości, na które udzielone zostały długoterminowe pożyczki, 4) k r e d y t o w e: a) kredytu krótkoterminowego, udzielające krótko- i średnioterminowych pożyczek przedsiębiorstwom handl. i przemysł., b) kredytu długoterminowego, udzielające długoterminowych pożyczek hipotecznych, 5) lokacyjne, używające swych środków obrotowych na lokaty w papierach wartościowych i na udziały w kapitałach zakładowych przedsiębiorstw (-»grynderstwo), 6) przekazowe, przelewowe, żyrowe, pośredniczące w wewnętrznych obrotach danego kraju lub w jego obrotach z zagranicą, 7) komisowe, dokonujące na zlecenie swych klientów operacji komisowych, jak przekazy i przelewy, wymiana pieniędzy zagranicznych. BANKA, wyspa w Indonezji (Archipelag Malajski), na pd.-wsch. od Sumatry; 11600 km*; ok. 302000 mieszk.; górzysta, silnie zalesiona (zwrotnikowe); zasoby cyny (60'/» wydobycia Indonezji). BANK ANGIELSKI -»Bank of England. BANKĘ RS TRUST (bąńkoz trast], wielki bank amer, należący do grupy J. P. Morgana; 1927 udzielił Polsce pożyczki tzw. stabilizacyjnej na warunkach wysoce niekorzystnych i ograniczających swobodę1 dysponowania uzyskanymi funduszami. BANK FRANCUSKI -»Banque de France. BANK GOSPODARSTWA KRAJOWEGO (BGK), poi. bank państwowy-, zał. 1924 w celu popierania życia gosp. kraju; 1949 funkcje jego przejął Bank Ih'bANK^ INWESTYCYJNY, poi. bank państw.; zajmuje się finansowaniem i kontrolą inwestycji poza rolnictwem i leśnictwem; zał. 1 XI 1949, przejął funkcje Banku Gospodarstwa Krajowego. BANKIWA, kur Bankiwa, Gallus bankiwa — ptak z rzędu -»kuraków, przodek kury dom.; zamieszkuje 68 lasy Indii, Burmy i Arcliip. Malajskiego; dł. 65 cm, w tym 27 cm ogon. BANK KRAJOWY GALICYJSKI, zał. 1883, centr. instytucja kredyt. Galicji; udzielał pożyczek chłopom, burżuazji miejskiej i szlachcie; od 1891 finansował przedsiębiorstwa przemysł, i in.; 1924 wraz z innymi bankami wszedł w skład Banku Gospodarstwa Kra- Bankiwa jowego. BANKNOT [niem.], oparte na zasadzie wymienialności zobowiązanie banku emisyjnego do wypłaty określonej sumy w pieniądzu kruszcowym; zasada wymienialności była powszechnie stosowana przed pierwszą wojną świat.; obecnie, wobec odstąpienia od zasady wymienialności, b. stał się pieniądzem papierowym. BANK OF ENGLAND [bańk ew yńglond], centr. bank W. Brytanii; zał. 1694 jako spółka prywatna, stopniowo przekształcił się z banku handlowego w emisyjny! prócz działalności emisyjnej skupia rezerwy innych banków kraj. i zagr. oraz państwa; znacjonalizowany 1946. BANK PARCELACYJNY, zał. 1897 w Poznaniu, poi. instytucja w zaborze prus. finansująca parcelacje wielkiej własności ziemskiej. BANK POLSKA KASA OPIEKI, bank zorganizowany w formie spółki akc., posiada oddziały za granicą; działalność jego polega na dostarczaniu artykułów produkcji krajowej i zagranicznej osobom mieszkającym w kraju, na zlecenie osób przebywających za granicą, które przekazują bankowi na ten cel obce waluty. BANK POLSKI: 1) zal. 1828 przez Ksawerego Lubeckiego dla popierania przemysłu Królestwa Pol., zajmował się górnictwem, hutnictwem (Huta Bankowa) i finansowaniem budowy kolei; w czasie powstania 1830/31 agenci B. P. sprowadzali broń i amunicję; 1870 rząd ros. odebrał B. P. przywilej emisyjny, 1886 ostatecznie go zlikwidował; 2) zał. 1924 przez Władysława Grabskiego w formie spółki akc. z udziałem państwa; zadaniem jego była emisja biletów bankowych, utrzymanie stałości pieniądza oraz regulowanie obiegu pieniężnego i kredytu. Zob. też Narodowy Bank Polski. BANK ROLNY, zał. 1919 zajmuje się w PRL kredytowaniem rolnictwa i leśnictwa oraz finansowaniem i kontrolą inwestycji w tych gałęziach gospodarki. BANK ROZRACHUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH, zał. 1930 z siedzibą w Bazylei, przez 7 największych emisyjnych banków eur.; do 1932 zajmował się przeprowadzaniem i finansowaniem spłat répara oyjnych (-»reparacje) przez Niemcy wg planu -»Younga, następnie pracował nad międzynarodowymi problemami walutowymi; po II wojnie świat, działa 1'ako powiernik i bank Europejskiej Unii Rozrachun;owej (European Payments Union). BANKRUCTWO, upadłość, niemożność zapłacenia długów, niewypłacalność przedsiębiorcy lub przedsiębiorstwa stwierdzona sądownie; majątek bankruta zostaje oddany pod nadzór sąd. i zużyty na spłatę długów. BANKSA ZIEMIA, najbardziej zach. wyspa Kanadyjskiego Archip. Arktycznego; 66 500 km*, tundra; brak stałych mieszkańców. BANK ZWIĄZKU SPÓŁEK ZAROBKOWYCH, zał. 1886, centrala finansowa spółdzielczych banków ludowych zrzeszających poi. rzemieślników, kupców i chłopów w zaborze pruskim; 1946 nazwa została zmieniona na Bank Rzemiosła i Handlu; zlikwidowany 1948 BANQUE DE FRANCE [bak do frâs], zał. 1800 przez Napoleona I był bankiem prywatnym, którego głównym zadaniem było dyskonto weksli i emisja biletów bankowych; znacjonalizowany 1946, ma obecnie we Francji wyłączny przywilej emisji biletów bank. BANT -»grzęda. BANTIEGO CHOROBA, znaczne powiększenie śledziony i wątroby, z marskością wątroby, wodobrzuszem i niedokrwistością; przyczyna dotychczas niedostatecznie wyjaśniona. BANTING Frédéric Grant (1891—1941), lekarz kart ad., wraz z fizjologiem kanad. Ch. Bestem (ur. 1899) wykrył insulinę i zastosował ją w leczeniu cukrzycy. Wspólnie nagroda Nobla 1923. BANTU [z zuluskiego — ludzie], wysokorosle plemiona murz. (m. in. Herero, Żulu, Kosa, Basuto, Beczuanie); zamieszkują środk., wsch. i pd. Afrykę; ok.  69 BARBIZOŃCZYCY 40 min. Przed przyjściem Europejczyków kopieniacze i hodowcy; utrzymali pierwotny ustrój społ.-gosp. do pocz. XIX w.; w XIX w. tworzyli związki plemienne do walki z białymi; obecnie ruch narodowo-wyzwoleńczy. BANTU JĘZYKI, wielka rodzina języków murzyńskich w Afryce, zajmująca obszary na południe od równika; jeden z języków wsch. odłamu tej rodziny, suaheli, ma znaczenie kultur, jako język ogólny wielu plemion afrykańskich. BANKA, med. małe naczyńko szklane, które w celu wywołania miejscowego przekrwienia przystawia się do skóry, rozrzedziwszy w nim powietrze przez ogrzanie płomieniem; bańki cięte, stawiane po płytkim nacięciu skóry (np. w zapaleniach płuc i opłucnej). BAŃSKA BYSTRZYCA (Banskś Bystfica), m. w Czechosłowacji (środk. Słowacja); 17 700 mieszk. (1955); siedziba biskupstwa; jeden z największych ośrodków przemysłu drzewn. CSR; ośrodek wypocz.; centrum powstania w Słowacji 1944. BAŃSKA SZCZAWNICA (Banskś Stiavnica), m. w Czechosłowacji (środk. Słowacja); 10 400 mieszk. (1955); kościoły z XIII i XV w., zamek z XVI w. (obecnie muzeum); wydobycie i huta srebra; malownicze położenie. BAOBAB, Adanaonia dlgitata, drzewo z rodziny serecznikowatych; Afryka; potężny pień do 40 m obwodu i palczaste liście; drewno lekkie, włókna mocne, używane do celów powroźniczych, owoce jadalne, zawierają ogromną Baobab ilość wit. C. Tabl. 29. BAO DAI (ur. 1914), od 1925 ces. Annamu; pod naciskiem Frontu Demokratycznego (Vićt-Minh), kierowanego przez Ho Chi Minha abdykował 1945; w oparciu o Francję utworzył 1949 w Saigonie rząd zwalczający zbrojnie Vićt-Minh; 1955 odsunięty od władzy przez premiera Ngho Dinh Diema. BAON —batalion. BAPTYSTERIUM (gr.J; 1) w starożytności pomieszczenie kąpielowe; 2) w architekturze chrześc. budynek obok kościoła przeznaczony do obrzędu chrztu. BAPTYŚCI [gr.J, chrześc. odłamy wyznaniowe uznające tylko chrzest dorosłych; powstali w Anglii XVII w., po przeniesieniu do Ameryki utworzyli tam dwa ugrupowania: kalwińskie i arminiańskie; w XVIII w. podzielili się na mniejsze grupy. Istnieją również w Polsce. BAR, m. w obwodzie Winnickim Ukraińskiej SRR; rozbudowane i ufortyfikowane przez królowę Bonę, twierdza na pograniczu tur.-tatar. w XVI—XVII w.; 1768 —barska konfederacja. BAR: 1) fiz. jednostka ciśnienia równa 10* dyn na cmt; zob. też ciśnienie (tabl.); 2) chem. Ba, barium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 56; metal; w przyrodzie występuje głównie jako siarczan (baryt) i węglan (witeryt); jego sole są używane jako farby malarskie oraz w pirotechnice (barwią płomień na zielono). BARABIŃSKI STEP (Baraba), w pd. części Niziny Zachodnio-Syberyjskiej, między rz. Irtysz a Ob; równinny, częściowo zabagniony; liczne jez. bezodpływowe; uprawa pszenicy i hodowla bydła; obecnie zagospodarowany. BARAN: 1) astr. Aries — gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego i znak —zodiaku. Gdy Słońce wstępuje w znak Barana, zaczyna się wiosna na północnej półkuli Ziemi i jesień na południowej; zob. niebo (mapa); 2) zool. —owce, tryk. BARANIA GÓRA, kopulasty szczyt w pd.-wsch. części Beskidu Śląsk.; wys. 1214 m; zbudowany z piaskowców, pokryty lasem bukowo-jodłowym z domieszką świerku; źródła Wisły; u podnóża miejscowości klimat.: Wisła Czarne, Wisła Malinka. BARANIEC, szczyt w G. Kaczawskich (Sudety Zach.); wys. 723 m. BARANIEC, muton — występ w podłożu skalnym, wygładzony i porysowany przez lodowiec; kształtem przypomina barani łeb. "BARANKO [hiszp.], —żleb erozyjny wyrzeźbiony przez wody deszczowe w tufie stożka wulkanicznego; b. 	rozchodzą się promieniście od szczytu stożka. BARANOWICZE (Baranowiczi), m. w Białoruskiej SRR; 30 100 mieszk. (1956); węzeł kol.; przemysł: spoż., metal., obuwn., konfekc. BARANOWSKI: 1) Wincenty (1877—1957), działacz ruchu ludowego, członek grupy „Zaranie“, od 1915 czołowy działacz „Wyzwolenia“; od 1931 — SL, 1919—35 poseł na sejm; w okresie okupacji w lewicowych grupach konspiracyjnych SL; 1945—-57 poseł do KRN, następnie do sejmu; 1945—49 prezes, następnie wiceprezes NKW ZSL; 2) Ignacy Tadeusz (1879—1917), historyk zagadnień społ.-gosp. XVI w., znawca dziejów wsi poi. i przemysłu; wydawca źródeł; Wieś i folwark, Przemysł polski w XVI w.; 3) Tadeusz (ur. 1906), biolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. B. Bieruta we Wrocławiu; prace z zakresu biochemii. BARANÓW SANDOMIERSKI, m., pow. tarnobrzeski, woj. rzesz., nad rz. Babułowką; 1100 mieszk. (1956); piękny renesansowy pałac Leszczyńskich; w pobliżu m. na terenie w. Skopanie duże zakłady przemysłu jedwabn.-galanteryjnego. W wojnie pol.-niem. 1939 walki i przeprawa przez Wisłę części armii „Kraków“. BARATASZWILI Nikołaj M. (1816—45), poeta gruz. okresu romantyzmu, zw. „gruzińskim Byronem“; w utworach jego brzmi nuta osamotnienia, pesymizmu. BARAŻ [fir.J, w szermierce rozgrywka dodatkowa przeprowadzana w przypadku równej ilości wygranych walk i otrzymanych trafień. BARBACKI Stefan (ur. 1903), biolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. A. Mickiewicza w Poznaniu; prace z zakresu hodowli roślin i genetyki. BARBADOS, wyspa w grupie Małych Antyli na M. Karaibskim; posiadłość W. Brytanii (wchodzi do Federacji Karaibskiej); 431 km*, 227 000 mieszk. (1954), Murzyni ok. 70*/o; stoi. Bridgetown (15 000 mieszk. 1953); na wybrzeżach nizinna, w części środk. wyżynna; klimat gorący, wilgotny; wuelkie plantacje trzciny cukr., bawełny; fabryki rumu; eksport cukru, melasy, rumu. BARBAKAN [łac.j, element średniow. fortyfikacji stałych, zazwyczaj okrągła budowla murowana z basztami, wysunięta przed linię murów, zamykająca wejście do miasta lub zamku; w Polsce zachowany największy barbakan krakowski i odbudowany warszawski. BARBARA św., umęczona w Nikodemii 306, patronka górników (Barburka). BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA (ok. 1520—51), królowa poi. od 1550; córka Jerzego, - kasztelana wil. i hetmana w. lit.; do 1542 żona Stanisława Gasztolda, od 1547 Zygmunta Augusta; jej małżeństwu z królem i koronacji sprzeciwiał się ogół szlachty. BARBARO Umberto (ur. 1902), wł. teoretyk, publicysta, dramaturg i reżyser film., współtwórca film. neorealizmu włoskiego. BARBAROSSA —Fryderyk I Barbarossa. BARBARYZM [gr.J, zapożyczony z in. języka wyraz, zwrot lub budowa zdania obce danemu językowi; np. być usatysfakcjonowanym — uzyskać pełne zadowolenie, sztreka — tor kolejowy. BARBEY D’AUREVILLY [barbę dorwilj] Jules (1808—89), pisarz fr., autor satanicznych opowieści Les Diaboliques i in. BARBITUROWY KWAS, malonylomocznik — produkt kondensacji kwasu malonowego z mocznikiem; wiele jego pochodnych stosuje się jako środki nasenne (weronal, luminal i in.). BARBIZOŃCZYCY, grupa malarzy fr. (T Rousseau, J. Dupré, J. F. Millet, J. B. Corot) połowy XIX w., uprawiających malarstwo pejzażowe; propagowali malowanie z natury, w plenerze; nazwa od  BARBURKA val. przez nich kolonii artyst we wsi Barbizon k. Fontainebleau. BARBURKA [gwar.], święto górników obchodzone 4 grudnia z okazji dnia św. Barbary, patronki górników. BARBUSSE [barbiis] Henri (1874—1935), pisarz fr ; antyfaszysta i antymiiitarysta; I wojna świat., w której brał udział jako ochotnik, uczyniła go pisarzem rewolucyjnym, bezwzględnie potępiającym wojnę imperialist. (Ogień); 1919 zorganizował grupę postępowych pisarzy „Clartó". BARCELONA, wielkie m. przem. i port., w pn.-wsch. Hiszpanii; gł. m. Katalonii, 1321900 mieszk. (1954); zabytki got. z XII—XVI w.; uniwersytet z 1450; siedziba biskupstwa; w B. mieści się ok. 50*/o fabryk przemysłu włókien. Hiszpanii; poza tym przemysł: maszyn., chem., elektrotechn.; fabr. parowozów, autobusów; cementownie; w obrocie portowym zajmuje 1 miejsce w kraju. BARCEWICZ Stanisław (1858—1929), skrzypek wirtuoz i pedagog. BARCHAN [arab.]: 1) geol. -►wydma piaszczysta na pustyni w kształcie półksiężyca, łagodnym zboczem wypukłym zwrócona do wiatru; 2) gatunek materii bawełn. —flanela. BARCIKOWSK1 Wacław (ur. 1887), adwokat, obrońca w procesach poliL. działacz Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; po II wojnie świat, czołowy działacz Stronnictwa Demokratycznego, wicemarszałek sejmu 1947—50 i zastępca przewodniczącego Rady Państwa 1952—58. BARCLAY DE TOLLY [barklę:j dó tolil Michaił B. (1761—1818), generał ros., 1810—13 minister wojny, 1812 dowódca jednej z armii w wojnie przeciw Napoleonowi I; 181S—15 głównodowodzący wojsk rosyjskich. BARCZATKI, Lasiocampidae, rodzina motyli nocnych; należy tu wiele szkodników leśnych, np. b. sosnówka (Dendrolimus pini), której larwa ogryza iglv sosny. BARĆ -►bartnictwo. BARD [celt.], poeta i śpiewak u średniow. ludów celt., opiewający czyny bohaterskie; niekiedy również kapłan. BARDIN Iwan P. (ur. 1883), radź. metalurg, wiceprezydent Akademii Nauk ZSRR, specjalista w zakresie budowy wielkich kombinatów metalurgiczny cli. BARDO, osiedle, pow. ząbkowicki, woj. wróci., 8100 mieszk. (1956); warownia Bolesława Chrobrego, zabytkowy most kamienny. BARDOWSKI Piotr (1846—86), sędzia pokoju w Królestwie Pol.; Rosjanin; działacz I Proletariatu, powieszony na stokach Cytadeli Warszawskiej. BARDSKIE CÓRY, grupa gór w Sudetach Srodk., między Kotliną Kłodzką i Przedgórzem Sudeckim, rozdzielonych na dwie części przełomową doliną' Nysy Kłodzkiej; łączna dł. pasma 18 km, szer. 5—8 km; najwyższe szczyty: w części pn.-zach. Włóczek (679 m), w pd.-wsch. Góra Kłodzka (762 m); B. G. zbudowane przeważnie ze skal osadowych, częściowo krystalicznych i porośnięte lasem mieszanym o gęstym podszyciu; liczne źródła i malownicze dolinki. BARENTS Willem (ok. 1560—97), żeglarz hol.; poszukując pn.-wsch. drogi do Indii odkrył Spitsbergen; zginął w drodze powrotnej. BARENTSA MORZE, pn.-wsch.. część Oc. Atlantyckiego, między pn. wybrzeżem Europy, wyspami Spitsbergen, Ziemią Franciszka Józefa i Nową Ziemią; 1360 000 km*, głęb miejscami poniżej 400 m; port Murmańsk nie zamarza dzięki ocieplającemu działaniu Golfstromu. BARETER, opornik z drutu żelaznego umieszczony w bańce wypełnionej wodorem; służy do stabilizacji prądu przezeń płynącego, np. w odbiorniku radiowym. BARGIEL KOWALIK, Sitła eurorpaea, ptak z rzędu wróblowatych; zamieszkuje lasy Eurazji i pn. Afryki; osiadły; dł. 16 cm, rozpiętość skrzydeił 27 cm; biega zręcznie po pniach, nawet głową w dół; pokarm zwierzęcy wyszukuje pod korą; gnieździ się w dziuplach. BARI, m. i port w pd. Włoszech nad Adriatykiem; 288 000 mieszk. (1954); w katedrze grobowiec królowej Bony Sforza; uniwersytet; przemysł: spoż., chem., hutn., maszyn.; radiostacja, stocznia, lotnisko. BARIBAL^ Ursus americanus, niedźwiedź pn.-amer., dł. ciała 1,5—2 m, wys. 1 m; czarne, lśniące futro. Tabl. 7. BARIERA CIEPLNA, zakres dużych (naddiwlękowych) prędkości lotu, przy których wzrost temperatury powstały wskutek fal uderzeniowych i tarcia powierzchn. grozi zniszczeniem konstrukcji samolotu. N. Barlicki 70 BARIERA DŹWIĘKOWA, zakres prędkości lotu zbliżonych do prędkości dźwięku, przy których zachodzi gwałtowny wzrost oporu aerodynamicznego; dawniej w związku z tym sądzono, iż na samolotach nie będzie można przekroczyć prędkości dźwięku, stąd nazwa „bariera“. BARIERA LODOWA FILCHNERA, czoło lodowca na Antarktydzie, dł. ok. 400 km; zajmuje płytkie przybrzeżne partie w pd. części M. Wedella. BARIERA LODOWA ROSSA, czoło lodowca na Antarktydzie, dł. 950 km, śr. wys. ok. 200 m; częściowo zajmuje płytkie przybrzeżne partie w pd. części M. Rossa. BARK, żaglowiec co najmniej trójmasztowy; maszty z ożaglowaniem rejowym, ostatni (bezanmaszt) z gaflowym. : BARKA [łac.], berlinka — łódź płaskodenna lub pokładowy, także bezpokładowy, statek towarowy z napędem motorowym albo holowany; b. desantowa, przystosowana do przewozu i wysadzania oddziałów desant, i ciężkiego sprzętu boj. bezpośrednio na plażę wybrzeża morskiego. Tabl. 82. BARKA -Libia. BARKAROLA [wl.]: 1) pieśń weneckich gondolierów o płynnej, lirycznej melodii; 2) utwór instrument lub wokalny o tym charakterze, podkreślanym jednostajnie kołyszącym akompaniamentem. BARKAS [łac.]: 1) szalupa żaglowa, cztcmastoI więcej wiosłowa; 2) mały statek parowy lub motorowy używany przy wykonywaniu różnych prac portowych. BARKIENTYNA, żaglowiec co najmniej trójmasztowy, mający na pierwszym maszcie (fok-maszcic) ożaglowanie rejowe, na dalszych gaflowe. BAR KOCHBA [aram Syn Gwiazdy] Szymon, uważający się za Mesjasza przywódca powstania w Judei (132—35), krwawo stłumionego przez Rzymian. BAR-LE-DUC [barlodijk], gł. m. dep. Meuse we Francji; ok. 16000 mieszk.; przemysł włókien., metal. BARLETTA, m. i port nad Adriatykiem w pd. Włoszech (Apulia); 63 000 mieszk. (1951); zabytki architektury z XII w.; przemysł spoż., chem. BARLICKI Norbert (1880—1941), działacz PPS, 1919—35 poseł, 1926 minister robót publ., więziony w Brześciu, zwolennik frontu lud., red. „Dziennika Popularnego", od 1939 w lewicowych konspiracyjnych grupach PPS; zginął w hitłer. obozie w Oświęcimiu. BARLINECKA PUSZCZA, kompleks lasów miesz. w pd. części woj. szczec., na pn. od dolnej Noteci; ok. 1000 km*; obszar równinny. BARLINECKIE JEZIORO, na Pojez. Myśliborskim, na pn. krańcu Puszczy Barlineckiej, 164 ha; dł. 3,4 km, szer. 1,7 km; brzegi lesiste lub bagniste. BARLINEK, m., pow. myśliborski, woj. szczec., na Pojezierzu Myśliborskim; 5700 mieszk. (1956); przemysł drzewny i narzędzi rola.j gotycki kościół, mury obronne, nad jez. kąpielisko. BARLOWA CHOROBA, awitaminoza wieku dziecięcego wskutek niedoboru witaminy C; objawy podobne do szkorbutu. BARLOWA [bą:lou] KOŁO, przyrząd do wykazania sił działających na przewodnik elektr. znajdujący się w obcym polu magnet; w polu magnet, trwałego magnesu znajduje się lekka miedziana tarcza na osi poziomej, zanurzona brzegiem w naczyniu z rtęcią; jedno doprowadzenie prądu stanowi oś. drugie rtęć; gdy obwód prądu zamkniemy, siły działające na tarczę wprawiają ją w ruch. BARMEN -Wuppertal. BARNAUL, m. w Ros. FSRR; stoi. Kraju Ałtajskiego, nad rz. Ob; 255 000 mieszk. (1956); instytut budowy maszyn roln., instytut roln.; 2 kombinaty bawełn., fabr. maszyn roln., włókien sztuczn., przemysł; spoż., drzewny, skórz.; węzeł kolejowy. Koło Barlowa  71 BARTOK BARNETTA [barnyt] DOŚWIADCZENIE, doświadczenie wykazujące magnesowanie się ciał -►ferromagnetycznych podczas ich obrotu dokoła osi. BARNSLEY [bą:nzly], m. w W. Brytanii (Anglia — York), na pn. od Sheffield; 75 600 mieszk. (1951); duże kopalnie węgla; przemysł maszyn., lniarski, chem.; w pobliżu m. Monk Bretton, klasztor benedyktynów z 1157. BAROCC1 [baroczi] Federigo, zw. Baroccio (ok. 1537—1612), malarz wł., manierysta; obrazy rei. (Madonna del Popolo, Madonna Różańcowa, Stygmatyzacja ho. Franciszka), portrety. BARODA: 1) niezależne księstwo od 1948 w Indiach na pn. od Bombaju, obecnie w stanie Bombaj; 3 000 000 mieszk.; uprawa ryżu, bawełny; przemysł bawełniany; 2) m. w Indiach na pn. od Bombaju; 211 400 mieszk. (1951); ośrodek przemysłu włókien, i zdobniczego (biżuteria); węzeł kol. i drogowy. BAROGRAF [gr.], przyrząd automatycznie notujący ciśnienie atmosferyczne; barogram, wykres wskazań barografu. BAROJA NESSI Pio (1872—1956), pisarz hiszp.; powieści, zazwyczaj trylogie, w których występują „ludzie czynu“: awanturnicy, spiskowcy, anarchiści; Żalacain, el avanturero (Zalacain — awanturnik). BAROK [wł.], styl w literaturze i sztuce zapoczątkowany we Włoszech w II pol. XVI w., znamionujący się dążnością do wyrazistego przedstawienia bogactwa efektów głównie zewnętrznych przy pomocy form szczególnie wyszukanych lub niezwykłych. B. związany był w dużej mierze z kulturą dworską; silnie przejawiły się w nim tendencje relig. okresu kontrreformacji; panował w Europie, z wyjątkiem Francji i Anglii, gazie w sztukach piast, kontynuowano nadał tradycje renesansu klasycznego. Ostatnia faza baroku (od ok. 1725) bywa wydzielana jako osobny styl rokoko. W architekturze wczesny b. prosty i surowy (II Gesu), rozwija się w styl monument., bogaty dynam. (Bernini i Borromini), dążący we wnętrzach budowli do ścisłego związania ze sobą rzeźby, malarstwa i dekoracji ornament.; cechą charakteryst. jest iluzjonizm. Tabl. 23, 62. W urbanistyce następuje silny rozwój budownictwa monumentalnego (np. lac przed bazyliką św. Piotra w Rzymie). W rzezie i malarstwie istnieje dążenie do patosu, teatralności i wirtuozostwa — a równocześnie realizm (Carravaggio, Rubens, Rembrandt, Velasquez). W literaturze b. przybiera rozmaite formy (eufuizm, marinizm, gongoryzm), wydając gł. lirykę, w której forma góruje nad treścią. W Polsce gł. przedstawicielami są: J. A. Morsztyn, M. K. Sarbiewski, później S. Twardowski i W. Potocki. W muzyce b. cechuje charakter świecki, rozkwit samodzielnej muzyki instrumentalnej i czynnika solowego (zwl. techniki głosu solowego — bel canto); rozwija się opera wł. i fr. (z baletem). Gł. przedstawiciele: Monteverdi, szkoła neapol. (A. Scarlatti), Bach, Händel. BAROMETR -►manometry. BARON [fr.], feudalny tytuł wyższej szlachty; w hierarchii niższy od hrabiego. BARON Henryk (1887—1907), robotnik warsz., działacz PPS, uczestnik licznych organizacji boj. PPS przeciw przedstawicielom caratu, 1907 aresztowany, skazany na karę śmierci i stracony na stokach Cytadeli Warszawskiej. BARONET, tytuł szlachecki w Anglii, bez polit. przywilejów, ustanowiony 1611 przez Jakuba I dla niższej szlachty. BARRAMUNDA -ceratodus. BARRANCA- BERMEJA, ro. w środk. Kolumbii, nad rz. Magdaleną; 25 000 mieszk. (1951); wydobycie ropv naftowej. BARRANQUILLA, m. i największy port Kolumbii, nad rz. Magdaleną, przy ujściu do M. Karaibskiego; 340 400 mieszk. (1955); przemysł włókien., spoż.; wywóz kawy, skór, produktów naft.; wielkie lotnisko. BARRAS Paul, wicehr. de (1755—1829), polityk fr. z okresu rewolucji, członek Konwentu, następnie Dyrektoriatu; po 18 -►Brumaire'a odsunięty od władzy. BARRAULT [baro] Jean Louis (ur. 1910), fr. aktor, reżyser, kierownik teatru; grał i reżyserował w Comć- J. L. Barrault die Française; 1946 zał. wraz z M. Renauld własny zespół; w grze jego wyrażają się wpływy -►surrealizmu; od 1935 występuje również w filmie. BARRÉS Maurice (1862— 1923), powieściopisarz fr., początkowo skrajny indywidualista, później nacjonalista i katolik; Les déracinés (Wyrwani z gleby). BARRIE [bąry] James Matthew (1860—1937), pisarz i dramaturg szkoc. ; liczne komedie i powieści obyczajowe, znana fantazja dla dzieci Przygody Piotrusia Pana, komediowa satyra na arystokrację The Admirable Crichton (Niezrównany Crichton). BARROW IN FURNESS [bąrouynfp:nys], m. w W. Brytanii (Anglia—Lancashire); 67 500 mieszk. (1951); duży przemysł okręt, (zakłady Vickers-Armstrong), stal., maszyn.; w pobliżu kopalnie rudy żelaza. BARSKA KONFEDERACJA, zawiązana 29 II 1768 w Barze pod kierownictwem biskupa Adama i podkomorzego Michała Krasińskich oraz Józefa Pułaskiego dla obrony niepodległości kraju, wyłącznych praw katolicyzmu, dawnych swobód szlacheckich, przeciw reformom i królowi; b. k. pozyskała poparcie Turcji, Austrii i Francji; po czteroletnich walkach partyzanckich została zgnieciona 1772 przez wojska ros. i królewskie. BARSS Franciszek (1760—1812), palestrant warsz.; współpracownik Dekerta w walce o prawa dla miast; uczestnik przygotowań do insurekcji 1794 i jej przedstawiciel we Francji. BARSZCZ ZWYCZAJNY, Heracleum sphondylium, dwu- lub wieloletnia roślina z rodziny -►baldaszkowatych, do 1,20 m wys.; kwiaty białe, zebrane w balddtBART-ClŚlNSKIlajakub (1856—1909), poeta górnołużycki; kontynuował tradycje romantyków poi. i czes.; liczne zbiorki, gł. liryki: Knilia sonnettoo, Formy, Serbske zynki. BARTEK, jeden z najstarszych w Polsce, ok. 1200-letni dąb w dolinie rz. Bobrzy w G. Świętokrzyskich; wys. 23 m; maks. średnica korony 40 m; obwód pnia przy ziemi 13,40 m. BARTEL Kazimierz (1882—1941), matematyk, polityk; prof. Polit. Lw., autor prac z dziedziny geometrii wykreślnej; 1919—21 min. kolei, od 1922 poseł na sejm z ramienia „Wyzwolenia“, 1925 tworzy w sejmie Klub Pracy, po przewrocie majowym 1926—30 trzykrotnie premier, senator 1937—39; zamordowany przez hitlerowców we Lwowie; Geometria wykreślna, Perspektywa malarska. BARTELS Artur (1818—85), satyryk, ilustrator-karykaturzysta; autor popularnych piosenek; Łapigrosze, Satyry, Pan Eugeniusz. BARTHOLDY Godfryd. jako uczeń gimnazjalny zorganizował 1797 antypruski spisek w Gdańsku; skazany na karę śmierci zamienioną na więzienie. BARTHOU [bartni Jean Louis (1862—1934); polityk fr., publicysta i historyk; wielokrotny minister, 1913 premier; jako minister spraw zagr. zwolennik systemu zbiorowego bezpieczeństwa z udziałem ZSRR i państw Europy wsch. przeciw Niemcom hitL; zginął wraz z królem jugosł. Aleksandrem I w zamachu dokonanym w Marsylii przez chorw. nacjonalistów. BARTKIEWICZ Zygmunt (1870—1944), powieściopisarz; reprezentował tradycję gawędy szlacheckiej; Polityka w lesie. Trzy opowieici. BARTKÓW, w., pow. i woi. kiel., w Górach Świętokrzyskich, w malowniczej dolinie Bobrzy; 700 mieszk. (1956); ok. 1200-letni chroniony dąb „Bartek“. BARTŁOMIEJCZYK Edmund (1885—1950), grafik (drzeworytnik), rysownik i akwarelista, uczeń W. Skoczylasa, prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie; ilustracje książk., grafika użytk. i artyst. (sceny rodzaj., pejzaże). BARTNICTWO, pierwotna forma hodowli pszczół w wydrążonych pniach drzew leśnych, tzw. barciach. BARTOK Bela (1881—1945), kompozytor węg. światowego znaczenia, zbieracz i wydawca pieśni łud. węg., rum., slowac., cyg.; twórczość jego, wyrosłą z muzyki lud., cechują: prosta melodyka, śmiała, logiczna harmonika, urozmaicona, jędrna rytmika, a w ostatnich dziełach klasyczna przejrzystość faktury;  BARTOLOMMEO 72 opery, balety, kiestr. i kam (Allegro barbai pieśni. BARTOLOMMEO (1472—1517), malarz okresu Odrodzenia, aoi nikanin; Opłakiwanie Chry stusa, Madonna ze iw. Stt fanem i Janem Chrzcicielem. BARTOLUS DESASSOFERRATO (1311—57), prawnik wl., autor komentarzy do —Corpus iuris cicilis. BARTOS Wojciech -Głowacki Bartosz. BARTOSZEWICZ: 1) Julian (1821—70), historyk, publicysta, redaktor „Dziennika Warszawskiego“ wychodzącego w latach 1851— 56; 2) Kazimierz (1852—1930), syn _ publicysta; Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, Dzieje Galicji; 3) Joachim (ur. 1867), redaktor „Słowa PoliłARTOSZYCE, m. pow., woj. olszt., w historycznej Warmii, nad rz. Łyną, 1. dopływem Pregoły; 8S00 mieszk. (1956); fabryka dziewiarska, kaflarnia. BARWENA, Mullus barbałus, ryba morska spokrewniona z okoniowatymi; dl. 17 cm; M. Śródziemne i Czarne; spożywana na świeżo i w przetworach. BARWICE, m., pow. szczecinecki, woj. kosz., na Pojez. Pomorskim; 1900 mieszk. (1956). BARWINEK, Vinca, krzewinka z rodziny toinowatych; Europa, Azja, okolice zwrotnikowe; w Polsce — b. pospolity (V. minor), sadzony w ogródkach (trujący); pełzające łodygi, naprzeciwległe liście i niebieB. Bartók Juliana, historyk. skie kwiaty. BARWIŃSKI Aleksander (1847—1926), pedagog i historyk ukr.; poseł do parlamentu austr.; reformator języka ukr.; 1875 twórca organizacji ukr. Proświta; 1897—1914 wydawca pisma „Rusłan“. BARWNIKI, naturalne lub syntetyczne barwne związki chem. (czyli selektywnie absorbujące promienie światła widzialnego) wykazujące zdolność do trwałego farbowania różnych ciał (np. włókien, papieru, drewna); barwa b. zależy od ich chem. budowy: obecnie w przemyśle farb. stosuje się prawie wyłącznie organiczne b. syntetyczne. BARWNY FILM, film realizowany w barwach naturalnych różnymi systemami (Agfacolor, Technicolor i in.). BARWOCZUŁOŚĆ, stopień reagowania —światłoczułego materiału negatywowego (czarno-białego) na różne barwy; rozróżnia się materiały: a) nieuczulone („barwoślepe“), reagujące głównie na światło fioletowe i niebieskie; b) ortochromatyczne, czułe również na promienie żółte i zielone, nieczułe na czerwień; c) panchromatyczne i ortopanchromatyczne, czułe na wszystkie barwy, podobnie jak oko. BARWY, wrażenia wzrokowe wywołane falami świetlnymi; wrażenie danej b. (np. żółtej, fioletowej) można wywołać zarówno falą świetlną o odpowiedniej długości (stąd określenie światła o określonej długości fali jako światła o określonej b.), jak i zmieszaniem, czyli równoczesnym działaniem, w odpowiedniej proporcji, trzech b. podstawowych: czerwonej (długość fali 7000 A), zielonej (długość fali 5461 A) oraz niebieskiej (długość fali 4358 A); b. białą można uzyskać przez zmieszanie w odpowiednim stosunku wszystkich b. lub też dwóch b. zwanych b. 	dopełniającymi (np. czerwonej i zielononiebieskiej, pomarańczowej i niebieskiej, purpurowej i zielonej); kołem b. nazywamy ułożenie wzdłuż obwodu wszystkich odcieni b. ; trójkąt b., graf. sposób określenia b., oparty na fakcie, że każdą b. można otrzymać przez zmieszanie trzech b. podstawowych w odpowiedniej proporcji. Tabl. III. BARY Anton de (1831—88), botanik niem.; dal podstawy nauki o budowie i rozwoju grzybów. BARYCZ, pr. dopływ Odry, dł. 138 km; dorzecze 5526 km2; źródła na pd. od Ostrowa Wlkp.; dolina rz. częściowo bagnista; kompleksy stawów rybnych. BARYCZKOWIE, kupiecka rodzina warsz. znana w XVI i XVII w.; 1658 sejm nobilitował trzech Baryczków. BARYCZNA TENDENCJA, zmiana ciśnienia atmosferycznego mierzona zwykle w ciągu 3 godz. przed rozpoczęciem obserwacji meteorol.; przy wzroście ciśnienia b. t. ma znak dodatni, przy spadku — ujemny. BARYCZNA TOPOGRAFIA, metoda odwzorowania układów ciśnienia atmosferycznego za pomocą —izohips powierzchni izobarycznych. BARYCZNY STOPIEŃ, wysokość w metrach, na jaką należy się wznieść lub opuścić, aby nastąpiła zmiana ciśnienia atmosferycznego o 1 milibar (mb); b. 	s. na poziomie morza wynosi ok. 8 m/mb, na wysokości 5 km — ok. 15 m/mb, na wysokości 18 km — ok. 17 m/mb. BARYE [barj] Antoine-Louis (1796—1875), fr. rzeźbiarz, animalista; Tygrys pożerający krokodyla, Lew walczący z wężom. BARYKA Piotr (ok. I poł. XVII w.), autor komedii rybałtowskiej Z chłopa król. BARYŁKARZE, Braconidae, rodzina owadów z rzędu błonkówek; larwy ich przeważnie pasożytują w ciele szkodliwych owadów, stąd na ogół pożyteczne, np. larwy Apúnteles glomeratus żyją w gąsienicach bielinka kapustnika. BARYSFERA [gr.], jądro Ziemi, nife — wewnętrzna część kuli ziemskiej (poczynając od głęb. 2900 km), o, wysokim ciężarze właściwym (przeszło 10); zbudowana prawdopodobnie z metali ciężkich (żelaza Fe z domieszką niklu Ni) — hipoteza opiera się na analogii z budową meteorytów. Zob. też geosfery. BARYT, minerał o wysokim ciężarze właściwym (4,5), najczęściej biały; siarczan baru; często występuje w postaci dobrze wykształconych kryształów jako pospolity składnik żyl kruszcowych; używany przede wszystkim do wyrobu białych farb; w Polsce większe jego skupienia na Dolnym Śląsku i w Górach Świętokrzyskich. BARYTON [gr.]: 1) glos męski średniej wysokości; 2) 	śpiewak o takim glosie (b. bohaterski, liryczny, buffo); 3) nazwa niektórych instrumentów o podobnej skali. Zob. też chór, klucz. BARZYKOWSKI Stanisław (1792—1872), polityk i pamiętnikarz, poseł na sejmach 1825, 1830 i 1831; w czasie powstania listopadowego członek Rządu Narodowego; zwolennik Czartoryskiego; po powstaniu na emigracji; Historia powstania listopadowego. BAS [lac.]: 1) najniższy glos męski; 2) śpiewak o takim głosie; 3) nazwa niektórych instrumentów 0 najniższej skali; 4) najniższa partia w utworach muz.; 5) podstawowy (najniższy) dźwięk akordu. Zob. też basctla, basso, chór, klarnet basowy, klucz, kontrabas; b. cyfrowany, b. generalny —basso (continuo). BASEBALL [ang. bęjsbo:l], gra sportowa w piłkę ręczną rozgrywana między dwoma dziewięcioosobowymi drużynami; b. rozpowszechniona w USA. BASEDOW Johann Bernhard (1723—90), pedagog niem., kontynuator idei Rousseau, twórca systemu nauczania i wychowania opartego na naukach przyr. 1 sprawności fiz. Założył i prowadził szkołę w Dessau (1774—85); główny przedstawiciel —filantropistów; jego ideę przejął następnie —J. Pestalozzi. BASEDOWA CHÓROBA, nadtarczyczność — powstaje na skutek nadmiernej czynności tarczycy; objawy: wytrzeszcz oczu, wole, przyśpieszenie tętna, wzmożona pobudliwość, wychudzenie, nadmierne pocenie się, wzmożona przemiana materii; chorobę opisał po raz pierwszy Karl von Basedow (1799—1854), lekarz niem. BASEN: 1) sztuczny zbiornik na wodę; służy celom przemysłowym, sportowym, przeciwpożarowym itp.; 2) część portu, zabezpieczona przed falami, pochodem lodów itp.; 3) geogr. —zlewisko. BASETLA, basy, maryna — instrument smyczk. o niskiej skali, używany w kapelach lud.; obecnie zastępowany wiolonczelą lub kontrabasem. BASETÓRN [niem., Bassethorn], altowa odmiana klarnetu. BASHO [basio] Matsuo (1644—94), liryk jap., mistrz formy —haikai, piewca przyrody; poza wierszami pisał poet. pamiętniki z pieszych wędrówek po kraju; Oku-no hosomichi (Ścieżki Północy). BASILICATA (dawniej Lucania), dzielnica w pd. Włoszech: 9987 km*, 641 000 mieszk. (1954); zacofany okręg roln.; w zach. górzystej części złoża gazu ziemnego; gł. m. Potenza. BASIOR, w gwarze myśliwskiej wilk-samiec.  73 BATHURST BASKERVILLE [báskawyl] John (1706—75), bibliofil i drukarz ang., twórca kroju czcionki nazwanej jego imieniem. Zob. też drukarskie pisma. BASKIJSKIE GÓRY, pasmo górskie w pn. Hiszpanii, stanowiące wsch. część Gór Kantabryjskich; sięgają po Pireneje; wys. 1000—1500 m, malejąca w kierunku Zat. Biskajskiej; klimat wilgotny; rudy żelaza. BASKIJSKI JĘZYK, język odosobniony, zaliczany do jafetyckiej ligi językowej; —jafetyckie języki. BASKONIA (Provincias Vascongadas), kraina w pn. Hiszpanii; 7100 km?, 1 038 000 mieszk. (1948); teren górzysty; klimat mor.; uprawa pszenicy, winorośli (Alava), owoców, hod. bydła rogat.; duże kopalnie rudy żel. (60*/o wydobycia w H.), hutnictwo żel.; przemysł: maszyn., elektrotechn., chem., zbrojeń.; gl. m.: Bilbao, San Scbástian, Vitoria. BASKOWIE (bask. Euskadunale), przcdindoeuropejscy mieszkańcy Piw. Pirenejskiego, z pochodzenia Azjanici, grupa jęz. jafetycka; obecnie w zach. Pirenejach nad Zat. Baskijską na terytorium Hiszpanii i Francji; ok. 700 000 (w Ameryce Pd. ponad 200 000 emigrantów); podstawą utrzymania rolnictwo i przemysł. Autonomiczna republika Basków utworzona 1936 za rządów republiki w Hiszpanii, zlikwidowana 1939 przez dyktaturę gen. Franco. BASKUNCZAK, jez. bezodpływowe na wsch. od dolnej Wołgi; 105,5 km2; zmechanizowane wydobycie soli kuchennej dla astrachańskiego przemysłu rybnego. BASRA, m. i port w pd. Iraku, nad rz. Szatt-el-Arab; 101 500 mieszk. (1947); końcowa stacja kolei bagdadzkiej. BAS-REL1EF -relief. BASSA CIEŚNINA, między Tasmanią a Australią; dl. 317 km, szer. 224 km, głęb. do 100 m. BASSALIK Kazimierz (ur. 1879), biolog, członek PAN, prof. Uniw. Warsz.; prace z zakresu fizjologii roślin i mikrobiologii, zwłaszcza procesów fermentacji. BASSERMANN Albert (1867—1952), wybitny aktor niem. związany przede wszystkim z teatrami berlińskimi. BASSO [wl.], bas: b. continuo, bas cyfrowany, bas generalny, generałbas — glos basowy, nad którego nutami zaznaczone są w postaci cyfr (zamiast nut) odległości (interwały) pozostałych dźwięków akorb. continuo realizacja Basso continuo du, które wykonawca ma zrealizować; w okresie baroku muzycznego w ten sposób powszechnie notowano towarzyszenie harmoniczne klawesynu czy organów; b. 	ostinato, —ostinato zastosowane w głosie basowym. BASTARD: 1) —mieszaniec; 2) dziecko nieprawe. BASTARNOWIE, plemię zuliczone do ludów celt. lub germ.; przybyli ze Skandynawii poprzez Europę środk. nad dolny Dunaj w ostatnich wiekach p. n. e. BASTEJA, stanowisko dla artylerii (początkowo ziemne, później murowane) stosowane w fortyfikacjach od końca XV do końca XVI w. BASTIAT [bastją] Claude Frédéric (1801—50), ekonomista fr., przedstawiciel tzw. wulgarnej ekonomii; zwolennik wolnego handlu; Harmonies économiques (Harmonie ekonomiczne). BASTION, bulwar, beluarda [fr.] — wysunięty, pięciokątny element fortyfikacji stałej w okresie od poł. XVI do poł. XIX w. BASTYLIA: 1) niewielki zamek budowany poza murami miast średniow. jako samodzielna fortyfikacja; 2) 	Bastylia paryska z 1369—83, przekształcona za Ludwika XIV w więzienie, zburzona przez lud Paryża Bastylia w 1789 r. jako symbol ucisku 14 VII 1789 (dzień uznany za święto narodowe Francji). BASUTO, protektorat bryt. w pd. Afryce; 30 000 km*, 586 000 mieszk. (1954) — plemiona grupy murzyńskiej —Bantu; wyż. bazaltowa (1500—3657 m) ze Smoczymi Górami; górskie stepy; chów bydła; stoi. Maseru. BASY —basetla. BASZKIRIA, Baszkirska rep. autonom. wchodząca w skład RFSRR; 143 500 km?, 3 223 000 mieszk. (1956); stoi. Ufa; ludność: Baszkirzy, Tatarzy, Rosjanie; najbogatsze tereny roponośne tzw. Drugiego Baku; przem.: naft., hutn., maszyn., drzewny; ekstensywne roln.; gł. m.: Sterlitamak, Iszymbaj, Bajmak, Biełorieck. BASZKIRZY, naród zamieszkujący Baszkirską ASRR; ok. 843 000; niedawni koczownicy i hodowcy bydła, obecnie osiedli. BASZŁYK [tur.], rodzaj kaptura z długimi końcami wiązanymi pod brodą lub zakładanymi na wierzchu. BASZYBUZUKI [tur., szalone głowy], tur. wojska nieregularne, złożone z Albańczyków, Kurdów i Czerkiesów, niekarne i łupieżcze. Nazwa ta występuje po raz pierwszy 1853, w czasie wojny Turcji z Rosją. BAŚŃ, epicki utwór lud. albo lit. oparty na motywach lud., o treści fantastycznej. BAT: 1) mały żaglowiec bezpokladowy lub z pokładem; 2) duża szalupa; 3) jednostka monetarna Syjamu; —monetarne jednostki (zest.). BATAKOWIE, plemiona indonezyjskie pn.-zach. Sumatry; uprawa ryżu i hodowla, stosowane sztuczne nawadnianie; ok. 1 min; własne pismo. BATALIA [wł.]: 1) w średniowieczu początkowo zwarty czworoboczny szyk bojowy piechoty; później część ogólnego ugrupowania wojska na polu bitwy; 2) 	walna bitwa. BATALION: 1) [fr.], wojsk, baon, pododdział w różnych rodzajach wojsk; w piechocie składa się zwykle z 3 kompanii strzeleckich, kompanii c. k. m., moździerzy i innych pododdziałów specjalnych; wchodzi w skład pułku lub brygady, może być też samodzielny; 2) zool. —bojownik batalion. BATALIONY CHŁOPSKIE (BCh), poi. konspirac. organizacja wojsk, skonsolidowanego ruchu lud.; organizowane od 1940 początkowo pod nazwą Chłopska Straż; komendant gł. płk. Franciszek Kamiński (pseud. Trawiński); najważn. akcje: zwycięskie bitwy pod Wojdą i Zaborecznem w obronie wysiedlonych chłopów Zamojszczyzny, rozbicie więzień w Krasnymstawie i Pińczowie, zniszczenie pociągu z amunicją pod Gołębiem; niektóre oddziały BCh współdziałały z AK, a niektóre z GL, AL i partyzantką radziecką. BATALISTYKA [wł.], w literaturze i sztuce przedstawianie tematyki wojennej; batalista, artysta-malarz podejmujący tę tematykę (np. w Polsce J. 	Brandt). BATAT, Ipomaea batatas, uprawna roślina z rodziny powojowatych; Ameryka zwrotnikowa; łodyga pełzająca, zakorzenia się w —węzłach; korzenie boczne tworzą potężne jadalne bulwy zw. słodkimi ziemniakami (bataty). BATAWIA -Dżakarta. BATERIA [fr.]: 1) zespół jednakowych lub tego samego typu przyrządów, urządzeń, źródeł energii itp. połączonych w jednolity układ w celu łącznego działania, np. b. kotłów, b. pieców koksown., b. ogniw elektr.: b. anodowa, ze- Batat spół ogniw połączonych w szereg (łączenie —ogniw) w celu uzyskania źródła prądu o wyższym napięciu; w aparatach radiowych zasila obwody anodowe lamp; b. słoneczna, zespół półprzewodnikowych fotoelementów krzemowych służący do bezpośredniej przemiany energii promieniowania słonecznego na energię elektr., obecnie sprawność b. krzemowej jest rzędu 10*/o, co daje możliwość uzyskiwania ok. 100 W z 1 m2 powierzchni baterii; 2) wojsk, pododdział artylerii składający się z 2—6 dział lub wyrzutni rakiet.; z reguły wchodzi w skład dywizjonu lub pułku artylerii; 3) zoolechn. b. 	wychowowa, ogrzewana automatycznie klatka piętrowa służąca do masowego wychowu piskląt drobiu. BATH [ba:t], m. w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia); 79 300 mieszk. (1951); uchodzi za najpiękniej zbudowane m. ang.; uzdrowisko. BATHURST [bątest], ośrodek adm. kolonii bryt.  BATIALNY Gambia w zach. Afr.; port przy ujściu rz. Gambii; ok. 21 000 mieszk. (1944). BATIALNY [gr.], średnio-glębokomorski (między 200 a 2000 m); b. strefa odpowiada stokowi cokołu lądowego. Zob. też abisalny. BATIK [malaj.]: 1) technika barwnego zdobienia tkanin polegająca na pokrywaniu woskiem miejsc, które mają pozostać nie zabarwione; stosowana na Dalekim Wschodzie, w Europie rozpowszechniona od początku XIX w.; 2) tkanina zdobiona tą techniką. BATISTA Y ZALDIVAR Fulhencio (ur. 1901), polityk i gen. kubijski; 1933—40 jako naczelny dowódca wojsk kubijskich sprawował faktyczną dyktaturę, 1940—44 i od 1952 prezydent Kuby; doprowadził do pogłębienia zależności Kuby od USA. BATIUSZKOW Konstantin N. (1787—1855), poeta ros., liryka erot. i wiersze o pogodnym, epikurejskim nastroju i gładkiej pscudoklasycznej formie; A. Puszkin uznawał B. za swego mistrza; Opyty w sLichach i prozie (Próby wierszem i prozą). BATOH, w. w obw. Winnickim Ukr. SRR; 1652 Kozacy i Tatarzy pokonali tu wojska polskie. BATOLIT [gr.], masa zastygłej magmy w kształcie pnia rozszerzającego się w głąb ziemi, którego dolna partia jest niedostępna i nie może być zbadana; np. b. granitowy Karkonoszy. BATONGA, Tonga — jedne z grup kopieniackich plemion -»Bantu zamieszkujących centr. część pd. Afryki: ok. 750 000. ... BATONI Pompeo Gi- Batoht i lakolit rolamo (1708—87), malarz wł.; obrazy rei. i portrety: Magdalena pokutująca, portrety Szczęsnego Potockiego i jego żony. BATORÓWKA, szabla poi. z wyrytym na klindze nazwiskiem, cyfrą lub datą panowania króla Stefana Batorego; stąd nazwa. BATORY Góbor (1587—1613), książę Siedmiogrodu od 1608; ostatni z rodu Batorych; walczył z cesarzem Maciejem; pretendent do tronu polskiego. BATORY Stefan -»Stefan Batory. BATOWSKI: 1) Stanisław (Kaczór-B) (1866—1946), malarz; kompozycje batalist. i rei., portrety; Atak husarii pod Ćhocimem, Śmierć Pułaskiego pod Savannah; ilustracje do Krzyżaków i Trylogii Sienkiewicza; tryptyk św. Wincenty a Paulo; 2) Zvcmunt (1876— 1944), historyk sztuki, profesor Uniw. Warsz.; liczne prace poświęcone sztuce XVIII w., zwłaszcza okresowi Stanisława Augusta; Norblin, Malarki Stanisława Augusta, Aleksander Kucharski. BATRACHOMYOMACHIA [gr. wojna żabio-mysia], poemat epicki z VI/V w. p. n. e., niesłusznie przypisywany w starożytności Homerowi; B. jest parodią Iliady Homera, naśladowaną przez późniejszych autorów eposów heroikomicznych, BATTAGLIA [batalia] Roger (1873—1950), poi. prawnik, ekonomista, przemysłowiec i polityk; od 1910 związany z Narodową Demokracją, poseł do austr. Rady Państwa; Państwo a kartele, koncerny i trusty, Zasady kartelizacji w Polsce. BATTISTINI Mattia (1857—1928), wł. śpiewak, baryton. BATU, grupa 51 wysp na zach. od Sumatry (Indonezja); 1154 kmż; 12 600 mieszk. (1949); eksport kopry, oleju kokosowego, ryb. BATU-CHAN (?—1255), władca mong. od 1227; wnuk Dżingis-chana; założyciel -»-Złotej Ordy i zdobywca Rusi; 1240—42 kierował wyprawami na Polskę (Legnica) i Węgry. BATUMI, stoi. Adżarskiej ASRR (Gruzja); port nad M. Czarnym; 70 900 mieszk. (1939); słynny ogród botan.; uprawa cytrusów, herbaty; przemysł: maszyn., lekki; rafineria ropy naft.; eksport ropy naft (naftociąg z Baku). BATUTA [wł.], pałeczka dyrygencka; w użyciu od początku XIX w. BATY [batj] Gaston (1885—1952), reżyser i Jeden z wybitnych reformatorów teatru francuskiego. BATYMETRIA [gr.], pomiary głębokości morza lub jeziora i przedstawianie wyników na mapie lub planie przy pomocy -»izobat, obrazujących także ukształtowanie powierzchni dna. BATYSFERA, kula stalowa służąca do badania głębin morskich; prof. amer. W. Beebe osiągnął (1934) w swej b. głębokość 923 m. BATYSKAF, mały statek podwodny z własnym napędem; służy do badania głębin morskich; rekord głębokości zanurzenia Houota i Wilma 4050 m (19o4). Ch. Baudelaire 74 BATYST, cienka tkanina jedwabna lub bawełniana merceryzowana. BAUCYDA (Baucis) -Filemon i Baucyda. BAUCZI, m. w bryt. kolonii Nigeria (zach. Afryka)): ok. 10 000 mieszk. (1953); ośrodek rejonu wydobycia cyny. BAUDELAIRE [bodle-.r] Charles (1821—67), poeta fr., inicjator symbolizmu; w poezji swej odznaczającej się ogromną silą wyrazu, niespokojnej, zmysłowej, przenikniętej klimatem smutku, dał wyraz pesymizmowi i współczuciu dla nieszczęśliwych i poniżonych; jego utwory wywarły wielki wpływ na poezję świat., znajdując niezliczonych naśladowców; Kiciaty zła, Poematy prozą oraz szkice krytyczne Sztuka romantyczna. BAUDOUIN DE COURTENAY [boduę dö kurtöne]: 1) Pioth Gabriel (1689—1768), misjonarz fr., od 1717 osiadły w Warszawie, założyciel warsz. domu podrzutków i szpitala Dzieciątka Jezus; 2) Tan Ignact (1845—1929), jeden z najwybitniejszych językoznawców poi., członek PAU, prof. uniwersytetów ros. i poi.; badał istotę języka w ogóle, a zwłaszcza jego naturę psych, i społ. oraz sprawę pokrewieństwa języków; przez wprowadzenie do językoznawstwa pojęcia foncmatu jako podstawowej jednostki język. 1 apofonii indoeurop. stał się B de C. prekursorem praskiej szkoły fonologicznej; ok. 300 rozpraw w 7 językach; Próba teorii alternacji wokalicznych; jako działacz spoi. i czynny publicysta występował w obronie narodów uciśnionych, mniejszości naród, i wolności wyznań religijnych; 3) Ehre.nkueutz Jędbzejewiczowa Cezarla (ur. 1885), poi. etnograf i historyk kultury; prof. Uniw. Wil. 1927—35 i Warsz. do 1939. BAUER: 1) Bruno (1809— 82), krytyk i filozof niem.; początkowo usiłował pogodzić filozofię i teologię, później, od 1839 zbliżał się coraz bardziej do radykalnej negacji chrystianizmu; jeden z przywódców szkoły rałodoheglowskiej; większość jego prac dotyczy krytyki i historii religii; 2) Gustav (1870 — 1944), niem. polityk, prawicowy socjaldemokrata, 1919—20 kanclerz Rzeszy; 3) Otto (1881 —1938), przywódca austr. socjaldemokracji i II Międzynarodówki, ideolog J- I Baudouin de Couraustromarksizmu; 1918—19 tenay minister spraw zagr.; od 1934 na emigracji; Der Weg zum Sozialismus (Droga do socjalizmu), Sozialdemokratische Agrarpolitik (Polityka agrarna socjaldemokracji). BAUMEGO SKALA, skala o jednostce cBś różnych typów areometrów; punkt zerowy (0°Bó) B. s. odpowiada gęstości czystej wody, punkt 10 (10°Bć) — gęstości 10 procentowego roztworu soli kuchennej; odpowiedni wzór pozwala obliczyć gęstość cieczy ze wskazań areometru wycechowanego w stopniach Baumćgo. BAWARIA (Bayern), kraj w pd.-wsch. NRF; 70 549 km2, 9 168 000 mieszk. (1953); stoi. Monachium; obejmuje dorzecze Dunaju (poniżej Ulmu) i górnego Menu; dzieli się na 7 regencji: B. Górną, B. Dolną, Szwabię, Palatynat Górny, Frankonię Górną, Frankonię Dolną, Frankonię Srodk.; uprawa: zbóż, ziemniaków, buraków cukr., w dolinie Menu — warzyw, owoców, winorośli; przemysł: metal., włókien., browarn.; gł. m.: Norymberga, Augsburg, Ratyzbona, Bayreuth, Würzburg, Landshut. — W starożytności pod panowaniem rzym.; w okresie wędrówki ludów zajęta przez germ. Bawarów (Bajuwarów); 794 wcielona przez Karola W. do państwa Franków; 843 weszła w skład państwa wsch. frankońskiego późniejszych Niemiec; od 1180 pod panowaniem dynastii Wittelsbachów, którzy 1623 otrzymali godność elektorów, a 1806 z rąk Napoleona tytuł królewski; od 1871 w składzie Cesar 75 stwa Niemieckiego; 1918 detronizacja Wittelsbachów; 1919 utworzenie i upadek Bawarskiej Republiki Rad; po II wojnie świat, w NRF. BAWARSKA REPUBLIKA RAD, utworzona 13IV 1919 w wyniku zdobycia władzy przez rewol. Komitet Wykonawczy złożony z komunistów i „niezależnych socjaldemokratów"; brak poparcia ze strony socjaldemokratów i niedocenianie przez komunistów potrzeby sojuszu z chłopstwem ułatwiły szybkie zdławienie republiki przez berliński rząd prawicowych socjaldemokratów 1 V 1919. BAWARSKI LAS, pasmo starych, bryłowych gór w pd-wsch. Niemczech ^Bawaria), między Dunajem i pasmem górskim Czeskiego Lasu i Szumawy; dł. ok. 100 km, wys do 1091 m. BAWEŁNA, bawełnica, Cossypium — drzewo lub krzew z rodziny ślazowatych; w stanie dzikim rośnie na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Europy; liście klapowane, kwiaty przeważnie żółte, owoc — torebka zawierająca liczne nasiona pokryte długimi, do 6 cm, włoskami (czysta celuloza) — cenny surowiec włókienniczy; z nasion wydobywa się olej. Produkcja b. -»tabela. Bawełna Produkcja światowa i ważniejsi producenci Bawełna Kraje Powierzchnia uprawy (w min ha) Zbiory (w tys. ton) Przeciętna roczna 1934/38 1956 Przeciętna roczna 1934/38 1956 Świat» 31,1 30,7 6000 7300 w tym: USA 11,5 6,3 2756 2884 Chińska Rep. Lud. 3,0 4,3 680 760 Indie 8,5» 7,3 737» 726 Brazylia 2,0 2,6 355 424 Meksyk 0,3 0,8 69 384 Egipt 0,7 0,7 400 326 Pakistan 1.5» 1,4 289» 286 Turcja 0,2 0,6 52 165 •Bez ZSRR; w ZSRR powierzchnia zasiewów bawełny wynosiła w 1956 r. 2,1 min ha. b Przeciętna z lat 1936—39. BAWEŁNA STRZELNICZA, materiał wybuchowy otrzymywany przez działanie mieszaniny kwasu azotowego i siarkowego na oczyszczone i odtłuszczone włókna bawełny (celuloza); stosowana do wyrobu prochu bezdymnego. BAWOŁY, Bubalua, jeden z rodzajów rodziny ♦pustorożców; z wyglądu podobne do bydła dom.; wys. w kłębie do 1,8 m; B. 	bubalua — bagniste okolice pd.-wsch. Azji; częściowo udomowiony. B. coffer — bagniste okolice pd. Afryki; bardzo dziki i niebezpieczny. Tabl. 51. BAYAR [bajar] Celai (ur. 1884), polityk tur., jeden z przywódców partii demokr., od 1950 prezydent Turcji. BAYARD [bają:r] Pierre du Terrail de (ok. 1473— 1524), rycerz fr.; okrył się sławą podczas wojen wł. XVI w.; przeszedł do legendy jako „chevalier sans peur et sans reproche" (rycerz bez trwogi i skazy). BAYLE [bel] Pierre (1647—1708), fr. historyk literatury i filozof, prekursor XVIII-wiecznego sceptycyzmu; jego podstawowa praca Dictionnaire historique et critique (Słownik historyczny i krytyczny) wywarła Bawół indyjski BAZYLISZEK duży wpływ na literaturę i filozofię XVIII w., przede wszystkim na encyklopedystów. BAYONNE [bajęnn] (Bajonna), m. i port w pd.-zach. Francji nad Atlantykiem, u stóp Pirenejów; 82 600 mieszk. (1954); kąpielisko. Zob. też Bajończycy. BAYREUTH [bajrojt], m. w NRF (pn. Bawaria) nad Menem; 60 500 mieszk. (1955); barok, opera; przemysł: bawełn., porcelan., elektrotechn., instrumentów muz.; słynne festiwale wagnerowskie. BAZA [gr.]: 1) podstawa, fundament, punkt oparcia; 2) arch. dolna część kolumny lub filara dźwigająca trzon. Zob. też porządek architektoniczny (rys.); 3) geod. b. 	triangulacyjna, precyzyjnie wymierzony bok trójkąta sieci ♦triangulacyjnej; 4) b. wojenna, specjalnie przygotowany rejon wyposażony w lotniska, przystanie, koszary, magazyny, szpitale itp. oraz zaopatrzony w zapasy żywności, amunicji, materiałów pędnych i in.; posiada stały garnizon i służy jako f>odstawa do działań boj.; rodzaje; lotnicza, morska, ądowa; 5) b. ekonomiczna, wg Marksa historycznie określony całokształt stosunków prod. między ludźmi, odpowiadający określonemu stopniowi rozwoju sił wytwórczych społeczeństwa; składają się na nią: formy własności środków produkcji, wynikająca z nich sytuacja różnych grup spoi. w produkcji i ich stosunki wzajemne oraz zależne od obu tych elementów formy podziału produktów. Zob. też nadbudowa. BAZAINE [bazçn] Achille François (1811—88), marszałek Francji; 1863—7 dowodził ekspedycją do Meksyku; w wojnie fr.-prus. na czele obrony Metzu; kapitulował 1870. BAZALT, ciemna do czarnej magmowa skala wylewna z grupy ~-gabra; stosowany jako materiał drogowy; w Polsce występuje w wielu miejscowościach na Dolnym Śląsku i na Śląsku Opolskim. BAZANIT, magmowa skała wylewna zbliżona do bazaltu, zawierająca nefelin lub leucyt. BAZIA, kotka — kwiatostan o wiotkiej zwisającej osi, na której osadzone są kwiaty bez szypulek (siedzące); kwiatostan męski po przekwitnieniu opada, np. u leszczyny, BAZUNA, pasterski instrument dęty, rodzaj długiej trąby, kształtu podobnego do trombity; używany przez rybaków na jez. kaszubskich do porozumiewania się. BAZYLEA (Basel), m. w pn. Szwajcarii; 192 700 mieszk. (1954); stary ośrodek kult.; katedra z XI w., uniwersytet z 1460, biblioteki, muzea; przemysł: chem., maszyn., jedwabn.; duży węzeł kol.; port na Renie. — 1795 pokój między rewolucyjną Francją a Prusami 1 Hiszpanią, które wycofały się z I koalicji antyfrancuskiej. BAZYLIANIE, zakon zał. w IV w. przez św. Bazylego, twórcę kościoła wschodniego. BAZYLIA WONNA, Ocimum basilicum, roczna roślina z rodziny wargowych; Indie, Persja, Europa pd.; wydziela silny, aromatyczny zapach; używana w lecznictwie, w przemyśle do wyrobu wód kolońskich oraz jako przyprawa kuchenna. BAZYLI II BUŁGAROBOJCA (957—1025), cesarz bizant. od 976; podbił Bułgarów — stąd przydomek. BAZYLIK Cyprian (II poi. XVI w.), właściciel drukami kalwińskiej w Brześciu Lit.; przekłady z języka łac. pisane piękną polszczyzną, m. in. O naprawie Rzeczypospolitej Modrzewskiego. BAZYLIKA [gr.]: 1) w starożytności sala sądowo-targowa; 2) kościół zbudowany na planie podłużnym, o przynajmniej trzech nawach, z których środkowa jest wyższa od bocznych, oświetlona w górnej części oknami; jeden z najbardziej popularnych typów budowli kość. od czasów starochrześc.; tabl. 73; 3) 	kościół o specjalnych przywilejach papieskich. BAZYLIKA ŚW. PIOTRA w Rzymie, największa (1516 m* pow., 211,5 m dł.) i najsłynniejsza świątynia chrześc. wzniesiona na grobie Piotra Apostola; na miejscu bazyliki starochrześc., rozebranej 1506, papież Juliusz II rozpoczął budowę wg projektu D. Bramantego; kopula wg projektu Michała Anioła, nawy i fasada — C. Mademy; plac przed bazyliką ujęty portykami wg projektu Beminiego jest jednym z najwspanialszych barokowych założeń urbanistycznych EurODV Tabl. 23. BAZYLIKI [gr.], gr. przeróbka zbioru praw Justyniana, wyd. przez cesarza Leona VI (ok. 888). BAZYLISZEK: 1) Basiliscus, rodzaj z rzędu jaszczurek; nadwodne lasy Am. Śr. i Pd.; samiec ma charakterystyczny wyrostek na tyle głowy oraz skórny  Bazyliszek BAZYLI WIELKI grzebień biegnący wzdłuż grzbietu i ogona, podparty wyrostkami kręgów; b.hełm i a s t y (B. americanas) osiąga dł. 80 cm; 2) w podaniach lud. legendarne zwierzę fantastyczne. BAZYLI WIELKI (ok. 330—379) z Cezarei w Kapadocji, biskup, teolog i kaznodzieja gr., założyciel jedynego w kościele prawosł. zakonu — bazylianów. BAZAN Mykola P. (ur. 1904), poeta ukr., epik; wiersze o tematyce rewolucji, budownictwa socjalist., pięciolatek; zbiorki Siemnadcatyj patrul, Reznaja łien’, poemat histor. Danilo Halicki. BAŻANTY, Phasianus, rodzaj z rzędu kuraków; dawniej żyły tylko w Azji, obecnie rozprowadzone po całej kuli ziem.; dł. samca 80 cm, w tym 50 cm ogon; samce wspaniale ubarwione; w Polsce zaaldimatyz. b. 	kolchijski (Phasianus colchicus). Tabl. X. BAŻENOW Wasilij I. (1737—99), architekt ros. okresu klasycyzmu; projekt monumentalnej nie ukończonej przebudowy Kremla moskiewskiego 1768—75, Pałac Paszkowa w Moskwie. BAŻOW Paweł P. (1879—1950), pisarz ros.; gawędy z życia ludu ros. na Uralu; Szkatułka z malachitu. BAŻYNA CZARNA, Empetrum nigrum, krzew z rodziny bażynowatych, do 50 cm wys.; Azja, Ameryka Pn., Europa; u nas na torfowiskach pn. części Polski i w górach; liście skórzaste, zimozielone, kwiaty rozdzietnoplciowe, owoc — jadalna czarna jagoda. BAŻYŃSKI (von Baisen) Jan (ok. 1390—1459), ieden z założycieli i przywódców -«-Związku Pruskiego; od 1454 pierwszy gubernator Prus Królewskich. BĄBEL: 1) med. wykwit skórny w postaci ograniczonego obrzęku uwypuklającego się ponad otoczenie; pojawia się pod wpływem niektórych substancji (np. po oparzeniu pokrzywą, ukłuciu przez komara, pchłę itp.) lub jadów; 2) zool. cenurus, stadium rozwojowe niektórych tasiemców w postaci pęcherza z licznymi główkami na powierzchni wewnętrznej; może dochodzić do olbrzymich rozmiarów, np. b. tasiemca bąblowcowego w wątrobie krowy ma do 64 kg wagi. Zob. też kolowacizna. BĄBLÓWICA, choroba pasożytnicza zwierząt i ludzi; zagnieżdżenie się (najczęściej w wątrobie) larw jednego z tasiemców, bytujących w postaci dojrzałej u psów, wilków, lisów; szczególnie niebezpieczna dla człowieka. BĄCZEK: 1) zool. Ixobrychus minutas, ptak z rzędu bocianowatych; zamieszkuje przybrzeżne szuwary i łozy Europy i zach. Azji; zimuje w Afryce; dł. 40 cm, rozpiętość skrzydeł 55 cm; żywi sie drobnymi zwierzętami wodnymi; spłoszony nieruchomieje w kształcie liścia szuwaru; 2) ¿egl. najmniejsza łódź wiosłowa, bardzo lekka, zabierana na jacht w celu komunikacji z lądem. BĄDZYŃSKI Stanisław (1862—1920), lekarz i chemik, prof. chemii fizjol. we Lwowie, potem w Warszawie, członek PAU; badania nad przemianą białek; odkrywca kwasów oksyproteinowych w moczu. BĄK Wojciech (ur. 1907), poeta kat.; wiersze o tematyce religijnej. BĄK : zool. 1) Tabanas, owad z rzędu muchówek; samice odżywiają się krwią wielkich ssaków, przenosząc w ten sposób niektóre choroby; . najbardziej znany z tego rodzaju gatunek — b. bydlęcy (T. bovinus); 2) Botaurus stellaris, ptak z rzędu bocianowatych; zamieszkuje szuwary pd. i środk. Europy oraz środk. Azji; na zimę odlatuje; dł. 75 cm, rozpiętość skrzydeł 125 cm; żywi się drobnymi zwierzętami wodnymi; na wiosnę, podczas toków, samiec wydaje donośny buczący glos. BĄKÓW, w., pow. kluczborski, woj. opol.; 940 mieszk. (1956); pałac z XIX w., drewn. kościół z XVI w., w pobliżu B. rezerwat lasu pierwotnego. B. 	B. C. British Broadcasting Corporation [brytysz brę>:dka:styń ko:poręjszn], nazwa bryt radiofonii — Tow. Radiowe B. B. C. powołane 1927 rozporządzeniem król., odnawianym co 10 lat, na miejsce istniejącej od 1922 B. B. Company; eksploatuje ponad 100 nadajników długo- i średniofalowych oraz 80 krótkofalowych. BBWR -►Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. BCG [be se że], szczepionka przeciw gruźlicy (skrót nazwy „Bacille Calmette-Guérin“); zawiera żywe, lecz osłabione, niechorobotwórczc prątki gruźlicy bydlęcej. Bęh -►Bataliony Chłopskie. Be, symbol pierwiastka chem. berylu. BEARDSLEY [bjadzly] Aubrey (1872—98), ang. gra- 76 fik, rysownik i ilustrator, przedstawiciel symbolizmu; Wielbiciele Wagnera. BEATRYCZE, umiłowana -.-Dantego; przewodniczka poety w jego wędrówce przez raj (Boska Komedia); poświęcił jej Vita nuova. BEATYFIKACJA JA [łac.], w kościele kat zaliczenie przez papieża w poczet błogosławionych. Zob. też Kanonizacja. BEAUFORTA [bęufat] MORZE, część M. Arktycznego u pn. wybrzeży Alaski i Kanady; glęb. do 4683 m. BEAUFORTA SKALA, skala do określania prędkości, a więc i siły wiatru w stopniach: Stopień Beauforta Nazwa wiatru Prędkość w km/godz 0 cisza < 1 1 powiew 1— 5 2 słaby 6— 11 3 łagodny 12— 19 4 ts umiarkow. 20- 28 5 dość silny 29— 38 6 £ silny 39— 49 7 b. silny 50— 61 8 sztormowy 62— 74 9 sztorm 75— 88 10 silny sztorm 89—102 11 b. silny sztorm 103—117 12 huragan 118—133 P. A. Beaumarchais BEAUHARNAIS [boarne] Eugène de (1781—1824), pasierb Napoleona I, syn Józefiny z pierwszego małżeństwa; 1805—14 wicekról Włoch. BEAUMARCHAIS [bomarszę] Pierre Augustin de, właśc. Caron (1732—99), komediopisarz fr.; jego sztuki teatr, pełne satyrycznej pasji i ludowego optymizmu (Cyrulik sewilski, Wesele Figara) torują drogę ideom rewolucji franCHS Kici • BEAUMONT [borną] Elie de (1798—1874), geolog i tektonik fr-, twórca teorii kontrakcyjnej powstawania gór. BEAUNE [bon], m. w środk. Francji (Burgundia); 13 200 mieszk. (1954); produkcja i handel win. BEAUPLAN [boplà] Guillaume Le Vaseur de (ok. 1600—73), fr. inżynier i kartograf w służbie poi. za czasów Władysława IV; pierwsze szczegółowe mapy Polski, wielka mapa Ukrainy; budowniczy twierdz na Ukrainie (m. in. przebudował Kudak). BEAUVAIS [bowę], m. w pn.-wsch. Francji (Pikardia); 26800 mieszk. (1954); ośrodek adm.; katedra z XIII w.; przemysł konfekcyjny. BEAUVOIR [bowua:r] Simone de (ur. 1908), pisarka fr., przedstawicielka egzystencjalizmu; powieść Mandaryni, szkice o zagadnieniach moralnych. BEAVERBROOK [bj;wabruk] William Maxwell (ur. 1879), polityk ang., konserwatysta, właściciel wielkiego koncernu prasowego; 1918—42 wielokrotny minister, 1943—45 lord-strażnik pieczęci, w czasie I i II wojny świat, minister propagandy. BEBEL August <1840— 1913), jeden z czołowych przywódców niem. socjaldemokracji i II Międzynarodówki, współtwórca 1869 Socjaldem. Partii Niemiec; Z mojego tycia, Kobieta i socjalizm. BECCARIA [bekkaria] Cesare (1738—94), prawnik wł., klasyk prawa karnego; głosił postulaty humanitaryzacji prawa karnego i równości wszystkich ludzi wobec prawa; O przestępsticach i karach. BECHER Johannes R. (1891—1958), niem. poeta A. Bcbel Tablica 15 AZJA I l — Widok na Cieśn. Bosfor z Islanbulu, 2 — Bejrut, 3 — Wioska arabska, 4 — Meandry Jordanu, 5 — Wypas owiec (Jordania), 6 — Sprzedaż dywanów (Kuwejt), 7 — Naftocigg (Arabia Saudyjska). 8 — Rafineria ropy naftowej (Kuwejt), 9 — Aden, 10 — Odpoczynek karawany na pograniczu Afganistanu i Pakistanu.  Tablica 1S AZJA II 1 — Świątynia w Bhatgaon (Nepal), 2 — Grobowiec Tadż Mahal w Agrze, 3 — Bombaj, 4 — Granitowe bloki na wyżynie Dekan (Indie), 5 — Most z lian w pn. Birmie, S — Kobieta z Cejlonu, 7 — Kolumna słoni na ulicach miasta (Indie), 8 — Kąpiel w świętej rzece Ganges (Benares), 9 — Himalaje. 10 — Wybrzeże Cejlonu. Tablica 17 AZJA III l — Posąg Buddy (Japonia). 2 — Flotylla dżonek i sampanów służących za mieszkania (Sajgon), 3 — Wnętrze domu japońskiego. 4 — Pola ryżowe na Jawie. 5 — Dżungla na Borneo, 6 — Fudżi-jama, 7 — Zaprzęg bawoli (Jawa), 8 — Zbiór herbaty; na dalszym planie pola ryżowe (Hondo). 9 — Wulkany Jawy. 10 — Wieś na Sumatrze.  Tablica 18 SSAKI AZJI PD. Zebu Banteng Kerabau Taguan Gaui Panda Szakal Tapir indyjski Tarsjusz Gibbon Mungo Słoń indyjski Tygrys królewski Niedźwiedź inalajski Orangutan  79 BEŁŻEC -koburskiej; nabyte przez Leopolda II państwo Kongo storyk ang. pochodzenia fr.; satyry, eseje, wiersze stało się 1908 kolonią belg. W czasie obu wojen wyszydzające współczesną cywilizację ang.; gl. dzieświatowych Niemcy dokonali najazdu na B. i oku- lo: History of French Revolution (Historia rewolucji powali kraj; 1947 B. zawarła unię celną z Holandią francuskiej), liryczne powieści m. in. biograficzne, i Luksemburgiem (Benelux), 1949 przystąpiła do paktu BELLONA: 1) bogini wojny w staroż. Rzymie, atlantyckiego, 1952 do Europ. Wspólnoty węgla i stall, siostra Marsa; 2) tytuł czasopisma wojsk, wydawaBELGIJKA, skrzynia belgijska — inspekt awuspadkowy, ustawiany w kierunku wschód-zachód, do hodowania nowalii, rzadziej rozsad; zimna lub ogrzewana (biologicznym materiałem grzejnym — nawozem albo technicznie: ciepłą wodą, parą wodną, elektrycznością). BELGIJSKA LITERATURA --flamandzka literatura --francuska literatura. BELGIJSKA MUZYKA Belgijka nego w Polsce 1919—39 i 1945—51 oraz na emigracji w Londynie w okresie II wojny świat i po jej zakończeniu. BELMONT Leo, właśc. Leopold Blumental (1865— ok. 1940), poi. powieściopisarz, krytyk lit., publicysta i tłumacz; W wieku nerwowym. Lew Tołstoj, przekład poematu Eugeniusz Oniegin A. Puszkina. BELO HORIZONTE [bęlu orispntej, stoi. stanu Minas Gerais w Brazylii; 338 500 mieszk. (1950); uniwersytet; ośrodek wydobycia rud żel. i manganu; huta żel. i stali; przemysł włókien.; węzeł kolejowy. BELOJANIS Nikos (1916—52), gr. działacz komunistyczny; 1943—45 w gr. ruchu oporu, od 1944 członek KC KPG; po 1945 jeden z przywódców walki —muzyka (szkoły nider- - . . . landzkie); w XIX w. wybitnym twórcą belg. był Zbrojnej przeciw ustrojowi monarchicznemu Grecji C. Franek. I «nK- wojskom interBELCIJSKA SZTUKA -niderlandzka sztuka. wencyjnym; uwięBELGRAO (Beograd\ stoi. Jugosławii 1 Serbii; zio2Ł»i«iir*aCDni,‘ 479 000 mieszk (1954), Serbska Akad. Nauk, uniwer BELONA, Belone Belona 8S,ł ^ók^hT^mas^’ eTe^oiec^r^a- 4* ^^iny belonowatych o wydłużonym, smukłym k&y 1 budowy «-oto». <Z«~* £).wto ^ kości odstręczają spożywców. BELOTTO -Canaletto. BELUARDA —bastion. BELUD2YSTAN (Baluchistan), prow. w Pakistanie Zach. obejmująca stare księstwa: Kalat, Kharan, Las _ Bela; 347 400 km5, 1170 000 mieszk. (1951); region wyBELKA: U^TorTymenr tocicy'' drewnianej; 2) pro- ¿ynny, do 3000 m; klimat suchy i gorący; rolnichvo element w konstrukcji budowlanej, panoszący w dohnach rzek; uprawa ryżu i,i. zbóz. trzciny obciążenia na podpory (b. stropowa, mostowa); z die- cu*cr;i. bawełny, pasterstwo. lelb ądy, , , wna, stali lub żelbetu, o rozmaitym kształcie prze- SrSrwnT' r n )o kroju poprzecznego; belkowanie, zespół belek, belWEDER twł.J: 1) budowla OKo^wapotmulożonych równolegle w jednej płaszczyźnie (b. stro- ® ^ * ?a ^°CZ- ^ ' '* p ** pu, b. mostu); w architekturze klasycznej wieńcząca nadbudówka nad część muru budowli złożona z architrawu, fryzu ostatnią kondygnai gzymsu. Zob. też porządek architektoniczny (Rys.). 2łWimzawle Dalać BELL Alesander Graham (1847-1922), fizyk amer. ZjSSEm Test szkockiego pochodzenia; wynalazca pierwszego tele- przebudowany 1768 fonu (18/6). Drzez D MerlinieBELLADONA —pokrzyk wilcza jagoda. P na ' królewską BELLAGIO, miejscowość wypoczynkowa w pn fabryk- fajansów, Włoszech (Lombardia) nad Jez. Como; 3500 mieszk. 1812—22 przebudomotorów (Rakovica); "L* kol., roń ‘ ^ M rzeczny Jugosławii na Dunaju. BELITONG -Billiton. BELIZARIUSZ (ok. 494—565), wódz bizant.; za cesarza Justyniana I walczył zwycięsko z Persami, Wandalami i Ostrogotami. BELIZE —Honduras Brytyjski. sty Belweder (nadbudówka) wany w stylu klasycystycznym przez J. Kubickiego. BELWEDERCZYCY, grupa spiskowców cywilnych — (1954). BELLA-LANCASTRA SYSTEM, metoda masowego _ nauczania polegająca na tym, że starsi uczniowie, akademików, która pod" przewodnictwem podchoyązw. monitorami, po uprzednim przygotowaniu przez żego L. Nabielaka dokonała 29 XI 1830 napadu na Belnauczyciela i pod jego kierunkiem przekazują wia weder, siedzibę w. księcia Konstantego, rozpoczynając doiności młodszym, zgrupowanym w zespoły 10-oso- tym powstanie listopadowe. bowe; po raz pierwszy zastosowana w szkołach lud. BELZEBUB [hebr.J, bóstwo fenickie; u żydów przez Anglików A. Bella (1753—1832) i J. Lancastra 1 chrześcijan nazwa złego ducha 1 księcia piekieł. (1778—1838) ok. 1800. BEŁCHATÓW, m. pow., woj. łódź., na Wyż. ŁódzBELLAMY [bęlamy] Edward (1850—98), pisarz kiej, 6300 mieszk. (1956); przemysł włókien. 1 chem. -* ’ ’ BEŁCIKOWSKI Adam (1839—1909), dramaturg, powieściopisarz, poeta, historyk lit.; Hunyadi, Dwój Radziwiłłowie, Ze studiów nad literaturą polską. BEŁDANY, jez. na Pojez. Mazurskim, w Puszczy Piskiej; 1240 ha; głęb. maks. 31 m, dł. 12,5 km, szer. 0,5 do 1,5 km; brzegi strome i zalesione, ujście rz. Krutyni; na pn. łączy się z Jez. Mikołajskim. BEŁKOTKA, urządzenie do mieszania gazów z cieczami; wprowadzony do cieczy gaz rozbija się w b. na pojedyncze pęcherzyki; zanurzony w cieczy koniec przewodu gazowego stanowi rurę z nawierconymi otworkami lub dzwon (klosz), spod którego wydobywa się gaz. BEŁT: 1) B. Mały, cieśn. w zach. części M. Bałtyckiego, między Płw. Jutlandzkim a wyspą Fionią; dł. 125 km, najmniejsza szer. 0,6 km, głęb. 10—35 m; 2) B. Wielki, cieśn. między wyspami Langeland i Fionią na zach., Laaland i Zelandią na wsch.; dł. 115 km, najmniejsza szer. 15 km, głęb. do 58 m; B. M. i W. łączą M. Bałtyckie przez Kattegat i Skagerrak z M. Północnym. BEŁT [niem.], strzała, pocisk do —kuszy składający się z grubego grotu i krótkiego drzewca. BEŁZA Władysław, pseud. Władysław Piast (1849— amer.; autor głośnej swego czasu powieści utopijnej W roku 2000. BELLEROFONT, mit. gr. syn króla Koryntu, Glauka; zabił przypadkiem brata i musiał opuścić ojczyznę; za sprawą żony króla Projtosa, Stenoboi, której miłością wzgardził, walczył z —Chimerą; zabił ją unosząc się na skrzydlatym koniu —Pegazie. BELLINGSHAUSEN Faddiej F. (1779—1852), kapitan marynarki ros., badacz Georgii Pd. i Antarktyki, odkrywca wysp Piotra I i Aleksandra I. BELLINI: 1) rodzina malarzy weneckich; Giacomo (1400—70): synowie: Gentile (1429—1507), obrazy rei. i portrety; Giovanni zw. Giambellini (ok. 1430— Giovanni Bellini 1516), pierwszy z wielkich malarzy renesans, szkoły 1913), poeta, badacz twórczości A. Mickiewicza; Maweneckiej; tematyka rei., szczególnie madonny; ryła i jej stosunek do Mickiewicza, Pieśni liryczne. uczniami jego byli Tycjan i Giorgione; 2) Vincenzo BEŁŻEC, w., pow. Tomaszów Lub., woj. lub., (1801—35), wł. kompozytor oper w stylu —bel canto w pd. części Roztocza; od października 1941 do (Lunatyczka, Norma, Purytanie), które miały wpływ czerwca 1943 hitlerowski obóz zagłady, w którym na melodykę F. Chopina. zginęło ok. 600 tys. ludzi, głównie Żydów z Polski, BELLOC Hilaire (1870—1953), poeta, polityk i hi- Czechosłowacji, Rumunii, Węgier.  J. Bem BEŁŻYCE BEŁŻYCE, w., siedziba PRN, woj. lub.; 2900 mieszk. (1956); w XVI i XVII w. ośrodek arianizmu; podczas okupacji hitlerowskiej obóz przejściowy dla wywożonych do Treblinki i Majdanka. BEM: 1) Józef (1794—1850), gen. artylerii, uczestnik powstania 1830/31; odznaczył się jako dowódca baterii pod Iganiami i Ostrołęką; dowódca artylerii podczas szturmu na Warszawę; na emigracji zbliżony do Czartoryskiego; X 1848 zastępca dowódcy Gwardii Narodowej w Wiedniu, następnie na czele armii węgierskiej w Siedmiogrodzie walczył z wojskiem austriackim 1 rosyjskim; 2) Antoni Gustaw (1848—1902), krytyk i historyk lit; w latach 1879—88 nauczyciel języka poi. w gimnazjum w Kielcach, gdzie uczył S. Żeromskiego; Słowo o satyrach Krzysztofa Opalińskiego, Teoria poezji polskiej. BEMOL, t> — w nutach graficzny znak obniżenia dźwięku o półton; b. podwójny bb — znak obniżenia dźwięku o 2 półtony, czyli o cały ton. BENARES, m. w pn. Indiach (stan Uttar Pradesz) nad Gangesem; 355 800 mieszk. (1951); zał. VI w. p. n. e.; stary uniwersytet; ośrodek kultu Sziwy, miejsce pielgrzymek Hindusów (ponad milion osób rocznie), wspaniałe świątynie; przemysł włókien., zdobniczy, rękodzielnictwo (wvroby z laki, jedwabiu, mosiądzu): ośrodek handl., komunik. Tabl. 16. BENA VENTE Jacinto (1866—1954), dramaturg hiszp.; ironista i mistrz dialogu, tematy czerpie najczęściej z żvcia sfer mieszcz. Nagroda Nobla 1922. BENAVIDES Manuel D. (1895—1947), pisarz hiszp.; komunista; serie powieści-reportaży dających satyryczny obraz życia polit. Hiszpanii XX w. BËN CWI Icchak (ur. 1884), polityk izraelski, od 1952 prezydent Izraela. BENDA; 1) rodzina muzyków czes.: bracia Frantiśek (1709—86), utwory skrzypcowe, i Jifti (1722—95), melodramaty z muzyką, symfonie, sonaty, koncerty, działali w Niemczech, komponując w stylu przedklasycznym: 2) Feliks (1832—75), aktor poi., brat H. Modrzejewskiej; występował głównie na scenach krak. i lw.; 3) Julien (1867—1956), filozof i krytyk fr., rzecznik racjonalizmu i demokracji; Belpfiégor, Zdrada klerków, Francja bizantyńska. BENDER SZAH, m. i port w Iranie nad M. Kaspijskim; 20 000 mieszk. (1948); pn. końcowa stacja transirańskiej magistrali kolejowej. BENDER SZAHPUR, m. i port w Iranie nad Zat. Perską; ok. 15 000 mieszk. (1948); ważny ośrodek handlu zagr ; pd. końcowa stacja transirańskiej magistrali kolejowej. BENEDETTI Michelangeli Arturo (ur. 1920), pianista-wirtuoz i pedagog włoski. BEN ED1KTOW Wladimir G. (1807—73), poeta ros., b. 	popularny w latach 1830—70, później, aż do okresu symbolistów, prawie zapomniany; wiersze jego, szczególnie subtelne erotyki, odznaczają się melodyjnością i kunsztem formy. BENEDYKT XV (1854—1922), od 1914 papież, w okresie I wojny świat, usiłował pośredniczyć w zawarciu pokoju; wydał ..Codex iuris canonici", stanowiący kodyfikację prawa kanonicznego. BENEDYKT POLAK (XIII w.), zakonnik, pierwszy polski podróżnik, uczestniczył w poselstwie papieskim do chana Mongołów (-»Carpine); pierwszy opis krajów śiodk. Azji. BENEDYKTYN [łac.J, likier ziołowy fr. wyrabiany pierwotnie przez benedyktynów. BENEDYKTYNI, zakon reguły św. Benedykta z Nursji, zal. w VI w. Największy rozkwit przypada na w. XV. Do Polski benedyktyni przybyli jako misjonarze już w X w. (św. Wojciech). W XI w. powstały pierwsze klasztory benedyktynów (Łysa Góra, Tyniec). BENEDYKT Z NURSJ1 św. (ok. 480—550/53), założyciel zakonu benedyktynów i opat pierwszego klasztoru benedyktynów na Monte Cassino we Włoszech. BENEFICJUM [łac.J: 1) dobrodziejstwo, obdarowanie, uprzywilejowanie; 2) w średniow. ziemia nadana w czasowe lub dożywotnie użytkowanie z obowiązkiem pełnienia pewnych usług lub uiszczania pewnych 80 świadczeń; 3) urząd kościelny, związany zwykle z pewnymi dochodami. BENEFIS [fr.], przedstawienie, z którego dochód przeznaczony jest na rzecz zespołu teatr, lub jednego z jego członków. BENELUX, łączna nazwa trzech państw: Belgii, Holandii (Nederland) i Luksemburga (Luxembourg) związanych od 1947 unią celną. BENEŚ [benesz] Edward (1884—1948), czes. mąż stanu, ekonomista i socjolog; 1919—20 delegat na Konlerencję Pokojową, 1918—35 minister spraw zagr., 1935—38 prezydent republiki, 1940—45 premier rządu i prezydent emigr. w Londynie, 1945—48 prezydent wyzwolonej Czechosłowacji. BENEŚIC Julije (1882—1958), filolog jugosł., znawca i popularyzator literatury poi., prof. h. c. Uniw. lag.; ponad 70 tomów tłumaczeń najwybitniejszych dzieł, m. in. A. Mickiewicza, J. Słowackiego, S. Wyspiańskiego, słownik serbo-chorwacko-pol. Nagroda poi. PEN-Clubu za działalność przekładową (1957). BENEWENT (Benevento), m. w pd. Włoszech (Kampania); 51 000 mieszk. (1954); zabytki rzymskie (Łuk Trajana); przemysł spożywczy. BENGALCZYCY, ludność dorzecza Gangesu i Birmy. Jęz. bengali grupy wsch. indoaryjskiej. BENGALIA: 1) Wschodnia, prow, w Pakistanie powstała w 1949; 141 200 km2, 42 063 000 mieszk. (mahometanie 76,5°/»); gł. m. Dhaka; śr. rocz. temp. 18,4—29,8°, opady 1540—1870 mm rocz.; uprawa pszenicy, juty, trzciny cukr., gł. w delcie Gangesu i Brahmaputry; 2) Zachodnia, stan w pn.-zach. Indiach; 86 193 km2, 26 160 000 mieszk. (1951); gł. m. Kalkuta; rozwinięte rolnictwo, gł. w dolinie Gangesu i Brahmaputry; gł. obszar przemysłu roln , jutowego, bawełn.; pola węglowe w Raniganji w dolinie Damodar (33% produkcji ind.); przemysł stal. w Burnpur i Kulti. BENGALSKA ZATOKA, w pn.-wsch. części Oc. Indyjskiego, między Piw. Indyjskim. Indochinami i Wyspami Andamańskimi; głęb. do 3630 m; w pn. części wielka delta Gangesu i Brahmaputry; porty: KaBENGA^KdIES'oGNlE, ognie sztuczne — mieszaniny związków chem. mające własności lekko wybuchowe i zawierające substancje barwiące płomień na różne kolory. BENGAZI, gl. m. Cyrenajki (Libia) i port nad M. Śródziemnym; 62 000 mieszk. (1951). BENGUELA (Bengela), m. port. w Angoli (Portug. Afryka Zach.) nad Atlantykiem; 14 000 mieszk. (1940). BENGUELSK1 PRĄD, zimny prąd w Atlantyku płynący wzdłuż zach. wybrzeża Afryki, od południowego jej krańca po Zat. Gwinejską. BEN GURION Dawid (ur. 1886), polityk izrael., prawicowy socjaldemokrata. 1918 organizator żyd. legionu w Palestynie, 1948 naczelny dowódca wojsk izrael., 1949—53 i od 1955 premier. BENIAMIN Z TUDELI, podróżnik żydowski, {»chodzący z pn. Hiszpanii; przewędrował 1165—73 znaczną część Europy, Azji i Afryki; pozostawił opis swych podróży w języku hebr., przetłumaczony potem na kilka języków europejskich BENI HASAN, wieś w środk. Egipcie, słynna z malowideł ściennych w skalnych grobowcach z okresu średnioegipskiego (XXI—XVIII w. p. n e.). BENIN, dawne państwo murzyńskie położone na zach. od d. Nigru, o ustroju zbliżonym do feudalnePo; odkryte w XV w. przez ortugalczyka d’Aveiro dostało się pod protektorat ang., od 1897 włączone do ang. kolonii Nigerii; w XVIII i XIX w. centrum handlu niewolnikami; B. znany jest z wyrobów artyst z brązu i kości słoniowej (XV—XVIII w.). BENIOWSKI: 1) Maurycy August (ok. 1746—86), szlachcic pochodzenia węg., podróżnik, słynny z burzliwego życia; uczestnik -►barskiej konfederacji; zesłany na Kamczatkę, uciekł do Francji; 1772 dokonał podboju Madagaskaru, gdzie się ogłosił królem; poległ tam w walce w Francuzami; Pamiętniki; 2) Bartlomiej (ok. 1800—1867), radykalny działacz emigracyjny w Anglii, jeden z przywódców -►czartystów; autor projektu reformy ortografii angielskiej. M. A. Beniowski  rodzaju Cycadeoidea 81 BENISŁAWSKA Konstancja (1747—1806), poetka rei.; zbiorek Pieśni sobie śpiewane. BENKENDORF (Benckendorff) Aleksander Ch. hr. (1783—1844), general ros.; reakcjonista; szef II oddziału Kancelarii Carskiej (tajna policja polityczna) i specjalnego korpusu żandarmerii. BENNETT [bęnyt] Enoch Arnold (1867—1931), pisarz i dramaturg ang.; realistyczne powieści z okresu wiktoriańskiego; Opowieść o dwóch siostrach, The Great Adventure (Wielka przvgoda). BENNETYTY, Bennettiłes, wymarłe rośliny nagonasienne; żyły od -►permu do -—kredy; przekształcony wierzchołek pędu wykazywał podobieństwo do kwiatu (I) najstarszych roślin okrytonasiennych. (Rys.). BEN NEVIS, szczyt w górach Grampian (Szkocja), najwyższy na Wyspach Brytyjskich, Bennetyt wys. 1343 m. BENNI Tytus (1877—1935), językoznawca poi., profesor fonetyki i założyciel Instytutu Fonetycznego przy Uniw. Warsz.; Fonetyka opisowa. BENNIGSEN Leontij L. (1745—1826), baron hanowerski, generał ros.; uczestnik spisku na życie Pawła I. BENOIT [bbnua] Pierre (ur. 1886), pisarz fr.; powieści fantast. (Atlantyda) i hist. IKoenigsmark). BENTHAM [bęntam] Jeremy (1748—1832), ang. ekonomista, prawnik i etyk; jeden z twórców —utylitaryzmu. BENTONIT, skala osadowa, produkt chem. rozkładu tufów wulkanicznych; dzięki własnościom adsorpcyjnym — środek oczyszczający i odbarwiający. BENTOS [gr.], organizmy roślinne i zwierzęce zamieszkujące dno zbiorników wodnych (mórz, jezior, rzek). Zob. też plankton, nekton. BENUÉ, rz. w Afryce Zach., 1. dopływ Nigru; dł. 1400 km; źródła w górach Kamerunu; żeglowna 800 km; w czasie wylewu część wód odpływa do jez. Czad. BENZ Karl Friedrich (1844—1929), niem. konstruktor silników spalinowych oraz jednego z pierwszych samochodów (1885). BENZALDEHYD C*H5*CHO, aldehyd benzoesowy — najprostszy aldehyd aromatyczny; główny składnik olejku gorzkich migdałów; stosowany w mydlarstwie i cukiernictwie. BENZEN CeHa (produkt techniczny nazywany jest benzolem), najprostszy węglowodór aromatyczny; składnik smoły pogazowej; ciecz bezbarwna o charakterystycznym zapachu; rozpuszczalnik żywic, lakierów, tłuszczów; surowiec w przemyśle chem. i farmaceut. BENZOESOWY KWAS CeHnCOOH, najprostszy kwas aromatyczny jednokarboksylowy; ciało stale; występuje w postaci estrów w żywicach i balsamach. BENZOFURAN -kumaron. BENZOL -►benzen. BENZOPIROL -indol. BENZOPIRON -kumaryna. BENZOPIRYDYNA —chinolina. BENZYDYNA, p-dwufenylodwuamina — związek organiczny, substancja wyjściowa do otrzymywania barwników azowych. BENZYNA, mieszanina ciekłych węglowodorów otrzymana podczas destylacji —ropy naft. jako frakcja wrząca w temp. od 60 do 150°; łatwopalna; stosowana głównie do napędu silników spalinowych, w przemyśle gum. oraz jako rozpuszczalnik tłuszczów; b. etylizowana, b. z dodatkiem antydetonatora (czteroetvlku ołowiu). Zob. też Bergiusa metoda. BEOĆJA, kraina w środk. Grecji; górzysta z rozległymi kotlinami; gł. m. Teby. — Duża rola polit. w IV w. p. n. e., w okresie hegemonii Teb (—Epaminondas); ze stolicą B. Tebami wiążą się mity 0 Kadmosie, Edypie, Niobe i in.; góry Helikon 1 Parnas uważano w starożytności za siedziby Muz. BEOWULF, epicki poemat staroang. z VII lub VIII w. historycznie nawiązujący do wydarzeń z VI w.; obrazuje życie szczepów pn.-germańskich. BER —czumiza. BeRANGER [berBżę] Pien-e Jean de (1780—1857), poeta fr.; w popularnych wierszach i piosenkach  6BERENT wyszydzał współczesne porządki doby Restauracji i monarchii Ludwika Filipa. BERBEROWIE, pierwotni mieszkańcy Algerii, Sahary, Libii, Egiptu i Senegalu (dawniej znani jako Maurowie, Getulowie, Numiayjczycy itp.); obecnie należą do nich m. in. Kabylowie i Tuaregowie; z wyjątkiem Tuaregów (koczownicy) zajmują się rolnictwem; ok. 6—7 min. BERBERYJSKA RASA, składnik białej odmiany człowieka; nisko- lub średniorosły długoglowiec, 0 skórze ciemnośniadej lub jasnobrunatnej, b. ciemnych oczach i włosach, szerokiej twarzy i szerokim lub średnim nosie; budowa przeważnie krępa z tendencją do otyłości, uwłosienie umiarkowane, nie proste. Główne ośrodki występowania: Egipt i Indie południowe, basen Morza śródziemnego i Czerwonego oraz rzadziej Afryka wsch., Azja pd., Oceania, a nawet Ameryka Pd. Tabl. 25. BERBERYJSKIE DIALEKTY, dialekty najwcześniej osiadłej białej ludności Afryki Pn.; dziś mówi nimi tylko kilka plemion, z których najważniejsi są Tuaregowie; b. d. należą do rodziny —semito-chamickich języków. BERBERYS, Berberis, krzew leśny i parkowy z rzędu wieloowockowców; liście jajowate, kwiaty żółte zebrane w grona, owoce czerwone, podłużne; w Polsce na całym niżu i w niższych strefach górskich; leczniczy; na liściach często pasożytuje jedno ze stadiów —rdzy źdźbłowej. BERCEUSE —kołysanka. BERCHTESGADEN, uzdrowisko w Alpach w NRF (pd.-wsch. Bawaria); 5800 mieszk. (1946); kąpiele solankowe; była rezydencja Hitlera. BERDANKA, karabin systemu Berdana, odtylcowy jednostrzałowy o gwintowanej lufie, wprowadzony w armii ros. w 2 połowie XIX w.; również ros. strzelba myśliwska. BERDIAJEW Nikołaj A. (1874—1948), filozof ros., wyznawca personalizmu, przedstawiciel chrześcijańskomistycznej filozofii kultury. Działał na emigracji, w Paryżu; Nowe średniowiecze. BERDYCZÓW (Bierdiczew), m. w Ukr. SRR; 66 300 mieszk. (1939); klasztor Karmelitów — obecnie muzeum; przemysł: rolno-spoż. (cukrownie,( kombinat mięsny, młyny, browar), skórz. -obu wn iczy. BERDYSZ [łac.j, wielki, szeroki topór o silnie zakrzywionym ostrzu 1 długim drzewcu; używany przede wszystkim w Rosji XVI i XVII w.; w Polsce w XVII w. w innej odmianie — jako niewielki toporek. BERECCI [bereczi] Bartolomeo (ok. 1480—1537), architekt i rzeźbiarz wł., od 1516 w Polsce na dworze Zygmunta Starego; Kaplica Zygmuntowska w katedrze wawelskiej. BEREKA -jarząb. BEREK JOSELEWICZ (1764—1809), pułkownik wojsk poi.; kupiec żyd., sformował żyd. pułk kawalerii 1794; walczył w legionach Dąbrowskiego, zginął pod Kockiem. BERENGARIUSZ: 1) B. I (?—924), król wł. od 888, 915 koronowany na cesarza; zamordowany; 2) B. II (?— 966), król wł. od 950, od 952 lennik Ottona I; 961 pozbawiony tronu. BERENGAR Z TOURS [ber8ga:r z tu:r] (XI w.), fr. uczony, scholastyk; głosił, że we mszy nie zachodzi przemiana chleba i wina w ciało i krew Chrystusa; dwukrotnie zmuszony do odwoływania swej nauki, ostatecznie potępionej 1215. BERENIKA II, żona Ptolemeusza III Euergetesa, króla Egiptu (III w. p. n. e.); złożyła Afrodycie swój warkocz w ofierze za szczęśliwy powrót męża z wyprawy na Syrię; po tajemniczym zniknięciu warkocza ze świątyni ogłoszono, że został przeniesiony między gwiazdy jako konstelacja; astr. Bereniki Warkocz, Como Berenices — gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego; zob. niebo (mapa). BERENSON: 1) Bernard (ur. 1865), historyk i teoretyk sztuki, pochodzący z Litwy, stale zamieszkały we Florencji; znawca renesans, malarstwa wł.; Malarze włoscy okresu Renesansu; monografia Lotta, pisma krytyczne; 2) Leon (1882—1941), prawnik, adwokat, działacz polityczny związany z PPS, długoletni obrońca więźniów politycznych, m. in. w procesie brzeskim (1931). BERENT Wacław (1873—1941). powieściopisarz, Berdysz 6 Mala Enc. Powsz. PWN  BERESTECZKO przedstawiciel neoromantycznych prądów lit.; w powieściach kreślonych na tle środowiska ziemian i miejskiej cyganerii daje artyst. wyraz konfliktom psycholog.; Fachotoiec, Próchno, Ozimina, Żywe kamienie. Nurt. BERESTECZKO, m. nad Styrem w obwodzie wołyńskim Ukraińskiej SRR; 28— 80 VI1651 zwycięstwo wojsk Rzeczypospolitej pod wodzą Jana Kazimierza nad Bohdanem Chmielnickim wspomaganym przez Tatarów. BERET [fr-1, miękkie okrągłe lub wielokątne nakrycie głowy, bez daszka, jj Bergson pochodzenia baskijskiego; od XVI w. noszony przez dworaków, niekiedy ozdobny, z szerokim rondem, w XVII w. przypominał kapelusz. Zob. też biret. BEREZA KARTUSKA, m. nad Jasioldą (Polesie — BSRR); przed 1939 w Rzplitej Pol.; 1934 rząd sanacyjny założył tu obóz koncentracyjny na wzór obozów hitlerowskich; osadzano w nim przeciwników reżimu, zwłaszcza komunistów. BEREZOWSKA Maja (ur. 1897), malarka i rysówniczka, ilustratorka poezji i satyr w czasopismach; m. in. ilustracje do Myszeidy Krasickiego. BEREZOWSKI Cezary (ur. 1898), teoretyk prawa międzynarodowego, prof. Uniw. Warszawskiego. BEREZYNA, rz. w ZSRR, pr. dopływ Dniepru; dl. 587 km, wypływa z Pojez. Wileńskiego; żeglowna 500 km. — 1812 pod Studzianką dramatyczna przeprawa armii Napoleona I w odwrocie spod Moskwy; 1944 zacięte walki podczas operacji białoruskiej. BERG: 1) Fiodor F. (1790—1874), ostatni namiestnik carski w Królestwie Pol ; tłumił powstanie styczniowe; 2) Nikołaj W. (1824—84), literat i tłumacz ros.; przełoży! m. in. Pana Tadeusza, napisał Pamiętniki o polskich spiskach i powstaniach 1831—62; 3) Lew S. (1876—1950), geograf i biolog radź., członek Akad. Nauk ZSRR, honorowy członek Pol. Tow. Geogr. (1946); autor licznych prac; Strefy krajobrazowe ZSRR, Podstawy klimatologii, Przyroda ZSRR; 4) Alban (1885—1935), austr. kompozytor ze szkoły A. SchSnberga, stosujący częściowo technikę -*-dodekafonii; opera Wozzeck, utwory kameralne. BERGAMIN José (ur. 1894), pisarz hiszp.; neokatolik; szkice krytyczne, aforyzmy, dramaty; po 1939 zamieszkał w Meksyku. BERGAMO, m. w pn. Włoszech (Lombardia); 108 000 mieszk. (1954); przemysł alumin., włókien.; produkcja motocykli. BERGAMOTY [wł.J, grupa szlachetnych odmian grusz, np. b. Gansla, b. czerwona; owoce kuliste, dojrzewające jesienią. BERGELSON Dawid (1884—1952), radź. powieściopisarz żyd. szkoły impresjonistycznej, mistrz analizy psychol.; Po wszystkim, Nad Dnieprem. BERGEN, m. w Norwegii, drugie co do znaczenia, ważny port; ośrodek przem.-handl. ; 113 000 mieszk. (1954); zabytki got. z XII—XIII w. (katedra), uniwersytet, wyższa szkoła handl., instytuty nauk., stacja oceanograficzna, muzea (m. in. hanzeatyckie i rybackie); baza rybołówstwa mor.; przemysł: rybny, budowy okrętów, maszyn., spoż., wełn.; duży ruch turyst. (fiordy). BERGEN-BELSEN, m. koło Hanoweru (Niemcy); w II wojnie świat, znany z masowych mordów niem. obóz koncentracyjny dla deportowanych z krajów okupowanych. BERGIÛS Friedrich (1884—1949), chemik niem.; wyróżnił się pracami z zakresu przemiany węgla w paliwo płynne (upłynnianie węgła) oraz drewna w węglowodany używane jako pasza. Nagroda Nobla 1931. BERGIUSA METODA, metoda otrzymywania syntetycznej benzyny przez ogrzewanie do temp. 400° wodoru i pyłu węglowego rozrobionego w oleju smarowym, przy zastosowaniu ciśnienia 150—200 at. BERGNER Elisabeth (ur. 1897), aktorka niem., od 1938 występuje w Ameryce; światową sławę zdobyła rolami: świętej Joanny w sztuce Shawa, w Damie karneliowej, Porcji w Kupcu weneckim; występowała również w wielu filmach. BERGSLAGEN, region góm. w środk. Szwecji; wydobycie rud metali (gl. żelaza); eksport przez port 82 Oxelösund; metalurgia; gł. m.: Grängesberg, Fagersta 1 Avesta. BERGSON Henri (1859—1941), filozof fr.; negował wartość poznania rozumowego, wysuwając na pierwsze miejsce intuicję; rzeczywistość uważał za zmienną, dynamiczną i nieskończenie różnorodną, obdarzoną „pędem życiowym“ (élan vital) nieuchwytnym dla rozumu, poznawalnym natomiast przy pomocy intuicji; Ewolucja twórcza, Materia i pamięć. 1927 nagroda Nobla. BERGSTRANDA GEODIMETR, przyrząd do precyzyjnego pomiaru odległości (do 30 km) za pomocą sygnalizacji świetlnej o wysokiej częstotliwości. BERIA Ławrentij P. (1899—1953), polityk radź., początkowo działacz gruzińskiego ruchu robotn., od 1934 członek KC WKP(b), 1938—45 lud. komisarz spraw wewn., od 1941 zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, następnie Rady Ministrów ZSRR. Z nazwiskiem B. łączy się system wypaczeń w funkcjonowaniu władz bezpieczeństwa, prowadzący do poważnego naruszenia praworządności socjalistycznej (beriowszczyzna). 1953 skazany na karę śmierci i stracony. BERI-BERI, awitaminoza wskutek braku witaminy Bi w pożywieniu; występuje w krajach tropik, wśród ludów, których gł. pożywieniem jest polerowany ryż; objawy: rozległe obrzęki, porażenia różnych grup mięśni i inne zaburzenia nerwowe (mrowienia, znieczulenia skóry itp.). BERING Vitus (1680—1741), żeglarz duń. w służbie ros.; 1728—29 przepłynął wzdłuż pn.-wsch. wybrzeży Azji; 1740—41 oplynął wyspy Aleuty i dotarł do wybrzeży Alaski. BERINGA: 1) B. Cieśnina, łączącą M. Beringa z M. Czukockim (Oc. Spokojny z Arktycznym), szer. w najwęższym miejscu 85 km, głęb. 40—50 m; 2) B. Morze, najbardziej pn. część Oc. Spokojnego, między pn.-wsch. Azją, Alaską i Wyspami Aleuckimi; 2 268 000 km*, głęb. do 4773 m; 3) B. Przylądek na pn.-wsch. wybrzeżu Syberii; 4) B. Wyspa, największa z Wysp Komandorskich, na wsch. od Kamczatki, 1593 km*. BERKEL Bk, berkelium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 97; otrzymany 1949 w drodze sztucznych przemian jądrowych; w przyrodzie nie występuje. BERKELEY [bą:kly] George (1685—1753), filozof irl., twórca nowoż. idealizmu subiektywnego; uważał, że wszystkie jakości, zarówno pierwotne (np. rozciągłość), jak wtórne (np. barwa), mają swe źródło w umyśle postrzegającym, a tym samym istnienie materii jest zależne od postrzeżenia (być, to znaczy być postrzeganym); Traktat o zasadach poznania ludzkiego, Trzy dialogi. BERKELEY [bę:rkly], m. w USA (Kalifornia) w pobliżu San Francisco; 113 800 mieszk. (1950); siedziba Uniw. Kalifornijskiego, słynnego z badań przyroan. (fizyka, biologia i in.). BERLICHINGEN Götz von (1480—1562), niem. rycerz z Frankonii; jeden z przywódców wojny chłopskiej 1525. BERLIN, stoi. Niemiec; 884 km*. 3336 500 mieszk. (1955); najważniejszy gosp.. kult. i polit, ośrodek Niemiec; obecnie podzielony między NRF (strefa okupacyjna amer., ang. i franc.) i NRD (radź. — 45V» obszaru i 37V» ludn., 1950); od 7X1949 wsch. B. — stoi. NRD — jest siedzibą rządu, izby ludowej i prezydenta NRD; we wsch. B. uniwersytet, Akad. Nauk, Akad. Architektury, Akad. Sztuk Pięknych, wyższa szkoła ekon. i in.; w zach. B.: uniwersytet, politechnika, Wyższa Szkoła Polit, i in .; potężny ośrodek przem. (ok. 1500 fabryk, ponad 1 min zatrudnionych); przemysł maszyn. (Bergman-Borsig), elektrotechn. (Siemens, Telefunken), chem , odzież., farmac., poligraf., spoż.; wielka elektrociepłownia Klingenberg; we wsch. B. 	nowa dzielnica mieszk. (Stalinallee); ważny węzeł komunik. — Powstał w XII w., prawo miejskie otrzymał 1237; w XIV w. członek Hanzy; od 1486 stoi. Brandenburgii, od 1701 królestwa pruskiego, od 1871 cesarstwa niem.; 1878 -»berliński kongres; w II wojnie świat, operacja berlińska armii radź., zakończona zdobyciem B. 2 V 1945; 1957 ogłoszony stolicą NRF.  83 BERLING Zygmunt (ur. 1896), general poi.; służbę wojsk, rozpoczął w legionach, do 1939 ppłk. dypl.; 1941—42 w armii gen. Andersa w ZSRR, 1943—44 dowódca 1 dywizji piechoty im. T. Kościuszki, następnie 1 Armii Polskiej w ZSRR, 1949—53 komendant Akademii Sztabu Gen., 1953 przeszedł do pracy w administracji cywilnej. BERLINKA -barka. BERLIŃSKI KONGRES, 1878 (po zakończeniu wojny ros.-tur.) konferencja mocarstw eur. i Turcji, na której dokonano rewizji układu w —San Stefano; Rumunia i Serbia uzyskały niepodległość, Bułgaria stała się księstwem auto nom., Rumunia otrzymała Dobrudzę, Rosja — pd. Besarabię, Austria — Bośnię i Hercegowinę, Anglia — Cypr. BERLIŃSKI PAKT, porozumienie zawarte 27 DC 1940 przez Niemcy, Włochy i Japonię, ustalające podział świata na "sfery wpływów pomiędzy sygnatariuszy. 1940 do paktu przystąpiły Węgry i Rumunia, . 1941 — Bułgaria. Znany też jako Pakt Trzech. BERLIOZ Hector (1803—1869), największy fr. kompozytor okresu Romantyzmu; twórca symfonii programowej (Symfonia fantastyczna, 1829), która otworzyła muzyce symf. XIX w. nowe perspektywy rozwoju; znakomity instrumentator stosujący efekty koloryst. i realist., nieraz olbrzymie rozmiary orkiestry (Te Deum, Requiem); dalsze symfonie programowe: Harold w ¡talii, Romeo i Julia, oratorium Potępienie Fausta, uwertury koncert. (Karnawał wenecki); podręcznik instrumentacji. BERŁO, ozdobna laska symbolizująca władzę, dostojeństwo i panowanie. BERMAN Jakub (ur. 1901), od 1928 członek KPP, 1943—44 w kierownictwie Związku Patriotów Polskich na terenie ZSRR; 1945—56 członek Biura Politycznego KC PPR i PZPR, 1954—56 wicepremier; 1957 uchwałą IX plenum KC PZPR usunięty z partii jako ponoszący współodpowiedzialność polit. za wypaczenia w organach bezpieczeństwa publicznego. BERMUDY, grupa wysp na Atlantyku, ok. 1000 km od wybrzeży USA; kolonia W. Brytanii; 50 km2, 39 000 mieszk. (1953); stoi. Hamilton (3000 mieszk. 1950); nizinne, klimat umiarkowanie ciepły, żyzne gleby; uprawa wczesnych jarzyn, owoców, kwiatów (eksport do USA); rybołówstwo. Baza wojenna USA. BERNACKI Ludwik (1882—1939), historyk literatury i teatru; gł. dzieło Teatr, dramat i muzyka za czasów Stanisława Augusta. BERNADOTTE: 1) Jean (1763—1844), marszałek napoleoński; 1810 adoptowany przez króla szwedz. Karola XIII, 1813 walczył przeciwko Francji napoleońskiej, od 1818 panował w Szwecji jako Karol XIV; założyciel obecnie panującej dynastii; 2) Folke hr. af Wisborg (1895—1948), prezes Szwedzkiego Czerwonego Krzyża; w końcu II wojny świat, próba pośrednictwo pokojowego między Niemcami (Himmler) i aliantami w sprawie pokoju; 1948 mediator ONZ w Palestynie, tam zamordowany przez żyd. nacjonalistę. BERNANOS Georges (1888—1948), fr. pisarz i polemista kat.; Pod słońcem szatana, Pamiętnik wiejskiego proboszcza. S. Bernhardt Berlin BERTHELOT BERNARDIN DE SAINT-PIERRE [bemardę dsępię:r] Jacques Henri (1737—1814), pisarz fr., uczeń Russa, autor sentyment, powieści Paweł i Wirginia. BERNARDYN, rasa wielkich, silnych psów o włosie długim, maści łaciatej, brązowo-białej ; pomocne przy akcji ratowniczej w górach. Tabl. 66. BERNARDYNI: 1) cystersi fr. zwani tak od Bernarda z Clairvaux; 2) pol. nazwa franciszkanów — obserwantów (ostrzejszej reguły); w Polsce od 1453. BERNARD Z CLAIRVAUX [klerwo], św. (ok. 1090—1153), cysters, założyciel Opactwa w Clairvaux, teoretyk zależności władzy świeckiej od kościoła, mistyk, inicjator drugiej wyprawy krzyżowej. BERNATOWICZ Feliks (1786—1836), powieściopisarz i dramaturg sentyment.; Pofata, córka Lizdejkl, Koczyk pomarańczowy. BERN BURG AN DER SAALE, m. przem. w NRD, nad dolną Saale (okręg Halle) ; 53 400 mieszk. (1956) ; zamek renesans.; kopâlnie soli potas.; fabr. sody; przemysł maszynowy. BERNHARDT [bernąuj Sarah (prawdziwe imię Rosina) (1846—1923), aktorka fr., tragiczka o świat, sławie: kreacje w dramatach V. Hugo i V. Sardou. BERNI Francesco (1497— 1535), renesansowy poeta wł.; stworzył rodzaj lit. nazwany od jego nazwiska „bemesco“; przedrzeźniając styl wzniosły pisał 0 rzeczach pospolitych, a nawet wulgarnych. BERNINA, grupa górska w Alpach Retyckicn na granicy Szwajcarii i Wioch; wys. 4052 m; skały krystaliczne, wielkie lodowce; przez przełęcz B. (2330 m) prowadzi droga jezdna 1 linia kolejowa. BERNINI Giovanni Lorenzo (1598—1680), wł. architekt, urbanista i rzeźbiarz okresu Baroku; plac ujęty portykami przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie, kościół S. Andrea al Quirinale, rzeźby: Apollo i Dafne, Ekstaza św. Teresy. Tabl. 23. BERNO (Bern): 1) stoi. Szwajcarii; 154 500 mieszk. (1954); katedra got., ratusz; uniwersytet, muzeum alpejskie; przemysł: elektrotechn., włókien., spoż.; fabr. maszyn druk. i do pisania; węzeł kolejowy; 2) -►Brno. BERNOULLI [bernujiJ: 1) Jacques (1654—1705), znakomity matematyk szwajc.; współtwórca rachunku prawdopodobieństwa i rachunku wariacyjnego; jeden z pierwszych stosował i rozwijał rachunek różniczkowy, próbował skonstruować rachunek całkowy, wprowadził termin całka; 2) Jean (1667—1748), brat Jacquesa, matematyk szwajc.; 1696 postawił zagadnienie -►brachistochrony, co dało asumpt do rozwoju rachunku wariacyjnego; zajmował się problemem linii geodezyjnych; napisał pierwszy podręcznik rachunku całkowego; 3) Daniel (1700—82), syn Jeana, wybitny matematyk szwajc.; rozwiązał zagadnienie struny drgającej; nazywany jest ojcem fizyki matematycznej. BERNOULLIEGO PRAWO, prawo wyrażone równaniem określającym związek między wzniesieniem cieczy (doskonałej) naa poziomem odniesienia, jej prędkością i ciśnieniem w niej panującym; według B. 	p. w miejscach, gdzie prędkość cieczy wzrasta, ciśnienie maleje. BERNSTEIN Eduard (1850—1932), przywódca skrajnie oportunist. skrzydła socjaldemokracji niem., gł. teoretyk -►rewizjonizmu; gł. praca: Zur Geschichte und Theorie des Sozialismus (Przyczynek do historii i teorii socjalizmu). BERRUGUETE Alonso (ok. 1490— I56i). rzeźbiarz - snycerz hiszp. okresu Renesansu; stalle w katedrze w Toledo, ołtarz z kościoła S. Benito w Valladolid. BERSALIERZY, lekka piechota_wł„ odpowiednik strzelców alpejskich, utworzona 1836; noszą charakterystyczne szerokie kapelusze z piórami. BERTHELOT [bertlo] Pierre Eugène Marcelin (1827—19Ö7), chemik fr. ; prowadził badania z zakresu syntezy chemii acetylenu, materiałów wybuchowych, tłuszczów; jeden z twórców nowoczesnej termochemii; historyk alchemii. Bersaliei organicznej. «• BERTHIER BERTHIER [bertję] Louis Alexandre (1753—1815), książę Wagram i Neuchâtel, marszałek Francji, mini* ster wojny, następnie szef sztabu Napoleona I. BERTHOLLET [bertolę] Claude Louis (1748—1822), chemik fr.; ustalił skład amoniaku, siarkowodoru i cyjanowodoru; odkrył własności bielące chloru i wybuchowe chloranu potasu; ogłosił teoretyczne prace dotyczące równowagi chemicznej. BERTHOLLETA SÓL -chlorany. BERTILLON [bertiją] Alphonse (1853—1914), fr. badacz —kryminalistyki. BERTRAM Adolf (1859—1945), duchowny niem., od 1919 kardynał, od 1929 arcybiskup wrocławski; wrogo ustosunkowany wobec Polaków. BERTRAND [bertr$] Marcel (1847—1907), geolog i tektonik fr.; położył podwaliny pod teorię płaszczowinowej budowy Alp. BERWIÑSKI Ryszard Wincenty (1819—79), poeta, badacz folkloru wielkopol., brał udział w przygotowaniu rewolucji 1845—46 w Poznańskiem; od 1854 oficer dragonów w Turcji; Poezyje, Powieści wielkopolskie, Studia o literaturze ludowej. BERYL: 1) chem. Be, béryllium, pierwiastek chem. 0 liczbie atom. 4; biały lekki metal; używany jako domieszka uszlachetniająca stopy miedzi stosowane m. in. w przemyśle elektrotechn. (brązy berylowe); 2) minerał, glinokrzemian berylu, ważny surowiec do otrzymywania pierwiastka b. i jego soli; przezroczyste odmiany używane jako kamienie szlachetne: zielony szmaragd, niebicskawozielona akwamaryna, różowy morganit. Tabl. VIII. BERYLOWCE —wapniowce. BERZELIUS [bersęljus] Jims Jacob (1779—1848), chemik i lekarz szwedz. ; ustalił ciężary atomowe licznych pierwiastków, odkrył pierwiastki selen i tor; stworzył symbolikę chem. dotychczas stosowaną; twórca „dualistycznej“ teorii budowy związków chemicznych. BERŻERA [fr.], szeroki, niski wyścielany fotel z pełnym oparciem i poręczami. BESANÇON [bëzâsg), m. we wsch. Francji (Franche-Comté); 73400 mieszk. (1954); ośrodek adm.; uniwersytet; produkcja zegarków, samochodów, taboru kol. Miejsce urodź. Wiktora Hugo. BESARABIA, wyżynna kraina (do 320 m) między Prutem, Dniestrem i wybrzeżem M. Czarnego; od 1940 należy do Mołdawskiej SRR. BESELER Hans (1850—1921), generał niem., 1915— 18 generał-gubernator okupowanej przez Niemców części Królestwa Polskiego, współtwórca —aktu 5 listopada. BESEMEROWANIE, w metalurgii proces otrzymywania gl. stali w specj. —konwertorach przez przedmuchiwanie ciekłej —surówki powietrzem lub parą wodną w celu utlenienia niepożądanych domieszek (węgiel, siarka, krzem i in.); nazwa od Bessemera. BESKID, szczyt w Tatrach Zach., między przełęczą Liliowem a Kasprową Czubą; wys. 2012 m. BESKIDY, pn. część Karpat od rz. Beczwy (CSR) na zach. po rz. Czeremosz i przełęcz Przysłop na wsch. (ZSRR); dzielą się na B. Wsch. (w obrębie Polski tylko Bieszczady) i B. Zach., gdzie wyróżniono: B. Maty, Niski, Sądecki, Śląski, Średni, Wysoki, Wyspowy, Żywiecki. Skały B. są silnie pofałdowane, przeważają piaskowce, zlepieńce, łupki ilaste 1 margle; w epoce lodowej małe lokalne lodowce na Babiej Górze, Pilsku i Baraniej Górze. Klimat z cechami kontynentalizmu rosnącymi ku wsch., znaczne opady, duże nasłonecznienie pd. stoków, silne wiatry, duża zmienność warunków pogodowych; gęsta sieć wodna, gwałtowne zmiany poziomu wód (powodzie); roślinność strefowa, do wys. ok. 900 m lasy miesz., do 1200 m świerk, z domieszką jodły i buka, powyżej wyłącznie świerk.; nad górną granicą lasów (ok. 1400 m) kosodrzewina; miejscami na grzbietach łąki górskie, w B. Zach. hale, w B. Wsch. — połoniny. Górna granica osadnictwa ok. 1000 m; ludność góralska; uprawa owsa, żyta, ziemniaków, hodowla owiec i bydła, częściowo rzemiosło; piękna sztuka ludowa; zabytkowe budownictwo drewn. Surowce miner.: ropa naftowa, gaz ziemny: źródła miner, są podstawa zdrojowisk; liczne letniska; duży ruch turystyczny; Beskid Mały, między dolinami rz. Białe» i Skawy; na pn. opada stromo ku Pogórzu Karpackiemu, na pd. ku Kotlinie Żywieckiej i dolinie rz. Łękawicy; Ir. wys. 400—500 m; najwyższy szczyt Madohora (934 m), w zach. części przełomowa dolina Soły, z zaporą wodną; u stóp m. : Bielsko-Biała, Kęty, Andrychów, Wadowice, Sucha; Beskid Niski, od Przełęczy Tylickiej po Przełęcz Łupkowską, śr. wys. poniżej 900 m; najwyższy szczyt Lackowa 84 (1001 m); źródła dopływów Wisły: Wisłoki i Wisłoku; nieliczne lasy; przeważają pola uprawne i pastwiska; kilka niskich przełęczy, najważniejsza Dukielska, niegdyś brama do Węgier; Beskid Sądecki, wsch. część Beskidu Wysokiego od Przełęczy Tylickiej ku zach. z pasmem Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej, rozdzielonych doliną Popradu; najwyższy szczyt Radziejowa (1265 m); Beskid Śląski, od doliny rz. Beczwy na pd.-zach. (CSR) po Kotlinę Żywiecką na pn.-wsch.; duże różnice wys.; strome, zalesione zbocza; najwyższy szczyt Skrzyczne (1250 m); opady największe w Beskidach; ważniejsze grupy górskie: Barania Góra, Skrzyczne, pasmo Czantorii ze Stożkiem, Klimczok, Szyndzielnia, Równica; teren turystycznie dobrze zainwestowany (schroniska, wyciągi krzesełkowe); liczne miejscowości klimat., ośrodki turystyki i narciarstwa: Wisła, Ustroń, Brenna, Szczyrk; Beskid Średni, między pasmem babiogórskim od pd. a B. Małym od pn.-zach.; składa się z trzech gł. grup: Pasma Pewelskiego i Solniska, G. 	Makowskich i G. Myślenickich; śr. wys. 600— 800 m; strome stoki, łagodne, płaskie wierzchołki; najwyższy szczyt Lubomir (912 m); Beskid Wysoki, od Zwardonia na zach. po Przełęcz Tylicką na wsch.; najwyższa grupa górska w B. Zach.; należą tu: B. Żywiecki. Gorce i B. Sądecki; najwyższy szczyt Babia Góra (1725 m); stoki silnie rozczłonkowane, przeważnie pokryte lasem, szczyty kopulaste; źródła Soły, Skawy, Raby, Dunajca i Popradu; długotrwała pokrywa śnieżna; naturalne piętra roślinne; Beskid Wyspowy, część B. Zach. w dorzeczu Raby i Dunajca, między B. Średnim a Pogórzem Karpackim; pojedyncze góry o stromych zalesionych stokach, płaskich równinach szczytowych; najwyższy szczyt Mogielnica (1171 m); Beskid Żywiecki, zach., wyższa część B. Wysokiego, od Zwardonia po Przełęcz Sieniawską nad Nowym Targiem; trzy duże grupy górskie: Wielkiej Raczy, Pilska i Babiej Góry. BESSA [fr. baisse], spadek cen towarów lub kursu papierów wartość, na giełdzie. BESSEL Friedrich Wilhelm (1784—1846), astronom i matematyk niem.; bada! kształt i rozmiary Ziemi, zestawił katalog położeń 3222 gwiazd; w matematyce usystematyzował tzw. funkcje Bessela. BESSEMER [bęsymo] Henry (1813—98) wynalazca ang.; 1855 i 1856 uzyskał w Anglii patenty na otrzymywanie stali przez przedmuchiwanie ciekłej surówki żelaznej powietrzem lub parą oraz na specjalny konwertor (tzw. gruszka) do tego celu; stąd proces metalurgiczny zw. bessemerowskim. (—besemerowanie). BESSENYE1 [bęszeńej] Gyórgy (1747—1811), pisarz węg., którego twórczość rozpoczęła okres Oświecenia w literaturze węg. (1772); powieść Podrói Tarimenesa, utwory dramat., wiersze filozoficzne. BESTSELLER [ang.], książka ciesząca się największym popytem bez względu na jej wartość literacką. BESTUŻEW: 1) Nikołaj A. (1791—1855), publicysta ros.; dekabrysta; skazany na katorgę za udział w powstaniu 1825; 2) Aleksandr A., pseud. Marliński (1797—1837), brat Nikołaja, powieściopisarz ros., poeta i krytyk liter.; dekabrysta; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu ros.; popularne w XIX w. powieści hist. A. A. Bestużew Ammałat-Bek, Mułla-Nur. BESTUŻEW-R1UMIN: 1) Aleksibj P. (1693—1766), polityk i dyplomata ros.; od 1744 kanclerz; do 1758 kierował polityką zagr.; odsunięty i zesłany za prowadzenie polityki antypruskiej; 2) Michaił P. (1806— 26), czołowy działacz Południowego Stowarzyszenia dekabrystów; nawiązał kontakt z patriotami poi.; stracony za udział w powstaniu pułku czernihowskiego. BETA O): 1) druga litera alfabetu gr., odpowiednik łac. (i poi.) b; 2) w astronomii oznaczenie drugiej co do jasności gwiazdy w danym gwiazdozbiorze, np. B Centauri — druga co do jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Centaura itp. BETA O) PROMIENIE, strumienie elektronów wyrzucanych z jąder pierwiastków promieniotwórczych i biegnących z wielką prędkością. BETATRON [gr.], -»akcelerator elektronów, w któ 85 BEZOKOLICZNIK rym się wykorzystuje powstawanie wirowego pola elektr. przy szybkiej zmianie pola magnet.; elektrony krążą w tym polu z szybko rosnącą energią po torach kołowych o stałym promieniu; po skierowaniu na tarczą wytwarzają bardzo przenikliwe promienie Roentgena. BETEL, preparat przyrządzony z liści pieprzu Piper betel, odrobiny wapna i plasterka owocu palmy Areca catechu; nałogowo żuty przez Malajczyków jako używka. BETELGEUSE [arab.], Betelgeza, cc Orionie — gwiazda pierwszej wielkości w gwiazdozbiorze Oriona. BETHLEN Gabor (1580—1629), książę siedmiogr. od 1613; uczestniczył w wojnie trzydziestoletniej walcząc przeciwko Habsburgom, 1620 obwołany przez stronnictwo narodowe królem węgierskim. BETHMANN-HOLLWEG Theobald von (1859— 1921), niem. polityk, reprezentant kół junkierskich, 1909—17 kanclerz Rzeszy i minister spraw zagr., jeden z inicjatorów -»aktu z 5 listopada 1916. BETHUNE [betün], m. w pn.-wsch. Francji (Flandria); 22 400 mieszk. (1954); kopalnie węgla; przemysł metalurg., spożywczy. BETLEEM [Beit-Lahem], m. w Jordanii (Judea), 8 km od Jerozolimy; ok. 10000 mieszk.; wg tradycji miejsce urodzenia Króla Dawida i Jezusa Chrystusa; kościół Narodzenia zbudowany na miejscu bazyliki z IV w. obsługiwany przez mnichów kat, prawosł. i orm.; cel pielgrzymek chrześcijan. BETON [lac.], kamień sztuczny, mieszanina cementu, kruszywa i wody, twardniejąca z upływem czasu; 1) b. konstrukcyjny, ciężar właśc. ok. 2200 kG/m3, z kruszywem kamiennym (piasek, żwir), o dużej wytrzymałości na ściskanie; używany do wyrobu elementów budowl. przenoszących duże obciążenia (fundamenty, belki stropowe, słupy, filary mostowe); b. 	zbrojony prętami stalowymi -»żelbet; gruzobeton, b. do którego zamiast żwiru wchodzi gruz ceglany; 2) b. lekkie o ciężarze właśc. mniejszym niż 1600 kG/m3, mają lepsze własności izolac.; rozróżniamy: b. z -»kruszywem lekkim i bez kruszywa (gazobetony, pianobetony); gazobetony otrzymuje się przez dodanie do zaprawy cement, składników powodujących pęcznienie mieszaniny betonowej; w Polsce produkowany jest na spoiwie cementowym oraz na spoiwie wapiennym; pianobetony, znane w Polsce pod nazwami: celolit, iporyt, betocel, otrzymuje się przez dodanie do miesz. betonowej substancji pianotwórczej, która pozostawia pęcherzyki po stwardnieniu betonu. Tabl. 21, 22. BETONIARKA, maszyna do wytwarzania masy betonowej przez mieszanie składników betonu. BETON SPRĘŻONY, beton ściągnięty (sprężony) za pomocą prętów stalowych w celu zwiększenia jego wytrzymałości na Betoniarka rozciąganie; w wyniku sprężania powstają w betonie wstępne naprężenia ściskające, które sumują się z naprężeniami rozciągającymi wywołanymi wskutek obciążenia betonu; z b. s. wykonuje się z zasady elementy zginane. BET-PAK-DAŁA (Głodowy Step), pustynna wyżyna w Kazachskiej SRR, na zachód od jez. Balchasz; ok. 80 000 km*; obecnie częściowo zagospodarowana; hodowla owiec karakułowych. BETTI Ugo (1892—1953), pisarz wł.; bogata twórczość dramatyczna zyskała mu rozgłos także poza granicami Włoch; ICorupcfa w Pałacu Sprawiedliwości; wydał też kilka zbiorów lirycznych, powieści i nowele. BETUWE, obszar w pn. Holandii położony między odnogami Renu, rz. Waal i Leek; pow. 207 km2; urodzajny, znany z uprawy owoców; niegdyś siedziba Batawów BETY OKIE GÓRY -Andaluzyjskie Góry BEUST Friedrich hr. (1809—86), austr. polityk; 1867—71 premier i kanclerz, przeprowadził przekształcenie monarchii habsburskiej w Austro-Węgry; przeciwnik Bismarcka. BE VAN [bęwan] Aneurin (ur. 1897), polityk ang.. czołowy działacz i przywódca lewego skrzydła Labour Party; działacz związków zaw.; 1945—51 minister zdrowia i pracy w rządzie Attlee. BEVERIDGE [bęworydż] William Henry (ur. 1879), ekonomista i polityk ang., liberał, organizator racjo- nowanego systemu zaopatrzenia w Anglii w czasie I i II wojny świat, 1944 autor planu udoskonalenia systemu ubezpieczeniowego w ramach ustroju kapitalistycznego (tzw. plan Beveridge’a). BEVIN Ernest (1881—1951), polityk ang., członek Labour Party; działacz związków zaw., 1940—45 minister pracy w rządzie Churchilla; 1945—51 minister spraw zagr. w rządzie Attlee. BEWATRON, kosmotron, synchrotron — najnowsze -»akceleratory, w których naładowane dodatnio -»cząstki elementarne uzyskują energię rzędu miliardów elektronowoltów (BeV). BEYZYM Jan (1850—1912), jezuita poi.; od 1892 na Madagaskarze wśród trędowatych; założyciel schroniska dla trędowatych w Ambakuwari; zmarł na trąd. BEZ, Sambucus, rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych; 20 gatunków, prawie na całej kuli ziemskiej, u nas pospolite 2 gatunki: b. czarny, b. 	lekarski (S. nigra) — krzew do 10 m wys.; kwiaty białe o przykrej woni, owoce czarne; b. koralowy (S. racemosa) — krzew o owocach koralowoczerwonych. Pierwszy — pospolity w lasach, często sadzony w parkach, drugi — spotykany w pd. części Polski (Karpaty); oba lecznicze. Zob. też lilak. BEZA (de Béze) Théodore (1519—1605), genewski reformator rei. ; następca i biograf Kalwina. BEZAN [hol.], tylny maszt i główny żagiel na tym maszcie na żaglowcach o trzech lub więcej masztach (z wyjątkiem fregaty), a także na dwumasztowcach o -»ożaglowaniu ga- Bezan: 1 — żagiel, 2 — flowym. Zob. też omasz- maszt towanie. BEZCZASZKOWCE, Acrania, podtyp typu strunowców; nieliczne, wyłącznie morskie gatunki; szkieletem jest głównie -»struna grzbietowa; układ nerwowy prymitywny, mózg nie wyodrębniony; należy tu -»lancetnik. BEZDANY, stacja kol. na pn.-wsch. od Wilna; znana z zamachu na ros. pociąg pocztowy wiozący pieniądze, dokonanego 1908 przez Organizację Bojową PPS z J. Piłsudskim na czele. BEZDŹWIĘCZNE SPÓŁGŁOSKI -»spółgłoski. BEZGŁOS —afonia. BEZGRZEBIENIOWCE, Ratitae, nadrząd ptaków; wyspecjalizowane do chodzenia i biegania, nie latat;ce (skrzydła uwstecznione) ; mostek mały, bez grzeienia; zamieszkują Afrykę, Arabię, Amerykę Pd. i N. Zelandię. Należą tu strusie i nieloty (-»kiwi). BÊZIERS [bezję], m. w pd. Francji (Langwedocja); 64 900 mieszk. (1954); produkcja i wywóz wina; port na Kanale Południowym. BEZ1K [fr.], gra w karty, pochodzi z prowincji Poitou; w grze biorą udział dwie osoby. BEZKRĘGOWCE, nazwa obejmująca wszystkie grupy zwierząt, z wyjątkiem podtypu kręgowców; należą tu grupy od pierwotniaków do niższych strunowców. BEZKRÓLEWIE [łac. interregnum], w monarchiach elekcyjnych okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy; wielkie b. w Niemczech, 1254—73, po śmierci Konrada IV i Wilhelma z Holandii zakończone wyborem Rudolfa Habsburga na króla; w Polsce, najdłuższe po śmierci Władysława Warneńczyka 1444—47 i po ucieczce Henryka Walezego 1574—76. Zob. też interrex. BEZLOTEK -»pingwiny. BEZMOCZ, anuria — zatrzymanie wydalania moczu wskutek upośledzenia czynności nerek. BEZODPŁYWOWE OBSZARY, przeważnie zamknięte kotliny, śródląd. depresje lub pustynie piaszcz., z których woda nie odpływa, lecz paruje; niekiedy wnika w szczeliny skał rozpuszczalnych lub silnie porowatych. BEZOGONOWE PŁAZY -»płazy. BEZOGONOWIEC, samolot lub szybowiec nie posiadający usterzenia poziomego. a czasem i piono- Bezogonowlec wego; jego krótki kadłub kończący się zaraz za płatem; równowagę i sterowość zapewnia odpowiedni kształt płata i jego ruchome 7 	BEZOKOLICZNIK -»czasownik.  BEZOUT BEZOUT [bózę] Etienne (1730—83), matematyk fr.; prace z algebry wyższej. BEZOWODNIOWCE, Anamnia, kręgowce niższe, PYJNY (BBWR), sanacyjna organizacja utworzona w okresie przedwyborczym 1928; skupiała zwolenników dyktatury J. Piłsudskiego, kola legionowe i ugrupowania polit. od konserwatystów do grup, które wystąpiły z TPS, NPR i stronnictw chłopskich; rozwiązana 1935. Na jego miejsce powołano 1937 Obóz Zjednoczenia Narodowego BEZPIECZEŃSTWA WSPÓŁCZYNNIK, liczba charakteryzująca stopień bezpieczeństwa konstrukcji pod obciążeniem; równa się stosunkowi obciążenia, które by spowodowało zniszczenie konstrukcji, do jej obciążenia rzeczywistego. BEZPIECZNIK: 1) przyrząd chroniący przewody i urządzenia elektr. przed przepływem nadmiernych i>rądów w przypadku przeciążenia lub zwarcia; dziaanie b. polega na przerwaniu dopływu prądu przez urządzenie ełektromagnet. lub na skutek stopienia się włączonego w obwód drucika (paska) metalowego (b. topikowy, „korek”); 2) urządzenie w broni palnej zabezpieczające przed mimowolnym oddaniem strzału. BEZPOSTACIOWE CIAŁA, ciała pozbawione budowy krystalicznej, wykazujące całkowitą —izotropię wszystkich swych własności (np. bursztyn, smoła, szkło); ich własności tłumaczy się chaotycznym układem atomów i drobin; nie mają określonej temperatury topnienia. BEZROBOCIE, zjawisko społeczne oznaczające stan, w którym zdolny do pracy robotnik lub pracownik umysł, nie może znaleźć pracy zarobkowej; w ustroju (capitalist. rozmiary b. zależą od cyklicznych wahań koniunkturalnych; w warunkach budownictwa socjalizmu b. może występować na skutek słabego rozwoju sił wytwórczych oraz błędów w planowaniu, nie jest jednak zjawiskiem koniecznym i typowym; b. płynne, czasowa uhrata pracy; b. chroniczne, długotrwała niemożność znalezienia pracy; b. utajone, nadmierna w stosunku do potrzeb produkcji liczba zatrudnionych. BEZRUĆ [bezrucz] Petr, właśc. Vladimir Vaśek (1867—1958), poeta czes.; w utworach swych, których tematyką jest narodowowyzwoleńcza walka ludu czes. w regionie śląskim, łączy realistyczne spojrzenie z cechami sztuki modernistycznej; Slezske pisni (Śląskie pieśni). BEZSOCZNOŚĆ, achylia gasłrica, chorobliwy brak soku żołądkowego. BEZTLENOWCE -an ser oby. BEZWŁADNOŚĆ, własność wszystkich ciał swobodnych (tj. nie poddanych działaniu żadnych sił) zachowywania niezmiennej prędkości; opór bezwładności — siła pozorna, z jaką ciało przeciwstawia się każdej zmianie prędkości swego ruchu; o. b. zależy od masy ciała oraz szybkości zmiany jego prędkości; zasada bezwładności —Newtona zasady dynamiki. BEZWODNIKI (kwasowe), tlenki niemetali, z wodą dające kwasy, np. dwutlenek węgla CO2 (bezwodnik kwasu węglowego), trójtlenek siarki SO3 (bezwodnik Icwacii Qi!)rlfó\.vp(Yó\ BEZWZGLĘDNA WARTOŚĆ LICZBY, moduł liczby — mat. wartość liczby bez względu na stojący przed nią znak (oznacza się | |), np. | +3| =■ 3, I—2| == 2. BEZWZGLĘDNA WYSOKOŚĆ -absolutna wysokość. BEZYMIENSKI Aleksandr I. (ur. 1898), poeta ros., 1920—30 jeden z przedstawicieli tzw. poezji komsomolskiej; wiersze nacechowane patosem rewol. romantyki, o patetycznej symbolice i formie zbliżonej do wybuchowego wiersza Majakowskiego; poematy Komsomolia, Tragedii naj a nocz, sztuka Wystrieł. BĘBEN: 1) jeden z najstarszych instrumentów perkusyjnych; b. w i e 1k i, tołumbas — uderzany pałką, o brzmieniu niskim, głuchym; b. mały, werbel — ze strunami lub sprężynkami nad dolną błoną, powodującymi szeleszczące Bęben wielki i mały brzmienie przy uderzaniu pałeczkami;bębenek baskijski, tamburyn — błona napięta na jednej stronie malej obręczy, w której umieszczone są blaszki brzęczące przy uderzaniu w błonę lub potrząsaniu; Bębenek baskijski 2) arcli. tambur — pas mu- ' J ru zwykle z oknami, na którym wspiera się kopula; także pojedynczy blok kamienny, część składowa trzonu kolumny. BĘBNIĆA, meteoryzm — med. wzdęcie brzucha wskutek nadmiernego wypełnienia jelit gazami. BĘDKOWICE, w., pow. olkuski, woj. krak., na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej; 630 micszk. (1956), nad piękną skalistą doliną Będkówki; teren ćwiczeń taternickich. BĘDZIN, m. pow. i pcw. miejski, woj. kat., nad Czarną Przemszą; 38 900 mieszk. (1956); ośrodek przem.-góm., kopalnie węgla (1785), huty, fabr. rowerów; zamek z XIII w. rozbudowany za Kazimierza Wielkiego. BGK —Bank Gospodarstwa Krajowego. BHAGAWADGITA (sanskr. „Pieśń błogosławionego”), część -+Mahabharaty (ks. VI), poemat oparty na systemach filoz. —Sankhja i —Joga; jest w nim mowa o potrzebie zjednoczenia się z bóstwem przez kontemplację. BHASKARA (1114—85), matematyk hind.; autor popularnego zbioru zadań Lilacati (hind. czarująca). BHE, Bund der Heimatvertriebenen und Entrechteten (Związek Wysiedlonych i Pozbawionych Praw) — zachodnioniem. rewizjonistyczna i szowinistyczna organizacja przesiedleńców utworzona 1949; w poszczególnych prowincjach występuje jako partia polityczna, mająca przedstawicieli w prowincjonalnych parlamentach; po porażce w wyborach do Bundestagu 1957 powoduje połączenie pozostającego pod jej wpływem Związku Wysiedlonych Niemców (BdV) ze Związkiem Ziomkostw (VdL) (będącym pod wpływem CDU) w jeden Związek Przesiedleńców (GdV). BHUTAN, księstwo w Azji, we wsch. Himalajach, zależne w polityce zagrań, od Indii; 46 000 km*, 370 000 mieszk. (1950), ludność tybetańska, buddyjska; stoi. Punakha; obszar •wysokogórski (2000 do 7500 m), najważniejsze szczyty: Kulha Gangri — 7554 m, Chomolhari 7314 m; gł. pasterstwo górskie (owce); uprawa kukurydzy, ryżu, prosa. Bi, symbol pierwiastka chem. bizmutu. BIADULA Zmitrok, właśc. Plaunik Samuel (1888— 1941), pisarz białoruski; powieści i opowiadania z życia wsi, autobiografia W driemuczich lesach (W milczących lasach), powieść bist. Sołowiej (Słowik). BIALI, stronnictwo ziemiańsko-burżuazyjne w okresie powstania styczniowego, kierowane przez kilkunastoosobowy zespół; w powstaniu rywalizowali z —czerwonymi, liczyli na interwencję Zachodu; główni przywódcy: L. Kronenberg, A. Zamoyski, K. 	Majewski. E. Jurgens. BIALI HUNOWIE, Heftalici — plemiona koczownicze w Azji Sr.; od IV w. najeżdżali Persję i państwo Kuszanów w pn. Indiach; w VI w. pokonani przez Turków. BIALIK Chaira-Nachman (1873—1934), największy współczesny poeta hebr., liryk, działający w Rosji, następnie w Izraelu; poematy o tematyce nar., społ. i lud.; W mieście zbrodni, Pilny jeszybotnik. Opracował literacko mity i podania ludowe z — Agady. BIALSKIE GÓRY, niewielkie pasmo w Sudetach Wsch., między doliną Białej Lądeckiej i jej 1. dopływem Morawką; dł. 12 km, szer. 8 km; gł. szczyt Postawna (1125 m). BIAŁA: 1) m., pow. prudnicki, woj. opol., nad Białą; 2800 mieszk. (1956); szczątki średniow. obwarowań, póżnogot. kościół, zamek z krużgankiem na wzór wawelskiego, ratusz z XVIII w.; 2) pr. dopływ Dunajca, dł. 115 km; dorzecze 988 km2; źródła kolo Grybowa, ujście w pobliżu Tarnowa. BIAŁA ARMIA, nazwa nadawana kontrrewolucyjnym oddziałom wojskowym w czasie wojny domowej w Rosji 1918—21, tworzonym 2 pomocą obcych interwentów w celu obalenia władzy radzieckiej.' BIAŁA CERKIEW, m. w Ukraińskiej SRR; 1651 ugoda narzucona Kozakom przez Rzplitą po bitwie pod Beresteczkiem, ograniczająca liczbę Kozaków rejestrowych do 20 000, stanowiła chwilowe zawieszenie broni. BIAŁACZKA, leukemia — choroba polegająca na nadmiernym wytwarzaniu I nieprawidłowym dojrzewaniu krwinek białych; doprowadza do wyczerpania układu krwiotwórczego.  87 BIAŁA GORĄCZKA -«-delirium tremens. BIAŁA GÓRA, miejscowość na lewym brzegu Wełtawy pod Pragą (Czechosłowacja); 1620 wojska cesarza Ferdynanda II zadały Czechom dotkliwą klęskę, która zaważyła na dalszych losach Czech. BIAŁA ODMIANA CZŁOWIEKA, europidzi — cechy charakterystyczne: skóra jasna o różnych odcieniach, owłosienie ciała obfite, włosy na głowie lekko falisto lub prawie proste, barwa włosów i oczu często jasna, linia szpary ocznej prawie pozioma, nos wystający. BIAŁA PISKA, m., pow. piski, woj. olszt.; 2160 mieszk. (1956); osiedle założone przez kolonistów mazurskich; drobny przemysł drzewny, park leśny. BIAŁA PODLASKA, m. pow., woj. lub., w zabagnionej dolinie Krzny; 15700 mieszk. (1956); zabytkowe kościoły, szczątki zamku z XVII w. W XVII w. filia Akad. Krak.; w XVIII w. produkcja fajansów, kobierców i sukna. BIAŁA RAWSKA, m., pow. rawski, woj. łódź., na Wysoczyinie Rawskiej, nad Białką; 1900 mieszk. (1956); krochmalnia, stawy rybne. BIAŁEGO DOLINA, niewielka dolina w Tatrach Zach. między Krokwią a Sarnią Skałą, najbliżej Zakopanego; charakterystyczne formy wietrzenia skałek wapiennych; las bukowo-jodlowy. BIAŁE JEZIORO: 1) jez. na wsch. od Augustowa, na trasie Kanału August.; 485 ha; glęb. 30 m, dl. 6.2 km, 123 m n. p. m.; brzegi lesiste; 2) jez. w eur. części ZSRR, ok. 100 km na pd. od jez. Onega, z którym łączy je kanał; 1125 km*; bogactwo ryb. BIAŁE KARŁY, małe gwiazdy, mniej więcej o rozmiarach Ziemi i temperaturach powierzchniowych rzędu kilkudziesięciu stopni; ich wnętrze składa się z materii, której gęstość sięga setek lub tysięcy kg/cm*. Wg niektórych hipotez b. k. są gwiazdami starymi w ostatnim znanym stadium ewolucji. BIAŁE MORZE, zat. M. Barentsa, między płw. Kola a wybrzeżem pn. Europy; 9500 km*, głęb. do 340 m; zasolenie niewielkie; duże znaczenie komunik, w związku z Kanałem Bałtycko-Białomorskim. BIAŁKA, zasadnicze składniki wszystkich żywych organizmów, zbudowane z -»-peptydów; różne rodzaje b. różnią się od siebie przestrzenną budową łańcuchów peptydowych, kolejnością i rodzajem występujących w nich aminokwasów; b. dzielimy na: b.proste (proteiny) zbudowane tylko z aminokwasów i b. złożone (proteidy, np. metaloproteidy, hemoproteidy), zawierające również składniki nieaminokwasowe; b. stanowią jeden z podstawowych składników ciała człowieka i zwierząt; aenaturacja b., zmiana białka pod wpływem różnych czynników (ciepła, promieni ultrafioletowych, niektórych związków chem. itd.); prowadzi do utraty biologicznych własności białek i do zmian fizycznych i chemicznych. BIAŁKA, pr. dopływ Dunajca, dl. 40 km, dorzecze 235 km*; powstaje z połączenia Białej Wody i Rybiego Potoku, uchodzi w okolicy Dębna; odwadnia największe jez. tatrzańskie. BIAŁKOMOCZ, albuminuria — med. chorobliwa obecność białka w moczu. B1AŁKÓWKA, mocna biaława błona stanowiąca zewnętrzną powłokę gałki ocznej; -«-oko. BIAŁOBRZEGI, m. do 1868, woj. kieł., nad pr. brzegiem Pilicy; 2700 mieszk. (1956); odbudowany most nad Pilicą; siedziba PRN. BIAŁOBRZESKI Czesław (1878—1953), fizyk, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; prace nad rolą promieniowania w równowadze wewnętrznej gwiaza. BIAŁODRZEW —topola. BIAŁOGARD, m. pow., woj. kosz., nad Parsętą uchodzącą do Bałtyku; 16 000 mieszk. (1956); przemysł skórz., drzewny, spoż.; węzeł kol.; zabytkowe kościoły, ratusz, średniow. spichrze, mury obronne. W XII w. jeden z wielkich grodów pomorskich. BIAŁOGÓN, osiedle, pow. i woj. kieł., nad Bobrzą; 2000 mieszk. (1956); kamieniołomy wapienne i złoża żel.; od XVII w. przemysł metal, (huta miedzi. odlewnia żelaza). BIAŁOGRZBIETY -nadwiślańskie bydło. BIAŁOMORSKO-BAŁTYCKI KANAŁ, łączy M. Białe z jez. Onega; dł. 227 km. głęb. 4,5 m; wybudowany 1932—3; ważna droga wodna łącząca Leningrad i porty M. Bałtyckiego z Archangielskiem i Murmańskiem. BIAŁORUSINI, naród wsch.-słów., ok. 8.3 min (1939); nazwa B. stosowana od XIII w., ukształtowanie się narodowości w XIV—XVI w. BIAŁORUSKA LITERATURA. Zaczątek b. L stanowi piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (IX—XII w.), wspólne dla wszystkich trzech narodów wsch.-słow. BIAŁOSTOCKIE WOJEWÓDZTWO (rosyjskiego, ukraińskiego i białoruskiego). W XV— XVI w., w miarę powolnego wyodrębniania się narodowości. kształtuje się białoruska kultura piśmiennicza (F. Skoryna, przekład Biblii na język białoruski, pocz. XVI w.). Z XVI w. pochodzi też anonimowy pamflet polit. Słowo Mieleszkl i wiersze Andrzeja Rymszy. Nowoczesna literatura pojawia się na Białorusi w latach 1830—40 (anonimowy poemat żartobliwy Taras na Parnasie). Pierwszymi pisarzami narodowymi są W. Dunin-Marcinkiewicz, F. Bahuszewicz i J. Łuczyna; torują oni drogę twórczości J. Kupały i J. Kolasa, którzy założyli podwaliny pod radź. literaturę biaiorus. Reprezentują ją: poeta i prozaik Z. Biadula. powieściopisarz M. Łyńkou, satyryk i dramaturg K. 	Krapiwa, nowelista K. Czomyj, poeci P. Truś, P. Brouka, P. Hlebka, M. Tank, A. Kulaszou i in. BIAŁORUSKA SZTUKA. Od w. X do XIII b. szt stanowi część składową sztuki dawnej Rusi; murowane cerkwie z tego czasu zachowały się w Połocku, Witebsku, Grodnie. W okresie związków polit. i kult z Litwą i Polską, od XIV do XVIII w., w budownictwie monument, występują silne powiązania ze sztuką Polski i rejonów sąsiednich (średniowieczny zamek w Mirze, barok, budowle Polocka). Od końca XVIII w. widoczny jest coraz silniejszy wpływ sztuki ros. Najbardziej oryginalna jest sztuka lud. o dawnych tradycjach: budownictwo drewn. kultowe i świeckie, rzeźba w drzewie, ceramika, tkactwo, ornamentyka. Sztukę Białorusi radź. reprezentują przedstawiciele realizmu socjalist. (rzeźbiarze Z. Azgur i A. Bembel, malarze I. Achremczyk i W. Wolkow). BIAŁORUSKI JĘZYK, należy do grupy języków wsch.słowiańskich; nowoczesny literacki b. j. ukształtował się z pocz. XIX w. BIAŁORUŚ, Białoruska SRR, rep. związk. ZSRR w eur. części zach.; 207 600 km*. 8 000 000 mieszk. (1956); składa się z 7 obwodów; stoi. Mińsk; leży na Niz. ®Wschodnio-Europ., przeciętej Wyż. Białoruską (Majak 356 m); gleby bielicowe, krajobraz polodowcowy z licznymi jez. i bagnami (Polesie); rzeki: Dniepr, Prypeć, Dżwina; klimat umiark.-kontynent.; lasy 30*/» og. pow. Ludność: Białorusini (80*/*), Rosjanie, Ukraińcy, Polacy, Litwini; ludność miejska ok. 25*/«; gł. m. Witebsk, Homel, Mohylew, Bobrujsk, Grodno. Gospodarka. W okresie władzy radź. B. z zacofanego kraju roln. stała się krajem przem.-roln. Produkcja przem. w porównaniu z 1913 wzrosła 22-krotnie, w tym przemysłu wielkiego S8-krotnie; stworzono bazę energetyczną; wydobycie torfu wzrosło do 6 min ton rocznie (13Vł wydobycia ZSRR); powstał przem. maszynowy (obrabiarki, maszyny roln., traktory, samochody ciężkie, motocykle, rowery) i chem.; rozwinął się przem. włókienniczy (zwł. lniany), drzewny, papierniczy, lekki i spożywczy, materiałów budowlanych. W rolnictwie przy pełnej kolektywizacji i mecnanizacii (1956 — przeszło 40 tys. traktorów o mocy 15 KM), pow. zasiewów zwiększyła się o 1 min ha; w produkcji włókna lnianego zajmuje B. drugie miejsce w ZSRR, w prod. ziemniaków — trzecie miejsce; przez osuszanie Polesia poszerza się obszar łąk; prod. mięsa i mleka wzrosła w por. z 1913 — 1,6 razy; rozbudowano sieć dróg żel. i bitych (autostrada Mińsk—Moskwa), reguluje się rzeki (8 tys. km rzek spławnvch) oraz kanały, Dniepr—Bug (Królewski) i Dniepr—Niemen (Ogińskiego). Kultura. Przed Rewolucją Październikową wśróid ludności B. było 82V» analfabetów, dziś kraj jest pokryty gęstą siecią szkół wszelkich typów oraz bibliotek; 1921 powstał w Mińsku uniwersytet, a obecnie B. ma 24 szkoły wyższe; 1928 utworzona została Akad. Nauk ZSRR; roczne nakłady książek wzrosły w porównaniu z 1913 — 54 razy. Zob. też ZSRR. Historia. Terytorium B. zamieszkane przez plemiona wsch.slowiańsakie (Dregowiczów, Krywiczów i Radymiczan) w X—XI w. wchodziło w skład Rusi Kijowskiej; w XII w. powstały samodzielne księstwa, m. in. Połockie i Witebskie; od XIII w. stosowana nazwa terytorialna B., w XIV—XVI w. uformowała się narodowość białoruska. W XIV w. B. została podbita przez Litwę i po zawarciu unii poi.-lit. weszła w skład Rzplitej; po rozbiorach Polski włączona do Rosji. Proklamowana 1919 we wsch. B. republika rad weszła 1922 w skład ZSRR; B. zachodnia, w traktacie ryskim 1921 włączona do Polski, została przyłączona do BSRR we wrześniu 1939. BSRR jest członkiem ONZ. BIAŁOSKÓRNICTWO, rzemiosło, wyrób rękawiczek skórzanych. BIAŁOSTOCKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje wsch. część Pojez. Mazurskiego (Suwalskie) i pn.-wsch.  BIAŁOWIESKA PUSZCZA 88 część Niziny Podlaskiej po Bug na pd.; 23 167 km*, tor jego prac; dekoracje w teatrach włoskich, austriac1 040 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. 45 osób na kich, niemieckich; seria rytowanych projektów Archi1 km*; wśród ludności mniejszości narodowe: Litwini tetture e prospettioe (Architektury i perspektywy); i Białorusini; najzimniejszy obszar w Polsce, najkrót- 3) Antonio (1700—74), architekt i dekorator teatr., szy okres wegetacyjny; gleby mało urodzajne — bie- budowniczy wielu teatrów włoskich, lice i piaski; obszar rolniczo-hodowlany, zajmuje BIBLIA [gr. książki], Pismo Święte, zbiór ksiąg w hodowli owiec drugie miejsce po woj. pozn. świętych u żydów i u chrześcijan; u żydów obejmuje (426 000 sztuk — 1955); przemysł włókien, skoncentro- tylko St. Testament (hebr.), u chrześcijan i N. Testowany w Białymstoku, gospodarka leśna na potrzeby men* (gr.); przekład' łaciński z IV w. używany w kośprzemysłu drzewnego (Hajnówka), duże kontrasty w za- ciele kat zwany Wulgatą. Pierwszy polski przekład gospodarowaniu części pn. i pd., niski stopień urba- całej B. J. Wujka 1599. nizacji, duże zacofanie techniczne rolnictwa, drogi BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII. poi. przekład St. i N. słabo zainwestowane; największe miasta: Białystok, Testamentu dokonany ok. 1455 dla królowej Zofii, Ełk, Suwałki, Łomża, Augustów, Bielsk Podlaski, Gra- wdowy po Jagielle: St. Testament tego przekładu jewo, Zambrów, Łapy, Sokółka. Olecko, Gołdap, Sie- zachowa! się na Węgrzech pod nazwą „biblii szaromiatycze; rz. Narew spławna, w pn.-wsch. części woj. szpatackiej“ (od m. Sarosz-Patak, gdzie go przechoKanał Augustowski łączący systemy Wisły i Niemna; wano); z N. Testamentu pozostało tylko kilka kartek, podmokłe obszary nad Biebrzą meliorowane, eksploa- BIBLIA PAUPERUM [łac.], biblia ubogich, dzieło tac,a torfów w rejonie W.zny nad Biebrzą nad górną rozpowszechnione w średniowieczu, przeznaczone dla Narwią i Narewką; poza B.alymstokiem zakłady prze- iudzi niewykształconych, * zawierające ilustracje najmysłowe w Zambrowie Ełku, Grajewie; Puszcza Bia- ważniejszych scen z N. i St. Testamentu. iowieska (Białowieski Park Narodowy): surowce: rudy DTDt TAtl?AD7Vc'r«;a * darniowe, torfy, ily. żwiry, piaski. „ «BLIJNE TOWARZYSTWA, stowarzyszenia proRiAinwurciTA Diic7r7A . . , . . test. mające na celu jak najszersze rozpowszechnienie , ® „7^ ™SZCZA. największy zwarty ob- mblii d£gą praekładów na wszystkie języki świata; 12W &”aPr «HPy* f *■’ "i w°J.-1b*ła,0*t-|; pierwsze powstały 1780 w Niemczech i w Anglii, 1816 J2? k2Sl drzewostany iglaste gł. £ Ameryce; 1946 ponad 20 narodowych b. t połąw rezerw^fnrh- *..hrv iJSL*’ mie®z Kł5 /ł> czylo się w międzynar. towarzystwo pod nazwą Zjed^kf b^’ ‘w SS W °ubrębJe Pi15202^ tar- noczone Towarzystwo Biblijne z siedzibami w Londytaki, terpentyniamie. zakłady suchej destylacji drew- ni_ 4 na; gł. m. Białowieża i Hajnówka. Część puszczy Hlm inRłIo r„_ , u, j . wydzielono jako Białowieski Park Naród. Tabl 57. BIBLIOBUS [gr -łac.], samochód specjalnej konBIAŁOWIESK1 PARK NARODOWY, część Puszczy s£ukc>i d° obslu8,wama terenu PIzez blbhoteki ru' Białowieskiej; 5029 ha; 1921 wydzielony jako rezerwat C ,nrn r , , . . . . , , . ścisły, 1947 jako Park Narodowy; jeden z nielicznych BIBLIOFIL [gr przyjaciel ksiąg], znawca i zb.eparków w Europie, który zachował naturalne warunki racz k*1« cennych ze względu na treść lub sposób pierwotnej puszczy: dzikie ostępy, bagna i moczary, ^daiJl.a1 (.format’ cJrVk. lustracje, oprawa itp.); b iuroczyska; rezerwaty: żubrów, łosi, tarpanów. bliofilstwo, miłośmctwo ksia.g. BIAŁOWIEŻA, w., pow. hajnowski, woj. bialost., BIBLIOGRAFIA Igr.]: 1) spis dzieł opisanych wg nad rz. Naiewką, w Puszczy Białowieskiej; 3400 mieszk. P«yi<i‘ej metody; 2) nauka zajmująca się badaniem (1956); przemysł drzewny; ośrodek naukowy Instytutu * opisywaniem książek z uwzględnieniem ich wartości Badawczego Leśnictwa; park, muzeum przyrodnicze. oraz cfch wspólnych całemu wydaniu; 3) metodyka BIAŁOZORY KON, koń (często biały) o „rybich" sporządzania spisów bibliograf.; 4) załączony do dzieoczach; tęczówka pozbawiona pigmentu ma barwę la wykaz źródeł, także dział w czasopiśmie poświęopalizującą, lekko różową z powodu przeświecających conY nowościom wydawniczym. — B. ogólna obejnaczyó krwionośnych muje całokształt piśmiennictwa; b. specjalna ograB1AŁOZÓR, Hierofalco, ptak z rzędu drapież- n^za się do poszczególnych dziedzin, zagadnień osób nych; zamieszkuje pn. wybrzeża Eurazji i Ameryki; b; bieżąca rejestruje produkcję wyd. ukazudf. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 125 cm; bardzo zuch- ]<*c* wspólcz'. £ «“““nychi odcinkach czasu wały, napada nawet większe od siebie kręgowce; ce- tyg., mieś.), b. retrospektywna zestawia niony w sokolnictwie. wyd. opublikowane w określonym zamkniętym okrenv11v nnM r\x;u*. tt i j ioaa j sie; b. narodowa obejmuje całośc produkcji wyd. . ,BJ.A*-Yt rP°.M iWh«« Ho“*el* »*» urzędowa da^ narodu {paóstwa stinowiąc równocześnie b. W Waszyngtonie. ogólną. Polska szczyci się epokowym dziełem K. EsBIAŁY DUNAJEC: 1) w. i letnisko, pow. nowo- treichera Bibliografia polska, Kraków 1872, kontynuotarski, woj. krak., na Podhalu, nad Białym Dunajcem; wanyra przez jego syna, a wykańczanym przez wnu3600^ mieszk. (1956); fabr. papieru; miejsce pobytu ka. Dzieło to rejestruje w 4 częściach (40 tomach) Lenina w 1914; 2) jeden z dwóch źródłowych stru- dzieła napisane w jęz. poi. bądź przez osoby narodomieni Dunajca; powstaje w Poroninie z połączenia wości poi., bądź opublikowane na terytorium Polski, Zakopianki i Porońca, z Czarnym Dunajcem łączy bądź wreszcie jej dotyczące, wydane poza jej granisię w Nowym Targu i tworzy właściwy Dunajec. cami. Obejmuje okres 1455—19Ó0. Obecnie prowadzi BIAŁY KRUK, przedmiot rzadki, osobliwy; w szcze- się prace: 1) nad reedycją XIX w. wraz z uzupelniególności b. rzadko spotykany egzemplarz wydawnic- niami pod kierunkiem K. Estreichera, wnuka. 2) nad twa. Zob. też cimelia, unikat. b. retrospektywną XX w. — w Instytucie BibliograBIAŁY METAL -►łożyskowy stop. ficznym Biblioteki Narodowej _w Warszawie. Polska BIAŁYSTOK, Supraśli; 97 200 Akad. Med.; kościółek z 1581 z ele- bliografia Bibliografii i Nauki o Książce“ (1947mentami rom., muzeum region. — Do Do najważniejszych polskich b. specjalnych należą: XVIII w. wieś; od 1661 posiadłość Ste- Korbut G. Literatura polska od początków do wowy fana Czarnieckiego, potem Branickich; hoiatowef. Wyd. 2. T. 1-4. Warszawa 1929-31; Insty1749 B. zyskał prawo miejskie; rozwi- tut Badań Literackich opracowuje obecnie nowe wynęly się tu manufaktury sukna i dy- danie uzupełnione i zaktualizowane; ukazał się tom wanów; budowle Branickich nadały poświęcony epoce Odrodzenia. Finkel L. Bibliografia miastu charakter rezydencji magnackiej historii polskiej. Cz. 1—3. Dodatek, zesz. I. Lwów („Wersal podlaski“). 1824 pierwsza fa- 1891—1914; przedruk fotooffset. T. 1—S. W-wa 1955. bryka sukna, w II jjołowie XIX w. BIBLIOLOGIA [gr.], nauka o książce. Zob. też wielki ośrodek przemysłu włókienniczego. W czasie księgoznawstwo. wojny poi.-radź. w sierpniu 1920 siedziba Tymczaso- BIBLIOMANIA [gr.], namiętność do gromadzenia wego Komitetu Rewolucyjnego z J. Marchlewskim książek. na czele. Tabl. 57. BIBLIOTEKA [gr.]: 1) księgozbiór; 2) instytucja B1ANCHI [biąnki] Michele (1883—1930), polityk o zadaniach nauk. lub oświat, powołana do gromawł„ pierwszy sekretarz gen. partii faszyst., jeden dzenia i opracowywania księgozbioru w celu udostępz przywódców marszu na Rzym 1922. nienia go czytelnikom; rozróżniamy b. ogólne (uniBIARRITZ, m. w pd. Francji, nad Atlantykiem, wersalne) i specjalne, naukowe i oświatowe, fachowe, 22 900 mieszk. (1954); wykwintne kąpielisko, plaża. szkolne. Historia. Jedną z najstarszych była B. BIBIENA, wlaśc. Galii da Bibiena, wł. rodzina Assurbanipala (VII w. p. n. e.) w Niniwie (obecnie artystów: 1) Fekdinando (1657—1743), architekt; teatr Irak); zawierała ok. 10 000 skatalogowanych dzieł i dodworski w Mantui, liczne projekty dekoracji teatr, kumentów w postaci glinianych tabliczek pokrytych i okoliczn. dzieło Varchitettura civile... (Architektura pismem klinowym. Najsławniejszymi b. starożytności świecka); 2) Giuseppe (1696—1756), syn F., kontynua- były: B. Aleksandryjska i b. w Pergamon (II w. p. n. e.);  89 Pierwszą b. publiczną założył w Rzymie C. Asinius ollio (I w. p. n. e.). B. średniowieczne powstawały przy kościołach (Gniezno XI w.), klasztorach, zwłaszcza benedyktynów (Monte Cassino VI w., Łysa Góra XI w.), przy uniwersytetach (Paryż 1257, Kraków XIV w.). W czasach Odrodzenia liczne b. prywatne gromadzą zabytki literatury klasycznej; powstają b. nadworne i magnackie (B. Ludwika XII stanowiąca zaczątek b. narodowej 1500, B. Zygmunta Augusta, B. 	Medyceuszów we Florencji 1433), b. miejskie (Poznań 1535, Gdańsk 1596) oraz b. prywatne bogatych mieszczan (zbiory burmistrza H. Strobanda zachowane w Książnicy Miejskiej w Toruniu). W XVII w. mnożą się b. publiczne w Anglii, Francji, Niemczech i Włoszech, noszące często nazwy od nazwisk swych założycieli (oksfordzka Bodleiana 1603 od Bodleya, paryska Mazarina 1643). W epoce Oświecenia rozwijają się b. panujących (zbiory Stanisława Augusta) i magnatów (Czartoryskich w Puławach); osobne miejsce zajmuje wcześniejsza B. Załuskich; rośnie liczba b. uniwersyteckich i publicznych. Pierwszą b. naukową publiczną nowocześnie zorganizowaną jest b. uniwersytecka w Cottingen 1735. W Rosji powstają b. publiczne popierane przez Piotra I. W Anglii organizuje się b. narodowa (British Muzeum) 1753. Rewolucja francuska powoduje upaństwowienie b. królewskiej (nadając jej nazwę Bibliothèque Nationale) 1792, b. kościelnych, klasztornych i prywatnych. W Polsce Komisja Edukacji Narodowej przeprowadza reorganizację b., udostępnia większe ogółowi. W XIX i na początku XX w. powstają b. narodowe (w Polsce dopiero 1928), zjawiają się pierwsze b. powszechne (w Anglii 1850) i b. specjalne, powstaje szkolnictwo bibliotekarskie. W Polsce powstaje B. Publiczna (potem nazwana uniwersytecką) w Warszawie 1817 oraz b. fundacyjne: Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, Dzialyńskich w Kórniku, Raczyńskich w Poznaniu, wkrótce -*-B. Publiczna 1907 w Warszawie, B. Polska w Paryżu 1838, Muzeum i Biblioteka w Raperswilu (Szwajcaria) 1870. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zniszczenia wielu b. Podjęto prace nad restytucją księgozbiorów. Szereg państw uchwala ustawy biblioteczne o realizacji sieci b. powszechnych (Czechosłowacja 1919, ZSRR 1920, Polska dopiero 1946). W II wojnie świat. b. poniosły olbrzymie straty (Polska 66*/« zbiorów). Coraz szybszy rozwój nauki prowadzi do wysunięcia na pierwszy plan działalności b. służby informacyjno-bibliograficznej (-«-bibliografia) oraz dokumentacyjnej (-«dokumentacja). BIBLIOTEKA ALEKSANDRYJSKA (III w. p. n. e. — III w. n. e.), największa i najsławniejsza biblioteka w starożytności, pełniła rolę akademii nauk i uczelni; zal. przez Ptolemeusza II, zgromadziła niemal cale piśmiennictwo gr. — 700 000 zwojów; zniszczona przez pożary. BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA w Krakowie, jedna z najstarszych bibliotek poi., powstała ok. 1400; księgozbiór jej należy do najwartościowszych w Polsce. Najważniejsze biblioteki narodowe świata Nazwa biblioteki Siedziba Rok zał. Stan zbiorów w tys.* Anglia British Museum Londyn 1753 6000 Francja Bibliothèque Nationale Paryż 1367 6000 Niemcy Deutsche Bücherei Lipsk 1913 2350 Deutsche Staatsbibliothek Berlin 1661 1700 Stany Zjednoczone Library of Congress Włochy Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze Waszyngton 1800 35000 Florencja 1837 3500 Biblioteca Nazionale Centrale di Roma Rzym 1875 1970 ZSRR Biblioteka SSSR im. W. I. Lenina Moskwa 1862 19500 Gosud. Publ. Biblioteka im. Saltykowa-Szczedrina Leningrad 1 1795 12000 • wg jednostek krajowych. BICZOWNICY Najważniejsze biblioteki w Polsce Lp. Nazwa biblioteki Siedziba Rok zal. Stan zbiorów w tys 1. Biblioteka Narodowa Warszawa 1928 2000 2. „ Jagiellońska Kraków 1400 1300 3. „ Uniwersy¬ 
tecka Warszawa 1S05 1400 4. Wrocław 1945 1000 5. tf „ Łódź 1945 335 6. „ „ Poznań 1894 900 7. »9 99 Toruń 1945 700 8. ,, Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej Lublin 1944 200 9. Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Lublin 1918 260 10. Biblioteka PAN w Gdańsku (dawn. B. Miejska) Gdańsk 1596 400 11. Biblioteka PAN w Kórniku (dawn. B. Kórnicka) Kórnik 1817 100 12. Biblioteka PAN w Krakowie (dawn. B. PAU) Kraków 1873 260 13. Biblioteka im. Ossolińskich Wrocław 1827 350 14. Biblioteka Publ. m. st. Warszawy Warszawa 1907 600 15 Biblioteka Śląska Katowice 11922 200 16. Miejska Biblioteka im. Waryńskiego Łódź ¡1917 100 B. 	J. dąży do posiadania kompletu piśmiennictwa polskiego do końca XVIII w.; zbiory jej wynoszą ok. 1300 000 wol. (1956). BIBLIOTEKA NARODOWA w Warszawie, centr. biblioteka państw, oraz placówka nauk., zał. 1928; zadania: gromadzenie i rejestracja całokształtu produkcji wydawniczej na terenie Polski oraz poloniców zagr. (B. N. dąży do posiadania kompletu piśmiennictwa poi. od 1801), wykonywanie centr. prac bibliotekoznawczych i bibliograficznych, prowadzenie badań nauk. dotyczących książki; komórki organizacyjne B. 	N.: Książnica, Instytut Bibliograficzny, Instytut Książki i Czytelnictwa, Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw, Stacja Mikrofilmowa, Pracownia Konserwacji i Książki; posiada ponad 2 min wol. (1956). BIBLIOTEKA POLSKA W PARYŻU, największy poi. ośrodek bibl.-dokumentacyjny za granicą, zał. 1838 przez J. U. Niemcewicza, A. Mickiewicza, L. Platera, ks. A. Czartoryskiego i in. (-«Wielka Emigracja); po stratach woj. liczy obecnie 80 000 książek i broszur, nadto 12 000 rycin i map (z XVI—XX w.), także ok. 1000 rękopisów oraz bogate archiwum emigrac.; siedziba na Wyspie św. Ludwika. BIBLIOTEKA PUBLICZNA M. ST. WARSZAWY, najstarsza i najpoważniejsza publiczna biblioteka powsz. w Polsce; zał. 1907 przez Tow. B. P.; pierwsza w Polsce (1934) podjęła organizację miejskiej sieci bibliotecznej; obecny stan 600 000 wol. BIBLIOTEKARSTWO, zespól umiejętności praktycznych związanych z gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem zbiorów bibliotecznych. „BIBLIOTEKA WARSZAWSKA“, miesięcznik lit.-nauk. o kierunku zachowawczym, Warszawa (1841— 1914); artykuły z dziedziny historii, literatury, filozofii, ekonomii, bibliografii i in.; red. A. Szabrański, K. W. Wóycicki, J. K. Plebański i in. „BIBUŁA“, nielegalna Biceps literatura rewolucyjna. BICEPS [lac.], anat. mięsień dwugłowy ramienia, zginający kończynę w stawie łokciowym i tworzący przy skurczu twardą wypukłość na przedniej powierzchni ramienia. BICZOWNICY, flagelanci — średniow. organizacja religijna zal. 1260 w pn. Italii; b. wędrowali w gru BICZURIN pach przez Europę środk. stosując publiczne biczowanie się jako pokutę; w Polsce pojawili się ok. 1261; istnieli do XVI w. BICZURIN Nikita T. (1777—1853), orientalista i pierwszy sinolog rosyjski. BIDAULT [bidę] Georges (ur. 1899), polityk fr., czołowy działacz kat. partii MRP; jeden z przywódców ruchu oporu, kilkakrotny minister spraw zagr. i premier, rzecznik wojny w Wietnamie i utworzenia -»Europejskiej Wspólnoty Obronnej. BIDLO Jaroslav (1868—1937), historyk czes., prof. Uniw. Praskiego; prace o Braciach Czeskich oraz z dziejów Słowiańszczyzny. BIDŁO, część krosna tkackiego, belka z bieżnią, po której jest przerzucane czółenko z wątkiem. BIEBRŻA, pr. dopływ Narwi, dł. 138 km; dorzecze 6995 km*; źródła w pobliżu wsi Nowy Dwór, ujście w okolicy wsi Ruś; płynie przeważnie wśród łąk i bagien; spławna od ujścia Rospudy (Netty), czyli od połączenia z Kan. Augustowskim. BIECZ, m., po w. gorlicki, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Ropą, 1. dopływem Wisłoki; 3900 mieszk. (1956); niegdyś ważny ośrodek handlu na szlaku do Węgier; dziś m. zabytków i pamiątek historycznych. BIEDA-SZYB, wyrobisko, z którego w miejscach łatwego dostępu do pokładu (przeważnie na wychodniach) ludność w okresach kryzysów i bezrobocia wgbrierała węgiel bez zezwolenia władz górniczych BIEDERMEIER [bidermajer], styl w meblarstwie i urządzeniu wnętrz w II ćwierci XIX w., głównie w Niemczech i Austrii; wyrażał upodobania mieszczańskie, dobrobyt, wygodę i przytulność przez zastosowanie mebli o masywnej i ciężkiej konstrukcji, tapet papierowych drukowanych w kwiaty, suto drapowanych firanek i stor, wzorzystych dywanów, rozlicznych bibelotów, kwiatów, pokrowców na meble oraz szydełkowych i wyszywanych w kwiaty serwetek. Nazwa pochodzi od nazwisk dwóch postaci filistrów niem. Biedermann i Bummelmaier wyśmiewanych na lamach satyr, pisma „Fliegende Blätter“. Termin ten przenoszony jest czasem na niektóre przejawy malarstwa tego okresu. BIEDKA, dwukołowy wózek jednokonny; w wojsku używana do przewozu ciężkiej broni piechoty, amunicji, sprzętu łączności itp. BIEDNY Demian, właśc. Jefim A. Pridworow (1883—1945), poeta ros., popularny satyryk rewol.; baśnie, przypowieści, epigramaty, felietony i parodie, ostre w wyrazie poet., agitacyjne. „BIEDNY KONRAD“, antyfeudalna organizacja chłopów niem., powstała 1503; wywołała powstanie przeciw księciu Wirtembergii 1514. BIEDRONKI, Coccinellidae, rodzina niewielkich, barwnych, pożytecznych chrząszczy, których larwy i postacie dorosłe odżywiają się mszycami; należy tu znana powszechnie b. siedmiokropka (Coccinella septempunctata), potocznie nazywana bożą krówką. BIEDRZENIEC ANYŻ, Pimpinella anisum, roczna roślina z rodziny -»bal daszkowa tych; owoce (anyżek) użytkowane w lecznictwie oraz w przemyśle perfum, i spoż. BIEG: 1) góm. b pokładu (-»pokład); 2) bud. b. schodowy -»schody; 3) geol. b. warstw, kierunek warstw skalnych nachylonych lub pion., wyznaczony przez linię poziomą przeprowadzoną przez jakikolwiek punkt na powierzchni warstwy; b. jest zawsze prostopadły do upadu -»warstwy; 4) -»lekkoatletyka. BIEGACZE, Carabidae, rodzina drapieżnych, b. pożytecznych chrząszczy niszczących szkodliwe owady; duże gatunki tej rodziny (rodzaje: biegacz i tęcznik) sa u nas pod ochroną. ’ Nazywane pospolicie, a niewłaściwie szczypawkami. BIEGAŃSKI: 1) Władysław (1857—1917), lekarz i filozof ze szkoły warszawskiej, autor pierwszego poi. 90 podręcznika chorób wewnętrznych oraz podręczników logiki, teorii poznania i etyki; istotę poznania widział nie w odtwarzaniu rzeczywistości, lecz w jej przewidywaniu; Teoria logiki, Etyka ogólna; 2) Piotr (ur. 1905), architekt i historyk architektury, prof. PoliŁ Warsz.; badacz klasycyzmu poi. (Corazzi). BIEGELEISEN Henryk (1855—1934), krytyk i historyk lit.; Ilustrowane dzieje literatury polskiej, studia kryt.-lit., wydania Mickiewicza, Słowackiego, Fredry, Szekspira. BIEGI -»lekkoatletyka. BIEG JAŁOWY, techn. bieg, podczas którego maszyna nie wykonuje żadnej pracy użytecznej, a cała energia dostarczana z zewnątrz zostaje zużyta na pokonanie oporów wewnętrznych. BIEGŁY, rzeczoznawca sądowy powołany do wydania opinii w sprawie Biegnik sądowej w zakresie posiadanych przez siebie kwalifikacji fachowych. BIEGNIK, muz. szereg szybkich dźwięków przejściowych zapisanych zwykle małymi nutkami. BIEGUN: 1) b. geograficzny, jeden z dwu punktów kuli ziemskiej, w których jej powierzchnię przebija teoretyczna oś Ziemi i gdzie przecinają się wszystkie południki; 2) b. niebieski, punkt przecięcia sfery niebieskiej z osią świata, wokół której obraca się cała sfera niebieska w ruchu dziennym. Zob. też Polarna Gwiazda; 3) b. elektryczne, końcówki źródła stałego prądu elektr. (b. dodatni i b. ujemny, np. w akumulatorze); 4) b. magnetyczny -»magnes; b. m. Ziemi, miejsca, w których igła magnet, (swobodnie zawieszona) ustawia się pionowo; położenie b. m. Z. ulega z biegiem czasu zmianie. Zob. też pole magnet. Ziemi; 5) b. zimna, miejsce na Ziemi, w którym temperatura powietrza przy powierzchni jest najniższa; na półkuli pn. b. z. znajduje się we wsch. Syberii, w okolicy Ojmiakon (poniżej—70°C); 1958 na Antarktydzie zanotowano—83°C. BIEGUNKA, rozwolnienie — med. stolce wodniste, zwykle powtarzające się wielokrotnie; objaw zakażenia jelit, szczególnie niebezpiecznego u niemowląt. BIEGUNOWA, biegunowa Lilienthala — lotn. wykres obrazujący wzajemną zależność współczynników sił aerodynamicznych oporu oraz siły nośnej profilu lotniczego szybowca lub samolotu od zmian kąta natarcia; b. prędkości, wykres przedstawiający zależność prędkości opadania szybowca lub samolotu w locie bezsilnikowym od prędkości poziomej. BIEGUNOWA GWIAZDA -»Polarna Gwiazda. BIEGUSY: 1) Erolłinae, podrodzina -»kulików z rzędu siewkowatych; dwadzieścia kilka gatunków; drobne ptaki towarzyskie; w Polsce gniazduje -»bojownik batalion i biegus zmienny (Calidris alpina) dł. ok. 20 cm, przelotny zaś biegus rdzawy (C. canurus) tej samej wielkości, i in.; 2) rasa wysoce nieśnych kaczek (180 jaj rocznie); pionowa postawa tułowia i zgrabny chód; upierzenie: rude, czarne i białe (na j pospol i tsze). BIEL, warstwa zewnętrznych -»przyrostów rocznych drewna w pniu, zachowująca zdolność przewodzenia wody; biel u wielu gatunków drzew ma barwę jaśniejszą niż drewno przyrostów wewnętrznych (twardziel). Zob. też twardziel. BIEL (Bienne), m. w Szwajcarii; 52100 mieszk. (1954); produkcja obrabiarek, zegarków, samochodów, radioodbiorników. BIELACTWO -»albinizm. BIELAK, zając bielak, Lepus timidus — gryzoń; tundry i tereny leśno-stepowe Europy wsch., Irlandii, Alp, Ameryki Pn., w Polsce na terenach pn.-wsch.; latem sierść szarobrunatna, w zimie całkowicie biała, z wyjątkiem czarnych końców uszu. BIELANY: 1) dzielnica Krakowa u stóp Srebrnej Góry (326 m); klasztor kamedulów z początku XVII w.; 2) dzielnica Warszawy nad 1. brzegiem Wisły; w pobliżu park (400-letnie dęby), kościół i klasztor kamedułów z XVIII w., Akademia Wychowania Fizycznego. BIELAWA, m., pow. dzierżoniowski, woj. wrocł., u podnóża Gór Sowich; 22 500 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu włókien, i radiotechn.; prewentorium przeciwgruźlicze. — 1844 powstanie tkaczy. BIELAWSKI Józef (1739—1809), komediopisarz; wyszydzany przez K. Węgierskiego i S. Trembeckiego; Natręci, Dziwak. BIELCE -»termity. BIELE, białe barwniki pochodzenia nieorganicznego, stosowane do wyrobu farb i lakierów; b. barytowa — siarczan baru, b. cynkowa — tlenek cynBieg warstw: ab — bieg; cd — upad; a — kąt upadu  91 ku, b. ołowiowa — zasadowy węglan ołowiu, b. tytanowa — dwutlenek tytanu. BIELECKI: 1) Marian, pseud. M. Kowieński (1879— 1912), działacz i publicysta socjalist.; początkowo redaktor katolickiej „Gazety Robotniczej“, następnie nielegalnego „Robotnika“; od 1906 członek CKR PPS-Lewicy, współpracownik jej organu teoretycznego „Myśl Socjalistyczna“; 2) Tadeusz (ur. 1901), poliridc, członek wydziału wykonawczego Obozu Wielkiej Polski, 1930—85 poseł na sejm. od 1938 prezes Zarządu Gl. Stronnictwa Narodowego, od 1989 na emigracji, gdzie reprezentuje koła skrajnie reakcyjne. BIELEFELD, m. przem. w NRF (pn.-wsch. Westfalia); 170 400 mieszk. (1955); przemysł: lniany, bawełn., jedwabn., maszyn., farmaceut., kosmet. BIELENIE: 1) usuwanie lub odbarwianie naturalnych barwników włókna, stosowane wtedy, gdy gotowy wyrób ma być biały lub barwiony na jasne kolory; b. stosuje się do włókien naturalnych oraz jedwabiu sztucznego; włókna celulozowe (np. bawełnę, len) bieli się środkami utleniającymi, najczęściej roztworami podchlorynu sodowego NaClO lub wodą utlenioną H2O2), włókna zwierzęce (wełnę, jedwab naturalny) — wodą utlenioną lub środkami redukującymi (gazowym dwutlenkiem siarki SO2, roztworem wodorosiarczynu sodowego NaHSC>3 lub podsiarczynu NazSaO*); 2) ogrodn. osłanianie od światła jadalnych części roślin ziemią, słomą, papierem itp., wskutek czego nie wytwarzają one chlorofilu, są jasne i delikatne (np. selery naciowe). BIELICE, gleby powstałe na miejscu dawnych lasów wskutek wypłukania powierzchniowych warstw pod wpływem specjalnych warunków klimatycznych; wymagają starannej uprawy mechanicznej, nawożenia i wapnowania; bielicowanie, proces powstawania bielic. BIELIK (orzeł) —birkut. BIELINEK, w., pow. chojańskl, woj. szczec.; 170 mieszk. (1956); kopalnia żwiru; rezerwat leśny, roślinny i ptasi. BIELINKI, Pierididae, rodzina motyli dziennych; należy tu znany szkodnik uprawnych roślin z rodziny krzyżowych — b. kapustnik (Pieris brassicae), a ponadto często spotykany cytrynek, zorzynek, niestrzęp glogowiec i in. BIELIŃSKI Wissarion G. (1811—48), rewol. demokrata ros., znakomity krytyk lit., publicysta i filozof; zapoczątkował ros. szkolę hist.-kryt., wiążącą ściśle sprawy sztuki z życiem, ze społeczeństwem; jego artykuły o A. Puszkinie, M. Lermontowie, N. Gogolu, przeglądy literatury wspólcz. nadawały kierunek postępowej, realistycznej krytyce epoki. Jako filozof przeszedł drogę poszukiwań od idealizmu do materializmu. BIELIŃSKI Franciszek (ok. 1683—1766), marszałek w. koronny; zasłużony przy rozbudowie i uporządkowaniu Warszawy; nazwa ul. Marszałkowskiej związana jest z jego osobą. BIELLA, m. w pn. Włoszech (Piemont); 42 800 mieszk. (1951); gł. ośrodek przemysłu wełnianego. BIELMO: 1) bot. endosperm — tkanka miękiszowa w nasionach roślin jednoliściennych (np. traw) zawierająca substancje zapasowe (u zbóż — skrobię) zużywane przez roślinę w czasie kiełkowania nasion. Zob. też obielmo; 2) med. pourazowe lub pozapalne zmętnienie rogówki upośledzające wzrok; nie leczone doprowadza do prawie zupełnej ślepoty. B1ELOWSKI August (1806—76), historyk, uczestnik powstania listopadowego; dyT. Zakładu im. Ossolińskich we Lwowie; wydawca źródeł do dziejów Polski średniow. Monumenta Poloniae Historica. BIELSKI: 1) Marcin (1495—1575), historyk, pisarz; autor Żywotów filozofów, naiwnej Kroniki wszytkiego świata (1564), utworu satyrycznego Rozmowa dwu nowych proroków i in.; 2) Joachim (ok. 1540—99), syn M., pisarz., sekretarz król.; uzupełnił i wydał powtórnie Kronikę polską Marcina Bielskiego (1597). BIELSKO-BIAŁA, m. pow. i pow. miejski, woj. katów., nad Białą, pr. dopływem Wisły; 67 100 inieszk. (1956); duży ośrodek przemysłu włókien, z przewagą wełn.; przemysł maszyn., elektrot.; węzeł kol.; 2 teatry, muzeum sztuki; w Starym Bielsku przedhistoryczne grodzisko. BIELSK PODLASKI, m. pow., woj. białost., na Wysoczyźnie Bielskiej, nad Białą; 9200 mieszk. (1956); roszarnia lnu, fabryka mebli. BIELUŃ DZ1ĘDZIERZAWA, Datura stramonium, roczna roślina lecznicza z rodziny -«-psiankowatych; BIERUT duże białe kwiaty, kolczaste owoce; rośl. ruderalna; zawiera silnie trujące alkaloidy. Tabl. XVI. BIEŁAJA, rz. w ZSRR, 1. dopływ Kamy, dl. 1420 km; wypływa z pd. Uralu, żeglowna od Ufy. BIEŁGOROD, m. obw. w Ros. FSRR, nad górnym Dońcem; 40 000 mieszk. (1956); wydobycie kredy; PrZBmLOPOLSKlZ^Aristarch A. (1854—1934), astronom ros., jeden z twórców astrospektroskopii. BIEŁUGA, wyz, Huso huso — ryba z rodziny jesiotrowatych; M. Czarne, Azowskie, Kaspijskie, Adriatyk; na tarło wchodzi do rzek; dl. do 9 m, ciężar do 1400 kg; dojrzewa po 12—18 latach; dostarcza cennego kawioru; mięso smaczne, wartościowe. B1EŁY Andriej, właśc. Boris N. Bugajew (1880— 1934), pisarz ros., poeta, dramaturg, prozaik i krytyk, teoretyk symbolizmu; wywarł wielki wpływ na prozę rewol. lat 1920—30; powieści: Pietierburg, Kotik Letafew, Moskwa. BIEM Marcin z Olkusza (ok. 1470—1540), astronom i teolog, prof. Uniw. Krakowskiego. BIENNALE, wystawa sztuki współczesnej odbywająca się co dwa lata w Wenecji. BIENNIUM [łac.], okres dwuletni. BIEŃKOWSKI: 1) Władysław (ur. 1906), działacz ruchu robotn. I publicysta, od 1930 członek KZMP i KPP, od 1942 jeden z czołowych działaczy PPR, 1945—48 członek KC PPR, 1947—52 i od 1957 poseł na sejm, 1948 odsunięty od czynnego życia polit., 1949—56 dyrektor Biblioteki Narodowej, od 1956 minister oświaty; 2) Zbigniew (ur. 1913), poeta zbliżony do kół -«-awangardy; autor wierszy refleksyjno-filozoficznych; tłumacz poezji fr., m. in. V. Hugo. BIER August (1861—1949), chirurg niem., wprowadził znieczulenie rdzeniowe. BIERDIAJEW Walerian (1885—1956), poi. dyrygent, zasłużony pedagog. BIERfcZNIKI, m. przem. w Ros. FSRR, na Uralu; 63 600 mieszk. (1939); duży kombinat chem. (nawozy potas, i in. produkty chem.). BIEREŹNIAKI (obw. jarosławski RFSRR), gród z ok. 500 n. e. uważany za słowiańskie lub fińskie siedlisko rodu patriarchalnego. BIERMERA CHOROBA -niedokrwistość (złośliwa). BIERNACKI: 1) Alojzy (1778—1854), postępowy ziemianin, agronom, członek grupy —kaliszan w sej mie Król Pol.; w powstaniu 1830—31 minister skarbu na emigracji zwolennik Czartoryskiego; 2) Mikołaj pseud. M. Rodoć (1836—1901), satyryk i publicysta Piosenki i gawędy humorystyczne, Satyry i fraszki Satyry obyczajowe; 3) Edmund (1866—1911), lekarz prof. patologii ogólnej Uniw. Lw.; odkrył tzw. od czyn opadania krwinek (OB), ułatwiający roz poznanie niektórych chorób przez określanie szybkości opadania krwinek czerwonych w specjalnej rurce szklanej wypełnionej krwią chorego; 4) Mieczysław (ur. 1891), matematyk, prof. Uniw. Marii Curie-Sklodowskiej w Lublinie; specjalność geometria różniczkowa; 5) Andrzej (ur. 1903), lekarz internista, prof. Akad. Med. w Warszawie, członek PAN. BIERNACKI-KOSTEK Wacław (1884—1957), pułkownik, działacz sanacyjny, 1895—1914 członek PPS, 1914—17 w legionach, 1918—31 w wojsku, komendant twierdzy Brześć, gdzie więziono działaczy Centrolewu, 1931 wojewoda nowogródzki, od 1932 poleski, organizator obozu koncentr. w Berezie Kartuskiej, 1939—45 internowany w Rumunii, następnie przekazany władzom poi.; skazany i więziony. BIERNAT Z LUBLINA (ok. 1465 — po 1529), poeta, bajkopisarz, tłumacz; modlitewnik Raj duszny (pierwsza polska książka drukowana 1513), Żywot Ezopa Fryga, Rozmowy Palinura z Charonem. BIERNIK —przypadki gramatyczne. BIERUŃ STARY, m., pow. tyski, woj. katów.; 4800 mieszk. (1956); przemysł chem. i materiałów budowl.; na cmentarzu kościółek drewniany z 1628. BIERUT Bolesław (1892— 1956), czołowy działacz poi. ruchu robotn.; do 1918 członek PPS Lewicy, później KPP, kilkakrotnie więziony; od 1939 w ZSRR; od 1943 w kraju współorganizator PPR; od 1944 przewodniczący, początkowo podziemnej. Krajowej Rady B. Bierut  BIERUTÓW Narodowej; 1947—52 prezydent Rzeczypospolitej, 1952— 54 premier; od 1948 przewodniczący KC PPR następnie przewodniczący i I sekretarz KC PZPR. BIERUTÓW, m., pow. oleśnicki, woj. wróci.; nad pr. brzegiem Widawy, dopływu Odry; 4300 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż.; mury miejskie z XVI w., zamek książąt Oleśnickich z XVII w. BIERWIONO [staropol.], kloc drewn. prymitywnie obrobiony. B1ERZGŁOWSKI ZAMEK, w., st. kol., pow. toruński, woj. bydg.; 500 mieszk. (1956); zamek krzyżacki z XIII w. BIERZMOWANIE, w kościele kat. sakrament polegający na namaszczeniu przez biskupa, dla umocnienia w wierze i otrzymania siły potrzebnej do jej wyznawania; b. w kościele wsch. jest połączone z sakramentem chrztu. BIESZCZADY, wielki, zach. człon Beskidów Wsch., na pd.-wsch. od Przełęczy Łupkowskiej; w Polsce tylko część zach.; długie regularne grzbiety, strome stoki, liczne łąki górskie — połoniny; najwyższy szczyt w granicach Polski Tamica (1348 m); wspaniałe lasy bukowe i miesz.; hodowla owiec i bydła przywożonego tu sezonowo z Tatr i Podhala; obszar na nowo zagospodarowywany; u stóp B. obszary eksploatacji ropy naft.; nie wykorzystane źródła mineralne. BIFILARNE UZWOJENIE, uzwojenie elektr. (np. cewki), w którym przewód złożony jest we dwoje i tak nawijany; w sąsiednich zwojach prąd elektr. płynie w przeciwnych kierunkach, dzięki czemu pola magnetyczne obu części znoszą się wzajemnie; b. u. stosowane jest wtedy, gdy uzwojenie ma nie wywoływać zjawisk indukcji (cewki bezindukcyjne). BIFURKACJA [łac.], rozwidlenie, rozgałęzienie: 1) biol. rozdzielenie narządu na dwie gałęzie, np. b. tchawicy, kręgów szyjnych i in.; 2) geogr. rozdzielenie rzeki na dwie części, które dalej płyną w dwóch kierunkach 1 należą do dwóch różnych dorzeczy; np. rz. Casiquiare w Ameryce Pd.; 3) w szkolnictwie podział szkół na typy, np. humanistyczny, mat.-przyrodniczy itp. BIGA, w starożytn. zaprzęg dwukonny. BIGAMIA [lac.-gr.j, dwużeństwo — zawarcie związku małżeńskiego między osobami, z których jedna znajduje się w ważnym związku małżeńskim. BIGNON [binią] Louis Pierre Edouard (1771—1841), fr. dyplomata i historyk; 1810—13 rezydent fr. w Ks. Warszawskim. BIGOTERIA [fr.], przesadne oddawanie się praktykom religijnym. BIGOWANIE [niem.], wyciskanie rowków na kartonie okładki w miejscach iej zaginania. BIHAR, stan we wscn. Indiach; 175 680 km*, 38 900 000 mieszk. (1951); stoi. Patna; na pn. urodzajna, gęsto zaludniona dolina Gangesu, resztę obszaru zajmuje Wzgórze Chota Nagpur; ośrodek rolnictwa (sztuczne nawadnianie); górnictwo: węgiel w Manbhum (ok. 70V* produkcji kraju), rudy żelaza w Singhbum (2 min ton); przemysł hutn. w Dżamszedpur; największe w świecie złoża miki (produkcja roczna ponad 55 tvs. t). BIHARSKIE GÓRY, w zach. Siedmiogrodzie (Rumunia); najwyższy punkt Cucurbeta (1849 m); przemysł leśny; hodowla; eksploatacja rud żelaza i aluminium. BIJAK: 1) roln. —cepv; 2) techn. -►miot mech. BIJSK, m. w Rosyjskiej FSRR (Kraj Ałtajski) na początku Traktu Czujskiego (do Mongolii); 112 000 mieszk. (1956); przemysł: spoż. (m. in. kombinat mięsny, olejarnia), skórz., obuwn., drzewny (m. in. fabr. zapałek). BIKINI, wysepka koral, w grupie Wysp Marshalla (terytorium powiernicze USA) na Pacyfiku; znana z doświadczeń amer. z bronią atomową i wodorową. BILANS [wł. bilanca — waga]: 1) ekon. zestawienie środków majątkowych przedsiębiorstwa; lewa strona (aktywa) podaje środki przedsiębiorstwa, prawa (passywa) podaje, w jaki sposób są one finansowane; b. gospodarki narodowej, program gospodarowania — zadania i środki do jego realizacji w danym okresie, np. roku; b.g. n. obrazuje proces i rezultaty reprodukcji rozszerzonej w pewnym okresie, w szczególności tempo rozwoju produkcji, środki osiągnięcia zadań planowych, wzajemne proporcje między gałęziami przemysłu oraz działami gospodarki narodowej, wzrost stopy życiowej ludności; b. handlowy, zestawienie wartości wjwozu i przywozu jakiegoś kraju w pewnym okresie; b. h. czynny, aktywny lub dodatni, kiedy wartość wywozu przewyższa wartość przywozu; b. h. bierny, pasywny lub ujemny, kiedy wartość przywozu jest wyższa od wartości wywozu; b. płatniczy, zestawienie ilości pie¬ 92 niędzy wpływających do kraju i wypływających z niego w pewnym okresie; b. rozrachunkowy: a) za dany okres; wzajemny stosunek wszystkich roszczeń pieniężnych i zobowiązań jakiegoś kraju wobec zagranicy, powstałych w tym okresie czasu, np. w ciągu roku (obejmuje udzielone i otrzymane kredyty, które nie podlegają spłacie w tym okresie, co różni go od bilansu płatniczego), b) na określony termin; wzajemny stosunek między ogólną sumą zadłużenia zagranicy wobec jakiegoś kraju i ogólną sumą zadłużenia tego kraju wobec zagranicy zestawiony na określony dzień; 2) geogr. b. wodny, ilościowe zestawienie stosunku przychodu do rozchodu wody, obliczone dla pow. danej zlewni w pewnym okresie, zwykle rocznym; jeśli ilość wody opadowej przewyższa parowanie, spływ i wsiąkanie, mówimy o b. dodatnim; w przeciwnym przypadku o b. ujemnym; 3) b. cieplny, zestawienie energii dostarczonej danemu urządzeniu (np. silnikowi, kotłowi itp.) oraz energii wykorzystanej, z uwzględnieniem strat energii, wyrażone w kaloriach. BILARD [fr.], gra polegająca na odpowiednim uderzaniu kul (bil) specjalnymi kijami na stole pokrytym suknem i okolonym tzw. bandą; b. ma parę odmian. BILATERALNY [łac.], dwustronny, obopólny. BILBAO, gł. m. w pn. Hiszpanii (Baskonia), duży port w Zat. Biskajskiej; 246 400 mieszk. (1954); stoi. 1>row. Vizcaya; uniwersytet; ważny ośrodek hutn. żeaza wykorzystujący surowiec z pobliskich kopalń; przemysł: maszyn., chem., ceram.; handel z W. Brytanią i Ameryką Pd. BILETY SKARBOWE, niewymienialne pieniądze papierowe wypuszczane nie przez bank emisyjny, lecz przez skarb państwa; opiewają zwykle na drobne sumy. BILIŃSKA Anna (1858—93), malarka, uczennica W. Gersona; portrety, sceny rodzaj., pejzaże. BILIŃSKI Leon (1848—1923), prawnik i ekonomista, konserwatywny polityk galic.; 1895—97 i 1909—11 austT. minister skarbu; 1912—15 austro-węg. minister finansów; jeden z inicjatorów -►Naczelnego Komitetu Narodowego; 1919 minister skarbu. BILION, milion milionów — liczba wyrażona jedynką i następującymi po niej 12 zerami, czyli 10>*; we Francji, w Ameryce w ZSRR, w krajach pd. Europy w naukach ekonomicznych przez b. rozumie się 10® (i czasem nazywa się m i I i a r d e m). BILIRUBINA, barwna substancja występująca w żółci, produkt zachodzącego w organizmie rozkładu hemoglobiny; jest przyczyną żółtego zabarwienia skóry i oczu u chorych na żółtaczkę. BILLINGHAM [bylyńam], m. w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); 23 900 mieszk. (1951); kościół z X w., zamek; duży ośrodek przemysłu chem. (azotowy, węglopochodny). BILLITÓN, Belitong, wyspa w Indonezji między Sumatrą a Borneo (Archipelag Malajski); 4850 km*, ok. 71 000 mieszk.; zasoby cyny (ponad 30*/» wydobycia Indonezji); eksport cyny, kopry, pieprzu; gł. m. Tandżong—Pandang. BILL OF RIGHTS [ang., byl ow rajts, bil o prawach], ustawa z 1689 ograniczająca władzę królewską w Anglii. B1LLROTH Theodor (1829—94), wybitny chirurg wied., twórca chirurgii przełyku, krtani i odżwiernika; pierwszy zastosował z powodzeniem leczenie operacyjne raka żołądka. BILLUNGOWIE, dynastia książąt saskich 950—1106, wywodząca się od Hermana B. BILON [fr.], pieniądz zdawkowy, drobne monetv wybijane dawniej z miedzi, teraz często ze stali lub aluminium; używany wyłącznie do regulowania drobnych płatności. B1ŁCORAJ, m. pow., woj. lub., w pobliżu Puszczy Solskiej, nad Ładą; 6100 mieszk. (1956); przemysł drzewny; podczas okupacji hitlerowskiej okolice B. były miejscem masowych , , , , egZBIMA' [hebr.], podwyż- ~ szenie pośrodku bóżnicy ^ służące jako miejsce obrzędów rei. i jako mównica; często otaczana balustradą i przykryta baldachimem lub kopulką. BIMETAL, połączone Bimetal z sobą paski 2 metali o różnej rozszerzalności cieplnej; przy wzroście temperatury b. wygina się w stronę paska metalu o mniejszej rozszerzalności; stanowi główną część -►termostatu,  93 gdyż wskutek wyginania może w określone) tempe* raturzo wyłączać lub włączać prąd elektryczny. BIMETALIZM, system pieniężny, w którym prawnym środkiem płatniczym są 2 metale, zwykle złoto i srebro, w stosunku wzajemnym zwykle określonym ustawą; rozpowszechniony w XVI—XIX w. BINET [binę] Alfred (1857—1911), psycholog fr., od 1894 kierownik pracowni psychol. w Sorbonie; twórca, wespół z F. Simonem, serii -►testów badających inteligencję. BINOMINALNY SYSTEM -Linné. BINORMALNA, mat. prosta prostopadła do stycznej i normalnej głównej w danym punkcie krzywej. Zob. też Freneta trójścian. BIOB1BLIOGRAFIA Igr.], bibliografia zawierająca obok opisów bibliograficznych życiorysy autorów. BIOCENOZA [gr.], zbiorowisko zwierząt i roślin w określonym terenie (biotopie) o mniej więcej jednolitych warunkach środowiska, np. klimatycznych, glebowych, ukształtowania terenu i in.; utrzymuje się w stanie równowagi w danych warunkach środowiskowych; b. jest np. zespół roślin i zwierząt zasiedlających określone jezioro. Zob. też fitocenoza. BIOCHEMIA [gr.], nauka obejmująca badanie chem. budowy organizmów i procesów chem. zachodzących w organizmach. BIOCENETYCZNE PRAWO, sformułowane w XIX w. przez niem. biologa F. Miillera i rozwinięte przez E. Haeckla; wg tego prawa rozwój osobniczy danego organizmu (—ontogeneza) jest jakby skróconym powtórzeniem jego rozwoju rodowego, czyli —filogenezy ; b. p. zwane jest też teorią rekapitulacji. BIOGEOGRAFIA [gr.], nauka biologiczna o rozmieszczeniu na Ziemi zwierząt (zoogeografia) i roślin (fitogeografia). Zob. też geografia. BIOGRAFIA [gr.], życiorys; jako gatunek lit znana już w piśmiennictwie gr. i rzym. BIOKATALIZATORY -enzymy. BIOKLIMATOLOGIA -klimatologia. BIOLOGIA [gr.], ogół nauk o organizmach żywych i przejawach życia; pod względem przedmiotu badań wyróżniamy: botanikę, zoologię i antropologię; pod względem metod badawczych — anatomię, morfologię, fizjologię, ekologię, biogeografię, paleontologię i in. Szczególnie bujny rozwój datuje się mniej więcej od połowy XVIII w., zwłaszcza dzięki pracom Linneusza, Lamarcka, który wprowadził termin b., Cuviera, Buffona, St. Hilaire’a, a później Darwina, Pasteura, BIOLOGICZNE JEDNOSTKI, ilości substancji biologicznie czynnych (np. hormonów, witamin) wyrażone natężeniem oddziaływania ich na układy biologiczne; np. jednostka kogucia męskich hormonów płciowych jest taką ich ilością, jaka w określonych warunkach wywołuje u kapłonów wzrost powierzchni grzebienia o 20*/«. BIOLUMINESCENCJA [gr.-lac.], świecenie organizmów żywych wskutek procesów fizykochemicznych zachodzących w całym organizmie (np. u —nocoświetlika, u niektórych Bakterii) lub w specjalnych narządach (np. u ryh głębinowych). BIOMETR1A [gr.]: 1) technika dokonywania pomiarów organizmów żywych; 2) metoda badań zjawisk życiowych przv zastosowaniu analizy statystycznej. BIOMORFY [gr.], charakterystyczne formy (postacie) wegetacyjne organizmu ukształtowane przez warunki środowiska i sposoby wegetacji, np. drzewa, trawy, liany. BIOSFERA [gr.], warstwa globu ziemskiego, w której bytują organizmy żywe; b. obejmuje dolną część atmosfery, hydrosferę oraz górną część litosfery. BIOTA I SAVARTA PRAWO, prawo pozwalające obliczyć wielkość siły, jaką wywiera pole magnet wytworzone przez płynący w przewodniku prąd elektr. na biegun magnetyczny. BIOTOP [gr.], środowisko — układ wszystkich czynników otoczenia (ożywionych ł nieożywionych), mniej więcej jednolitych na danym terenie, oddziałujących na organizmy żywe i ulegających zmianom pod wpływem tych organizmów: termin używany zwykle w odniesieniu do gatunku lub zespołu rośl. bądź zwierz., np. las jest biotopem sam. BIOTYCZNY [gr.], pochodzący od organizmów żywych, mający związek z ich działalnością; przeciwieństwo —abiotyczny. BIOTYNA, dawniej zwana witaminą H — witamina z grupy witamin B; występuje w komórkach drożdży; konieczna do prawidłowego funkcjonowania skóry; wpływa dodatnio na porost włosów. BlOTYP [gr.-łac.], zespół osobników powstałych z jednego rozmnażającego się bezpłciowo osobnika BIRUTA —homozygotycznego, a więc mających taki sam skład genetyczny (genotyp). BIOTYT [ang.], ciemnozielony, brunatny do czarnego, blaszkowy minerał z grupy —mik; składnik granitów i innych skał magmowych oraz metamorficznych. BIOZY — disacharydy. BIRET [łac.]: 1) czworoboczny —beret noszony od X w. przez duchowieństwo kat.; 2) b. okrągły, oznaka doktorska w wyższych uczelniach; także nakrycie głowy sędziów, prokuratorów i adwokatów. B1RKA, ośrodek handlowy Wikingów w Szwecji (wyspa Bjórkó na jez. Ma lar) w IX—X w. BIRKENHEAD [bęiknhed], m. i port w W. Brytanii, nad rz. Mersey, naprzeciw Liverpoolu; 142 400 mieszk. (1951); przemysł: okręt., metal., maszyn., spoż.; tunel pod rz. Mersey. BIRKENMAJER: 1) Ludwik Antoni (1855—1929), historyk nauki, fizyk, prof. historii nauk ścisłych Uniw. Jag., znawca dziejów i odkryć M. Kopernika; Mikołaj Kopernik; Stromata Copernicana; 2) Aleksander (ur. 1890), historyk nauk ścisłych, prof. bibliotekoznawstwa Uniw. Warsz.; Studia nad Witelonem; Biblioteka Ryszarda de Foumioal i jej póinlejsze dzieje; Nowoczesne budownictwo biblioteczne; 8) Józef (1897—1939), poeta i krytyk liter.; poległ w obronie Warszawy; zasłużony tłumacz literatury ang. Poezje Poszumy Bajkału, Ballady, przekłady J. Galsworthy’ego R. Kiplinga, R. Tagore. B1RKOWSKI Fabian (1566—1636), dominikanin, kaznodzieja wojsk., znany z mów pogrzebowych o P. Skardze, J. Zamoyskim, K. Chodkiewiczu oraz z rubasznych Kazań obozowych. BIRKUT, orzeł bielik, Haliaetus albicilla — potężny ptak z rzędu drapieżnych; gnieździ się w wysokopiennych lasach w pobliżu wód pn. i umiarkowanej części Eurazji; osiadły; dl. 100 cm, rozpiętość skrzydeł 230 cm; żywi się rybami, ptactwem wodnym i padliną. BIRMA (Burma), rep. federalna w Azji, na Płw. Indochińskim; 678 000 km*, 18 859 000 mieszk. (1952), buddyści 86*/«; stoi. Rangun; gł. m.: Mandalaj, Maulmain; wzdłuż wybrzeża nad Zat. Bengalską ciągną się dwa łańcuchy górskie (3000 m), oddzielone gęsto zaludniona doliną rz. Irawadi, będącą gł. szlakiem komunik. (1400 km); klimat monsunowy z obfitymi opadami letnimi (ok. 2000 mm); lasy zwrotnik, z drzewem tekowym; uprawa ryżu (70*/« pow.), roślin oleistych, bawełny, trzciny cukr., tytoniu, kukurydzy, drzewa kauczukowego; hod. bydła; przemysł w zaczątkach; eksport: ryż (ponad 50*/» eksportu), ropa naft., rudy wolframu, cyny, cynku, drewno tekowe. — Historia. Około X w. plemiona z Chin zach. i pd. plemię Mon założyły tu kilka państewek; zjednoczone w XI w. państwo B. mimo najazdów zewn. i przewlekłych walk dynastycznych utrzymało niezależność do 1885; podbite przez Anglików zostało włączone do Indii Bryt; w 1937 przekształcone w kolonię z ograniczoną autonomią; 1942—5 okupacja jap. i walki partyzanckie; po wyzwoleniu B. znalazła się pod tymczasowym zarządem Anglii, od którego uwolniła się w 1947; 4 1 1948, po uchwaleniu konstytucji, powstało niepodległe państwo — Feder. Birmańska; przyjazne stosunki z Indiami, ZSRR i krajami dem. lud. Tabl. 16, 28. BIRMAŃSKA DROGA, szosa (2160 km) łącząca stację kol. Lashio w pn. Birmie przez dolinę Kunming z Czungkingiem (Chiny), zbudowana 1937—38 w celu zaopatrzenia Chin w czasie okupacji jap.; odgałęzienie zach. — Assamska Droga. BIRMAŃSKI JĘZYK, literacki język mieszkańców Birmy; —chińsko-tybetańskie języki. BIRMINGHAM [bę:myńam]: 1) m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 1 112 300 mieszk., zespół miejski 2 237 000 mieszk. (1951); kościół z XIII w.; uniwersytet z 1900; wielka biblioteka i galeria sztuki; duży ośrodek przemysł.; hutnictwo: żelaza, stali i metali nieżel. (miedź, aluminium); wielka chemia; przemysł: motoryzac., zbrojeń., optyczny, gum. (Dunlop), metal.; duży węzeł kol.; 2) m. w USA (Alabama); 326 000 mieszk. (1950); hutnictwo żeL i stali wykorzystujące okoliczny węgiel i rudę żel.; najważn. ośrodek przem. metal, i maszyn, na poi. USA. BIROBID2AN, m., stoi. Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w Ros. FSRR, na Dalekim Wschodzie; 7000 mieszk. (1939); przemysł drzewny, konfekcyjny. BIRON Ernest Jan (1890—1772), faworyt carowej Anny Iwanowny; od 1737 książę kurlandzki; 1740 mianowany regentem, wkrótce obalony przez gwardię i zesłany. BIRUTA (? — ok. 1382), żona księcia lit Kiejstuta, matka Witolda. 94 BIS BIS [lac. dwa razy]: 1) głośne domaganie się publiczności powtórzenia przez artystę wykonania utworu lub dodatku poza programem; 2) utwór na takie żądanie powtórzony lub dodany. BISIOR [gr.], wiązki jedwabistych nitek, którymi przytwierdzają się do podłoża lub różnych przedmiotów podwodnych niektóre małże (np. -*-racioznica); powstaje z zastygającej w wodzie śluzowatej substancji wydzielanej przez gruczoły nogi tych małżów. Dawniej b. śródziemnomorskiej przyszynki (Pinna squamosa) używano we Włoszech do wyrobu tkanin. BISKAJSKA ZATOKA, część Oc. Atlantyckiego, między zach. wybrzeżem Francji a Płw. Pirenejskim; głęb. do 5099 m, częste sztormy. BISKRA, m. w pd. Algerii, położone w oazie; 36 300 mieszk. (1949); uzdrowisko zimowe (cieplice); końcowa stacja linii kolejowej. BISKUP [gr.], dostojnik kościelny; w chrześcijaństwie pierwotnym naczelnik gminy wyzn.; w kościele kat. zwierzchnik sprawujący w obrębie wydzielonego terytorium-diecezji najwyższą władzę duchowną, mianowany przez papieża; z innych kościołów chrześc. urząd b. zachowały kościoły prawosł., anglik, i luterański. BISKUPIA KOPA, najwyższy szczyt w G. Opawskich (Sudety Wsch.), wys. 890 m; u stóp pn. stoku uzdrowisko Głuchołazy. BISKUPICE, m., pow. reszelski, siedziba PRN. woj. olszt., w historycznej Warmii, nad rz. Dymer; 5900 mieszk. (1956); duża kaflamia; na pd. od B. nad Jez. Stryjewskim rezerwat lasu bukowego. BISKUPIN, w., pow. żniński, woj. bydg., na płw. Jez. Biskupińskiego; 1933 odkrycie śladów grodziska sprzed 2500 lat, dowód osiadłego trybu życia prasłowian; z okresu wczesnohist. (VII—XI w.) zachowane okazy ceramiki, ozdób i drobnych przedmiotów użytkowych, zgromadzone w miejsc, muzeum; ośrodek prac poszukiwawczych i rekonstrukcyjnych. BISKWIT [fr.J: 1) półfabrykat ceram. z glinki porcelanowej po pierwszym wypaleniu, bez szkliwa; od w. XVIII używany do wyrobu figurek, świeczników, medalionów itp.; 2) sucharek, pieczywo suche, biszkoptowe, dobrze wypieczone, do dłuższego przechoBISMARCK Otto von. książę (1815—98), prus. mąż stanu, od 1862 premier Wilhelma I; poprzez wojny z Danią 1864, Austrią 1866 i Francją 1870—71 doprowadził do zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus; iako kanclerz Rzeszy 1871— 90 	zawarł trójprzymierze z Austrią i Włochami 1882; w polityce wewn. prowadził walkę przeciwko centrum (-»Kulturkampf), socjalistom (prawa wyjątkowe 1878) i Polakom (germanizacja ziem poi.); odsunięty przez Wilhelma II. BISMARCKA WYSPY, grupa wysp wulkan, i koral, w Melanezji na Pacyfiku, na pn. wsch. od Nowej Gwinei (powiernictwo Związku Austral.); 47 100 km*, ok. 160000 mieszk.; największa Nowa Brytania: 37820 kmż z gł. m. Rabaul; eksport kopry, kakao. BISTR [fr.J, organiczny barwnik brązowy używany w iluminacjach i akwarelach. B1SURMAN [tur.]: 1) staropol. nazwa muzułmanów; 2) potocznie: urwis, łotr. BISZAROWIE, jedna z chamickich grup zach. części dorzecza Nilu; koczownicy i hodowcy wielbłądów; ustrój patriarchalny. BISZKOPT [łac.J, lekki i cukru. BISZTYNEK, m., pow. reszelski, woj. olszt., w hist. Warmii; 1700 mieszk. (1956); Brama Lidzbarsfcd z XV w« BITOLA, m. w Jugosławii (Macedonia); ok. 39 000 mieszk. (1954); ośrodek handl , wyrób kobierców. BITONALNOŚC -»politonalność. BITTERFELD, m. przem. w NRD (okręg Halle); 38 500 mieszk. (1955); kopalnie węgla brunatn.; wielka elektrownia cieplna; kombinat elektrochem. (aluminium). BITUMINY [łac.J, naturalne produkty kopalne, prawdopodobnie pochodzenia organicznego, stanowiące mieszaninę węglowodorów nasyconych, nienasyconych » «• e r Biureta O. von Bismarck ciasto mąki, jaj i aromatycznych; wyróżnia się: b. lotne (gazy ziemne), b. ciekłe (ropa naftowa) i b. stale (asfalt, ozokrety i in). BITWA NARODÓW, trzydniowa bitwa pod Lipskiem 16 X—18 X 1813, w której wojska koalicji antyfranc. zwyciężyły armię Napoleona; w bitwie tej zginął ks. Józef Poniatowski. BITWA O ANGLIĘ -»wojny światowe. „BITWA O ATLANTYK“ -»wojny światowe. BITYNIA, w starożytności górska kraina w pn.-zach. części Azji Nin.; wchodziła w skład państwa pers.; od ok. 297 do 74 p. n. e. samodzielne królestwo, później prowincja rzymska. BIULETYN [fr.J: 1) powielany lub drukowany organ instytucji, informujący o jej działalności; 2) stałe komunikaty informac. wydawane przez agencje prasowe na użytek pism. BIURETA [fr.J, wykalibrowana rurka szklana zaopatrzona u dołu w różnego rodzaju zamknięcia; pozwala na odmierzenie objętości wypływającej z niej cieczy z dokładnością do setnych części mililitra; używana w chem. analizie objętościowej. BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH, powstało w październiku 1947 w Polsce na konferencji partii komunist. i roboto. Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Francji, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch, ZSRR, jako organ informacji i koordynacji ich działalności; siedziba Biura 1948 w Belgradzie, a następnie, w związku z konfliktem z Kom. Partią Jugosławii, przeniesione do Bukaresztu; 1956 rozwiązane. Organem prasowym Biura było wydawane w kilku językach pismo „O trwały pokój i demokrację ludową“. BIUROKRACJA: 1) ogół urzędników; 2) system rządów, w którym decydującą rolę odgrywa administracyjny aparat urzędniczy; 3) określenie żle funkcjonującej administracji. BIWAK [fr.J: 1) obozowanie pod gołym niebem w czasie marszu (bez namiotów); 2) miejsce obozowania, obozowisko. BIWALENT -mejoza. BIZANCJUM (Bizantion), kolonia gr. założona w VII w. p. n. e. na eur. brzegu Bosforu; na miejscu B. Konstantyn Wielki wzniósł 330 Konstantynopol, nową stolicę cesarstwa rzymskiego. BIZANTYŃSKA SZTUKA. B. szt., z gł. ośrodkiem w Bizancjum (Konstantynopol), była kontynuacją sztuki starochrześc., o odrębnym jednak i samodzielnym rozwoju; stanowi jeden z wykwitów sztuki średniowiecza. Początek jej sięga V w., rozkwit przypada na okresy panowania ces. Justyniana (VI w.), cesarzy maced. (IX—XI w.), oraz Paleologów (1261—1453 — „renesans Paleologów“). Charakter b. szt. jest zdecydowanie religijny. Architekturę cechuje wysoki poziom konstrukcji budowli, głównie z cegły. W wielkich świątyniach kopułowych, wznoszonych często na planie centralnym, architekci przykładają mniejszą wagę do zewn. strony budowli, gł. akcent kładąc na wnętrza, bogato zdobione mozaiką i freskami; szczytowym dziełem jest kościół św. Zofii w Konstantynopolu (Hagia Sophia, 523—37). W malarstwie bizant. panuje styl monumentalny, dekoracyjny, pełen powagi i surowości, o wytwornych zestawieniach barwnych, na ogół daleki od realistycznej obserwacji rzeczywistości, pielęgnujący tradycje gr. antyku. Obok malowideł ściennych i mozaiki ważną rolę odgrywają iluminacje rękopisów, a od w. XII -»ikony; w rzemiośle artyst. wysokim poziomem odznacza się zwłaszcza zlotnictwo i emalierstwo; rzeźba jest słabo rozwinięta. B. sz. już wewczesnym stadium swego rozwoju opanowała Bałkany (Grecja z ważnym ośrodkiem na górze Atos, Bułgaria, Serbia), sięgnęła na Płw. Apeniński (Rawenna, Wenecja) i na Sycylię, a później, od w. X, na Ruś, gdzie jej tradycje bvly najdłużej kontynuowane. Tabl. 73. BIZANTYŃSKIE CESARSTWO, wschodniorzymskie cesarstwo, powstało 395 z podziału państwai rzymskiego przez Teodozjusza Wielkiego i objęło prawie cały Płw. Bałkański, Azję Mniej., Syrię i Egipt;, dominowały tu kultura i język grecki; stolicą został Konstantynopol (Bizancjum). Po szybkim rozpadziecesarstwa zach.rzym. (476), państwo wsch.rzym. podejmowało próby odbudowania w swym ręku całegodawnego imperium. Cesarz Justynian Wielki (527—65), wybitny organizator i prawodawca (-»kodeks J.), opanował państwo Ostrogotów w Italii i Wandalów w pn.-zach. Afryce; już 568 jednak pn. i środk. Italię zajęli germ. Longobardowie, a w VII w. Arabowie zagarnęli Egipt i Syrię; z drugiej strony od pn. napływali na Płw. Bałkański Słowianie i nowy groźny wróg Bułgarzy; utworzyli oni- tu swoje państwo, które:  95 dopiero 1014 zostało rozbite i zajęte. W I poi. XI w. b. 	c. przeżywało okres świetności i sięgało po Eufrat. 1054 nastąpiło oderwanie się kościoła greckiego od Rzymu (schizma wschodnia). Pod koniec XI w. seldźuccy Turcy opanowali część Azji Mn., a Normanowie pd. Italię. 1204 krzyżowcy (IV krucjata) wespół z Wenecją zajęli Konstantynopol i utworzyli „cesarstwo łacińskie“, które trwało do 1261. Odbudowane w uszczuplonych granicach b. c. pod nową dyn. Paleologów przetrwało jeszcze 2 wieki, wśród ciągłych wojen i strat; wyzwoliły się narody Bułgarii i Serbii, a z Azji Mn. wdzierali się Turcy Osmańscy; 1453 zdobyli oni Konstantynopol, kładąc kres b. c. BIZERTA, m. port. w pn. Tunezji nad M. Śródziemnym; 39 000 mieszk. (1946); przemysł spoż., metal.; eksport rudy żelaza; baza woj. Francji. BIZET [bizę] Georges (1838—75), kompozytor fr.; opery Poławiacze pereł i Carmen, muzyka do melodramatu A. Daudet Arlezjanka, symfonia, utwory fortep., pieśni. BIZMUT Bi, bizmuthum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 83, metal kruchy, o srebrzystoczerwonym połysku; występuje rzadko w przyrodzie; używany jako składnik łatwo topliwych stopów; związki stosowane są w lecznictwie, w przemyśle szklarskim i ceramicznym. BIZMUTOWA SPIRALA, płasko zwinięta spirala z drutu bizmutowego; służy do pomiaru natężenia pola magnet, (opór drutu powiększa się w prostopadłym do drutu polu magnet.). BIZMUTYN, nieprzezroczysty, cynowobialy lub ołowianoszary minerał o połysku metalicznym; siarczek bizmutu. BIZON, Bison bison, gatunek z rodziny —pustorożców, wyglądem zbliżony do żubra. Dawniej pospolity na preriach Am. Pn.; dziś tylko w rezerwatach; żyje w wielkich stadach. Tabl. 7. B1ZZOZERO PŁYTKI -płytki krwi. BIŻUTERIA [fr.], ozdoby stroju: broszki, bransolety, kolczyki, pierścionki, agrafy, zwykle z cennych materiałów (szlach. metale, kamienie, kość słoniowa, masa perłowa). BJÓRNSON Bjomstjerne (1832—1910), norw. pisarz i działacz społ.; demokrata; przedstawiciel norw. ruchu nar.; opowiadania z życia chłopów (Synnooe Solbakken), powieści, dramaty hist. i społ. (Rybaczka, Rękawiczka, Bankructwo). Nagroda Nobla 1903. Bk, symbol pierwiastka chem. berkelu. BLACHA, arkusze, wstęgi lub pasy metalu, uzyskiwane drogą —walcowania; grub. od 0,2 mm do kilkunastu mm. BLACHOWNICA, dźwigar stalowy o przekroju dwuteowym, z blach i kątowników (nitowany) lub z samych blach (spawany); stosowana w budynkach przy dużych obciążeniach i rozpiętościach oraz w mostach. BLACHÓWKA, platyna — półprodukt hutn., powstaje przez przewalcowanie wlewków, kęsisk lub kęsów. B lachownica BLACKBURN [bląkba.n], m. w W. Brytanii (Anflia-Lancashire); 111200 mieszk. (1951); iedeń z wielich świat, ośrodków przemysłu baweln.; kopalnie węgla kamiennego. BLACKPOOL [blàkpud], m. w W. Brytanii (Anglia-Lancashire); 147 000 mieszk. (1951); kąpielisko nad M. Irlandzkim. BLAGA [fr.], kłamstwo, okłamywanie, przechwalanie się, udawanie znajomości rzeczy. BLAKE [blejk] William (1757—1827), poeta i malarz ang.; mistyk i wizjoner; zostawił liczne księgi proroctw i symbolów; Songs of Innocence (Pieśni niewinności), Song» of Expérience (Pieśni doświadczenia): ilustracje do Biblii, Boskiej Komedii. BLANC [blB] Louis. (1811—82), fr. działacz polit, dziennikarz i historyk "drobnomieszcz., socjalista utopijny, jeden z przywódców rewolucji 1848, członek Rządu Tymczasowego i Komisji Luksemburskiej; w okresie Komuny Paryskiej członek kontrrewol. Zgromadzenia Narodowego w Wersalu. BLANCHARD [bl9sza:r] François (1753—1809), aeronauta fr.; 1785 przeleciał balonem przez kanał La Manche; wynalazł spadochron. BLANKA KASTYLIJSKA (1185—1252), żona króla fr. Ludwika VIII, regentka Francji w okresie malolctności syna Ludwika IX Świętego 1226—36 i podczas jego uczestnictwa, w VII krucjacie od 1248; BLIZIÑSK1 w czasie pierwszej regencji stłumiła bunt wielkich wasali i zakończyła wojnę z albigensami. BLANKERS-KOEN Fanny (ur. 1918), Holenderka, była rekordzistka świata w skoku wzwyż 171 cm, w dal 6,25 m, w biegu przez płotki 80 m — 11,3 sek, 100 y — 10,8 sek; zdobyła 40-krotnie tytuł mistrzyni Holandii. BLANKI, krenełaż — zębate zwieńczenie murów obronnych lub baszt osłaniające strzelających; stosowane w obronnej architekturze średniowiecznej. BLANKIZM —Blanqui Louis A. BLANQUI [blaki] Louis Augustę (1805—81), fr. rewolucjonista i komunista utopijny, 1830—70 organizator szeregu spisków, wielokrotnie więziony; nie doceniając historycznej roli mas ograniczał działalność rewoluc. do działalności spiskowej (b 1 a n k i z m). BLASCO 1BANEZ [blasko ibąnjes] Vicente (1867— 1928), hiszp. pisarz, publicysta i działacz demoler.; tłem akcji jego najlepszych powieści i nowel są okolice rodzinnej Walencji (La barraca, Ziemia przeklęta); świat, sławę zdobył powieścią Czterej jeźdźcy Apokalipsy. BLASTOPORUS —rozwój zarodkowy. BLASTULA —rozwój zarodkowy. BLASZKA LIŚCIOWA -liść. BLASZKA ŚRODKOWA, śluzowata pektynowa ścianka rozgraniczająca dwa pochodne terytoria plazmatyczne po podziale komórki roślinnej. Zob. też mitoza i błona komórkowa. BLASZKODZIOBE, Anseriformes, rząd ptaków liczący ponad 200 gatunków; rozpowszechnione na całym świecie; przystosowane do życia w wodzie: palce spięte błoną, 'dziób szeroki, zwykle płaski, z blaszkami na krawędziach, służącymi do odcedzania pokarmu z wody; pokarm roślinny i zwierzęcy (drobne bezkręgowce wodne); łowne. Należą tu np. kaczki, gęsi, łabędzie. BLASZKOSKRZELNE -małże. BLED, jedna z najpiękniejszych miejscowości klimat. Jugosławii (Słowenia); 3900 mieszk. (1955); gorące źródła leczn.; średniow. zamek. BŁĘDNICA, chloroza — niedokrwistość, którą cechuje niedobór żelaza przy prawidłowej liczbie krwinek czerwonych; występuje przeważnie u młodych dziewcząt wskutek niewłaściwego trybu życia i odżywiania; obecnie prawie nie spotykana. BLEJTRAM [niem.], krosna malarskie — rama drewn., na którą naciąga się płótno obrazu. BLEKOT, Aethusa, jednoroczny polny i ogrodowy chwast z rodziny — baldaszkowatych, podobny do pietruszki; kwiaty białe; zawiera silnie trujące alkaloidy. BLENDA [niem.], 1) arch. ślepy otwór; dekorac. wnęka w ścianie w kształcie okna, arkady itp. (tzw. „ślepe okno“, „ślepa arkada“); 2) miner. b. cyn- Blekot k o w a, sfaleryt, zw. też blendą — mine- pospolity rał, zwykle ciemny, o połysku diamentowym, siarczek cynku, zazwyczaj z domieszką żelaza: najważniejszy kruszec cynku; w Polsce na Górnym Śląsku oraz w okolicach Chrzanowa i Olkusza; b. smolista, b. uranowa —uraninit. BLÉRIOT [blerię] Louis (1872—1936), fr. lotnik i konstruktor samolotów; 1909 pierwszy przeleciał na jednopłacie własnej konstrukcji z Francji do Anglii nad kanałem La Manche (37 km). BLESKOTKI, Chalcididae, rodzina malutkich owadów z rzędu blonkówek; larwy ich pasożytują w ciele innych owadów, np. Chalcis minuta w larwach muchy ściernicy. BLIK [niem.], błysk światła zaznaczony na obrazie jasną plamką farby. BLINDAŻ [fr.]; element fortyfikacyjny, osłona chroniąca żołnierzy przed pociskami. BLINY, rodzaj naleśników z mąki grvczano-pszennej lub gryczano-żytniej (razowej) z dodatkiem drożdży. BLISKI WSCHÓD, nazwa obejmująca kraje przyległe do wsch. części basenu M. Śródziemnego, Czerwonego i Zat. Perskiej (mapa na str. 96). Zob. też środkowy Wschód, Daleki Wschód. BLITZKRIEG —błyskawiczna wojna. BLIZINSKI: ł) Józef (1827—93), komediopisarz i tłumacz; w swoich komediach dal obraz życia ziemiańskiego XIX w.; jego utwory cieszyły się dużą popularnością i były często wystawiane na scenach; Marcowy kawaler, Rozbitki, Pan Damazy; 2) Wacław  BLIZNA 96 Bliski Wschód ks. (1870—1939), działacz spoi.; proboszcz w Liskowie kolo Kalisza, gdzie zorganizował wzorową wieś spółdz.; 1919—22 poseł na sejm. BLIZNA, wypełnienie ubytku skóry i tkanki podskórnej, powstałego wskutek uszkodzenia, przez mało sprężystą, włóknistą tkankę łączną. BLIZNOWIEC, keloid — twardy guz skórny; rozwija się najczęściej w bliźnie. BLIZZARD [blyzsd], zawieja występująca w St. Zj. przy silnym pn.-zach. wietrze i mrozie; Amerykanie naaają temu terminowi znaczenie szersze określając mianem b. zawieje w dowolnym rejonie, również 1 w Antarktyce. BLIŹNIAK -►kryształ (bliźniaczy). BLIŹNIAKI, dwa płody rozwijające się w jednej ciąży i urodzone w krótkim odstępie czasu; b. mogą być jedno- lub dwujajowe, tj. rozwijać się z 1 lub 2 jajeczek; jednojajowe są zawsze tej samej płci; u człowieka na 80 porodów przypada 1 poród bliźniaczy. BLIŹNIĘTA, Cemłni — gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego i znak zodiaku; zob. niebo (mapa). BLOCH: 1) Jan Gotli* (1836—1902), poi. ekonomista i finansista; brał udział w finansowaniu kilku linii kolej, na terenie Królestwa Pol. i pd.-zach. Rosji; Wpływ dróg żelaznych na stan ekonomiczny Rosji; Przyszła wojna; 2) Jean Richard (1884—1947), fr. powieściopisarz i eseista; działacz komunist; dramaty, eseje, reportaże, powieść l spółka. BLOEMFONTEIN [bly imfontejn], stoi. Oranii (Związek Pd. Afryki); 128 000 mieszk. (1951); centrum roln.hodowlanej wyżyny Wysokiego Veldu. BLOK [niem.]: 1) foremna bryła kamienia, betonu itp.; 2) bud. duży element prefabrykowany; 3) arch. budynek o powtarzalnych segmentach; 4) teren przeznaczony pod zabudowę lub zabudowany, zamknięty wielobokiem ulic; 5) mech. -»krążek; 6) sport. b. startowy, urządzenie do odbicia, umożliwiające biegaczowi osiągnięcie maksymalnej szybkości biegu bezpośrednio po starcie; 7) geol. b. kontynentalny, mało ruchliwa część skorupy ziemskiej, usztywniono przez dawne fałdowania, np. blok wschodnioeuropejski; przeciwieństwem b. k. są bardzo ruchliwe -►geosynkliny. Zob. też tarcza; 8) przen. państwa łub stronnictwa łączące się dla wspólnej akcji. BLOK, pierwsza w Polsce grupa abstrakcjonistów (-►abstrakcjonizm); organem grupy było pismo „Blok“, wychodzące od 1924; w skład B. wchodzili m. in, K. Kobro, H. Stażewski, W. Strzemiński, A. Rafałowski; na program B. wpłynęły kierunki: kubizm, konstruktywizm, suprematyzm i częściowo futuryzm; grupa ta interesowała się również zagadnieniami nowocz. architektury, filmu eksperyment, i fotomontażu. BLOKADA [niem.]: 1) odcięcie portów, wybrzeża, cieśniny, pewnego obszaru morza państwa blokowanego przez okręty państwa blokującego w celu zmuszenia do przyjęcia pewnych żądań; b. pokojowa w odróżnieniu od wojennej nie obejmuje konfiskaty zajętych statków; 2) b. ekonomiczna, gospodarcza izolacja jakiegoś państwa stosowana zwłaszcza w czasie wojny, szczególnie przez uniemożliwienie dowozu koniecznych towarów (żywności, broni), przerwanie komunikacji, kontaktów finansowych itd.; 3) 	b. elektryczna, uzależnienie pracy lub stanu pewnych maszyn i urządzeń od stanu innych maszyn lub urządzeń, uzyskiwane przez zastosowanie dodatkowych przyrządów i obwodów, np. uzależnienie zamknięcia łącznika doprowadzającego napięcie do laboratorium od zamknięcia drzwi pomieszczenia. Zob. też blokowe urządzenie kolejowe; 4) med. znieczulenie środkami farmakolog, na pewnym odcinku nerwów czuciowych (układu mózgowordzeniowego lub współczulnego); stosowana również lako zabieg leczniczy. BLOKDIACRAM, zmniejszony i uproszczony rysunek wycinka skorupy ziemskiej, przedstawiający w perspektywie krajobraz terenu i jego budowę Blokdiagram geologiczną. BLOKHAUZ [niem.], ufortyfikowany budynek lub schron bojowy przystosowany do samodzielnej obrony. BLOK JEDNOŚCI ROBOTNICZO-CHŁOPSKIEJ, zorganizowany w wyborach do sejmu 1928 przez komunistów i lewicowe organizacje robotn.-chłopskie. BLOKOWE URZĄDZENIA KOLEJOWE, urządzenia elektromechan. albo elektr. uzależniające na od AUTOMATYKA  lTablica 19 8 9 10 l — Elektronowa maszyna licząca, wykonująca samoczynnie setki działań rachunkowych na sek., 2 — Wnętrze automatycznej centrali telefonicznej, 3 — Automatyczna linia obrabiarkowa do obróbki wału korbowego, 4 — Piec do wyżarzania odlewów żeliwnych, umożliwiający ich obróbkę cieplną według nastawionego z góry programu, 5 — Wyciągarka kopalniana w czasie pracy samoczynnej. 6 — Zastosowanie komórki fotoelektrycznej do samoczynnego liczenia pakowanych wafli, 7 — Samoczynne mycie, napełnianie i etykietowanie butelek piwa. 8 — Automatyczna kopiarko-frezarka do wytwarzania wielkich serii jednakowych przedmiotów. 9 — Automat do zgrzewania punktowego ze sterowaniem elektronowym, 10 — Obrotowa pakowarka automatyczna z samoczynnym dozowaniem materiału o wydajności 25—30 worków/min.  Tablica 20 APARATURA CHEMICZNA 1 — Fragment laboratorium. 2 — Destylacja próżniowa roztworu alkoholowego zawierającego antybiotyk. 3 - - Aparat ekstrakcyjny w laboratorium chemicznym. 4 — Półciągła instalacja krakingowa, 5 — Wieże absorpcyjne do produkcji kwasu azotowego, 6 — Kocioł do przeprowadzania procesu dojrzewania antybiotyków, 7 — Instalacja do produkcji kwasu siarkowego metodą kontaktową, 8 — Kolumna rektyfikacyjna. 9 — Instalacja do produkcji ciekłego tlenu z powietrza. 10 — Kotły polimeryzacyjne do produkcji tworzyw sztucznych. 10  97 leglość nastawianie zwrobiic i sygnałów na semaforach; uzależnienie polega na tym, że semafory tylko wówczas można ustawiać na sygnał zezwalający na jazdę, gdy właściwie zostały nastawione i zamknięte zwrotnice na drodze pociągu (blokada stacyjna) albo gdy pociąg opuści odcinek chroniony przez dany semafor (blokada liniowa); blokada może być samoczynna, gdy jest uruchamiana jpod wpływem działania pociągów, bez udziału obsługi. BLOK SERCA, zaburzenia powstałe wskutek częściowego lub zupełnego zniesienia przewodzenia podniet powodujących skurcz serca. BLOK STERLINGOWY, grupa krajów prowadzących od 1932 politykę utrzymywania stałości kursów swoich walut v> stosunku do funta sterlings; obejmuje prócz W. Brytanii jej dominia i kolonie (bez Kanaay i Hongkongu), Portugalię, kraje skandynawskie i in.; skład b. s. nie jest stały. Zob. też strefa dolarowa. BLOMBERG Werner Eduard Fritz von (1878— 1946), niem. feldmarszałek, od 1933 minister Reichswehry, 1935—38 minister wojny III Rzeszy i naczelny dowódca Wehrmachtu. BLOY [bluąl Léon (1846—1917), pisarz fr., zwolennik relig. odrodzenia Francji. Powieść La femme pauvre (Uboga kobieta), dzienniki, korespondencje. BLÜCHER: 1) Gebhard Leberecht von, książę Wahlstatt (1742—1819), feldmarszałek pras.; 1813 wódz nacz. armii pras., przyszedł z pomocą Wellingtonowi pod Waterloo 1815 i zadecydował o losach bitwy; 2) 	Wasilij K. (1889—1938), radź. marszałek i polityk, od 1916 członek SDPRR, uczestnik rewolucji październikowej i wojny domowej, dowódca wojsk radź. na Dalekim Wschodzie; 1938 bezpodstawnie oskarżony o zdradę stanu, 1957 zrehabilitowany. BLUES [amer., blu:z], taniec towarzyski powolny, w takcie dwudzielnym; pochodzenie —jazz. BLUETKA [fr.], krótki dowcipny utwór scen., pozbawiony większych wartości artystycznych. BLUfF [ang., blaf], zmylenie partnera co do stanu faktycznego lub zamiarów; wprowadzanie w błąd. BLUM Léon (1872—1950), fr. polityk, pisarz i publicysta; prawicowy socjalista, przywódca —SFIO, jeden z organizatorów i premier rządu Frontu Ludowego 1936—37 i 1938, rzecznik nieinterwencji w hiszp. wojnie domowej, 1943—45 więzień Buchenwaldu, na przeł. 1946/47 ponownie premier. BLUMENBACH Johann Friedrich (1752—1840), lekarz i antropolog niem., nazywany często „ojcem antropologii“ ze względu na sprecyzowanie definicji tej nauki oraz stworzenie jej pierwszego syntetycznego ujęcia. BLUSZCZ POSPOLITY, Hedera helix, pnący się krzew z rodziny aralio waty ch; zimozielone 5-klapowe liście; cieniste wilgotne lasy, w parkach spotykana forma o liściach całobrzegich i drzewkowatym pokroju; lekko trujący; chroniony. Tabl. XV. BLUSZCZYK KURDYBANÈK, Glechoma hederacea, wieloletnia roślina leczn. z rodziny —wargowych; płożące pędy, nerkowate liście i fioletowe kwiaty; pospolity przy drogach i w zaroślach. BLACHOWSKI Stefan (ur. 1889), psycholog, prof. Uniw. w Poznaniu. BŁAGOJEW Dimitrij N. (1856—1924), bułg. działacz robotn., twórca bułg. socjaldemokracji i współtwórca bułg. partii komunist.; działał też w Rosji; autor cennych prac teoret. i historycznych. BŁACOWIESZCZENSK, m. w nowo utworzonym Obw. Amurskim Ros. FSRR na Dalekim Wschodzie; port nad rz. Amur; 58 800 mieszk. (1939); przemysł spoż., drzewny; stocznia. BŁASZKI, w., pow. kaliski, woj. pozn., nad rz. Cienią; 2800 mieszk. (1956); kościół z XVIII w. BŁAWATEK -chaber. BŁAWATSKA Helena P. (1831—91), teozofka i okultystka ros. ; od 1873 w St. Zjednoczonych. Założycielka (1875) Towarzystwa Teozoficznego w Nowym Jorku. BŁAZEN: 1) postać komiczna w teatrze lub cyrku, bawiąca publiczność żartami i dowcipami sytuacyjnymi; w dramatach (np. u Szekspira) wypowiada nieraz filozoficzne myśli o podłożu satyrycznym; w ciągu wieków powstały w teatrach nar. odrębne typy błaznów (np. -bufon w komedii i operze wł. XVIII w.); 2) dawniej dworzanin król., zw. też trefnisiem. BŁAŻOWA, m., pow. i woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim; 3800 mieszk. (1956); przemysł ceramiczny. BŁĘDNE OGNIE, małe niebieskie płomyki pojawiające się nad bagnami i moczarami wskutek samozapalania się w powietrzu fosforowodoru, powstającego podczas gnicia bez dostępu powietrza (pod ziemią) szczątków org. zawierających fosfor. Schemat prawego błędnika: I — ślimak, 2 — przewody półkoliste BŁONIE BŁĘDNIK, labirynt — układ kanałów w kości skroniowej, w których leży narząd zmysłu równowagi i zakończenia nerwu słuchowego. BŁĘDOWSKA PUSTYNIA, największy w Polsce obszar lotnego piasku, w okolicach Olkusza, nad Białą Przemszą; jedyna tego typu osobliwość w Europie środk.; 32 km*, dl. 8 km, szer. 4 km; zasoby piasków łącznie z sąsiednią Pustynią Starczynowską — 2 650 000 mS, częściowo wykorzystywane do zasypywania wyrobisk w kopalniach śląskich. BŁĘKITNA RZEKA —Jangcy-ciang. BŁĘKITNE GÓRY: 1) pasmo górskie we wsch. Australii (Nowa Pd. Walia) wys. do 1200 m; 2) B. G. —Appalachy. BŁĘKITY, niebieskie barwniki pochodzenia organicznego lub nieorganicznego; b. berliński (praski), otrzymywany przez działanie żelazocyjanków na sole żelazowe, odporny na działanie światła i kwasów, stosowany w malarstwie i drukarstwie; b. królewski (smalta), otrzymywany przez zmielenie niebieskiego szkła kobaltowego, stosowany do malowania porcelany; b. metylenowy, związek org.; ciemnozielony proszek lub kryształy (roztwór wodny, ciemnobłękitny); środek antyseptyczny stosowany w zakażeniu dróg moczowych; w biologii — do barwienia preparatów; b. paryski, otrzymywany przez działanie żelazicyjanków na sole żelazawe, stosowany w malarstwie i drukarstwie. BŁOCHINCEW Dmitrij I. (ur. 1908), radź. fizyk teoretyk, dyr. Zjedn. Instytutu Badań Jądrowych; prace z zakresu mechaniki kwantowej, akustyki i fosforescencjL BLOK Aleksandr A. (1880—1921), poeta ros., najwybitniejszy przedstawiciel symbolizmu, głęboki liryk; 1917 staje po stronie rewolucji (poemat Dwunastu); Wiersze o pięknej damie, Jamby, poemat Scytowie. BŁONA: 1) anat. a) twór płaski spełniający w organizmie określone zadania (bębenkowa b. —ucho; —dziewicza błona); b) warstwa komórek wchodząca w skład ściany narządu, np. b. mięśniowa, b. śluzowa zawierająca komórki wydzielające śluz, pokrywająca wewnętrzną powierzchnię dróg pokarmowych, oddechowych, moczowych i płciowych; b. surowicza, którą cechuje zdolność wydzielania płynu surowiczego, wyściela jamy: opłucnej, otrzewnej i osierdzia; 2) biol. a) b. plazmatyczna, przezroczysta zewnętrzna warstwa cytoplazmy komórki; u roślin przylega ona do błon komórkowych; ma specjalne właściwości regulujące przepuszczalność różnych ciał między otoczeniem a komórką; b) b. komórkowa, martwy składnik komórek roślinnych, produkt przemiany materii protoplastu; składa się z 8 warstw: blaszki środkowej (1), błony pierwotnej (2) i uwarstwień błony wtórnej (3), powstających w wymienionej kolejności (rys.); u roślin wyższych zbudowana z błonnika, u grzybów z substancji białkowych, u okrzemek z krzemionki; c) b. jądrowa, nie barwiąca się żywa otoczka substancji jądra komórrttVftrze komórki wnflr/e komórki Fragment błony komórkowej (schemat) kowego; duża gęstość, silne załamywanie światła; rozpuszcza się w czasie podziału jądra (metafazy i i anafazy). Zob. komórka ’ (rys.); 3) zool. b. fału-' j ą c a, membrana undulans organ ruchu niektórych pierwotniaków; porusza się charakterystycznym ruchem falistym. BŁONA PÓŁPRZEPUSZCZALNA, pólprzepuszczalńa przegroda — błony roślinne, zwierzęce lub otrzymane sztucznie, przepuszczające rozpuszczalnik, a nie przepuszczające substancji rozpuszczonej. BŁONICA, dyfteria — ostra choroba zaraźliwa wywoływana przez jady swoistych zarazków; występuje najczęściej u dzieci; przebiega jako zapalenie błon śluzowych (gardła, nosa itp.) z charakterystycznymi nalotami, powodując ciężkie zatrucie ustroju. BŁONIE, m., pow. pruszkowski, woj. warsz.; 9100 mieszk. (1956); fabr. zapałek, zakłady produkcji narzędzi precyz., w pobliskim Michałowie cukrownia. 7 	Mała Enc. Powsz. PWN  BŁONKOWKI BŁONKÓWKI, błonkoskrzydłe, Hymenoptera — rząd owadów o dobrze rozwiniętych dwóch parach skrzydeł; b. przechodzą przeobrażenie zupełne; należą tu żądłówki (np. pszczoły), owadziarki (np. gąsieniczniki) i rośliniarki (np. boreczniki); liczba gatunków b. sięga 400 000, z czego na Polskę przypada ok. 10 000. BŁONNIK -celuloza. BŁOTNIAKI, Circinae, kosmopolityczna podrodzina ptaków średniej wielkości z rzędu drapieżnych; zamieszkują zwykle okolice błotniste; wokół oczu niewyraźna —szlara; latają słabo, zdobycz łowią na ziemi; żywią się jajami ptaków, pisklętami i owadami; w Polsce gnieżdżą się: w nadwodnych zaroślach b. 	stawowy (Circus aeruginosus), a na łąkach, błotach i polach uprawnych b. zbożowy (C. cyaneus); oba dł. ok 50 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 100 cm. BŁOTNIARKI, Lymnaeidae, rodzina słodkowodnych ślimaków z podgromady —plucodysznych; muszla stożkowata. W Polsce kilkanaście gatunków drobnych i średniej wielkości; jeden z gatunków (b. moczarowa) przenosi larwę pasożyta bydła (—motylicy wątrobowej). BŁOTNY GAZ —metan. BŁYSKAWICA, zjawisko optyczne towarzyszące gwałtownym wyładowaniom' elektr. między chmurą a ziemią, między chmurami, między dwoma częściami chmury łub między chmurą (burzową) a powietrzem bezchmurnym. „BŁYSKAWICA** —marynarka wojenna poi. w II wojnie świat. BŁYSKAWICZNA WOJNA, Blitzkrieg — doktryna wojenna stosowana w II wojnie świat, przez hitlerowskie Niemcy; zakłada szybkie rozbicie armii nieprzyjaciela, opanowanie jego terytorium i zakończenie wojny w jak najkrótszym czasie. BŁYSZCZ: 1) błyszczące pasma —promieni rdzeniowych występujące na przekroju drewna dębowego; cenione w okleinach oraz deszczułkach podłogowych; 2) 	miner. b. antymonu —antymonit, b. ołowiu —galenit, b. żelaza —hematyt. BŁYSZCZKI, Plusia, niewielkie motyle nocne z rodziny sówek; gąsienice niektórych gatunków należących do tego rodzaju są szkodnikami, np. b. jarzynówka (P. gamma) niszcząca warzywa. BNIN, w., pow. śremski, woj. pozn., na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej; 800 Pw* mieszk. (1958); ślady grodziska. BOA: 1) zool. Boa, węże z rodziny dusicieli; b. dusiciel, Boa constrictor, osiąga dł. 6 m; zamieszkuje lasy Am. Pd.; żeruje w nocy; 2) damski szal z futra lub piór. BOAZERIA [fr.J, drewniana okładzina ścian wewn., ozdabiana niekiedy snycerką, — intarsją, malowana, złocona, lakierowana itp. BOBAK, Marmota bobac, gryzoń z rodziny wiewiórkowatych; stepy we wsch. Europie i centr. Azji; dl. ciała ok. 35 cm; żyje w koloniach; ryje głębokie i rozległe nory; na zimę zapada w sen. Tabl. 36. BOBBY, Bob, popularne przezwisko policjantów londyńskich. BOBIĘCIŃSKIE WIELKIE JEZIORO, na Pojez. Drawskim, wśród wzgórz; 535 ha, glęb. 40 m, dł. 6,3 	km; brzegi częściowo zalesione, kilka wysp. BOBIK -wyka. BOBINA [fr.J, w tkactwie specjalna cewka, na której jest nawinięty wątek przy wytwarzaniu tiulu. BOBIŃSKA Helena (ur. 1887), autorka książek dla młodzieży; związana ze środowiskiem SDKPiL; w okresie międzywoj. przebywała w ZSRR; powieści Pionierzy, Zemsta rodu Kabunauri. BOBKOWE LIŚCIE —wawrzyn szlachetny. BOBOLA ANDRZEJ św. (1591—1657), jezuita poi.; kanonizowany 1939. BOBOLICE, w., pow. zawierciański, woj. katów.; na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; 200 mieszk. (1956); ruiny zamku z XV w. BOBOWA, w., pow. gorlicki, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Białą, pr. dopływem Dunajca; 1400 mieszk. (1956); tradycje artystycznego koronkarstwa klockowego. BOBÓWKA, beczułkowata, silnie stwardniała wylinka larwalna niektórych muchówek, w której znajduje się właściwa poczwarka. BOBREK TRÓJ LISTKOWY, Menyanthes trifoliata, bylina z rodziny bobrkowatych, do 30 cm wys.; liście trójlistkowe, kwiaty białe lub różowe; pospolity na mokrych łąkach i bagnach; leczniczy, trujący. M. Bobrzyński Bobak 98 BOBROWNICKI Wio dzimierz (ur. 1892), chemik technolog, prof. Polit. Wróci., członek koresp. PAN; prace z technologii nieorganicznej (przemysł azotowy i potasowy, prod, nawozów sztucznych). BOBROWSKI: 1) Stefan (1841—63), jeden z najwybitniejszych przywódców czerwonych w powstaniu styczniowym; naczelnik m. Warszawy; 1863 przewodniczący Centralnego Komitetu Narodowego; zginął w pojedynku; 2) Czesław (ur. 1904), ekonomista i polityk, 1946—47 prezes Centralnego Urzędu Planowania, od 1956 wiceprezes Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów. BOBRUJSK, m. w Białoruś. SRR nad Berezyną; 84 100 mieszk. (1939); przemysł: drzewny, maszyn., chem., spoż. BOBRZA, 1) w., pow. i woj. kieleckie; złoża rudy; od XVII w. hutnictwo żelazne; na początku XIX w. wielkie zakłady metalurgiczne; 2) pr. dopływ Czarnej Nidy, dł. 48 km, dorzecze 391 km; źródła na wsch. od Zagnańska, ujście na pd. od Chęcin; tworzy dwa przełomy w G. Świętokrzyskich; liczne młyny. BOBRZYŃSKI MICHAŁ (1849—1935), historyk i polityk konserwatywny; przywódca —Stańczyków; jeden z twórców krakowskiej szkoły historycznej; 1908—13 namiestnik Galicji; 1916—17 minister dla spraw Galicji; Dzieje Polski w zarysie; Wskrzeszenie państwa polskiego; O dawnym prawie polskim. (¿4 — f w yj BOBSLEJ [ang.j, sanki jj a ,i sportowe dla 2-—4 osób, ze sterem i hamulcem; zmia- Bobslej nę kierunku umożliwia ruchoma część przednia; na specjalnych torach osiągają szybkość do 120 km/godz. BOCCACCIO [bokaczio] Giovanni (1313—75), klasyk prozy wl., wybitny humanista; encyklopedyczne dzieła łacińskie i liczne utwory w jęz. wl.: wiersze liryczne, poematy oktawą o przygodach rycerskich i miłosnych, powieść Fiametta, interesująca rysami psychologii kobiecej. Sławę światową zyskał mu Dekameron, zbiór stu nowel podzielony na 10 „dni** (stąd nazwa). BOCCALINI Traiano (1556—1813), pisarz wl., celował w ostrej satyrze, szczególnie politycznej. BOCCHERINI [bokerini] Luigi (1743—1805), wl. wiolonczelista i kompozytor w stylu rokoko (menuety); symfonie, utwory kameralne, wiolonczelowe. BOCHE [fr. bosz], we Francji pogardliwa nazwa Niemców. BOCHEŃSKI: 1) Aleksander (ur. 1904), publicysta związany z ruchem kat. i tradycjami myśli konserwatywnej ; tom szkiców Dzieje głupoty w Polsce; 2) Jacek (ur. 1926), prozaik i publicysta związany z „Przeglądem Kulturalnym“; tom opowiadań Zgodnie z prawem, reportaże z ZSRR i Afryki. BOCHNAK Adam (ur. 1899), historyk sztuki, muzeolog, prof. Uniw. Jag.; liczne prace głównie z zakresu sztuki nowożytnej. BOCHNIA, m. pow., woj. krak., na Pogórzu Karpackim, w pobliżu Puszczy Niepolomickiej; 11200 mieszk. (1956); ośrodek góm. z kopalnią soli od XII w., w kościele gotycko-barokowym kaplica z polichromią Matejki. BOCHOTNICA, w., pow. puławski, woj. łub., w dolinie Bystrej w pobliżu jej ujścia do Wisły, 960 mieszk. (1956); ruiny zamku z czasów Kazimierza Wielkiego (tzw. zamku Esterki). BOCHUM, m. przem. w NRF (Zagł. Ruhry); 337 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla; przemysł: liutn., maszyn., chcm., włókien. G. Boccaccio  99 BOCIANIE GNIAZDO, bocieniec, golębiak — mały pomost, platforma lub kosz obserwacyjny umieszczony wysoko na maszcie żaglowca. BOCIANY, Ciconidae, rodzina z rzędu bocianowatych, obejmująca 17 gatunków ptaków żyjących w strefie umiarkowanej i tropikalnej Starego i Nowego Świata; szyja w locie wyciągnięta do przodu; pokarmem drobne i większe zwierzęta wodne i lądowe; w Polsce pospolity w osiedlach ludzkich b. biały (Ciconia alba), dl. 105 cm, rozpiętość skrzydeł 200 cm; bardzo rzadki b. czarny, czyli hajstra (Cłconio nigra), nieco mniejszy, leśny, unikający ludzi; obydwa zimują przede wszystkim w środk. Afryce. B0CKLIN Arnold (1827— 1901), malarz i rzeźbiarz szwajc.; pejzaże i obrazy o treści poetyczno-symbolicznej, w ujęciu realistycznym. BOCZAŃ, reglowy grzbiet górski w Tatrach Zach., na pd.-wsch. od Kuźnic, r* wys. 1224 m. (/■-- — BOCZEK, dolna partia vrnr 1 ściany brzusznej świni; ” słonina poprzerastana tkań- Bocianie gniazdo ką mięsną. BOCZNICA KOLEJOWA, odnoga, odgałęzienie toru do obsługi zakładów przemysł., eksploatacyjnych itp. BOCZNIK, opornik włączony równolegle (-►oporów łączenie) do urządzenia elektr.; odciąża je przejmując na siebie część prądu. BOĆWINA, botwina: 1) mangold, burak liściowy, Beta vulgaris subsp. cicla z rodziny komosowatych; korzenia spichrzowego brak; duże, pomarszczone, zielone jadalne liście w rozetce; 2) potocznie — młode liście buraka ćwikłowego; 3) zupa z młodych liści buraka ćwikłowego. BODE Johann Elert (1747—1826), astronom niem., założyciel czasop. „Berliner Astronom. Jahrbuch“. BODEŃSKIE JEZIORO, polodowcowe jez. podalpejskic na pograniczu Szwajcarii, Niemiec i Austrii; 538 km2, 398 m n. p. m., dl. 64 km, głęb. 276 m, roczne wahania poziomu do 2 m; przez jez. przepływa Ren. BODHISATTWA [sanskr.], poprzednie wcielenia Buddy w ludzi i zwierzęta, opisane w Dżatakach. BODIN [bodę] (Bodinus) Jean (1536—96), fr. teoretyk państwa; rozwinął teorię suwerenności państw; 0 Republice. BODMER Johann Jakob (1698—1783), szwajc. pisarz i krytyk; wraz z J. J. Breitingerem (1701—76) zwalczał kult -»Gottscheda dla literatury fr., szukał wzorów lit. w Anglii; prace o niem. literaturze średniow.. przekłady Miltona. BODONI Giambattista (1740—1813), drukarz wl. Zob. też drukarskie pisma. BODZENTYN, m., pow. i woj. kieł., u stóp G. Świętokrzyskich, nad rz. Psarką; 2700 mieszk. (1956); ruiny zamku z czasów Kazimierza Wielkiego. BODZISZEK, Ceranium, roślina z rodziny bodziszkowatych, rzędu dzióbowców; na łąkach i w zaroślach pospolity b. łąkowy (G. pratense), o liściach 3-5-7-dzielnych, głęboko wcinanych i kwiatach niebieskofioletowych. BOECJUSZ (Boethius) Anicius Manlius Severinus (ok. 475—525), rzym. mąż stanu i filozof na dworze Teodoryka Wielkiego; ostatni wielki pisarz rzymski znający grekę; jego przekład Arystotelesa był długo jedynym źródłem poznania filozofii greckiej; prace B. 	z zakresu arytmetyki, astronomii, geometrii i muzyki służyły w szkołach jako podręczniki; De Consolatione Philosophiae (O pociechach filozofii). BOEHME [bóme] Jakob (1575—1624), niem. teozof 1 mistyk, z zawodu szewc; wprowadził język ojczysty do niem. literatury nauk.; panteista; Aurora. BOFORS [bęforsz], dawniej m., obecnie dzielnica m. 	Karlskoga (środk. Szwecja); największe w Szwecji BOGUSZÓW BOGDANÓW Aleksandr A., właśc. Malinowski (1873—1928), ros. działacz polit., lekarz i filozof; członek SDPRR, przez pewien czas związany z bolszewikami, po rewolucji 1905 wystąpił z rewizją marksizmu z pozycji filozofii machistowskiej. BOGDYCHAN [mongol., święty władca], tytuł władców mong., niekiedy tytuł cesarza chińskiego. BOGHAZKOJ, w. położona w pobliżu Ankary, stolicy Turcji; 1906—7 i 1931—4 odkryto tam ruiny m. 	Hattuszasz, stolicy staroż. państwa hetyckiego, i znaleziono archiwum zawierające ok. 20 tys. glinianych tabliczek z napisami klinowymi. BOGHED, petrograficzna odmiana węgla. BOGOLEPOW Michaił I. (1879—1945), radź. ekonomista, członek korespondent Akad. Nauk ZSRR, prof. skarbowości w Tomsku, Petersburgu, Moskwie. BOGOLUBOW Nikołaj N. (ur. 1908), matematyk i fizyk radź.; prace z fizyki statystycznej, kwantowej teorii pola oraz przybliżonych metod analizy matematycznej. BOGOMILCY, sekta rei. w Bułgarii X—XIV w.; w kategoriach rei. wyrażała bunt przeciw uciskowi feudalnemu; prześladowana za radykalizm; wywarła silny wpływ na rozwój piśmiennictwa. BOGOR (dawn. Buitenzorg), m. w Indonezji na zach. Jawy; ok. 123 800 mieszk.; gł. stacja nauk.-bad. rolnictwa. BOGOTA, stoi. Kolumbii; w wysokiej kotlinie w Andach (2640 m); 806 600 mieszk. (1955); zabytki architektury kolonialnej; uniwersytet i in. instytucje nauk. i kult.; jeden z najważniejszych ośrodków gosp. kraju; węzeł kolejowy. BOGUCKI Józef Symeon (1816—55), pamiętnikarz; Wizerunki społeczeństwa warszawskiego. BOGUMIN (Bohumin), m. na Śląsku Cieszyńskim (Czechosłowacja); 8400 mieszk. (1950); przemysł metal., chem.; ważny węzeł kolejowy. BOGURODZICA, pieśń bojowa rycerstwa poi.; najstarszy zabytek poezji poi. (XIII—XIV w.); melodia B. w zapisie z początku XV w., w stylu chorału greg., jest najstarszym oryginalnym zabytkiem muzyki polskiej. BOGUSKI Józef Jerzy (1853—1933), fizykochemik, asystent D. Mendelejewa w latach 1875—78, prof. Polit. Warsz. 1920—30, jeden z pionierów kinetyki chemicznej, ceniony popularyzator. BOGUSŁAW, imię książąt pomorskich; 1) B. X (1454—1523), książę Pomorza Zachodniego od 1474, zięć Kazimierza Jagiellończyka; przeprowadził szereg reform wewnętrznych, dążył do zbliżenia z Polską; 1521 poddał Pomorze Zachodnie cesarzowi; 2) 	B. XIV (1580—1637), książę szczeciński od 1620, wołogoski od 1625, ostatni książę pomorski; od 1630 praktycznie utracił władzę na rzecz Szwedów. BOGUSŁAWSKI: 1) Wojciech (1757—1829), aktor, reżyser i pedagog, twórca zawodowego teatru poi. Byl związany z intelektualistami Oświecenia i obozem reform. Jako dyrektor Teatru Narodowego sam w dużej części tworzył repertuar tej sceny; przełożył i napisał ok. 80 sztuk; Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, Spazmy modne, Henryk VI na Iowach i in. Założyciel pierwszej szkoły dramat, i twórca jej programu pedagog. Kilkakrotnie zmuszony trudnymi warunkami do opuszczenia Warszawy objeżdżał inne miasta, gdzie przyczynił się poważnie do powstania i rozwoju scen zawodowych (Poznań, Wilno, Lwów, Kalisz, Kraków); Dzieje Teatru Narodowego; 2) Stanisław (1805—70), syn Wojciecha, komediopisarz, bocta, public.; komedie Krewni, Lwy i lwice, libretto do opery Flis S. Moniuszki; 3) Władysław (1838—1910), syn Stanisława, krytyk lit. i teatr., uznany za jednego z najznakomitszych znawców poi. teatru; W. Bogusławski zakłady zbrojeniowe. BOGATYNIA, m., pow. zgorzelecki, woj. wrocł., na Pogórzu Izerskim; 6200 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu włókien., spoż. i galanterii szklanej. mieście“ propagującej zwrot ku problematyce spoL, reportażowi i powieści dokumentarnej; powieści: Cale iycie Sabiny, Anielcia i tycie, Żelazna kurtyna, Czarna kura; wespół z Jerzym Kornackim: Jadą wozy z cegłą, Wisła, cykl Polonez. BOGUSZÓW, m., pow. wałbrzyski, woj. wrocł.. 7* 100 BOH u stóp góry Chełmiec; 12 200 mieszk. (1956); górnictwo i przemysł odzieżowy. BOH (Bug południowy), rz. w ZSRR; wpada do M. Czarnego, dl. 857 km; w dolnym biegu żeglowna; przy ujściu port Nikołajew. BOHDANOWICZ Karol (1864—1947), geolog, inż. górnik, geograf i podróżnik; badacz Azji; prof. Akad. Górniczej w Krakowie i dyr. Państw. Instytutu Geologicznego w Warszawie; Surowce mineralne Świata. Hans, zw. Pfeifer von Niklashausen (XV w.), pastuch, muzyk z okolic Wiirzburga; ok. 1476 wywołał rozruchy chłopskie; spalony na stoBOHEMA —cyganeria. BOHEMIA, łac. nazwa Czech; pochodzi od celtyckiego plemienia Bojów. BÖHM-BAWERK Eugen (1851—1914), ekonomista. przedstawiciel —austriackiej szkoły; Kapitał i zysk z kapitału. BOHOMOLEC Franciszek (1720—84), jezuita, komediopisarz; od 1765 współredaktor „Monitora“; autor wielu komedii, będących przeważnie przeróbkami utworów Moliera i in.; Małżeństwo z kalendarza. Pan dobry. BOHR [bo:r] Niels (ur. (1885), znakomity fizyk duń.; nagroda Nobla 1922 za teorię budowy atomu, która stała się punktem wyjścia wspólcz. fizyki atomowej. BOHRA TEORIA, N. Bohr biorąc za punkt wyjścia model —atomu Rutherforda, według którego atom składa się z jądra, skupiającego prawie całą masę atomu, oraz z elektronów krążących wokół ł‘ądra, wprowadził następujące założenia: elektrony :rążą po pewnych, ściśle określonych orbitach (tzw. dozwolonych), normalnie po orbitach najbliższych jądra; pod wpływem pewnych czynników zewnętrznych elektron może jednak przeskoczyć na orbitę dalszą, atom jest wtedy wzbudzony; podczas powrotu ze stanu wzbudzonego do normalnego atom wysyła kwant energii promienistej o wielkości równej różnicy energii atomu w stanie wzbudzonym i normalnym. ,elektrony N. Bohr a — atom sodu wg teorii Bohra, b — atom wodoru (możliwe orbity wg Sommerfelda) Zarówno model atomu Bohra, jak i późniejsze jego modyfikacje dają jedynie przybliżony obraz skomplikowanych zjawisk, których całokształt obejmuje istotę atomu; zjawiska te opisuje mechanika —kwantowa. BOHUSZ: 1) Franciszek Ksawery Michał ks. (1764—1820), publicysta; uczestnik przygotowań do powstania 1794 na Litwie; zwolennik reform spoi.; tłumacz i wydawca Kodeksu Napoleona; 2) Marian —Potocki Józef Karol. BOHUSZEWICZÓWNA Maria (1865-87), działaczka socjalist.; członek KC I Proletariatu; 1885 aresztowana, 1S87 skazana na zesłanie, zmarła w drodze na Syberię; Pamiętnik. BOIARDO Matteo Maria (1441—94), poeta Renesansu wł.; nie ukończony poemat oktawą Orland zakochany — przygody bohaterów legend karolińskich, wędrujących przez świat. BOILEAU-DESPR£AUX [bualp desprep] Nicolas (1636—1711), fr. poeta i teoretyk klasycyzmu; autor satyr, poematu heroikomicznego Pulpit oraz poematu Sztuka poetycka, w którym sformułował zasady poetyki klasycyzmu. BOISGUILLEBERT [buagijber] Pierre de (1846— 1714), ekonomista fr.; zwolennik liberalizmu gospodarczego; Le detail de la France, Factum de la France. BOITO Arrigo (1842—1918), kompozytor wł.; opera Mefistofeles Pisał też libretta do oper. BOJA —pława. „„„„ BOJANOWO, m., pow. rawicki, woj. pozn.; 2900 mieszk. (1956). BOJANUS Ludwik Henryk (1776—1827), anatom i zoolog niem. pochodzenia; prof. weterynarii i anatomii porówn. Uniw. Wił.; organizator pierwszej poi. szkoły weter. (1823); prace z zakresu anatomii (np. tura i żubra) i weterynarii. BOJARZY [ros.], najwyższa warstwa feudałów w Rosji; tytuł zniesiony z początkiem XVIII w. BOJARZY MIĘDZYRZECCY zam. w okolicy Międzyrzecza, na Podlasiu, grupa ludności o tradycji oocnndzenia szlacheckiego. BOJER Johan (ur. 1872), risarz norw.; powieści psyhoiog. i satyr. Ostatni Wiinpowie, wielki głód oraz iramaty Sigurd Braa, Theo- - , -lora. Bruttu. Bojer BOJER (hol.], sanie żaglowe o ostrych płozach używane na dużych przestrzeniach lodowych; rozwijają znaczną szybkość. BOJKO Jakub (1857—1944), polityk poi., działacz i pisarz lud., poseł do sejmu galic. i parlamentu austr.; 1919—35 poseł i senator, wicemarszałek senatu; 1928 przeszedł z „Piasta“ do BBWR; Dwie dusze, pisma i mowy. BOJKOT [ang.], całkowite lub częściowe zaniechanie stosunków polit. lub gosp. z pewną osobą, organizacją lub państwem; po raz pierwszy zastosowany w XIX w. przez dzierżawców irlandzkich wobec ogólnie znienawidzonego zarządcy majątku, Anglika Boycotta. BOJKOWIE, góralska ludność ukr. zamieszkująca od XV w. do końca II wojny świat, teren wsch. Karpat, między źródłami Sanu i Łomnicy. BOJLER [ang.], zamknięty zbiornik metal, w urządzeniu do podgrzewania wody połączony z wodociągiem. BOJOWE ŚRODKI CHEMICZNE, związki chem. znajdujące zastosowanie podczas operacji wojennych jako substancje: 1) wybitnie toksyczne, np. fosgen, iperyt (o działaniu parzącym, żrącym, trującym lub duszącym), 2) drażniące (np. wywołujące łzawienie). 3) 	maskujące, np. zasłony dymne; b. ś. ch. po raz pierwszy zostały użyte podczas I wojny świat.; użycie zabronione konwencją międzynarodową. BOJOWIE, plemię celt.; zamieszkiwali teren Czech w ostatnich wiekach p. n. e.; podbici przez Germanów; od nich pochodzi nazwa Bohemia. BOJOWNIK, Betta pugnaz, mała rybka akwariowa z rzędu okoniokształtnych, bardzo ruchliwa, zaczepna; pochodzi z wód słodkich Azji tropikalnej. BOJOWNIK BATALION, Philomachus pugnaz, ptak z rzędu siewkowatych; gnieździ się na mokradłach pn. i umiarkowanej Eurazji; zimuje w Afryce i pd. Azji; dl. 30 cm, rozpiętość skrzydeł 61 cm; samce w okresie godowym mają barwne upierzenie, a wokół głowy — różnobarwną krezę z piór. BOKS: 1) walka na pięści prowadzona na ringu bokserskim przez dwóch zawodników w specjalnych rękawicach, chroniących przed urazami; uprawiana Ring bokserski amatorsko lub zawodowo; walka amatorów trwa przez 3 rundy dwuminutowe, zawodowców do 15 rund; podstawowymi stosowanymi ciosami są: prosty, sierpowy, zamachowy, podbródkowy. Wagi: papierowa (tylko dla juniorów) do 47,5 kg musza „ 51 kogucia „ 54 piórkowa „ 57 lekka „ 60 lekkopółśrednia ,, 63,5 i>ólśrednia „ 67 ekkośrednia „ 71 średnia „ 75 półciężka „ 81 ciężka powyżej 81; 2) miejsce oddzielone, osobne pomieszczenie w stalniach, garażach itp. (np. b. na konie, b. na samochody) ; 3) skóra garbowana, używana do wyrobu obuwia. BOLIWIA 101 6d karpiowatych; żyje w rzekach i w zatoEuropy środk. i Azji środk.; w Polsce BOKSER, obronny pies średniej wielkości, o silnej budowie, krótkiej kwadratowej głowie i potężnych szczękach; sierść gładka, najczęściej jasnobrązowa. Tabl. 66. BOKSERÓW POWSTANIE, nazwa chińsk. powstania wszczętego 1899 przez związek patriot. Sprawiedliwej Pięści przeciwko dynastii mandżurskiej i eur. imperialistom; upadło 1901 na skutek interwencji mocarstw eur. i Japonii. BOKSYT, osadowa skała ilasta, dawniej uważana za minerał; składa się głównie z wodorotlenku glinu; zwykle barwy czerwonawej lub brunatnej od domieszek związków żelaza; najważniejsza ruda glinu. BOL Ferdinand (1616—80), malarz holend., uczeń Rembrandta; Portret damy % dzieckiem, Portret sta* tuszki. BOLAS [hiszp.], broń myśliwska Indian Pampów; rodzaj lassa z przytwierdzonymi na końcach sznura kulami kamiennymi. BOLEC -»sworzeń. BOLECHOWICE, w., pow. i woj. krak., na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; 1100 mieszk. (1956); kościół z XIV w., w parku dwór z XVIII w. BOLEŃ, rap, Aspius aspius — ryba z rodziny karpiowatych; dl. do 80 cm, ciężar do 4 kg; jedyny drapieżnik wśród ’ ! ‘—*- — -J- 1—*- J kach mor. rzadki; mięso ościste, niesmaczne. BOLERO [hiszp.], lud. taniec hiszp. o tempie umiarkowanym, w takcie trójdzielnym, wykonywany z wtórem kastanietów i bębenka baskijskiego. BOLESŁAW, imię panujących; Polska: 1) B. Chrobry (967—1025), król poi., panował od 992, syn Mieszka I i Dobrawy; 1000 zjazd z ces. Ottonem II w Gnieźnie; prowadził wojny z Niemcami 1002—18, w ich wyniku przyłączenie Łużyc i Milska; z Czechami 1003—04, Rusią 1018 — przyłączenie Grodów Czerwieńskich; 1025 koronował się na króla; 2) B. Szczodry albo Śmiały (1039—81), król poi. 1058—79, syn Kazimierza Odnowiciela; prowadził wojny z Czechami, Węgrami i Rusią; występował przeciw cesarzowi, utracił zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim; 1076 koronowany; 1079 po straceniu biskupa Stanisława, wobec buntu możnowładztwa schronił się na Węgrzech; 3) B. Krzywousty (1086—1138), książę poi. od 1106, mł. syn Władysława Hermana; od 1097 książę dzielnicy śląsko-raałopolskiej, 1106 po pokonaniu przyrodniega brata, Zbigniewa, władca całego państwa; prowadził wojny z Niemcami i Czechami, przyłączył do Polski Pomorze; 1138 podziałem państwa między synów zapoczątkował rozbicie dzielnicowe; 4) B. Kędzierzawy (1125—73), książę poi., syn B. Krzywoustefo; 1138—73 władca dzielnicy mazowieckiej, od 1146 siążę zwierzchni państwa; uznał zależność Polski od cesarstwa niemieckiego; 5) B. Wstydliwy (1226—79), książę sandom. od 1232 i krak. od 1243, syn Leszka Białego; popierał kolonizację na prawie niem.; 1273 stłumił bunt możnowładców. Piastowscy książęta dzielnicowi: 1) B. Rogatka albo Łrr' T217— 78), książę wrocławski 1242—48 i legnicki 124o—/8, syn Henryka Pobożnego; 1249 utracił Ziemię Lubuską na rzecz Niemiec; 2) Bolko I Świdnicki (?—1301), książę świdnicki od 1278, syn B. Rogatki; 1295 obronił przed Czechami niezawisłość Dolnego Śląska; 3) Bolko II Bolesław Krzywousty Bolesław Chrobry Doiesiaw śmiały Ziembicki (1298—1341), książę Ziembie od 1322/23, margrabia kłodzki; 1336 uznał się lennikiem króla czeskiego; 4) Bolko II świdnicki (1312—68), książę świdnicko-jaworski od 1326; sprzymierzeniec Kazimierza Wielkiego, ostatni Piast śląski niepodległy zwierzchnictwu królów czes.; 5) B Pobożny (1221—79), książę kalisko-gnieźn. od 1247. syn Władysława Odonica; 1239—47 opanował Wielkopolskę i rządził wspólnie z Przemysłem I; oa 1257 władał także dzielnicą poznańską; walczył z Brandenburgią o Pomorze; 6) B. Jehzy (?—1340), ostatni książę Rusi HalickoWłodzimierskiej od 1324; syn księcia mazowieckiego Trojdena; otruty przez bojarów. — Czechy: 1) B. I Okrutny (?—967), książę czes. od 935; ojciec Dobrawy, żony Mieszka I; 2) B. II Pobożny (?—999), książę czes. od 967; 3) B. III Rudy (? — ok. 1005), książę czes. 999—1003; wypędzony przez Bolesława Chrobrego. BOLESŁAWIEC, m. pow., woj. wrocł., nad pr. brzegiem Bobra; 12 200 mieszk. (19(56); fragmenty obwarowań i kościół z XV w., ratusz z XVI w.; przemysł ceram., szklany i metal., w pobliżu kombinat przemysłu chem. „Wizów“; kopalnie miedzi i glin ogniotrwałych. BOLESZKOWICE, m., pow. chojański, woj. szczec., na Pojez. Myśliborskim; 1300 mieszk. (1956). BOLEWSKI Andrzej (ur. 1906), mineralog i petrograf, prof. Akad. Góm.-Hutn., prezes Centralnego Urzędu Geologii, członek koresp. PAN. BOLEYN -«-Anna. BOLIDEN [bęlidenl. osiedle górn. w pn. Szwecji; 2400 mieszk. (1945); eksploatacja złóż miedzi, cynlcu i pirytów. BOLIMUSZKA, Stomoxys calcitraría, niewielki owad z rodziny muchowatych, podobny do muchy domowej; boleśnie kluje. BOLINGBROKE [bolyńbruk] Henry wicehr. SaintJohn (1678—1751), polityk ang., minister spraw zagr., 1713 współtwórca pokoju z Francją w Utrechcie; przedstawiciel ang. Oświecenia; w pismach swych krytykował ustrój Anglii. BOLIVAR Simon (1783— 1830), bohater walk o wyzwolenie Ameryki Pd.; obali! rządy Hiszpanów w Wenezueli i w Nowej Granadzie.z której 1819 utworzył republikę Kolumbię; od jego nazwiska pochodzi nazwa republiki Boliwii. BOLIWAR, jednostka monetarna Wenezueli -»monetarne jednostki (zest.). BOLIWIA, rep. w Ameryce Pd. 3 	162 000 mieszk. (1953), przeważnie sów; katolicy; język urzędowy hiszp.; stoi. La Paz. W a r u n k i naturalne: na zach. Wyż. Boliwijska (3000—4000 m), otoczona pasmami Andów (do 6500 m); na granicy B. i Peru jez. Titicaca; na wsch. i pn. słabo zaludniona równina Gran Chaoo i dorzecze Amazonki; klimat na wyżynie chłodny, suchy (stepy, słone pustynie), na wscn. zboczach Andów i na równinie zwrotnik., wilgotny (puszcza), w Gran Chaco bardziej suchy (sawanna). Gospodarka: podstawą gospodarki górnictwo w Andach: cyna (25“/« wydobycia świat., 85*/» wywozu B.), cynk, ołów, antymon, wolfram, bizmut, srebro; w dolinach uprawa zbóż, trzciny cukr., owoców, koki; na wyżynie hod. owiec, lam, bydła; B. nie ma dostępu do morza; wywóz (gł. rud) przez porty pn. Chile; gł. m. Cochabamba. Oruro, Potosí, Sucre. Ustrój: republika, na czele państwa stoi prezydent, organ ustawodawczy — dwuizbowy Kongres Narodowy (Senat i Izba Deputowanych). Historia: przed odkryciem Ameryki część państwa Inków; w XVI w. podbita przez Hiszpanię; 1825 uzyskała niepodległość; nazwę przybrała na cześć -»Bolivara; utraciła dostęp do Oceanu Spokojnego po 5. Bolívar  Bom BOLIWIANO wojnie z Chile 1879—34, a teren Gran Chaco po wojnie z Paragwajem 1932—35; 1952 upaństwowienie kopalń cyny; 1953 reforma rolna. BOLIWIANO, jednostka monetarna Boliwii; -»-monetarne jednostki (zest.). BOLIWIJSKA WYŻYNA, rozległa wyż. w Andach Środk. w Ameryce Pd., wys. 3700—3900 m; klimat surowy, pustynny; złoża ołowiu, srebra, złota, cyny i in. BOLKÓW, m., pow. jaworski, woj. wrocł., nad pr. brzegiem Nysy Szalonej, dopływu Odry; 3000 mieszk. (1950); przemysł włókien., drzewny, skórzany; ruiny zamku Bolka I Świdnickiego z XIII w., kościół zam- »— kowy z XIV w. W XIII w. ośrodek targowy na szlaku ze Śląska do Czech, tkactwo lniane. BOLKÓW ZDRÓJ, osiedle, pow. janowski, woj. wrocł.; ok. 300 mieszki; jedyne znane w Polsce źródło mineralnej wody gorzkiej z zawartością soli glauberskiej. BÖLL Heinrich (ur. 1917), pisarz niem. zam. w NRF; realistyczne opowieści z życia powojennych Niemiec: I nie poskarżył się ani jednym słowem, Chłeb najwcześniejszych łat. BOLLANDYŚCI, jezuici brukselscy, wydają od 1643 żywoty świętych Acta Sanctorum; współtwórcy źródłoznawstwa hist. (dyplomatyki i paleografii); nazwa od Jana Bollanda (1596—1665), który zapoczątkował wydawnictwo. ' BOLLSTÄDT Albert von -»-Albert Wielki. BOLOMETR [gr.J, przyrząd do pomiaru natężenia promieniowania. Główną częścią składową b. jest poczerniony pasek metalowy (zwykle z platyny), którego opór elektr. zmienia się w zależności od ilości promieniowania pochłanianego w ciągu sekundy. BOLONIA (Bologna), m. w pn. Włoszech (EmiliaRomania); 364 000 mieszk. (1954); słynny uniwersytet z 1088; zabytkowe budowle z XIII—XV w., muzea; przemysł: maszyn., spoż., skórz., włókien. BOLONCZYK, bonończyk — drobny pies pokojowy, o silnym wełnistym owłosieniu. BOLOŃSKI KONKORDAT, 1516 zawarty przez papieża Leona X z królem fr. Franciszkiem I; b. k. podporządkował kościół francuski królowi. BOLSENA, jez. kraterowe na pn. od Rzymu, wys. 305 m. n.p. m.; 115 km*, glęb. 143 m; bogate w ryby. BOLSZEWICY, zwolennicy konsekwentnie rewol. kierunku socjaldemokracji ros., któremu przewodził Lenin; przeciwstawili się zwolennikom oportunist. kierunku, czyli mieńszewikom; nazwa b. powstała na II zjeździe SDPRR (1903) w związku z rozłamem na większość („bolszinstwo") i mniejszość („mieńszinstwo“). Zob. też Komunisb Partia Związku Radzieckiego. BOLSZEZIEMIELSKA TUNDRA, największy w Europie obszar tundrowy (ok. 100 tys. km*), między rz. Peczorą, Uralem i M. Barentsa (ZSRR); hodowla reniferów; tartaki; przemysł konserw, rybn.; w m. Workuta kopalnie węgla. BOLTON [boultn], m. w W. Brytanii (Anglia-Lancashire); 167 200 mieszk. (1951); duży ośrodek przemysłu włókien.; kopalnie węgla kamiennego. BOLTZMANN [bolcman] Ludwig (1844—1906), fizyk i matematyk austr.; jeden z twórców kinetycznej teorii materii; podstawowe prace z termodynamiki i fizyki statystycznej. BOLTZMANNA STAŁA (k), jedna ze stałych powszechnych fizyki, równa 2/3 zmiany średniej energii kinetycznej drobiny gazu przy zmianie temperatury 0 1°K (k = l,380-10',ł ergów na stopień). BOLYAI [bolai] Jänos (1802—60), matematyk węg.; niezależnie od M. I Łobaczewskiego odkrył geometrię nieeuklidesową (hiperboliczną). BOLZ [bole] Lothar (ur. 1903), prawnik ł polityk niem.; 1933—47 na emigracji w Polsce i ZSRR; od 1948 przewodniczący Nar.-Demokr. Partii Niemiec (NDPD); 1949—53 minister budownictwa, następnie spraw zagr., od 1950 równocześnie wicepremier NRD. BOLZANO [bolcano] Bernhard (1781—1848), matematyk i filozof niem.-czes.; badania nad teorią mnog° BOLZANO [bolcano], m. w pn. Włoszech (Trydent 1 Górna Adyga); 77 000 mieszk. (1954); produkcja alu- 102 minium, elektronietalurgia; przemysł maszyn.; ośrodek '^BOLOTNIKOW Iwan I. (?—1608), przywódca wojny chłopskiej 1606—07 w Rosji; 1607 wzięty do niewoli w Tulę przez wojska Wasyla Szujskiego; zamordowany w Kargopolu. BOM: poziome, jednym końcem oparte o maszt drzewce, do którego się przymocowuje dolny bok żagla (-►omasztowanie); b. ł a d u nk o w y,_ belka z blokami i linami, oparta zwykle jednym końcem o maszt statku; służy do przeładunku towarów. BOMBA [fr.]: 1) dawniej w artylerii pocisk złożony z dwóch półkul, wypełniony prochem i zaopatrzony w lont; 2) b. lotnicza, rodzaj pocisku o dużym ładunku wybuchowym, zrzucanego z samolotów (rodzaje: odłamkowe, burzące, przeciwpancerne, zapalające, oświetlające, chemiczne, bakteriologiczne, -»-atomowe, -►wodorowe itp.). BOMBAJ: 1) stan w zach. Indiach; 447 542 km*. 47 800 000 mieszk. (1951); stoi. Bombaj; rozciąga się wzdłuż wybrzeża Oc. Indyjskiego, od wsch. ograniczony Ghatami Zachodnimi (śr. wys. 1200 m) i wyżyną Dekanu (1100 m); największy ośrodek przemysłu włókien, w Indiach (Bombaj, Anmedabad, Baroda); rolnictwo (ryż, bawełna, pszenica, trzcina cukr.) gl. na wybrzeżach; w rejonie Baroda wydobycie manganu; produkcja soli z wody mor.; gł. m.: Ahmedabad, Puna, Szolapur, Surat, Baroda, Kolhapur; 2) drugie co do wielkości m. Indii; 3 250 000 mieszk., z przedmieściami 3 600 000 (1955); uniwersytet z 1857; największy port w zach. Indiach; wielki ośrodek przem., §1. włókien.; centrum komunik.; ośrodek badań jąrowych. Tabl. 16. BÓMBARDA [fr.], w średniow. początkowo machina oblężnicza wyrzucająca kamienie lub belki; o 1 XIV w. jeden z pierwszych typów dział o krótkiej lufie i dużym kalibrze, strzelających kulami kamień. BOMBARDIER: 1) Brachynus crepitans, niewielki chrząszcz z rodziny biegaczy; zaatakowany lub podrażniony wyrzuca z odwloką z wyraźnym odgłosem obłoczek gryzącej wydzieliny; 2) wojsk, w artylerii st. szeregowiec. BOMBA WULKANICZNA, przeważnie okrąglawy blok skalny, wielkości od pięści do głowy Judzkiej, wyrzucony przez wybuch wulkanu; najczęściej zakrzepła lawa, niekiedy odłam skalny wyrwany przez wybuch ze ściany komina wulkanicznego. BON [fr.], krótkoterminowe zobowiązanie, dające posiadaczowi prawo otrzymania w wymienionym terminie od określonej osoby lub instytucji pewnei sumy pieniędzy lub towarów; bony skarbowe, krótkoterminowe pożyczki państwowe, emitowane najczęściej dla pokrycia przejściowych deficytów w ciągu roku. BONA FIDES [łac.], dobra wiara, przeświadczenie o prawnym działaniu wobec osób trzecich; w prawie rzym. także pozostawienie sędziemu swobody oceny okoliczności faktycznych; przeciwieństwo: mała fides. BONAPARTE (Buonaparte), stara wł. rodzina drobnoszlachecka; z jej gałęzi korsykańskiej pochodzą cesarze Francuzów -»-Napoleon I i -►Napoleon III; rodzice Napoleona I: 1) Kabol (1746—85), prawnik z Ajaccio na Korsyce; 2) Mabia-Lettcja z domu Ramolino (1750—1836); bracia: 3) Józef (1768—1844), król Neapolu 1806—8, król Hiszpanii 1808—13; po bitwie pod Waterloo emigrował do Ameryki Pn.; 4) 	Lucjan (1775—1840), książę Canino, przewodniczący Rady Pięciuset, uczestnik zamachu -»-18 Brumaire’a; 5) 	Ludwik (1778—1846), król Holandii 1806—10, ożeniony z pasierbicą Napoleona I, Hortensją Beauharnais; ojciec Napoleona III; 6] Hieronim (1784—1860), król Westfalii 1807—13, 1850 marszałek Francji; siostry: 7) Mahia-Anna Eliza (1777—1820), księżna Lukki i Piombino; 8) Maria-Paulina (1780—1825), księżna Borghese; 9) Karolina-Maria-Annuncjata (1782—1839), żona Murata. BONAPARTYŚCI, zwolennicy panowania dynastii napoleońskiej we Francji. BONAR [bona] Law Andrew (1858—1923, polityk ang., przywódca partii konserwatywnej, 1918—21 minister finansów, 1922—23 premier. BONA SFORZA (1494— 1557), druga żona Zygmunta _ „_ Zygmunta Augusta; dążyła do wzmocnienia władzy królewskiej przy pomocy oddanych sobie dygnitarzy (Krzycki, Gamrat, Kmita) i przez gromadzenie ogromnych dóbr w swoich rękach; znienawidzona przez Bona Sforza I Starego, matka  103 część magnaterii i szlachtę; protektorka wl. humanizmu w Polsce. BONAWENTURA (Jan Fidanza) św. (1221—74), wl. filozof i teolog, franciszkanin; żył współcześnie z Tomaszem z Akwinu, tworząc krańcowo różny system filozoficzny; wyznawca augustynizmu, mistyk i teoretyk kontemplacji; jeden z największych autorytetów kościoła w XIII w., autor komentarzy do Sentencji Piotra Lombarda. BONE [bon], m. i port we wsch. Algerii nad M. Śródziemnym; 113 000 mieszk. (1954); przemysł chem. (superfosfaty). BONER: 1) Jan (?—1523), mieszczanin i rajca krakowski, kupiec, bankier, właściciel dóbr ziemskich, związany finansowo z dworem królewskim; dzierżawca ceł, żup, wielkorządca krak.; od 1514 uzyskał szlachectwo; 2) Seweryn (1486—1549), bratanek Jana, kasztelan sądecki, żupnik, burgrabia i wielkorządca krakowski; w sprawach politycznych zwolennik Habsburgów; mecenas sztuki. BONIECKI Adam (1842—1909), heraldyk i genealog; autor opracowanego metodą naukową herbarza poi. BONIFACIO, cieśn. na M. Śródziemnym, między Sardynią i Korsyką; dł. 17 km, szer. 12—16 km, głęb. do 70 m; port Bonifacio. BONIFACY VIII (Benedetto Gaetani 1235—1303), papież od 1294; szermierz idei wyższości władzy kościelnej nad świecką; toczył walkę z królem fr. Filipem IV Pięknym; ogłosił bullę —Unam Sanctam; 1303 uwięziony w Anagni przez -►Nogareta. BONIFIKATA [lac.], opust, ustępstwo sprzedającego towar na rzecz nabywcy; najczęściej stosowane są opusty wartościowe, jak rabat (opust na cenie towaru) i skonto (opust na ogólnej sumie rachunku dawany za zapłacenie należności przez nabywcę przed terminem lub gotówką zamiast wekslem). BONIFRATRZY [lac.], zakon zał. 1540 przez Jana Bożego w Hiszpanii dla pielęgnowania chorych; b. prowadzą szpitale, głównie dla umysłowo chorych; w Polsce od XVII w. BONIN (Ogasawara), grupa wulkanicznych wysp jap. na Oc. Spokojnym; 104 km*, ok. 100 mieszk. (1952); okupacja USA. BONIOWANIE: 1) płaskie lub zaokrąglone ścięcie krawędzi płyt kamiennych okładziny muru; 2) naśladowanie tego w tynku; stosowane często w cokołach budowli. Zob. też rustyka. BONITACJA [lac.], ocena jakości użytków rolnych, leśnych itp. oparta na porównaniu z wartościami przeciętnymi dla danego użytku; np. b. lasu określa się przez porównanie wysokości lub średnicy drzew danego drzewostanu z wartościami w tzw. tablicach normalnego drzewostanu. BON MOT [fr., bą' mo], dowcip, zręczny zwrot. BONN, stoi. NRF; port. na środk. Renie; 130 000 mieszk. (1954); katedra rom.; uniwersytet i in. wyższe uczelnie; miejsce urodzenia L. van Beethovena. BONNARD [bonąr] Pierre (1867—1947), malarz fr.; początkowo nabista, potem sympatyzujący z -*-fowizmem; obrazy olejne, akwarele, rysunki, plakaty, litografie o szerokim zakresie tematycznym: pejzaże, widoki miast, martwe natury, sceny rodzaj., akty, ilustracje do książek. BONNET [bonę] Georges (ur. 1889), polityk i dyplomata fr., delegat do Ligi Narodów, min. spraw zagr. 1938—39, w okresie konferencji monachijskiej i wybuchu II wojny światowej. BONNET [fr.], męskie nakrycie głowy bez ronda i daszka lub kobiece z gazy, muślinu, tiulu. BONOŃCZYK -bolończyk. BONSDORFF Toivo Ilmari (1879—1950); geodeta fiń., założyciel Bałtyckiej Komisji Geodezyjnej i jej pierwszy sekretarz generalny. BONTEMPELLI Massimo (ur. 1878), wł. pisarz, eseista i muzyk; brał udział w różnych ugrupowaniach awangardowych; pod wpływem futuryzmu rzucił hasło nowego stylu UL, tzw. „realizmu magicznego“; powieści i utwory dramat.; Nasza bogini. BON TON [fr., bą tą — dobry ton], ścisłe przestrzeganie zwyczajów towarzyskich, nienaganny sposób bycia. BON VIVANT [fr., ba wiwj], człowiek lubiący się bawić, używać życia, hulaka. BONZA Ijap. bonsó]: 1) kapłan lub mnich buddyjski w Chinach i Japonii; 2) człowiek wpływowy; Boniowanie BOREJSZA 3) 	osobistość śmieszna z powodu zbyt uroczystej powagi. BONŻURKA [fr.], domowa kurtka męska. BOŃCZYK Norbert ks. (1837—93), poeta, działacz poi. w Bytomiu; zał. pierwsze poi. kasyno 1869 i Tow. Młodzieży 1871. BOOGIE-WOOGIE [amer., bygy uygy], specjalny typ bluesa fortep. upowszechnionego ok. 1936. BOOKMACHER [ang., bykmejka] osoba pośrednicząca przy zawieraniu zakładów na wyścigach konnych lub bezpośrednio je zawierająca. BOOM [ang., bu:m], w gospodarce kapitalist. okres szczytowego rozkwitu w cyklu koniunkturalnym, zazwyczaj krótkotrwały i poprzedzający kryzys. BOOTH [bu:d] William (1829—1912), ang. działacz spoi.; założyciel i generał -►Armii Zbawienia. BOOTHIA [by:djo], najbardziej na pn. wysunięty piw. Ameryki Pn. (Kanada); ok. 50 000 km*; zamieszkany przez Eskimosów. BOOZ, wódz Słowian wsch. (Antów); pokonany i stracony przez Gotów w końcu IV w. BOPP Franz (1791—1867), językoznawca niem.; twórca porównawczego językoznawstwa indoeur., autor pierwszej gramatyki porównawczej tych języków. BOR, m. w Jugosławii (wsch. Serbia); 12 300 mieszk. (1948); kopalnie miedzi należące do największych w Europie, kombinat miedz.; fabr. kwasu siarkowego. BOR B, borum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 5, niemetal; trudno topliwy czarny proszek; w przyrodzie występuje w małych ilościach (borany, kwas borowy); używany do hartowania stali; sole jego znajdują zastosowanie w przemyśle szklarskim, ceramicznym, w lecznictwie itp.; węglik boru B4C jest nadzwyczaj twardy. BORA [wł.], b. silny i porywisty wiatr opadający, występujący w okolicach, w których niezbyt wysokie łańcuchy górskie graniczą z morzem; wieje od szczytów ku dolinom, przynosząc w chłodnej porze roku silne ochłodzenie i zlodzenie nadbrzeży. BORACYT, bezbarwny lub białawy minerał; boran magnezu z chlorkiem magnezu; występuje w niektórych złożach solnych. BORAKS, dwuboran sodowy; biała krystal. substancja; w lecznictwie stosowana jako środek antyscptyczny i ściągający, w kosmetyce — środek odtłuszczający skórę, w technice — do wyrobu emalii i polew, fabrykacji szkła (np. laboratoryjnego), także do oczyszczania powierzchni metalu przed lutowaniem. BORAS [borę:s], m. przem. w pd.-zach. Szwecji; 62 700 mieszk. (1955); ośrodek przemysłu włókienniczego. BORATYNKA, drobna moneta miedziana zwana również szelągiem, bita w latach 1658—67 przez mincerza krak. Tytusa Boratiniego. BORATYŃSKI Jewgienij A. (1800—44), poeta ros., z pochodzenia Polak; jeden z przedstawicieli „plejady puszkinowskiej“; elegie, liryka refleksyjna. BORDEAUX [bordo], m. i port w pd.-zach. Francji (Akwitania), położone nad rz. Garonną 97 km od Atlantyku; 257 900 mieszk. (1954); ośrodek adm.; rozbudowany przemysł: stocznie, samoloty; przemysł: spoż., chem., obuwn.; ośrodek produkcji i handlu win; handel z Afry- —  ką i Ameryką Pd.; coroczne Targi Międzynarodowe. BORD1URA [fr.]. obrzeżenie — pas! z dekoracją ornamentalną lub figu- Bordiura ralną obramiający tkaninę (arras, gobelin, kobierzec, kilim, makatę), a także kompozycję mai., rzeźb., graf. BORDOSKA CIECZ, mieszanina mleka wapiennego z wodnym roztworem siarczanu miedzi; służy do opryskiwania roślin w celu zwalczania grzybów pasożytniczych. BOREASZ -Eol. BORECKA PUSZCZA, Boreckie Lasy, duży kompleks lasów miesz. w pn.-wsch. części Pojez. Mazurskiego, na pograniczu woj. bialost. i olszt.; część lasu (230 ha) stanowi rezerwat; w puszczy wiele malowniczych, głębokich jezior. BORECZNIKI, — _ Diprion, owady należące do błonkówek; pospolite szkodniki leśne pożerające igły sosnowe. BOREJSZA Jerzy (1906—52), działacz KPP, publicysta; w Polsce Lud. jeden z czołowych działaczy kultury; twórca Sp Wyd. „Czytelnik“; 1947—50 redaktor tygodnika „Odrodzenie"; jeden z organizatorów międzynar. ruchu obrońców pokoju (Kongres Intelektualistów we Wrocławiu 1948); Hiszoania 1873—1936.  BOREK BOREK Krzysztof, poi. kompozytor XVI w., muzyk kró! ewski. BOREK FAŁĘCKI, przem. dzielnica Krakowa (przy szosie do Zakopanego) z dużą fabr. sody amoniakalnej (dawn. Solvay). BORELOWSKI Marcin, pscud. Lelewel (1829—63), blacharz; pułkownik powstania styczniowego; naczelnik wojenny woi. podlaskiego; zginął w bitwie pod Batorzein (woj. lubel.). BORGHESE [borgęze] VILLA, słynny park w Rzymie, zał. w XVII w.; w znajdującym się tu pałacyku mieści się słynna galeria obrazów zał. przez kardynała Scipione Borghese. BORGIA [bordżia], rodzina wł. pochodzenia hiszp.; odegrała rolę polit. w XV—XVI w.: 1) Rodrigo -►Aleksander VI, papież; 2) Cesare (1475—1507), książę de Valentinois, syn Aleksandra VI; 1493 kardynał; dążył do zjednoczenia środk. Włoch; znany z okrucieństwa i braku skrupułów; pierwowzór Księcia Macchiavellego; 3) Lucrezia (1480—1519), córka Aleksandra VI; słynna z piękności; przypisuje się jej wiele zbrodni; otaczała opieką artystów i uczonych. BORCIS (burgos) -►drukarskie miary. BORINAGE [boriną:ż], region w zach. Belgii (pd. Hainaut); górnictwo węgla, przemysł szklany i hutn.; gl. m. Mons. BORKOWIC Maćko (?—1358), wojewoda pozn.; 1352—53 przywódca konfederacji szlachty wielkopolskiej; skazany przez Kazimierza Wielkiego na wygnanie, potem na śmierć głodową. BORKOWSKI DUNIN; 1) Stanisław (1782—1851), historyk, mineralog i podróżnik; po raz pierwszy wydal 1834 Psałterz Floriański; 2) Józef (1809-—43), poeta, badacz lit. nowogr.; wywarł duży wpływ na życie lit. Galicji; Prace literackie, sonety; 3) Leszek (Aleksander) (1811—96), brat J., poeta, publicysta, 1861—72 poseł na sejm galicyjski, powieść-pamflet Paraf iańszczyzna. BORN Max (ur. 1882), fizyk pochodzenia niem.; od 1936 prof, w Edynburgu; jeden z czołowych współcz. teoretyków pracujący nad podstawami elektrodynamiki kwantowej. Nagroda' Nobla 1954. BORNAS KA CHOROBA, wirusowe zapalenie mózgu i rdzenia u koni. BORNEO, największa wyspa Archip. Malajskiego, trzecia co do wielkości w świecie; 743 200 km2, 3 800 000 mieszk. (1950); wysokie góry (Kinabalu 4175 m, najwyższy w Archip. Malajskim) obniżają się ku wybrzeżom w szerokie, częściowo bagniste równiny, na brzegach -►man gro we; klimat gorący i wilgotny, ogromne lasy (85*/* pow.); pn. część B. należy do W. Brytanii, (B. Brytyjskie), reszta do Indonezji: Kalimantan, 539 460 km£, 2 500 000 mieszk. (ponad 30*/» teryt., a zaledwie 3*/« ludn. Indonezji); gosp. prymitywna; gł. uprawy: kauczuk, palma kokos., kapok; surowce miner.: ropa naft., węgiel kam., rudy żel. i in.; eksport: ropa naft., kauczuk, drewno szlachetne; gł. m. i port Bandjarmasin; B. Brytyjskie, posiadłość bryt. w pn. Borneo; obejmuje Borneo Północne, -►Brunei, -►Sarawak: 203 891 km*, 1 020 000 mieszk.; B. Północne, kolonia bryt. w pn. części B.: 76 112 km*, 365 000 mieszk. (1954), Malajowie, Chińczycy 22'/»’; przeważnie górzyste, lasy zwrotnik. (80% pow.); eksport: kopra, kauczuk, guma; gł. m. Jessclton (11 300 mieszk. 1951). Tabl. 17. BORNHOLM, wyspa duń. na Bałtyku; 587,5 km*, 48 100 mieszk. (1955); rybołówstwo, kamieniołomy granitu; gl. m. Rönne. BORNIT, nieprzezroczysty, czerwonawobrunatny mineral o połysku metalicznym; siarczek miedzi i żelaza; ważna ruda miedzi. BORNY KWAS -►borowy kwas. BOROBUDUR, słynna ¿wiatynia buddyjska kolo Dżokjakarty na Jawie (VIII—IX w.), wzniesiona w kształcie ośmiowarstwowej piramidy; bogate rzeźby przedstawiają sceny z życia Buddy. BORODIN Aleksandr P. (1833—1887), ros. kompozytor z grupy -►„potężnej fjomadki“; opera Kniaź gor, symfonie, utwory kamer., fortep., pieśni. BORODINO, w. w RFSRR, na pd.-zach. od Moskwy; 7 IX 1812 bitwa armii fr. Napoleona I z armią ros. Kutuzowa, w kam- A. Borodin 104 panii 1812 ostatnie zwycięstwo Francuzów, od którego powodzenie przechyliło sie na stronę Rosjan. BOROROW1E, plemię Indian grupy jęz. paleoamer., zam. pd. stoki płaskowyżu Mato Grosso w Brazylii; główne zajęcia B. dawniej myślistwo i rybołówstwo, obecnie coraz powszechniej uprawa ziemi. BOROWA MAŚĆ, lek zawierający kwas borowy zmieszany z wazeliną; ma własności łagodnie dezynBORÓWCE -glinowce. BOROWIACY tucholscy, mieszkańcy dawnej puszczy koło m. Tucholi i Chojnic; B. kujawscy kolo Sompolna, Brdowa i Przedcza; B. sandomierscy na wschód od Sandomierza. BOROWIEC, Nyctalus, rodzaj z grupy nietoperzy owadożernych; w lasach Polski 2 gatunki: b. wielki (N. noctula) — pospolity na terenie całego kraju i b. Leisler a (N. leisleri) — rzadki; gnieżdżą się w dziuplach. BOROWIK, Boletus, rodzaj grzybów kapeluszowych z klasy podstawczaków, rodziny borowikowatych; dużo gatunków jadalnych; pospolite w lasach sosnowych, dębowych i mieszanych; b. szlachetny, prawdziwek (B. edulis) — cenny, jadalny (tabl. XX); b. ponury (B. luridus) — niejadalny, kapelusz z wierzchu oliwkowy, po przełamaniu początkowo żółtawy, później ciemnobłękitny; dość częsty; b. szatański (B. satanas) — trujący, kapelusz szarawy z odcieniem zielonawym, po przełamaniu miąższ biały, lekko błękitniejący; b. rzadki. Tabl. IV. BÓROWINY -►rędziny. BOROWSKI: 1) Leon (1784—1846), historyk i krytyk lit, filolog.; profesor A. Mickiewicza na Uniw. Wil.; członek Tow. -►Szubrawców; Uwagi nad poezją i wymową, Uwagi nad Monachomachią Krasickiego, przekłady komedii Moliera: Skąpski, Kobiety filozofki; 2) Wacław (1885—1954), malarz, scenograf; uczeń J. Mehoffera; ulegał wpływowi kompozycji dekor. M. Denisa; współorganizator „Rytmu“; 3) Karol (ur. 1886), reżyser, dyrektor teatru, pedagog; w okresie między woj. jeden z inscenizatorów Teatru Polskiego w Warszawie; 4) Tadeusz (1922—51), poeta i publicysta; debiutował w czasie okupacji konspiracyjnie wydanymi tomikami wierszy, rozgłos uzyskał wstrząsającymi opowiadaniami osnutymi na tle przeżyć w hiu. obozach koncentr. ; Byliśmy w Oświęcimiu, Pożegnanie z Marią, Kamienny świat. Czołowy reprezentant młodego pokolenia pisarzy marksistowskich. BOROWY Wacław (1890—1950), historyk lit., prof. Uniw. Warsz.; liczne studia z zakresu literatury poi. i obcej, prace porównawcze, badania nad przekładem i wersyfikacją; O wpływach i zależnościach w literaturze, szkice lit. Kamienne rękawiczki, O poezji polskiej wieku XVIII, antologia Od Kochanowskiego do Staffa. BOROWY KWAS H3BO3 (bomy kwas), kwas ortoborowy — kwas b. słaby, żle rozpuszczalny w wodzie; występuje w przyrodzie w źródłach powulkanicznych; używany jako słaby środek antyseptyczny oraz przy lutowaniu; w postaci bezwodnika B2Os znajduje zastosowanie w przemyśle szklarskim. BÓRÓWKA, Vaccinlum, rodzaj leśnych krzewinek z rodziny -►wrzosowatych; należy tu: b. brusznica (V. vitis idaea) o zimotrwałych liściach i leczn. czerwonych jagodach, używana na przetwory; b. czer- Borówka: A — czernica, ni ca, czyli czarna jagoda B — brusznica (V. myrtillus) tracąca liście na zimę, owoce leczn., bardzo zasobne w witaminy, spożywana na surowo i w przetworach, eksportowana; b. bagienna, czyli łochynia lub pijanica (V. uliginosum) tracąca liście, jagody sinoczame, odurzające (Rys.). BORROMINI Francesco (1599—1667), wł. architekt Baroku, twórca kierunku przeciwstawiającego się tradycji klasycznej na rzecz efektów dynamiki, ruchu i malarskości; wywarł duży wpływ na rozwój architektury późnobarokowej w Europie (kościoły S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo, S. Agnese w Rzymie). BORSUK Karol (ur. 1905), matematyk, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; specjalność: topologia. BORSUK, jaźwiec, Meles meles — ssak z rodziny kun; lasy Europy i Azji; w Polsce pospolity; dl. ciała 45—75 cm + ogon ok. 15 cm; kopie nory; wszystkożerny; na zimę zapada w sen. Tabl. 36.  105 BORSZEWO pod Woroneżem (RFSRR), słowiańskie grodzisko i cmentarzysko kurhanowe z VIII—IX w. n. 	e. BORT, zanieczyszczony diament; kuleczki o budowie promienistej; stosowany w technice wiertniczej i jako materiał ścierny. BORTKIEWICZ Władysław (1868—1931), statystyk, demograf i ekonomista poi., prof. uniw. w Berlinie; twórca statystyki matemat.; Dos Gesetz der klełnen Zahlen (Prawo małych liczb); zastosował metody statyst. do badania promieniotwórczości. BORTNOWSKI: 1) Bronisław, pseud. Bronkowski, (1894—1937), działacz poi. ruchu robotniczego, członek SDKPiL, uczestnik Rewolucji Październikowej, członek Biura Politycznego KC KPP i Komitetu Wykonawczego Komintemu; w okresie między woj. przeważnie w ZSRR, gdzie 1937 uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, zrehabilitowany wraz z KPP; 2) Władysław (ur. 1891), generał, 1914—17 w Legionach, od 1937 inspektor armii, 1938 dowódca wojsk, które zajęły Zaolzie, w kampanii wrześniowej 1939 dowódca armii Pomorze, która walczyła w bitwie nad Bzurą; na emigiacji.. BORYS, imię carów i książąt; Bułgaria: 1) B. Michał (?—907); książę 852—688 ; 854 przyjął chrzest; 888 wstąpił do klasztoru; 2) B. III Coburg (1894— 1943), car od 1918; sojusznik hitlerowskich Niemiec w II wojnie świat. — Rosja: B. Godunow Fiodorowicz (ok. 1551—1605), bojar, wielkorządca za czasów Fiodora Iwanowicza; car od 1598; popierał drobną szlachtę, walczył z możnowładztwem, odebrał ludności poddańczej prawo odejścia; uniezależnił ros. kościół prawosł. od Konstantynopola przez utworzenie patriarchatu mosk. 1589. BORYSŁAW (Borislaw), m. w zach. części Ukr. SRR; 50 000 mieszk. (1939); wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; fabr. urządzeń dla przem. naft.; przerób ozokerytu; przemysł: gum., drzewny, mięsny. BORZOJ -»-charty syberyjskie. BORZYKOWA, w., pow. radomszczański, woj. łódzkie; 1210 zjazd książąt poi. potwierdzający przywileje kościoła. BORZYMOWSKI Marcin (poł. XVII w.), autor poematu Morska nawigacja do Lubeka w R. P. 1651 czyniona, pierwszego żywego opisu wrażeń morskich w literaturze poi. BOSAK [niem.], drąg zakończony hakiem stalowym i ostrym szpicem, używany na łodziach i małych statkach portowych przy odbijaniu lub dobijaniu do brzegu, do drugiego statku itp., a także jako sprzęt pożarniczy. BOSCH [bęsh] Hieronymus (ok. 1450—1516), malarz niderl.; obrazy alegoryczne, rei. i rodzaj, pełne fantastyki; Ogród rozkoszy, Tryumf śmierci, Kuszenie św. Antoniego. BOSE Subhas Czandra (1897—1945), polityk ind., 1939 przewodniczący -»-Hinduskiego Kongresu Narodowego; podczas II wojny świat, współdziałał z Niemcami hitler, i Japonią; tworzył armię ind. w Birmie. BOSFOR, cieśn. między Płw. Bałkańskim i Azją Mniejszą, łączy M. Marmara z M. Czarnym; dl. 30 km, szer. 0,7—3 km; duże znaczenie strateg.; w pd. części port Stambuł. Zob. też cieśniny tureckie. BOSMAN [niem.]: 1) przełożony załogi statku odpowiedzialny za utrzymanie statku w czystości i porządku; 2) w marynarce woj. stopień podoficerski równy sierżantowi. BOSS [ang.j: 1) majster, zw ierzchnik; 2) przywódca partyjny lub związkowy w USA. BOSSUET [bosiię] Jacques Bénigne (1627—1704), pisarz Ir., biskup i kaznodzieja, historyk; ideolog monarchii katolicko-absolutvst.; Discours sur l’histoire universelle (Rozprawa o historii powszechnej). BOSTON, m. i port nad Atlantykiem w USA; stoi. stanu Massachusetts; 805 000 mieszk. (1955), zespół miejski 2 625 000; na przedm. Cambridge Uniwersytet Harwardzki zał. 1636; ważny ośrodek kult.; stocznie; przemysł: metal., maszyn., bawełn., obuwn.; ośrodek finans. i handl. BOSTON: 1) rodzaj powolnego walca; 2) rodzaj weln. tkaniny. Nazwa od m. Boston. BOŚNIACY, grupa Słowian pd. mówiąca językiem serbochorw.; ponad 3 min (w Jugosławii). BOSNIA I HERCEGOWINA (Bosna i Hercegovina), rep. federac. Jugosławii; 51 139 km!, 3 084 000 mieszk. (1956), Serbowie, Chorwaci, muzułmanie bośniaccy. Region górzysty (Góry Dynarskie i Rudawy Bośniackie) w 50*/« pokryty lasami; pow. uprawna 25*/ł, resztę zajmują łąki i pastwiska; znaczną rolę odgrywa pasterstwo i hod. ptactwa dom.; w dolinach rz. Bośni i Sawy uprawa zbóż, buraków cukr., lnu, konopi, śliw, moreli; w Hercegowinie oprócz tego — winorośli, tyto¬ BOTWINA niu; kopalnie: boksytów (Mostar), rudy żel. (Vareś, Ljubija), węgla brun. (Zenica, Mostar i Tuzla), manganu, magnezu, antymonu, ołowiu, cynku, gipsu; przemysł metalurg. (Zenica, Vareś, Ljubija); rafinerie ropy naft. (Bosanski Bród); przemysł: chem., drzewny, spoż.; gł. m. Sarajewo (stoi. rep.), Banjaluka, Tuzla, Zenica, Mostar (gł. m. Hercegowiny). — B. w starożyt. część prowincji rzym. Dalmacji; w średniow. część Serbii (X—XI). Węgier (XII); od XII w. niezależne państwo, podbite przez Turków 1463; H. do XII w. należała do Cesarstwa Wschodniego; w XII— XIII do Serbii; zagarnięta przez Turcję 1483; do wojny ros.-tur. 1877—78 B. i H. należały do Turcji. Kongres Berliński 1878 oddał je pod okupację AustroWęgier; 1908 oficjalna aneksja B. i H. przez AustroWęgry; po I wojnie świat. B. i H. weszły w skład Jugosławii; w II wojnie światowej ośrodek antyniemieckiego ruchu oporu. BOTANICZNE OGRODY, ogrody zakładane przy uniwersytetach dla celów naukowych i dydaktycznych; założycielem (1818) b. o. w Warszawie był M. Szubert. BOTANIKA, nauka o roślinach; jest częścią biologii; dzieli się m. in. na następujące dyscypliny: morfologię, anatomię, cytologię i histologię, embriologię, fizjologię, mikrobiologię, systematykę, fitogeografię, ekologię, fitosocjologię, paleobotanikę; tzw. b. stosowana dotyczy rolnictwa (agrobotanika), ogrodnictwa, leśnictwa, medycyny i przemysłu (uprawy roślin przemysłowych). BOTEW Christo (1847—76), bułg. poeta i działacz polit., rewolucyjny demokrata; zginął w walce o wolność przeciw Turkom; proza i wiersze o silnych motywach społ.-rewol.; Hadżi Dymitr. BOTEW, najwyższy szczyt w Bułgarii (Bałkan), wys. 2376 m; do 1950 zwany Jumrukczał. BOTHWELL [botual] James Hepburn hr. (1536-78); Szkot, mąż Marii Stuart, zabójca Damleya; po uwięzieniu Marii Stuart 1567 zbiegł do Norwegii. BOTKINA CHOROBA, żółtaczka zakaźna — ostra lub przewlekła choroba wątroby, wywołana przez wirusy; niekiedy prowadzi do marskości wątroby. BOTNICKA ZATOKA, pn. odgałęzienie M. Bałtyckiego, między Szwecją i Finlandią; 117 000 km*, dl. 668 km, szer. ok. 200 km, głęb. do 294 m; brzegi urozmaicone; zamarza 5—6 mieś.; zasolenie 3—6%, najmniejsze na Bałtyku. BOTOKUDZI, plemię Indian paleoamer. grupy jęz. wsch. Brazylii; dawniej zbieracze i myśliwi, podjęli częściowo pod wpływem białych uprawę roli; ok. 5000; nazwa od portug. botoque — czop, oznacza drewniane kołeczki, osadzane przez B. w uszach i dolnej wardze. BOTOSZANY (Botoszań), m. w pn -wsch. Rumunii (Mołdawia); 24 150 mieszk. (1948); kościół i klasztor z XV w.; ośrodek handlu zbożem i bydłem; przemysł: włókien., obuwn., cukr. BOTRIOMYKOZA [gr.], piasecznica — przewlekła choroba przyranna głównie u koni i świń; wywołana przez gronkowca złocistego; objawy: guzy zawierające liczne ogniska ropne. BUTTGER Johann Friedrich (ok. 1682—1719). alchemik niem., wynalazca porcelany europejskiej. Pod jego kierunkiem produkowano w Dreźnie, a potem w Miśni, kamionkowe wyroby ceramiczne na wzór chińskich (serwisy, wazony, figurki itp.) w kolorach czerwonobtązowych i żelazistoszarych, a od 1709 białą porcelanę. BOTTICELLI [boticzelli] Sandro (1444—1510), malarz wł. Odrodzenia, jeden z czołowych przedstawicieli szkoły florenckiej; obrazy rei., alegor., mit. i portrety; freski w kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie; Wiosna, Narodziny Wenus. BOTTROP, m. w NRF (Zagł. Ruhry); port nad Kanałem Ren—Ems; 105 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla, koksownia; fabr. benzyny syntet. BOTULIZM -»-jad kiełbasiany. BOTWIN Naftali (190o—25), członek Związku Młodzieży Komunistycznej, stracony z wyroku sądu doraźnego we Lwowie za zamach na prowokatora. BOTWINA -»-boćwina. S. Botticelli  BOTWINNIK BOTWINNIK Michaił M. (ur. 1911), szachista radź.; arcymistrz i wielokrotny mistrz świata. BOUCHER [buszę] François (1703—70), malarz fr., przedstawiciel rokoka; sceny mitologiczne, pasterskie oraz portrety; Wenus w kuźni Wulkanu. Tabl. 43. __ BOU CHER DE PERTHES [buszę dpęrt] Jacques (1788—1868), archeolog fr., twórca nauki o paleolicie. BOUKLÉ [buklęj], tkanina pętelkowa na ręczniki, płaszcze kąpiel, itp. wytwarzana przy zastosowaniu dwóch osnów: jednej normalnej, silnie napiętej, a drugiej luźnej. BOUGAINVILLE [bugęwjl] Louis Antoine de (1729—1811), żeglarz fr.; 1769 odbył pierwszą naukową podróż dookoła ziemi, dokonał licznych odkryć na Oc. Spokojnym. BOUGAINVILLE -Salomona Wyspy. BOULANGER [bul9żę]: 1) Georges Ernest (1837— 91), fr. generał i polityk, 1886 minister wojny; 1889 oddany pod sąd za dążenia dyktatorskie; zmarł na wygnaniu; 2) Nadia (ur. 1887), fr. kompozytorka i prof, kompozycji; w Paryżu studiowało u niej także wielu poi. kompozytorów. BOULDER-DAM -Hoover-Dam. BOULLE [bul] Charles André (1642—1732), fr. stolarz-artysta meblowy; meble zdobił inkrustacją arabeskową, zwaną później boullowską (zestawienie miedzi z szylkretem i cyny z hebanem). BOU LOGNE-BILLAN CUORT [buloń-bijakęir], przem. przedmieście Paryża; 94 000 mieszk. (1954); zakłady samochód. „Renault“. BOULOGNE SUR MER [bulęń siir mę:r], m. i port w pn.-wsch. Francji (Flandria); 41 900 mieszk. (1954); rybołówstwo; różnorodny przemysł; ruch handlowy BOURBAKI [burbakj] N., pseud, grupy wybitnych matematyków fr., która podjęła 1938 próbę ujęcia całokształtu matematyki w pewnego rodzaju encyklopedię; wydali szereg książek Eléments de mathématique (elementy matematyki) podających w zamkniętej (wykończonej) formie każdorazowy najnowszy stan w poszczególnych działach matematyki. BOURBON —Burbonowie. BOURDELLE [burdel] Antoine (1861—1929); rzeźbiarz i malarz fr.; pomniki gen. d’Alvéar w Buenos Aires, A. Mickiewicza w Paryżu; rzeźby Afrodyta, Herakles; liczne pastele, głównie portrety, rysunki oraz ceramika. BOURGELAT [burżólą] Claude (1712—79), weterynarz i hipolog fr., twórca nowoczesnej weterynarii, założyciel pierwszej w świecie szkoły wet. w Lyonie (1762). BOURGEOIS [burżua] Léon (1851—1925), polityk fr., wieloletni min., 1920 przewodniczący Ligi Narodów. Nagroda pokojowa Nobla 1920. BOURGES [burz], m. w środk. Francji; 53 900 mieszk. (1954); ośrodek adm.; domy średniow., katedra z XIII w.; przemysł zbrojeń.; węzeł komunikacyjny. BOURGET [burżę] Paul (1852—1935), powieściopisarz i krytyk fr. o poglądach kat.-zachowawczych; Szkice z psychologii współczesnej, Uczeń, Etap. BOURGUIBA [burgjba] Habib Ben Ali (ur. 1903), polityk i publicysta tunezyjski, od 1921 przywódca nacjonalistycznej partii „Neo-Destour“, dążącej do uniezależnienia Tunisu od Francji, wielokrotnie więziony przez władze fr., od 1956 premier, od 1957 prezydent niepodległego Tunisu. BOURNEMOUTH [bpmmst], nowoczesne m. i kąpielisko w W. Brytanii nad Kan. La Manche; 144 700 mieszk. (1951). BOURRÉE [fr., buręl, starofr. taniec ludowy, żywy, w takcie dwudzielnym; stylizowany spotykany w składzie —suity. BOUTROUX [butrę] Emile (184S—1921), filozof fr., twórca idealistycznej teorii — kontyngentyzmu; De la contingence des lois de la nature (O przypadkowości praw natury). BOUTS [bąuts] Dirk (ok. 1410—75), malarz niderl.; obrazy rei.; ołtarz Najśw. Sakramentu dla kościoła św. Piotra w Lowanium. BOUVET [buwę], nie zamieszkana norw. wyspa wulkaniczna w pd. części Oc. Atlantyckiego; 58,4 km*, wys. do 935 m; pokryta lodem. BOUVINES [buwjn], w., dep. Nord (Francja). 1214 zwycięstwo króla fr. Filipa Augusta nad połączonymi wojskami niem. Ottona IV i ang. Jana Bez Ziemi. BO VERI Theodor (1862—1915), zoolog niem.-; wyłnśnil podstawowe znaczenie jadra i —chromosomów w procesach dziedziczenia. BOYÉ Edward (1897—1943), poi. krytyk i publicy- 106 sta, tłumacz literatury hiszp., m. in. Don Kichota Cervantesa. BOYLE [boji] Robert (1627—91), fizyk i chemik ang.; ugruntował pojęcie pierwiastka; zwolennik badań doświadczalnych, a sceptyk w stosunku do spekulacji abstrakcyjnej. BOYLE’A I MARIOTTE’A PRAWO, objętość danej masy gazu w stałej temperaturze jest odwrotnie proporcjonalna do ciśnienia (pi«i =* P2«2, t = const.). BOYM MICHAŁ (1612—1659), jezuita poi., misjonarz w Indiach i Chinach, autor mapy Chin Mappa Imperii Sinarum i obszernej monografii o florze Chin Flora Sinensis. BOY-ŻELEŃSKI Tadeusz —Żeleński Boy. BOZNAŃSKA Olga (1865—1942), malarka poi., przedstawicielka —impresjonizmu; przebywała głównie w Paryżu; portrety, kwiaty i martwa natura. BOŻA KRÓWKA -biedronka. BOŻE CIAŁO, w kościele kat. święto ustanowione 1264 ku czci Najśw. Sakra men tu; obchodzone w Polsce od 1559. BOŻE NARODZENIE, święto chrześc. dla uczczenia narodzin Chrystusa. Początkowo obchodzone w Dzień Trzech Króli, od VI w 25 grudnia. O. Boznańska BOŻEGO NARODZENIA: 1) Wyspa, na pd.-wsch. od Jawy; 102 km*, ok. 3000 mieszk.; posiadłość W. Brytanii; 2) atol polinezyjski w pobliżu Archipelagu Gilberta; 607 km*; brak stałych mieszk.; należy do W. Brytanii; obecnie teren prób z bronią termojądrową. BOŻODRZEW, Ailanthus, drzewo z rodziny biegunecznikowatych, do 20 m wys.; Azja Wsch.; długie, do 1 m, pierzaste liście i żółtawobiałe kwiaty; leczniczy, trujący; u nas hodowany w parkach. BÓB —wyka. BÓBR, 1. dopływ Odry, dł. 268 km; dorzecze 5935 km*; źródła w Czechosłowacji na pd. od Kamiennej Góry, ujście kolo Krosna Odrzańskiego; duże wahania stanów wody; jez. zaporowe: Pilchowickie, Wrzeszczyńskie i Złotnickie; duża elektrownia w Dychowie. BÓBR, Castor fiber, gryzoń; leśne wybrzeża wód we wsch. Europie i Azji; dł. ciała do 80 cm + ogon ok. 30 cm; ogon spłaszczony, pokryty _ łuską; palce spięte błoną. Buduje tamy i „domki“ mieszkalne (żeremia), kopie nory; doskonale pływa; roślinożerny. Obecnie rzadki, objęty całkowitą ochroną. Pokrewny gatunek w Amer. Pn. Tabl. 36. BÓR, las iglastv, w którym przeważa sosna. BÓŻNICA, synagoga — świątynia żyd.; główne pomieszczenie stanowi sala modlitw, przeznaczona wyłącznie dla mężczyzn, z — bimą i —Aron Hakodeszem; najstarsza zachowana b. zbudowana w 244 w Dura w Palestynie; w Polsce zachowały się b. od końca XIV w. Br, symbol pierwiastka chem. bromu. BRABANCJA (Brabant), dzielnica hisŁ w Europie zach., miedzy dolną Mozą i Skaldą; obecnie należy do Holandii i Belgii. B. belgijska, 3283 km*, 1 874 200 mieszk. (1954); region roln. (jarzyny, cykoria, owoce, buraki cukr.) z rozwiniętym przemysłem maszyn., włókien, i skórz.; gł. m.: Bruksela, Louvain; B. Północna (Nord Brabant), pd. prow. Holandii; 4905 km2, 1354 400 mieszk. (1955); kraj ubogi, gleby piaszczysto-gliniaste, na wsch. bagna i wrzosowiska; niewielkie obszary uprawne; przeważa hodowla; przemysł: włókien., tytoń., skórz., elektrotechn.; gł. m: s’Hertogenbosch (stoi.), Breda, Eindhoven. — Od XII w. samodzielne księstwo, od 1430 pod panowaniem książąt Burgundii, później Habsburgów; w XV i XVI w. ważny ośrodek gosp. i kultur. Niderlandów; 1648 podzielona między Republikę Zjedn. Prowincji (—Holandia) i Niderlandy hiszp. (dziś Belgia). BRABANSON -belg. BRACHISTOCHRONA, krzywa nai- Brachistokrótszego czasu — ta ze wszystkich chrona krzywych łączących dwa punkty stałe A i B (rys.), wzdłuż której spadek punktu materialnego od A do B odbywa się w najkrótszym czasie; w przypadku gdy nie ma oporu ośrodka, b. jest lukiem cykloidy. Zagadnienie b. postawił 1696 J. Ber 107 noulli; było ono jednym z pierwszych zagadnień rachunku wariacyjnego. BRACHYCEFALIA [gr.], krótkoglowość — cecha budowy czaszki; W antropologii kształt czaszki widzianej z góry zbliżony do okrągłego; brachycefal, krótkogłowiec — osobnik odznaczający się tą cechą. BRACHYGRAFLA [gr.], nauka o skrótach występujących w dawnym piśmiennictwie; część składowa —paleografii. BRACIA CZESCY, Bracia Morawscy — odłam —husytów, występujący przeciw rządom kościoła i za powrotem do życia w duchu pierwotnego chrześcijaństwa; 1548 pojawili się w Polsce, gdzie później ośrodkiem ich stało się Leszno; w XVIII w. połączyli się z kościołem ewang.-augsb. BRACIA POLSCY, zwani arianami, działali w Polsce 1560—1660; opierali się przede wszystkim na nauce F. Socyna, za którym poszli Sz. Budny i M. Czechowic, polscy przywódcy B. P.; głosili skrajny racjonalizm, wyzwolenie spod władzy papieży, żądali reform społecznych (wyzwolenia cnłopów); 1658 uchwałą sejmu wydaleni z kraju. BRACIA WOLNI POLACY —Wolni Polacy. BRACŁAW, m. w Czechosłowacji (Morawy), przy granicy z Austrią; 10 400 mieszk.; przemysł spoż., drzewny; węzeł kolejowy. BRACTON [bräktn] Henry (zm. 1268), autor najwybitniejszego dzieła prawniczego w Anglii w XIII w.; De legibus et consuetudinibus Angliae (O prawach i zwyczajach Anglii). BRADFORD [brądfod], m. w W. Brytanii (pn. Anglia), k. Leeds; 292400 mieszk. (1951); duży ośrodek przemysłu wełn.; w okolicy kopalnie węgla i rud BRADLEY [brfdly): 1) James (1693—1762), wybitny astronom ang.; odkrył aberrację światła i nutację osi Ziemi, dokładnie wyznaczył położenia wielu gwiazd; 2) Francis Herbert (1846—1924), filozof ang., idealista metafizyczny i intuicjonista; Appearance and reality (Pozór i rzeczywistość); 3) Omar Nelson (ur. 1893), generał amer., 1944—45 dowódca 12 grupy armii wojsk inwazyjnych w Europie, 1949—53 przewodni Komitetu Szefów Sztabów amer. sił zbrojnych. BRADSOT, choroba zakaźna owiec z krwotocznym zapaleniem żołądka i szybkim zejściem śmiert; występuje jesienią i zimą; przypomina wąglik. BRADYKARDIA [gr.], med. zwolniona czynność serca (poniżej 60 skurczów na minutę). BRAGA Teofilo (1843—1924), historyk I poeta portug., pozytywista, demokrata, gromadził i studiował poezję ludową; autor historii literatury portugalskiej. BRAGA, m. w pn. Portugalii; 32 200 mieszk. (1950); niewielki przemysł; katedra z XII w. BRAGANęA [bragęnsaj, m. w pn. Portugalii; 32 200 mieszk. (1950); zamek król. dynastii Braganza; ośrodek handlu płodami roln.; nieduży przemysł włókienniczy, spożywczy. BRAGANZA (Braganęa), dynastia królów portug. 1640—1910; cesarzy Drazyl. 1822—89. BRAGG [bräg] William Henry Sir (1862—1942). William Lawrence Sir (ur. 1890), syn — fizycy ang.; opracowali metodę badania struktury kryształów za pomocą promieni Roentgena. Nagroda Nobla 1915. BRAHE Tycho de (1546— 1601), słynny astronom duń.; jego obserwacje umożliwiły Keplerowi odkrycie praw dotyczących ruchu planet (prawa Keplera); odkrywca icdnej z gwiazd —nowych. BRAHM Otto (1856— 1912), niem. historyk lite- T. de Brahe ratury i teatru, jeden z współtwórców naturalistycznej „Wolnej sceny“ (Freie Bühne) w Berlinie i wydawca pisma pod tym samym tytułem. BRAHMA [sanskr.], bóstwo ind.: w — bramanizmie uosobienie pierwiastka brahman; w —hinduizmie — stwórca świata, pierwszy z trójcy (Trimurti) najwyższych bogów; w —buddyzmie — najwyższy z bogów; przedstawiany z 4 głowami i 2 parami rąk. BRAHMAPUTRA, jedna z największych rz. pd. Azji; dl. 2960 km, dorzecze 670 000 km*; źródła w Chinach na pn. stokach Himalajów, na wys. 6000 m, przedziera się ku pd. przełomem przez Himalaje, BRANDMUR wpływa na nizinę Assamu w Indiach; dalej przepływa przez Pakistan Wsch. (Bengalię) i wraz z Gangesem uchodzi wielką deltą (80 000 km2) do Zat. Bengalskiej; od przełomu żeglowna; wielkie wylewy B. mają znaczenie użyźniające. BRAHMER Mieczysław (ur. 1899), romanista, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; badacz dziejów teatru wł.; Petrarkizm w poezji polskiej XVI w., Z dziejów polsko-włoskich stosunków kulturalnych. BRAHMS Johannes (1833—97), wielki kompozytor niem., nawiązujący do muzyki Beethovena i form przedklasycznych, w romant. pieśniach do Schuberta; przeciwnik programowego kierunku F. Liszta i R. Wagnera; symfonie, koncerty, utwory kamer., fortep., chór., pieśni. BRAILLE [braj] Louis (1809—52), ociemniały pedagog fr., wynalazca systemu pisma dla niewidomych, szybko rozpowszechnionego w całym świecie (—alfabet);, system B. zastosowano również w zapisach muzycznych i stenografii. BRAIŁA (Bräila), m. i port n. Dunajem w Rumunii; 102 500 mieszk. (1956); wielka katedra z XVIII w.; przemysł: metal., drzewny, spoż., cement; warsztaty kol.; eksport zboża. BRAJTSZWANCE -wyporek karakuła. BRAKER Ulrich (1735—98), tkacz szwajc., autor książki Lebensgeschichte und natürliche Abenteuer des armen Mannes im Toggenburg, 1789 (Historia życia i przygód ubogiego człowieka w Toggenburg). BRAKTEATY [łac.], średniow. monety z cienkiej blaszki srebrnej, bite tylko po jednej stronie. BRAMAN1ZM, braminizm — religia ind. powstała ok. 1000 p. n. e.; jej podstawę stanowią teksty —Wed i —Upaniszad; najwyższe bóstwo —Brahma; b. opiera się na systemie kast z kastą dziedzicznych kapłanów (braminów) na czele; głosi istnienie pierwiastka najwyższego (absolutu), duszy świata — brahman — i wywodzącej się z niego duszy indywidualnej — atman, dla której celem jest powrót do absolutu; można go osiągnąć przez wyzwolenie się spod prawa —karmy oraz przez ascezę i składanie ofiar bóstwu; współczesna forma b. — hinduizm. BRAMANTE Donato (ok. 1444—1514), architekt Renesansu wł.; pierwotny projekt nowej bazyliki św. Piotra, okrągła świątyńka, zw. Tempietto, przy kościele S. Pietro in Montorio w Rzymie. BRAMINI, w Indiach najwyższa kasta, z której wywodzą się kapłani; w bramanizmie b. odgrywają oważną rolę jako jedyni znawcy sztuki składania óstwu ofiar. BRAMINIZM — bramanizm. BRANDENBURG, m. przem. w NRD (okręg Poczdam); port nad Hawelą (stocznie); 87100 mieszk. (1955); stalownia (800 000 t iocz.), walcownia; produkcja konstrukcji stal., traktorów. BRANDENBURGIA (Brandenburg), do 1952 jednostka adm. (kraj) NRD; 27 612 km2, 2 547 000 mieszk. (1946); stoi. Poczdam; krajobraz polodowcowy, pradoliny rzek; znaczne obszary piaszczyste, pokryte gl. lasami sosnowymi (ok. 33*/ł pow.); w dolinach rzek łąki i pola uprawne (ziemniaki, żyto, owies, jęczmień), warzywa (dolina Sprewy), owoce (okolice Poczdamu); wydobycie węgla brunatn. (szczególnie Dolne Łużyce), torfu; gł. m.: Berlin, Frankfurt. Brandenburg, Chociebuż. — Marchia Brandenburska zał. 1150 przez Albrechta Niedźwiedzia na ziemiach Słowian potabskich; od 1411 we władaniu Hohenzollernów; pd 1415 elektorat; od 1618 w unii personalnej z Prusami; 1700—1945 prowincja Prus. BRANDER [niem.], statek z materiałem palnym ł wybuchowym używany dawniej do niszczenia okrętów przeciwnika oraz blokowania wejść do portów lub wąskich dróg wodnych, np. kanałów. . i B**AUNDES, [brąnes] Georg (1842—1927), duń. krytyk i historyk lit.; zwolennik pozytywizmu; Główne prądy w literaturze XIX w., monografie wybitnych osobistości, szkic o literaturze pol. XIX w. BRANDMUR [niem.], mur ogniowy — ściana poprzeczna w budynku, bez otworów, wykonana od fundamentu przez wszystkie piętra 1 co najmniej 30 cm  BRANDSTAETTER ponad dach; chroni przed rozprzestrzenianiem się pożaru. BRANDSTAETTER Roman (ur. 1906), poi. poeta i dramaturg; sztuki o tematyce hist., m. in. Powrót syna marnotrawnego, Król i aktor, i współczesnej. BRANDT Józef (1841—1915), malarz poi. osiadły w Monachium; obrazy batalistyczne i hist, o tematyce polskiej i ukraińskiej. BRANDYS: 1) Marian (ur. 1912), pisarz i publicysta, celujący zwłaszcza w reportażu lit.; Spotkania włoskie, Początek opowieści, Dom odzyskanego dzieciństwa, Wyprawa do Oflagu; 2) Kazimierz (ur. 1916), brat M., prozaik związany w 1945—50 z „Kuźnicą“, następnie z „Nową Kulturą“; utwory o aktualnej problematyce polit, i psycholog.-moralnej; groteskowo satyryczna powieść Drewniany koń, opowieść o Warszawie z lat okupacji Miasto niepokonane, czterotomowy cykl powieść. Między wojnami, powieść Obywatele, tom opowiadań Czerwona czapeczka, opowiadanie Matka Królów. BRANICKI: 1) Jan Klemens (1689—1771), hetman w. kor.; początkowo stronnik dworu saskiego; kandydat do tronu po śmierci Augusta III; przeciwnik Czartoryskich; ostatni z Branickich h. Gryf; 2) Franciszek Ksawert (ok. 1730-1819), h. Korczak, hetman w. kor.; zwalczał konfederację barską; przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego; jeden z twórców konfederacji targowickiej. BRANIEWO, m. pow., woj. olszt, na Pobrzeżu Warmińskim, nad Paslęką; 8000 mieszk. (1956); zakłady garb. W XV w. port morski Warmii; prawie całkowicie zniszczony w II wojnie światowej. BRANKA, przymusowy pobór do wojska ros.; przeprowadzona w Królestwie Pol. w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 stała się bezpośrednim powodem wybuchu powstania styczniowego. BRANLE [fr. bräl], starofr. taniec o tempie umiarkowanym, w takcie dwudzielnym. Zob. też suita. BRANT1NG Karl Hjalmar (1860—1925), polityk szwedz., jeden z twórców Socjaldemokratycznej Partii Pracy, dwukrotny premier; nagroda pokojowa Nobla 1921. BRANTOME [brStçm] Pierre de Bourdeiłles (1540—1614), pisarz fr.; Żywoty mętów i wodzów francuskich, Żywoty pań swawolnych, cenny dokument obyczajowy epoki. BRAŃSK, m., pow. bielski, woj. białost., nad Nurcem, pr. dopływem Bugu; 2700 mieszk. (1956); niegdyś siedziba sądów grodzkich i ziemskich Ziemi Bielskiej. BRAQUE [brak] Georges (ur. 1882), malarz i rzeźbiarz fr., początk. fowista, następnie czołowy kubista; pejzaże z l’Estaque, martwe natury z instrumentami muzycznymi technika „papiers collés“: Kobieta z gitarą, Aria Bacha; rzeźby w kamieniu, brązie i ołowiu, reliefy z kolorowego gipsu. BRASZOW (Brasov) -»-Stalin. BRAT1ANU łon (1864—1927), polityk rum., przywódca partii liberalnej, od 1909 wielokrotnie premier. BRATKI -fiołek. BRATNY Roman (ur. 1921), poeta, prozaik i publicysta; w czasie II wojny świat w AK; kilka tomów wierszy i prozy, m. in. 3-tom. powieść Kolumbowie (dzieje okupacji, powstania warsz. i pierwszych lat powojennych). BRATYSŁAWA slow. Bratislava, niem. Pressburg, największe m. i stoi. Słowacji (Czechosłowacja), nad Dunajem; 241 600 mieszk. (1955); centrum polit., kult. i gosp. Słowacji; katedra z XIII w., zamek z IX w. i in. zabytki got; Slow. Akademia Nauk, uniwersytet, politechnika i in. szkoły wyższe; siedziba biskupstwa; przemysł: chem., metal., włókien., spoż.; rafinerie ropy naft; port na Dunaju; do 1918 należała do Węfier (Pozsony, Pressburg). Od 1919 stolica Słowacji. 805 pokój pressburski między Francją i Austrią odebrał Austrii Wenecję, Istrię, Dalmację, uznał królestwo Włoch. BRAUCHITSCH Walther von (1880—1948), niem. feldmarszałek, od 1938 dowódca wojsk ląd.; w II wojnie świat kierował kampaniami przeciwko Polsce, Francji, Jugosławii i Grecji; skutkiem niepowodzeń w wojnie przeciwko ZSRR dymisjonowany 1941. BRAUDEL [brodęl] Fernand (ur. 1901), historyk krajów śródziemnomorskich, zwłaszcza XVI w., współredaktor „Annales Êconomies-Sociétés-Civilisations“. BRAUN: 1) Jerzy (ur. 1901), poeta; w latach międzywojennych red. czasopisma „Zet“, propagującego filozofię J. Hoene-Wrońskiego; 2) Mieczysław (1902— 41), poeta, w latach międzywojennych przedstawiciel 108 tzw. „Poezji pracy"; zamordowany przez hitlerowców;, zbiory: Rzemiosła, Przemysły; 3) Andrzej (ur. 1923), poeta, prozaik i publicysta związany z „Nową Kulturą“; kilka tomów wierszy, powieść o problematyce współcz. Lewanty, zbiory reportaży z Chin i Korei. BRAUNA RURA, wypróżniona bańka szklana z katodą wysyłającą strumień elektronów, który na ekranie fluoryzującym daje świecącą plamkę; na bieg strumienia można wpływać za pomocą przyłożonego do bańki pola magnet, lub elektr.; skonstruowana przez niem. fizyka Ferdynanda Brauna (1850—1918); prototyp oscylografu elektronowego. BRAUNSZTYN MnC>2, dwutlenek manganu; używany jako środek utleniający, np. do odbarwiania szkła, w ogniwach galwanicznych. BRAY [brej] John Francis (1804—95), ang. socjalista utopijny, uczeń i kontynuator —R. Owena; jeden z socjalistów ricardiańskich. BRAZYLIA (Estados Unidos do Brasil), rep. federalna, najrozleglejsze i najludniejsze państwo Ameryki Pd., nad Atlantykiem; 8 516 037 km2, 59 	846 000 mieszk. (1956); język urzędowy portug.; stoi. Rio de Janeiro; dzieli się na 20 stanów, 6 terytoriów i 1 okr. federalny. Warunki naturalne: prawie 3/5 pow. B. zajmuje Wyż. Brazylijska opadająca stromą krawędzią ku wąskiej nadatlantyckiej nizinie; od najwyższych wyniosłości w pd.-wsch. B. (Pico de Bandeira, 2884 m) wyżyna pochyla się ku zach., kończąc się stromo nad nizinną, bagnista kotliną górnego Paragwaju, i ku pn., gdzie przechodzi stopniowo w Niz. Amazonki; dopływy rzek (o licznych progach): Parany, S3o Francisco i Amazonki (Tocantins, Araguaia, Xingu, Tapajós) rozcinają wyżynę głębokimi dolinami; północ B. zajmuje ogromna Niz. Amazonki, szeroka na zach., zwężająca się ku wsch. pomiędzy Wyż. Brazylijską i Gujańską; odwadniają ją rzeki o bardzo małym spadku, corocznie wylewające na wielkich przestrzeniach, Amazonka i jej dopływy. Klimat Niz. Amazonki jest równik., gorący i wilgotny; pokrywa ją (a — także większą część wilgotnego wybrzeża! dziewicza puszcza; na wyżynie klimat zwrotnik., o suchej porze roku; przeważają stepy i sawanny (campos), na pn.-wsch. suche lasy i zarośla (catinga); pd. B. ma łagodny klimat podzwrotnik. (lasy araukariowe i stepy). Wielkie bogactwa miner. Wyż. Brazylijskiej (rudy żel., manganu, miedzi, ołowiu i rzadkich metali, boksyty, złoto, diamenty) eksploatowane są jeszcze w niewielkim stopniu, jak również energia wodna; węgla B. ma niewiele; poszukuje się większych ilości ropy naft. Ludność: 62*/« pochodzenia eur. (gł. portug.); 24*/« Metysi i Mulaci; li*/» Murzyni, 2*1• Indianie; katolicy; gł. grupy nowszej imigracji: Portugalczycy, Hiszpanie, Włosi, na pd. także Niemcy, Polacy (ok. 200 000, gł. w stanach Parani i Rio -Grande do Sul), Ukraińcy; ogromna większość ludności skupia się na wsch. kraju, w głębi zaludnienie znikome (przeważnie Indianie, Metysi); gł. m.: S8o Paulo, Recife, SBo Salvador, Santos, Porto Alegre, Belćm, Belo Horizonte, Manśus (przeważnie porty). Gospodarka: plantacje B. dostarczają 50'/« produkcji świat, kawy (stan SSo Paulo i sąsiednie) i 15*/« produkcji kakao (stan Bahia); poza tym uprawa bawełny, tytoniu, trzciny cukr., owoców tropik, i poludn., kukurydzy, ryżu, manioku i in.; w pd. B. pszenica i in. zboża, winorośl, yerba mate; z Niziny Amazonki pochodzi kauczuk, orzech brąz. i in. produkty leśne; na wyżynie ekstensywna hod. bydła; przemysł na ogół słabo rozwinięty, przeważnie lekki, skupia się gł. w S8o Paulo i Rio de Janeiro; przemysł ciężki (metalurg, żel., maszyn.) w zaczątkach. Sieć kol. i szosowa słabo rozwinięte; w głębi kraju ogromne przestrzenie bezdrożne; duże znaczenie ma lotnictwo i żegluga przybrzeżna (wraz z żeglugą na Amazonce); eksport: kawa, kakao, bawełna, rudy żel. i manganu, boksyty, rzadkie metale, diamenty; import: paliwa, artykuły przem. i spoż. Ustrój. Republika związkowa, konstytucja z 1946; prezydent, wybierany na 4 lata, jest szefem rządu; organ ustawodawczy — dwuizbowy Kongres (Senat i Izba Deputowanych). Historia. Odkryta 1500 przez Cabrala, 1530— 1822 kolonia portug.; stopniowe opanowywanie wnętrza kraju; po wytępieniu na kolonizowanych terenach Indian duży napływ niewolników — Murzynów z Afryki; 1822 oderwanie się od Portugalii, B. niepodległym cesarstwem z portug. dyn. Braganza na tronie; 1888 zniesienie niewolnictwa; 1889 ogłoszenie republiki; formalny udział w I wojnie świat po stro 109 nie koalicji; czynny udział w II wojnie świat, po stronie aliantów, na froncie wl.; po wojnie wzrost wpływów USA. 1930—45 dyktatorskie rządy prezydenta C. 	Vargasa; 1947 zerwanie stosunków ze Zw. Radź., zakaz działalności Komunist. Partii Brazyl. (zał. 1922); 1930 — ponowne rządy, a 1954 ustąpienie i samobójstwo Vargasa; od 1956 prezyd. J. Kubitschek. Tabl. 6. BRAZYLIJSKA LITERATURA —Ameryki Łacińskiej literatura. BRAZYLIJSKA SZTUKA. Pierwsze zabytki architektury brąz. pochodzą z XVI w., lecz tylko nieliczne zachowały się. Jedynym hist, stylem jest barok, przeniesiony tu w XVII w., najbujniej rozwijający się w XVIII w. i trwający aż do I pot. XIX w.; dominuje dojrzały styl o cechach portug.-wł., reprezentowany gł. przez kościoły o niezwykle bogatym wystroju wnętrz wykonanym w drzewie; najważniejszym« ośrodkami zabytkowymi są: Bahia, Pernambuco, Rio de Janeiro i stan Minas Gerais. Malarstwo w. XVII—XVIII pozostaje pod wpływami portug.-wł. Od pocz. XIX w. rozwija się szkoła brąz. pod wpływem fr.; najlepsze osiągnięcia przypadają na koniec XIX w. (V. Meirelles de Lima, P. Americo de Figueiredo e Mello). Brazylia zajmuje wybitne miejsce w architekturze współczesnej. BRAZYLIJSKA WYŻYNA, rozległa wyż. w Ameryce Pd. na pd. od Amazonki; śr. wys. 600—800 m, najwyższy szczyt Pico de Bandeira (2884 m); bogate złoża rudy żelaza i manganu, plantacje kawy, kakao, bawełny, trzciny cukr. i in. BRAZZAVILLE, stoi. Fr. Afryki Równikowej, port nad dolnym Kongo; 85 000 mieszk. (1953); przemysł spoż., drzewny. BR\Z: 1) stop miedzi z cyną z ew. dodatkiem małych ilości innych metali; łatwo topliwy, twardszy, ale mniej ciągliwy od miedzi, łatwo poddaje się obróbce skrawaniem i plastycznej, odporny na korozję; użyWany do odlewów przemysł, i artyst. (np. rzeźby), wyrobu części maszyn (np. łożyska), w elektrotechnice itd.; należy do najstarszych stopów, jakich używa ludzkość (epoka brązowa); 2) stopy miedzi również z innymi pierwiastkami z wyjątkiem cynku (np. b. manganowy, krzemowy, berylowy itd.); dzięki różnorodnym cennym własnościom są szeroko stosowane do wyrobu części maszyn; 3) farba ze sproszk. metalu. BRĄZU EPOKA, okres, w którym materiałem do •wyrobu narzędzi, broni i ozdób był brąz; występuje po epoce kamienia; ma różne daty początkowe w różnych częściach świata; w Europie zaczął się ok. 2000 p. n. e., skończył ok. 1000 p. n. e. Główną kulturą tej epoki u nas jest prasłowiańska —łużycka kultura. BRDA, 1. dopływ Wisły, dł. 217 km; dorzecze 4654 km*; wypływa z Jez. Smołowskiego, uchodzi na pd. od Fordonu; przepływa przez liczne jez.; nad B. leżą Koronowo i Bydgoszcz. BRDYUJŚCIE, pow. miejski Bydgoszcz, woj. bydg., ważny port drzewny przy ujściu Brdy do Wisły; tor regatowy. BRĆAL [breąl] Michel (1832—1915), językoznawca fr., zajmujący się głównie —semantyką; inicjator studiów indoeur. we Francji. BREANSKI: 1) Feliks Klemens (1794—1884), pułkownik wojsk poi., uczestnik powstania listopadowego, na emigracji stronnik Czartoryskiego; w czasie wojny krymskiej 1853—56 generał na służbie tureckiej; 2) Walerian Tyburcjusz (1805—66), ks., ochotnik z powstania listqpadowego; odznaczył się w bitwach pod Wawrem, Grochowem i Ostrołęką; na emigracji działacz Młodej Polski i To w. Demokratycznego Polskiego. BRECHT Bert [olt] (1898—1956), pisarz niem., jeden z najwybitniejszych dramaturgów współcz., poeta i prozaik; reżyser, założyciel teatru ,,Berliner Ensemble“; nowator w dziedzinie form scen., twórca „teatru epickiego“; .sztuka teatr, i powieść Opera za trzy grosze, sztuki Matka Courage, Kaukaskie kredowe kolo; liryka, eseje. BRECLAV [brzeclaw], m. w Czechosłowacji (pd. Morawy); 11400 mieszk. (1955); zamek z XIV w.; przemysł spoż.; węzeł kolejowy (granica z Austrią). BREDA, m. w pd. Holandii; 98 000 mieszk. (1955); A. Brehm BRENTANO akademia wojsk.; przemysł: maszyn., spoż., prod. sztucznego jedwabiu; węzeł komunikacyjny. BREDEL Willi (ur. 1901), pisarz niem.; komunista; nowele, powieści (trylogia Krewni i znajomi) i reportaże. BREDICHIN Fiodor A. (1831—1904), astronom ros.; stworzył teorię powstawania warkoczy komet; zajmował się również grawimetrią. BREGENCKIE JEZIORO, u pn.-zach. stoków Alp w Szwajcarii (Prealpy), 29 km*, 563 m n. p. m., dł. 14 km, gleb. 262 m; przez jez. przepływa rz. Aar. BREHM Alfred (1829— 1884), niem. zoolog i podróżnik; autor znanego wielotomowego dzieła Życie zwierząt. BREINL VON WALLERSTERN Joseph, austr. starosta w Tarnowie; w lutym 1846 dla zapobieżenia wybuchowi powstania krak. prowokacyjnie wykorzystał antyfeudalny ruch chłopski w Tamowskiem; następnie przeprowadzał pacyfikację wsi. Zob. też rabacja galicvisk'a BREITENFELD, w. koło Lipska; 1631 zwycięstwo Szwedów pod dowództwem Gustawa Adolfa nad wojclrami PACfliclcimi BREITER Emil (1886—1943), krytyk lit. związany z „Wiadomościami Literackimi“; zamordowany przez hitlerowców. BREK [ang.J, 1) otwarty czterokołowy pojazd na 6—10 osób, z siedzeniami umieszczonymi wzdłuż lub w poprzek, z wysokim kozłem; 2) miejsce w wagonie lub specjalna budka z urządzeniem do ręcznego hamowania. BREKCJA [wl.], druzgot — klastyczna skała osadowa składająca się z kanciastych odłamków skał lub minerałów, scementowanych spoiwem krzemionkowym, wapiennym lub żelazistym. BREKINIA -jarząb breklnia. BRELOK [fr.], ozdobny wisiorek przy bransoletkach, dewizkach, paskach itp. BREMA (Bremen), m. i port mor. w NRF, nad Wezerą (drugi co do znaczenia po Hamburgu; obrót 1954 r. 8,8 min t; 500 000 mieszk. (1955); zabytki archiŁ średniow. z okresu Hanzy (ratusz, katedra, domy cechowe); szkoła mor.; wielki ośrodek handlu świat.; siedziba licznych towarzystw okręt.; przemysł: stoczn., tłuszcz., wełn., jutowy; fabryki samochód., wagonów, wyrobów tytoń.; młyny zbożowe; rafineria ropy naft.; ważny węzeł kol. — Znana od 782; 845 siedziba arcybiskupstwa; 1258 miasto hanzeatyckie; od 1646 wolne miasto Rzeszy Niem. BREMERHAVEN, m. w NRF nad M. Północnym u ujścia Wezery, przedporcie Bremy; 130 000 mieszk. (1955); szkoła mor., mor. instytut nauk.; port pasażerski, największy port rybacld w Niemczech; stocznie. Brek 11. Brecnt Iarz dekorator, klasycysta; w Polsce projektował polichromie pałacyku w Bażantarni (Natolin), zamku w Łańcucie, pałacu Rzeczypospolitej (Krasińskich) w Warszawie; w Rosji współpracował przy budowie pałacu Michajłowskiego w Petersburgu. BRENNA: 1) właściwa słowiańska nazwa Brandenburga; ośrodek słów. państewka Stodoran; dawniej w literaturze nauk. Branibor; 2) w. i letnisko, pow. cieszyński, woj. kat; w Beskidzie Śląskim; 400 mieszk. (1956); stare drewn. budownictwo ludowe. BRENNER, przeł. w Alpach Wsch. na granicy Austrii i Włoch, wys. 1375 m, łączy doliny rz. Innu i Adygi; dogodne przejście przez gł. trzon Alp; od 1867 linia kolejowa. BRENTANO: 1) Clemens (1778—1842), brat Bettiny, romantyk niem.; wydał wraz z Amimcm pieśni lud. Des Knaben Wunderhom (Cudowny róg chłopca); autor liryków, baśni i in.; 2) Bettina v. Arnim (1785— 1859), pisarka niem.; Goethes Briefwechsel mit einem Kinde (Korespondencja Goethego z dzieckiem), powieści spoi.; występowała przeciw uciskowi Polski;  BRESCIA 3) 	Franz (1838—1917), filozof i psycholog niem , prof, filozofii w Wiedniu. W Psychologie vom empirischen Standpunkte (Psychologia z empirycznego punktu widzenia) próbował przedstawić psychologię jako naukę autonomiczną; oddziałał na szkolę Husserla; 4) Ludwig Joseph (Lujo) (1844—1931), ekonomista niem., przedstawiciel tzw. nowszej szkoły hist. ; nagroda pokojowa Nobla 1927; 5) Heinrich von (ur. 1904), polityk niem., jeden z przywódców CDU, od 1955 min. spraw zagr. NRF; rzecznik rewizjonizmu niem. BRESCIA [bręszia], m. w pn. Włoszech (Lombardia); 147 000 mieszk. (1954); budowle średniow. i renesans.; produkcja motocykli; przemysł: alumin., chem., włókien. 1849 powstanie przeciw Austriakom. BREST, m. i port w zaeh. Francji (Bretania); 110700 mieszk. (1954); zamek z XV w., obwarowania z XVII w.; stocznie, port woj. i rybacki. BRETANIA (Bretagne), kraina hist. we Francji, zajmuje Płw. Bretoński między Kan. La Manche i Atlantykiem; nizina urozmaicona niewysokimi wzgórzami (391 m); okręg roln.-hodowl.; rozwinięte rybołówstwo; w zach. części ludność mówi językiem bretońskim (celtyckim); gł. m.: Rennes, Vannes, Nantes, Quimper, Brest. — W okresie rozdrobnienia feud. niezależne księstwo; zjednoczona z Francją 1491 przez małżeństwo króla fr. Karola VIII z Anną z Bretanii. BRETIGNY [bretinj], w., dep. Eure et Loir (Francja); 1360 pokój kończący pierwszy etap -»-wojny stuletniej. BRETNAL [niem.], gwóźdź ciesielski dl. 3,5 — 5 cali, o szerokiej, płaskiej główce. BRETON [brotą] André (ur. 1896), poeta fr., przywódca i teoretyk -»-surrealizmu; Trois manifestes (Trzy manifesty), Qu'est-ce que le surréalisme (Co to jest surrealizm). BRETOŃCZYCY, zromanizowana ludność pochodzenia celt., zamieszkująca pn.-zach. Francję (Bretanię); utrzymali miejscowe dialekty bretońskie oraz szereg cech archaicznych kultury lud.; ok. 1 min. BRETOŃSKI JĘZYK, należy do rodziny -»celtyckich języków; ostatnio pod naporem francuszczyzny powoli wyehodzi z użycia. BRETSZNAJDER Stanisław (ur. 1907), chemik technolog, prof. Polit. Warsz., czl. koresp. PAN; prace z kinetyki i katalizy chem. oraz inżynierii chem. BRETTON-WOODS [brętn-°udz], m. w USA; miejsce międzynar. konferencji walutowej w lipcu 1944, na której' podpisano umowy o utworzeniu -»Międzynarodowego Funduszu Monetarnego i -»Międzynarodowego Banku dla Odbudowy i Rozwoju. BREUIL [bröj] Henri (ur. 1877), fr. badacz paleolitu Francji, Hiszpanii i Afryki; twórca systemu chronolog. mł. paleolitu; słynny odkrywca, rysownik i syntetyk sztuki piast mł. paleolitu. BREVE [łac.J, list, pismo, dekret papieski. BREWIARZ [lac. wyciąg], książka do nabożeństwa dla księży kat.; dzieli się na 7 części, które każdy ksiądz ma odmawiać w ściśle określonych godzinach. BREWSTERA [bri);sta(a)] PRAWO, światło padające na powierzchnię oddzielającą dwa ośrodki przezroczyste o różnych współczynnikach załamania (np. powietrze-szklo) zostaje częściowo odbite, częściowo zaś załamane; jeżeli pada pod takim kątem, że promienie odbite są prostopadle do załamanych, to światło odbite jest całkowicie spolaryzowane (-»polaryzacja światła). BREZA Tadeusz (ur. 1905), powieśeiopisarz i eseista; początkowo wyraziciel tendencji psychologist., później grawitujący ku problematyce polit.-spoi.; powieści: Adam Grywałd, Mury Jerycha (nagroda tyg. „Odrodzenie“ 1946), Niebo i ziemia, Uczta Baltazara. BREZENT, gęsta i gruba tkanina lniana lub lniano-bawelniana; dzięki impregnacji nie przepuszcza wody. BRIAND [brij(t] Aristide (1862—1932), polityk fr., do 1906 socjalista, następnie w partii radyk., wielokrotny premier i min. spraw zagr., odgrywał ważną rolę w okresie I wojny świat.; na terenie Ligi Narodów rzecznik rozbrojenia i zbiorowego bezpieczeństwa oraz idei Paneuropy; 1925 współtwórca paktu lokarneńskiego, 1928 współautor paktu Brianda-Kellogga. Nagroda Nobla 1926. BRIANDA-KELLOGGA PAKT, pakt zawarty w Paryżu 1928 przez Brianda i amer, sekretarza stanu Kellogga i podpisany następnie przez wiele innych państw; potępiał wojnę jako środek regulowania zatargów międzynarodowych. BRIAŃSK, m. obw. w Ros. FSRR nad Desną; 111 000 mieszk. (1956); fabr. lokomotyw, maszyn do budowy dróg; przemysł: materiałów budowl., konfekc., spoż.; wielki węzeł kolejowy. 110 BRIDŻ [ang.J, popularna gra w karty podobna do wista; grają 4 osoby równocześnie — dwie przeciw dwom, talią o 52 kartach. BRIE [bri], niewielki okręg roln. na wsch. od Paryża; hodowla, znane sery; gł. m. Meaux. BRIEY [brię], miejscowość we wsch. Francji (Lotaryngia); 3450 mieszk. (1954); złoża i kopalnie rudy ¿ClâZâ, BRIGGS [brygz] Henry (1556—1630), matematyk ang.; wprowadził logarytmy dziesiętne. BRIGHT [brajt] John (1811—89), polityk ang.; jeden z twórców liberalnej partii manchesterskiej ; współorganizator ligi przeciw cłom zbożowym; minister handlu w rządzie Gladstone'a. BRIGHTON [brajtn], m. w W. Brytanii nad Kan. La Manche; 156 400 mieszk. (1951); popularne kąpielisko mor. londyńczyków; rybołówstwo, drobny przemysł. BRINDISI, m. I port nad Adriatykiem we Włoszech (Apulia); 63 000 mieszk. (1954); przemysł spoż.; wywóz wina i oliwy. BRIOLOGIA, bryologia — dział botaniki; nauka o mszakach (mchach i wątrobowcach). BRIOŃSKIE WYSPY, grujía 12 wysepek na pn. Adriatyku przy zach. wybrzeżu płw. Istrii (Jugosławia); najwyższe wzniesienie Brioni jest stacją klimat.; roślinność śródziemnomorska. BRISBANE [bryzben], stoi. i port stanu Queensland w Związku Austral.; 515 000 mieszk. (1955); uniwersytet; centrum rejonu góra.; przemysł: samoch., spożywczy. BRISSOT [briso] Jacques Pierre (1754—93), polityk fr. z okresu Wielkiej Rewolucji, jeden z przywódców żyrondystów w Konwencie, ścięty w okresie terroru. BRISTOL, m. w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia); 442 300 mieszk. (1951); zabytki z XII—XIV w., uniwersytet; duży port mor. (Avonmouth) dla handlu z Ameryką Pn. i Srodk.; wielkie stocznie; przemysł: lotn., skórz., spoż. (gł. młynarski); w okolicy kopalnie węgla kamiennego. BRISTOLSKI KANAŁ, wąska zat. Oc. Atlantyckiego na zach. wybrzeżu pd. Anglii; ujście rz. Severa; port 'Cardiff. BRITISH COLUMBIA -»Kolumbia Brytyjska. BRITISH MUSEUM [brytysz mjuzyam], dwie instytucje pod wspólnym zarządem: muzeum i biblioteka nar. w Londynie, istnieją od 1753. Oddane do użytku 1759 jako Montague House, uchwałą Parlamentu od 1853 otrzymały nazwę B. M.; muzeum zawiera zbiory sztuki staroż., etnogr. i przyr.; biblioteka nar. — dział rękopisów, starych druków, sztychów, rysunków. BRITTEN [brytn] Benjamin (tur. 1913), czołowy współcz. kompozytor ang.; opery (Peter Grimes), koncerty, muzyka orkiestr., chór., scen., filmowa. BRIUŁŁOW Karł P. (1799—1852), malarz ros.; kompozycje akademickie (Ostatni dzień Pompei); portrety, obrazy rodzajowe na tematy włoskie. BRIUSOW Walerij J. (1873—1924), j>oeta ros., prozaik i krytyk lit., gl. przedstawiciel symbolizmu, nowator formy poet.; afirmował rewolucję październikową i 1920 wstąpił do partii komunist.; Chefs d’oeuvre, Tertio vigilia, trzy tomiki krytyk Russkije simwolisty, przekłady poezji francuskiej. BRNO (Berno), drugie co do wielkości m. w Czechosłowacji; gl. ośrodek kult i gosp. Moraw; 304 200 mieszk. (1955); śródmieście o charakterze średniow. z budowlami z XIV—XVI w.,zamek Śpilberk (XVII w.); filia Czechosł. Akad. Nauk, uniwersytet Akad. Muzyczna im. Janaćka i in. szkoły wyższe; siedziba biskupstwa; duży ośrodek przemysłu: maszyn, (gł. maszyny ciężkie), włókien., spożywczego. BROADWAY -»Nowy Jork. BROCA [broką] Paul (1824—80), antropolog i chirurg fr.; twórca fr. szkoły antropologicznej i pierwszego towarzystwa an trop»]. (1859); zajmował się przede wszystkim opracowaniem metod badań antropologicznych. BROCK [brok] Russel C. (ur. 1905), chirurg ang., jeden z pionierów nowocz. chirurgii serca; pierwszy dokonał operacji zwężenia lewego ujścia żylnego. BROCKELMANN [brokelman] Karl (1868—1956), orientalista niem., autor m. in. historii literatury arab., historii ludów i państw muzułm., gramatyki języka arabskiego. BROCKEN [broken] szczyt w górach Harzu, zbudowany z granitów; najwyższy w środk. Niemczech (1142 m). BROCKENU WIDMO -»gloria. BROCKHAUS [brokhaus] Friedrich Arnold (1772— 1823), założyciel jednej z największych niem. firm wydawniczych (1805, Amsterdam), 1817 przeniesionej do Lipska, obecnie w Wiesbaden; wydawca cennych  Brodaczka 111 encyklopedii, serii „Biblioteki Pisarzy Polskich" t. 1—81 (1860—94), w której ukazało się m. in. pierwsze wydanie zbiór, pism C. Norwida. BRODACZKA, Usnea barbata, porost krzaczasty, szary o dużych miseczkach urzęsionych na brzegach; pospolita na pniach zacienionych drzew. BRODAWKI: 1) b. skórne, wyniosłości (zgrubienia) w górnej powierzchni skóry, w których znajdują się Zakończenia nerwowe przewodzące dotyk oraz naczynia krwionośne; b. (kubki) smakowe, 9—12 wyniosłości między nasadą a trzonem Języka; siedlisko narządu -«-smaku; 2) tned. ograniczone silne zgrubienia naskórka 0 nierównej, chropowatej, zrogowacialej powierzchni; najczęściej na rękach; choroba zakaźna wywołana przez wirusy; 3) bot. b. korzeniowe, naroślą na korzeniach roślin motylkowatych, powstające pod wpływem współżyjących z nimi bakterii brodawkowych z rodzaju Rhizobium, które wiążą wolny azot z powietrza dostarczając jego związki roślinie; wskutek / tego rośliny motylkowate mogą rosnąć { w glebie nie zawierającej związków azotowych. BRÓDERSON Mojżesz (1890—1956), poeta i dramaturg żyd urodź, w Polsce, liryk i satyryk; poemat Zyd. BRODNICA, m. pow., woj. bydg., nad Drwęcą; 12 000 mieszk. (1956); drobny przemysł spoż. i metal.; zabytki gotyku: fragmenty ratusza, kościół, mury obronne, ruiny zamku, trójkątny rynek. BRODOWSKI Antoni (1784—1832), malarz, główny przedstawiciel klasycyzmu w mai. polskim; kompozycje mitologiczne: Edyp i Antygona, Gniew Saula, portrety. BRODY, m. w obw. lwowskim Ukraińskiej SRR; 1779—1880 wolne miasto handl., prowadzące handel tranzytowy między Niemcami a Rosją. BRODZIŃSKI: I) Andhzej (1786—1812), poeta-żołnierz; zginął w bitwie pod Berezyną; Zabawki wierszem, przekład Dziewicy Orleańskiej Schillera; 2) Kazimierz (1791—1835), poeta, historyk lit., jeden z pierwszych nowoczesnych krytyków lit. w Polsce, członek Tow. Przyjaciół Nauk, prof, literatury poi., estetyki 1 stylistyki na Uniw. Warsz., zasłynął jako sielankopisarz i autor pism estet. i pedagog.; O klasyczności i romantyczności, O narodowości Polaków, Wiesław, Oldyna. BRODŹCE, Tringinae, podrodzina -►kulików z rzędu siewkowatych; ok. 40 gatunków; dość duże i średnie ntaki zamieszkujące Eurazję i Amerykę Pn.; w Polsce kulik wielki, stalugwa samotna i in. BROGLIE [brój] Louis Victor de (ur. 1892), fizyk fr.; wprowadzeniem założenia, że mikrocząstki zachowują sią wg praw ruchu falowego, położył fundament pod mechanikę falową. Nagroda Nobla 1929. BROK: I) m., pow. ostrowski, woj. warsz., nad brzegiem Bugu; 2000 mieszk. (1956); 2) pr. dopływ Bugu, dł. 72 km. BROKAT (łac.j, ciężka jedwabna wzorzysta tkanina przetykana złotem, pochodzenia wsch., używana na bogate szaty świeckie i liturgiczne. BROKATELA, ciężka póljedwabna wzorzysta tkanina pochodzenia wsch., używana na kosztowne ubiory, szaty liturgiczne i obicia meblowe. BROKEN HILL [broukn hyl]: 1) m. górn. na zach. stanu Nowa Pd. Walia w Związku Austral.; 31 300 mieszk. (1955); wydobycie ołowiu (80°/t Związku Austral.), cynku (80*/»), srebra (63°/*); 2) m. górn. w Rodezji pn. (Afryka); 22 000 mieszk. (1954); wydobycie cvnku, wanadu, ołowiu. BROKER [ang.], w Anglii i USA pośrednik w zawieraniu umów towarowych, przewozowych, ubezpieczeniowych. BROKMAN Henryk (ur. 1886), lekarz pediatra, prof. Akad. Med. w Warszawie, członek PAN. BROKUŁ -«-kapusta szparagowa. BROM: I) chem. Br, bromum, pierwiastek chem. o liczbie atom 35, niemetal; łatwolotna ciecz brunatnoczerwona, o przykrej woni, wywołująca oparzenia; dobrze rozpuszczalna w wodzie (woda bromowa); w przyrodzie występuje w postaci bromków; znajduje zastosowanie w syntezie organ.; 2) potoczna, błędna nazwa używanych w lecznictwie związków bromu, działających uspokajająco na system nerwowy. BROMEK SREBRA AgBr, sól bladożółta, nieroz¬ Brona zębowa BRON puszczalna w wodzie, światłoczuła, używana do wyrobu emulsji fotograficznych. BROMFIELD [brąmfild] Louis (1896—1956), pisarz amer.; powieści psychol. Żarły Autumn (Wczesna jesień), Mrs. Parkington. BROMKI -halogenki. BROMOFORM, trójbromometan CHBrs, bezbarwna ciecz o znacznym ciężarze właściwym (2,9); środek znieczulający i przeciw kokluszowi. BROMURAL, związek org. zawierający brom (pochodna mocznika); biała, krystal. substancja; środek uspokajający i nasenny. BRONA, narzędzie roln. do spulchniania Toli, kruszenia skorupy, niszczenia chwastów, przykrywania nasion, wyrównywania powierzchni gleby; liczne typy, np.: b. zębowa (do płytkiego spulchniania) — rama z osadzonymi w niej zębami (rys.); b. talerzowa (do średnio głębokiego spulchniania) — pionowo osadzone na osiach stalowe krążki (talerze) o ostrych krawędziach; b. sprężynowa, sprężynówka (do głębokiego spulchniania) — osadzone na ramie sierpowate zęby stalowe. BRONCHIT fgr.], nieżyt —oskrzeli. BRONCHOGRAFIA [gr.], metoda badania narządu oddechowego, polegająca na dokonaniu zdjęcia rentgenologicznego po wprowadzeniu środka cieniującego. BRONCHOS KOPIA -endoskopia. BRONIEWSKA Janina (ur. 1904), autorka książek dla dzieci i młodzieży, działaczka rewol. lewicy; podczas II wojny świat, w Armii Polskiej w ZSRR; Ł notatnika korespondenta wojennego. BRONIEWSKI: 1) Marcin (zm. ok. 1620), poseł Stefana Batorego do Tatarów (1578), pozostawił opis podróży, Krymu oraz stepowych obszarów nad Bohem; 2) Witold (1880—1939), badacz w zakresie metalografii i metaloznawstwa; wykładał w Sorbonie, potem był prof. Polit. Lw., a następnie Warsz.* 3) 	Władysław (ur. 1897), poeta, najwybitniejszy przedstawiciel nurtu liryki rewol. w latach międzywojennych, związany z KPP; współpracownik lewicowej prasy lit tego okresu; zbiory poezji: Wiatraki, Trzy salwy (wraz z poetami R. S. Standem i W. Wandurskim), Dymy nad miastem, Komuna Paryska, Troska i pieśń, Krzyk ostateczny; 1942—45 na emigracji w Palestynie (zbiory wierszy: Bagnet na broń, Drzewo rozpaczające). Od 1945 w kraju; wiersze powojenne, m. in. Nadzieja, Anka, Wiersze zebrane; liczne przekłady z poezji ł prozy ros. (W. Majakowskiego, S. Jesienina, B. Pasternaka, N. Gogola, F. Dostojewskiego, A. Tołstoja). BRONIKOWSKI: 1) Aleksander (1783—1834), poeta, powieściopisarz; członek Tow. Przyjaciół Nauk; pisał również w jęz. niem.; Mysia wieża, Kazimierz Wielki i Esterka, Olgierd i Olga-, 2) Ksawery (1796—1852), publicysta, redaktor „Gazety Polskiej", „Dekady"; uczestnik powstania listopad. 1831, jeden z wiceprezesów Tow. Patriotycznego; działał na emigracji; zainicjował wydawnictwo Pamiętniki polskie. BRONISZÓWNA Seweryna (ur. 1891), aktorka związana głównie z Teatrem Polskim w Warszawie; zdobyła uznanie w rolach charakterystycznych i tragicznych. BRONOWICE, dawniej w., obecnie podmiejska dzielnica Krakowa; rezerwat etnograf, ziemi krak.; miejsce twórczości A. Gierymskiego, S. Wyspiańskiego, L. 	Rydla, W. i K. Tetmajerów. BRONOWICZ -Brun J. BRONSZTEIN Dawid (ur. 1924), szachista radź., areymistrz od 1948. BRONTE [brpnty] siostry, pisarki ang.: 1) Charlotte (1816—55), zyskała rozgłos powieściami: Jane Eyre (dzieje guwernantki) oraz Shirley (historia buntu roDotników ang. przeciw wprowadzeniu maszyn do fabryk; 2) Emily (1818—48), autorka powieści Wichrowe wzgórza; 3) Annę (1820—49), poetka i powieściopisarka; The Tenant of Wilajell-Hall (Dziedzic z Wildfell-Hall). BRONTOZAURUS, Brontosaurus, olbrzymi (dł. do 20 m, wys. 7 m) roślinożerny, pólwodny mezozoiczny gad kopalny z grupy dinozaurów. BRONZINO [brondzino], Angelo (1503—72), malarz toskański, przedstawiciel manieryzmu; portrety, obrazy rei., mitolog .i alegoryczne. BRON: 1) indywidualny lub zbiorowy środek napadu i obrony; dzieli się na zaczepną (do zadawania ciosów przeciwnikowi) i ochronną (do osłony części ciała lub środków bojowych); indywidualna b. za BROOKLYN czepna dzieli się na białą (drzewcową, sieczną i obuchową) i palną; b. od tylców a, b. palna, w której pocisk wprowadza się od tylu (wlotu); b. powtarzalna, b palna, w której powtarzanie czynności nabijania wykonuje się ręcznie (po 1 naboju); b. samoczynna, b. powtarzalna, w której ciśnienie gazów prochowych wykorzystano do powtarzania i nabijania; b. automatyczna, potoczna nazwa broni samoczynnej; b. maszynowa, broń samoczynna strzelająca ogniem ciągłym jak i strzałami pojedynczymi. Zob. też atomowa broń; 2) termin oznaczający rodzaj wojsk, obecnie nie używany. BROOKLYN -Nowy Jork. BROSCIUS Joannes —Brożek Jan. BROSZA [fr.], broszka — ozdoba z przymocowaną od spodu szpilką, przypinana do sukni, kołnierza, szala itp. BROSZKIEW1CZ Jerzy (ur. 1922), pisarz, publicysta, krytyk muz., związany z „Przeglądem Kulturalnym“; powieść Oczekiwanie (tematyka okupacyjna), Kształt miłości (opowieść biogr. o F. Chopinie), opowiadania, utwory dramatyczne. BROSZURA [fr.]: 1) książka o niewielkiej objętości (w Polsce — do 64 stron); 2) w księgarstwie książka nie oprawiona. BROUWER [brąuwer] Adriaen (1605—38), malarz flamandzki, uczeń F. Halsa; sceny rodzaj., pejzaże, portrety. BRÓW1CZ Tadeusz (1847—1928), prof. anatomii patologicznej U ni w. Jag.; odkrył zarazek duru brzusznego. BROWN [braun] John (1800—59), abolicjonista (—abolicjonizm) amer. stracony za wezwanie niewolników-Murzynów do powstania; śmierć jego bezpośrednio spowodowała wojnę secesyjną w St. Zj. A. P. BROWNA RUCHY, widoczne pod mikroskopem nieuporządkowane ruchy drobnych cząstek stałych zawieszonych w cieczy, stałych lub ciekłych — w gazie; odkryte przez ang. botanika Roberta Browna (1773— 1856); —kinetyczna teoria materii wyjaśnia je jako wynik bezładnych zderzeń tych cząstek z drobinami cieczy lub gazu. BROWNE [braun] Edward G. (1862—1926), orientalista ang., autor hist. lit perskiej i prac z zakresu hist. lit. Iranu. BROWNING [brąunyń]: 1) Robert (1812—89), poeta ang., mistrz monologu psycholog.; poematy i wiersze oraz dramaty Paulina, Paracelsus. Pierścień i książka; 2) Elizabeth Barrett (1806—61), żona R., poetka ang.; cykl sonetów miłosnych i poematów (Aurora Leight); 3) John Moses (1856—1926), amer. konstruktor karabinów maszynowych i pistoletów samoczynnych. BROŻEK Jan (Broscius Joannes) (1585—1652), wybitny poi. matematyk i pisarz, prof. Akad. Krak., wykładał astrologię, wymowę i teologię. BROŻEK, czterokołowy pojazd konny z baldachimowym daszkiem; używany w Polsce od XVI do XVIII w. BRÓDNO, dzielnica Warszawy, na pr. brzegu Wisły;, w 1656 bitwa wojsk poi. pod wodzą Jana Kazimierza ze Szwedami i Brandenburczykami; cmentarz założony 1878. BRÓG, daszek ruchomy, przesuwany na czterech narożnych słupach, używany do przechowywania zboża, siana lub słomy. BRT [niem. Bruttoregistertonne], znak na określenie całkowitej (brutto) —pojemności statku w tonach rejestrowych. BRUCELOZY, grupa zakaźnych chorób zwierząt (kóz, krów, owiec), z których, głównie za pośrednictwem mleka lub przez bezpośredni kontakt Bróg (weterynarze, prac. oborowi), zakażenie przenosi się na człowieka; najczęściej występują: Banga choroba, u ludzi ma postać długotrwałej choroby gorączkowej z okresowymi spadkami temperatury (u zwierząt —ronienie zakaźne bydła); gorączka maltańska, podobna do poprzedniej. BRUCH Max (1838—1920), kompozytor niem., autor często grywanego koncertu skrzypcowego. A. Bruckner J. Brożek 112 BRUCKNER: 1) Anton (1824—96), kompozytor austr.; łączy formy klasyczne i polifoniczną fakturę z harmoniką i środkami wyrazowymi R. Wagnera; 9 symfonii, utwory kość. i relig. (Te Deum); 2) Ferdinand, właśc. Theodor Tagger (ur. 1891), pisarz austr., dramaturg; sztuki współczesne Krankheit der lugend (Choroba młodości), histor. Elisabeth von England (Elżbieta angielska), dramat antyfaszyst Die Rassen (Rasy). BRUCKNER Aleksander (1856—1939), poi. filolog, historyk języka i kultury, członek PAU. prof. slawistyki w Uniw. Berlińskim; odkrywca najstarszego zabytku piśmiennictwa poi. — Kazań świętokrzyskich; Dzieje języka polskiego, Słownik etymologiczny jępolskiego, Dzieje kulzyka _ _ tury polskiej. BRUDNICE, Lumantriidae, rodzina dużych motyli nocnych (ćmy) ; przeważnie groźne szkodniki leśne, np. b. mniszka (Lymantria monacha) niszczy drzewa iglaste. Tabl. IX. BRUDZEWSKI Wojciech (Wojciech z Brudzewa) (1445—97), matematyk i astronom, prof. Akad. Krak.; prawdopodobnie nauczyciel Kopernika; zestawił tablice służące do obliczania położeń ciał niebieskich. BRUEGEL (Breugel) [brii:hel], rodzina malarzy niderł.: 1) Pieter st. (ok. 1526—1569), jeden z najwybitniejszych malarzy XVI w., współtwórca realist. malarstwa flam. i hol.; sceny z życia chłopów na tle rodzimego pejzażu, obrazy rei. i alegor.; 2) synowie: Pieter ml. (1565—1637) zw. Piekielnym i Jan (ok. 1570—1625) zw. Aksamitnym, malarz kwiatów. B RUGI A (fr. Bruges, flam. Brugge), m. w pn. Belgii (Flandria zach.); 51 	600 mieszk. (1954); zabytki średniow. (katedra z Xni w., ratusz z XIV w., dzwonnica) ; budowa okrętów; przemysł lniany, włókien. (koronki); port mor. połączony kanałem z morzem (Zeebrugge); duży ruch turystyczny. BRUGMANN Karl (1849— 1919), językoznawca niem., Jeden z twórców tzw. szkoy młodogramatyków, autor najobszerniejszej gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich. BRUGSCH: 1) Heinrich Karl (1827—1894), egiptolog niem., badacz demotycznego pisma hierogiificznego; 2) Theodor (ur. 1878), lekarz internista niem., wyDitny uczony; podręczniki, prace z zakresu chorób wątroby. BRÜHL: 1) Henryk (1700—63), Sas, minister króla poi. Augusta III; wywierał szkodliwy dla Polski wpływ na jego rządy; korumpował sejm i szlachtę; 2) Alojzy Fryderyk (1739—93), syn Henryka, gen. artylerii kor.; podniósł jej sprawność bojową. BRUKIEW, karpiel, Brassica napus var. napobrasslca, dwuletnia roślina uprawna z rodziny krzyżowych, o zgrubiałym mięsistym korzeniu; uprawiana jest b. o białym i żółtym miąższu korzenia; biała — odmiana wyłącznie pastewna, żółta jadalna i pastewna. BRUK MORENOWY, nagromadzenie głazów morenowych pozostałych po wypłukaniu z —moreny drobnego materiału piaszczystego i ilastego. BRUKOWIEC, twardy kamień naturalny do układania nawierzchni drogowej, ewenL z gruba obrobiony. BRUKSELA (fr. Bruxelles, flam. Brussel), stoi. i gl. ośrodek polit.-kult. Belgii; 976 400 mieszk. (1954); ratusz miejski z XV w., zamek, pałace; uniwersytet (fr.), akad. sztuk pięknych, konserwatorium, biblioteka król., muzea (m. in. muzeum Konga), liczne instytuty nauk.; hutnictwo: żelaza, stali i ołowiu; przemysł; maszyn., chem., włókien., konfekc.; wielki port śródląd. o silnie rozwiniętych funkcjach tranzyt.; międzynar. port lotn. i węzeł kolejowy. P. Bruegel sL  BUDOWNICTWO I  1Tablica 21 1 — Spycharka niwelacyjna o mocy 85 KM. 2 — Koparka łyżkowa podczas ładowania ziemi na samochód-wywrotkę 25 t. 3 — Kruszarka stacjonarna o b dużej wydajności. 4 — Koparka wielonaczyniowa. 5 — Układanie fundamentów przy użyciu dźwigu wysięgnikowego. 6 — Transport pochyły materiałów' budowlanych przy użyciu przenośnika taśmowego. 7 — Transport betonu na budowę w specjalnych zasobnikach. 8 — Budowa wysokościowa metodą przemysłową przy użyciu elementów wielkopłytowych. 9 — Budowa domu mieszkalnego z elementów stalowych. 10 — Konstrukcja betonowa nowoczesnego domu towarowego.  Tablica 22 BUDOWNICTWO II II — Montaż konstrukcji stalowej hali wystawowej, Z — Kombajn rurowy do wykonywania sklepień hal fabrycznych. 3 — Budowa gmachu elektrowni wodnej w Irkucku, 4 — Budowa filarów zapory przelewowej elektrowni wodnej w m. Gorkij, 5 — Układanie przewodów sieci ciepłowniczej, 6 — Montaż przewodów centralnego ogrzewania (stropowego). 7 — Układanie instalacji na wewnętrznej stronie deskowania w celu późniejszego „dorobienia" do nich ściany przez zalanie masą betonową. 8 — Tynkownica mechaniczna. 9 — Mechaniczna packa krążkowa do zapraw tynkarskich. 10 — Natryskowe malowanie wnętrz.. BRYKA 113 BRUKSELKA -«-kapusta brukselska. BRUMAIRE [fr., briimę:r], drugi miesiąc w -«-kalendarzu rewolucyjnym fr.; od 22—24 X do 20—22 X1; 18 brumaire roku VIII (9 X1 1799), data wojsk, zamachu stanu gen. Bonaparte, który obalił rządy Dyrektoriatu i objął władzę jako pierwszy konsul. BRUMER Wiktor (1894—1942), teatrolog i krytyk teatr., red. „Życia Teatru“; Dwie inscenizacje Dziadów, Scena i widownia. BRUN Julian, pseud. Bronowicz, Brunowicz, Spis (1886—1942), czołowy działacz poi. ruchu robotn. i publicysta, wielokrotnie więziony; od 1905 w SDKPiL, następnie w KPP, od 1923 członek jej KC, od 1926 na emigracji w ZSRR, Austrii, Francji i ponownie w ZSRR; od 1928 współredaktor teoreŁ organu partii „Nowego Przeglądu“; studium kryt-lit. Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek. BRUNATNICE, Phaeophyta, glony przeważnie morskie; —plecha brunatna (barwnik fikofeina), nitkowata lub plaska, często rozgałęziona i rozczłonkowana; długość od kilku cm do ponad 100 m; masowo występują w morzach pn., rzadziej w okolicach cieplejszych; w Atlantyku rodzaj Sargassum tworzy na ogromnych przestrzeniach skupiska (Morze Sargasowe). BRUNEI, sultanat pod protektoratem bryt. w pn. części Borneo; 5675 km*, 55 000 mieszk. (1954), Malajowie, Chińczycy (15°/«) ; przeważnie równiny, lasy zwrotnik.; wydobycie ropy naft. (4,8 min t 1953); eksport ropy naft., kauczuku; gł. m. Brunei (10 600 mieszk.). BRUNELLESCHI [brunelęski] Filippo (1377—1446), pierwszy z wielkich architektów wł. Odrodzenia; we Florencji kopuła S. Maria del Fipre, kościoły S. Lorenzo i S. Spirito, kaplica Pazzich, pałac Pittich; był też rzeźbiarzem. BRUNHES [brüns] Jean (1869—1930), geograf fr., prof. uniw. i Collège de France, autor wielu dzieł nauk. z zakresu geografii człowieka m. in. La géographie humaine. BRÜNING Heinrich (ur. 1885), niem. polityk kat partii Centrum, 1930—32 kanclerz Rzeszy (niezdecydowaną polityką ułatwił Hitlerowi dojście do władzy), następnie na emigracji. BRUNO Giordano (1548—1600), filozof wł., gł. przedstawiciel renesans, matcrialist. filozofii przyrody; występował przeciw oficjalnym autorytetom filozof, i nauk.; zwalczał logikę Arystotelesa; systemowi Ptolemeusza przeciwstawiał heliocentryczny system kopernikowski, a arystotelesowemu światu skończonemu — świat nieskończony, trwający w wiecznej ewolucji; wszechświat, złożony z gwiazd i nieskończonych światów, utożsamiał z Bogiem; religii chrzęść, przeciwstawiał religię naturalną; 1592 uwięziony w Wenecji przez Inkwizycję i po ośmiu latach spalony na stosie; Spaccio della Bestia Trionfante (Wygnanie bestii triumfującej), O przyczynie, początku i jedności. BRUNO Z KWERFURTU św. (ok. 974—1009), arcybiskup misyjny; 1009 udał się z Polski do Jaćwingów, gdzie został zamordowany; napisał m. in. żywot św. Wojciecha. BRUNSZWICKI książę -«-Karol Wilhelm. BRUNSZWIK (Braunschwcig): 1) dzielnica hist. Niemiec (wsch. NRF); 3091 km*, ok. 872 000 mieszk. ; stoi. Brunszwik; obecnie w granicach Dolnej Saksonii; w zach. części Harzu górnictwo metali kolor.; na nizinie silnie rozwinięty przemysł wykorzystujący miejscowe złoża soli potas., rud żel., węgla brunatn.; na urodzajnych glebach intensywne rolnictwo (buraki cukr., warzywa); 2) m. w NRF (Dolna Saksonia); port na Kanale Śródlądowym; 241 000 mieszk. (1955); zabytki archit. średniow. i renesans, (romańska katedra, ratusz); politechnika; fabr. samochodów ciężar. (Büssing); przemysł: maszyn., spoż., optyczny. BRUSIŁOW Aleksiej A. (1853—1926), generał ros.; 1916 dowódca ros. frontu pd.-zach. (tzw. ofensywa brusiłowska na Wołyniu i w Galicji przeciw wojskom austr.-niem.); w lecie 1917 nacz. wódz armii ros.; 1920—24 w Armii Czerwonej. BRUSSA -«Bursa.  8M. I. Brutus Kolejne stadia bruzdkowania jaja BRUSZNICA -«-borówka. BRUTTO [wł.], surowy, nieczyszczony; ciężar b., ciężar towaru łącznie z opakowaniem; zysk b., bez potrącenia kosztów; cena b., cena zasadnicza, bez potrącenia rabatu. BRUTTOREGISTERTONNE -BRT. BRUTUS: 1) Locius IuNius, siostrzeniec ostatniego króla rzym. Tarkwiniusza Pysznego; przyczyni! się do wypędzenia królów z Rzymu 510 p. n. e; pierwszy konsul w historii republik. Rzymu; 2) Marcus Iunius, jeden z przywódców spisku przeciwko Cezarowi 44 p. n. e.; po klęsce poniesionej w bitwie z mścicielami Cezara (—Antoniusz, Oktawian) pod Filippi (42) popełnił samobójstwo. BRUZDKOWANIE, szereg kolejnych podziałów jaja zarówno bezkręgowców, jak i kręgowców, w wyniku których przekształca się ono w zarodek składający się z coraz większej liczby komórek potomnych, czyli blastomerów. Zob. też rozwój zarodkowy. BRUZDOGŁOWIEC, Diphyllobothrium, rodzaj z gromady tasiemców; stadia larwalne muszą przejść przez trzech żywicieli: skorupiaka, rybę, ssaka rybożemeeo; b. szeroki (.Diphyllobothrium latum); pasożytuje u człowieka i może wyrządzić poważne szkody zdrowiu (np. złośliwa anemia). BRWINÓW, m., pow. pruszkowski, woj. warsz., 9800 mieszk. (1956); cegielnia. BRYANT [brąjent] William Cullen (Î794—1878), amer, poeta romant., piszący pod wpływem Byrona; demokrata, liberał, opowiadał się za zniesieniem niewolnictwa; poemat o śmierci Thanatopsis, A Forest Hymn (Hymn lasu). BRYCZKA, pojazd odkryty o 2 siedzeniach, najczęściej na resorach. BRYDZIŃSKI Wojciech (ur. 1877), wybitny aktor; Hamlet, Gustaw-Konrad w Dziadach, Hr. Henryk w Nieboskiej Komedii, Dr Tokeramo w Tajfunie Lengyela. BRYG, żaglowiec dwumasztowy o ożaglowaniu rejowym z jednym żaglem gaflowym na tylnym maszcie. Zob. też statek. BRYGADA [fr.], jednostka wojsk., związek taktyczny składający się z kilku pułków lub batalionów; zwykle wchodzi w skład dywizji. BRYGADA IM. JAROSŁAWA DĄBROWSKIEGO, ochotnicza jednostka poi. walcząca 1936—39 w okresie wojny domowej w Hiszpanii przeciwko wojskom gen. Franco w szeregach Armii Ludowej Republiki Hiszpańskiej; powstała z batalionu im. J. Dąbrowskiego, wsławionego w obronie Madrytu (XI 1936); najliczniejsze skupisko poi. żołnierzy spośród ok. 5000 walczących w szeregach hiszp. wojsk republikańskich; ważniejsze boje: walki na froncie Guadalajara, pod Saragossą, w obronie Aragonii, forsowanie rz. Ebro; kolejni dowódcy: A. Kochanek, B. Ulanowski, J. Strzelczyk; żołnierzy B. im. J. D. nazywano Dąbrowszczakami. BRYCADA SPADOCHRONOWA SAMODZIELNA —Polskie Siły Zbrojne w II wojnie świat. BRYGADA STRZELCÓW KARPACKICH SAMODZIELNA —Polskie Siły Zbrojne w II wojnie świat. BRYGADA STRZELCÓW PODHALAŃSKICH SAMODZIELNA —Polskie Siły Zbrojne w II wojnie świat. BRYGANTYNA, żaglowiec dwumasztowy z ożaglowaniem rejowym na przednim maszcie (fokmaszcie) i gaflowym na maszcie tylnym (grotmaszcie). Zob. też statek. BRYKA, ciężki pojazd konny bez resorów. Bryg 8 	Mała Enc. Powsz. PWN  BRYKIECIARKI BRYKIECIARKI -prasy. BRYKIET, materiał uformowany w prasach (brykieciarkach) w kształcie cegiełek, kulek lub jajek, np. z miału węgla brunatnego lub też z miału węgla kamiennego po dodaniu lepiszcza palnego (paku, smoły) Iud niepalnego (cementu, wapna, gliny itp.); b. węglowy zastępuje opalowe sortymenty węgla; wykonuje się również b. z rud, wiórów metalowych i drewnianych itp. BRYLANT, forma szlifów diamentów (niekiedy innych przezroczystych kamieni szlachetnych); najpospolitszą formą b. jest ośmiościan o nierównomiernie ściętych narożach. BRYLA Stefan Władysław (1886—1943), inżynier i uczony, prof. Polit. Lw, Sposoby szlifowania i następnie Warsz.; pro- brylantów jekty wielu konstrukcji inż., pionier stosowania spawania w konstrukcjach budowl. w Polsce; ponad 150 prac z teorii i praktyki konstrukcji budowl.; rozstrzelany przez hitlerowców. BRYNDZA, ser owczy miękki, podpuszczkowy, sfermentowany; w Karpatach Wsch. zwany także telemią. BRYNICA, pr. dopływ Przemszy, dł. 59 km. BRYOPHYLLUM, rodzaj z rodziny gruboszowatych; Madagaskar; zioła lub krzewy o mięsistych liściach, białych lub czerwonych kwiatach; rozmnażają się wegetatywnie, tworząc bulwki na brzegach liści; ozdobne. BRYSTOL, rodzaj specjalnego grubego, sztywnego papieru do kreśleń. BRYT —żagiel. BRYTAŃSKIE JĘZYKI -celtyckie języki. BRYTYJSKA AFRYKA POŁUDNIOWA, grupa protektoratów obejmująca: Suazi, Basuto i Beczuanę; ośrodek adm. Mafeking na terytorium Związku Pd. Afryki. BRYTYJSKA AFRYKA WSCHODNIA, grupa kolonii i protektoratów; obejmuje: Kenię, Ugandę, Zanzibar oraz terytorium powiernicze Tanganikę, pod względem wojskowym Mauritius i Seszele. BRYTYJSKA AFRYKA ZACHODNIA, grupa kolonii i protektoratów; obejmuje: Nigerię, Sierra Leone, Gambię oraz terytorium powiernicze Kamerun. BRYTYJSKA WSPÓLNOTA NARODÓW -Wspólnota Narodów. BRYTYJSKIE WYSPY, grupa wysp w Europie Zach., oddzielona od lądu kan. La Manche; największe; Wielka Brytania (228 300 km*), Irlandia (82 100 km2), Anglesey, Man, Wight oraz grupy wysp Hebrydy, Orkady i Szetlandy. Znaczne bogactwa miner, (węgiel, rudy żel., miedzi, cyny, cynku i ołowiu, granit, łupki, wapień i in.); ludność pochodzenia anglosas. i celt. Cały archipelag stanowi terytorium państw Wielkiej Brytanii i Irlandii. BRYZANTYCZNOŚĆ, własność niektórych materiałów wybuchowych (np. dynamitów), polegająca na zdolności np. kruszenia skał wskutek gwałtownego skoku ciśnienia gazów przy wybuchu w otworze strzałowym; proch strzelniczy używany do wyrzucania pocisków ma małą b. BRYZEIDA, branka —Achillesa; odebrana mu przez Agamcmnona, stała się powodem zatargu między tymi wodzami i wycofania się Achillesa z udziału w wojnie (jeden z głównych motywów Iliady). BRYZY, wiatry okresowe wiejące w ciągu dnia od morza ku lądowi, w nocy zaś od lądu ku morzu; przenikają do kilkudziesięciu kilometrów od linii brzegowej; występują przede wszystkim w ciepłej porze roku przy braku silniejszych wiatrów ogólnej cyrkulacji i słonecznej pogodzie; także wzdłuż Drzegów dużych jezior, a nawet wielkich rzek. BRZANA, Barbus barbus, ryba z rodziny karpiowatych; dł. 60 cm; żyje w środk. biegu rzek Europy środk., w Polsce dość pospolita; mięso ościste, lecz smaczne, ikra trująca. BRZANKA —tymotka. BRZECHWA Jan (ur. 1900), poeta, satyryk, autor cenionych i popularnych książek dla dzieci: Kaczka dziwaczka. Pan Drops i /ego trupa, Akademia pana Kleksa; powieść autobiogr. Gdy owoc dojrzewa. BRZECZKA: 1) przejściowy produkt przerobu jęczmienia na piwo; 2) b. melasowa, —melasa rozcieńczona wodą i przygot. do fermentacji alkoholowej. BRZEG, m. pow. i pow. miejski, woj. opol., nad Odrą; 19 000 mieszk. (1956); drobny przemysł, węzeł kol.; zamek Piastów z XVI w. i in. zabytki. BRZEG DOLNY, m., pow. wołowski, woj. wrocł., nad pr. brzegiem Odry; 6000 mieszk. (1956); przemysł chem.; zamek z XVIII w. 114 BRZEGOWCE —manaty. BRZEGÔWKA -jaskółki. BRZESKA UNIA, podporządkowanie kościoła prawosł. w Rzplitej papieżowi; uchwalona 1596 w Brześciu Lit. głównie za sprawą jezuitów; powstały w wyniku unii kościół gr.kat. zachowywał swoje obrzędy i liturgię w jęz. słowiańskim oraz małżeństwo księży; b. u. natrafiła na opór ludności białorus. i ukr., której większość pozostała przy wyznaniu prawosławnym. BRZESKI POKÓJ, zawarty 3 III 1918 w Brześciu n. 	Bugiem między państwami centralnymi a Rosją Radź.; ze względu na złą sytuację wojenną i wewnętrzną rząd radź. zmuszony był podpisać go, godząc się na utratę lub na okupację niem. części terytorium oraz na ogromną kontrybucję, zyskując przez to czas niezbędny dla umocnienia władzy radź.; przedtem — (9 II 1918) odrębny traktat pomiędzy państwami centralnymi i burżuazyjną Ukraińską Radą Centralną przyłączył Chełmszczyznę do Ukrainy. W listopadzie 1918 Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy anulował b. p. jako narzucony siłą przez niem. imperializm. BRZESKO, m. pow., woj. krak., u progu Pogórza Wielickiego; 6600 mieszk. (1956); na pd. od B. browar „Okocim“7 (od 1845). BRZESZCZE, osiedle góm., pow. oświęcimski, woj. krak., w widłach między Wisłą a Sołą; 9200 mieszk. (1956) ; kopalnia węgla. BRZESZCZOT, gł. część broni siecznej od rękojeści w dół, służąca do cięcia lub kłucia. BRZEŚĆ KUJAWSKI, m., pow. włocławski, woj. bydg., nad Zgłowiączką; 4300 mieszk. (1956), cukrownia, tartak; got. kościół z tryptykiem, szczątki murów obronnych, barok, zabytki. — Osada neolityczna; w XIII w. warowny gród, od XIII do XVIII w. siedziba województwa. BRZEŚĆ NAD BUGIEM (ros. Brest), m. obw. w Białorus. SRR nad Bugiem; 60 000 mieszk. (1947); przemysł: metal., lekki, spoż.; warsztaty kol.; gł. stacja graniczna z Polską; dawna nazwa Brześć Litewski. BRZETYSŁAW I (?—1055), książę czeski od 1034; 1038 lub 1039 przeprowadził najazd na Polskę i zajął Śląsk, który 1050 utracił. BRZEZINKA, osiedle, 1600 mieszk. (1956); w II wojnie świaŁ hitlerowski obóz koncentr. Zob. też Oświęcim. BRZEZINY, m. pow., woj. łódź.; 6900 mieszk. (1956); przemysł włókien, i odzież.; zabytkowe kościoły. BRZEZINY ŚLĄSKIE, m. górnicze, pow. tarnogórski, woj. kat, na Wyżynie śląskiej; 7600 mieszk. (1956); prawa miejskie od 1951. BRZEZIŃSKI: 1) Mieczysław (1858—1911), działacz Pol. Macierzy Szkolnej; popularyzator nauk przyrodniczych; red. ,,Zorzy“; 2) Franciszek (1867—1944), kompozytor i krytyk muz.; utwory fortep. i kamer, o fakturze polifonicznej. BRZĘCZYK, generator wytwarzający drgania elektr. o częstotliwości akustycznej; w telefonie i w radio służy do nadawania sygnałów. BRZĘK —jarząb. BRZĘKOWSKI Jan (ur. 1903), poeta i teoretyk liryki awangardowej w okresie międzywoj., od 1936 we Francji; pisze w języku poi. i fr. BRZOSKWINIA, Pérsica vulgaris, drzewo owocowe z podrodziny śliwowych; owoc pestkowy jadalny, kulisty, z wyraźną bruzdą, okryty delikatnym puszkiem, żółty z czerwonym rumieńcem; pochodzi z Chin, Persji; uprawiana przeważnie w Europie pd. ; w Polsce łatwo wymarza. BRZOSTOWSKI Paweł Ksawery (1739—1827), ks., referendarz lit. ; jeden z inicjatorów reform włościańskich; w swoim majątku Pawłowie zamienił 1769 pańszczyznę na czynsz. BRZOZA Jan (ur. 1900), Brzoskwinia, a — pestka pisarz-samouk; karierę lit. rozpoczął zdobywając nagrodę w konkursie na pamiętnik bezrobotnego; powieści o tematyce spoi.; Dzieci, Budowali gmach, Ziemia, zbiór opowiadań Ręce i kamienie. BRZOZA, Betula, pospolite drzewo z rodziny —brzozowatych, rzędu bukowców; liście zazwyczaj jajowatotrójkątne lub rombowe, kora biała lub szara; rozpowszechniona b. brodawkowata (B. verra 115 cosa) — na stanowiskach suchych i b. omszona (B. pubescens) — na glebach wilgotnych i torfowiskach; oba gatunki lecznicze; bardzo podobna do pierwszej, lecz często krzewiasta i o mniejszych liściach b. ojcowska (B. oycoviensis) jest chronionym endemitem (-»endemiczne organizmy) w Dolinie Ojcowskiej. Tabl. 29. BRZOZOWATE, Betulaceae, rodzina dwuliściennych; drzewa i krzewy o kwiatach rozdzielnoplciowych; kwiaty męskie zebrane w kotki; należy tu brzoza, leszczyna, olcha, grab. BRZOZOWSKI: 1) Karol (1821—1904), poeta i tłumacz; uczestnik powstania 1848; przez 30 lat działał w Turcji, skąd nadsyłał do prasy krajowej artykuły 0 Wschodzie; poematy, dramaty, przekłady; 2) Stanisław, pseud. Adam Czepiel (1878—1911); krytyk lit., filozof, powieściopisarz o szerokiej skali zainteresowań; zdobył rozgłos polemiką z H. Sienkiewiczem i Miriamem w obronie społ. charakteru dzieła lit; w swych poglądach społ.-polit. i filoz. ulegał najrozmaitszym wpływom od Marksa do Macha, Bergsona i Sorela, ewoluując od swoiście pojmowanego socjalizmu do syndykalizmu, a w koncepcji filoz. poprzez empiriokrytycyzm do intuicjonizmu; jego idee wywierały duży wpływ na współczesnych; Legenda Młodej Polski, Idee, Stanisław Wyspiański, Współczesna krytyka literacka w Polsce, Plomnenie, Głosy wśród nocy. BRZOZOWSKI KORAB: 1) Stanisław (1876—1901), poeta, tłumacz; utwory drukował w „Życiu“ i „Chimerze“; Nim serce ucichło; 2) Wincenty (1874—1941), brat Stanisława; poeta, zwolennik Młodej Polski; autor zbiorku Dusza mówiąca. BRZOZOWY GRZYB -»koźlarz szorstki. BRZOZÓW, m., pow., woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim nad Stobnicą, pr. dopływem Wisłoka; 3800 mieszk. (1956); przemysł materiałów budowlanych i galanteryjnych; źródła — solanki. BRZÓSKA Stanisław ks. (1832—65), ostatni dowódca powstania styczniowego na Podlasiu, mianowany przez Rząd Narodowy naczelnym kapelanem 1 gen.; powieszony w Sokołowie. BRZUCHONOGI -»ślimaki. BUCEFAŁ (gr.j, ulubiony koń Aleksandra W.; na jego grobie założył Aleksander miasto Bucefałę (Indie). BUCH Leopold von (1774—1853), geolog niem., badacz wulkanów, jeden z głównych przedstawicieli -»plutonizmu i -»katastrofizmu. BUCHANAN [bjukąnan]: 1) James (1791—1868), polityk amer., 1857—61 prezydent USA, przeciwnik emancypacji Murzynów; 2) George William (1854— 1924), dyplomata ang., 1910—18 ambasador w Petersburgu. BUCHARA, m. obw. w Uzbeckiej SRR; 50 400 mieszk. (1949); miasto — muzeum arch., zabytki od X w.; przemysł: bawełn., jedwabn., futrzarski (karakuły); dawna stoi. chanatu B. BUCHARIN Nikołaj I. (1888—1937), działacz partii bolszewickiej; uczestnik Rewolucji Październikowej, jeden z przywódców III Międzynarodówki, od 1926 jej przewodniczący; autor licznych prac ekon.; skazany za sformowanie antypaństwowej grupy spiskowej tzw. bloku prawicowo-trockistowskiego i stracony; Mirowoje choziajstwo i impierializm (Światowa gospodarka i imperializm), Ekonomika pieriechodnogo pierloda (Ekonomika okresu przejściowego), Tieorija istoriczeskogo matierializma (Teoria materializmu historycznego). BUCHENWALD, m. na pn. od Weimaru (Niemcy); od 1939 hitl. obóz koncentr., w którym wymordowano ok. 55 tys. więźniów. BUCHHOLTZ Heinrich Ludwig (ok. 1740—?), dyplomata 1776—89 i rezydent pruski 1792—94 w Warszawie; razem z -»Sieversem przeforsował traktat rozbiorowy 1793. BUCHNER Karl Georg (1813—37), niem. poeta 1 publicysta, rewolucyjny demokrata; dramaty Śmierć Dantona, Woyzeck. BUCHNER Eduard (1860—1917), chemik niem.; wykazał, że fermentację alkoholową wywołuje enzym nazwany zymazą. Nagroda Nobla 1907. BUCHTOWANIE, Iow. rycie ziemi przez dziki w poszukiwaniu owadów lub kłączy czy korzeni; szkodliwe na polach, w lesie jest b. pożyteczne (niszczenie szkodników leśnych, spulchnianie ziemi). BUCK [bak] Pearl S. (ur. 1892), pisarka i tłumaczka amer., większość swych książek poświęciła Chinom, w których mieszkała; trylogia Ziemia błogosławiona. Nagroda Nobla 1938. BUCKINGHAM [bąkyóom] George Villiers, książę (1592—1628), kanclerz ang., faworyt Jakuba I i Ka8* M. Buczek BUDNIK rola I; popierał hugonotów z La Rochelle wbrew opinii parlamentu; zamordowany. BUCKLE [baki] Henry T. (1821—62), ang. historyk cywilizacji; Historia cywilizacji w Anglii. BUCZACZ, m. w obwodzie tarnopolskim Ukraińskiej SRR; 1672 traktat między Polską a Turcją; Rzplita miała utracić w nim Podole, część Kijowszczyzny i zobowiązywała się do płacenia haraczu; układ nie ratyfikowany i nie wykonany. BUCZEK Marian (1896—1939), wybitny działacz poi. ruchu robota., od 1921 w KPP, wielokrotnie więziony; bezpośrednio po opuszczeniu więzienia w Rawiczu we wrześniu 1939 stanął do walki z wojskami hitlerowskimi; zginął bohatersko pod Ołtarzewem. BUCZEK, sygnalizator akustyczny, działający na zasadzie pobudzania (przez elektromagnes) membrany do drgań; buczki dużej mocy zwane są klaksonami. BUCZKOWSKI: 1) Leopold (ur. 1905), malarz i pisarz; powieści Wertepy, Czarny potok, Dorycki krużganek; 2) Marian (ur. 1910), brat L., prozaik; Tragiczne pokolenie, Świetne pozory. BUDA -»Budapeszt BUDAPESZT (Budapest). Stoi. i największe m. Węgier, położony nad brzegami Dunaju, dzieli się na prawobrzeżną Budę i lewobrzeżny Peszt; starsza Buda położona wśród Gór Budańskich (559 m) dochodzących tu do samego Dunaju (Góra Gelerta i Zamkowa); Peszt szeroko rozbudowany leży na płaskiej równinie; w centrum m. na Dunaju Wyspa Małgorzaty, ośrodek wypocz. i sport. ; 1 900 000 mieszk. (1956), co stanowi 17•/• ludności Węgier i 50*/o ludności miejskiej. Zabytkowy zamek z XIII w.; siedziba Akademii Nauk, uniwersytetu z 1635 i in. wyższych uczelni. Gł. ośrodek przem. Węgier; przemysł: metalurg. (Csépel), stoczn., włókien. (Kispest, Râkospalota), fabr. wagonów, autobusów, traktorów; ważny węzeł komunik.; wielki port na Dunaju. B. jest m. uzdrowiskowymi; w 123 punktach miasta źródła mineralne, połowa z nich o temp. ponad 30°. — W starożytności rzym. osada i twierdza Aquincum; w średniowieczu osady po obu brzegach Dunaju, od XV w. prawo miejskie; rezydencja króla Macieja Korwina; 1541—1686 ośrodek tureckiej części Węgier; 1872 Buda i Peszt połączone w jedno miasto. BUDDA [sanskr. Przebudzony], właśc. książę Siddharta Gautama zw. też Sakia (ok. 560—480 p. n. e.), twórca religii ind.; porzucił życie pałacowe i po latach wędrówek i ćwiczeń ascet. ogłosił swą naukt (buddyzm). Tabl. 17. BUDDYZM, religia indyjska pochodząca od Buddy; b. ma z -»bramanizmem i -»hinduizmem cechy wspólne: naukę o karmie, ascetyzm — i odmienne: ateizm i bezkastowość, zwalczane przez wyznawców hinduizmu. B. głosi: materia jest wieczna; nie ma boga jako istoty najwyższej, istniejące zaś bóstwa są tylko duszami w doskonalszej formie wcielenia; celem istot żyjących jest osiągnięcie -»nirwany. Na przełomie n. e. b. rozpadł się na 2 sekty: -»hin a j a n ę i -»m a h a j a n ę. B. rozszerzył się na całą pd. i wsch. Azję (mahajanizm), w Indiach, stopniowo wypierany, zanikł ok. XI w. BUDIONNY Siemion M. (ur. 1883), radź. marszałek; organizator i dowódca Armii Konnej w okresie wojny domowej; w okresie II wojny świat. m. in. zastępca komisarza lud. obrony oraz dowódca frontu pd.-zach. BUDNIK: 1) osadnik mieszkający w „budzie“ leśnej i zajmujący się wypalaniem smoły, wyrobem klepek itp. ; 2) chłop posiadający chatę bez roli; 3) komornik. Budda  BUDNY BUDNY Szymon (ok. 1535 — ok. 1596), arianin, przywódca i teoretyk nurtu kompromisowego w ruchu ariańskim; po ogłoszeniu dzieła O urzędzie miecza używającym wykluczony ze zboru. Przełożył Biblię tzw. Nie&wieską i N. Testament. BUDOWACZ, górnik zatrudniony przy zabezpieczaniu wyrobisk górniczych obudową stalową lub drewnianą. BUDOWLANE ROBOTY, całość prac przy wznoszeniu obiektu budowlanego: 1) przygotowanie placu budowy, 2) roboty stanu surowego, jak: ziemne (wykopy fundamentowe, wyrównanie terenu), betonowe i żelbetowe, murarskie, izolacyjne, ciesielskie, dekarsko-blacharskie, 3) roboty wykończeniowe: tynkarskie, stolarskie, posadzkarskie, kowalsko-ślusarskie, szklarskie, malarskie, 4) roboty instalacyjne. BUDOWLANY PRZEMYSŁ, gałąź przemysłu obejmująca projektowanie budowli, produkcję materiałów bud. oraz wznoszenie i wykonywanie budowli (np. budynków mieszkalnych, zakładów przem. itp.) przy szerokim zastosowaniu środków technicznych. BUDOWNICTWO, technika wznoszenia budowli; obejmuje b. lądowe nadziemne (mieszkaniowe, przemysłowe, rolnicze itp.) i podziemne (tunele) oraz b. wodne (porty, zapory, regulacja rzek); na hist rozwój b. wpływały warunki klimatyczne i dostępne materiały budowlane; na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Śródziemnego panowało b. kamienne i gliniane; w reszcie Europy b. rozwija się od szałasów i ziemianek (paleolit — epoka brązu), przez różne formy chat drewn., plecionkowych, palowych, zrębowych (mezolit — wczesne średniowiecze), aż do b. kamiennego (wczesne średniowiecze). Niektóre najwyższe budowle świata (w m) Igła Kleopatry, Londyn (1500 p. n. e.) . . . 21 Sfinks, Gizeh (3700 p. n. e.) 23 Kolos rodyjski, Rodos (III w. p. n. e.) . . . 34 Posąg Chrystusa, Rio de Janeiro (ok. 1930—35) 38 Pochyla wieża, Piza (1063—92) 54 Statua Wolności, Nowy York (1886) ... 74 Kapitol, Waszyngton (1792) 90 Pomnik Bitwy Narodów, Lipsk (1913) ... 91 Bazylika św. Piotra, Rzym (1506—1612) . . . 133 Piramida Cheopsa, Gizeh (3733 p. n. e.) . . . 137 Pałac Kultury i Nauki, Warszawa (1955) . . 231 Zapora Hoover-Dam, USA (1936) 242 Uniwersytet im. Łomonosowa, Moskwa (1952) 275 Wieża Eiffla, Paryż (1889) 300 Empire-State-Building, Nowy Jork (1931) . . 381 BUDOWNICZY POLSKI LUDOWEJ, order ustanowiony 2 VII 1949, nadawany za wyjątkowe zasługi w pracy dla Polski Ludowej. BUDRYK Witold (ur. 1891), prof. Akad. Góm.Hutn. w Krakowie, członek PAN, specjalista w zakresie mechaniki górotworu i aerologii górniczej. BUDUAR [fr.], wytwornie umeblowany pokój kobiecy w pałacowych apartamentach XVII i XVIII w., od XIX w. również w mieszczańskich. BUDYNOWIE, plemię uważane za słowiańskie; wg Herodota zasiedlali w V w. p. n. e. obszar nad Desną, dopływem Dniepru. BÚDZIEJOWICE CZESKIE (Ceské Budéjovice), m. w pd. Czechach; 63 300 mieszk. (1955); siedziba biskupstwa; klasztor z XII w.; przemysł maszyn., spoż. (piwo); fabr. ołówków i farb (Hardtmuth). BUDZISZYN (Bautzen), m. w NRD (okręg Lipsk); 45 300 mieszk. (1955); ośrodek kult. Łużyczan; zabytki archit. średniow.; przemysł: maszyn, (wagony, samoch.), chem., włókien. — 1018 pokój między Bolesławem Chrobrym a cesarzem Henrykiem II, przyznający Polsce Łużyce i Milsko. 1945 w ramach operacji berlińskiej zwycięskie walki 2 Armii WP. BUDŻET [fr.], zestawienie planowanych dochodów i wydatków jednostki, organizacji lub instytucji na dany okres; b państwa kapitalist., zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków państwa, z reguły uchwalane w formie ustawy; b. państwa soc j a 1 i s t., podstawowy plan finansowy państwa, uchwalony w formie ustawy na okres roczny; obejmuje b. centralny (dochody i wydatki najwyższych i centralnych organów władzy i administracji państwowej) oraz zestawienie zbiorcze b. terenowych (dochodów i wydatków rad narodowych oraz ich organów). BUDŻET RODZINNY, zestawienie przychodów i rozchodów rodzinnych zarówno gotówkowych, jak w naturze; w badaniach statyst. sporządzany na podstawie specjalnych książeczek, w których wybrane 116 rodziny notują swoje wpływy i wydatki; na b. r. opierają się m. in. badania struktury spożycia ludności oraz wskaźniki kosztów utrzymania. BUENAVENTURA, m. i jedyny port Kolumbii nad Pacyfikiem; 55 000 mieszk. (1951); wywóz kawy, złota, platyny. BUENOS AIRES: 1) prow. we wsch. Argentynie; 307 569 km2, 5 023 300 mieszk. (1955); zajmuje większość tzw. wilgotnej -«-Pampy o łagodnym klimacie (upalne lata), żyznych glebach; najlepiej zagospodarowana część Argentyny; przeważnie ekstensywne rolnictwo (uprawa pszenicy, kukurydzy, lnu, lucerny; hod. bydła rog. i owiec); duże zakłady eksport przemysłu spoż.; gęsta sieć kol.; gł. m. (z wyłączeniem okr. federalnego Buenos Aires): La Plata (stoi. prow.), Bahía Blanca; 2) stoi. Argentyny (tworzy okr. federalny, wydzielony z prow. B. A.), największe m.' w Ameryce Pd., nad La Platą; w okręgu feder. 3 642 000 mieszk. (1957), zespół miejski 5 850 000 uniwersytet i in. wyższe uczelnie; muzea itp.; skupia 75°/« argént. przemysłu (młyny, rzeźnie, garbarnie); najważniejszy argent port mor. i rzecz, (wywóz pszenicy, kukurydzy, siemienia lnianego, mięsa mroź, skór, wełny); wielki węzeł kol., lotnisko. Duża kolould polska. BUFFAJLO [bąfLou], m. w USA (Nowy Jork), nad jez. Erie w pobliżu wodospadu Niagara; 580 100 mieszk. (1950); uniwersytet; duży przemysł; produkcja żelaza, stali, maszyn, samochodów, samolotów; ważny ośrodek handlu zbożem, mąką, bydłem, drewnem; wielkie rzeźnie, fabryki konserw; duży port. BUFFO [wł.j, określenie oznaczające błazeński, karykaturalny charakter utworu, widowiska, jego fragmentu lub poszczególnych postaci. Zob. też opera (buffo). BUFFON [biifą] Georges Louis Leclerc (1707— 88), b. popularny w swoim czasie biolog fr.; zapoczątkował olbrzymie dzieło Historia naturalna, którego był głównym autorem (44 tomy). BUFFONIŚCI [wł.], w Paryżu ok. 1750 zwolennicy wł. -«-opery buffo, prostej i naturalnej w stylu, toczący walkę z antybuffonistami — obrońcami sztucznej, konwencjonalnej fr. opery dworskiej. BUFON [wł.]: 1) postać komika z wł. opery buffo z XVIII w.; 2) potocznie człowiek zarozumiały, pyszałkowaty, arogancki; bufonada, błazeństwo, śmieszna zarozumiałość. BUFOR -►zderzak. BUFOROWE MIESZANINY, bufory, moderatory — mieszaniny wodnych roztworów słabych kwasów (zasad) z solami tych kwasów (zasad), wykazujące ściśle określone wartości —pH. Wartości te praktycznie nie ulegają zmianie ani podczas rozcieńczania b. m., ani nawet po dodaniu małych ilości mocnych kwasów lub zasad. B. m. używane są w procesach chem., w których konieczne jest utrzymywanie stałego i określonego pH roztworu. BUFOROWE PAŃSTWA, w polityce termin używany na określenie mniejszych państw położonych między dwoma większymi, spełniających rolę buforu, tj. zapobiegających ewentualnemu starciu. BUG, pr. dopływ Wisły, dł. 813,5 km, z tego w Polsce 683 km; dorzecze 73 470 km*, w Polsce 38 500 km*; źródła w ZSRR, ujście po połączeniu z Narwią pod Modlinem; na odcinku Hołubię — Niemirów wzdłuż B. biegnie granica Polski i ZSRR. BUG POŁUDNIOWY -Boh. BUITENZORG -Bogor. BUJAK Franciszek (1875—1953), historyk gosp., ekonomista, prof. Uniw. Lw., zasłużony badacz dziejów spoi.-gosp. Polski; Studia nad osadnictwem Małopolski, Studia historyczne i społeczne. BUJIDZI, Buwejhidzi, dynastia muzułm. pochodzenia pers., rządząca 932—1055 pn.-zach. Persją i Irakiem. BUJNICKI Teodor (1907—44), poeta i satyryk; współzałożyciel wil. grupy poet. „Żagary“ (1931—32); po wyzwoleniu Wilna spod okupacji hitl. działacz Związku Patriotów Polskich; zamordowany przez bojówkę reakc. organizacji podziemnej. BUJWID Odo (1857-1942), lekarz bakteriolog, G. L. Buffon  117 prof. Uniw. Jag, pierwszy w Polsce wprowadził metodę Pasteura do leczenia ludzi pokąsanych przez wściekłe zwierzęta, BUK, m., pow. nowotomyski, woj. pozn.; 3800 mieszk. (1956); na pn.-wsch. Jez. Niepruszowskie połączone z jez. stęszewskimi (szlak żeglarski). Tabl. 29. BUKARESZT (Bucurejti), stoi. Rumunii; 1 236 900 mieszk. (1956); centrum przem., handl., komunik., kulturalne; Akademia Nauk, uniwersytet, politechnika i in. szk. wyższe, muzea (Narodowe, Starożytności), teatry, parki; siedziba patriarchy rum.; przemysł: lotn., samoch., elektrotechn., maszyn., włókien., ehem., drzewny, naft, skórz., spoż. — Od poł. XVII w. stoi. Księstwa Wołoskiego, od 1861 — zjednoczonej Rumunii; 1913 pokój zawarty w B. zakończył drugą wojnę bałkańską. BUKAT, sztuka bydła rzeźnego w wieku od 6 do 12 	miesięcy, którego mięso nie jest już cielęciną, a jeszcze nie wołowiną. BUKATY Franciszek (1747—97), dyplomata poi., poseł Rzeczypospolitej w Anglii. BUKIEW, nasienie buka; orzeszek o przekroju trójkątnym; jadalny. BUKINISTA [flam.], antykwariusz handlujący książkami; słynni są b. na bulwarach paryskich. BUKŁAK [tat.], skórz. naczynie do wody, wina lub mleka używane przez ludy tur.-tatarskie; od nich przejęli Słowianie. BUKOLIKA [gr.], pieśń pasterska, sielanka; w malarstwie, zwłaszcza w XVIII w., sceny bukoliczne — z życia pasterskiego. BUKOWA KNIEJA (Puszcza), kompleks lasów na Pobrzeżu Szczecińskim, między jez. Dąb a jez. Miedwie (na pd.-wsch. od Szczecina); ok. 5000 ha; na zach. przeważa sosna, na wsch. buk. BUKOWE GÓRY, wapienne pasmo górskie między Górami Nowogrodzkimi a Krasem Słowackim (pn. Węgry); wys. 957 m; lasy bukowe i jodłowe. BUKOWINA, kraina hist. między Karpatami a Dniestrem; ok. 10 000 km*, 1000 000 mieszk.; pn. część z gł. m. Czemiowce należy do Ukraińskiej SRR, pd. z gł. m. Radowoe (Radśuti) do Rumunii: obszar pd.-zach. góry i lasy, pn.-wsch. teren pagórkowaty z uprawą roli; ludność: Rumuni (40®/«), Ukraińcy (35°/o), Polacy, Niemcy. — Kraina na pograniczu ukraińsko-rumuńskim; do 1775 część Mołdawii, 1775— 1918 należy do Austrii, 1918—40 do Rumunii, odtąd podzielona: pn. zamieszkana przez Ukraińców należy do ZSRR, pd. zam. przez Rumunów pozostała w Rumunii (1941—44 część pn. okupowana przez Rumunię); pn. Bukowina tworzy Czerniowiecki obwód Ukraińskiej SRR. BUKOWINA (Tatrzańska), w. i letnisko, pow. nowotarski, woj. krak., na Podhalu; 2100 mieszk. (1956); ośrodek sportów zimowych z piękną panoramą Tatr. BUKOWINA-KAMIEŃ, grzbiet górski w Beskidzie Niskim; w pn. lesistej części szczyty: Zrubań (778 m) i Tokarnia (777 m), w pd. bezleśnej części Kamień (721 m). BUKOWIŃSKI Władysław, pseud. Selim (1871— 1927), poeta; red. „Sfinksa“; Na greckiej fali, Echa. BUKRANION [gr.], arch. element dekoracyjny w kształcie głowy lub czaszki byka, najczęściej płasko rzeźbiony. BUKSOWANIE, jałowe obracanie się (poślizg) kół wskutek niedostatecznego tarcia (np. koła pasowego przy luźnym pasie, koła samochodu w błocie). BUKSZPAN, Buxus, krzew ozdobny z rodziny bukszpanowatych o drobnych zimozielonych liściach, stosowany na niskie żywopłoty; pochodzi z krajów śródziemnomorskich, gdzie wyrasta w niewielkie drzeBUKSZPRYT, rura lub drewniana belka osadzona ukośnie na dziobie żaglowca. służąca do umocowania —sztagów i żagli. Zob. też Bukszpan; A — gałązka omasztowanie. z pąkami, B gałązka BUKSZTEL -»-krążyna. z owocami BUK ZWYCZAJNY, Fagus silcatica, drzewo z rodziny bukowatych do 40 m wys.; gęsta cienista ko¬ Buk zwyczajny Bukranion BUŁAWA rona, jasnoszara gładka kora, długie ostre pączki i jajowate liście; wrażliwy na przymrozki i suszę; lasy zach. i pd.-zach. Polski. (Rys.). BULAWAJO, m. w Rodezji pd.; 57 000 mieszk. (1951); ośrodek przemysłowy wyżyny Matabele; węzeł kolejowy. BULDOG, pies o spłasz« czonym pysku i poddartym nosie, muskularny, krępy, sierść krótka; b. angielski — wys. do 45 cm, obronny; b. francuski (buldożek) — wys. ok. 35 cm, pokojowy. BULDOŻER -«-spycharka. BULE [gr.], rada, najwyższy organ władzy adm. w wielu państwach staroż. Grecji. BU LEUTERION [gr.], miejsce zebrań bule. BULEWSKI Ludwik (1824— —83), działacz polit. na emigracji; 1848 emisariusz w Poznańskiem; 1864 organizator Ogniska Republikańskiego Pol. o programie radykalno-demokr. BULION [fr.]: 1) rosół z mięsa (wołowina, cielęcina, drób); 2) stężony wywar z mięsa i jarzyn. BULLA [łac.]: 1) okrągła pieczęć metalowa, przy* twicrdzona do dokumentu i świadcząca o jego autentyczności; 2) uroczyste pismo, postanowienie lub rozporządzenie papieskie w sprawach kościoła, opatrzone pieczęcią ołowianą. BULLIT William Christian (ur. 1891), dyplomata amer.. 1919 misja specjalna w Rosji, 1933—36 pierwszy ambasador w Moskwie, 1936—41 — ambasador w Paryżu. ßULOW Bernhard von. książę (1849—1929), niem. polityk i dyplomata, 1897— 1900 minister spraw zagr., 1900^—09 kanclerz Rzeszy, 1914—15 poseł w Rzymie, realizator imperialistycznej polityki Niemiec wilhelmowskich; Denkwürdigkeiten (Pamiętniki). BULTER1ER, pies ze skrzyżowania buldoga z terierem; wzrost średni; obronny lub myśliwski. BULWA, bot.: 1) krótki zgrubiały wierzchołek pędu podziemnego z „oczkami“ (pączkami) w zagłębieniach, z których mogą wyrastać młode pędy; b. gromadzi się woda i Bulwa — Topinambur: A — pokrój rośliny, B — kwiatostan (koszyczek), C — rozłogi z bulwami, D — bulwa substancje zapasowe, przede wszystkim skrobia; b. służą do wegetatywnego rozmnażania się roślin; np. ziemniak; 2) topinambur, Helianthus tuberosus— roślina uprawna z rodziny złożonych; dziko rośnie w Am. Pn.; zawiązuje na podziemnych łodygach (rozłogach) kłęby (bulwy), jadalne i jako pasza dla bydła i świń. BULWAR [hol.]: 1) szeroka ulica miejska, zadrzewiona, o charakterze spacerowym; pierwsze b. powstały w Paryżu na miejscu zburzonych murów obronnych; 2) wojsk, -►bastion. BULWER [bij!0«] Edward, Lord Lytton (1803—73), mąż stanu i powieściopisarz ang.; spośród kilkudziesięciu powieści najbardziej znana Ostatnie dni Pompei. BULWKA KORZENIOWA, zgrubiały korzeń przystosowany do gromadzenia substancji zapasowych w komórkach miękiszowych, np. szparag. BULWOCEBULA, zgrubiały pęd podziemny otoczony na zewnątrz suchymi łuskami, np. u mieczyków. BUŁA, geol. -«-konkrecja. BUŁAN [tat. bułan = łoś], bułanek, bułańczyk — koń maści płowej; grzywa, ogon i kończyny powyżej stawów pęcinowych czarne, często czarna pręga wzdłuż grzbietu. BUŁAT [pers. pulad — stal], w dawnej Polsce nazwa szerokiej szabli tureckiej. BUŁAWA, początkowo broń obuchowa (pochodzenie wsch.) o krótkim drzewcu i ciężkiej kulistej głowicy, później w Polsce oznaka władzy hetmańskiej, obecnie marszałkowskiej w wojsku.  BUŁA WINKA CZERWONA BUŁA WINKA CZERWONA -sporysz. BUŁGANIN Nikołaj A. (ur. 1895), marszałek radź., ■działacz partii komunistycznej; uczestnik wojny domowej; 1937—38 przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych RFSRR; od 1939 członek KC, a od 1948 — Biura Polit., następnie do 1958 Prezydium KC partii; w okresie II wojny świat, przedstawiciel dowództwa radź. przy Pol. Komitecie Wyzwolenia Nar., 1944 zastępca komisarza obrony, 1947—49 oraz 1958—55 minister obrony, od lutego 1955 do marca 1958 premier ZSRR. BUŁGARIA (Byłgarija), rep. w pd.-wsch. Europie (Płw. Bałkański) nad M. Czarnym; 110 842 km*, 7 629 300 mieszk. (1956); stoi. Sofia. Warunki naturalne: Północ kraju zajmuje lessowa Równina Naddunajska silnie rozczłonkowana głębokimi dolinami dopływów Dunaju, która w kierunku 1 południowym przechodzi w równoleżnikowy, 500 łon długi łańcuch Starej Planiny (Bałkan), Botew 2375 m; na pd. od gór szereg kotlin (Sofijska, Kazanłycka) i Nizina Górnotracka; w pd.-zach. i pd. B. masywy górskie: Bila (Musała 2925 m), Pirin, Rodopy; gł. rzeki: Marica, Iskyr, Struma, Tundża, Arda. Klimat kontynent. (góry zasłaniają od M. Śródziemnego); na pn. kraju chłodne, śnieżne zimy, gorące lata; na pd. łagodne zimy, b. gorące lata; średnia stycznia: Sofia —3°, Burgas +0,8° i odpowiednio lipca: +21°, +23°. Roślinność: na pd. wpływy śródziemnomorskie, w górach środk. — europejska, na wsch. stepowa; lasy zajmują 28*/« og. pow. kraju; na pn. i wsch. B. zakłada się pasy leśne; ok. 40% pow. kraju wymaga nawodnienia (nawodniono 300 000 ha). Ludność: Bułgarzy 88%, Turcy 6°/», Macedończycy 2,5*/«, Cyganie 2'/o; gl. m. Plowdiw; porty: Warna, Burgas, Ruse (na Dunaju); ludność miejska 33,5% (1956). Gospodarka: kraj. przem.-roln. (produkcja przem. stanowi 66,6% dochodu nar., przed wojną 33*/«); pow. uprawna 43*/« og. pow.; 77°/« gospodarstw skolektywizowanych, co stanowi 75*/« og. pow. uprawnej (1956); uprawy: pszenica, kukurydza, ryż, słonecznik, winorośl, tytoń, bawełna, uprawa róż w kotlinach (Kazanłyk); hodowla bydła szczególnie w Rodopach. Wydobycie węgla, gł. brunatnego: 7,7 min t w 1956 (Zagłębie Dymitrowskie 63% całego wydobycia); ponadto kopalnie: rud ołowiu i cynku, miedzi, żelaza i ropy naft.; produkcja energii elektr. 2317 min kWh (1956), z czego 35% hydroelektrownie; przemysł: metal., maszyn., chem., włókien., tytoń., przerób róż; gl. ośrodki przem. Dymitrowo i Sofia. Sieć kolejowa 5077 km (1956). Eksport: tytoń, rudy metal., konserwy, owoce, wino, winogrona, olejki róż.; import: maszyny, tekstylia, papier, metale, produkty naft. Obroty handl. gł. z ZSRR i krajami demokracji ludowej (90% całości). Ustrój: republika lud.-demokr., konstytucja z 1947; naczelny organ władzy — Zgromadzenie Ludowe, jednoizbowe, wybiera 18-osobowe prezydium i rząd. Historia: Państwo utworzone w VII w. przez turko-tatar. Bułgarów na podbitych terenach zasiedlonych przez Słowian, których wpływowi szybko ulegli; pierwsze carstwo bułgarskie 681—1018 upadło w wyniku wojen z Bizancjum za cesarza Bazylego II Bulgarobójcy; 1018—1185 prowincja Bizancjum; 1185— 1393 drugie carstwo bułgarskie; podbite przez TurBuigaria 118 ków wchodziło do 1878 w skład Turcji. Po wojnie ros.-tur. (Kongres berliński 1878) powstało samodzielne księstwo bułgarskie, powiększone 1885 o Rumelię Wsch., 1891 utworzenie bułg. partii socjaldemokratycznej, od 1908 niepodległe królestwo pod dyn. koburską. Zatarg z Serbią o Macedonię (wojny bałkańskie 1912/13) wpłynął na udział B. w I wojnie światowej po stronie państw centralnych; 1919 w pokoju w Neuilly utrata zach. Tracji; 1919 utworzenie KP Bułgarii; 1923 obalenie rządu chłopskiego Stambolijskiego, terror w stosunku do partii lewicowych; w czasie II wojny światowej B. pod wpływami hitlerowskimi; 1941 przystąpienie do paktu trzech; 1944 po obaleniu rządów faszyst. przez powstanie poparte przez wkraczającą Armię Czerwoną powstał nowy rząd, który wypowiedział wojnę Niemcom; 1946 proklamacja republiki ludowej; 194/ podpisanie pokoju z B. w Paryżu; 1948 układ przyjaźni z ZSRR i krajami demokracji lud.; 1955 przystąpienie do układu warszawskiego. BUŁGARSKA LITERATURA. Początki (DC w.) w języku cerldewnosłow. łączą się z działalnością Cyryla i Metodego i ich uczniów; literatura służy kościołowi i monarchii. Reakcja antyfeudalno-ludowa przejawia się w piśmiennictwie sekty bogomilców X—XIV w.; w okresie niewoli tur., od końca XIV w., literatura upada, rozwija się natomiast twórczość lud. Od schyłku XVIII w. następuje odrodzenie naród, i powstaje literatura nowobułg.; rewolucyjny patos walki wyzwoleńczej wyraża poeta Ch. Botew, problemy życia bułg. przed wyzwoleniem (1878) i w latach wolności — poeta i pisarz-realista I. Wazów; realizm krytyczny w prozie reprezentują: A. Konstantinow i E. Pelin. W pocz. XX w. przedstawicielem modernizmu i symbolizmu jest poeta P. Sławejkow; z tej grupy B. Milew zbliża się do poezji socjalist., którą zapoczątkował D. Poljanow, a rozwinęli Ch. Smirnenski i N. Wapcarow. Proces budowy socjalizmu ukazują: L. Stojanow, G. Karasławow i in. BUŁGARSKA MUZYKA. Źródłem jej od końca XIX w. staje się muzyka lud., której badaczem był D. 	Christów (1875—1941); wybitnym twórcą współczesnym jest P. Władigerow. BUŁGARSKA SZTUKA. Na terenie Bułgarii znajdują się cenne zabytki sztuki antycznej i starochrześc. O właściwej b. szt. mówimy z chwilą ukształtowania się państwa bułg. (681). Rozwija się architektura świecka (pałace w Abobie i Madarze z IX w.) pokrewna sassanidzkiej, a po oficjalnym przyjęciu chrześcijaństwa także i kościelna. Od X w. kształtuje się w Bułgarii ważny ośrodek sztuki bizant. o wielu odrębnych cechach; najsłynniejsze zabytki to kościół w Ochridzie (IX—XIV w.), malowidła ścienne w kościele w Bojanie k. Sofii (XIII w.); kwitnie także malarstwo rękopisów. Z chwilą podboju Bułgarii przez Turków w końcu XIV w. następuje wielowiekowy zastój w rozwoju sztuki i dopiero w. XIX przynosi jej odrodzenie (klasztor Rilski, 1834—37; rzeźba, malarstwo, budownictwo lud.). BUŁGARSKI JĘZYK, jeden z języków pd.słowiańskich; ma najstarszą ze wszystkich języków slow. tradycję lit. (Cyryl-Konstanty i Metody, IX w.); współczesna bulgarszczyzna bardzo się różni swą budową od pozostałych języków słów. BUŁGARZY, lud ałtajski zamieszkały w starożytności nad śród. Wołgą. Część B. w V w. wywędrowała i w VII w. zajęła Płw. Bałkański, gdzie po dwóch wiekach uległa całkowitej sławizacji zachowując nazwę (zob. Bułgaria); pozostali nad Wołgą tzw. B. kamscy zorganizowali państwo w IX w., 1236 zburzone przez Tata- ¿ ||g^ rów. BUŁHAK Tan (1876— 1950), fotografik i działacz ruchu fotogr. w Polsce w latach 1905—50; długoletni wykładowca fotografiki na Uniw. S. Batorego w Wilnie; autor wielu prac z dziedziny fotografii; twórca poi. fotografii artystycznej. BUŁYGINOWSKA DUMA, projekt organu doradczego o ograniczonych kompetencjach parlament., opracowany 1905 przez carskiego min. spraw wewn. Bulygina dla uspokojenia rewol. nastrojów mas; pod j. Bułhak  XVI—XVIII w. RN, woj. lub., y PJ) <• (1956); miny | iVI w. miejsce c ^ 121 BUTLER [bątlaj: 1) Samuel (1835—1902), filozof, krytyk i powieściopisarz ang.; w swoich utworach krytykował społeczeństwo Anglii wiktoriańskiej (powieść The Way of All Flesh, wyd. 1903); 2) Richard Austen (ur. 1902), polityk ang., działacz partii konserwatywnej, 1941—45 min. oświaty, 1951—55 kanclerz skarbu, następnie lord strażnik pieczęci. BUTLERÓW Aleksandr M. (1828—86), chemik ros.; twórca teorii budowy związków chemicznych, odkrył paraldehyd i urotropinę, dokonał syntezy wielu alkoholi trzeciorzędowych. BUTTE [bju:t], m. góm. w USA (Mon- / \ tana); 33 000 micszk. (1950); rudy miedzi, ołowiu; złoto, srebro. BUTYROMETR [gr.j, przyrząd do oznaczania zawartości tłuszczu w mleku i niektórych jego przetworach. BUWEJHIDZI -Bujidzi. BUXTEHUDE Dietrich (1637—1707), kompozytor rodem ze Szwecji, organista w Lubece; wybitny poprzednik J. S. Bacha; utwory organ., kamer., chór. BUŻAU, m. w pd.-wsch. Rumunii (Wołoszczyzna); 47 600 mieszk. (1956), katedra z XVII w.; górnictwo ropy naft., gazu ziemn., soli kam.; przemysł: chem., drzewny, spoż. BUZDYGAN [tur.], broń obuchowa podobna do buławy, lecz o głowni rozszczepionej na stalowe pióra; używany też jako oznaka godności dowódców; w Polsce XVI—XVIII w. BYCHAWA, w., siedziba PRN. na Wyż. Lubelskiej, 1890 mieszk. ( pałacu z XVII—XVIII w. W XVI w. miejsce synodów ariańskich. _ BYCZKI: 1) nazwa ryb z rodziny babkowatych i głowaczowatych; 2) w przem. konser- * J wowym — różne gatunki ryb. BYCZYNA, m., pow. kluczborski, woj. opol.; 2000 mieszk. (1956); mury obronne z XIII w., wypalony ratusz z XVI w. z herbami Piastów; miejsce urodzenia Piotra z Byczyny, autora kroniki książąt poi. z XVI w. — 1588 zwycięstwo Jana Zamoyskiego nad arcyksięciem Maksymilianem, pretendentem do tronu polskiego. BYDGOSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje pd. część Pojez. Pomorskiego, część doliny dolnej Wisły i pradoliny Noteci na pn. i część Wysoczyzny Kujawskiej na pd.; 20 973 km2, ok. 1597 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. 76 osób na 1 km2; na pd. urodzajne czarne ziemie bagienne, na pn. gleby gliniaste i bielicowe, w dolinie rz. mady, w pobliżu jez. torfowiska; uprawa ziemniaków, zbóż, buraków cukrowych i in.; najw. skupienie lasó_w — Bory Tucholskie; główne rz.: Wisła, Noteć, Brda, ponadto Kanał Bydgoski, na Wdzie (Czarna Woda) zapory wodne i elektrownie, port drzewny — Brdyujście (ośrodek sportów wodnych); jez.: Gopło, Jez. Charzykowskie i in.; największe miasta: Bydgoszcz (202 000 mieszk.), Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław, Chojnice, Chełmno, Naklo, Brodnica, Chełmża, Swiecie, Wąbrzeźno, janikowo, Czersk, Tuchola, Nowe, Kruszwica, są ośrodkami przemysłu: spoż., metal., poligTaf., chem., drzewnego, elektrotechn.; surowce: sól kamienna, gips, wapienie, sole potasowe, węgiel brunatny. BYDGOSKI KANAŁ, łączy rz. Brdę z Notecią (dorzecza Wisły i Odry); dł. 27 km, szer. 19,5 m, flęb. 1,6 m, 9 śluz; zbudowany w 1774; ważny szlak omunikacyjny. BYDGOSZCZ, m. woj. i pow. miejski, nad Kanałem Bydgoskim i nad Brdą w pobliżu jej ujścia do Wisły; 202 000 mieszk. (1956); warsztaty kol., stocznia rzecz.; węzeł dróg wodnych i lądowych; ośrodek sportów wodnych; teatr; got. i renesans, kościoły, spichrze, szczątki murów miejskich; Muzeum im. L. Wyczółkowskiego. — Gród warowny, w XI w. ważny punkt wojsk, w walkach o Pomorze, w XIII w. siedziba kasztelana; 1309—43 w posiadaniu Krzyżaków; 1346 B. otrzymała prawo miejskie; po przyłączeniu Pomorza do Polski (1466) rozkwit miasta; mennica za Zygmunta III; 1657 miejsce podpisania traktatu, którym Polska zrzekła się zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi na rzecz elektora brandenburskiego; po I rozbiorze pod zaborem ,pruskim; 1773—74 budowa Kanału Bydgoskiego; 1807—15 weszła w skład Ks. Warsz., potem zabór pruski; 1920 B. wróciła do Polski; we wrześniu 1939 po zajęciu miasta przez Cl BYSTREJ JASKINIA hitlerowskie Niemcy masowe rozstrzeliwania ludności poi.; 1946 B. odznaczona Krzyżem Grunwaldu. BYDŁO DOMOWE, zwierzęta z rzędu parzystokopytnych, przeżuwacze z rodziny pustorogich; udomowione w Europie ok. 8000 lat temu; pochodzi prawdopodobnie od wymarłego w XVII w. tura (Bos prlmigenius); istnieje wiele ras odznaczających się mlecznością, obfitością mięsa, cenną skórą; wyróżnia się: 1) 	b. stepowe, 2) b. nizinne, 3) b. górskie i 4) b. krajowe. Znane są rasy bydła: nizinne czarno- i czerwono-białe, białogrzbiety, żuławłd, simentalskie, szwyce i inne; b. czerwone polskie, rasa bydła krajowego; jednomaściste, o różnych odcieniach, drobne (400—500 kg), odporne i płodne; użytkowość wszechstronna; roczna produkcja mleka 2400 kg przy 3,85°/« tłuszczu. BYK: 1) biot. samiec wielkich parzystokopytnych, np. bydła domowego, jeleni, łosi, żubrów, bawołów, renów, jaków, zebu; 2) astr. Byk, Taurus — gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego i znak -►zodiaku; zob. niebo (mapa). BYLICA Marcin z Olkusza (ok. 1433 — ok. 1493), astrolog; większość życia spędził na Węgrzech; wyposażył Akad. Krak. w instrumenty astr., które się zachowały do dziś. BYLICA, Artemisia, roślina z rodziny -►złożonych; w Polsce występuje pospolicie na przydrożach, nieużytkach i w lasach kilka gatunków, np. b. pospolita (A. vulgaris), b. piołun (A. absinthium) — lecznicza i aromatyczna bylina, liście stosowane przy niestrawnościach lub braku łaknienia; nie rozwinięte koszyczki kwiatowe kirgiskiego gatunku b. rupnik (A. dna), znane pod nazwą cytwar, mają zastosowanie jako lek przeciw robakom (nicieniom). BYLINA, roślina zielna wieloletnia (trwała); część nadziemna zazwyczaj co rok obumiera, trwała jest tylko część podziemna; np. szparag. BYLINY, ros. ludowe pieśni epickie o treści bohaterskiej lub obyczajowej; powstały w okresie wczesnofeudalnym na ziemi kijowskiej, przetrwały w tradycji ludu na pn. Rosji (pieśń o liii Muromcu, Dobryni Nikitinie, Aloszy Popowiczu, Wasylim Busłajewie i in.). BYRD [be:d] Richard Evelyn (1888—1957), amer. podróżnik i badacz polarny; 1926 pierwszy przelot nad Biegunem Pn.; 1929, 1947, 1956 przeloty nad Biegunem Pd.; 1933—1956 kierownik kilku wypraw do Antarktydy. BYRNES [bo:nz] James Francis (ur. 1879), polityk amer., doradca prezydenta Roosevelta, 1945—47 sekretarz stanu; 1946 ..a konferencji w Stuttgarcie poparł niem. dążenia rewizji granic na Odrze i NyBYRON [bajren] George Gordon (1788—1824), wielki poeta ang., czołowy przedstawiciel romantyzmu, wyraziciel buntu jednostki przeciw społeczeństwu; zmuszony do emigracji, po wielu wędrówkach osiadł we Włoszech, skąd wyruszył na pomoc powstańcom do Grecji, gdzie zmarł. Wywarł duży wpływ na poezję eur.; w Polsce na Mickiewicza. Słowackiego i in. Gł. dzieła: Ciaur, Korsarz, Wędrówki Childe Harolda, Don Juan, Manfred, Kain. BYSTREJ: 1) B. Dolina, rozległa dolina w Tatrach Zach., rozgałęzia się tworząc doliny: Jaworzynkę, Kasprową, Goryczkową i Kondratową; w Kuźnicach stacja kol. linowej na Kasprowy Wierch; liczno kotły lodowcowe i moreny, a także jaskinie krasowe (-►kras) i wywierzyska; kilka wyczynowych i turyst. narciarskich szlaków zjazdowych; duży hotel na Kalatówkach; 2) B. Jaskinia, duża, rozgałęziona jaskinia G. G. Byron R. E. Byrd  BYSTROŃ w Tatrach Zach. w pobliżu Kalatówek; nacieki wapienne, podziemny potok, wejście na wys. ok. 1185 m, trudno dostępna. BYSTRON Jan Stanisław (ur. 1892), etnolog i socjolog; prof. Uniw. Warsz., członek tyt. PAN; Pieśni ludu polskiego, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Socjologia literatury, studium Komizm. BYSTROTOK, otwarty przewód (kanał) o dużym spadku, do przeprowadzania wody z dużą szybkością z górnego zbiornika wody (lub kanału) do dolnego. BYSTRZE, szypot — stosunkowo płytki odcinek koryta rzeki o dużym spadku, w którym woda płynie bystTO, z szumem rozbijając się o nierówności skalistego dna; forma przejściowa do wodospadu. BYSTRZYCA: 1) dopływ Odry, dł. 111 km; dorzecze 1786 km*, źródła w G. Kamiennych (Sudety), ujście na przedm. Wrocławia; między Lubachowem a Zagórzem SI. zapora wodna; 2) 1. dopływ Wieprza, dł. 72 km; dorzecze 1307 km*; nad B. leży Lublin; 3) 	pr. dopływ Seretu (dorzecze Dunaju), dł. 280 km; spławna; w budowie największe elektrownie Rumunii. BYSTRZYCA KŁODZKA, m. pow., woj. wrocł., nad 1. brzegiem Nysy Kłodzkiej; 7200 mieszk. (1956); przemysł drzewny i zapałczany; liczne zabytki arch. BYSTRZYCKIE GÓRY, grupa gór w Sudetach Środk. zamykająca od pd.-zach. Kotlinę Kłodzką; dł. ok. 40 km, szer. 5 do 10 km; w pd. części gór pola uprawne i pastwiska; w pn. części lasy; najwyższe wzniesienia: Jagodna (978 m) i Czerniec (891 m); w obrębie gór rezerwat Topieliska; u stóp 122 pasma leżą m.: Duszniki Zdrój, Polanica Zdrój, Międzylesie. BYTOM, m. i pow. miejski, woj. kat., nad Bytomką, pr. dopływem Kłodnicy, 180700 mieszk. (1956); duży ośrodek górnictwa węgl. i przemysłu; węzeł kol. i dróg.; Technikum Górnicze, Opera Śląską, Muzeum Śląskie, kościoły z XIII—XIV w. W XIX w. centrum poi. ruchu nar. i spoi. (Lompa, Łepkowski, Szafranek, Miarka, Bończyk). BYTOM ODRZAŃSKI, m., pow. nowosolski, woj. zielonog.; 2000 mieszk. (1956); port rzecz.; zabytki arch. Stary gród piastowski; 1109 Bolesław Krzywousty zwyciężył wojska niem. Henryka V. BYTOMSKA Władysława (1904—38), włókniarka łódzka, członek Okręg. Komitetu KPP; organizatorka strajków, wielokrotnie aresztowana; podstępnie zamordowana przez policję. BYTOWNIT, minerał z grupy -«-plagioklazów o znacznej przewadze skalenia wapniowego (anortytu) nad skaleniem sodowym (albitem); występuje na ogół w skałach zasadowych. BYTÓW, m. pow., woj. kosz., na Pojezierzu Kaszubskim, nad Bytową, I. dopływem Słupi; 7400 mieszk. (1956). Stary gród slow., opanowany w XIV w. przez Krzyżaków, w XV w. lenno książąt pomorskich; ośrodek ludności i kultury kaszubskiej; zamek krzyżacki z XV w. BZURA, 1. dopływ Wisły, dł. 166 km; dorzecze 7667 km*; źródła w lasach łagiewnickich k. Łodzi, ujście naprzeciw Wyszogrodu. c c: 1) litera alfabetu łac.; 2) skrót przedrostka centy-; oznacza jedną setną, np. 1 centymetr (cm) = = 1/100 m; 3) pierwszy, centralny dźwięk (tonika) -«-skali (naturalnej). C: 1) rzymska liczba 100; 2) symbol pierwiastka chem. węgla; 3) symbol jednostki kulomb; 4) oznaczenie skali temperatur wg Celsjusza. ca, skrót circa — około. Ca, symbol pierwiastka chem. wapnia. CAB [ang. kab], dwukołowa mała kareta na dwie osoby z umieszczonym z tyłu miejscem dla stangreta; używana w XIX w., zwłaszcza w Anglii. CABALLERO [kawaljęro] Francisco Largo (1869— 1946), hiszp. polityk i działacz robotn., socjalista, 1931—33 min. pracy w pierwszym rządzie republ., 1936—37 premier, 1939 wyemigrował; w okresie II wojny świat, więzień obozów koncentracyjnych. • • CABANIS [kabanis] Pierre Jean Georges (1757— 1808), lekarz i filozof fr., przedstawiciel materializmu mechanistycznego; Traité du physique et du moral de l’homme (Traktat o fizycznej i moralnej strukturze człowieka). CABET [kabç] Etienne (1788—1856), fr. utopijny komunista; swe idee przedstawił w powieści Podróż do Ikarii. CABLE [kejbl] George Washington (1844—1925), pisarz amer.; szkice i publikacje z życia Kreolów na południu Ameryki. CABOCHE [kabęsz] Simon, właśc. Simon Leucoustellier, rzeźnik paryski; przywódca powstania mieszczan paryskich 1413. CABOTA [kabat(a)] CIEŚNINA, w pn.-zach. części Oc. Atlantyckiego między Nową Szkocją a Nową Fundlandią; łączy ZaŁ Sw. Wawrzyńca z Oc. Atlantyckim. CABOTO: 1) Giovanni (ok. 1451—1498), kupiec i podróżnik wł. w służbie ang.; 1497 odkrył Labrador i Nową Fundlandię; 2) Sebastiano (ok. 1470— 1555), syn poprz., żeglarz; 1516 dotarł do Zat. Hudsońskiej. CABRAL Pedro Alvarez (1460—1526), żeglarz portug. ; 1500 w czasie wyprawy do Indii przypadkowo odkrył wybrzeża Brazylii. CÂCCÎA [kączia] bracia: Jan, Wawrzyniec i Andrzej, Włosi; 1598—1633 w Samsonowie k. Kielc zastosowali nową w Polsce technikę metalurg.; wytapiali płynną surówkę w piecach szybowych. CACCINI [kaczini] Giulio (1550—1618), wł. śpie- wak i kompozytor; współtwórca i teoretyk stylu monodycznego; opery . (Euridice), zbiór madrygałów Nuove musiche. •„ • CACERES [kąseres], m. w zach. Hiszpanii (Estremadura); ośrodek adm., 43100 mieszk. (1950); ruiny rzym., zabytki got.; przemysł spoż., nawozów szt. CACHIN [kaszę] Marcel (1869—1958), fr. działacz robotn. ; 1920 współzałożyciel Komunistycznej Partii Francji; wielokrotny deputowany do parlamentu, redaktor dziennika „L’Humanité“. CADENZA [wl.J, solowy wirtuozowski fragment muz. utworu instrument., najczęściej koncertu; dawniej improwizowana przez solistę. CADOGANA DOKUMENT, list ang. podsekretarza stanu Aleksandra C. 	z 2 XI 1944 do min. spraw zagr. emigracyjnego rządu poi. Romera, akceptujący w imieniu rządu ang. zach. granicę Polski na „linii Odry z włączeniem Szczecina“; ujawniony w prasie 1947. CADORNA Luigi hr. (1850—1928), generał wł.; jako szef sztabu generalnego od 1914 kierował bitwami nad Isonzo; 1917 ustąpił po przełamaniu frontu wł. pod Caporetto; 1924 mianowany przez Mussoliniego marszałkiem. CADYK [hebr. sprawiedliwy], mędrzec „cudotwórca“ czczony przez -»-chasydów. CAEN [ka], m. w pn.-zach. Francji (Normandia); 67 900 mieszk. (1954); ośrodek adm.; średniow. kościoły przeważnie zniszczone w czasie wojny 1944; hutnictwo żelaza wykorzystujące miejsc, złoża rudy; produkcja wódki (Calvados) i jabłecznika (cidre). CAERNARVON [ka:ną:won], m. w W. Brytanii (pn. Walia); 9300 mieszk. (1951); zabytki rzym.; zamek z 1284, stare mury miejskie; drobny przemysł. CAETERIS PARIBUŚ [łac.], przy innych warunkach (okolicznościach) jednakowych. CAF -«-cif. CAGLIARI [kaliąri], m. i port we Włoszech, stoi.  A. Cagliostro 123 Sardynii; 149 000 mieszk. (1954); uniwersytet z 1596; przemysł: chem., ceram., spoż.; warzenie soli z morza. CAGLIOSTRO [kaliostro] Alessandro hr., właśc. Giuseppe Balsamo (1743—95), awanturnik, magik i „cudotwórca“, znany we wszy stkich niemal krajach Europy z rozlicznych oszustw; skazany w Rzymie na dożywotnie więzienie. CAILLAUX [kajp] Joseph (1863—1944), polityk fr.; 1911—12 premier; w czasie I wojny świat., jako zwolennik porozumienia z Niemcami, aresztowany i skazany; 1924 rehabilitowany; 1925—26 i 1935 min. finansów. CAILLÉ [kaję] René (1799—1838), podróżnik fr. po Afryce; dotarł do środk. biegu rz. Niger, do Timbuktu. ÇA IRA [fr., sa ira], pieśń uliczna z czasów rewolucji fr. 1789. CAKLE, bardzo wytrzymała rasa owiec górskich hodowanych w Karpatach, w Besarabii (curkan) i w pd. Węgrzech (raczka); wełna gruba, szorstka, nadająca się tylko na kilimy, samodziały; użytkowane również na mięso, mleko. CAL, miara długości c. 	warsz. ** 2,38 cm, c. ang. i ros. ■= 2,54 cm. CAL, symbol jednostki kaloria. CALAIS [kale], m. i port w pn. Francji (Flandria) nad Cieśn. Kaletańską; 60 300 mieszk. (1954); rybołówstwo; przemysł chem. i maszyn.; ruch pasażerski do W. Brytanii. CALAMOPHYTON, kopalne bagienne rośliny zarodnikowe ze środk. —dewonu; członowa budowa pędów; od nich zapewne pochodzą kalamarie i dzi- Calamophytonprimaevum siejsze skrzypy, CALATRAVA, hiszp. zakon rycerski zał. przez cystersów 1158 do walki z Maurami; w. mistrzami C. byli królowie hiszp. CALBE, m. w NRD (okręg Magdeburg) nad d. Saalą; 17 000 mieszk. (1955); wydobycie węgla brunatn.; w pobliżu huta żel. „West“. CALDERON DE LA BARCA Pedro (1600—81), dramaturg hiszp. okresu reakcji kat. i Baroku; obok rysów demokr. przejętych od szkoły Lope de Vegi (Alkad z Zalamei) ujawnia skłonność do .tematyki rel.-filozof. (Zycie snem); jego Księcia niezłomnego przerobił J. Słowacki. CALDWELL [kolduel] Erskine (ur. 1903), pisarz amer, należący do tzw. „wielkiej czwórki“ (E. Hemingway, J. Steinbeck, E. Caldwell, W. Faulkner); w swoich realistycznych dziełach ukazuje życie proletariatu wiejsk. i miejsk. południa Ameryki; powieści: Droga tytoniowa, Poletko Pana Boga, Tarapaty lipcowe, Tragic Grouna (Tragiczna Ziemia). . . _ CALGARY [kąlgory], m. P. Calderon de la Barca w zach. Kanadzie (Alber- „ ta), u podnóża Gór Skalistych; 129 100 mieszk. (1951); Instytut technologii; przemysł spoż. (elewatory zbóż., młyny, przetwórnie mięsa), naft., chem.; węzeł kol. i lotn.; ośrodek ruchu turystycznego. CALI [kali], m. w Kolumbii, w Andach (dolina rz. Cauca); 396200 mieszk. (1955); zabytki architekt, kolonialnej; ośrodek handl. i przem. żyznego obszaru roln. (trzcina cukr., kawa, bawełna); węzeł kolejowy. CAMAGUEY CALIZNA: 1) górn. skały nie naruszone jeszcze robotą górniczą; 2) roln. skrawek ziemi nie tknięty pługiem w czasie orki i przykryty skibą. CALLAO [kaljąo], m. i największy port Peru (12 km od Limy); 104 500 mieszk. (1952); 60V» obrotów handl. Peru z zagranicą (wywóz bawełny, wełny, cukru, metali nieżelazn.). CALLOT [kalp] Jacques (1592—1635), rytownik i rysownik fr., wielofigurowe sceny rodzaj, (seria Capricci di varie figure, Misères de la guerre), batalist., rei., pejzaże. Tabl. 42. CALMETTE [kalmçt] Albert (1863—1933), fr. lekarz-higienista i bakteriolog, dyr. Instytutu Pasteura w Paryżu; gł. jego prace dotyczą jadów (m. in. wężów), dżumy gruczołowej, jelitowego początku gruźlicy płuc oraz zapobiegawczych szczepień przeciwgruźliczych (BCG). CALONDER Félix (1863—1952), polityk szwajc.; 1918 prezydent Szwajcarii; 1922—37 przewodn. Górnośląskiej Komisji Mieszanej. > CALONNE [kalon] Charles Alexandre de (1734— 1802), polityk fr.; kontroler gen. finansów za Ludwika XVI; zwołał zgromadzenie notablów 1787 dla usprawiedliwienia swej polityki finans.; popadłszy w niełaskę wyjechał do Anglii. CALÓWKA, składana linia z drewna lub metalu, z podziałką centymetrową, zwykle i calową, używana do pomiaru długości — najczęściej w warsztacie i na budowie. Dziś ustępuje miejsca przymiarom zwijanym 7 loémv cłalnwpi CALTANISSETTA, m. we Włoszech (środk. Sycylia); 61 000 mieszk. (1954); ośrodek handlu siarką (w pobliżu kopalnie). CAŁA NUTA, zasadnicza wartość rytmiczna dźwięku muz. dzieląca się na 2 półnuty, 4 ćwierćnuty itd. (—nuta). CAŁKA, jedno z najważniejszych pojęć mat., powstało w XVII w. (Leibniz, Newton); c. ma szerokie zastosowania w fizyce, technice i in.; służy m. in. do obliczania dł. łuków krzywych pól i objętości figur, momentów statycznych i bezwładności, współrzędnych środków ciężkości, pracy sił zmiennych itp.; Całka jako pole trapezu sposobami obliczania całek krzywoliniowego zajmuje się rachunek całkowy. C. nieoznaczona (funkcja pierwotna) funkcji f(x) jest to funkcja F(x), której pochodna równa się danej funkcji f(x); oznacza się symbolem F(x) = / f(x)dx, przy czym f(x) nazywa się funkcją podcałkową; c. oznaczona funkcji f(x) w granicach od a do b jest liczbą wyrażającą pole figury ograniczonej wykresem funkcji y ■= f(x), osią odciętych oraz prostymi x —a i x = b (na rys. część zakreskowana); b oznacza się symbolem / f(x)dx. a CAŁKOWITE WEWNĘTRZNE ODBICIE, fiz. zjawisko występujące przy przejściu światła ze środowiska o większym współczynniku załamania do środowiska o mniejszym współczynniku załamania (np. ze szkła do powietrza); jeżeli wówczas wiązka światła pada pod kątem (ß) większym od tzw. kąta granicz- ! nego (y) (zależnego od ro- | . dzaju obu środowisk), to , . ■ 7 nie przedostaje się ona w - — -X głąb drugiego środowiska, —— lecz następuje całkowite — :2~ jej odbicie od powierzchni ~ —y ■— -1- — zetknięcia środowisk; wykorzystywane w przyrząda CAŁoTcToWE NAU- Całkowite wewnętrzne CZANIE, nauczanie znoszą- oaoicie ce odrębne przedmioty i wprowadzające na ich miejsce złożone zagadnienia występujące w życiu; gł. formy c. n.: 1) metoda projektów J. A. Stevensons; 2) metoda ośrodków zainteresowań O. Decroly’ego; 3) szkoły działania J. Deweya; 4) metoda kompleksów stosowana w początkach szkoły radź.; 5) nauczanie łączne Linkego. CAŁY TON, odległość dwu dźwięków, co do wysokości, równa: dwom półtonom, szóstej części oktawy, interwałowi sekundy wielkiej (np. c—d, e—fis). CAMAGUEY [kamaguej], m. we wsch. części Kuby; 204 300 mieszk. (1953); zabytki archit. kolonial CAMARGUE nej; ośrodek przem. obszaru uprawy trzciny cukr., owoców; węzeł kol., lotnisko. CAMARGUE [kamą:rg], nizinny obszar w delcie Rodanu we Francji; 750 km2; częściowo zmeliorowany; liczne jez. nadbrzeżne; hodowla; winnice, uprawa ryżu. CAMBON [kabą] Jules (1845—1935), dyplomata fr. ; 1919 na konferencji pokojowej kierownik komisji poi., tzw. Komisji Cambona, która opracowała odrzucony później projekt przyłączenia do Polski G. Śląska bez plebiscytu i Gdańska. CAMBRAI [k$brę], m. w pn. Francji; 29 600 mieszk. (1954); wyrób cienkich płócien lnianych i batystu; ważny węzeł komunik.; forteca. — W I wojnie świat, ciężkie walki; 1917 masowe użycie czołgów przez Anglików. CAMBRIDGE [kęjmbrydż]: 1) m. w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia); 81 500 mieszk. (1951); zabytk. budowle z X—XIII w.; słynny uniwersytet; 2) m. w USA (siedziba Uniw. Harwardzkiego). CAMELOTS DU ROI [fr. kamlo dii rua, od camelot— krzykacz, nawolywacz], bojowa organizacja młodzieży fr. z początku XX w., dążąca do przywrócenia monarchii; po I wojnie świat, głosiła hasła faszystowskie; zgrupowana wokół rojalist. i nacjonalist. pisma reakc. „L’Action française"; znana z krzykliwych manifestacji. CAMERA OBSCURA [lac.]: 1) światłoszczelna skrzynka; w jej przedniej ściance znajduje się niewielki otwór, przez który padają promienie, tworząc na tylnej ściance odwrócony obraz przedmiotu; c. o. (kamera) stanowi część każdego aparatu fotogr.; 2) dział w czasopiśmie, w którym cytowane są błędne, budzące humorystyczne skojarzę- Camera obscura nia zwroty, dziwolągi językowe Up. nadsvlane m. in. przez czytelników. CAMERARIÚS Rudolph Jacob (1665—1721), niem. botanik i lekarz; pierwszy zaobserwował proces płciowy u roślin kwiatowych i porównał z podobnym procesem u zwierząt; De sexu plantarum epistoła (Rozprawa o płci u roślin). CAMERON [kąmran] : 1) Charles (ok. 1730—1812), architekt pochodzenia szkoc., przedstawiciel klasycyzmu petersburskiego; architekt nadw. Katarzyny II; Termy w Carskim Siole, pałac i pawilony parkowe w Pawłowsku; 2) Verney Lovett (1844—94), podróżnik ang., badacz środk. Afryki (1873—75 i 1882) oraz Azji Mn. (1878). CAMÛES [kamą'sz] Louis de (ok. 1524—80), pisarz portug. epoki Odrodzenia; subtelny liryk; twórca nar. epopei Luzjady sławiącej Íioprzez liczne aluzje mitoog. wyprawę odkrywczą Vasco ae Gamy do Indii Wsch. CAMPANELLA Tomasso, właśc. Cian Domenico (1568—1639), filozof wł. dominikanin; krytyk scholastyki i hierarchii kość.najwybitniejszy po T. Morusie komunista utopijny; prześladowany i więziony przez Inkwizycję; powieść utopijna Miasto słońca. CAMPBELL Thomas (1777—1844); poeta szkocki, wydawca „Edinburgh Encyclopaedia"; poematy opisowe Hohenlinden, The Battle of the Baltic. CAMPER [kapę:r] Piotr T. Campanella (1722—89), antropolog, anatom i lekarz hol.; przez wprowadzenie pojęcia kata twarzowego, jeden z pionierów metody pomiarów w nowoczesnej antropologii. CAMPIÑA Ikempina], m. w pd. Rumunii (Wołosz czyzna); 17 000 mieszk. (1948); wydobycie i rafinerie ropy naftowej; fabryki: chemiczne, urządzeń górniczych. CAMPINE [kapin] (flam. Kempen), ob. Cimpina [kympina], kraina w pn.-wsch. Belgii uboga i bagnista; kopalnie węgla; hutnictwo metali nieżelaz.; przemysł chem. i szklany; gł. m. Turnhout i Hasselt. CAMPING [ang., kjjmpyń], obozowanie w namiotach lub małych przenośnych domkach. CAMPO-FORMIO, miejscowość we Włoszech pn.; 1797 pokój między Francją a Austrią, podyktowany 124 przez gen. Bonaparte po zwycięskiej kampanii wł., zakończył wojnę rewol. Franoii z I koalicją. Zawiódł nadzieje Polaków. CAMPOS, formacja rośl. z przewagą wysokicn traw i rzadko wśród nich rozrzuconymi drzewami i krzewami, na wyżynnym obszarze Brazylii. CAMPO SANTO [wł. święte pole], we Włoszech nazwa nadawana cmentarzom, zwłaszcza osób zasłużonych; najsłynniejsze c. s. w Pizie z XIII w. CAMPUS MARTIUS —Pole Marsowe. CAMUS [kamQs] Albert (ur. 1913), pisarz fr. zbliżony do egzystencjalizmu; głosi ideę tragiczności istnienia; powieści: Obcy, Dżuma, Upadek, sztuka scen. Caligula. Nagroda Nobla 1957. CANADIAN PACIFIC RAILWAY [kanejdjan pasyfyk ręjluej], linia transkontynent. w Kanadzie; 4659 km; łączy Saint John nad Atlantykiem z Vancouver nad Pacyfikiem; ukończona 1881. CANALETTO: 1) Antonio, właśc. Canal (1697— 1768), wenecki malarz-weducista (—weduta) i grafik; 2) C. właśc. Bemardo Belotto (1720—80), siostrzeniec i uczeń A.; od 1767 na dworze Stanisława Augusta; słynne widoki Warszawy (ponad 20), obrazy hist.; Elekcja Stanisława Augusta, Wjazd Ossolińskiego do Rzymu. CANANEA, m. góm. w Meksyku (Sonora), 40 km od granicy z USA; 17 900 mieszk. (1950); ośrodek przemysł, pod kontrolą kapitału amer., kopalnie miedzi, srebra, ołowiu, cynku; rafineria miedzi; lotnisko. CANARIS Wilhelm (1887—1945), admirał niem.; 1935—44 szef wywiadu w ministerstwie wojny, następnie w naczelnym dowództwie; posiadał liczne, nie ujawnione dotąd kontakty z wywiadem aliantów; stracony jako jeden z gł. uczestników spisku na Hitlera w lipcu 1944. CANAVESI Hieronim (?—1582), wł. rzeźbiarz renesans. osiadły w Krakowie; nagrobki biskupa Adama Konarskiego i Górków w katedrze pozn. CANBERRA [kanbre], m. na pd.-wsch. Australii; stoi. Związku Austral.; 30 400 mieszk. (1955); zal. 1913. CANDOLLE [kadęl] Alphonso de (1806—93), botanik szwajc.; założyciel ogrodu boL w Genewie; jeden z twórców. geograf ii roślin. CANG-PO, górny bieg rz. Brahmaputry w Tybecie. CANKAR Ivan (1876—1918), sloweń. poeta i pisarz, modernista; powieści z życia chłopów, poezje Erotika, dramat Jakob Ruda. CANKOW: 1) Dragan (1828—1911), przywódca liberałów bułg.; 1880 i 1883—84 premier; prowadził politykę proros.; 2) Aleksandr (ur. 1879), polityk bulg., konserwatysta; organizator faszysL zamachu stanu w Bułgarii 1923; 1923—26 premier; współpracował z Niemcami w II wojnie światowej. CANNAE -Kanny. CANNES [kan], m. i port w pd.'Francji (Prowansja) nad M. Śródziemnym; 50 200 mieszk. (1954); przemysł perfum.; kąpielisko, plaża; międzynarodowe festiwale filmowe. CANNING [kąnyń] George (1770—1827), liberalny polityk ang.; 1807—09 i 1822—27 min. spraw zagr.; popierał ruchy wolnościowe Greków oraz narodów Ameryki Łac.; spowodował wystąpienie Anglii ze Świętego Przymierza. CANNIZZARO [kanicąro] Stanislao (1826—1910), chemik wł.; odkrył alkohol benzylowy; 1860 wykazał słuszność hipotezy Avogadra. CANOE [ang., kwnę], łódź rndiań. z wydrążonego pnia drzewa; poruszana 1 kierowana za pomocą jednego krótkiego wiosła przez człowieka w pozycji klęczącej. CANOPUS [łac.], a Carinae — druga co do jasności gwiazda na niebie; w Polsce nigdy niewidoczna. CANOSSA, zamek w pn. Włoszech; miejsce ukorzenia się cesarza Henryka IV przed papieżem Grzegorzem VII (1077) „Pójść do C." — ukorzyć się. CANOVA [kanowa] Antonio (1757—1822), rzeźbiarz wł.; najwybitniejszy obok B. Thorwaldsena przedstawiciel klasycyzmu w Europie; Amor i Psyche, posąg Pauliny Borghese. Tabl. 47. CANTABILE [wł.], muz. śpiewnie. CANTALL [kStąl], rozległy stożek wulkaniczny we  125 Francji (1858 m); drugie co do wysokości wzniesienie Masywu Centralnego. CANTATA [wł., kantata], w XVI—XVII w. określenie utworów śpiewanych, w przeciwstawieniu do granych (sonata). Zob. też kantata. CANTERBURY [kąntebary], m. w W. Brytanii (Anglia—Kent); 27 800 mieszk. (1951); stare rei. i kult. centrum W. Brytanii; biskupstwo zal. ok. 605 przez św. Augustyna; got. katedra z XI w.; groby królów i arcybiskupów; arcybiskupstwo anglik, i siedziba prymasa Anglii. CANTH [kant] Minna (1844—97), pisarka fiń. ; w dramatach i powieściach poruszała zagadnienia spoi. i kwestie kobiece; Hanna. CANTON [käntpn], m. w USA (Ohio); 117 000 mieszk. (1950); przemysł stal. i metal. CANTOR Georg (1845—1918), matematyk niem.; twórca teorii mnogości; Grundlagen einer allg. Mannigfaltigkeitslehre (Podstawy ogólnej teorii mnogości). CANTUS [łac., kantus], śpiew; c. firmus, melodia zaczerpnięta z chorału gregoriańskiego, pieśni lud. itp., umieszczana w polifon. muzyce wok. XII— XVI w. w jednym z głosów (gł. w tenorze); do niej dotwarzano pozostałe głosy wg reguł kontrapunktu. CANZONA [kancona], canzone — wł. nazwa popularnej we Francji pieśni wielogłos, (chanson), zwykle kunsztownie opracowanej; c. przeniesiona na teren muzyki instrument, (c. da sonar, c. sonata — „do grania“) stała się jedną z form poprzedzających ęnnotp lflflęvP7nfl CANZONETTA [wł., kanconetta], krótka, lekka pieśń wł. CAP [ang., kfip], przylądek. CAP, kastrowany kozioł. CAPABLANCA José Raul (1888—1942), szachista kubański; mistrz świata od 1921 do 1925. CAPACITAS [łac. pojemność], zdolność, pojętność. CAP BRETTON ISLAND [kSp bretn ąjland]: 1) wyspa na wsch. wybrzeżu Ameryki Pn., należąca do Kanady (Nowa Szkocja); kopalnie węgla; huta. żelaza i stali; rybołówstwo; gl. m. i port Sydney; 2) przylądek na tej wyspie (wsch. wybrzeże Kanady). CAPEK Karel (1890- 1938), pisarz czes., świetny prozaik i dramaturg; antyfaszysta; powieści Hordubal, Meteor, Zwyczajne życie, Inwazja jaszczurów-, dramaty R. U. R., Biała zaraza, Matka. CAPE PROVINCE -►Kraj Przylądkowy. Capetown -Kapsztad. CAPITULARIA [łac], nazwa ustaw król. w państwie Franków za KarolinB°'cAPORETTO, ob. Kobariol, miejscowość w Jugosławii (dawniej we Włoszech), na prawym brzegu rz. Isonzo (Soczy); w październiku 1917 rejon przełamania frontu przez wojska austro-niem. CAPOTE [kapęut] Truman (ur. 1924), pisarz amer.; jego twórczość, nasycona wyrafinowaniem intelektualnym, odbiega od charakteru wspólcz. literatury amer.; powieści: Other Voices, Other Rooms (Inne głosy, inne ściany), The Crass Harp (Harfa traw). CAPRI (Capreae), wyspa wł. w Zat. Neapolitańskiej; 10,4 km*; ok. 7000 mieszk.; słynna Grota Lazurowa; ożywiony ruch turysŁ; malowniczo położone m. Capri (4000 mieszk.). CAPRICCIO [wł.], w XVI—XVII w. polifon. utwór instrument., jedna z form poprzedzających fugę; później krótki solowy utwór instrument, o swobodnej, improwizacyjnej formie. CAPRIVI Leo von hr. (1831—99), niem. generał i polityk; 1890—94 kanclerz Rzeszy; zerwał z protekcjonizmem agrarnym, czym wywołał opozycję iunkrów. CAPSTRZYK [niem.]: 1) sygnał wojsk, na zakończenie dnia; 2) w dni poprzedzające uroczystości przemarsz orkiestr wojsk, ulicami miasta. CAPUA, m. w pd. Włoszech (Kampania); 15 000 mieszk. (1951); przemysł zbrój.; elektrownia wodna. — W starożytności przysłowiowe było bogactwo C. CAR, tytuł panujących w Rosji 1547—1917; używany też przez dawnych władców Bułgarii i Serbii. CAR Stanisław (1882—1938), polityk, czołowy działacz obozu sanacyjnego; zastępca prezesa BBWR; Zawieszenie Cardana K. Ćapek CARLYLE 1928—30 min. sprawiedliwości; współautor konstytucji 1935; od 1935 marszałek sejmu. CARACALLA ♦Karakalla. CARACAS, stoi. Wenezueli; 700 100 mieszk., zespól miejski 1 021 700 mieszk. (1955); gł. ośrodek gosp. i kult. kraju; zabytki architektury kolonialnej; uniwersytet; przemysł lekki; ważny węzeł lotn.; w odległości 11 km port La Guaira nad M. Karaibskim; wyCARAGIALE [karadźiale] Ion Luca (1852—1912), pisarz rum.; znakomity satyryk, pamflecista piętnujący zakłamanie społeczeństwa burż.; dramaty Burzliwa noc, Zagubiony list. CARATHÉODORY Constantin (1873—1950), matematyk niem.; prace z teorii miary, teorii odwzorowań konforemnych i rachunku wariacyjnego. CARAVAGGIO [karawądż:dżio], właśc. Michelanfelo Amerighi da (1573—1610), malarz wł. wczesnego aroku, wielki realista; obrazy rei., rodzajowe, portrety; Złożenie do grobu, Śmierć Marii. CARCASSONE [karkasęn], m. w pd. Francji (Langwedocja); 37 000 mieszk. (1954); ośrodek adm.; produkcja i handel winem. — Jedno z najlepiej zachowanych typowych średniow. miast warownych w Europie. Tabl. 51. CARCINOMA [gr.], rak, nowotwór złośliwy. CARCO [karkoj Francis, właśc. Carcopino — Tusoli (1886—1958), poeta, powieściopisarz i eseista fr. związany z modernistyczną cyganerią paryską; odtwarza świat malarzy dzielnicy Quartier Latin. CARDANA PRZEGUB ♦karda n. CARDANA ZAWIESZENIE, fiz. urządzenie pozwalające na ustawienie osi swobodnie obracającego się ciała w dowolnym kierunku przestrzeni; składa sie z dwóch ruchomych pierścieni: zewnętrznego obracającego się dokoła osi AA* i wewnętrznego — dokoła osi BB'} oś ciała CC' opiera się o pierścień wewnętrzny. CARDANO Gerónimo (1501—76), matematyk, lekarz i astrolog wł.; w Ars magna (Wielka sztuka) podał jako własną metodę rozwiązywania równań 3 stopnia (wzór Cardana), pochodzącą od ♦Tartaglii. CARDENAS [kardęnas] Lazaro (ur. 1895), polityk i generał meksyk., działacz demokr.; 1934—40 prezydent Meksyku; zainicjował reformę rolną, popierał hiszp. obóz republ. w czasie wojny dom. 1936—39. CARDIFF [ką:dyf], m. i port w W. Brytanii (pd. Walia); 243 600 mieszk. (1951); zamek z XI w. i in. zabytki; uniwersytet, arcybiskupstwo kat. i anglik.; największy port wywozowy węgla (25 min t rocznie); huty żelaza; remont statków; przemysł chem., rybny. CARDOX, urządzenie do wydobywania węgla, które zabezpiecza przed ewent. wybuchem metanu lub pyłu węglowego; rolę materiału wybuchowego pełni tu dwutlenek węgla w stanie ciekłym, który przechodząc gwałtownie w stan gazowy rozsadza węgiel na kęsy. CARDUCCI Giosuè (1835—1907), poeta wł., prof, uniw. w Bolonii; wyraziciel uczuć nar. z okresu zjednoczenia Włoch; znawca dawnej poezji, próbował stosować w wierszu metrykę antyczną; Ody barbarzyńskie. Nagroda Nobla 1906. CAREY [kęery] Henry Charles (1793—1879), ekonomista amer.; rzecznik ♦protekcjonizmu gospodarczego i ♦solidaryzmu klasowego. CARGO [hiszp.], partia towarów przewożona morzem; ubezpieczenie c., ubezpieczenie ładunku. » CARILLON [fr., kari ją], umieszczany na wieżach zestrojony zespół dzwonków, na których wygrywa się melodię młoteczkami poruszanymi za pośrednictwem klawiszy lub automatycznie. Zob. też dzwonki. CARLISLE [kadajl], m. w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia); 67 900 mieszk. (1951); cenne zabytki: zamek z XI w., katedra z XII w., giełda z XIV w.; przemysł: metalurg., spoż., włókien.; węzeł kol. CARLOS, Don Carlos Maria J. (1788—1855), brat króla hiszp. Ferdynanda VII; 1833—39 walczył o tron z Izabelą II i ogłosi! się królem jako Karol V. Zwolennicy iego — karliści. CARLYLE [ka:ląjl] Thomas (1795—1881), historyk ang., idealista: twierdził, że historia jest dziełem wybitnych jednostek oraz że zwycięża ten, kto ma rację; zwycięstwo uważał za równoznaczne ze slusz CARMACNOLA nością; Bohaterowie, cześć dla bohaterów I pierwiastek bohaterstwa w historii. CARMAGNOLA —Karmaniola. [karmęna] Antonio Oscar de Fragoso (loby 1951), polityk i generał portug. ; od 1923 min. wojny, po zamachu stanu 1926 dyktator wojsk., od 1928 prezydent Portugalii. CARNAP Rudolf (ur. 1891), filozof austr., od 1936 w Ameryce; neopozytywista, czołowy przedstawiciel -►Kola Wiedeńskiego; problemy dotychczasowej filozofii uważa za pozorne i redukuje filozofię do logicznej analizy składni języka i do jego analizy znaczeniowej. CARNEGIE [ka:negy] Andrew (1835—1919), wielki przemysłowiec amer, i filantrop, „król stali“, jeden z założycieli 1901 „United States Steel Corporation“, fundator szeregu instytucji filantrop, oraz naukowych. CARNOT [kamę]: 1) Lazare (1753—1823), fr. generał, mąż stanu i teoretyk wojsk.; specjalista w dziedzinie fortyfikacji; w okresie rewolucji organizator armii rewol. i autor planów woj.; 1800 min. wojny; 1814 min. spraw wewn.; za Restauracji zmuszony do emigrowania; 2) Nicolas Leonard Sadi (1796—1832), syn L., fizyk; twórca zasady przemiany pracy w energię cieplną (prawo Carnota); 3) Hippolyte (1801—88), syn L., polityk; członek rządu 1848 ; 4) Marie François Sadi (1837—94), syn H., od 1887 prezydent Republiki Fr., zamordowany przez anarchistów włoskich. CARO: 1) Jacob (1836—1904), historyk niem., znawca dziejów Polski XIV—XVI w.; 1869 prof. Uniw. Wrocł.; Geschichte Bolens (t. II—IV) (Historia Polski; 2) Leopold (1864—1939), poi. ekonomista i prawnik; badania nad zagadnieniami społecznymi i polity czno-gosp. CAROLINA (Constitutio Criminalis Carolina), kodeks kamy w Niemczech w języku niem. z 1532; w części obowiązujący na niektórych terytoriach Niemiec aż do 1871; w przeróbce B. Groickiego posługiwano się nim w sądach miejsk. w Polsce. CAROSSA [karossa] Hans (ur. 1878), poeta 1 powieściopisarz niem., lekarz; powieści o charakterze autobiograficznym (Doktor Biirgers Ende — Koniec doktora Biirgera, Der Arzt Gion — Doktor Gion). CARPE DIEM (lac.], korzystaj z dnia, wyzyskaj chwilę bieżącą, cytat z Horacego (Ody). CARPEAUX [karpo] Jean Baptiste (1827—75), rzeźbiarz fr.; grupy rzeźb o charakterze monumentalnym; Taniec na fasadzie Opery Paryskiej, portrety. CARPENTIER [karpStję] Georges (ur. 1894), bokser fr., jeden z najlepszych techników świata w boksie. CARPINE (Pian del) Giovanni (ok. 1200—52), franciszkanin, podróżnik wł., poseł papieża Innocentego IV do chana Mongołów 1245—46; towarzyszył mu -►Benedykt Polak. CARRACĆI [karacz:czi], rodzina malarzy wł. szkoły bolońskiej: 1) Agostino (1557—1602), także rytownik; 2) Annibale (1560—1609), najwybitniejszy z trzech; dekoracyjne freski i obrazy sztalugowe; malowidła w Palazzo Farnese w Rzymie; 3) Lodovico (1555— 1619); freski, obrazy ołtarzowe. Założyli w swej pracowni uczelnię artyst. (Akademię); propagatorzy eklektyzmu, twórcy akademizmu w sztuce europejskiej. CARRARA, m. w środk. Włoszech (Toskania); 61 900 mieszk. (1951); akademie sztuk pięknych; kamieniołomy słynnych białych marmurów. CARREL [kareł] Alexis (1873—1944), fr. chirurg i biolog; wprowadził hodowlę tkanek poza ustrojem i przeszczepianie ich (transplantację). Nagroda Nobla 1912; autor popularnej książki Człotoiek istota nieznana. CARSKIE SIOŁO -►Puszkin. CARSKIE WROTA —ikonostas. CARSTENSZ, najwyższy szczyt Nowej Gwinei (5030 m), pokryty wiecznym śniegiem; najwyższy szczyt świata położony na wyspie CARTAGENA [kartahęna], m. port. w Kolumbii, nad M. Karaibskim; 147 500 mieszk. (1955); uniwersytet; zabytkowe budowle z okresu kolonialnego; eksport kawy, platyny, złota, skór, produktów naft. CARTE BLANCHE [fr., kart bl?sz — biała karta], 12ff nieograniczone pełnomocnictwo, upoważnienie do działania na własną rękę. CARTESIUS Renatus —Descartes René. CARTIER [kartię] Jacques (1491—1557), żeglarz fr., Jeden z pierwszych badaczy wsch. wybrzeży Kanady, :tóre 1535 objął w posiadanie dla Francji. CARUSO Enrico (1873—1921), śpiewak wł., tenor o światowej sławie. CARYCYN -Stalingrad. CARYŃSKA POŁONINA, trawiasty grzbiet w Bieszczadach; wys. 1297 m. CASABLANCA [kasablanka], największe nowoczesne m. Maroka, gł. port nad Atlantykiem; 682 000 mieszk, (1951); gł. ośrodek przemysł. (75*/ł produkcji przemysł, kraju) i handl. Maroka; przemysł: włókien., tytoń.,. cement, chem. (superfosifaty) ; węzeł komunik, o znaczeniu międzynar.; eksport: fosforyty, węgiel, nafta, zboże, lotnisko. CASALE MONFERRATO, m. w pn. Włoszech (Piemont); 37 800 mieszk. (1954); katedra romańska, z XII w.; cementownie; przemysł spoż. CASALS Pablo (ur. 1878), hiszp. wiolonczelista, kompozytor i dyrygent. CASANOVA: 1) de Seingalt Giovanni Giacomo (1725—98), głośny awanturnik wł.; był też w Polsce; Histoire de ma vie (Historia mego życia); 2) Laubent (ur. 1900), działacz fr. ruchu robotniczego, od 1929 w KPF; w okresie II wojny świat czołowy organizator fr. ruchu oporu. „ CASCADE RANGE —Wodospadowe Góry. CASCO [wł.]: 1) ubezpieczenie statku wraz z urządzeniem; 2) ubezpieczenie środków przewozu, np. wagonów. CASERTA [kazęrta], m. w pd. Włoszech (Kampania); 46 000 mieszk. (1954); pałac król. z XVII— XVIII w. CASIMIR—PÉRIER [kazimj-.r perję] Jean Paul Pierre (1847—1907), polityk fr.; 1894—95 prezydent Republiki. CASIQUIARE [kasikiąre], rz. w Wenezueli, 1. dopływ Orinoko; dł. 206 km; łączy się również z systemem Amazonki prziz rz. Rio Negro. CASSEL [kąssel] Gustav (1866—1945), ekonomista, szwedz.; zajmował się teorią cen oraz teorią pieniądza i zagadnieniami pieniężno-walutowymi; powołany przez Ligę Narodów 192(k—21 jako ekspert w sprawach walut, i finans. CASSINI Giovanni Domenico (1625—1712), astro-r nom fr., z pochodzenia Włoch; odkrył 4 księżyce Saturna oraz przerwę w pierścieniu Saturna; wyznaczył dość dokładnie odległość Ziemia—Słońce. CASSINIEGO OWAL, lemniskata — mat. krzywa płaska, —miejsce geometryczne punktów, których iloczyn odległości od dwóch stałych punktów F\ i Fz (ognisk) jest wielkością stałą; lemniskata Bern ou lii eg o, krzywa, dla której iloczyn tych odległości “ -ę IFiFd*. CASSINO, m. w środk. Włoszech (Lacjum) ; 25 000 mieszk. (1954); położone u stóp góry Monte C. (519 m), ze słynnym klasztorem benedyktynów z VI w. Zob. też Monte Cassino. CASSOU [kasę] Jean, pseud. Jean Noir (ur. 1897), pisarz i krytyk fr.; uczestnik Ruchu Oporu; powieść Baryt we krwi. CASTEL GANDOLFO, m. w środk. Włoszech (Lacjum) nad Jez. Albańskm; ok. 2200 mieszk.; obserwatorium astron.; letnia eksterytorialna rezydencja papieża (—Watykan). CASTELLAMMARE DI STABIA, m. i port w pd. Włoszech (Kampania) nad Zat. Neapolitańską; 56 100 mieszk. (1951); uzdrowisko; stocznie woj.; arsenał: w pobliżu ruiny rzymskiego m. Stabiae. CASTELLAR [kasteljar] Emilio (1832—99), hiszp. polityk republ.; premier I republiki hiszp. 1873—74. CASTIGLIONE Baldassare (1478—1529), pisarz i dyplomata wł., reprezentant dworskiej kultury towarzyskiej i intelektualnej Odrodzenia; II Cortegiano (Dworzanin, przeróbka Ł. Górnickiego). CASTLEREAGH [ką:slrej] Henry Robert Stewart, markiz Londonderry (1769—1822), polityk ang.; organizator koalicji przeciwfrancuskich; reprezentował Anglię na kongresie wied. 1815. CASTOR, smolista ciecz, produkt destylacji węgla, domieszka wodoszczelna do betonów (—izolacja). CASTRO Guillén de (1569—1631), dramaturg hiszp., autor Młodzieńczych lat Cyda, których przeróbką w stylu klasycyzmu fr. jest Cyd P. Comeille’a. CASTROP-RAUXEL, m. przem. w NRF (Zagl. Ruhry), nad kanałem Ren-Heme; 82 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla; przemysł cement., chem.  127 . CASUS BELLI [łac.], dosł. powód do wojny; zdarzenie mające usprawiedliwiać rozpoczęcie działań wojennych, przeważnie nie stanowiące istotnej przyczyny wojny. CATALANI Angelica (1780—1849), śpiewaczka wł., sopran kolorat. CATANZARO, m. w pd. Włoszech (Kalabria); 65 000 mieszk. (1954); przemysł jedwabn.; wyrób adaCATCH AS CATCH CAN -»-zapaśnictwo. CATEAU [katol Le, dawna nazwa Cateau-Cambrésis, m., dep. Nord, nad rz. Selle (Francja pn.). 1559 pokoi między Henrykiem II, królem fr., a Filipem II, królem hszp., zakończył „wojny włoskie“ i rywalizację habsbursko-fr.; Francja uzyskała biskupstwa Metz, Toul i Verdun. CATHER [kadsr] Willa (1876—1947), poetka, eseistka, powieściopisarka amer.; utwory z życia imigrantów osiadłych w Nebrasce i New Mexico; O, Pioneers!, My Antonia. CATROUX [katręj Georges (ur. 18771, generał fr., jako gubernator Indochin wymówił posłuszeństwo rządowi Vichy 1940, 1942—44 gubernator Algeru, 1944—48 ambasador w ZSRR. CAUCA [kauka], rz. w Kolumbii; 1. dopływ rz. Magdaleny; di. ok. 1100 km; liczne progi, wodospady. CAUCHY [koszj] Augustin Louis (1789—1857), wybitny matematyk fr.; ważne prace z analizy matematycznej i teorii sprężystości. CAUSA [łac.]: 1) przyczyna; 2) podstawa prawna, przyczyna skłaniająca do zapewnienia sobie w drodze prawa korzyści; 3) akt prawny mieszczący w sobie ową przyczynę. CAVAIGNAC [kaweniak] Louis Eugène (1802—57), generał fr., 1848 min. wojny; stłumił krwawo czerwcowe powstanie paryskie; kontrkandydat Ludwika Napoleona w wyborach na prezydenta. CAVALIERI Francesco Bonaventura (1598—1647), matematyk wł.; autor zasady dotyczącej równości figur (zasada Cavalieriego). CAVATINA [wł.], krótka, prosta pieśń solowa z akompaniamentem; występuje także w operach, czasem jako nazwa odpowiedniego utworu instrument. CAVELL [käwl] Edilh Louisa (1865—1915), pielęgniarka ang. ; rozstrzelana rzez Niemców w czasie wojny świat, za ułatwianie jeńcom ucieczki z okupowanej Brukseli. CAVENDISH [käwndysz] Henry (1731—1810), fizyk i chemik ang.; odkrył skład powietrza, wody; wyodrębnił wodór i dwutlenek węgla, oznaczył średnią gęstość Ziemi. CAVITE [kawit], przedport Manili; były niszp. port wojenny z zachowanymi budowlami; przemysł cygarowy. CAVOUR [kawyr] Camillo hr. (1810—61), wł. mąż stanu; od 1852 pierwszy C. Cavour min. królestwa Sardynii; sojusznik Napoleona III w wojnie krymskiej 1854 i w wojnie z Austrią 1859; doprowadził do zjednoczenia Włoch 1861 (bez Rzymu i Wenecji). CAYENNE -»Gujana (Francuska). CAZIN [każę] Paul (ur. 1881), pisarz fr.; niestrudzony badacz, tłumacz i popularyzator literatury poi.; przekłady Paska, Mickiewicza, Berenta; książka o Krasińskim. Od 1956 członek zagT. PAN. cd: 1) grad — jednostka miary kątowej; 1 grad •=* = 1/100 kąta prostego (D/100); 2) symbol kandeli, jednostki natężenia światła (światłości). Cd, symbol pierwiastka chem. kadmu. CDU, Christlich-Demokratische Union (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna), nazwa partii politycznych w obu państwach niem.: 1) w NRD zał. 1945, współpracuje z Socjalist. Partią Jedności w budowie socjalizmu; 2) w NRF utworzona również po II wojnie świat, w krajach związkowych i następnie zespolona (w Bawarii CSU, Christlich-Soziale Union), stanowi od 1949 gł. partię koalicji rządzącej; kierowana przez K. Adenauera. Ce. symbol pierwiastka chem. ceru. CEARA [searą], stan w pn.-wsch. Brazylii, nad Atlantykiem; 153 245 km*, 2 913 000 mieszk. (1953); stoi. Fortaleza; suchy klimat zwrotnik, (częste klęski CEFEIDY posuchy); suche lasy -»sawanna; hod. bydła; uprawa bawełny i trzciny cukr. CEBERTOWICZ Romuald (ur. 1897), prof. Politechniki Gdańskiej, członek koresp. PAN; specjalista w zakresie hydrauliki i hydrologii, twórca metody zeskalania gruntu („cebertyzacja“). CEBU, wyspa i m. port. w rep. Filipin; 4900 km*; 1 123 000 mieszk., w tym m. 167 500 mieszk. (1948); górzysta i lesista; na wybrzeżu uprawa trzciny cukr., kukurydzy, tytoniu, ryżu, ananasów; wydobycie węr gla, ropy naftowej. CEBULA: 1) skrócony pęd podziemny; ma budowę pąka; na krótkiej łodyżce osadzone pocnwiasto grube, łuskowate liście gromadzące wodę i substancje zapasowe, przede wszystkim węglowodany; służy roślinom do wegetatywnego rozmnażania się, np. c. tulipana; występuje przede wszystkim w rodzinie liliowatych; cebulkowe rośliny, wytwarzające cebulki; 2) c. jadalna, Allium cepa, dwuletnia roślina warzywną z rodziny liliowatych; liście rurkowate (szczypior), pęd skrócony (cebula); 3) c. morska, Urginea maritima, bylina z rodziny liliowatych; kraje śródziemnomorskie; duże cebulowe kłącze osiąga wagę 2 kg; lecznicza i trująca. CECH^Svatopluk (1846—1908), poeta czes.; w poematach: Żiika, Pieśni niewolnika, Step i in. podkreślał rolę proletariatu w ruchu nar. CECHA LOGARYTMU -»logarytm. CECHÓWKA, młotek z wyrytym znakiem leśnej jednostki admin., którym się znakuje w lesie drewno wyrobione (pozbawione gałęzi, okorowane, ułożone w sągi). CECHY, stowarzyszenia zawodowe rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych specjalności; w epocą feudalnej stanowe organizacje samodzielnych rzemieślników miejsk. (majstrów), które broniły interesów gosp. i praw polit swoich członków, organizowały wzajemną pomoc, życie tow. i rei.; w Polsce pojawiły się w XIII w. w miastach lokowanych na prawie, niemieckim. CECIL [sesl]: 1) William Sir, lord Burleigh lub Burghley (1520—98), polityk ang., minister Edwarda VI; od 1558 minister i doradca Elżbiety w ciągu. 40 lat; utrwalił protestantyzm; 1568 doradził uwięzie-' nie Marii Stuart: 2) Robert lord (ur. 1864), ang. poli-. tyk, konserwatysta; uczestniczył w redagowaniu traktatu wersalsk. i 1919—27 w pracach Ligi Narodów; 1937 nagroda pokojowa Nobla. CECORA, równina n. Prutem k. Jass w Rumunii; 1620 klęska wojsk poi. pod wodzą S. Żółkiewskiego, w bitwie z Turkami i Tatarami. CECYLIA św., Rzymianka, umęczona ok. 230, patronka muzyki. CEDENBAŁ Jumżagijn (ur. 1916), działacz polit. Mongolskiej Republiki Ludowej, od 1952 premier. CEDERGREN Hugo (ur. 1891), szwedzki działacz społ.; czołowy działacz YMCA. CEDERGREN A GMACH, dom, zbudowany 1908w Warszawie przy ul. Zielnej 37 przez architekta J. Clapsona (Szweda) i B. Rogójskiego, w którym mieściła się centrala telefoniczna (PASTA); zniszczony w powstaniu warsz.; nazwa pochodzi od szwedz. Tow. Akc. Cedergren, które zainstalowało urządzenia telefoniczne w Warszawie. CEDR, Cedrus, drzewo z rodziny sosnowatych; Liban (C. libani), Himalaje (C. aeodara), Afryka Pn.; długowieczny C. atlanti- Cedr libański ca (do 3000 lat) dorasta do 40 m wys., ma sztywne nie opadające na zimę igły i owalne szyszki; na Syberii i w Karpatach c. błędnie nazywają limbę. CEDUŁA GIEŁDOWA, publikacja zawierająca wykaz kursów, wg których dokonywane były transakcje na giełdzie papierami wartość, lub towarami. CEDYNIA, m., pow. chojeński, woj. szczec., na zboczach doliny Odry, 1000 mieszk. (1956); depresja nad Odrą, tzw. Żuławy Cedyńskie, zatopione 1945 przez hitlerowców, zostały 1948 odwodnione; 972 zwycięstwo wojsk poi. pod wodzą Czcibora, brata Mieszka I, nad margr. Hodonem. CEFEIDY [gr.] gwiazdy zmienne fizycznie o regularnej zmienności blasku; wskutek łatwo dających się wyznaczyć jasności używa się c. do określania odległości gTOmad gwiazd i galaktyk. 128 CEFEUSZ CEFEUSZ, gwiazdozbiór nieba pn. W Polsce nigdy nie zachodzi; zob. niebo (mapa). CEGIELSKI Hipolit (1815—68), filolog, przemysłowiec i działacz społ. w Wielkopolsce; 1846 założył fabrykę maszyn i narzędzi roln. w Poznaniu; 1848 założyciel „Gazety Polskiej" i 1859 „Dziennika Poznańskiego“; 1848 poseł do sejmu pruskiego. CEGLÉD, m. w środk. Węgrzech; 38 900 mieszk. (1949); przemysł spoż.; węzeł kol. CEGŁA, sztuczny kamień budowlany, uformowany z gliny, wysuszony, a następnie wypalony. Używana w budownictwie od 4 tys. lat p. n. e., w Polsce od XIII w.; format znormalizowany od XIX w.; c. zwykła o wymiarach wg normy poi. 25X12X6,5 cm; c. sitówka, z poprzecznymi kanałami; c. trocinówka, porowata wskutek spalenia domieszanych do gliny trocin lub miału węgl.; c. dz i u r a w k a. z otworami przelotowymi podłużnymi lub poprzecznymi; c. 	izo tery t, dziurawka z zasklepionymi otworami; c. 	pustakowa, wielootworowa, większych formatów; c. 	kominówka, w formie klinów; c. wykonywane są również z innych materiałów: c. dynasowa ^krzemionkowa), ogniotrwała, z mielonego kwarcytu z dodatkiem wapna; c. szamotowa, z rozdrobnionego szamotu zmieszanego z gliną ogniotrwałą; c. .cementowa z zaprawy cement.; c. wapienno-piaskowa (silikatowa); c. szklana; c. żużlowa. CEJLON, wyspa na Oc. Indyjskim na pd.-wsch. od Płw. Indyjskiego, niezależne państwo wchodzące w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów; 65 608 km2, 8 	100 000 mieszk. (1951); stoi. Kolombo; większość obszaru nizinna, tylko w pd. części masyw górski (Piduratalagalla 2538 m i wygasły wulkan Szczyt Adama 2245 m); opady monsunowe (400—1000 mm rocz.); bogata roślinność zwrotnik.; surowce: grafit, kamienie szlachetne; sól morska. Ludność skupiona gł. na pd. i zach.; resztki ludności pierwotnej Wedaów i Tamilów; buddyści 64°/«, hinduiści 20‘/o. Niewielki przemysł, gł. rolno-spoż.; 85*/e ludności zatrudnionej w roln.; uprawy: ryż, palma kokos., herbata, drzewo kauczukowe, kawa, banany; linie kol. 1438 km, drogi samochód. 10 000 km; eksport: herbata, kauczuk, kopra; handel gł. z Wielką Brytanią, Birmą, Indiami, USA. — Historia: od 1517 posiadłość portug., od 1638 holend.; 1802—1948 kolonia ang.; odtąd pozostając w ramach bryt Wspólnoty Narodów, stopniowo wywalcza sobie niezależność; 1957 usunięcie ang. baz wojsk, z wyspy. Tabl. 16. CEK, rysy włoskowate w polewie kafli, wada. CEKHAUZ [niem.J, dawna nazwa arsenału, zbrojowni. CEKIN: 1) dawna złota moneta wenecka wartości dukata; 2) ozdoba stroju — różnokolorowe blaszki do naszywania na tkaninę. CEKROPIA, Cecropia adenopus, drzewo z rodziny monvowatych; Ameryka tropikalna; puste międzywężla pnia zamieszkują mrówki, którym roślina dostarcza pokarmu w postaci tzw. ciałek Belta wyrastających u nasady liści. CELAKOVSKY FrantiSek Ladislav (1799—1852), poeta czes.; w zbiorach Ohlas pisni ruskych, Ohlas pisni ćeskych, opartych na słów. pieśni lud., wskazał nowe drogi twórczości poetyckiej. CELEBES: 1) (Sulawesi), wyspa w Indonezji (Wielkie Wyspy Sundajskie); 184 055 km®, 5 600 000 mieszk. (1952); charakterystyczny kształt, silnie rozczłonkowana (4 długie płw.); górzysta, wulkaniczna; gospodarczo słabo rozwinięta; surowce miner, (słabo eksploat.): rudy niklu, żelaza i in.; eksport: kopry, kawy. trzciny cukr., kapoku, korzeni; gł. m. i port Makasar; 2) morze w zach. części Oc. Spokojnego, między wyspami: Mindanao, Borneo i Celebes; 472 000 km*, głęb. 8547 m. CELESTA —czelesta. CELESTYN, bezbarwny lub biały minerał, niekiedy z odcieniem niebieskawym; siarczan strontu; występuje w złożach siarki. CELIBAT [łac.], bezżeństwo; w kościele kat. wprowadzone dla duchownych przez Grzegorza VII (1074). CELJE, m. Jugosławii (Słowenia); 27 000 mieszk. (1954) 	; huty cynku; przemysł metal., ceram.; produkcja wina; kopalnia węgla brunatnego. CELKA, równoległościan elementarny, komórka — najmniejszy fragment -►sieci przestrzennej kryształu; ma krawędzie równe odległościom między identycznymi atomami w kierunkach osi współrzędnych. CELLA —naos. . , . , CELLE, m. w NRF (Dolna Saksonia); 60 500 mieszk. (1955) 	; wydobycie ropy naft., soli kamień, i potas.; przemvsl: bawełn., skórz., maszyn., farbiar., spoż. _ CELLINI Benvenuto (1500—71), złotnik i rzeźbiarz .wł. Odrodzenia; tworzył w Rzymie i na dworze króla B Cellini fr. Franciszka I; złota solniczka, statua Perseusza głową Meduzy. Autor znanych Pamiętników. CELLO (wł., czellol. skrót violoncello (—wiolonczela). CELOBIOZA, disacbaryd, produkt niezupełnej hydrolizy celulozy. CELOFAN, przezroczysta, giętka, cienka błona, mało nasiąkająca wilgocią, wyrabiana z wiskozy z dodatkiem gliceryny; stosowana do opakowań, zwłaszcza produktów spoż. (np. kiełbaśnice); c. wyrabiany w Polsce nosi nazwę tomofanu. CELOLIT —beton. CELOMA —jamy ciała. CELON, mieszanina octanu celulozy ze zmiękczaczami, o własnościach zbliżonych do celuloidu, lecz niepalna; stosowany gł. do wyrobu błon film. i lakierów. CELOSTAT, heliostat [gr.J — urządzenie lustrzane umożliwiające obserwowanie przez nieruchomą lunetę dowolnego miejsca na niebie. CELOTEX, materiał izolacyjny wyrabiany z włókna łodyg trzciny cukr. Zob. też pilśniowe płyty. CELO WIEC -Klagenfurt. CELOWIECKA KOTLINA -Klagenfurcka Kotlina. CELOWNIK: 1) —przypadki gramatyczne; 2) wojsk. przyrząd do dokładnego celowania z broni palnej. CELSIUS Anders (1701—44), przyrodnik szwedz., wprowadził stustopniową skalę temperatur. CELSUS, Aulus Cornelius Celsus (I w.), autor du.żego dzieła encyklop. Arles (Sztuki), z którego za‘ chowała się tylko część medyczna (ks. 6—13). CELTES (Celtis) Konrad, właśc. Pickel (1459—1508); humanista niem., poeta, matematyk i astronom; prof. Akad. Krak.; współzałożyciel Sodalitas Litteraria Vistulana — pierwszego poi. tow. lit. CELTOWIE, lud indoeur.; w epoce brązu i żelaza w zach. i pd. Germanii; w VI—III w. p. n. e. zajęli Wyspy Brytyjskie (Piktowie, Szkoci, Brytanowie), Francję (Gallowie, Belgowie), pn. Italię, dotarli za luk Karpat, m. in. na teren pd. Polski, przebyli Bałkany i w 279 splądrowali Grecję; w Azji Mn. założyli państwo galackie; zdobycie Galii i Brytanii przez Rzymian położyło kres ich potędze; stworzyli wysoką kulturę (zob. też lateński okres), która w Irlandii rozwijała się jeszcze w średniowieczu. Zob. też celtyckie języki. CELTYCKIE JĘZYKI, jedna z podrodzin —indoeuropejskich języków, obecnie dzieląca się na 2 grupy: jęz. gaelickie — irlandzki i szkocki — oraz jęz. brytańskie — walijski (Walia), kórnicki (Kornwalia) i bretoński (pn.-zach. Francja); największe znaczenie kult. i starą tradycję lit. ma jęz. irlandzki. CELULOID, nitrowana celuloza z dodatkiem kamfory jako zmiękczacza; substancja palna, mało odporna na czynniki chem., o dużej wytrzymałości na rozerwanie; najstarsze tworzywo sztuczne (pierwsza fabryka 1872 w USA); stosowany w przemyśle galant., zabawk. oraz jako materiał do wyrobu niektórych błon film. CELULOLITYCZNE BAKTERIE, bakterie rozkładające np. w glebie i mułach dennych celulozę (błonnik) w obecności tlenu (całkowicie, tj. do CO2 i H2O) lub bez dopływu tlenu (z wytwarzaniem kwasów tłuszczowych, alkoholi, metanu, wodoru, CO2 itd.); celulozę rozkładają również pewne pierwotniaki, np. —orzęski żyjące w przewodzie pokarm, niektórych zwierząt roślinożernych, zwłaszcza przeżuwaczy, i umożliwiające im wykorzystanie celulozy. CELULOZA, błonnik — polisacharyd o wzorze (CeHioOslj.; ciało bezpostaciowe, rozpuszczalne jedynie w odczynniku —Schweitzera; odporna na wpływy atm. i czynniki chem.; gł. składnik błony komórkowej roślin wyższych (włókna bawełny składają się z prawie czystej celulozy); podstawowy surowiec do wyrobu papieru, sztucz. jedwabiu, mas piast, (celuloid i in.), a także nitrocelulozy. CEMBALO [wł., czembalo], skrót clavicembalo (—klawesyn). CEMENT: 1) materiał budowl. wynaleziony w pocz. XIX w.; twardnieje w obecności wody na tworzywo o dużej wytrzymałości mech.; c. portlandzki, otrzymuje się przez wypalenie w temp. ok. 1450°C  Tablica 23 1 — Kościół S. Agnese w Rzymie (XVII w.). 2 — Wnętrze zakrystii Kartuzji w Grenadzie (XVII w.), 3 — Aula uniwersytecka we Wrocławiu (XVIII w.). 4 — Pałac Stupinigi kolo Turynu (XVIII w.). 5 — Klasztor w Melk w Austrii (XVIII w.), 6 — Bazylika św. Piotra z kolumnadą Berniniego w Rzymie (XVII w.). 7 — P. P. Rubens: Porwanie córek Leukippa (XVII w.). 8 — P. Pozzo. Malowidło z kościoła S. Ignazlo w Rzymie (XVII w.). 9 — Bernini: Apollo i Dafne (XVII w.). 8 9  Tablica 24 CHMURY 9 1 — Delikatne chmury pierzaste w kształcie nitek zakończonych małymi haczykami lub pazurami. 2 — Chmury kłębiasto-pierzaste w przeważającej ilości, łącznie z chmurami pierzastymi. 3 — Włóknista zasłona chmur warstwowo-plerzastych ze Słońcem 1 zjawiskiem halo. 4 — Chmury średniokłębiaste w pojedynczej warstwie, 5 — Typowe chmury średniowarstwowe gęste. 6 — Chmury klębiasto-warstwowe. 7 — Powłoka niskich chmur warstwowych, 8 — Chmury kłębiaste pięknej pogody. 9 	— Chmura kłębiasto-deszczowa.  129 Cement Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w min ton) Kraje 1937 1950 1953 1956 Świat 81,5 132,2 176,0 226,1 w tym: USA 20,1 38,7 45,0 53,9 ZSRR 5,5 10,2 • 24,9 NRF 8,5» 10,9 15,4 19,7 Japonia 6,1 4,5 8,8 13,0 W. Brytania 7,4 9,9 11,4 13,0 Francja 4,3 7,4 9,2 11,4 Włochy 4,3 5,2» 7,9» 11,0b Polska 1,3 2,5 3,3 4.0 « 1936 r. » Szacunek. mieszaniny margli lub wapieni z gliną, a następnie zmielenie otrzymanego klinkieru na b. drobną mączkę; rodzaje: zwykły budowlany ,,250“, najczęściej do betonów i żelazobetonów, szybko, wiążący, niekurczliwy, wodoszczelny, biały i kolorowy; c. żużlowy i hutniczy, o zawartości 85*/o żużla wielkopiecowego, kwasoodpomy; c. glinowy, z mieszaniny wapienia i rud zawierających tlenki glinu; c. magnezjowy (Sorela) otrzymuje się przez zmieszanie wypalonego magnezytu ze stężonym roztworem chlorku magnezowego MgCl2; zmieszany z trocinami lub mączką drzewną i wodą tworzy twardą masę zw. ksylólitem, formowaną w płyty, których się używa do wykładania podłóg, stołów laboratoryjnych itp.; c. murarski ,,15 0‘r do betonów o małej wytrzymałości oraz do zapraw murarskich; 2) anat. swoista tkanka kostna otaczająca korzeń zęba. CEMENTOWANIE -nawęglanie. CEMENTYT, węglik żelaza FesC o zawartości węgla 8,67°/«; b. twardy i kruchy; występuje w stalach i surówkach białych; zwiększa ich twardość. CENA, pieniężne wyrażenie -«-wartości towaru. Odchylenia ceny od wartości zależą od wahań popytu i podaży. Zob. też podaż. CENA SPRAWIEDLIWA —justum pretium. CENCI Beatrice (1577—99), córka rzymskiego magnata, stracona z wyroku sądu papieskiego za zgładzenie swego ojca, który ją zbezcześcił; bohaterka dramatów Słowackiego, Shelleya, Stendhala. CENNINI, właśc. Cennino (ok. 1370 — ok. 1440), malarz wł. szkoły florenckiej, autor Rzeczy o malarstwie (Trattato della pittura), pierwszego wł. traktatu zawierającego zbiór malarskich przepisów techn. CENOWA -«-Ceynowa. CENT, moneta zdawkowa; w USA 1/100 dolara, w Holandii 1/100 guldena. Zob. też monetarne jednostki (zest.). CENTAUR: 1) mit. gr. dzika i nieopanowana istota o głowie i torsie człowieka na ciele konia; sceny z podań o C. były ulubionym motywem sztuki staroż.: 2) astr. C. gwiazdozbiór nieba pd. CENTKIEWICZ Czesław Jacek (ur. 1905), pisarz i podróżnik; uczestnik Centaur kilku wypraw polarnych; populamonauk. i beletryst. książki dla młodzieży: Wyspa mgieł i wichrów, Biała foka oraz wespół z żoną Aliną C. (ur. 1907) Zdobywcy bieguna północnego, Na podbóf Arktyki. CENTNAR, cetnar, miara ciężaru w dawnej Polsce •• 5 kamieni = 160 funtów = ok. 65 kg; c. metryczny ™ 100 kg; c. zwykły = 50 kg. Zob. też kwintal. CENTNERSZWER Mieczysław (1873—1944), fizykochemik poi.; od 1917 prof. Połit. Ryskiej; od 1929 kierował katedrą chemii fiz. Uniw. Warsz.; badania dotyczące kinetyki chem. oraz równowagi w układach wielofazowych. CENTRALA TELEFONICZNA, ośrodek łącznościowy stanowiący zespół pomieszczeń, w których znajduje się łącznica telef., urządzenia zasilające łącznicę, doprowadzenia i zakończenia kabli telef., (urządzenia pomiarowe itd. CENTRYZM CENTRALIZACJA KAPITAŁU, proces łączenia svielu kapitałów mniejszych w mniejszą ilość kapitałów większych dokonujący się na podłożu walki konkurencyjnej (np. pochłanianie mniejszych lub słabszych przedsiębiorstw przez większe i silniejsze, fuzja) albo w drodze mobilizacji drobnych oszczędności przez system kredytowy; c. k. wzmaga się szczególnie silnie ód końca XIX w., przybierając różne formy kombinacji monopolist. CENTRALIZACJA TDP -«-Towarzystwo Demokratyczne Polskie. CENTRALIZM, system rządzenia lub zarządzania, który w mniejszym lub większym zakresie podporządkowuje poszczególne ogniwa administracji nadrzędnemu organowi centralnemu; c. biurokratyczny ześrodkowuje pełnię władzy w rękach hierarchicznie zorganizowanego aparatu adm. i wyłącza wszelki samorząd ludności; c. demokratyczny: 1) svstem rządzenia lub zarządzania łączący zasadę centralizacji władz w sensie podporządkowania ogólnym wytycznym'władz nadrzędnych, z szerokim samorządem terenowym; na c. d. opiera się w założeniu system adm. w państwach socjalist.; w PRL c. d. znajduje wyraz w systemie terenowych Rad Nar., które odpowiedzialne są przed swoimi wyborcami i samodzielnie administrują swoim terenem w ramach ogólnych wytycznych i planów ustalanych przez Rady Nar. wyższego szczebla i władze centralne; 2) podstawowa zasada organiz. partii marksistowsko-leninowskich; polega na połączeniu zasady scentralizowanego kierownictwa z demokracją życia wewnątrzpartyjnego.; na pojęcie c. d. składają się tu przede wszystkim: zasada demokratycznej obieralności kierowniczych władz partyjnych wszystkich szczebli, obowiązek przestrzegania dyscypliny partyjnej; prawo do współkształtowania linii partyjnej przez każdego członka partii poprzez udział w wyborach, dyskusjach i głosowaniach; podporządkowanie się mniejszości uchwałom większości z chwilą gdy zapadły w wyniku swobodnej dyskusji, jak również bezwarunkowe wykonywanie uchwał i dyrektyw wyższych władz partyjnych przez niższe. CENTRALNA BUDOWLA, arch. budowla wzniesiona na planie koła, kwadratu, krzyża gr. lub regularnego wieloboku, przykryta zwykle w środkowej części kopułą, np. -»-Panteon w Rzymie. CENTRALNE PAŃSTWA, w czasie I wojny świat, początkowo nazwa Austro-Węgier i Niemiec (ze względu na ich położenie geograf.), rozszerzona później na ich sojuszników: Bułgarię i Turcję. CENTRALNE TOWARZYSTWO GOSPODARCZE, zal. 1861 w Poznaniu; prowadziło akcję podniesienia kultury rolnej; organizowało kółka rolnicze. CENTRALNY INSTYTUT DOKUMENTACJI NAUKOWO-TECHNICZNEJ -dokumentacja. CENTRALNY KANAŁ (Canal du Centre), we Francji; 116 km; łączy Saonę, dopływ Rodanu, z Loarą. CENTRALNY KOMITET LUDOWY (CKL), organ wykonawczy Centralizacji Stronnictw Demokrat., Socjalist. i Syndykalist., utworzonej 1944 z drobnych grup połit., które nie weszły do KRN, a pozostawały w opozycji do rządu londyńsk.; podlegała mu Polska Armia Ludowa (PAL). CENTRALNY KOMITET NARODOWY, najwyższa władza powstańczej organizacji czerwonych; powstał w czerwcu 1862; w styczniu 1863 przekształcony na Rząd Narodowy. CENTROLEW, zawarte na początku 1930 porozumienie partii opozycyjnych centrum i lewicy sejmowej (PPS, Wyzwolenie, Stronnictwo Chłopskie, Piast, NPR i Chrześcijańska Demokracja) w obronie demokracji burż.; po Kongresie w Krakowie w czerwcu 1930 utworzyły one blok wyborczy Związek Obrony Prawa i Wolności, co skłoniło rząd J. Piłsudskiego do aresztowania niektórych przywódców, osadzenia ich w twierdzy Brześć i wytoczenia 1931 procesu tzw. brzeskiego pod zarzutem przygotowań do zamachu stanu. CENTROSOM, śródciałko — ciałko w komórkach zwierząt i roślin niższych wytwarzające wrzeciono kariokinetyczne w czasie podziału komórkowego (karriokinezy). CENTRUM [lac.] : 1) środek, punkt środk.; 2) w znaczeniu polit. stronnictwa zajmujące pozycję pośrednią między prawicą a lewicą; 3) C., partia kat. w Niemczech; powstała 1871 dla obrony praw katolików w okresie Kulturkampfu; 1934 rozwiązane przez A. Hitlera. CENTRYFUGA -wirówka. CENTRYZM, nurt polit. w partiach II Międzynarodówki Socjalistycznej; wystąpił ok. 1910, usiłował zająć pośrednie stanowisko między oportunistyczną 9 	Mała Esc. Powsz. PWN  CENTURIA prawicą a rewolucyjną lewicą uzasadniając to potrzebą zwalczania skrajności. Usiłował pogodzić rewolucyjne hasła z oportunistyczną praktyką, czym obiektywnie pomagał oportunistycznej prawicy. Najwybitniejszymi ideologami centryzmu byli: Karol Kautsky, Fryderyk Adler i Otto Bauer. W latach 1917—22 centryści w Niemczech mieli swą odrębną partię „Niezależną Socjaldemokratyczną Partię Niemiec“ (USPD), która stanowiła podstawę centrystowskiej Międzynarodówki — zwanej 2i/g-Międzynarodówką — istniejącej od 1921 do 1923. Austriaccy centryści, F. Adler, O. 	Bauer i K. Renner reprezentowali dominujący kierunek socjaldemokracji w Austrii i nosili miano austro-marksistów. CENTURIA [łac.]: 1) najmniejsza jednostka organizacyjno-taktyczna legionu rzym., w sile około 100 żołnierzy, dowodzona przez centuriona; 2) jednostka podziału obywateli rzym. należących do jednej z 5 klas majątkowych; 3) bot. c., tysiącznik, Erythraea centaurium — roślina 2-letnia z rodziny goryczkowatych; lecznicza; w Polsce pospolita na łąkach i w zaroślach. CENTYM [fr.], moneta zdawkowa = 1/100 franka we Francji, Belgii, Luksemburgu i Szwajcarii. Zob. też monetarne jednostki (zest.). CENTYMETR (cm), jednostka długości; 1/100 metra. CENURUS -»-bąbel. CENZOR [łac.j: 1) urzędnik w staroż. Rzymie, przeprowadzający spis obywateli i dokonujący na tej podstawie przydziału ich do klas, na które podzielona była wolna ludność zależnie od stanu majątkowego; 2) 	urzędnik wydający zezwolenie na druk książki lub czasopisma, na wyświetlenie filmu itp. CENZURA [łac.]: 1) w staroż. Rzymie urząd, którego zadaniem było szacowanie majątku obywateli oraz czuwanie nad ich moralnością; 2) kontrola druków, widowisk, filmów itp.; c. sprawowana była niegdyś przez władze kość., obecnie przez władze państw.; c. prewencyjna następuje przed ukazaniem się pisma lub książki, na podstawie odbitek próbnych; c. represyjna dokonywana jest po wyjściu z druku i zatwierdzana sądownie; 3) świadectwo postępów ucznia. CENZUS [łac.]: 1) w staroż. Rzymie urzędowy spis obywateli do celów podatk. i wojsk.; 2) zespól warunków dopuszczających do korzystania z pewnych praw polit.-społ., zwł. prawa głosowania (c. wyborczy): a) 	c. majątkowy, uzależniony od posiadania majątku o określonej wartości lub opłacania określonego podatku; b) c. wykształcenia, naukowy — od stopnia wykształcenia i tytułów naukowych. CEOWNIK -«-kształtowniki. CEP, prymitywne narzędzie drewn. dwudzielne do ręcznego młócenia zboża. CER Ce, cerium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 58, metal ziem rzadkich; w stopach z innymi metalami ziem rzadkich używany w metalurgii jako środek redukujący, z żelazem jako kamienie do zapalniczek; tlenek c. wraz z tlenkiem toru służy do wyrobu koszulek żarowych lamp gazowych. CERA [wł.], barwa lub odcień skóry twarzy. CERAM, -«-Seram. CERAMIKA: I) wyroby z gliny, wypalane; znane od neolitu; koło garncarskie wprowadzone w I poł. III tysiąclecia p. n. e. na terenie Azji Mn. i Egiptu, a w I tysiącleciu p. n. e. w Europie; wyrób porcelany rozpowszech. od XVIII w. Zależnie od przeznaczenia rozróżniamy: a) c. użytkową (c. budowlana: cegły, dachówki, pustaki, sączki, kafle, płytki ścienne szkliwione, klinkier, terakota, wyroby kamionkowe; c. ogniotrwąła: wyroby szamotowe, dynasowe, magnezytowe; c. szlachetna i półszlachetna: wyroby porcelanowe, fajansowe, porcelana elektrotechniczna, fajans sanitarny, glazury, polewy); b) c. artystyczną (wazony, ozdobne talerze, rzeźby itp.); 2) sztuka wyrabiania wyżej wym. przedmiotów. CERASKI Witold K. (1849—1925), astronom ros.; specjalista w astrofotometrii; wyznaczył wielkość gwiazdową Słońca. CERATODUS, barramunda, Neoceratodus forsteri — ryba -«-dwudyszna; dł. do 1,75 m; przydenna, płytkie rzeki pn. Australii; mięso jadalne. CERATORYT, technika graf. polegająca na wykonaniu rysunku nożem lub igłą na ceracie, powleczeniu go farbą i odbiciu na papierze; twórcą c. był E. 	Jabłczyński w pocz. XX w. CERBER, mit. gr. pies trzygłowy strzegący bram -►Hadesu. CERERA (Ceres), mit. rzym. bogini urodzajów; mit. Rr. -►Demeter. CERETELI Iraklij G. (ur. 1882), socjaldemokrata 130 i jeden z przywódców gruz. mieńszewików; 1917 minister w Rządzie Tymczasowym, 1918—21 na czele kontrrewolucyjnego rządu gruz., następnie na emigracji- , . CEREUS, Cereus, rodzaj kaktusów o płożących sią lub wzniesionych żebrowanych pędach opatrzonych wiązkami kolców; kwiaty okazałe, krótkotrwałe; C. nicticalus zwie się „królową nocy", gdyż w nocy rozwija kwiat, który już rano więdnie (rośl. pokojowa); C. giganteus (Kalifornia) osiąga wys. 20 m; niektóre gatunki wydają jadalne owoce. CEREZYNA, oczyszczony ozokeryt; używana jako namiastka wosku białego (świece, pasty), w przemyśle kosmet. i farm. oraz w elektrotechn. (izolacje). CEREZYT, gęsta ciecz, mieszanina soli kwasu olejowego z nasyconym roztworem wapna; domieszka wodoszczelna do zapraw cement Zob. też izolacja. CERRARIA, larwa (dł. ok. 1 mm) przywr właściwych, powstająca z -►redii przez dzieworództwo; wydostaje się z gospodarza (mięczaka) i pływa swobodnie za pomocą ogonka; przekształca się w -►adoleskarię. CERKIEW [gr.]: 1) kościół grecko-wsch.; 2) świątynia obrządku gr. (prawosławnego i unickiego). CERKWICA (Cerekwica), w., pow. sępólneński, woj. 	bydg. — 1454 przywilej Kazimierza Jagiellończyka dla szlachty wielkopolskiej, zapewniający jej niepowoływanie pospolitego ruszenia i nienakładanie nowych podatków bez zgody sejmików. CEROPLASTYKA [łac.], modelowanie i rzeźbienie w wosku; stosowana zwłaszcza w rzeźbie portretowej, wotywnej; znana od starożytności. ĆERNY Adolf (1864—1926), filolog czes., tłumacz i popularyzator lit. poi., wydawca czasopisma „Slovansk? Pfehled". Tłumaczenia M. Konopnickiej, Z. Krasińskiego, S. Wyspiańskiego. CERRO DE PASCO [serró de pasko], m. góm. w środk. Peru, w Andach (4350 m n. p. m.); 24 500 mieszk. (1952); wielkie kopalnie miedzi, srebra, ołowiu, bizmutu. CERTA, Vimba vimba, ryba z rodziny karpiowatych, półwędrowna; dł. do 30 cm; M. Bałtyckie, Czarne, Azowskie i ich zlewiska; w Polsce w dolnym biegu rzek i w wodach slonawych; mięso ościste, lecz cenione; spożywana wędzona i konserwowana. CERTYFIKAT [łac.], zaświadczenie, dowód; c. okrętowy, dokument będący dowodem wpisu morskiego statku handl. do -«-rejestru okrętowego; stwierdza przynależność państwową statku oraz prawo podnoszenia przez niego bandery swego państwa. CERULARIUSZ Michał (XI w.) patriarcha konstantynopol., za którego dokonał się ostateczny podział kościoła na wschodni i zachodni (1045). CERUSYT, biały lub zabarwiony przez domieszki minerał; węglan ołowiu; występuje na galenie jako produkt jej przeobrażenia. CERVANTES DE SAAVEDRA Miguel (1547—1616), największy pisarz hiszp.; w młodości był żołnierzem; 1571 walczył z Turkami pod Lepanto, 1575—80 przebywał w niewoli u korsarzy alger.; jako pisarz łączył dar realistycznej obserwacji z głębią refleksji i bolesną ironią człowieka ciężko doświadczonego; arcydzieło literatury światowej Przemyślny szlachcic don Kichot z La Manczy, 12 nowel przykładnych, wiele sztuk teatr, i intermediów, powieść pasterska Galatea oraz fantast. Trudy Persilesa i SeRismundy. CES, dźwięk niższy o półton od dźwięku c. CESALPINIUS (Cesalpino) Andreas (1519—1603), wł. filozof, botanik i lekarz; założył ogród bot. w Pizie, opracował system roślin oparty na morfologii M. Cervantes de Saavedra owoców. CESARSKIE CIĘCIE, operacja położnicza, wydobycie płodu przez rozcięcie ściany macicy; stosowanew niektórych powikłaniach porodu. CESARSTWO RZYMSKIE NARODU NIEMIECKIEGO, średniow. cesarstwo zach.; restytuowane 962' przez króla niem. Ottona I, przetrwało do 1806; nazwa przyjęta przez historiografię, nie była nigdy tytułem oficjalnym. CESARZ [lac. Caesar], tytuł przyjęty przez Okta P. Cézanne 131 wiana Augusta 1 jego następców na określenie władcy imperium rzym.; pochodzi od jego twórcy, Juliusza Cezara, jako określenie uniwersalnego władcy; stanowi najwyższy tytuł panującego. CESENA [czezęna], m. w środk. Włoszech (prow. Emilia-Romania); 70 000 mieszk. (1951); Biblioteka Malatesiana z 1452. CESJA [łac.]: 1) przelew uprawnień na inną osobę w ten sposób, że nabywca może dochodzić ich sądownie. Zob. też przelew wierzytelności; 2) w prawie międzynar. zrzeczenie się przez państwo części swego terytorium na rzecz drugiego państwa. CETENOWA LICZBA, liczba charakteryzująca ana- * logicznie do liczby -»oktanowej względną przydatność paliwa ciężkiego clo silników Diesla; paliwem wzorcowym jest węglowodór C16H32 (ceten). CETERUM CENSEO CARTHAGINEM DELENDAM ESSE -»Katon Starszy. CETINJE, m. w Jugosławii (dawna stoi. Czarnogóry); 9100 mieszk. (1948); dawny pałac król. (muzeum), klasztor z XV w. CETYNIAK, poproch cetyniak, Bupalus pinarius — motyl z rodziny miernikowców; gąsienice są szkodnikami leśnymi, ogryzają igły drzew iglastych. CETYNIEC, Blastophagus, chrząszcz z rodziny korników; jeden z najgroźniejszych szkodników drzewostanów sosn.; jego żer osłabia wzrost drzew, a nawet powoduje icn usychanie. CEUTA [seuta], m. port w pn. Afryce, należące do Hiszpanii; 60 000 mieszk. (1951); port woj. naprzeciw Gibraltaru. CEWINIEC -»strączyniec (cewiasty). CEWKA: I) elekłrotechn. najczęstsza postać uzwojenia elektr.; powstaje przez nawinięcie licznych zwojów drutu izolowanego na korpus; wewnątrz korpusu może znajdować się rdzeń wykonany zwykle z materiału ferromagnetycznego; c. zapłonowa, część silnika spalinowego, transformator małej mocy; w uzwojeniu pierwotnym płynie prąd z akumulatora pod napięciem 6 V lub 12 V; wskutek przerywania obwodu pierwotnego powstaje w uzwojeniu wtórnym siła elektromotoryczna o napięciu kilku tys. V, konieczna do uzyskania intensywnej iskry zapłonowej w cylindrze. Zob. też Ruhmkorffa induktor; 2) w tkactwie element papierowy (z tektury), drewn. Iud metal., na który nawija się przędzę lub nitkę, odwijającą się zeń w następnym etapie procesu produkcyjnego; 3) c. drewna -»cewki; 4) u zwierząt wydłużony twór wewnątrz pusty, np. c. 	moczowa; c. nerwowa, zawiązek centr. układu nerw. powstający z -»ektodermy zarodka. CEWKI, bot. wydłużone martwe komórki roślin; ^ówato17(Draek^, styczni" rf.^1.1. Scjany.z eto» g>-T promienisty) kowymi); przystosowane do przewodzenia wody; występują przede wszystkim w drewnie roślin iglastych, gdzie są gł. elementem anatomicznym; c. podłużne, równoległe do osi pnia; c. poprzeczne, brzeżne komórki -»promieni rdzeniowych, prostopadłe do osi pnia. (Rys.). Zob. też naczynia. CEWNIK, kateter — przyrząd 3ó opróżniania (kateteryzacji) jam ciała oraz narządów z płynów, np. pęcherza moczowego z zalegającego moczu, lub do pobierania moczu z miedniczek nerkowych. CEWNIKOWANIE SERCA, wprowadzenie dó wnętrza serca specjalnie skonstruowanej plastycznej rurki (cewnika) w celach rozpoznawczych. CEYNOWA (Cenowa) Florian (1817—81); lekarz; Al Hi Cewka sosny: A — fragment przekroju podłużnego, B — przekrój poprzeczny, C — jamka łei- CHABERSKI działacz polit, i pisarz kaszubski; brał udział w przygotowaniach powstańczych 1846 na Pomorzu; liczne prace o języku i folklorze kaszubskim. CEZ Cs, caesium — pierwiastek chem. o liczbie atom. 55, metal alkaliczny; wodorotlenek c. jest najsilniejszą znaną zasadą; c. towarzyszy niektórym solom potasu; używany do produkcji komórek -»fotoelektrycznych. CÉZANNE [seząn] Paul (1839—1906), malarz fr.; początkowo uległ wpływom impresjonizmu, później stworzył styl wybitnie indywidualny, przejawiający się w dążeniu do dyscypliny kompozycyjnej i budowy form kolorem; przygotował grunt wielu postimpresjonistycznym kierunkom mal. XX w.; pejzaże, martwe natury, sceny rodzajowe, portrety. Tabl. VI. CEZAR, Caius Iulius Caesar (100—44 p. n. e.), wielki rzym. wódz, polityk i pisarz, przywódca stronnictwa popularów; współtwórca I -»triumwiratu w 60; zdobywca Galii 58—51; w wojnie dom. z Pompejuszem zwycięzca pod Farsalos w 48; dyktator; padł z rąk senatorów broniących republiki; Pamiętniki 0 wojnie galickiej i Pamiętniki o wojnie domowej. CEZAROPAPIZM, system, w którym najwyższą władzę państw, i rei. miał panujący; c. powstał w Bizancjum, na Zachodzie przejawiał się w okresie walki papieży z cesarstwem. CEZARYZM, jedynowladztwo stworzone i utwierdzone przy poparciu mas, operujące hasłami demokr.; nazwa z XIX w. na określenie cesarstwa Napoleona III we Francji. CEZURA -»średniówka. CĘKALSKI Eugeniusz (1906—52), reżyser, teoretyk i pedagog film.; Strachy, filmy dokument., artykuły teoret. (ABC taimy filmowel). Cf, symbol pierwiastka chem. kalifornu. CF. [łac., skrót confer], porównaj. CGIL -»związki zawodowe (tabela). CGS, układ jednostek miar, w którym wielkościami podstawowymi są: długość, masa i czas, a jednostkami tych wielkości: centymetr, gram i sekunda. CGT -»związki zawodowe (tabela). CGT-FO -»związki zawodowe (tabela). eh -»funkcja. CHABAROWSK, stoi. Chabarowskiego Kraju w Ros. FSRR, na Dalekim Wschodzie, nad Amurem; 280 000 mieszk. (1956); wyższe uczelnie, instytuty nauk.; rafineria ropy naft. (z Sachalinu); przemysł: drzewny, maszyn., roln.-spoż. CHABAROWSKI KRAJ, jednostka adm. w Ros. FSRR (Daleki Wschód); składa się z: obw. Kamczackiego i Dolno-Amurskiego. Koriackiego Obw. Nar. 1 Żydowskiego Obw. Aut.; 1 419 700 km2, ok. 1 140 000 mieszk. (1956); stoi. Chabarowsk; huta „Amurstal" w Komsomolsku; przemysł: stoczn., maszyn., rybny, drzewny, papierń.; wydobycie węgla kamień. (Bureja); slaby rozwój rolnictwa; na 1 pn. hodowla reniferów; rybołówstwo; myślistwo; gł. m.: Komsomolsk nad Amurem, Nikołajewsk, Pietropawłowsk-Kamczacki. CHABER, Centaurea, roślina z rodziny złożonych; duże koszyczki z fioletowymi lub szafirowymi kwiatami; ch. bławatek (C. cyanus), pospolity chwast polny, leczniczy. CHABERSKI Emil (ur. 1890), aktor 1 reżyser; początkowo związany z teatrem łódzkim (pod dyr. A. Zelwerowicza), w czasie I wojny świat, z teatrami poi. w Rosji; od 1920 reżyser i dyrektor teatrów miej. w Warszawie, po II wojnie świat w Poznaniu, Szczecinie, Łodzi, Warszawie. Cezar Chaber bławatek 9* CHABLIS CHABLIS [fr. szabli], b. aromatyczne, ciężkie wino burgundzkie; nazwa od miejscowości Chablis. CHABÓWKA, w., pow. nowotarski, woj. krak., nad Rabą; 2000 micszk. (1956); węzeł komunik, na linii Kraków — Zakopane i Kraków — Nowy Sącz. CHACO -►Gran Chaco. CHACONNE —ciacona. CHACZATURIAN Aram I. 	(ur. 1903), radź. kompozytor szkoły nar. armeńskiej; w muzyce stosuje motywy rodzime, egzotyczną kolorystykę; symfonie, balety (Gajone), koncerty, utwory kamer., fortep., pieśni. CHADECJA -Chrześcijańska Demokracja. CHADWICK [cządaykl James sir (ur. 1891), fizyk ang., uczeń E. Rutherforda. Nagroda Nobla 1935 za odkrycie neutronu. CHAGALL [szagąl] Marc (ur. 1887), malarz pocho- T. Chałubiński dzenia ros. osiadły we Francji, związany z kubizmem i ekspresjon izmem, jeden z prekursorów surrealizmu; elementy irrealnych kompozycji czerpał z ros. sztuki ludowej, żyd. mistyki i legendy; także obrazy rodzaj., dekoracje teatr., ilustracje książek. CHAJBER, wąwóz-przelęcz na pograniczu Pakistanu i Afganistanu (1122 m); ważny szlak komunik. (Kabul — Peszauar). CHAIN Ernst Boris (ur. 1906), lekarz niem.; po 1933 w Anglii; badania nad penicyliną. Nagroda Nobla 1945. CHAJN Leon (ur. 1910), działacz polit.; przed 1939 w ZNMS; od 1944 we władzach SD, gen. sekretarz; 1944—57 na kierowniczych stanowiskach państwowych; w 1957 członek Rady Państwa. CHAKASKI O. A., obwód autonom. w Kraju Krasnojarskim Ros. FSRR; 61 400 km2; 408 000 mieszk. (1956); stoi. Abakan; wydobycie węgla kam., rudy żel.; przemysł drzewny; hodowla owiec. CHALAZA, osadka —zalążnia (rys.). CHALCEDON -kwarc. CHALCYDYCKI PÓŁWYSEP, w pn. części M. Egejskiego, zakończony trzema mniejszymi piw.; Kassandra Longos, Athos, Ajon Oros; kopulaste wierzchołki do 1200 m. CHALDEJA, nazwa kraju nad dolnym Tygrysem i Eufratem, przeniesiona na państwo nowobabilońskie. Zob. też Babilonia. CHALDEJCZYCY, lud semicki pochodzenia aramejsk.; 626 p. n. e. zrzucili zwierzchnictwo Asyrii i założyli w pd. Mezopotamii państwo nowobabilońskie, zw. też Chaldeą (—Babilonia), które przetrwało do 538 p. n. e. CHALDYJSKI JĘZYK, należący do grupy —jafetyckiej języków wymarły już język staroż. ludu Chaldyjczyków mieszkającego w Armenii wokół jez. Wan; znane są w nim napisy klinowe z IX i VIII w. p. n. e. CHALKIS, m. i port w Grecji, na Eubei; 23 800 mieszk. (1951); handel artykułami roln.; złoża magnezytu. ĆHALKOPIRYT, nieprzezroczysty, mosiężnożólty minerał e połysku metal.; siarczek miedzi i żelaza; ważna i pospolita ruda miedzi. CHALKOZYN, błyszcz miedzi — nieprzezroczysty, olowianoszary minerał o połysku metal.; siarczek miedzi; ważny kruszec miedzi. CHALLENGE [fr., szal$ż], zawody; Ch. de Tourisme International, międzynarodowe zawody lotn. samolot, turyst. organizowane do 1935; pierwsze zorganizował 1928 Aeroklub Francuski, następnie patronowała im Międzynarodowa Federacja Lotnicza FAI. W 1932 Polska zajęła I miejsce — pilot F. Żwirko i inż. konstruktor S, Wigura na samolocie poi. konstrukcji typu RWD 6; 1934 I miejsce — kpt. J. Bajan i sierż. G. Pokrzywka, II — pilot S. Plonczyński z mech. S. Ziętkiem na poi. samolotach RWD 9. CHALONS-sur-MARNE [szalą sur marn], m. we wsch. Francji (Szampania); 36800 mieszk. (1954); ośrodek adm.; produkcja wina, piwa, bednarstwo; ważny węzeł komunik, nad Kanałem Marna — Ren. CHALONS-sur-SAÓNE [szalą siir son], m. w pd.-wsch. Francji; 37 400 mieszk. (1954); przemysł maszyn, i włókien. CHAŁAS1ŃSKI Józef (ur. 1904), socjolog; od 1956 kier. Zakładu Socjologii PAN; zast. sekr. nauk. PAN; 132 Młode pokolenie chłopów, Społeczeństwo l wychowanie, Geneza polskiej inteligencji. CHAŁCHYN-GOL, rz. w Mongolskiej Republice Ludowej; 1939 w rejonie Ch.-G. wojska Mongol. Republiki Lud. wsparte przez armię radź. pobiły wojskâ japońskie CHAŁUBIŃSKI Tytus (1820—89), lekarz, botanik i działacz spoi.; 1862—69 prof. Szkoły Głównej w Warszawie; twórca taternictwa; odkrył wartości klimat, i turyst. Zakopanego. CHAŁUBIŃSKIEGO WROTA, przełęcz graniczna w gł. grani Tatr Wysokich, nad Doliną za Mnichem; wys. 2022 m; szlak turyst (częściowo przez Słowację) do Morskiego Oka. CHAŁUPNIK: 1) osoba wykonująca zadania produkcyjne we własnym pomieszczeniu, własnymi narzędziami, na rachunek i ryzyko nakładcy powierzającego jej pracę; 2) chłop bezrolny posiadający tylko chatę. CHAŁWA [tur.], masa karmelowa zmieszana z roztartą miazgą z łuszczonych nasion sezamu, słonecznika lub orzechów ziemnych; przysmak pochodzenia wsch. CHAMAEROPS HUMILIS -karlatka. CHAMBERLAIN [częjmbalejn] : 1) Joseph (1836— 1914), polityk ang., przywódca imperialist, grupy partii liberalnej; kilkakrotny minister; wywołał wojnę ang.-burską 1899; 2) Austen (1863—1937), polityk ang., konserwatysta; 1924—29 mm. spraw zagr.; współtwórca paktu lokameńskiego; 3) Neville (1869— 1940), polityk ang., konserwatysta; 1937—40 premier; zwolennik porozumienia i ustępstw na rzecz Niemiec, czego rezultatem było podpisanie układu monachijskiego 1938. CHAMBORD [szSbó:r] Henri Charles de Bourbon hr. (1820—83), wnuk króla fr. Karola X; pretendent do tronu i przywódca legitymistów, zw. przez nich Henrykiem V. CHAMEFITY, rośliny o pędach zimotrwałych i pączkach zimujących pod śniegiem lub tuż nad ziemią, np. mącznica, borówka, wrzos. CHAMFORT [szäfo:r] Nicolas Sébastien Roch de (1741—90) ; fr. pisarz moralista; Myśli, maksymy i anegdoty. CHAMICKIE JĘZYKI —semito-chamickie języki. CHAMISSO Adalbert von (1781—1838), niem. poeta romantyzmu; przyrodnik; uczestnik podróży dokoła świata; liryki, satyry polit, fantast. opowiadanie Peter Schlemihl. CHAMONIX-MONTBLANC [szamonj mąbl|], miejscowość w pd.-wsch. Francji (Sabaudia); 5700 mieszk. (1954); znane uzdrowisko i ośrodek sportów zimowych w Alpach, u stóp Mont Blanc. CHAMOUN [szamun] Charnel (ur. 1900), libański polityk i adwokat, od 1934 deputowany do parlamentu, 1938—50 wielokrotnie minister i przedstawiciel w ONZ; 1952—58 prezydent Libanu. CHAMPAGNE -»Szampania. CHAMPION [ang., cząmpjen], mistrz określonej dyscypliny sportu. CHAMPLAIN [szflplę] Samuel de (1567—1635), podróżnik fr.; jeden z pionierów fr. kolonizacji Kanady; założyciel m. Quebec. CHAMPOLLION [szapolją] Jean François (1790— 1832), egiptolog fr.; odczytał pismo egipskie. CHAMPS ELYSÉES -Pola Elizejskie. CHAMSIN, nazwa suchych pd. wiatrów w Egipcie, szczególnie częstych na wiosnę; ch. przynosi duże ilości pyłu i piasku silnie ograniczając widzialność. CHAMSON [szSsą] Amdré (ur. 1900), pisarz fr.; antyfaszysta, uczestnik Ruchu Oporu, Rok zwyciężonych. — Od 1956 prezes PEN-Clubu. CHAN [tur. książę]: 1) tytuł monarchy, władcy w krajach mong. i z nimi sąsiadujących; 2) hotel, dom zajezdny na Wschodzie, odpowiednik karawanseraju. CHANAT, państwo podległe chanowi. CHANAT ASTRACHAŃSKI, państwo tatar, u ujścia Wołgi, powstałe w wyniku rozpadania się Złotej Ordy w poł. XV w.; opanowane przez Moskwę w poł. XVI w.  133 CHANDRA [ros.], ponury nastrój, przygnębienie i ogólne zniechęcenie. CHANDRASEKHAR [czandrasekhar] Subrahmanyan (ur. 1910), astronom i fizyk amer.; jeden z twórców dynamiki układów gwiazdowych i teorii budowy wewn. gwiazd. CHANGAJ, szeroki łańcuch starych gór w środk. Mongolii; dl. 700 km, śr. wys. poniżej 3000 m; najwyższe wzniesienie Otchon Tengri (4031 m); stoki pd. stepowe, pn. lesiste; początki średniow. państwa Mongołów. CHAN1A, m. i port, gł. ośrodek polit.-gosp. Krety (Grecja); 33 200 mieszk. (1951); w pobliżu złoża miedzi, żelaza i lignitu. CHANKA, jez. w Azji Wsch., na granicy ZSRR i Chin; 4400 km2, głęb. do 10 m; wody wykorzystywane do nawadniania pól ryżowych. CHANNEL ISLANDS -»-Normandzkie Wyspy. CHANSON [fr. sz&są], w średniowieczu pierwotnie pieśń trubadurów i truwerów; później wielogłos. forma wok. świecka, także z udziałem instrumentów; od ok. 1500 kunsztownie opracowana pieśń a cappella o treści lekkiej, programowej (Jannequin); dziś lekka piosenka z refrenem. Zob. też canzona. CHAN TENGRI, masyw górski i szczyt w górach Tien-szan, na granicy ZSRR z Chinami; wys. 6995 m; liczne -►pola firnowe i lodowce. CHANTOWIE, dawna nazwa Ostiacy; ok. 20 tys.; grupa ugrofińska zamieszkała w dolnym biegu rz. Ob; rybacy, myśliwi, hodowcy renów; etnicznie 1 kulturalnie pokrewni Mansom. CHANTY-MANSYJSKI O. N., okręg nar. w środk. części obw. tiumeńskiego (Syberia) w Ros. FSRR; 558 100 km*, 118 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Chanty-Mansyjsk; gospodarka leśna (tajga); myślistwo, rybołówstwo. CHAOS: 1) w mitologii gr. uosobienie stanu istniejącego przed powstaniem świata; syn Kronosa (Czasu), ojciec Ereba i Nocy; 2) potocznie ch. — bezład. CHAPLIN [czjjplyn] Charles Spencer (ur. 1889), znakomity ang. aktor i reżyser filmowy; 1913—52 w USA, obecnie w Szwajcarii. Twórca tragikomicznej postaci Charliego, bezdomnego włóczęgi; w filmach przenikniętych głębokim humanizmem odsłania krzywdę społeczną współcz. cywilizacji kapitalist. Ch. sam pisze scenariusze swoich filmów, komponuje do nich muzykę i produkuje je we własnym atelier; 1954 Międzynar. Nagroda Pokoju; Gorączka złota, Cyrk, Światła wielkiego miasta, Dyktator. Tabl. 37. CHAPPE [fr., szap], odpadki jedwabiu naturalnego; są przerabiane na przędzę szapową. CHARAKTER [gr ], ogól względnie stałych cech osobowości człowieka przejawiających się w jego działaniu. CHARAKTEROLOGIA, dział psychologii zajmujący się badaniem charakterów, a w szerszym znaczeniu także temperamentów i osobowości. CHARAKTERYZACJA, upodobnienie wyglądu aktora do przedstawianej przezeń postaci za pomocą szminki, peruki itp. CHARBIN -►Harbin. CHARCOT [szarkę]: 1) Jean Baptiste (1867— 1936), lekarz 1 podróżnik rr.; oceanograf; kierownik wypraw antarktycznych 1903—05; 2) Jean Martin (1825—93), lekarz fr.; cenne prace z zakresu chorób nerwowych. CHARDIN [szardg] Jean Baptiste Simćon (1699— 1779), malarz fr.; sceny rodzaj., martwe natury, portrety. Tabl. VI. ĆHARENTE [szar9t], rz. w zach. części Francji, dł. 361 km; źródła w pn.-zach. części Masywu Centralnego; wpada do Oc. Atlantyckiego; w dolnym biegu żeglowna; liczne winnice. CHARGA, oaza we wsch. części Pustyni Libijskiej, w Egipcie; 3000 km?, 10 000 mieszk.; końcowa stacja linii kol. z doliny Nilu. CHARGE D’AFFAIRES -dyplomata. CHARKÓW, m. obw. w Ukr. SRR; 877 000 mieszk. (1956); duży ośrodek kult.-nauk.; uniwersytet, 24 wyższe uczelnie; centrum przemysłu Zagłębia Donieckiego CHASYDZI (przemysł, zwł. maszyn. — traktory, maszyny roln., lokomotywy itp.); ważny węzeł kol. — Założony 1654; 1918—34 stoi. Ukr. SRR. CHARLEROI [szarloruą], m. góm. i przem. w środk. Belgii (Hainaut), nad Sambrą; 26 000 mieszk. (1954); ośrodek zagłębia węgl.; hutnictwo żel., stali i ołowiu; przemysł: maszyn., elektrotechn., szklany; port rzeczny. CHARLESA [cza:lz(a)] PRAWO, Gay Lussaca prawo — przy nie zmieniającym się cieśnieniu współczynnik rozszerzalności objętościowej jest dla wszystkich gazów ten sam i wynosi 0,00367, czyli na stopień. CHARLESTON [cząrlztsn]: 1) m. przemysł, i ważny port nad Atlantykiem w USA (Karolina Pd.); 70 200 mieszk. (1950); 2) m. w USA (Wirginia Zach.);; 72 800 mieszk. (1950) ; kopalnie węgla, odlewnie żelaza; 3) taniec towarzyski w takcie 4/4 wzorowany na tańcu Murzynów amer., tańczony u nas ok. 1925. CHARLEVILLE [szarlwjl], m. w pn.-wsch. Francji; 22 500 mieszk. (1954); przemysł zbrojeniowy. CHARLOTTE [szarlot] (Nassau Weilburg] (ur. 1896), od 1919 wielka księżna Luksemburga; żona księcia Feliksa Bourbon-Parma. CHARŁACTWO -wyniszczenie. CHARME LAINE [fr., szarmôlçn], miękka tkanina wełn. czesankowa o wzmocnionym splocie atłasowym. CHARMEUSE [fr ., szarmó:z], dzianina osnowowa ze sztucznego jedwabiu używana na bieliznę. Charon CHARON, mit. gr. przewoźnik przeprawiający łodzią dusze zmarłych na drugi brzeg Styksu za opłatą 1 obola, wkładanego podczas pogrzebu w usta zmarłego. CHARTRES [szartr], m. w środk. Francji; 28700 mieszk. (1954); ośrodek adm.; budowle średniow., katedra z XII w. Tabl. 42. CHARTREUSE [fr., szartrę:z], ziołowy likier fr.; nazwa od klasztoru la Grande-Chartreuse. CHARTUM, stoi. Sudanu u zbiegu Nilu Białego i Niebieskiego; 242 000 mieszk. (1953), łącznie z dzielnicą Omdurman i pn. Chartumem; uniwersytet, ważny port lotniczy. CHARTY, rasa psów wysokich (65 cm), smukłych, b. rączych; trudne do tresury; używane jako psy gończe; krótkowłose — ch. angielskie, długowłose — ch. syberyjskie, np. borzoj. Tabl. 66. CHARYBDA —Scylla i Charybda. CHARYTY, mit. gr. boginie wdzięku i radości; Hezjod wymienia trzy: Eufrozynę, Aglaję i Talię. Często występują w sztuce; w mit. rzym. Gracje. CHARYZMATY [gr.], wg kościoła kat. nadprzyrodzone dary udzielane przez Boga jednostkom wyjątkowym w celu podniesienia życia rei. i moraln. we wspólnocie chrześc. Termin wprowadzony przez św. Pawła w Listach do Koryntian. CHARZYKOWSKIE JEZIORO (Łukomie), rozległe jez. na Pojez. Kaszubskim; 1348 ha; głęb. 30,5 m, dl. ok. 9,5 km, szer. do 2,5 km; brzegi wysokie, lesiste; liczne gatunki ryb, siedlisko ptactwa wodn.; przepływa rz. Brda. CHARZYKOWY, w. i letnisko, pow. chojnicki, woj. bydg., na Pojez. Kaszubskim, nad Jez. Charzykowskim; 920 mieszk. (1956); przedhist. grodziska; duży ośrodek sportów wodnych. CHASE NATIONAL BANK [czejs noszeni bańk], trzeci co do wielkości bank świata, z siedzibą w N. Jorku, zal. 1877; 1955 wchłonął Bank of Manhattan, wobec czego nazwę zmieniono na Chase Manhattan Bank; kontrolowany przez grupę finans. Rockefellera. CHASSÊRIAU [szasserjo], Théodore (1819—56), fr. malarz okresu Romantyzmu; portrety (Lacordaire), sceny mit., orient., rei. (liczne freski w kościołach paryskich). CHASSIS [fr. szasj], rama podwozia samochodu, podstawa aparatu, np. radioodbiornika (dziś nie używane). CHASYDZI [hebr.], ugrupowanie rei.-polit. Żydów w staroż. Judei, występujące w obronie religii i starej kultury żyd., przeciw wpływom hellenizmu i o niepodległość Judei; ch. brali udział w powstaniu Mhchabeuszy; chasydyzm — w Polsce XVIII w. ruch odnowienia rei. wśród Żydów ukr., poi. i białorus. pod przywództwem Izraela Baal-Szem-Tow; od połowy XIX w. ch. stopniowo przekształcił się w obóz ciemnoty i wstecznictwa.  CHATEAUBRIAND CHATEAUBRIAND [szatobri?] François René de (1768—1848), fr. pisarz i mąż sianu; przywódca konserwatywnego odłamu romantyków; Duch chrześcijaństwa, Atala, René, Pamiętniki zza grobu. CHATHAM [czętem], m. i port w W. Brytanii na wsch. od Londynu; 46 900 mieszk. (1951); duża baza mor. z wielkim przemysłem okręt. ; Ch. polą-czone z Rochester .i Gillingham. CHATTANOOGA [czàtnçiga], m. w USA (Tennessee) nad rz. Tennessee; 131000 mieszk. (1950); elektrometalurgia, huta tytanu; przemysł włókien.; elektrownia wodna. CHATTERTON [czâtatn] Thomas (1752—70), poeta ang.; jego ballady, pisane rzekomo przez XV-wiecznego poetę Rowleya z Bristolu, dzięki wybitnym walorom artyst. były bardzo popularne. CHAUCER [czę:sa] Geoffrey (ok. 1340—1400), twórca nowoż. poezji ang.; w ramowym poemacie Opowieści kanterberyjskie dał barwny, pełen realizmu i humoru przekrój współcz. Anglii. CHAWAK, przel. w górach Hindukusz w Afganistanie, wys. 3350 m; ważne przejście z Kabulu ku północy; dostępne również zimą. CHAZACY (Leśniacy), grupa dawnej ludności śląskiej w okolicach Rawicza w Wielkopolsce. CHAZAROWIE, koczowniczy, a potem osiadły lud pochodzenia tur.; od III w. między M. Czarnym i Kaspijskim; przyjęli judaizm; potężne ich państwo rozbił 969 Swiatoslaw, książę kijowski. CHEB, m zabytkowe w Czechosłowacji (zach. Czechy); 19 400 mieszk. (1955); zamek z XI w., muzeum Wallensteina; przemysł maszyn, (motocykle, rowery, maszyny roln.) i włókien. ĆHEDER [hebr.], niższa szkoła żyd. dla wstępnej nauki języka hebr., wychowująca dzieci w duchu religijnym. CHEDYW -»kedyw. CHEF-D’OEUVRE [fr., szedÇwr], arcydzieło. CHEFREN, władca staroż. Egiptu z IV dynastii (XXVII w. p. n. e.); zbudował piramidę pod Gizeh, drugą co do wielkości (136 m), i słynnego Sfinksa. CHELCICKY Petr (ok. 1390—1460), czes. myśliciel i pisarz, działacz reformacji; nawoływał do ascetyzmu i przywrócenia pierwotnych zasad organizacji kość.; Postilla. CHELSEA [częlsy], pd.-zach. dzielnica Londynu. CHEŁBIA, Aurelia aurita, jamochłon z gromady krążkoplawów; powszechnie znane jest jej stadium płciowe — meduza, o różowawym galaretowatym ciele w kształcie kapelusza grzyba, o średnicy ok. 10 cm. Pospolita w Bałtyku. CHEŁCHOWSKI: 1) Henbtk (XVII w.), pisarz; sekretarz Władysława IV; sielanki mitolog., utwory hist, i rei.; 2) Tomasz Andbzej (1806—61), aktor, dyrektor teatru; prowadził sceny w Krakowie, Lwowie, Lublinie; 3) Fortunat Ignact (1854—1933), weterynarz; organizator służby wet. w Bułgarii (1883—91); autor jednej z pierwszych prac o sztucznym unasienianiu klaczy (1895); 4) Stanisław (1866—1907), ziemianin z Królestwa Pol., działacz Ligi Narodowej; botanik, organizator Centr. Tow. Roln. CHEŁM, m. pow. i pow. miejski, woj. lub., nad Uherką, 1. dopływem Bugu; 26700 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu miner.; węzeł komunik. — W czasach przedhist. grodzisko książęce; 1794 bitwa między korpusem gen. Zajączka a wojskami ros. zakończona porażką Polaków; miejsce ogłoszenia Manifestu PKWN 22 VII 1944. CHEŁM (Sw. Anny Góra), wzniesienie w zach. części Wyż. Śląskiej; wys. 404 m; łącznie ze starym kamieniołomem stanowi rezerwat; u podnóża — ogromny amfiteatr. CHEŁMEK, w. uprzemysłowiona, pow. chrzanowski, woj. krak., nad Przemszą; 3700 mieszk. (1956); duże zakłady obuwia. CHEŁMIEC, szczyt w Sudetach Srodk., w G. Wałbrzyskich; wys. 850 m. CHEŁMNO, m. pow., woj. bydg., na pr. brzegu Wisły (Ziemia Chełmińska); 15300 mieszk. (1956); przemysł metal., cegielnie, koszykarstwo; gotyckie kościoły (dawna katedra biskupstwa chełmińskiego); renesansowy ratusz; zachowane miejskie mury z XIII— XIV w. Stary gród, 1223 otrzymał zmodyfikowane prawo magdeburskie (stąd nazwa prawo chełmińskie); w XIV w. znany z wyrobu sukna; w XVIII w. filia Akad. Krak.; w czasie zaborów ośrodek poi. ruchu narodowego. CHEŁMOŃSKI; 1) Józef (1849—1914), malarz reprezentujący realist szkołę malarstwa poi. II poł. XIX w.; pejzaże, sceny z życia wsi; Babie lato, Na folwarku, słynne Trójki i Czwórki, Bociany. Tabl. VII; 2) 	Adam (ur. 1890), prof. prawa cyw. Uniw. we Wrocławiu ; Rejestr handlowy. CHEŁMŻA, m., pow. toruński, woj. bydg., nad Jez. Chełmżyńskim, 12 400 mieszk. (1956); wielki kombinat cukr., cegielnie, fabryka maszyn roln.; wezeł kol. i dróg.; gotycki kościół katedr. XIII—XIV w. Staropol. gród zw. Łozą, od 1251 stolica diecezji chełmińskiej. CHEMIA [gr.J, jedna z podstawowych nauk przyrodn.; zajmuje się badaniem własności substancji (różnych rodzajów materii) i ich wzajemnymi przemianami. Ze względu na T zakres badań ch. dzieli się }■ Chełmoński na: ch. nieorganiczną, obejmującą opis własności i przemian wszystkich pierwiastków chem. i ich związków, z wyjątkiem tych związków węgla, których budowa i własności zasadniczo odbiegają od budowy i własności związków innych pierwiastków; ch. nieorganiczna najczęściej łączy się z ch. ogólną, obejmującą najważniejsze, podstawowe prawa chem.; ch. organiczną zajmującą się badaniem i opisem własności licznych związków węgla nie będących przedmiotem zainteresowań ch. nieorganicznej; ch. fizyczną zajmującą się badaniem ogólnych praw rządzących przebiegiem procesów chem. oraz zjawiskami fiz. towarzyszącymi każdemu procesowi chem. Dalsze zasadnicze działy ch.: ch. analityczna, której zadaniem Jest badanie składu jakościowego i ilościowego substancji; technologia chemiczna (ch. stosowana), której przedmiot badań stanowią procesy chem. związane z otrzymywaniem na skalę przemysł, związków chem.; na pograniczu ch., technologii i mechaniki stoi obecnie wyodrębniona nowa gałąź, ściśle związana z ch. — inżynieria chemiczna; poza tym w obrębie nauk chem. rozróżnia się wiele działów specjalistycznych, ściśle powiązanych z innymi naukami przyrodn., jak: geochemię, krystalochemię, biochemię, agrochemię itp. CHEMIA FIZJOLOGICZNA, dział chemii org. zajmujący się wyjaśnianiem chemizmu procesów życiowych w organizmie. CHEMICZNE RÓWNANIE, jakościowy i ilościowy zapis przebiegu reakcji chem., zgodny z prawem zachowania mas, np. C+02=C02; po lewej stronie znaku równości (lub strzałki) podaje się chem. wzory substratów, po prawej zaś — produktów reakcji; liczby atomów po lewej i prawej stronie równania muszą być sobie równe. CHEMICZNE SYMBOLE, umowne oznaczenia pierwiastków chem. w formie skrótów pochodzących od łac. nazw pierwiastków, np. siarka S — sulphur, miedź Cu — cuprum; we wzorach związków chem. 1 równaniach reakcji chem. symbol pierwiastka umownie oznacza jeden atom lub liczbę gramów pierwiastka odpowiadającą jego ciężarowi -»atomowemu. CHEMICZNE WZORY: 1) wzory drobinowe, uszeregowane symbole pierwiastków chem. wchodzących w skład danego związku; wyznaczniki umieszczone po prawej stronie u dołu symboli pierwiastków podają liczby ich atomów tworzących drobinę; z wzoru drobinowego można, znając ciężary -»atomowe pierwiastków, obliczyć procentowy skład związku oraz jego ciężar drobinowy, np. wzór drobinowy wody H2O podaje, że w skład tego związku wchodzą 2 atomy wodoru (ciężar atom. 1,008) i 1 atom tlenu (ciężar atom. 16); ciężar cząsteczkowy wody wynosi więc 18,016, a skład procentowy 11,2'/* wodoru i 88,8*/» tlenu; 2) wzory strukturalne, przedstawiają budowę (strukturę) drobiny, czyli wzajemne kolejne powiązanie tworzących ją atomów. CHEMICZNY PRZEMYSŁ, przetwarzanie bogactw naturaln. oraz surowców rośl. i zwierz, w produkty przemysł, lub bezpośrednio konsum., na ogół związane z głęboką przebudową substancji wyjściowych; najważniejsze działy: przemysł nieorganiczny (np. kwasy, zasady, nawozy sztuczne), przetwórstwo węgla (np. koksownictwo, gazy generatorowe) i ropy naftowej (paliwa ciekłe i smary), synteza organiczna (np. syntetyczne paliwa, masy plastyczne, tłuszcze i woski), przemysł gumowy, farmaceutyczny, materiałów wybuchowych, barwników, farb i lakierów. CHEMIGRAFIA [gr.J, fotochemigrafia, cynkografia: 1) metoda otrzymywania klisz druk. polegająca  135 CHERBOURG Z historii chemii Początki wiedzy chem. sięgają czasów starożytnych; Okres średniowiecza to okres alchemii; mimo blędfuż kilka tysięcy lat p. n. e. znano obróbkę metali nego zasadniczego kierunku badań (poszukiwanie szlachetnych, w poł. IV tysiąclecia p. n. e. wytapiano „kamienia filozoficznego“) przynosi odkrycie wielu żelazo z rud, ok. poł. III tysiąclecia p. n. e. pojawiły ważnych związków chem., jak kwasu siarkowego, się pierwsze stopy—brązy, a potem mosiądze; wysoko azotowego, wody królewskiej (VIII w.), oraz wpropostawiona była sztuka barwienia; ok. poł. II tysiąc- wadzenie lub udoskonalenie metod chem., jak destylecia p. n. e. zaczęła się rozwijać produkcja szkła, lacji, krystalizacji, wytrącania osadów. Chemia współczesna XVI w. 1661 1748 1774 1777 1781 1801 1804 1813 1824—28 1833-34 1856 1859 1861 1869 « 1872 Rozwój hutnictwa i metalurgii (G. Agricola) oraz jatrochemil, czyli chemii leków (T. Paracelsus). Pojęcie pierwiastka chem. Jako granicy rozkładu ciał (R. Boyle). Odkrycie prawa zachowania masy (M. Łomonosow), obalenie panującej w XVII i XVIII w. teorii flogistonu. Odkrycie tlenu (K. Scheele, J. Priestley). Wyjaśnienie procesu spalania — ostateczne obalenie teorii flogistonu (A. Lavoisier). Ustalenie składu chem. wody na podstawie jej syntezy (H. Cavendish). Ustalenie prawa stosunków stałych (J. Proust). Ustalenie prawa stosunków wielokrotnych, a w konsekwencji — teorii nieciągłej budowy materii; atomv stanowią najdrobniejsze cząstki, z których składa się substancja (J. Dalton). Wprowadzenie dziś powszechnie stosowanych symboli pierwiastków chem. Q. Berzelius). Pierwsze syntezy organiczne; 1827 synteza mocznika (F. Wflhler), w konsekwencji obalenie teorii witalisty cznej. Sformułowanie praw elektrolizy (M. Faraday). Pierwsza synteza barwnika organicznego — moweiny (H. Perkin), zapoczątkowująca technologię barwników syntetycznych. Opracowanie metody analizy widmowej i przystosowanie jej do celów analizy chem. (R. Bunsen i G. Kirchhoff). Sformułowanie teorii budowy związków organicznych: własności związków organicznych zależą od budowy ich cząsteczek, a więc zarówno od atomów wchodzących w ich skład, jak i od wzajemne§o układu tych atomów (A. Buerow). Odkrycie prawa periodyczności prowadzącego do koncepcji układu okresowego pierwiastków (D. Mendelejew). Założenie wytwórni pierwszego tworzywa sztucznego — celuloidu; początek rozwo|u przemysłu tworzyw sztucznych. 1886 1887 1896 1897 1898 1908 1911—1913 1913 1919 1924 1925 1932 1934 ' 1940-50 1954-57 Definicja katalizatora jako ciała, które nie biorąc udziału w reakcji chem. zmniejsza lub zwiększa jej szybkość (W. Ostwald). Powstanie teorii dysocjacji elektrolitycznej roztworów wodnych — rozpadu elektrolitu na jony (S. Arrnenius). Odkrycie zjawiska promieniotwórczości minerałów uranowych (H. Becquerel). Odkrycie elektronu 0. Thomson). Odkrycie pierwszych pierwiastków promieniotwórczych: radu i polonu (małżonkowie Curie). Opracowanie technicznej metody syntezy amoniaku (Habera-Boscha), podstawowego surowca w przemyśle azotowym. Powstanie koncepcji planetarnego modelu atomu (E. Rutherford 1911, uzupełnionej przez N. Bohra 1913). Sformułowanie prawa przesunięć w przemianach promieniotwórczych (F. Soddy i K. Fajans). Wywołanie pierwszej sztucznej przemiany atomu — azotu w tlen i wodór (E. Rutherford). Przeprowadzenie uwodornienia węgla na skalę techniczną — otrzymanie syntetycznego paliwa ciekłego (F. Bergius). Synteza paliwa ciekłego z tlenku węgla i wodoru (F. Fischer i H. Tropsch) — początki wielkiej syntezy organicznej. Wykrycie neutronu jako składnika jądra atomowego (j. Chadwick); opracowanie teorii jądra atomowego zbudowanego z protonów i neutronów (D. Iwanienko). Wykrycie sztucznej promieniotwórczości (małż. Joliot-Curie). Otrzymanie w drodze sztucznych przemian jądrowych, pierwiastków o liczbach atomowych 93 (neptun), 94 (pluton), 95 (ameryk), 96 (kiur), 97 (berkel), 98 (kalifom) (G. Seaborg). Otrzymanie dalszych pierwiastków o liczbach atomowych: 99 (ainsztain), 100 (ferm), 101 (mendelew), 102 (nobel). na przeniesieniu obrazu sposobem fotogr. na płytę metal, pokrytą światłoczułą emulsją, a następnie na trawieniu odpowiednimi odczynnikami chem.; 2) dział w drukami, gdzie wykonuje się klisze drukarskie. CHEMIKALIA, związki chem. stosowane w przemyśle'oraz w laboratorium. CHEMIN DES DAMES [szmę de dam], droga łącząca rzeki Aisne i Ailette w pn.-zach. Francji; miejsce bitew: J. Cezara 57 p. n. e., Napoleona I 1814 oraz w czasie I wojny światowej. CHEMIN DE FER [fr. szmędfęr], hazardowa gra W karty. CHEMOTERAPIA [gr.], leczenie chorób środkami chemicznymi. CHEMNITZ -Karl-Marx-Stadt. CHEMOLUM1NESCENCJA —luminescencja. CHEMOSYNTEZA, wytwarzanie związków org. z wody i dwutlenku węgla w żywej plazmie komór- kowej przy wykorzystaniu energii chem. pochodzącej z przetwarzania związków nieorg. azotu, żelaza, siarki itp. ; ch. zachodzi np. u niektórych bakterii samożywnych. Zob. też autotrofizm. CHEMOTROPIZM —tropizmy. CHÉNIER [szenię]: 1) André (1762—94), fr. poeta liryczny i publicysta; jako przeciwnik jakobinów zgilotynowany; elegie i idylle na tematy antyczne; 2) Marie-Joseph (1764—1811), dramaturg i poeta fr., brat. A., dramaty hist. (Karol IX, Fénelon), hymn rewol. Le Chant du Départ. CHEOPS —Chufu. CHER [szer], rz. we Francji, 1. dopływ Loary; dl. 320 km; źródła w pn. części Masywu «Centralnego; w dolnym biegu żeglowna. CHERBOURG [szerbę:r], m. i port pasażerski oraz wojenny w pn.-zach. Francji (Normandia); 38300 mieszk. (1954); stocznia okrętów wojennych.  CHERONEA CHERONEA, m. w staroż. Beocji; 338 p. n. e. miejsce bitwy między wojskami gr. i Filipa II, króla Macedonii; Grecy ponieśli wówczas klęskę i utracili niepodległość. CHERRY-BRANDY [ang., częry brandy], wiśniówka, likier wiśniowy. CHERSOŃ, m. obw. w Ukr. SRR, port u ujścia Dniepru do M. Czarnego; 134 000 mieszk. (1956); przemysł: maszyn roln., drzewny, stoczn., rolno-spoż.; wielki kombinat bawełn.; eksport zboża, rudy manganowej ; import produktów naft. CHERUBIN [hebr.], aniol wyższego rzędu, o czterech skrzydłach. CHESAPEAKE [częsapi:k], zat. wcinająca się 300 km w głąb atlant, wybrzeża St. Zjedn.; u wylotu zat. port Norfolk. CHESHIRE -Chester. CHESTER [częsta], m. w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia); stoi. hrabstwa Cheshire; 48 200 mieszk. (1951); przemysł: butn., zbrojeń., skórz. (obuwie); handel serem; węzeł kole- G. K. Chesterton ^"cHESTERFIELD [częstafi :ld], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 68 500 mieszk. (1951); przemysł: stal., włókien., maszyn.; w pobliżu kopalnie węgla kamień, i ołowiu. CHESTERTON [częstatan] Gilbert Keith (1874— 1936), powieściopisarz, poeta i eseista ang.; gorliwy konwertyta kat.; powieści Niewinność księdza Browna, Napoleon z Notting Hill, życiorysy Ch. Dickensa, R. Browninga, św. .Franciszka z Assyżu. Przyjaciel P° CHEVALIER [szwalje] Maurice (ur. 1889), fr. aktor i piosenkarz (music-halle Paryża, Londynu, N. Jorku); grywa w licznych filmach. CHEVIOT [czewjat], pasmo górskie na granicy Anglii i Szkocji, wys. do 816 m; pd. stoki łagodne, pokryte wrzosowiskami i łąkami, pn. strome; głębokie lesiste doliny; hodowla owiec. CHEVREUL [szEwrol] Michel Eugène (1786— 1889), chemik fr.; m. in. wyjaśnił proces zmydlania tłuszczów; wynalazca świec stearynowych. CHĘCINY, m. pow., woj. kieł., w G. Świętokrzyskich, u stóp G. Zamkowej (357 m), 14 km od Kielc; 2900 mieszk. (1956); w okolicy kamieniołomy M. Chevalier wapieni polerowanych na marmur; ruiny zamku z XIV w. pod ochroną. — Od XV do poi. XVII w. kopalnie miedzi, ołowiu, srebra; w XVII i XVIII w. także kamieniołomy, zamknięte 1833. CHĘCIŃSKI Jan (1826—74), aktor, poeta, komediopisarz; Szlachectwo duszy, libretta do Strasznego dworu i in. oper S. Moniuszki. CHĘCIŃSKIE PASMO, grupa wzniesień w G. Świętokrzyskich, na pd.-zach. od Kielc; najwyższa Góra Zamkowa (357 m) z ruinami piastowskiego zamku; na stokach kamieniołom wapieni, po wypolerowaniu znanych jako marmury chęcińskie. CHIAROSCURO [wł., kiaroskuro]: 1) malarstwo światłocieniowe (np. u Rembrandta); 2) drzeworyt światłocieniowy dwu- lub wielobarwny. CHIAVERI [kiaweri] Gaetano (1689—1770), architekt wł. działający w Rosji, w Polsce i w Saksonii; plany rozbudowy Zamku Warszawskiego (m. in. kaplicy zamkowej), Hofkirche w Dreźnie. CHIB1NY, góry na płw. Kola w pn. Europie (ZSRR); rozcięte systemem dolin na szereg płaskowyżów; wys. do 1208 m; eksploatacja apatytów i rud metali nieżel. CHICAGO [szyka:gou], m. w USA (Illinois), nad Îez. Michigan; 3 760 000 mieszk. (1955), z przedmieść, i 725 000; największe skupisko Polaków w USA; kilka wyższych szkół, wiele towarzystw nauk.; wielki 136 ośrodek przemysł., zatrudniający 885 000 robotników (1950); hutnictwo stali i in.; fabryki samolotów, samochodów, maszyn roln., wagonów; przemysł mięsny; ogromne rzeźnie; największy rynek zbożowy USA i rvnek drzewny świata; gł. węzeł kol. USA; duży port. — ZaL 1804 jako forteca przeciw Indianom; 1893 i 1933 miejsce wystaw światowych. Tabl. 51. CH1EM, jez. u podnóża Alp, w pd.-wsch. części Wyżyny Bawarskiej (Niemcy), 80 km*; 519 m n. p. m., dł. 14 km, głęb. 74 m; z Ch. wypływa rz. Alz. CHIHUAHUA [cziuąuą], m. górn. w pn. Meksyku; 87 000 mieszk. (1950); bogate kopalnie srebra; wytop srebra; węzeł kol., lotnisko. CHIKAMATSU Monzaemon [ćikamatsu mondzaemon] (1653—1724), najwybitniejszy dramaturg jap.; ponad 120 sztuk dla teatru lalek (jóruri) o treści obyczaj. lub hist. CHILDE [czajld] Vere Gordon (1892—1957), archeolog ang.; znawca neolitu i epoki brązu w Europie i na Bliskim Wschodzie. CHILE [czjle], republika w Ameryce Pd.; 741767 km*, 6 238 000 mieszk. (1953), przeważnie eur. pochodzenia (na pd. ok. 100 000 Indian); język hiszp.; stoi. Santiago de Chile. Warunki naturalne: Ch. ciągnie się wąskim (do 350 km), na 4300 km długim pasem między Pacyfikiem a Andami; w części pn. i środk. niewysokie Kordyliery Nadbrzeżne oddziela od Andów (do 700 m n. p. m.) wydłużona kotlina; pd. Ch. składa się z niskich, silnie zlodowaconych Andów i licznych wysp i wysepek; częste trzęsienia ziemi; w Andach, zwłaszcza w środk. Ch., liczne wulkany (część czynnych). Klimat na pn. Ch. suchy, gorący (ubogie stepy i pustynia Atacama), w środk. części łagodny, f>odzwrotnik., w pd. — b. wilgotny, chłodny (wielkie asy mieszane). Gospodarka : górnictwo Ch. dostarcza światu 95V« saletry, 50*/« jodu, 15V« miedzi (gł. artykuły wywozu); poza tym wydobycie rud żelaza, węgla i in. minerałów; rolnictwo gł. w środk. części Ch.; uprawa: zbóż, ziemniaków, warzyw, winorośli, owoców; hodowla owiec i bydła; przemysł słabo rozwinięty, gł. lekki; początki metalurgii żel.: gł. m. 	Valparaiso, Antofagasta, Concepción, Valdivia. Ustrój: republika; prezydent i dwuizbowy Kongres Narodowy (Senat i Izba Deputowanych). Historia: część państwa Inków; 1540 opanowane przez Hiszpanów; po walkach o niepodległość 1810—18 niezależna republika; zwycięska wojna z Boliwią i Peru 1879—88 o tereny dostarczające saletry; podczas II wojny świat. 1943 rząd Ch. zerwał stosunki dvplomat. z państwami „osi“; wpływy USA; 1948 zerwanie stosunków z ZSRR, zakaz KP. CHILIAZM [gr.], wiara w przyszłe tysiącletnie panowanie szczęścia na ziemi; istniała w judaizmie, później we wczesnym chrześcijaństwie. CHILLON [sziją], zamek z XIII w. w zach. Szwajcarii, nad Jez. Genewskim, w pobliżu Montreux; znany z poematu G. Byrona Więzień Chillona. CHIMBORAZO [czimborąso], wygasły wulkan w Andach pn. (Ekwador); wys. ok. 6300 m; szczyt pokryty wiecznym śniegiem. CHIMERA: 1) (Chimaira), mit. gr. potwór ziejący ogniem, z paszczą lwa, ogonem węża i tułowiem kozy; pokonał ją -►Bellerofont; 2) bot. roślina składająca się z tkanek dwóch różnych gatunków; powstaje zwykle przy szczepieniu; 3) zool. Chimaera monstrosa, ryba z gromady zrosłoglowych (Holocephali) spokrewnionej ze spodoustnymi, obejmującej obecnie tylko kilka gatunków morskich ryb głębinowych, kopalnych więcej; Atlantyk i M. Śródziemne; dł. do 1 m; niejadalna; tran z wątroby leczniczy. „CHIMERA“, czasopismo literackie okresu Młodej Polski, Warszawa (1901—07); propagowało modernistyczne prądy w literaturze poi. i obcej; red. Z. Przesmycki (Miriam). CHINGAN WIELKI I MAŁY, stare pasma górskie w pn. Chinach; Ch. W. tworzy w Mongolii łańcuch biegnący z północy na południe; dł. ok. 1000 km, wys. do 2034 m; Ch. M. ciągnie się wzdłuż pr. brzegu Amuru w Tungpei (Mandżuria); dł. 600 km, wys. do 1150 m; w górnych partiach lasy, niżej stepy. CHININA, alkaloid z drzewa chinowego Cinchona succirubra; biała, b. gorzka substancja; w lecznictwie Chimera  137 używana jako środek przeciwmalaryczny i przeciwgorączkowy, CHINOISERIE [fr. szinuazerj], chińszczyzna — chińskie motywy i przedstawienia o tematyce chińskiej w sztuce europ, (wnętrza, wyroby rzemiosła artyst., ornamentyka, malarstwo). CHINOLINA, benzopirydyna — związek heterocykliczny o charakterze zasady; służy do otrzymywania barwników; ciecz bezbarwna, o nieprzyjemnym zapachu; występuje w niewielkich ilościach w smole pogazowej; niektóre jej pochodne, np. chmozol, stosuje się w lecznictwie. CHINONY, związki aromatyczne, w których 2 atomy wodoru w położeniu -►para lub -»orto zostały zastąpione atomami tlenu; najważniejsze: benzochinon i a ntrachinon. CHINOWE DRZEWO, chinowiec, Cinchona — rodzina marzanowate; Ame- _ , , , . ryka Pd., obecnie hodo- Gałązka drzewa chinowego wane w pasie zwrotnikowym; małe, wiecznie zielone drzewo dostarczające cennej dla medycyny kory chinowej (-►chinina). CHINOZOL, związek organiczny; żółty proszek rozpuszczalny w wodzie, o silnych własn. antyseptycznych; używany do odkażania błon śluz. gardła. CHINY, Chińska Republika Ludowa (Czung-Kuo), kraj demokracji lud. w Azji Wsch.; graniczy na lądzie z Koreą, ZSRR, Mongolską Rep. Lud., Afganistanem, Indiami, Nepalem, Birmą, Laosem i Wietnamem. Na wsch. granica mor. (M. Żółte, M. Wsch.-Chińskie i M. Pd.-Chińskie); długość granic ok. 25 000 km, w tym lądowych — 17 000 km; 9 736 000 km*, 601 938 000 mieszk. (1953), w tym ludność Tajwanu 7 591300 (1951), Chińczycy poza granicami kraju 11 743 000; stoi. Pekin. Administracyjnie Ch. dzielą się na prowincje, obszary autonom. (Tybet, Mongolia Wewn., Sinkiang) i miasta wydzielone (Szanghaj, Pekin, Tiencin); częścią Ch. jest również wyspa Tajwan okupowana przez wojska Czang Kai-szeka. Warunki naturalne: Ch. dzielą się na część zach. i wsch.; zach. część obejmuje obszary powyżej 500 m n. p. m. (80V« pow. kraju); wśród nich najwyższa w świecie wyżyna Tybet o średniej wys. 4500—5000 m, odznaczająca się chłodnym, prawie polarnym klimatem (nic ma miesiąca ze śr. temp. wyższą niż 10°C) i skąpą roślinnością wysokogórską; Tybet otaczają od pd. Himalaje, od pn. góry Kunlun; pn.-zach. Ch. zajmuje wyżynny Sinkiang, rozdzielony górami Tien-szan na 2 kotliny: Dżungarską na pn. i Kaszgarską na pd., obejmującą pustynię Takla-Makan oraz równie wyżynną Mongolię Wewn. z pustyniami Ałaszan, Gobi i rozległymi obszarami suchych stepów ciągnących się aż do gór Chingan na wsch.; cały ten region cechuje suchy, ostry klimat kontynent, (gorące lato i długa, mroźna zima) oraz skąpa roślinność (wyjątek — oazy bujnej podzwrotn. roślinności); we wsch. Chinach można wyróżnić część pn.-wsch., pn., środk. i-pd.; wsch. Ch., część pn.-wsch. (Mandżuria) to najzimniejszy region Ch. (śr. stycznia —28°C), obfitujący w cenne gatunki drzew; duży obszar zajmuje tu Nizina Mandżurska z urodzajnymi glebami lessowymi; wsch. Ch., część pn. to przede wszystkim bezleśna Wyżyna Lessowa przechodząca ku wsch. w Wielką Nizinę Chińską nad dolnym biegiem Huang-ho i Jangcy, rozdzieloną przez góry Szantungu; klimat sprzyja uprawie roślin, która wymaga jednak na znacznych obszarach sztucznego nawodnienia; wsch. Ch., część środk. i pd. przedstawiają pod względem rzeźby mo- CHINY Pui, Miao na pd.-zach., Mandżurowie, Koreańczycy — na pn.-wsch., Mongołowie, Tybetańczycy; 44 narodowości są reprezentowane we władzach lokalnych, a 29 ma swoich przedstawicieli w Ogólnochińskim Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludowych; b. wysoki przyrost naturalny — 20%« (wys. stopa urodzeń przy stosunkowo wys. stopie zgonów); śr. gęstość zaludnienia 59,9 na 1 km2; najgęściej zaludnione są wsch. Chiny, gdzie w prow. Kiangsu na 1 km2 przypada 464 mieszk., Szantung — 407, Honan — 254; w zach. Ch. zaludnienie jest b. małe, a ludność skupia się gł. w oazach; w Tybecie przypada śr. 1 mieszk. na 1 km2, w Sinkiangu 2,8, w Mongolii Wewn. 5,9; ludność miej. w Ch. wynosi 13,26°/«; ogółem miast jest 2053, z tego 11 powyżej 1 min mieszk.; największe m.: Szanghaj, Pekin, Tiencin. Gospodarka: Zwycięska rewolucja w Ch. usunęła czynniki hamujące rozwój gospodarki (panowanie obcego kapitału, półkolonialny charakter gospod., pólfeudalne stosunki w roln.); upaństwowiono surowce miner., lasy, podstawowe gałęzie przemysłu i transportu, banki; przeprowadzono reformę rolną; rozpoczęto realizację planów gosp., których gl. celem jest przekształcenie Ch. z zacofanego kraju roln. w rozwinięty kraj przem.•roln. Ch. mają b. zróżnicowane warunki rozwoju rolnictwa; biorąc pod uwagę ilość możliwych zbiorów w ciągu roku, można wydzielić 3 zasadnicze strefy Ch.; do obszaru tego przylega na zach. Wyż. Junnanu i leżąca na pn. od niej Kotlina Syczuanu (Czerwona Kotlina) — najurodzajniejsza część Chin. Gł. rzeki (dl. w km): Jangcy 5200, Huang-ho 4150, Si-kiang 1250. Zasoby energii wodnej — 300 min kW; gł. jejest ok. 94*/o, mniejs ok. 6•/• (35 min), z nich 10 liczy powyżej 1 min osób: Czuangowie w prow. Kuangsi, Ujgurzy w Sinkiangu, Iluei rozproszeni w kilku miejscach na pn.-zach., 1, roln.: pierwsza — na pn. od dolnego biegu Huang-ho 1 gór Cinling — zbiory raz w roku i tylko w niektórych regionach 3 razy na 2 lata (np. na W. Nizinie Chińskiej); uprawia się gł: pszenicę, kukurydzę, jęczmień, orzechy ziemne i bataty, a w pn.-wsch. Ch. (Mandżuria) soję, kaolian i proso; druga strefa pokrywa się w zasadzie z dorzeczem rz. Jangcy — 2 zbiory w roku; letnią uprawą, ograniczoną ze względu na konieczność sztucznego nawadniania do nizin położonych w pobliżu rzek, jest ryż; zimą uprawia się jęczmień, rośliny strączk., jak również bawełnę oraz hoduje jedwabniki; trzecia strefa — Ch. pd. — dwukrotne zbiory ryżu w ciągu roku bez konieczności sztucznego nawadniania, a pomiędzy zbiorami ryżu uprawa jarzyn; na b. stromych zboczach uprawa herbaty, bawełny, trzciny cukr., pomarańczy, bananów. Do niedawna produkcja rolna nie pokrywała zapotrzebowania wewn.; obecnie w wyniku przeprowadzenia reformy rolnej, rozwoju spółdzielczości produkcyjnej (w 1958 uspóldzielczenie wsi objęło 96V* gospodarstw) oraz intensyfikacji rolnictwa i rozwoju sztucznego nawadniania zapotrzebowanie wewn. jest w zasadzie pokryte; zbiory zbóż wzrosły z 98 252 000 t w 1949 do 155 915 000 t w 1955 (50°/« stanowi ryż); równie silnie wzrosła produkcja roślin przem. (bawełna, juta, orzechy ziemne, trzcina cukr., herbata, tytoń); poważnie rozwinięta jest hodowla jedwabników, słabiej bydła rog., owiec i świń. Ch. mają wiele różnorodnych surowców; zajmują I miejsce w świecie pod względem zasobów wolframu, antymonu, ałunu, gipsu, II miejsce w świat, zasobach molibdenu, III miejsce w zasobach węgla; poważne są również zasoby ropy naft., żelaza, cynku, ołowiu, miedzi i in. metali nieżelazn.; stosunkowo najlepiej rozwinięty jest przemysł lekki (gł. włókien. Szanghaj); rozwija się przemysł ciężki, którego podstawą są należące dawniej do Japonii zakłady przemysłu ciężk. w pn.-wsch. Ch. (kombinat hutn. w Anszanie). Sieć komunik, słabo rozwinięta (dł. linii w km): koleje — 26 931, drogi o ulepszonej nawierzchni — 162 462 (tabl. 28), linie lotn. — 15 000; gl. lotniska cywilne: Pekin, Tiencin, Kanton, Czungking, Czengtu, Kunming, Kueijang, Hankou; gł. porty: Szanghaj, Tiencin, Talien, Cingtao, Siamen, Kanton, Fuczou. Handel gl. z krajami demokracji lud.; eksport: rudy metali, herbata, olej tungowy; import: maszyny, urządzenia fabryk, artykuły przem. Ustrój: państwo demokracji ludowej, konstytucja z 1954; naczelny organ ustawodawczy — Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych wybierane na 4 lata i jego stale działający organ — Stały Komitet OZPL; wybiera ono na 4 lata przewodniczącego ChRL. Naczelny organ wykonawczy — Rada Państwa ChRL (rząd). Historia. Teren pradawnych kultur paleolitu (50—25 tys. lat p.n.e.) i neolitu (do 2400 p.n.e.). Wg tradycji pierwsze twory państwowe na terenie Ch. powstały w III tysiącleciu p. n. e. Historycznie potwierdzony okres Szang-In (1550—1050 p. n. e.) o bogatej kulturze; pierwsze zabytki pisma chiń. (na kości). Za dyn. Czou (1050—250 p. n. e.) Ch. rozpadły się na małe feudalne państwa, rywalizujące z sobą; rozdrobnienie sprzyjało powstaniu wielu ośrodków kultury: pojawiły się (771—480 p.n.e.) słynne szkoły filozof.: Konfucjusza, Lao-t’sy; ich doktryny etyczne uzupcl CHINY 138  139 nione pierwotną obrzędowością stały się swoistymi religiami (-»konfucjanizm, -»taoizm). Cesarz Ts’in Szy-huang-ti (221—210 p. n. e.) zjednoczył państwo, podjął budowę Wielkiego Muru przeciw nomadom mongolskim, próbował ujednolicić miary, wagi, pismo, ale jego twarde rządy doprowadziły do zamieszek i powstania nowej dyn. Han (206 p. n. e. — 220 n. e.); rozszerzyła ona znacznie państwo wchodząc w kontakt z rzymskim Zachodem (wywóz jedwabiu); w I w. z Indii przeniesiony został do Chin buddyzm. Po długim okresie rozbicia na części i walk wewn. nowy okres świetności przeżywały Ch. pod dyn. T’ang (618— 907); zagarnięcie Korei, podbój Azji Srodk., kontakty z Arabami. Dyn. Sung (960—1279) dążyła do skonsolidowania państwa drogą reform; okres pokoju sprzyjał rozwojowi literatury, sztuki, nauki. Kres ich rządom położył najazd Mongołów; wnuk Dżyngis-chana Kublaj podbił całe Ch. i założył dyn. Juan (1280—1368); ucisk mong. powodował opór i bunty ludowe, które obaliły obcą dyn. 1 wprowadziły narodową dyn. Ming (1368— 1644); na jej rządy przypada przybycie Europejczyków drogą morską do Ch. (1517 portug. okręty w Kantonie), rozwój żeglugi i handlu. Nowy najazd z pn. wprowadził na tron dyn. mandżurską, ostatnią dyn. cesarską Ch. (1644—1911); rosnąca słabość Ch. i rozbicie wewnętrzne wystąpiły jaskrawo w XIX w.; po przegranej „wojnie opiumowej“ z Anglią (1839—42 i 1856—60) i niszczącym powstaniu T’ai-pringów (1850— 66), państwa europ, i Japonia wymuszają na Ch. otwarcie portów, przywileje nandl. i anektują części terytorium Ch.: 1842 Anglia — Hongkong, 1858—60 Rosja — Kraj Amurski, 1883—86 Anglia — Birmę, Francja — Indochiny, 1894—95 Japonia. — Tajwan (oderwanie Korei od Ch.), 1897 Niemcy — Kiauczou, 1898— 1900 Rosja — Port Arthur i Mandżurię. Skierowane przeciw cudzoziemcom powstanie Bokserów 1900 zostało stłumione przez wspólną interwencję wojskową państw zach. Walkę o odnowę wewn. Chin podjął -demokr.-republ. ruch ludowy pod przywództwem Sun Jat-sena; 1911—12 rewolucja obaliła cesarstwo i proklamowała republikę Ch.; pierwszy jej prezydent Sun Jat-sen, został jednak wkrótce usunięty przez ugrupowania reakcyjne (prez. Juan Szy-k’ai); 1912 Sun założył Kuomintang, partię narodowo-ludową; od 1916 Ch. weszły w okres długoletnich wojen domowych i ruchów rewolucyjnych; za życia Sun Jat-sena (zm. 1925) Kuomintang skupiał wszystkie siły społecznie postępowe i antyimperialistyczne, w tym również założoną 1921 Komunistyczną Partię Chin; 1927 Kuomintang został opanowany przez elementy prawicowe pod kier. Czang Kai-szeka, wrogie rewolucyjnemu ruchowi ludowemu; w części prowincji powstały komunistyczne rządy rad i chińska armia czerwona; próby icn zlikwidowania Sodjęte 1930 przez rząd Czang Kai-szeka doprowadziły o kilkuletnich ciężkich walk; 1934—35 „długi marsz“ chiń. armii czerwonej na pn. (5000 km). Rozbicie Ch. ułatwiło Japończykom 1931—32 opanowanie Mandżurii (marionetkowe państwo Mandżu-kuo) i podjęcie 1937 ataku na Ch.; wojna'z Japonią 1937—45 doprowadziła do zawieszenia walk wewn. i do wspólnej obrony; wyparty z terenów wsch. rząd nankiński przeniósł się do Czungkingu; kapitulacja Japonii przywróciła Ch. Mandżurię, Dżehol i Tajwan (Formozę). Rząd Kuomintangu mimo poparcia ze strony USA (pożyczki, broń) nie zdołał opanować sytuacji; we wznowionej walce z komunist. prowincjami 1949 całe terytorium lądowe Ch. zostało opanowane przez chiń. armię czerwoną; 1.X.1949 powstała Chiń. Republika Ludowa z Mao Tse-tungiem na czele; niedobitki wojsk Kuomintangu z Czang Kai-szekiem schroniły się na Tajwan, gdzie utrzymują się tylko dzięki wojsk, poparciu USA. Ch. wstąpiły na drogę socjalistycznej przebudowy w oparciu o marksizm-leninizm; 1950 układ o przymierzu i współpracy z ZSRR; na podstawie układu 1951 pokojowe wyzwolenie Tybetu, który połączył się z Ch.; 1950—53 chiń. formacje ochoto, walczyły w Korei po stronie Koreańskiej Rep. Lud.-Demokr.; 1954 udział Ch. w konferencji genewskiej w sprawie Wietnamu, 1955 w konferencji państw Azji i Afryki w Bandungu. CHIŃSKA LITERATURA, jedna z najstarszych literatur świata, zachowująca ciągłość przez 4000 lat; początki jej sięgają II tysiąclecia p. n. e; napisy na brązach ofiarnymi i kościach wróżebnych; legendy, podania hist., poezja — w tradycji ustnej; zapisanie części tych materiałów przypisuje się Konfucjuszowi (VI/V w. p. n. e.), m. in. w dziełach: Szu-king (Księga dokumentów) i Szy-king (Ks. Pieśni), J-king (Ks. przemian), Li-ki (Zapiski o obyczajach), Czuń-ts’iu — kronika księstwa Lu (dosl.: Wiosny i Jesienie); okres rozwoju filozofii -»konfucjanizmu, którego kontynua¬ CHIŃSKA SZTUKA torem jest Mencjusz, i przeciwstawnego mu -»taoizmu, propagowanego przez Czuang-tsy. Obok filozofów pojawia się wielki poeta K’ü Jüan (340—278). W 213 p. n. e. cesarz Ts’in Szy-huang-ti kazał spalić całą literaturę hist.-polit., aby uczeni nie mieli podstaw do krytyki czasów mu współczesnych; spalono przeważnie księgi Konfucjusza, ocalała na ogół literatura taoistyczna. Epoka Han (206 p. n. e. — 220 n. e.) to okres rekonstrukcji i odrodzenia literatury konfucj., a głównie dziejopisarstwa. Okres rozdarcia Chin (220— 589) wydał poetę i prozaika T’ao Jüan-mmga (365—427). Epoka T’ang (618—906), „zloty okres“ poezji ch.: Li T’ai-po, Wang Wei, Tu Fu, Po Kü-i; w prozie nawrócono do kierunku konfucj. Epoka Sung (960— 1279) przyniosła odrodzenie filozofii i prozy poet.: Wang An-szy poeta i Czu Hi filozof. W tej epoce zdobywa znaczenie literatura plebejska, która w następnych okresach wysunęła się na czoło literatury. W epoce Jüan (1280—1368) rozwija się przede wszystkim dramat: Sierota z rodu Czao, przetłumaczony w XVIII w. z jęz. fr. (Voltaire) na jęz. pol. (S. Trembecki), Kredowe kolo i in. Za Mingów (1368—1644) pojawia się powieść: hist.-społ. Opowieść znad brzegów rzek, fantastyczna Opowieść o podróiy na Zachód, obyczajowa Kin P’ing Meł. Okres dyn. mandżurskiej T s ’ i n g (1644—1911) pozostawił kroniki, antologie, ogromnych rozmiarów encyklopedie i słowniki obejmujące całokształt wiedzy ch. w poszczególnych dziedzinach nauk. Czasy republiki burż. (1911—49) rozpoczynają się od „rewolucji literackiej" (1917—20); chodziło o wprowadzenie języka potocznego do literatury, o realizm i nowe formy liter. Dużą rolę odegrały w „rewolucji literackiej“ czasopisma lit.: „Nowa Młodzież", „Miesięcznik Powieści“. Wpływy eur. silne. Nowe hasła realizuje w swej twórczości głównie Lu Sün (1881—1936), najwybitniejszy pisarz współczesny, nowelista. Na poezję i dramat wywiera wpływ Kuo Mo-żo. Naśladuje ich wielu pisarzy rewoluC.: Mao Tun, Lao Sze, Pa Kin i in. Punktem zwrotnym dla ch. 1. stała się konferencja w Jenanie (1942), która wytyczyła pisarzom nowe cele; w treści — życie ludu, w formie — zrozumiały język. Oddźwięk tych zasad jest i obecnie silny w literaturze Chin Ludowych. CHIŃSKA MUZYKA odgrywała wielką rolę w życiu spoi. Chin od czasów najdawniejszych; przypisywano jej działanie nie tylko estetyczne, lecz także etyczne. Ch. m. jest jednogłosowa, przeważnie o skali -»pentatonicznej, instrumenty głównie perkusyjne (bębny, gong, litofon), a także dęte (flet) i strunowe, nawet smyczkowe. Rozbudowana teoria muz. świadczy też o dawności chińskiej kultury muz. (stosunki cyfrowe interwałów ustalone około XII w. p. n. e. a -»strój temperowany ok. X w. p. n. e.). Wraz z całą kulturą chiń. utrzymywała się ch. m. w tradycyjnej, niezmienionej postaci około 2000 lat. Powstanie Chin Lud. wnosi do niej nową tematykę i środki twórcze, jednak bez zrywania z tradycją. Szkolnictwo muz. w oparciu o najlepsze obce wzory poszukuje własnych dróg rozwoju. CHIŃSKA SZTUKA sięga początkami III tysiąclecia p. n. e.; w dziejach jej rozróżniamy 3 okresy: wczesny (do 220 n. e.), klasyczny (220—1368) i późny (od 1368 do dziś); bardziej szczegółowe podziały wprowadza się wg poszczególnych dynastii. W architekturze gł. materiałem jest drewno, poza tym glina, cegła i kamień; najbardziej charakterystycznymi budowlami są pagody; prócz tego pałace, grobowce, nury — wszystko z typowymi ozdobnymi wygiętymi dachami ; z wczesnego okresu pochodzą grobowce i Wielki Mur Chiński; większość zachowanych zabytków powstała w XVI—XVIII w., gł. w Pekinie i Nankinie. W rzeźbie monument, najczęściej używanym tworzywem jest kamień; najstarsze zabytki pochodzą z V w.; są to rzeźby skalne na wzór ind. (m. in. groty w Tung-Huang). Najbardziej cenioną w Chinach gałęzią sztuki jest malarstwo; ulubioną techniką — malowanie tuszem i farbami wodnymi na papierze i jedwabiu; znane jest także malarstwo ścienne. Malarstwo chińskie nie zna perspektywy w eur. sensie tego słowa; wyróżnia się dekoracyjnością, subtelnością kreski, świeżością odczucia, zwłaszcza jeśli chodzi o krajobraz; okres jego rozkwitu przypada na dynastię Sung (960—1279). Oryginalny charakter ma barwny drzeworyt chiński. Wysoko rozwinięte jest rzemiosło artyst.: brązownictwo (kadzielnice, dzwony, bębny, lustra, ozdoby), ceramika (wynalezienie porcelany za dynastii Tang 618—907. szczyt rozwoju za dynastii Sung), emalierstwo, wyroby z laki, tkactwo. Ch. szt. stanowi jedno z najoryginalniejszych zjawisk w artyst. dziejach ludzkości; w XVII—XIX w. wywarła wpływ na sztukę eur., zwłaszcza wyrobami  CHIŃSKA ŚLIWKA rzemiosła artyst., później natomiast sama uległa wpływom sztuki eur., gł. w malarstwie. Tabl. 93. CHIŃSKA ŚLIWKA, Litchi chinensis, nieduże drzewo z rodziny zapiankowatych; Chiny, Japonia; hodowana w krajach śródziemnomorskich; jadalne owoce typu pestkowca. CHIŃSKI JĘZYK, należy do wielkiej rodziny -►chińsko-tybetańskich języków; początki jego tradycji lit sięgają XV w. p. n. e.; dzieli się na szereg dialektów skupionych w 2 odrębne zespoły: północny i południowy; czynnikiem jednoczącym jest pismo, które powstało ok. 2000 lat p. n. e. i jest pismem ideograficznym; posługuje się ponad 50 000 znaków; do codziennego użytku konieczna jest znajomość 3—4 tys. znaków; kierunek pisma: kolumny z góry na dół i od prawej ku lewej. Obecnie Chiny dążą do uproszczenia pisma przez wprowadzenie systemu pisma fonetycznego opartego na alfabecie łac. oraz do ujednolicenia języka. CHIŃSKI MUR, Wielki Mur: 1) budowla około 2500 km dhig., 4—16 m wys., 4—8 m szer., zaopatrzona w bramy i wieże, wzniesiona w III w. p. n. e. w pn. Chinach dla obrony przed najazdami nomadów; 2) 	przen. ch. m. zapora, izolowanie się. CHIŃSKO-TYBETAŃSKIE JĘZYKI, wielka rodzina Język. Azji Srodk. i Wsch., złożona z 3 podrodzin: jenisjej-ostiackiej, tybeto-birmańskiej i thai-chińskiej; najważn. języki: chiński, anamski, syjamski, birmański, tybetański. CHIOGGIA [kiodż:dżia], m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganeiska); 49 200 mieszk. (1951); rybołówstwo; przemysł konserwowy rybny. CHIOS, wyspa gr. na M. Egejskim, w pobliżu Anatolii; 902 km*, 66 800 mieszk. (1951); uprawa winorośli, fig, oliwek, owoców, zboża; hod. owiec, kóz; rybołówstwo; przemysł garbarski; złoża antymonu, siarki i marmuru; stoi. i gl. port Chios (24 400 mieszk.). CHIPPENDALE [czypndejl], nazwa stylu w meblarstwie (1730—80); pochodzi od nazwiska twórcy — meblarza ang.; ch. zawiera elementy ang. baroku i fr. rokoka, jak również motywy gotycyzujące i chińskie. Meble wykonywane gł. w mahoniu. CHIRICO [kjriko] Giorgio de (ur. 1888), malarz wl., jeden z twórców powstałego ok. 1910 tzw. malarstwa metafizycznego, nadającego ukryty, symboliczny, lecz nie zawsze czytelny sens kompozycjom złożonym z elementów architektury, przedmiotów i postaci ludzkich; Zagadka wyroczni, Zagadka godziny. CHIROMANCJA [gr.], WTÓżenie z ręki, rzekoma zdolność odczytywania losu człowieka z linii ręki. CHIRON, mit. gr. centaur słynny z rozumu i szlachetności; nauczyciel Achillesa, Nestora i in. bohaterów gr. no Chi amida chlebowiec, Artocarpus €> (U Narzędzia chirurgiczne CHIRURGIA [gr.], dział medycyny zajmujący się mechanicznym, gl. operacyjnym leczeniem chorób; ch. plastyczna, usuwanie zniekształceń pourazowych lub wad rozwojowych. CHITON, u staroż. Greków luźna szata męska, niekiedy przepasywana pasem, noszona bezpośrednio na ciele. CHITONY, Loricata, gromada mięczaków; ciało silnie spłaszczone, przylegające mocno do podłoża; na grzbiecie muszla z 8 dachówkowato zachodzących skorupek; głowa słabo wyodrębniona; żyją w strefie przypływów na wybrzeżach morskich. Niektóre gatunki duże, do 1 kg wagi. CHITYNA, polisacharyd; twarda substancja wchodząca w skład pancerza pokrywającego ciało owadów i innych stawonogów; jest wytworem nabłonka skóry. CHIWA, m. w Uzbeckiej SRR; 23 	700 mieszk. (1932); meczety; pałac i grobowce chanów; przemysł baweln., tłuszcz. Dawna stolica chanatu; w pobliżu słynne wykopaliska Chorezmu. Chiton 140 „CHJENA", ironiczna nazwa Chrześcijańskiej Jedności Narodowej, bloku klerykalno-endeckiego w wyborach 1922 „CHJENO-PIAST“, reakcyjny sojusz PSL „Piast“ z „Chjeną“; na tym sojuszu opierał się rząd endecko-piastowski Witosa 1923. CHLAJNA, wierzchnia szata męska u staroż. Greków: piat sukna spięty na piersiach lub na prawym ramieniu. CHLAMIDA, wierzchnie okrycie u staroż. Greków: owalny płat sukna spinany na lewym ramieniu lub piersiach. CHLEB ŚWIĘTOJAŃSKI -świętojański chleb. CHLEBNI KO W Wielemir W., właśc. imię Wiktor (1885—1922), poeta, jeden z twórców futuryzmu ros.; oddziałał silnie na poezję W. Majakowskiego, N. Asiejewa i m.; poematy poświęcone wojnie dom. i rewolucji; Nastojaszczeje, Ładomir, Nocz piered Sowietami. CHLEBOWE DRZEWO, incisa — rodzina morwowate; Wyspy Malajskie, Oceania; hodowane dla wielkich, kulistych jadalnych smacznych owoców. CHLEBOWSKI: 1) Stanisław (1835—84), malarz; był artystą nadw. sułtana tur., następnie osiadł w Paryżu; obrazy hist., rodzaj, i o tematach orient.; 2) Bronisław (1846—1918), historyk lit., prof. Uniw. Warsz.; prezes Tow. Nauk. Warsz.; Rozwój kultury polskiej, Literatura polska 1795—1905; inicjator i redaktor Slow- ł Chlebowiec: 1 - owoc CHLIBOROBI, ukraińska partia agrarna, ugodowa wobec rządu poi.; programem spoi. zbliżeni do PSL „Piast“, reprezentowani w sejmie 1919—28. CHLOANTYT, nieprzezroczysty minerał cynowobiały z zielonymi nalotami powierzchniowymi; arsenek niklu; ważna ruda niklu. CHLODWIG I (466—511), pierwszy król Franków, od 481; założyciel dynastii Merowingów; pobił Rzymian pod Soissons 486, Wizygotów pod Poitiers 507 i opanował większą część Galii; wg legendy przyjął chrzest 496 w Reims. CHLOR Cl, chlorum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 17, niemetal, gaz zielonożółty o drażniącym zapachu, bardzo aktywny chemicznie — łączy się prawie ze wszystkimi pierwiastkami, działa niszcząco na śluzówkę przewodów oddechowych; w przyrodzie występuje w postaci związków, gł. chlorków; ch. otrzymuje się przez elektrolizę chlorku sodu; znajduje zastosowanie w syntezach organicznych jako środek bielący oraz do dezynfekcji wody. CHLORALHYDRAT, uwodniony aldehyd trójchlorooctowy; krystaliczna substancja o swoistym zapachu i gorzkawym, piekącym smaku; obecnie mało stosowany środek nasenny. CHLORAMINA, związek organiczny zawierający chlor; pod wpływem wody, kwasów i substancji org. ulega rozkładowi z wydzieleniem chloru, który działa bakteriobójczo; używany jako środek antyseptyczny. CHLORANY, sole kwasu chlorowego HCIO3; w stanie suchym są silnymi utleniaczami; ch. używa się do produkcji zapałek, ogni sztucznych, materiałów wybuchowych; najważniejsze: ch. potasu KCIOj (sól Bertholleta), ch. sodu NaClOg. CHLOREK AMONU NH4CI, salmiak — sól amonowa kwasu solnego; podczas ogrzewania rozkłada się na kwas solny i amoniak; używany do suchych ogniw galwanicznych oraz do oczyszczania powierzchni metalu przed lutowaniem. CHLOREK BIELĄCY —wapno (bielące). CHLORElC POTASU KC1, bezbarwna sól, dobrze rozpuszczalna w wodzie; występuje w przyrodzie (minerał sylwin);jest produktem wyjściowym do otrzymania innych soli potasu. CHLOREK RTĘCIĄ WY Hg2Cl2, kalomel — biały, ciężki, miałki proszek prawie nierozpuszczalny w wodzie; b. silny środek przeczyszczający; w małych dawkach pobudza wydzielanie żółci. CHLOREK RtĘCIOWY HgCl2, sublimat — biały.  141 CHMIELNIK ciężki, krystaliczny proszek silnie trujący, o własnościach bakteriobójczych; stosowany w lecznictwie do odkażania rąk, do dezynfekcji naczyń itp. CHLOREK SODU NaCl, sól kuchenna — bezbarwna, przezroczysta, krystaliczna sól dobrze rozpuszczalna w wodzie; występuje w przyrodzie (pokłady soli kamień., solanki, woda mor.); przyprawa do potraw, środek konserwujący, produkt wyjściowy do otrzymania chloru oraz innych związków sodu. CHLOREK SREBRA AgCI, biała sól nierozpuszczalna w wodzie, światłoczuła; ch. s. używa się do wyrobu mniej czułych emulsji fotogr. (papiery do odbitek stykowych). CHLOREK WAPNIA CaCl2, sól tworząca z wodą hydraty, np. CaCli-BHzO; bezwodny, silnie higroskopijny; używany jest jako środek osuszający; uwodniony — do mieszanin oziębiejących oraz w lecznictwie. CHLORKI -.halogenki CHLOROFILE, barwniki nadające roślinom zieloną barwę; biorą zasadniczy udział w wykorzystaniu enerii świetlnej na potrzeby roślin; L. Marchlewski wya?al, że ch. mają budowę podobną do -.hemu, zawierają jednak magnez, a nie żelazo. CHLOROFORM, trójchlorometan CHCI3; niepalna, lotna, bezbarwna ciecz o swoistym zapachu i słodka wym, piekącym smaku; pod wpływem światła i powietrza rozkłada się, przechodząc w trujący fosgen; środek stosowany dawniej do narkozy. CHLOROMYCETYNA, związek organiczny, produkt przemiany materii grzybka promieniowca Streptomyces venezuelae (obecnie otrzymuje się w drodze syntezy); biały, szarobiały lub żóltawobiały proszek o gorzkim smaku; środek bakteriostatyczny; stosowany doustnie, m. in. w krztuścu, w durzę plamistym. CHLOROPHYTUM, rodzai z rodziny liliowatych; rośliny zwrotnikowe o pięknym, często pasiastym ulistnieniu; hodowane w doniczkach. CHLOROPIKRYNA, trójchloronitrometan, związek orgtniczny, ciecz o ostrym, drażniącym zapachu, 0 działaniu duszącym i parzącym; stosowana jako trucizna bojowa. CHLOROPLASTY [gr.J, ciałka komórek rośl. zawierające barwnik zielony (chlorofil); w ch. wytwarzają się węglowodany w wyniku -.fotosyntezy. Zob. też plastydy i pirenoid. CHLOROPREN, pochodna butadienu, nienasycony węglowodór; łatwo polimeryzuje tworząc syntetyczny kauczuk chloroprenowy, odznaczający się dużą odpornością na działanie benzyny, olejów i kwasów; używany do wyrobu wykładzin zbiorników. CHLOROWANIE; 1) J. Chlopicki enem. działanie chlorem lub jego związkami na organiczne związki chem ; w wyniku ch. następuje wprowadzenie do cząsteczki związku jednego lub więcej atomów chloru; 2) techn. ch., chlorynacja: a) działanie chloru gazowego lub jego związków na metale w celu usunięcia zanieczyszczeń (np. rafinowanie aluminium chlorem gazowym); b) proces wstępny stosowany przy otrzymywaniu z rud metal) 	rzadkich, jak tytanu, cyrkonu, tantalu, uranu 1 innveh. CHLOROWA WODA, roztwór chloru w wodzie; ma własności utleniające; używany do dezynfekcji i jako środek bielący. CHLOROWCE, fluorowce, halogeny — ogólna nazwa pierwiastków maksvmalnie siedmiowartościowych. o charakterze typowo niemetalicznym, tworzących rodzinę gł. siódmej grupy układu -.okresowego; fluor (F), chlor (Cl), brom (Br), jod (J) i astat (At — pierwiastek promieniotwórczy); tworzą z wodorem beztlenowe kwasy, z metalami typowe sole, w których występują w postaci prostych jonów jednoujemnych. CHLOROWODÓR HC1, związek chem. chloru i wodoru; gaz bezbarwny o duszącej woni; otrzymuje się ge syntetycznie z pierwiastków lub działając kwasem siarkowym na chlorek sodu; rozpuszcza się b. dobrze w wodzie, dając silny kwas solny. CHLOROZA: 1) bot. choroba roślin objawiająca się bladym lub żółtawym zabarwieniem liści; powodem jest niedobór magnezu lub żelaza w podłożu; 2) 	med. -»błędnica. CHLORYTY, grupa blaszkowych minerałów barwy zielonej; uwodnione krzemiany magnezu i żelaza. CHŁAPOWSKI; I) Deztdkht Adam (1788-1879). fenerał; adiutant Napoleona; w czasie powstania 830—31 dowódca wyprawy na Litwę; po niefortunnym ataku na Wilno schronił się ze swym oddziałem do Prus; Pamiętniki; 2) Alfred (1874—1940), polityk, 1923 minister rolnictwa, 1924—36 ambasador w Paryżu. CHŁĘDOWSKI Kazimierz (1843—1920), historyk sztuki Renesansu wł. XV—XVIII w.; polityk; 1999— 1900 austr. minister dla Galicji; Dwór w Ferrari«; Rzym, ludzie Odrodzenia, Rzym, ludzie Baroku, Historie neapolitańskie, Pamiętniki. CHŁODNIA, magazyn do przechowywania artykułów żywność.; krążąca w systemie rur ch. solanka chłodnicza (oziębiana w chłodziarkach) utrzymuje stałą temperaturę, zwykle poniżej 0“C; ch. kominowa, wysoka konstrukcja drewn. lub żelbet, kształtem zbliżona do komina, przeznaczona do chłodzenia wody, wychodzącej np. z urządzeń kondensacyjnych silnika parowego; woda ochłodzona w bezpośrednim zetknięciu się z powietrzem fest ponownie używana w urządzeniach kondensacyjnych. CHŁODNICE -.wymienniki ciepła. CHŁODZENIE SILNIKA, utrzymywanie ograniczonej temperatury (poniżej 100°C) nagrzewających się ścian silnika spalin, przez otoczenie ich płaszczem wody (ch. cieczą) lub przez omywanie strumieniem powietrza (ch. powietrzem). CHŁODZIARKI, urządzenia do wytwarzania niskiej temperatury, złożone najczęściej ze sprężarki, w której gazowy czynnik chłodniczy (amoniak, dwutlenek siarki, freon) ulega sprężeniu, oraz ze skraplacza i parownika, w którym czynnik chłodniczy paruje chłodząc przy tym intensywnie solankę chłodniczą rozprowadzaną rurami w pomieszczeniu oziębianym (np. w chłodni). Mogą być również zbudowane na innej zasadzie, np. absorpcji lub adsorpcji, zjawisk termoelektrycznych itp. CHŁONKA, llfma (gr.j — płyn, który wraz z krwią zapewnia prawidłowe odżywianie wszystkich komórek i tkanek; składa się z osocza i krwinek białych; zbiera się w rozgałęzionym układzie naczyń towarzyszącym układowi żylnemu; z układu limfatycznego ch. wlewa się do żył podobojczykowycb mieszając się w ten sposób z krwią. CHŁOPEK, góm. krótki kopalniak stawiany pionowo dla podtrzymania części obudowy. CHLOPICKI Józef Grzegorz (1771—1854), generał; walczył w kampanii 1792 ł 1794; służył w legionach Dąbrowskiego, następnie w armii napoleońskiej; ranny 1812 pod Smoleńskiem; 5X11 1830 — 231 1831 dyktator powstania listopad.; dowódca spod Grochowa. CHMIEL, Humulus lupulus, dwupienna pnąca bylina z rodziny konopiowatych; lecznicza; rośnie dziko; uprawia się osobniki żeńskie (chmielnik); kwiatostany, tzw. szyszki chmielowe, używane do produkcji piwa. fi.» Chmielnik piw CHM1ELEŃSKI (Chmieliński); 1) Ztgmunt (1835— 63), jeden z przywódców powstania styczn.; od września 1863 pułkownik i naczelnik wojenny woi. krak.; rozstrzelany w Radomiu; 2) Ignacy (1837—?), jeden z przedstawicieli radykalnego skrzydła czerwonych w powstaniu styczn.; członek Kom. Miejskiego, potem Centr. Kom. Narodowego i rządu wrześniowego 1863; zmarł na emigracji. CHMIELIŃSKI Józef (1862—1941), aktor scen lw. i warsz. CHMIELNICKI (uIct. Cbmelnyćkyj) Bohdan (1593 —1657), przywódca walki wyzwoleńczej Kozaków; 1648 stanął na czele ich powstania zbrojnego przeciwko Rzplitej; doprowadził do wyzwolenia lewobrzeżnej Ukrainy; 1654 poddał ją Moskwie. CHMIELNIK, m., pow. buski, woj. kieł., w Niecce B. Chmielnicki  CHMIELOWSKI Nidziańskiej; 3400 młeszk. (1956); wapienniki; kościół z XVIII w.; 1241 bitwa z Tatarami. CHMIELOWSKI; 1) BENEDYKT, ks. (I poi. XVIII w.), autor pierwszej poi. popularnej encyklopedii Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencii pełna...; 2) Adam, brat Albert (1846— 1916), malarz, założyciel zakonu żebraczego Albertynów; obrazy rei.; rodzaj., portrety, pejzaże; Ecce Homo, Ogród miłości; 3) Piotr (1848—1904), historyk lit. i krytyk, tłumacz, pedagog i edytor; prof. Uniw. Lw.; red. „Ateneum“; najwybitniejszy przedstawicie] krytyki lit. okresu Pozytywizmu; Historia literatury polskiej, Zarys najnowszej literatury polskiej. Dzieje krytyki literackiej w Polsce. CHMURY, zawieszone w atmosferze produkty kondensacji pary wodnej; składają się z kropelek wody, kropelek wody i kryształków lodu lub kryształków lodu; występują w zasadzie w troposferze, niekiedy jednak i w stratosferze (-»obłoki iryzujące); eh. dzielimy na 10 zasadniczych rodzajów: P. Chmielowski J. K. Chodkiewicz Rodzina Rodzaj chmur Skrót Nazwa polska Nazwa międzynarodowa Wysokie pierzaste Cirrus Ci klębiasto- pierzaste Cirrocumulus Cc warstwowo-pierzaste Cirrostratus Cs średnie średnie kłębiaste Altocumulus Ac średnie warstwowe Altostratus As Niskie kłębiasto-warstwowe Stratocumulus Sc niskie warstwowe Stratus St warstwowe deszczowe Nimbostratus Ns O budowie pionowej kłębiaste Cumulus Cu kłębiasto-deszczowe Cumulonimbus Cb CHOCHOŁOWSKA DOLINA, najbardziej na zach. wysunięta dolina poi. części Tatr Zach.; początkowo wąska, z licznymi bramami skalnymi, rozszerza się w górnej partii, tworząc Polanę Chochołowską (szałasy pasterskie i schronisko); Ch. D. ma dwa odgałęzienia: Dolinę Starorobociaóską i Jarząbczą; doskonałe tereny narciarskie. CHOCHOŁOWSKIE POWSTANIE, tzw. poruseństwo chochołowskie, nar.wyzwoleńczy ruch górali z okolic Chochołowa (pow. nowotarski, woj. krak.); 2 II 1846 pod dowództwem ks. wikarego Leopolda Kmietowicza i jana Andrusikiewicza rozpoczęto walkę z Austriakami zakończoną po stoczeniu kilku potyczek kapitulacją. CHOCHOŁÓW, w., pow. nowotarski, woj. krak., na Podhalu, nad Czarnym Dunajcem; 980 mieszk. (1956); zabudowa podhalańska, tradycja stroju regionaln. i zdobnictwa sprzętów. CHOCIANÓW, m., pow. lubiński, woj. wróci., 3400 mieszk. (1956); przemysł odlewn.; spalony zamek z XVIII w. CHOCIEBUŻ (Cottbus), m. w NRD (okręg Chociebuż); 64 300 mieszk. (1955); wyższa szkoła włókien.; przemysł włókien., spoż.; obróbka drewna; węzeł kol.; gl. m. Dolnej Łużycy. CHOCIM, m. w obw. czerniowickim Ukraińskiej SRR; miejsce bitew wojska Rzeczypospolitej z Turkami; 1621 pod dowództwem J. K. Chodkiewicza, zakończonej rozejmem; 1673 pod dowództwem J. Sobieskiego — zwycięstwem. CHOCIWEL, m, pow. stargardzki, woj. szczec., 142 nad rz. Krąpiel, pr. dopływem lny; 1900 mieszk (1956); kościół gotycki z XV w., nad jez. kąpielisko CHODAKOWSKI Zoriari Dołęga -Czarnocki Adam CHODAKÓW, osiedle przem., pow. sochaczewski woj. warsz., w widłach Bzury i Utraty; 5000 mieszk (1956); fabryka jedwabiu szt., elektrociepłownia. CHODKIEWICZ: 1) Jan Karol (1560—1621), hetman w. lit., wojewoda wil.; znakomity taktyk wojsk.; dowódca w wojnach z Moskwą i Turkami; zwycięzca w bitwie ze Szwedami pod Kirchholmem 1605; zmarł w czasie bitwy z Turkami pod Chocimiem; 2) Aleksander (1776—1838), chemik 1 literat uczestnik powstania kościuszk.; gen. wojsk Królestwa Kongres.; prace nauk. (Chemia), powieści (Katon, Wirginia), Pisma wierszem l prozą. CHODNIK: 1) góm. podziemny korytarz dowolnej długości, prowadzony zasadniczo w kopalinie użytecznej poziomo lub z bardzo małym nachyleniem; 2) ch. uliczny —ulica. CHODOWIECKI Daniel (1726—1801), grafik 1 malarz pochodź, poi. działający gł. w Berlinie; w ilustracjach wspólcz. książek niem. oddawał wiernie życie mieszczaństwa okresu Oświecenia; podejmował także tematy z życia szlachty poi. CHODY KONI, sposób unoszenia i stawiania nóg; ch. niskie — posuwiste prowadzenie nogi; ch. wysokie — efektowny wysoki wyrzut nogi. CHODZIEŻ, m. pow., woj. pozn., nad Jez. Chodzieskim Miejskim; 10 400 mieszk. (1956); duży ośrodek przemysłu ceram. (porcelana i fajans), drzewn.; sanatorium przeciwgruźlicze. CHODZONY, poi. nazwa wolnej części tańca w XVI—XVII w. (wl. pacana); w muzyce lud. wolny taniec dla uszanowania starszych gości, poprzedzający tańce szybkie i właściwą zabawę; prototyp poloCHODŹKO: 1) Ignacy (1794—1861), pisarz, początkowo pseudoklasyk, następnie przedstawiciel tradycji staroszlacheckich ; Obrazy litewskie, Pamiętniki kwestarza. 2) Leonard (1800—1871), historyk, emigrant: w czasach studenckich w Wilnie — filareta; wydawca dokumentów hist., pisał po polsku i po francusku; Żywot Kościuszki; 3) Aleksander (1804—91), poeta, prof. literatur slow. w Collège de France; poemat o tematyce wsch. Derar, ballada Maliny, utwory liryczne; wydał słownik pol.-ang. CHOGORI —Dapsang. CHOINA KANADYJSKA, Tsuga canadensis, roślina z rodziny sosnowatych; Ameryka Pn.; iglaste drzewo do 30 m wys., o płaskich igłach, z wierzchu ciemno-, spodem sinozielonych, i drobnych szyszkach; u nas hodowana w parkach. CHOIŃSKI-JESKE T. -*Jeske-Choiński Teodor. CHOISEUL [szuazol] Etienne François de, książę (1719—85), dyplomata fr.; 1758—70 min. spraw zagr. Ludwika XV; reorganizator armii i marynarki; zwolennik popierania Turcji i Polski przeciwko Katarzynie II. CHOJECKI Edmund, pseud. fr. Charles Edmond (1822—98), poi. poeta romant., powieściopisarz, publicysta; przebywał we Francji; Gęśla, powieść Alkhadar oraz utwory w języku fr. CHOJNA, m. pow., woj. szczec., na Pojezierzu Myśliborskim; 3400 mieszk. (1956); średniow. mury obronne i bramy, ruiny kościoła z XU w. i in. zabytk. budowle. CHOJNICE, m. pow., woj. bydg., na Pojezierzu Kaszubskim, 17 700 mieszk. (1956); przemysł metal.; węzeł kol.; fragmenty murów mlejsle., zabytk. kościoły. — Klęska wojsk poi. i lit w bitwie z Krzyżakami 1454. CHOJNIK, ruiny zamku, pow. jeleniogórski, woj. wrocł.; na wzgórzu ponad Sobieszowem drewn. zaChoina kanadyjska  143 CHOROBY WENERYCZNE me^ z XIII w., murowany za Piastów Śląskich, póź- I wmurowane w ścianę kościoła Sw. Krzyża. Ch. twoniej silna warownia; spalony w XVII w. rzył prawie wyłącznie na fortepian. Jako kompozytor CHOJNÓW, m., pow. zfotoryjski, woj. wrocł., na wyprzedził znacznie swoją epokę; w swoich dziełach Przedgórzu Sudeckim; 7000 mieszk. (1956); przemysł drzewny, skórz., metal.; lokalny węzeł kol.; ruiny zamku Piastów Legnickich; kościół z XV w. CHOLEKINAZA, mieszanka ziołowa stosowana przy schorzeniach wątroby i woreczka żółciowego. CHOLERA [gr.], ostra choroba zakaźna wywoływana przez przecinkowiec ch.; gł. objawy ze strony przewodu pokarm, (gwałtowna wodnista biegunka, odwodnienie ustroju i zapaść); w Indiach Wsch. występuje endemicznie i co pewien czas rozszerza się na inne kraje, niekiedy w postaci gwałtownych epidemii; ch. drobiu, posocznica krwiotoczna — ostra choroba zakaźna wywoływana przez bakterię Paateurella multodica; występuje u kur, kaczek, gęsi i in wprowadził śmiałą harmonikę z bogatą chromatyką i enharmonią, nowy typ melodyki z oryginalną ornamentyką, element kolorystyczny, a równocześnie zawsze logiczną konstrukcję, którą umiał genialnie połączyć z bezpośrednią siłą emocji. Twórczość swą przepoił poi. muzyką ludową, dając tym wyraz swojej przynależności narodowej. Ch. pozostawił na fortepian solo: 17 polonezów, 58 mazurków, 17 walców, 21 nokturnów, 28 preludiów, 27 etiud, 4 impromptus, 4 scherza, 4 ballady, 3 sonaty, 3 ronda, wariacje, fantazje, kołysankę, barkarolę i in.; z utworów na fortepian z orkiestrą wymienić trzeba przede wszystkim dwa koncerty; prócz tego utwory kamer, i pieśni. Dla uczczenia jego pamięci odbywają się co 5 lat Międzynarodowe konkursy im. Fr. Chopina ptactwa dom. i dzik.; powoduje ogromną śmiertelność, w Warszawie konkursy dla młodych pianistów. CHOLERYK, człowiek o wybuchowym usposobieniu. CHOLERYNA [gr.j, ostre bakteryjne zatrucie pokarm. z objawami przypominającymi cholerę. CHOLESTEROL, dawniej cholesteryna — związek organiczny podobny fizycznie do tłuszczów; występuje we krwi, tkance mózgowej itd.; zaburzenia w gospodarce cholesterolem mogą prowadzić do powstania kamieni żółciowych, miażdżycy (sklerozy) itp. CHOLESTERYNA -cholesterol. CHOLEWA Mateusz (?—1165); biskup krak., pisarz; przypisuje mu się autorstwo pierwszych ksiąg Kroniki W. Kadłubka (wg Lelewela). Napisał list do św. Bernarda z Clairvaux o nawracaniu Rusi. CHOLINA, związek organiczny, dość silna zasada; w postaci składnika złożonych związków chem. (lecytyny i acetylocholiny) występuje w większości tkanek zwierzęcych, zwłaszcza w tkance nerwowej, mózgowej, żółtku jaja. CHOŁONIEWSKI Stanisław ks. (1791—1846), kaznodzieja, pisarz, pamiętnikarz; prace filozof., rei., lit!; Sen to Podhorcach, Obraził z galerii życia mego. CHOMĄTO, część uprzęży; drewn. rama o miękkim podłożu, obejmująca nasadę szyi konia pociągo- Rok Laureaci Kraj I 1927 I Lew Oborin II Stanisław Szpinalski III Róża Etkin ZSRR Polska Polska II 1932 I Aleksander Unióski II Imre Ungar III Bolesław Kon Francja Węgry Polska III 1937 I Jakub Zak II Rosa Tamarkina III Witold Malcużyński ZSRR ZSRR Polska IV 1949 . f Halina Czerny-Stefańska 1 l Bella Dawidowicz II Barbara Hesse-Bukowska III Waldemar Maciszewski Polska V ZSRR Polska Polska V 1954 I Adam Harasiewicz II Władimir Aszkenazy III Fu’tsung Polska ZSRR Chiny Chomąto CHOPIOR, rz. w ZSRR, 1. dopływ Donu; dl. 1008 km; żeglowna w dolnym biegu. CHORAŁ [łac.], śpiew kość.; ch. gregoriański, jednogłosowy liturg. śpiew w kościele rz.-kat. oparty na skalach kość., o rytmice wyznaczonej rytwego; przyjmuje siłę uciągu i przenosi Ją za pośred- mem tekstu łac.; uporządkowany i zebrany przez pa nictwem dwóch postronków lub skórz. pasów na or- pieża Grzegorza I (VI w.); ch. protestancki, czyk wozu. jLfjjj-.j j j j >m Al-le •■••••- lu - * CHOMĘTOWSKI Michał (?—1794), oficer artylerii kor.; brał udział w przygotowaniu insurekcji 1794; członek klubu jakobinów. CHOMIK, Cricetus auratua, szkodliwy gryzoń z rodziny myszowatych; stepy i pola Eurazji oraz wsch. Azji; dl. ciała 25 cm + ogon 5 cm; ryje głębokie nory, gromadzi zapasy pokarmu na zimę (ziarno, nasiona), którą częściowo przesypia. Tabl. 36. CHOMUTOV, m. w Czechosłowacji; 32 100 mieszk. (1955); ośrodek góm.-przem. w podrudawskim zagłęche- ja. biu brun. ; przemysł metalurgiczny, węgla miczny. CHONDRIOM [gr.], drobne różnoksztaltne ziarnistości w plazmie komórkowej; spełniają wybitną rolę w przemianie materii i oddychaniu komórek. Zob. też komórka (rys.). CHO OYO, szczyt w Himalajach Centralnych, na granicy Nepalu i Tybetu, wysokość 8189; zdobyty przez wyprawę austriacką 1954. CHOPIN [Szopen] Fryderyk (1810—49), największy kompozytor poi.; urodził sie w Żelazowej Woli pod Warszawą. Nauczycielem jego w grze na fortepianie był W. Żywny; kompozycji uczył się w Konserwatorium Warsz. u J. Elsnera. Szybko zdobył uznanie jako pianista i kompozytor. W 1830 wyjechał za granicę i ostatecznie osiedlił się w Paryżu, gdzie też zmarł.- Serce jego zostało przewiezione ao Warszawy F. Chopin lu Chorał śpiew w kościele protest, wprowadzony przez M. Lutra (XVI w.), jednogłosowy lub opracowany wielogłosowo, oparty na pieśniach lud. i śpiewany w językach nar. CHORASAN, kraina hist. w pn.-wsch. Iranie; gł. m. 	Meszhed; Azerbajdżanie, Turkmeni, Kurdowie; górzysta; gł. rolnictwo (bawełna, buraki cukr., sady, jedwabniki), pasterstwo; przemysł włókien., skórz., spoż.; wyrób dywanów. CHORĄGIEW: 1) w średniowieczu podstawowa jednostka organiz.-takt. ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej; od XVI do XVIII w. podstawowa jednostka organiz.-takt. wszystkich typów kawalerii; 2) -►sztandar. CHORĄŻY, w dawnej Polsce urząd nadworny lub ziemski, w okresie między woj. stopień wojsk, pośredni między oficerskim i podoficerskim; w ludowym W. P. najniższy stopień oficerski, zniesiony 1957. CHORDA —strurfa (grzbietowa). CHORDOFONY -►instrumenty muzyczne (tabela). CHOREOGRAFIA [gr.]: 1) sztuka tańca; 2) komponowanie tańców i przedstawień balet.; 3) zapis ruchów tan. za pomocą specjalnego systemu znaków. CHOREZM, kraj nad d. Arnu Darią, zamieszkany w starożytności przez ludność irańską; gł. m. Kath, w okolicy dzisiejszej Chiwy; obecnie część Uzbeckiej SRR. CHOROBY SPOŁECZNE, przewlekłe, bardzo rozpowszechnione schorzenia grożące społeczeństwu zwyrodnieniem; do ch. s. należą: gruźlica, ch. weneryczne, reumatyczne, alkoholizm. CHOROBY WENERYCZNE (kiła, rzeżączka, wrzód weneryczny), należą do grupy chorób zakaźnych i społecznych; od innych chorób zakaźnych epidemicznych  CHOROBY ZAKAŹNE różnią się swoistym sposobem zakażenia, prawie wyłącznie przez kontakt płciowy; przynależność ch. w. do grupy chorób społ. związana jest z ich dużym rozpowszechnieniem, zależnością szerzenia się od warunków bytowania, skutkami w postaci inwalidztwa, degeneracji potomstwa, bezpłodności oraz z koniecznością podejmowania w skali społ. metod ich zwalczania. Ch. w. szerzą się w większym stopniu w krajach bardziej zacofanych, o niższej stopie życiowej, oraz w następstwie klęsk społ. {wojna, powstania), ruchów migracyjnych; rozpowszechnianiu ich sprzyja prostytucja i alkoholizm; w Polsce po II wojnie świat wystąpiło olbrzymie nasilenie ch. w.; w 1947 ok. 120 000 osób zakaziło się kiłą; podjęta 1948 wielka akcja zwalczania ch. w. (akcja „W“) doprowadziła do znacznego opanowania epidemii (w 1954 zanotowano tylko 2000 zakażeń kiłą); wyniki te osiągnięto dzięki wprowadzeniu zasady prawa i obowiązku powszechnego bezpłatnego leczenia, wykrywania źródeł zakażenia, badań masowych oraz szerokiej akcji oświat.-sanit.; od 1955 zaznaczył się pewien wzrost liczby zakażeń kiłą; w walce z ch. w. służba zdrowia napotyka duże trudności, wynikające z powiązania tych chorób z intymnym życiem człowieka i ukrywania ich przez chorych. CHOROBY ZAKAŹNE (infekcyjne), choroby wywołane przez wtargnięcie drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu człowieka, zwierzęcia, rośliny, ich rozmnażanie się i rozwój w sprzyjających warunkach; przedostanie się zarazków do ustroju nie 144 zawsze powoduje chorobę; wystąpieniu jej często zapobiega odporność ustroju (naturalna lub nabyta); w razie zmniejszonej odporności organizmu lub dużej zjadliwości zarazka następuje przełamanie mechanizmów obronnych zakażonego ustroju i rozwój choroby; zakażenie może być bezpośrednie (przez zetknięcie z chorym) lub pośrednie (przez zetknięcie z przedmiotami używanymi przez chorego); dużą rolę w przenoszeniu zakażenia odgrywają przenosiciele, najczęściej stawonogi (pchły, wszy, komary); od chwili wtargnięcia zarazków do wystąpienia pierwszych objawów choroby upływa pewien okres czasu zw. okresem wylęgania (inkubacji), różny w różnych chorobach, wahający się również w jednej chorobie w określonych granicach (zależnie od odporności ustroju). CHOROBY ZAWODOWE, schorzenia spowodowane działaniem szkodliwych czynników występujących w różnych rodzajach pracy: czynników fiz. (postawa przy pracy, nadmierne lub jednostronne obciążenie ciafa, zbyt wysoka lub niska ciepłota, hałas itp.) oraz chem. (szkodliwe dla zdrowia związki chem. wydzielające się w toku procesu prod.); zapobieganiem ch. z. zajmuje się higiena przemysłowa. CHOROMANSK1: 1) Zygmunt (ur. 1892), biskup tytularny od 1946 oraz sekretarz Episkopatu; 2) Michał (ur. 1904), pisarz; 1939—57 na emigracji w Ameryce; powieści i opowiadania utrzymane w atmosferze psychologicznej fantastyki i niesamowitości; Biali Bracia, Zazdrość i medycyna, Opowiadania dwuznaczne. Ważniejsze choroby zakaźne Nazwa choroby Okres Zarazek Objawy Sposób przenoszenia się wylęgania choroby i data odkrycia Choroba Bóle głowy, kaszel, biegunka, Przez zakażone produkty mlecz- 1—4 tygodni Brucella Banga gorączka o przebiegu fali- ne lub przez kontakt z cho- abortus stym. rymi zwierzętami. (1897) Błonica Bladość, temperatura umiarko- Bezpośrednio od chorych i przez 2—7 dni Coryne(dyfteryt) wanie podwyższona, wymioty, ból gardła, naloty, cza- przedmioty zanieczyszczone wydzieliną. bacterium diphtheriae sem późne porażenia. (1884) Cholera Biegunka, stolce wodniste (wo- Przez kontakt z chorymi, przez do 5 dni Vibrio azjatycka da ryżowa), obniżenie cie- zakażoną wodę. cholerae ploty ciała, utrata głosu. (1884) Czerwonka Gorączka, częste stolce śluzo- Przez kontakt z chorymi oraz S—8 dni Bakterie grupy bakteryjna wo-krwawe, bolesne parcie zakażone produkty, brudne czerwon(dyzenteria) na stolec. ręce. kowej Czerwonka Biegunka, wymioty, gorączka, parcie na stolec, śluzowo- Przez kontakt z chorymi oraz 2—4 tygodni Entamoeba pełzakowa zakażone produkty, brudne histolytica -krwawe stolce. ręce. (1904) Dur brzuszny Stopniowe narastanie choroby, ból głowy, zamroczenie, ró- Przez kontakt z chorym lub za- 6—14 dni Eberthella każone przedmioty. typhi żowe plamki na skórze, za- (1880) burzenia w przewodzie pokarmowym. Dur plamisty Wysoka gorączka, silny ból Przez kał zakażonej wszy wtar- 8—14 dni Rickettsia głowy, wysypka miedzy 4—7 ty w uszkodzony naskórek. provazeki dniem choroby. (1910) Dur powrotny Dreszcze, wymioty, gorączka. Przez kał zakażonej wszy wtar- 5—8 dni Borrelia Po 7—8 dniach nawrót cho- ty w uszkodzony naskórek. recurrentis roby. (1873) Dżuma Dż. gruczołowa: dreszcze, Zakażenie kropelkowe lub po- 2—7 Pasteurella wysoka gorączka, obrzęk węzłów chłonnych; dż. płucna: objawy ciężkiego zapalenia płuc; dż. posocznicowa: bóle głowy, zamro- średnio, np. przez pchły, szczury. pestis czenie, krwotoki. Gorączka Bóle głowy, kończyn, mięśni, Przez wtarcie w skórę kału za- 12—25 Rickettsia okopowa (wołyńska) wysypka plamisto-guzkowa na tułowiu, gorączka. każonej wszy. quintana Grypa (influenca) Gorączka, nieżyt nosa, kaszel, bóle głowy i mięśni, czasem Przez kontakt bezpośredni z chorym, zakażenie kropelkowe. 1—3 dni Wirus (1933) krwotoki z nosa. Choroba Nieżyt górnych dróg oddecho- Przez kontakt z chorym lub do 6 mieś. Wirus przesąHeinego-Medina wych, niepokój, wysoka gorączka, przeczulica, czasem bóle w kończynach, w póż- przez zakażone przedmioty. czalny niejszym okresie porażenia.  145 CHOROBY ZAKAŹNE Nazwa choroby Objawy Sposób przenoszenia się Okres wylęgania choroby Zarazek i data odkrycia Krztusiec (koklusz) Kur (różyczka) Nagminne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych Nagminne zapalenie przyusznicy (¿winka) Nosacizna Odra Ospa Ospa wietrzna Choroba papuzia Płonica (szkarlatyna) Paradur Róża Tężeo Wąglik Włośnica (trychinoza) Wścieklizna Choroba zajęcza (tularemia) Zimnica (malaria) Objawy nieżytu górnych dróg oddechowych, napady spazmatycznego kaszlu kończącego się nierzadko wymiotami. Objawy nieżytu nosa, gardzieli i spojówek, wysypka o typie odrowym, powiększenie węzłów chłonnych. Nagły początek, bóle głowy, sztywność karku, drgawki, światlowstręt. Dreszcze, bóle kończyn, zapalenie i obrzęk gruczołów ślinowych; jako powikłanie zapalenie jąder i jajników Pęcherzykowo-ropna wysypka na twarzy i na ciele, wydzielina ropna z nosa, zapa' lenie płuc. Silny nieżyt nosa I oczu, wysypka w jamie ustnej i na skórze (różowe, gładkie guzki); wysypka zaczyna się za uszami i na czole, wysoka gorączka Początek nagły, dreszcze, wysoka gorączka, bóle głowy i krzyża, wysypka (pępkowate krosty) na całym ciele. Wysypka (pęcherzyki wypełnione płynem surowiczymi, objawy nieżytowe, gorączka nieznaczna Gorączka, bóle głowy i mięśni, zapalenie pluć. Silne dreszcze, gorączka, wymioty, ból gardła, wysvpka plonicza z następowym łuszczeniem się. Bóle brzucha, nudności, wy mioty, biegunka, w ciężkich przypadkach zapaść. Gorączka do 40°, zaczerwienienie skóry, odgraniczone od skóry zdrowej, bolesne swędzenie, obrzmienie. Sztywność karku, szczękościsk, sardoniczny wyraz twarzy, tyłozgięcie karku. Czarne krosty otoczone obrączką żółtych pęcherzyków, gorączka, objawy ogólnego zakażenia (wąglik płucny, przewodu pokarmowego). Nudności, częste stolce, bóle mięśni, obrzęk powiek, w przypadkach nieleczonych — wyniszczenie. Gorączka, podniecenie, trudności połykania, oddychania i wodowstręt. Dreszcze, wysoka gorączka, owrzodzenie na skórze i spojówkach, obrzęk węzłów chłonnych. Typowy przebieg gorączki, napady okresowe, ogólne. wyniszczenie Drogą kropelkową, rzadko przez przedmioty. Przez kontakt bezpośredni. Drogą kropelkową, rzadziej przez zakażone przedmioty. Kontakt z chorymi. Kontakt z chorymi zwierzętami, zakażenie podczas sekcji. Przez kontakt bezpośredni, najczęściej zakażenie kropelkowe Przez kontakt z chorymi, nierzadko zakażenie przenoszą owady (muchy). Przez kontakt z chorym, czasem przez przedmioty. Przez kontakt z chorymi papugami, wdychanie zakażonego pyłu. Przez bezpośredni kontakt, rzadziej przez zakażone przedmioty. Drogą pokarmową. Przez kontakt bezpośredni lub przez zakażone przedmioty. Przez zakażenie ran ziemią, nawozem. Dotykanie i spożywanie zakażonego mięsa, wdychanie kurzu zawierającego laseczki wąglika. Przez zakażone mięso wieprzowe. Ukąszenie przez chore zwierzę (najczęściej przez psa). Przez dotykanie i spożywanie zakażonego mięsa zajęcy, królików, wiewiórek. Przez ukłucie komara 7— 	14 dni 14—23 dni 2—7 dni 18—22 dni 2-8 dni 9- 	11 dni 10— 	15 dni 2—3 tygodni 8— 	14 dni 2—5 dni 8—10 dni 2—5 dni 4—20 dni wyjątkowo kilka dni 1-8 dni 2—15 dni przecięt. 5—6 tyg. 1—10 dni 10—22 dni Pałeczka Bordet-Gengou (1906) Przypuszczalnie zarazek przesączalny Neisseria meningitidis (1887) Zarazek przesączalny Malleomyces mallei (1886) Wirus Wirus Wirus Zarazek przesączalny Paciorkowiec hemolizujący Bakterie z grupy Salmonella Streptococcus pyogenes Clostridium tetani (1884) Bacillus anthracis T richinella spiralis Zarazek przesączalny Pasteurelia tularensis (1910) Plasmodium vivax Plasmodium malariae Plasmodium immaculalum (1880) 10 Mała Ene. Powsz. PWN  CHOROSZCZ 146 CHOROSZCZ, m., po w. i woj. bialost., nad Chroszczanką; 1800 mieszk. (1956); ruiny pałacu Branickich; kościół z XVIII w. CHORÓBSKI Jerzy (ur. 1902), lekarz neurochirurg, pionier neurochirurgii poi.; prof. Akad. Med. w Warszawie. CHORWACI, Kroaci, grupa pd. Słowian, językowo i kulturalnie b. bliska Serbom; posługują się alfabetem łac. Zob. też Chorwacja. CHORWACJA (Hrvatska), republika lud. wchodząca w skład Jugosławii, obejmująca Dalmację, Ch. właściwą i Sławonię; 56 553 km2; 4 043 000 mieszk. (1956); w pd.-zach. części górzysta (Góry Dynarskie), w pn.-wscn. — urodzajne równiny; rolnictwo, szczególnie rozwinięte w urodzajnej Sławonii; gł. uprawy: pszenica, kukurydza, tytoń, owoce, winorośl; na nizinach hodowla bydła i trzody chlewnej; ok. 25*/i zasobów krajowych nafty, gazu i łupków bitum.; boksyty (Dalmacja), węgiel brun. 1 kam., rudy cynku i ołowiu, srebro; rozwinięty przemysł drzewny, budowy maszyn, stoczn., produkcja aluminium; gł. ośrodki przem.: Zagrzeb (stoi.), Rijeka, Split, Osijek, Slavonski Bród. Wybrzeże dalmatyńskie, region uzdrowisk.-letn. (Dubrownik, Crkvenica, Opatija). — Kraj zasiedlony w VII w. przez słów. Chorwatów, w X i XI w. tworzył niezależne królestwo; od XII w. z niewielkimi przerwami należał do Węgier aż do 1918; od 1918 Ch. weszła w skład Jugosławii; podczas II wojny świat, okupanci niem. utworzyli odrębne państwo 1941; od 1945 jedna z republik Jugosławii. CHORZELE, m., pow. przasnyski, woj. warsz., w Ziemi Kurpiowskiej; 2000 mieszk. (1956). CHORZÓW, m., pow. miejski, woj. kat., 141400 mieszk. (1956); duży ośrodek górnictwa, przemysłu chem. i metal, (fabryka wagonów tramw. i konstrukcji stal.). Powstał w 1934 przez poł. Królewskiej Hutv, Chorzowa, Maciejkowic, Hajduk Nowych i Wielkich. CHOSROES I, władca perski z dynastii Sasanidów 531—579; prowadził długotrwałe walki z Bizancjum; zreformował państwo i doprowadził je do rozkwitu; wzniósł „mur kaukaski“ jako zaporę przeciw plemionom tureckim. CHOSZCZNO, m. pow., woj. szczec., na Pojezierzu Pomorskim; 6100 mieszk. (1956); przemysł włókien. CHOTAN, m. w zach. Chinach (prow. Sinkiang); ok. 50 000 mieszk. (1952) i oaza ok. 134 200 mieszk.; jedwab, dywany, wyroby skórz., nefryt CHOTEL CZERWONY, w., pow. brzeski, woj. kieł., w Niecce Nidziańskiej; 670 mieszk. (1956); rezerwat roślinności step.; kościół zbudowany przez Jana Długosza. CHOW-CHOW [ang., cząucząu], chiński pies z grupy szpiców wys. 40—45 cm, o sierści długiej i gęstej; błony śluzowe w pysku i język zabarwione fioletowo; w Chinach hodowany na mięso. Tabl. 66. CHOYNOWSKI Piotr (1885—1935), prozaik, nowelista; kontynuator tradycji sienkiewiczowskich; członek PAL; powieści: kuźnia (z czasów powstania styczn.) i W młodych oczach, nowele: Zdarzenie, Kii w mrowisku. Młodość, miłość, awantura, O pięciu panach Suterzyckich, dramat Ruchome piaski. CHÓR [grj: 1) w staroż. Grecji zespół występujący w tragedii jako komentator myśli przew. utworu; 2) "zespół śpiewaczy złożony z co najmniej kilku wykonawców w każdym glosie; ch. może być: dziecięcy, żeński, męski, mieszany; 3) zbiorowy śpiew; 4) 	pomieszczenie w kościele w przedniej części nawy gł., zwykle nad wejściem, na wprost ołtarza gł., przeznaczone dla instrumentów muz. (organy, fisharmonia) i śpiewaków; 5) -»prezbiterium. CHÓW, żywienie, i pielęgnowanie zwierząt w celu pozyskania sztuk odpowiednich do potrzeb gospodarczych, np. ch. krów mlecznych, świń bekonowych, świń słoninowych, kur niosek, kur mięsnych itp. CHÓW WSOBNY —depresja wsobna. CHRABĄSZCZ, Melolontha, jeden z rodzajów chrząszczy; pełny rozwój trwa 4 łata; b. szkodliwe, gdyż larwy, tzw. pędraki, podgryzają korzenie drzew, a postacie dorosłe objadają liście; u nas pospolity ch. majowy (Af. melolontha). CHREPTOWICZ Joachim (1729—1812), kanclerz w. lit.; jeden z twórców Komisji Edukacji Nar.; członek Tow. Przyjaciół Nauk; zwolennik fizjokratów; w swych dobrach zniósł poddaństwo i zmniejszył ciężary chłopskie; zakładał hamernie i huty żelazne. Bvł również poetą i publicystą: O prawie natury..., artykuł Poezia w Zbiorze potrzebniejszych wiadomości I. Krasickiego. CHRESTOMATIA [gr.l, zbiór krótkich utworów oraz wyjątków z dzieł oryg. i tłum., najczęściej pisanych prozą, opatrzonych komentarzami, do użytku szkolnego. Zob. też antologia. Chrobotek reniferowy CHRÉTIEN DE TROYES [kretię do truę] (XII w ), poeta fr.; opowieści rycerskie, m. in. Y vain, Lancelot, Perceval CHRISTCHURCH [krajst-czs:cz], największe m na Wyspie Pd. Nowej Zelandii; 186 500 mieszk. (1955); ośrodek rejonu roln.; przemysł: włókien., skórz., spoż. CHRISTIANIA, dawna nazwa —Oslo. CHROBOCZEK Emil (ur. 1902), agrobiolog, członek koresp. PAN, prof. SGGW; prace z zakresu ogrodnictwa. CHROBOTEK, Cladonia, porost krzaczasty barwy sinoszarej lub szarofioletowej, pospolity jako zbite darnie w suchych lasach sosn.; ch. reniferowy (C. rangiferina), występujący na pn., jest gł. pożywieniem reniferów. CHROM Cr, chromium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 24; metal srebrzystoniebieski, twardy, o wysokiej temp. topnienia; używany do wyrobu nierdzewnych, twardych, ciągliwych stali oraz do pokrywania przedmiotów żelaznych (chromowanie); wszystkie związki ch. są barwne. CHROMANIE PRZESTANKOWE, napadowe, dotkliwe bóle w nogach przy chodzeniu; przyczyną ch. p. są skurcze lub zamknięcie naczyń krwionośnych podudzi i stóp, najczęściej wskutek miażdżycy. CHROMATOfÓRY: 1) komórki położone zwykle w skórze i warunkujące jej barwę; zawierają dużą ilość barwnika; kształt zmienny, mogą się kurczyć i rozkurczać i przez to wywoływać zmianę barwy skory, np. u kameleona; 2) ciałka w komórkach rośl. zawierające barwniki, jak np. chlorofil, karotynę, ksantofil. Zob. też plastydy. CHROMATOGRAFIA [gr). metoda analizy ciekłych mieszanin związków chem., polegająca na wykorzystaniu różnej zdolności do adsorbowania się składników mieszaniny, ch. kolumnowa polega na przepuszczeniu mieszaniny przez kolumnę wypełnioną odpowiednim adsorbentem; poszczeg. składniki zostają zaadsorbowane na różnych poziomach kolumny; c h. bibułowa, proces rozdziału składników przebiega na odpowiednio preparowanej bibule do sączenia. CHROMATYDA, połówkowy chromosom powstający w czasie podziałów komórkowych, z którego odtwarza się chromosom potomny. CHROMATYKA [gr.], wprowadzanie między całotonowe odległości dźwięków skal diatonicznych dźwięków podwyższonych bądź obniżonych o półton. Zob. też skala (chromatyczna), znaki chromatyczne. CHROMATYNA, substancja białkowa występująca głównie w jądrze komórkowym; barwi się silnie zasadowymi barwnikami, tzw. jądrowymi; wchodzi w skład chromosomów. CHROMEL, stop 90*/. Ni i ok. 10*/. Cr o dużvm oporze elektr., używany na uzwojenia pieców elektr. i do wyrobu termoelementów. CHRÓMIANKA —chromowa mieszanina. CHROMIANY, sole kwasu chromowego H2CrO+, barwy żółtej, o własnościach utleniających; używane przede wszystkim jako farby malarskie (ch. ołowiu PbCrOą, ch. baru BaCrO-j). CHROMIT, spinel chromowy — brunatnoczarny minerał; tlenowe połączenie chromu i żelaza FeCr204; najważniejsza ruda chromu; surowiec ferrochromu i stali chromowej; materiał ogniotrwały używany w metalurgii. CHROMOGENY, substancje w roślinie mające zdolność przekształcania się w barwniki, np. w chlorofil. CHROMOLITOGRAFIA, barwna litografia wynaleziona przez A. Senefeldera w pocz. XIX w.; stosowana szczefólnie w drukarstwie do reprodukcji arwnych. CHROMOPLASTY, ciałka komórek rośl. zawierające barwniki pomarańczowoczerwone (karotynę) i żółte (ksantofil). Zob. też plastydy. CHROMOSFERA [gr ]. środkowa homologiczne ruchliwa warstwa atmosfery slonecz- JC1—Cl— nej, widoczna w czasie całkowitych Cz' Di— zaćmień Słońca jako czerwona postrzę- u roihny piona obwódka. Tabl. 9. pępawy CHROMOSOMY, składniki jądra komórkowego będące nosicielami jednostek dziedziczności (genów'; widoczne przy podziale pośrednim jądra (mitozie), w którym odgrywają swoistą rolę; liczba, wielkość Chromosomy  147 i kształt ch. są dla każdego gatunku stałe i charakterystyczne; ch. homologiczne, dwa ch. o takiej samej strukturze morfologicznej, wprowadzone do -►zygoty przez komórkę jajową i plemnik; heterochromosomy, ch. płci, tj. warunkujące płeć (męską lub żeńską); oznaczamy je x- i y-ch.; autosomy, wszystkie ch. w jądrze, poza heterochromosomami. CHROMOWA MIESZANINA, chromianka — nasycony roztwór dwuchromianu potasu lub sodu w stężonym kwasie siarkowym; jeden z najaktywniejszych utleniaczy chem.; służy do mycia szkła laboratoryjnego. CHROMOWANIE -powłoki ochronne. CHROMOWCE, nazwa ogólna pierwiastków metalicznych maksymalnie sześciowartościowych, tworzących rodzinę dodatkową szóstej grupy układu —okresowego: chrom (Cr), molibden (Mo) i wolfram (W); ch. charakteryzuje wysoka temperatura topnienia. CHRONOLOGIA [gr.]: 1) nauka o mierzeniu i ustalaniu czasu; ch. matematyczna albo astronomiczna mierzy i dzieli czas na podstawie ruchów ciał nieb.; ch. archeologiczna ustala wiek zabytków; ch. historyczna dokonuje na podstawie ch. astronomicznej podziału okresów hist.; 2) układ porządkowy zdarzeń lub nazwisk wg czasu ich występowania. CHRONOMETR [gr.], przenośny dokładny zegar do pomiarów naukowych i nawigacyjnych. CH RONOM ETRAŻ, pomiar czasu trwania jakiegoś zjawiska lub czynności. CHROSTOWSKI-OSTOJA Stanisław (1900—47), grafik (drzeworytnik), prof. Akad. Szt. Pięk. w Warszawie; ilustracje książk., ekslibrisy, grafika użytk. i artyst. CHRÓŚCIKI, Trichoptera, rząd owadów wyglądem zbliżonych do motyli; larwy żyją w wodzie, budują rurkowate domki z piasku, muszelek lub szczątków roślin i zlepiają je wydzieliną specjalnych gruczołów. CHRUDIM, m. w Czechosłowacji (wsch. Czechy); 14 800 mieszk. (1955); przemysł wielkich maszyn, skórz., spoż . w okolicy przemysł miner. CHRUSZCZÓW Nikita S. (ur. 1894), radź. mąż stanu, czołowy działacz radź. i międzynar. ruchu robotn.; uczestnik wojny dom.; 1935 —38 I sekretarz moskiewskiego komitetu obwod. i komitetu miejsk. WKP(b); od 1934 czł. KC, od 1939 — Biura politycznego, następnie Prezydium KC partii; 1938—49 1 sckr. KC KP(bt Ukrainy, następnie do 1953 ponownie I sekretarz moskiewskiego obwod. komitetu partii; w okresie II wojny świat członek rady wojennej frontu stalingradzkiego, południowego i in.: od 1953 I sekretarz KC KPZR, od 1958 równocześnie premier. CHRUŚCIELE, RolUformes, rząd ptaków drobnych i średniej wielkości, liczący ok. 130 gatunków; żyją w różnych środowiskach na całej kuli ziemskiej, z wyjątkiem dalekiej północy; latają słabo lub wcale, dobrze chodzą, a niektóre pływają; w Polsce: łyska, derkacz, kurka wodna i in. CHRYJA [gr.]: 1) w starożytności retoryczna rozprawka szkolna opracowana wg zasad sztuki; 2) potocznie zwada, kłótnia, awantura. CHRYPKA, zanik dźwięczności głosu wskutek zaburzeń czynności strun głosowych. CHRYSTIAN, imię królów Danii, Norwegii i Szwecji: I) Ch. I (1426—81), król Danii od 1448, Norwegii od 1450 i Szwecji od 1457; 2) Ch. II (1481—1559), król Danii i Norwegii od 1513; 1520—23 król Szwecji; zdetronizowany w Szwecji, która zerwała unię kalmarską i powołała na tron Gustawa Wazę 1523; 3) 	Ch. IV (1577—1648), król Danii i Norwegii od 1588; brał udział w wojnie 30-letniej; 4) Ch. VIII (1786—1848), król Danii od 1839 ; 5) Ch. IX (1818— 1906), król Danii od 1863; w wojnie z Prusami utracił 1864 Szlezwik, 6) Ch. X (1870—1947), król Danii od 1912. CHRYSTIAN (?—1244), biskup Prus 1215/16-^3, opat klasztoru cystersów w Łeknie; prowadząc akcję misyjną dążył do utworzenia państwa biskupiego w Prusach i odstąpił swe prawa polit. i teryt. Krzyżakom. CHRYSTOLOGIA, nauka teolog o Jezusie z Nazaretu (Mesjasz, Syn Boży, Bóg-Człowiek); w teologii N. Chruszczów CHRZEŚCIJAŃSTWO kat. zaliczona do apologetyki, gdy bada źródła do życia Jezusa metodą hist., do dogmatyki, gdy dotyczy ustalonych na soborach rozstrzygnięć kościoła. CHRYSTUS [gr.], przekład hebr. Mesjasz-pomazaniec; w St. Testamencie zapowiadany przez proroków wyzwoliciel narodu żyd., w N. Testamencie tytuł przydany Jezusowi jako Bogu-Człowiekowi, który wg nauki cnrześc. wyzwolił człowieka od grzechu. CHRYSTUSA ORDER, ustanowiony 1318 w Portugalii przez króla Dionizego i wprowadzony 1319 przez papieża Jana XXII jako najwyższe odznaczenie papieskie; dawniej order rycerskiego zakonu Chrystusa. CHRYSTUS FRASOBLIWY, figura siedzącego Chrystusa z głową w koronie cierniowej opartą na rękach; częsty motyw w poi. sztuce lud. CHRYZANTEMA —złocień. CHRYZE1DA, córka Chryzesa, trojańskiego kapłana Apollina, branka —Agamemnona. CHRYZELEFANTYNA Igr.], technika rzeźb, polegająca na zdobieniu zwykle drewnianych posągów kultowych złotem i kością słoniową; stosowana w staroż. Grecji przez wielkiego rzeźbiarza Fidiasza; posąg Ateny Parthenos na Akropolu w Atenach. CHRYZMAT (gr.), piętno, namaszczenie. CHRYZOBERYL, minerał barwy żółtawozielonej lub żółtej; glinian berylu; przezroczyste odmiany — kamienie szlachetne; szczególnie ceniony uralski aleksandryt, zielony w świetle dziennym, czerwony przy sztucznym. Tabl. VIII. CHRYZOLIT —oliwin. CHRYZOPRAZ -kwarc. CHRYZOTYL, azbest chryzotylowy — minerał barwy zielonawej, drobnowlóknista odmiana —serpentynu. CHRZAN, Cochlearia armoratia, roślina warzywna trwała z rodziny krzyżowych; długie, mięsiste, jadalne korzenie (przyprawa). CHRZANOWSKA Anna Dorota, żona Jana, dowódcy zamku w Trembowli, wsławiła się odwagą przy obronie Trembowli obleganej w 1675 przez Turków. CHRZANOWSKI: 1) Wojciech (1793-1861), generał, topograf; inicjator mapy Polski w skali 1:300 000, wydanej na emigracji; 2) Bernard (1865—1944), prawnik, działacz polit. i kult.-ośw., m. in. na Kaszubach; 1918 min. spraw wewn.; 3) Ignacy (1866—1940), historyk lit., prof. Uniw. Jag.; Kazania sejmowe Skargi, Historia literatury niepodległej Polski, O komediach Aleksandra Fredry. CHRZANÓW, m. pow., woj. krak., na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej; 18000 mieszk. (1956); przemysł miner, i fabryka lokomotyw; zabytk. śródmieście. CHRZĄSTKA, twarda, elastyczna odmiana tkanki łącznej; występuje na powierzchniach stawowych oraz tworzy pewne części szkieletu. CHRZĄSZCZE, Coleóptera, rząd owadów z pierwszą parą skrzydeł przekształconą w silnie stwardniałe pokrywy, drugą — błoniastą. Na świecie ok. 400 000 gatunków, w Polsce ok. 7000. CHRZCIELNICA, sprzęt kość. kamienny, brązowy lub drewniany zawierający zbiornik na wodę święconą używaną do chrztu. CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA, nazwa kat. ruchu polit. w niektórych krajach eur , przyjmującego za pocfstawę programu społecznego encykliki papieskie Leona XIII (Rerum Novarum) i Piusa XI (Quadragesimo Anno) i opierającego się głównie na drobnomieszczaństwie. Obecnie w Europie występuje pod nazwą: w NRF — Christlich-Demokratische Union, we Włoszech — Partito Democrático Cristiano, w Belgii — Parti Social-Chretien, we Francji — Mouvement Républicain Populaire. — W Polsce potocznie zw. chadecją (Ch D ); zaczątki jej powstały w zaborze pruskim (działalność polit. kleru na Śląsku i w Poznańskiem, zwłaszcza wydawany od 1902 w Poznaniu dwutygodnik „Ruch Chrześcijańsko-Społeczny“); w Królestwie Polskim Ch. D. występuje od 1905 (przywódca ks. M. Godlewski), w Galicji — iako Stronnictwo Katolicko-Narodowe lub „Centrum ; w okresie między woj., jako stronnictwo polit. z W. Korfantym i biskupem S. Adamskim na czele, reprezentowane w kolejnych sejmach; 1937 łączy się z Narodową Partią Robotniczą w Stronnictwo Pracy. CHRZEŚCIJAŃSTWO, pierwotnie odłam judaizmu, od II w. osobny kościół zw. kaiolickim (powszechnym), wreszcie wszystkie wyznania mające za punkt wyjścia N. Testament, a zróżnicowane w doktrynie dogmatycznej i obrządku. Ch. obejmuje 3 wielkie odłamy: katolicyzm, prawosławie i protestantyzm. 10' W. Churchill CHRZĘSTNOSZKIELETOWE RYBY CHRZĘSTNOSZKIELETOWE RYBY, Elasmobranchii, podgromada w gromadzie ryb; szkielet chrzęstny: należą tu wspólcz. spodouste oraz kilka grup ryb wymarłych. CHUFU [gr. Cheops], władca staroż. Egiptu z IV dynastii (XXVII w. p. n. e.); wzniósł pod Gizeh największą z piramid (146 m). CHULIGAŃSTWO [ang.], wybryk, także przestępstwo popełnione w celu okazania nieposzanowania dla zasad współżycia społecznego- CHUNCHUZI [chiń. czerwonobrodzi], grabieżcze bandy w Chinach, gl. w Mandżurii; wykorzystywani jako narzędzie walk polit, po upadku cesarstwa 1911. CHUQUICAMATA [czukikamata], m. góra. w pn. Chile;'24 000 mieszk. (1952); bogate kopalnie i rafinerie miedzi. CHURAŁ, wybieralny organ władzy państw, (rada) w Mong. Republice Lud. CHURCHILL [cz?:czyl] Winston Spencer Sir (ur. 1874), ang. mąż stanu, jeden z przywódców partii konserwatywnej, pisarz; od 1900 członek Izby Gmin; od 1908 wielokrotny min. różnych resortów; 1940—45 i 1951—55 premier, uczestnik wielkich konferencji międzynar. (Teheran, Jałta, Poczdam); The World CHsis (Kryzys światowy), The Second World War (Druga wojna światowa), My Early Life (Moja młodość); 1953 nagroda Nobla w dziale literatury. CHURRIGUERA [czurrigęra] José de (1665—1725), architekt, rzeźbiarz i dekorator niszp. w okresie Baroku; przedstawiciel stylu zw. od jego nazwiska churrigueryzmem, rozwijającego się w końcu XVII i I poi. XVIII w.; styl ten charakteryzuje bogactwo ornamentyki i dekoracji w architekturze. CHUTOR, pojedyncza osada lub zagroda chłopska na Ukrainie, na terenach słabo zaludnionych. CHUZISTAN (Arabistan), kraina hist. w Iranie nad Zat. Perską; obejmuje część gór Zagros i część niziny Mezopotamii; gł. Arabowie; rolnictwo na nizinach rzek Kerche, Karun i in.; w górach koczowniczy chów bydła; gł obszar roponośny Iranu ze słynnymi polami w Neft-kel, Mesdżede-Solejman, Lalii i in., połączony rurociągami z rafineriami i portem w Abadanie. CHWALEWIK Edward (1873—1956), bibliotekarz i bibliofil poi.; liczne prace o książce; Z bioty polskie. CHWALIMIACY, grupa autocht. ludności _ poi. zach. Wielkopolski, w dzisiejszym pow. babimojskim. CHWASTY, rośliny obce w lanie określonej rośliny uprawnej na polu, łące lub w lesie. CHWISTEK Leon (1S84—1944), malarz formista, teoretyk sztuki, matematyk, filozof i poeta; twórca teorii formizmu; Wielość rzeczywistości w sztuce. CHWOSCIK BURAKOWY, choroba buraków wywoływana przez grzyb Cercospora beticola; na liściach brunatne plamki z czerwonobrunatną obwódką. CHWYTNIKI, ryzoidy, rhizoides — najczęściej jednokomórkowe nitkowate wyrostki u roślin nie wykształcających systemu korzeniowego; przytwierdzają roślinę do podłoża. CHYBIŃSKI Adolf (1880—1952), muzykolog, badacz poi. muzyki dawnej i lud.; biograf M. Karłowicza. CHYŁOMIERZ —pochylnik. CHY2ANIE, plemię Słowian polabskich w średniowieczu; jedno z 4 gł. plemion Związku Wieleckiego. CIACONA [wł.], chaconne — forma utworu Instrument. wykształcona w XVII w. z dawnego tańca, tak jak passacaglia i folia, i identyczna z nimi, o tempie powolnym, w takcie trójdzielnym; składa się z szeregu wariacji opartych na stale powtarzającym się motywie lub temacie (-»-ostinato). CIAŁA ZAPASOWE, substancje zapasowe — węglowodany, tłuszcze i białka nagromadzone w specjalnych tkankach rośliny; często użytkowane przez człowieka, np. ziemniak z nagromadzoną skrobią, burak cukrowy z dużą zawartością cukru. CIAŁKA KIERUNKOWE, degenerujące trzy komórki z czterech powstających' przy wytwarzaniu jaja w wyniku dwóch podziałów mejotycznych (-»-mejoza); z czwartej rozwija się komórka jajowa. 148 CIAŁKA KRWI -krwinki. CIAŁKO SZKLISTE, bezbarwna, przezroczysta masa galaretowata wypełniająca wnętrze gałki ocznej. CIAŁO: 1) biol. całość tkanek osobnika ludzkiego I zwierzęcego; 2) fiz. z punktu widzenia stanu skupienia odróżnia się ciała stale, ciekle i gazowe, z punktu widzenia własności sprężystych — ciała sztywne, sprężyste i plastyczne; 8) mat. zbiór dowolnych elementów, dla których określone są cztery działania podstawowe zawsze wykonalne (prócz dzielenia przez zero), przy czym obowiązują prawa łączności, przemienności i rozdzielności; wynik tych działań na elementach danego zbioru jest elementem również należącym do tegoż zbioru. CIAŁO DOSKONALE CZARNE, fiz. fikcyjne ciało pochłaniające całkowicie padające nań promieniowanie; ciałem zbliżonym do c. d. cz. jest w fizyce doświadczalnej otwór w naczyniu o ścianach nieprzezroczystych; promieniowanie dostające się przez otwór do wnętrza ulega wskutek wielokrotnego odbicia od ścian całkowitemu pochłonięciu; przy ogrzaniu takiego naczynia do wysokiej temperatury otwór wysyła promieniowanie, którego natężenie zależy tylko oa temperatury. CIAŁO DOSKONALE SZTYWNE, fiz. fikcyjne ciało zupełnie nie odkształcające się pod wpływem przyłożonych do niego sił. CIAŁO NIEBIESKIE, każdy obiekt znajdujący się poza obrębem atmosfery ziemskiej (np. gwiazdy, planety, planetoidy, meteory, cząstki materii międzygwiazdowej). CIAŁOPALENIE, rozpowszechniony od paleolitu do końca epoki żelaza obrządek pogrzeb.; zwłoki palono, a nie spalone resztki składano w ziemi, naczyniu lub grobowcu. CIAMUSY, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Heilungkiang); 168 000 mieszk. (1947); elektrownia, produkcja miazgi drzewnej; port na rz. Sungari, stacja kol. CI ANO DI CORTELLAZZO [cziano di kortelląco] Galeazzo (1903—1944), dyplomata wł., zięć B. Mussoliniego; 1936—43 min. spraw zagr.; 1943 ambasador przy Watykanie; wziął udział w obaleniu Mussoliniego 1943; po restytuowaniu przez wojska Hitlera w części Włoch właazy Mussoliniego aresztowany i stracony. CIĄG: 1) mat. zbiór dowolnych elementów (zw. wyrazami ciągu) ponumerowanych za pomocą liczb naturalnych; wyrazy c. oznacza się zwykle literami z odpowiednimi wskaźnikami, np. oj., a? <>3, •--■ an, . . . ; np. c. liczbowy 1, 1/2, 1/3, . . . ma wyrazy a\ = 1, 02 =* */2, 03 = Vs, . . . ; 2) Iotn. siła zwrócona w kierunku prędkości lotu, pokonująca opór powietrza i rozpędzająca samolot, wywołana działaniem obracającego się śmigła lub reakcją gazów wylatujących z silnika odrzutowego do tyłu; 3) c. kominowy, różnica ciśnień w palenisku i u wylotu komina, powodująca przepływ gazów spalinowych z paleniska. CIĄGADŁO —przeciąganie. CIĄGARKA RABUNKOWA, winda rabunkowa — górn. przyrząd ręczny z łańcuchem przesuwanym dźwignią, służący do —rabowania obudowy i do przesuwania przenośników zgrzebłowych. CIĄGI, łow. okres godowy słonek. CIĄGLIŃSKI Jan (1858—1913), portrecista i pejzażysta, przedstawiciel impresjonizmu; prof. Akad. Petersburskiej. CIĄGLIWOSĆ, zdolność materiału do znacznych odkształceń: metalem b. ciągliwym jest np. miedź. CIĄGŁOŚĆ FUNKCJI, mat. własność funkcji wyrażająca się w tym, że Ciacarka wykres funkcji nie ma przerw; ściślej: rab™kowa: funkcja y =/(*) jest ciągła w punkcie 1 _ iaAcl.ch 10, jeżeli —granica funkcji f(x) w punk- o dżwicnia’ cie *0 jest równa wartości /(*<,). g - z^dka CIĄGNIENIE, wielkość analogiczna zapacuca do ciśnienia, używana w przypadku, gdy siły działające na powierzchnię ciała są skierowane na zewnątrz, czyli usiłują rozciągnąć ciało. CIĄGNIK, traktor — pojazd o napędzie spalin,, przeznaczony do ciągnięcia doczepionych pojazdów lub maszyn; istnieją c. kołowe, gąsienicowe, i półgąsienicowe (przód oparty jest na kołach, a tyl na gąsienicach); c. siodłowy, c. kołowy zbu 149 termin porodu oblicza się odejmując od daty pierwszego dnia ostatniej miesiączki 3 miesiące i dodając 7 dni; zdolność zachodzenia w c. zachowuje kobieta od pierwszej miesiączki do ustania miesiączkowania, średnio ok. 30 lat; szybki wzrost płodu obciąża znacznie cały ustrój kobiety, zwłaszcza nerki i wątrobę; dlatego konieczna jest stała kontrola moczu, składu morfologicznego krwi, ciśnienia oraz oznaczenie grupy krwi i czynnika Rh (możliwość konfliktu serologicznego) ; c. pozamaciczna powstaje w wyniku zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja poza macicą; najczęstsza c. jajowodowa, rzadsza jajnikowa lub w jamie brzusznej. Przyczyny: najczęściej przebyte stany zapalne narządu rodnego. Objawy: gwałtowny ból, krwawienie. Postępowanie — operacyjne. CIĄŻENIE POWSZECHNE —grawitacja. CIBALGINA, pabialgina — związek piramidonu z dialem; środek przeciwbólowy, uspokajający oraz przeciwgorączkowy. CIBAZOL, sulfatiazol — biała, krystaliczna substancja; jeden z bardziej czynnych bakteriostatycznie sulfonamidów; środek stosowany przy anginie, zapaleniu płuc, opon mózgowych itp. CIBORA, Cyperus, roczna roślina z rodziny turzycowatych, o trójkątnej łodydze i równowąskich liściach zebranych na jej szczycie w rozetkę; brzegi wód na całym niżu Polski; w doniczkach hodowany jest C. alternifollus; c. papierowa (C. papyrus), do 5 m wys., dostarczała starożytnym papirusu; trop. Afryka, kraje śródziemnomorskie. CICERONE [wł., cziczerone, od łac. Cicero], przewodnik oprowadzający turystów. CI-DEVANT [fr., si-dów^ — niegdyś, dawniej], w okresie wielkiej rewolucji fr. słówkiem tym określano osoby związane tytułem lub stanowiskiem z —ancien rógimem. CIECHANOWIEC, m., pow. siemiatycki, woj. białost.; 3500 mieszk. (1956); niegdyś warowny gród na granicy Mazowsza i Podlasia (szczątki zamku książąt mazow.); w XVIII w. tkactwo lniane, później przemysł weln. CIECHANÓW, m. pow., woj. warsz., nad Łydynią, 1. dopływem Wkry; 18400 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny (cukrownia); ruiny zamku książąt mazow. z XIV w. CIECHOCINEK, m., pow. aleksandrowski, woj. bydg.; ok. 5000 mieszk. (1956); duże zdrojowisko i wczasowisko; źródła solanki leczn. (dwa o temp. 35° i 39°C) i pokłady borowiny; • zakład zdrojowy, jedyne w Polsce tężnie; warzelnie soli. Systematyczne poszukiwanie źródeł zainicjowali S.Staszic i F. K. Lubecki; rozbudowa od 1834, lecznicze użytkowanie od 1836. CIECIORKA, Iow., samica cietrzewia. CIECIORKA PSTRA, Coronilla varia, bylina z rodziny —motylkowatych; pędy ścielące się, liście złożone, kwiaty różowobiałe zebrane w kwiatostan po 10—20; rośnie w widnych lasach na niżu i w górach; w Polsce dość pospolita. CIECZ CIĘŻKA, góm. ciecz do wzbogacania urobku na zasadzie różnicy ciężarów właśc. składnika użytecznego urobku, który się unosi na powierzchni cieczy, i skały płonnej, która opada na dno. CIECZE, ciała, które wskutek braku sprężystości postaciowej nie mają określonego kształtu (przybierają kształt naczynia, w któprn się znajdują) i nawet przy działaniu dużych ciśnień mało zmieniają objętość; c. doskonała, idealna — pomyślana ciecz, w której podczas ruchu nie działają siły wewnętrznego —tarcia. CIECZKA, ciekanie się — ruja u gatunków zwierząt z rodziny psów. CIEK, określenie wód płynących (rzeka, rzeczka, potok, strumień, struga); rozróżniamy: a) c. stałe, b) 	c. okresowo wysychające i c) c. epizodyczne, np. po ulewach lub roztopach. CIEKLIŃSKI PiotT (1558—97), pisarz; sekretarz Stefana Batorego i Zygmunta III; przyjaciel S. Szy- . CIEPŁOWNIA monowica; Potrójny z Plauta — swobodny przekład komedii Plauta Ttinumnus, wiersze okoliczn. i religijne. CIEKOTY, w., pow. i woj. kieł., w Górach Świętokrzyskich, u podnóża Góry Radostowej zw. przez S. Żeromskiego „domową górą“; 230 mieszk. (1956); osiedle uwiecznione jako Gawronki w Syzyfowych pracach S. Żeromskiego. CIELĘ, cielak — potomstwo bydła do 6 miesięcy, bez względu na płeć. CIEMIĄCZKA, miękkie części czaszki noworodka, które nie uległy jeszcze skostnieniu; występują w miejscu połączeń kości pokrywy czaszki; c. czołowe, największe, zamyka się w końcu drugiego roku źyci3. CIEMIENIUCHA, tłuste, miękkie strupy na owłosionej skórze głowy u niemowląt, powstałe wskutek wzmożonego łoj otoku. CIEMIĘŻYK LEKARSKI, Vincetoxicum officinale, kłączowa wieloletnia roślina zielna spokrewniona z goryczką; łodyga wyprostowana, liście naprzeciwległe, zaostrzone; kwiaty białe, promieniste, zebrane w podbaldachy; suche wzgórza, widne zarośla. CIEMNA JUTRZNIA,, w kościele kat. nabożeństwa odprawiane w środę, czwartek i piątek Wielkiego Tygodnia, w czasie których gasi się świece na ołtarzach. C1ENIOLUBNOŚĆ -skiofity. CIENKOWSKI Leon (1822—87), poi. botanik i podróżnik pracujący poza granicami kraju; prof. uniwersytetów ros.; liczne prace o glonach, bakteriach i pierwotniakach. CIEŃ AERODYNAMICZNY, obszar zawirowań ciągnący się za poruszającym się w powietrzu ciałem stałym. Zob. też opływ. CIEPLAK, techn. prowizoryczna obudowa wznoszonej budowli lub jej części, umożliwiająca prowadzenie robót w zimie; wewnątrz utrzymuje się temperaturę ok. +8°C. CIEPLARKA, komora, w której za pomocą specjalnych urządzeń automatycznie utrzymuje się pożądaną stałą temperaturę, potrzebną do przeprowadzania procesów biol. (kiełkowanie, wylęganie itp.). CIEPLARNIA -szklarnia. CIEPLICA, terma — źródło o temperaturze wyższej niż średnia roczna powietrza w danym miejscu; zwykle pochodzenia juwenilnego. W Polsce: Jaszczurówka w Zakopanem, Ciechocinek, Ozorków pod Łodzią i Cieplice pod Jelenią Górą. CIEPLICE ŚLĄSKIE ZDRÓJ, m. i zdrojowisko, pow. jeleniogórski, woj. wrocł., w Kotlinie Jeleniogórskiej, nad Kamienną, dopływem Bobra, 12 400 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu metal, i drzewn.; dobrze wyposażone zdrojowisko, ciepłe wody miner.; pałac z XVIII w. CIEPŁO, forma energii; wg —kinetycznej teorii materii c. jest energią bezładnego ruchu drobin; pobranie przez ciało pewnej ilości c. objawia się podwyższeniem temperatury ciała (zwiększeniem prędkości ruchu drobin) lub też zmiana jego stanu skupienia; jednostką c. jest kaloria (cal). Przewodzenie c. — rozchodzenie się c., któremu nie towarzyszy ruch materii; drobiny przekazują swą energię cieplną wskutek zderzeń z sąsiednimi drobinami. Zob. też konwekcja ciepła. Źródła c. — ciała, które oddając c. nie stygną. Mechaniczny równoważnik c. — stosunek ilości pracy mech. do ilości powstałego z niej c. (z 426,8 kilogramometrów pracy powstaje 1 kilokaloria c. i odwrotnie). CIEPŁO ATOMOWE, ilość ciepła potrzebna do ogrzania 1 gTamoatomu pierwiastka chem. o 1°C, liczbowo równe iloczynowi ciężaru atomowego i ciepła właściwego danej substancji. Zob. też Dulonga i Petita reguła. CIEPŁO KRWISTE ZWIERZĘTA, dawna nazwa zwierząt -stałocieplnych. CIEPŁO PRZEMIANY (parowania, sublimacji, topnienia), ilość ciepła pobierana przez 1 g danej substancji podczas przejścia z pewnego stanu skupienia w inny. • CIEPŁO REAKCJI CHEMICZNEJ, efekt cieplny reakcji chem. mierzony zazwyczaj w kcal na mol reagującej substancji; np. ciepło reakcji utlenienia l mola C do CO2 wynosi +94,03 kcal (czyli wydziela się 94,03 	kcal), ciepłem reakcji otrzymywania 1 mola ozonu O3 z tlenu O2 jest —39,9 kcal (czyli pobranie 39,9 kcal). Zob. też Hessa prawo. CIEPŁO SPALANIA —opałowa waTtość. CIEPŁO WŁAŚCIWE, ilość ciepła, jaką pobiera (lub traci) 1 g danej substancji przy zmianie temperatury o 1°C. CIEPŁOWNIA, duża kotłownia wytwarzająca cie CIERLICA Zob. też ogrzewanie Cierlica plo do ogrzewania osiedla, centralne. CIERLICA, narzędzie do oczyszczania lnu i konopi z paździerzy po zmiędieniu na międlicy. CIERNICZEK, Pungitius pungitius, pospolita ryba z rodziny ciernikowatych; wody słodkie i slonawe Europy, Azji pn., Ameryki Pn.; 5—8 cm dł.; na grzbiecie 7—12 kolców; samiec buduje gniazda do wychowu potomstwa. CIERN1K, Gasterosteus aculeatus, pospolita ryba z rodziny ciernikowatych; wody słodkie i slonawe Europy, części Azji. Grenlandii i Ameryki Pn.; dł. do 6 cm; na grzbiecie 3, a na brzuchu 2 kolce; samiec w okresie tarła buduje gniazdo, strzeże ikry i wylęgłych larw; szkodliwy („chwast rybi") i tępiony. CIERŃ, skrócony i ostro zakończony pęd rośliny. CIESIELSKI Andrzej, pisarz polit.-gosp. II poł. XVI w ; rozwijał program zbliżony do programu A. Frycza Modrzewskiego; Ad équités oratio (Mowa do rycerzy). CIESZANÓW, m., pow. lubaczewski, woj. rzesz., nad Brusienką, w dorzeczu Tanwi; 1200 mieszk. (1956). CIESZKOVVSKI August hr. (1814—94), filozof, mesjanista i heglista; za źródło wiedzy uważał objawienie, a za istotę bytu czyn; pisał po niemiecku i po polsku; Oicze nasz. CIESZYN, m. nad Olzą; stary gród piastowski, w XIII w. stoi. Ks. Cieszyńskiego wcielonego do Korony Czeskiej, później dziedzictwo _ Habsburgów; od 1920 podzielony granicą poi.-czeską na 2 miasta: C. Polski, m. pow. i pow. miejski, woj kat, 20 400 mieszk. (1956); węzeł dróg; fabryka maszyn elektr.; liczne zabytki wieża zamkowa. C. Czeski (Tósin Ceskÿ), 13 800 mieszk. (1955); przemysł: maszyn., drzewny, spoż.; centrum mniejszości polskiej. CIESZYNIX, drobnokrystaliczna magmowa skala wylewna, zbliżona składem chem. do bazaltu alkalicznego; występuje w okolicach Cieszyna. CIESZYŃSKIE KSIĘSTWO, dawne dziedzictwo potomków Władysława II, syna Bolesława Krzywoustego; po śmierci Fryderyka Wilhelma, ostatniego księcia cieszyńskiego, 1625 przeszło pod panowanie korony czeskiej. CIEŚLEWSKI: 1) Tadeusz (1870—1956), malarz; akwarele z widokami Starego Miasta w Waiszawie; 2) Tadeusz, syn poprzedniego (1895—1940), grafik, rzeźbiarz, literat; jeden z wybitniejszych drzeworytników poi.; teki graf. Zamość, 'Warszawa. CIEŚNINA, wąski pas wody łączący dwa bardziej obszerne zbiorniki wodne (morza lub jeziora), np. Sund, Gibraltar, Dardanele, Bosfor, Magellana i in.; w prawie międzynar. cieśniny, ze względu na swe znaczenie, udostępnione zostały dla żeglugi wszystkich państw. CIEŚNINY TURECKIE, Bosfor i Dardanele, jedyne 150 połączenie M. Czarnego z M. Śródziemnym; przedmiot rywalizacji między mocarstwami w XIX i XX w. ze względu na umożliwienie dostępu do czarnomorskich wybrzeży Rosji oraz warunkowanie swobody ruchów floty ros. na M. Czarnym; 1841 układ mocarstw eur. gwarantujący kontrolę Turcji nad ruchem obcych okrętów w cieśninach; w okresie I wojny świat, bezskutecznie atakowane przez flotę koalicyjną; 1913 uzyskanie przez Rosję zgody Anglii na ich opanowanie, następnie zrzeczenie się tego prawa przez władze rewol.; traktatem w Lozannie 1923 przywrócone Turcji, lecz zdemilitaryzowane (swobodny przepływ okrętów woj.); układ w Montreux 1935 pozwolił Turcji na ponowne fortyfikowanie cieśnin, ograniczając prawo przepływu okrętów wojennych. CIETRZEW, Lyrurus tetrix, ptak z rzędu -»-kuraków ; żyje w lasach Europy i pn. Azji; osiadły; dł. 65 cm, rozpiętość skrzydeł 87 cm; samiec w szacie godowej ma ogon liro waty; podczas toków samce toczą zaciekłe walki. CIĘCIWA; 1) mat., odcinek o końcach leżących na krzywej; 2) część luku służąca do jego napinania przy wypuszczaniu strzały; najczęściej z mocnego sznura; 3) loin c. profilu lotn. -»profil lotn., piat. CIĘGNO, element w budowie maszyn i konstrukcji podlegający działaniu tylko siły rozciągającej (ciągnącej); należą tu: liny, łańcuchy i cienkie pręty lub druty. CIĘŻAR, siła działająca na każde ciało na Ziemi, liczbowo równa iloczynowi jego masy przez przyspieszenie ziemskie, skierowana pionowo w dół; zob. też astronautyka; c. właściwy — c. jednostki objętości danego ciała. CIĘŻAR MARTWY STATKU, ciężar własny statku w tonach; symbol DWT. CIĘŻAROWY UKŁAD, układ jednostek, w którym podstawowymi wielkościami są: długość, siła i czas, a jednostkami tych wielkości: metr, kilogram-sila, sekunda. CIĘŻKA ATLETYKA, dyscyplina sportowa obejmująca podnoszenie ciężarów i zapaśnictwo. CIĘŻKOWICE, w., pow. tarnowski, woj. krak., na Pogórzu Karpackim, nad Białą, pr. dopływem Dunajca; 3200 mieszk (1956); wyrób płótna od XIX w.; na pd. od C. rezerwat skał piaskowca ciężkowickiego zw. Skamieniałym Miastem; w XIV—XV w. ośrodek sukiennictwa. CIF [ang. cost. insurance, freight — koszty, ubezpieczenie, przewoźne, fr. caf], klauzula umowy w międzynarodowym handlu morskim oznaczająca, że dostawca pokrywa koszty dostarczenia towaru do oznaczonego w umowie portu, opłaca cło, ubezpieczenia. CIGACICE, w., pow. sulechowski, woj. ziel., nad pr. brzegiem Odry; 850 mieszk. (1958); port rzeczny wykorzystywany przez Zieloną Górę i Sulechów. CIGAJE, prymitywne owce hodowane na Węgrzech i w Rumunii. CILUNG, gł. port i wojenna baza mor. na wyspie -►Tajwan; 145 200 mieszk. (1950); budowa okrętów; przemysł chem., spoż.; wywóz herbaty, cukru, kamfory CIMA [czima], Cima da Conegliano, Giambattista (1459—1517), malarz wl. szkoły weneckiej; obrazy ołtarzowe. CIMABUE [czimabQe], wlaśc. Cenni di Pepo, malarz wł. z przełomu XIII i XIV w., działający Ciężary właściwe niektórych substancji Nazwa substancji G/cm3 Nazwa substancji G/cm3 Nazwa substancji G/cmS Gazy (w Wodór Hel Azot Tlen Chlor Ciecze (w Nafta Benzyna Eter Alkohol etyl. Oliwa Gliceryna Brom Rtęć emp. 0°C) 0,00008988 0,0001785 0,001251 0,001429 0,003214 temp. 20°C) 0,68—0,72 0,68—0,8 0,7135 0,791 (0°C) 0,91—0,93 1,260 (0°C) 3,12 13,546 Ciała stałe ( Drewno balsa Śnieg sypki Korek Drewno lipowe Drewno sosnowe Lit Drewno dębowe Drewno bukowe Papier Lód Ciało ludzkie Drewno hebanowe Beton Węgiel kam. Cegła Ziemia ubita w temp. 20°C) 0,1 0,12 0,22—0,26 0,32—0,59 0,35—0,60 0,534 0,60—0,90 0,70—0,90 0,7—1,15 0,9168 1,05—1,1 1,10—1,30 1,4 1,2-1,5 1,4—2,2 1,6—2 Magnez Porcelana Glin Szkło potas. Granit Duraluminium Diament Cyna Żelazo Mosiądz Miedź lana Srebro Ołów Uran Złoto Platyna Osm I, 	741 2.3—2,5 2.699 2,6—2,8 2,64—2,76 2,79 3,52 7,29 7,85—7,88 8,44 8.30—8.95 10,42—10.53 II, 	342 18,7 (13=C) 19,296 21.37 22,5  151 we Florencji, wymieniany przez Dantego jako jeden z najsłynniejszych wspólcz. mu malarzy; pierwszy spośród malarzy wł. zerwał z tradycją bizantyńską; przypisuje mu się Madonną tronującą oraz freski w górnym kościele w Asyżu. CIMELIA [gr.], klejnoty, skarby, w szczególności najcenniejsze przedmioty w zbiorach muz., bibliot., archiw. (oryg. rysunki wielkich mistrzów, mapy itp.); niekiedy nazwa osobnego działu w zbiorach. Zob. też biały kruk, unikat. CINAN, m. we wsch. Chinach (prow. Szantung); 680000 mieszk. (1953); rzemiosło artyst. (jedwab, biżuteria); przemysł baweln.; stacja i warsztaty kolejowe. CINCIAŁA Andrzej (1825—98), notariusz, etnograf, działacz spoi. na Śląsku Cieszyńskim; 1848 wydawał „Tygodnik Cieszyński“, pierwsze pismo poi. na Śląsku: ogłosił Pieśni ludu polskiego. CINCINNATI [synsanąty], m. w USA (Ohio), nad rz. Ohio; 525 000 mieszk., zespól miejski 1010 000 mieszk. (1955); jeden z największych rynków USA; przemysł: maszyn., chem., konserw, i in.; węzeł komunik. kol. i wodny. CINCZOU, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); 148000 mieszk. (1947); przemysł: bawełn., cement., drzewny; w pobliżu kopalnie węgla; stacja kol. CINGHAI, prow. w zach. Chinach; 825 000 km*; 1676 500 mieszk. (1953); stoi. Sining; nieurodzajna wyżyna (4000 m) — przedłużenie Tybetu; na pn. góry Nan-szan, na pd. Kunlun, pomiędzy nimi zasolona kotlina Cajdam; klimat surowy, suchy; na zach. źródła największych rzek wsch. Azji: Mekongu, Jangcy, Huang-ho; koczowniczy chów bydła; uprawa zbóż (dolina rz. Sining-ho); złoto, węgiel, srebro, cyna — słabo eksploatowane. CINGTAO, m. we wsch. Chinach (prow. Szantung); 916800 mieszk. (1953); uniwersytet; przemysł: maszyn., baweln., jedwabn.; gl. port nad M. Żółtym; wojenna baza mor., lotnisko, stacja kol. CIO -»-związki zawodowe (tabela). CIOŁEK: 1) Erazm —Witeliusz; 2) Stanisław (ok. 1382—1437), biskup, podkanclerzy, poeta na dworze Władysława Jagiełły; okoliczność, panegiryki i paszkwile w języku łacińskim. CIOŁKOSZ Adam (ur. 1901) polityk i publicysta, prawicowy działacz PPS; 1928—35 poseł na sejm; 1930 więzień brzeski; od 1939 na emigracji, rzecznik wrogiej polityki wobec Polski Ludowej; od 1947 przewodn. emigrac. PPS w Anglii. CIOŁKOWSKI Konstantin (1875—1935), uczony i wynalazca ros., pochodzenia poi.; 1903 zaprojektował silnik odrzutowy (rakietę) i uzasadnił możliwość i'ego zastosowania do lotów międzyplanetarnych; prekursor teorii lotów międzyplanetarnych. K. Ciołkowski Ciosla CITROEN CIOSŁA, narzędzie używane przez pierwotnych Słowian do obróbki drev,na; stosowane było przy wyrobie przedmiotów wydrążanych. CIOSY, potężne siekacze (nie kły) szczęki górnej słoni; u słonia afr. występują u obu płci, u ind. tylko u samców. Zob. też kość słoniowa. CIRCE (Kirke), znana z Odysei piękna czarodziejka z wyspy Ajai, córka Heliosa; zamieniła w świnie towarzyszy Odyseusza i dopiero na jego prośbę przywróciła im dawną postać. CIRCULUS VITIOSUS llac.], błędne kolo w dowodzeniu, błąd polegający na przyjęciu za przesłankę zdania, które ma być dopiero udowodnione. CIS, dźwięk wyższy o półton od dźwięku c. CISA, największy 1. dopływ Dunaju, dl. 1322 km, dorzecze 146468 km*; wypływa z Beskidów Wsch., przecina Nizinę Węgierską; żeglowna od m. Tokaj. CISALP1ŃSKA REPUBLIKA, utworzona 1797 przez Napoleona Bonaparte w pn. Włoszech z ziem odebranych Austrii; od 1802 Republika Włoska. CISAWICA —Addisona choroba. CISA WY KOŃ -»-kasztan. CISLITAWIA, 1867—1918 nazwa krajów koronnych dawnych Austro-Węgier, położonych na zachód od rz. Litawy stanowiącej część granicy Węgier od strony Austrii. CISPADAŃSKA REPUBLIKA, utworzona 1796 przez Napoleona Bonaparte z prowincji wl. Modena, Reggio, Ferrata i Bolonia; 1797 włączona do republiki cisalpińskiej. CIS POSPOLITY, Taxus baccata, krzew lub drzewo iglaste o szarowiśniowej korze; dwupienny, często rozmnażany wegetatywnie; owoc — jadalna czerwona -»-osnówka z czarnym nasieniem; igły zimotrwałe, drewno czerwonawe, b. trwale; wrażliwy na mróz; w Polsce b. rzadki, chroniony; największy poi. rezerwat w Borach Tucholskich. Żyje do 2000 lat. CISZEWSKI: 1) Stanisław (1865— 1930), pierwszy w uniw. poi. prof. etnologii (Lwów 1910—12); członek PAU; Wróida i pojednanie, Ognisko, Kuwada; 2) Józef (1877—1938), działacz poi. ruchu robotniczego, członek PPS; od 1908 w PPS-Lewicy; w 1914—18 działacz rewol. w Zagłębiu Dąbr., Łodzi i w Warszawie, szczególnie na terenie związków zawód.; od 1918 jeden z przywódców KPP; ok. 1930 emigrował do ZSRR, gdzie 1938 uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia; zrehabilitowany wraz z KPP. CIŚNIENIE, stosunek siły działającej na daną powierzchnię do pola tej powierzchni; c. atmosferyczne, ciśnienie wywierane przez powietrze, wynikające z jego ciężaru; średnia wartość c. a. na poziomie morza wynosi 1013,25 railibara (760 mmHg), maksymalna ok. 1080 mb (Wyż Syberyjski), minimalna ok. 887 mb (cyklon tropikalny); c. hydrodynamiczne, ciśnienie wewnątrz cieczy lub gazu będących w ruchu; małe w miejscach, gdzie ruch jest szybki, duże w miejscach ruchu powolnego; znajdującej się w równowadze, wynikające z jej cięc. 	hydrostatyczne, ciśnienie wewnątrz cieczy znajdującej się w równowadze, wynikające z jej cięCis pospolity Jednostki ciśnienia dyn/cm2 paskali torów atmosfer technicz. barów atmosfer fizycznych 1 dyna/cm2 = 1 mikrobar 1 0,1 7,501-10-4 1,020-10-8 10-« 9,869-10—" 1 paskal = 1 N/m2 10 1 7,501-10-3 1.020-10-5 10-3 9,869-10-8 1 tor = 1 mmHg 1,333-103 1,333-102 1 1,360-10-3 1,333-10-3 1,316-10-3 1 atmosfera techniczna =* 1 kG/cm2 9,807-103 9,807-104 735,56 1 0,9807 0 9678 1 bar 108 10» 750,06 1,020 1 0,9869 1 atmosfera fiz. 1,013*108 1,013-103 760,0 1,033 1,013 1 CIOMPI, florenccy wyrobnicy i chałupnicy w XIV w.; wszczęli powstanie 1378 i na kilka lat uchwycili władzę w mieście. CIOS: 1) geol. zdolność pękania skał wzdłuż płaszczyzn o określonych kierunkach, powodująca rozpad skał na regularne niekiedy bloki (np. piaskowiec ciosowy); 2) foremny blok kamienny; 3) uderzenie; 4) przen. nagle, niespodziewane nieszczęście. żaru; jego wartość jest proporcjonalna do głębokości zanurzenia i ciężaru właściwego cieczy; c. krwi -»■krew. CIŚNIEŃ LINIA, techn. linia łącząca punkty, przez które przechodzą wypadkowe sił wewn. w poszczególnych przekrojach sklepienia lub muni podporowego. CITROEN [sitroę] André (1878—1935), fr. inżynier  CITY ł przemysłowiec; założyciel 1919 wielkich zakładów samochodowych. CITY -»Londvn. CIUDAD TRUJILLO [sjud? truchjljo] (dawniej San|to|Domingo), stoi. rep. Dominikany (pd. Haiti); 181 600 mieszk. (1950); zabytki architektury kolonialnej (katedra); uniwersytet; ośrodek przem. obszaru roln. (trzcina cukr., owoce); port eksportowy; cukier, kakao, owoce, skóry, drewno; lotnisko. CIUPAGA, mala siekierka góralska osadzona na długiej rękojeści; dawna broń i laska do podpierania się. CIURA, w dawnym wojsku poi. pachołek (woźnica) obozowy nie zaliczany do stanu bojowego wojCTVITAVECCHIA [ciwitawęk:kia], m. i port nad M. 	Tyrreńskim w środk. Włoszech (Lacjum); 31 900 mieszk. (1951); cementownia; przemysł konserwowy rybny; kąpielisko. CIWUN, tiwun: 1) w I pol. XVI w. w woj. wil. i trock. najwyższy urzędnik ziemski, na Żmudzi urzędnik terytorialny; 2) zarządca klucza dóbr lub folwarku na Litwie. CIŻMY, płytkie obuwie z miękkiej kolorowej skóry, o wydłużonych nosach; powszechnie używane w średniowieczu. Cl, symbol pierwiastka chem. chloru. CLAIR [kle:r] René (ur. 1898), fr. reżyser film. o wybitnej indywidualności artyst.; początkowo dziennikarz i aktor film.; Kapelusz słomkowy, Pod dachami Paryża, Milion, Wielkie manewry. Tabl. 37. CLAIRAUT [klero] Alexis Claude (1713—65), ąstronom. geodeta i matematyk fr.; prace z równań różniczkowych; wyjaśni! ruch Księżyca, przepowiedział powrót komety Halleya. CLAIRON [klerą], wtaśc. Claire-Josephe Lévis (1723—1803), aktorka fr., jedna z czołowych gwiazd Comédie Française, odtwórczyni wielkich ról tragicznych. CLAPARÈDE [klaparę:d] Edmund (ur. 1873), psycholog i pedagog szwajc., założyciel Instytutu Rousseau w Genewie, autor prac z zakresu psychol. wychowawczej ; Psychologia dziecka. CLAPEYRON [klapejrą] Emile (1799—1864), inżynier i fizyk fr.; jeden z twórców termodynamiki; prace z zakresu mechaniki budowli, teorii sprężystości oraz fizyki. CLAPEYRONA [klapejrona] RÓWNANIE, związek między objętością, ciśnieniem i temperaturą jednej gramodrobiny gazu; iloczyn ciśnienia i objętości jednej gramodrobiny gazu podzielony przez jego temperaturę bezwzględną jest wielkością stałą, zw. stałą gazów R (R = pv/T); C. r. spełnia się ściśle dla gazów doskonałych, dla gazów rzeczywistych w przybliżeniu. CLARENDOŃSKIE KONSTYTUCJE, ustawy wydane 1164 przez Henryka II, króla ang., w celu całkowitego uzależnienia kościoła od państwa; odwołane 1171. CLAUDEL [klodęl] Paul (1868—1955), poeta, dramaturg, eseista i dyplomata fr., uważany za najwybitniejszego wspólcz. poetę i dramaturga kat.; dramaty: VAnnonce faite à Marie (Zwiastowanie), L’Otage (Zakładnik). CLAUSEWITZ [klauzewic] Karl von (1780—1831), generał prus., pisarz i teoretyk wojsk.; autor słynnego dzieła O wofrtie. CLAUSIUS Rudolf Julius Emanuel (1822—88), fizyk niem.; 1850 pierwszy sformułował drugą zasadę termodynamiki i położył podstawy pod kinetyczną teorię ciepła. CLAVICEMBALO -«-klawesyn. CLEARING [ang. kliaryń]: 1) bezgotówkowy rozrachunek finansowy — wzajemne należności kompensują się, w gotówce jest przekazywane tylko saldo; 2) w handlu międzynar. wymiana towarów między krajami oparta na zasadzie wzajemnego kompensowania się należności. CLEMENCEAU [klemSso] Georges^ (1841—1929), fr. mąż stanu popularnie zw. „tygrysem", pisarz; kilkakrotny minister, premier 1906—09 i 1917—20; przewodniczący delegacji fr. na konferencję pokojową 1919 i jeden z gl. autorów traktatu wersalskiego; 152 rzecznik interwencji przeciwko Rosji Radzieckiej; Démosthéne, Blaski i nędze zwycięstwa. CLEMENTI Muzio (175£1832), wl. pianista i kompozytor; utwory fortep. (sonatiny, sonaty, etiudy) stosowane w pedagogice. CLERMONT-FERRAND [klermą fera], m. w środk. Francji (Owernia), stoi. dep. Puy-de-Dôme. 113 400 mieszk. (1954); zabytki rzym., katedra średniow., wyrób opon samochód. „Michelin" (20 tys. robotników). — 1095 synod, na którym papież Urban II wezwał do I krucjaty. CLEVELAND [klj:wlandl Stephen Grover (1837 —1908), prezydent USA 1885—89, 1893—97; członek partii demokr. ; organizator wielkich instytucji ubezpieczeniowych. CLEVELAND [kljwlend]: 1) m. w USA (Ohio), nad jez. Erie; 935 000 mieszk., zespół miejski 1630 000 (1955); jeden z największych ośrodków przemysł, i handl. USA; siedziba Standard Oil Co; hutnictwo żelaza, stali, metali lekkich; przemysł: metal., maszyn., samoch.; węzeł komunik.; 2) okręg przem. w W. Brytanii (pn-wsch. Anglia); kopalnie rud żel. (ok. 1 min t rocznie); przemysł metalurg.; gl. m. Middlesbrough. CLIVIA, kliwia — bylina z rodziny amarylkowatych; Afryka Pd.; skórzaste równowąskie liście i pomarańczowe lub żółte kwiaty zebrane w baldacny; roślina doniczkowa. CLOSTERIUM, glon z typu sprzężnic; jednokomórkowy organizm mikroskopowej wielkości; ciało wydłużone, sierpowato zgięte, o dwóch dużych, symetrycznie ułożonych chromatof orach; prawie wyłącznie słodkowodny. CLOU [fr., klu], gwóźdź, główny punkt, główna atrakcja. CLOUET [kluę], rodzina malarzy fr. Odrodzenia: 1) Jean mł. (ok. 1485—1540); 2) François (ok. 1522— 72), malarz Franciszka I; liczne portrety króla i osób z jego otoczenia. CLOWN [ang. klaun], błazen cyrkowy. CLUNY [klünj], opactwo benedyktynów w Burgunda, zał. 910; XI w. zaczątek ruchu reformatorskiego zw. kluniackim, zmierzającego do odnowienia kościoła, a następnie do jego uniezależnienia od władzy świeckiej; opactwo w C. stanęło 1072 na czele związku klasztorów benedyktyńskich zw. kongregacją kluniacką. CLYDE [klajd] : 1) (Clyde River) rz. w W. Brytanii (środk. Szkocja), dł. 157 km; wpada do Zat. Firth of Clyde; 2) największy okręg przem. Szkocji; kopalnie węgla kamień.; przemysł okręt. (45*/# prod. W. Bryt.), ciężki, maszyn. (10°/t prod.); sadownictwo. CLYDEBANK [kląjdbańk], m. w W. Brytanii (środk. Szkocja) nad rz. Clyde; 44 600 mieszk. (1951); wielki przemysł stoczn. oraz maszyn, (maszyny do szycia „Singer"). CLYDESDALE [ang., kląjdzdejl] szkocka rasa koni zimnokrwistych. CŁA, opłaty pobierane przez państwo przy przewozie towarów przez granicę; c. przywozowe pobierane są od towarów przywożonych; c. wywozowe pobierane od towarów wywożonych; c. ochronne lub protekcyjne, wysokie, chronią produkcję krajową przed konkurencją zagraniczną; c. 	prohibicyjne, retorsyjne, odwetowe, b. wysokie, uniemożliwiają przywóz obłożonych nimi towarów, są środkiem nacisku lub odwetu w zatargu gosp., instrumentem wojny celnej; c. preferencyjn e, niskie uprzywilejowują określone towary lub kraje; c. fiskalne mają na celu tylko dochód skarbu państwa; unia celna, połączenie na mocy umowy państw suwerennych w jeden obszar celny o wspólnej granicy celnej, administracji i ustawodawstwie celnym; u. c. zawarły np. 1947 Belgia, Holandia i Luksemburg (-»Benelux); wojna celna, nałożenie wyższych ceł na towary pochodzące z innego państwa, jako posunięcie odwet, wobec podobnych ograniczeń wprowadzonych przez to państwo. Cm, symbol pierwiastka chem. kiuru. Co, symbol pierwiastka chem. kobaltu. COATBRIDGE [kęutbrydż], m. w W. Brytanii  153 COMMEDIA DELIRARTE (środk. Szkocja); 47 500 mieszk. (1951); kopalnie wę-72), admirał fr.; przywódca hugonotów; zamordowany gla; stalownie; przemysł chem. podczas —Nocy św. Bartłomieja. COBDEN [kębdan] Richard (1804—1865), polityk COLIMA [koljma], czynny wulkan w stanie Colii ekonomista ang.; przedstawiciel —manczesterskiej ma, na pn. od m. Colima (zach. Meksyk); wys. 3850 m. szkoły; zwolennik wolnego handlu; przewodził walce COLLEGE [koledż]: 1) w Anglii szkoła z intemaprzeciwko cłom zbożowym. tern przygotowująca do uniwersytetu; pierwsze powstaCOBURG —Koburgowie. ly w średniowieczu (Winchester C. 1387, Eton C. kolo COCA-COLA, chłodzący napój z liści krzewu Londynu 1441); 2) internatowy instytut nauk.-wychopd.-amer. Coca, zawierających alkaloidy pobudzające wawcży przy uniwersytecie; 3) w USA różnego rodzaju system nerwowy; powszechny w Ameryce. zakłady nauk. (częściowo z internatami) dla młodzieży COCKER-SPANlEL, pies wys. ok. 40 cm, krępy; w wieku powyżej 16 lat. włos długi, jedwabisty, czarny lub brązowy; uszy COLLEGE DE FRANCE [kolęż dó fr|s], wyżzwisające; używany jako płochacz i aporter. Tabl. 66. szy zakład nauk. w Paryżu, zal. 1530 jako przeciwCOCKTAIL (ang., koktejl], chłodny napój alko- waga scholast. Sorbony, holowy; mieszanka likieru, koniaku, win ziół., soków COLLEGIUM NOBILIUM, szkoła i internat dla owoc., miodu. młodzieży szlacheckiej, zal. w Warszawie 1740 przez COCTEAU [koktę] Jean (ur. 1891), fr. poeta, dra- Konarskiego; wychowało wielu działaczy poi. Oświematurg, powieściopisarz i scenarzysta filmowy. cenia. CODA [wł., koda], końcowy fragment utworu muz. COLLEONI [koleoni] Bartolommeo (1400—75). kondodany do jego zasadniczej budowy formalnej (w so- dotier wL. dowódca wojsk Mediolanu i Wenecji; nacÍSl.^ííSac" . . . ... w Wenecji słynny jego posąg dłuta A. Verrocchia. CODEX [łac.J, księga; w znaczeniu węższym zbiór COLLODI Cario, wlaśc. Lorenzini Cario (1826— przepisów prawnych; w -►kodeksie Justyniana dział 90) pisarz i dziennikarz wł.; niezwykle popularne obejmujący rozporządzenia cesarskie. Zob. też kodeks. przyg0dy Pinocchia. CODREANU Corneliu Zelea (1899—1938), twórca rumuńskiej organizacji faszystowskiej Żelazna Gwardia. COETQUIDAN [koetkid§], miejscowość na pd.-wsch. od Rennes (Francja); fr. wojsk, obóz szkolenio COLLOQUIUM [łac., kolokwium], forma egzaminu w szkole wyższej, sprawdzająca stopień opanowania wiedzy przez studenta. COLLOQUIUM CHARITATIVUM [lac., rozmowy; w okresie 1939-40 ośrodek organizacyjny i szkole- w. miłości] dysputa wyznaniowa pomiędzy katoniowy jednostek poi. tworzonych na terenie Francji. |*jtanu i protestantami zorganizowana 1645 z micjaCOGITO ERGO SUM [łac., myślę, więc jestem], tywy Władysława IV w Toruniu; miała doprowadzić teza wyjściowa filozofii Kartezjusza (Rozprawa o me- do nawrócenia róznowiercow. . łodzie IV) COLMAR [kolmąr], m. we wsch. Francji (Alzacja); COGNAC [koniak], m. w pd.-zach. Francji; 300 mieszk. (1954); ośrodek adm.; przem. włókien., 19 000 mieszk. (1954); produkcja koniaku, wódek i win. che™’ , , ,, , . , COHEN Herman (1842—1918), filozof niem., za- COLOMBES [koląb], przem. przedmieście Paryża; łożyciel szkoły neokantowskiej zw. szkolą marbur- 67 900 mieszk. (1954); wyrób samochodów i opon ską; Logik der reinen Erkenntnis (Logika czystego samoch. poznania). COLOMBINA [wŁ, kolombina], kobieca postać COIMBRA [kojmbra], m. w środk. Portugalii; w commedia dell’arte nosząca pstry strój i czamą 42 600 mieszk. (1950); znaczny ośrodek kult.; uni- pólmaskę na twarzy; najczęściej służąca, partnerka wersytet z 1290; siedziba biskupstwa; fabryki włókien., porcelany. COITUS [łac.], stosunek płciowy. COKÓŁ: 1) piedestał, postument — podstawa kolumny, rzeźby, pomnika; 2) najniższa część nadziemna budynku wysunięta lub cofnięta w stosunku do lica murów; 3) podstawa lampy żarowej lub elektronowej Cokół lądowy (profil powierzchni Ziemi) arlekina. COLON [kolęn], m. port. w Panamie, przy pn. wyjściu Kanału Panamskiego na M. Karaibskie; 52 200 mieszk. (1950); eksport bananów; wojenna baza mor.; stacja kol. COLON, nazwa jednostek monetarnych Costa Riki i Salwadoru; -►monetarne jednostki (żest.). COLORADO: 1) (Colo), stan w USA; 269 968 km*, 1 325 100 mieszk. (1950), stoi. Denver; wsch. część — płaskowyż do 2000 m; w dolinach rzek rolnictwo i hodowla; zach. — malownicze góry do 4400 m; największe w świecie kopalnie molibdenu (70V* wydobycia w USA), wanadu (90*/« wydobycia w USA) i uranu; 2) rz. w pd. części USA, w stanie Teksas, dl. COKÓŁ LĄDOWY, część skorupy ziemskiej od ok. 1450 km; źródła w G. Skalistych, wpada do Zat. Mek —4000 m wznosząca się nad otaczające głębie ocean COLA -kola. COLBERT [kolbę:r] Jean-Baptiste (1619—83), fr. mąż stanu; kontroler gen. finansów i faktyczny kierownik polityki gosp. Ludwika XIV; zwolennik merkantylizmu; popierał rozwój fr. przemysłu i handlu prowadząc protekcjonistyczną politykę celną. COLCHESTER [kęulczysto], m. w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia); 57 400 mieszk. (1951); zamek normandzki, klasztor benedykt. (XI w.); fabryki maszyn roln. i chem.; duży obóz wojskowy. COLE [koul] George Douglas H. (ur. 1889); ekonomista ang.; teoretyk prawicowego socjalizmu ang.; działacz i historyk spółdzielczości. COLERIDGE [kęulrydż] Samuel Taylor (1772—1834), J. B. Colbert poeta i krvtyk ang.; wraz sykańskiej; żeglowna 320 km; 3) rz. w Argentynie; dł. 1150 km; źródła w Andach, ujście do Oc. Atlantyckiego, na pd. od m. Bahia Blanca; żeglowna 320 km. COLOSSEUM -Koloseum. COLT [koult] Samuel (1814—62), amer, konstruktor broni; wynalazca rewolweru bębenkowego. COLUMBIA District of, okręg adm. Waszyngtonu, stolicy USA; 179 km*; 861 000 mieszk. (1954); Murzyni 28*/#. COLUMBUS [kaląmbęs], m. w USA; stoi. stanu Ohio; 375 900 mieszk. (1950); uniwersytet; zakłady lotn. „Curtis-Wright"; przemysł metaL, maszyn. COMBES [ką:b] Emile (1835—1921), polityk fr., 1902—05 premier i min. oświaty; rzecznik świeckiego nauczania, przeprowadzi! rozdział kościoła od państwa. COMÉDIE FRANÇAISE [komedj frâse:z]. Komedia Francuska — czołowy teatr fr.; powstał 1680 w Paryżu z połączenia dwóch trup aktorskich, z których jedna była trupą Moliera; obecnie wystawia repertuar klas. i współcz. C. Fr. jest szkołą klas. stylu fr. COMENIUS — Komensky J. A. COMITÉ DES FORGES [komite de forż], związek fr. przemysłowców węgla i stali zał. 1864; skupia największych potentatów kapitału; wywiera wielki wpływ na rządy kraju. COMMEDIA DELL’ARTE [wł., komedia del arte], z W. Wordsworthem prekursor romantyzmu ang. (ok. lud. komedia wł. o ustalonych schematach scenariuszy! 1798); szerzył kult W. Szekspira; mistrzowskie liryki: pozwalającyęh na improwizowanie sytuacji i tekstu! Kubła Khan, Pieśń o starym żeglarzu, Christabel. 1 o stałych postaciach (Arlekin, Pantalone, Colombina COLETTE [kolęt] Gabriele (1873—1954), powieścio- itp.); rozkwit c. d. a. przypada na w. XVI i XVII; pisarka fr.; powieści psychol.; Klaudyna, Dialogi wywarła w tym czasie wielki wpływ na rozwój sceny zwierząt, Kotka, Gigi. w wielu krajach eur. (Francja, Anglia i Niemcy); jej COLIGNY [kolinj] Gaspard de Chśtillion (1519— reminiscencje znajdujemy także w teatrze nowożytnym.  COMME IL FAUT COMME IL FAUT [fr., kom II fç], jak należy, wytwornie. COMMON LAW [komanlo:, prawo powszechne], w Anglii prawo niepisane, w odróżnieniu od prawa stanowionego (Statute Law). COMMONWEALTH [kpm»nuelt], termin ang. oznaczający dosłownie „wspólnotę“, a odpowiadający łac. znaczeniu res publica — rzecz publiczna, państwo; nazwa stosowana na oznaczenie wszystkich państw zjednoczonych w Koronie Brytyjskiej. C. of Nations -►Wspólnota Narodów. COMO [komo] : 1) m. w pn. Włoszech (Lombardia) nad jez. Como; 72 000 mieszk. (1954); dzielnica średniow.; przemysł jedwabn. i maszyn włókien.; 2) Lago di Como, jez. w pn. Włoszech u stóp Alp; 146 km*, dł. 51 km, szer. 4,5 km, głęb. do 410 m; przez C. przepływa rz. Adda. COMODORO RIVADAVIA [komodoro riwadawjja], m. w Argentynie (Patagonia); 25 700 mieszk. (1947); wydobycie ropy naft.; port nad Atlantykiem. COMPAGNIE UNIVERSELLE DU CANAL MARITIME DE SUEZ, spółka akc. o kapitałach fr.-bryt., eksploatująca od 1869 Kanał Sueski, przynosząca ogromne zyski akcjonariuszom; 1956 wywłaszczona przez rząd egipski, co stało się powodem interwencji zbrojnej Francji i Anglii w Egipcie. COMPANYS Luis (1873—1940), republikański działacz Katalonii; 1936—38 prezydent Republiki Katalońskiej; stracony przez faszystów hiszp. COMPÏEGNE [kąpięń], m. w pn. Francji; 11 XI 1918 kapitulacja Niemiec i zawieszenie broni w I wojnie świat; 22 VI 1940 kapitulacja Francji w II wojnie świat. COMPTONA [kąmpten] ZJAWISKO: rozproszone na pierwiastkach lekkich promieniowanie rentgenowskie zawiera oprócz promieniowania o tej samej długości fali również promieniowanie o fali dłuższej; wskutek zderzenia sprężystego z elektronem -►foton padającego promieniowania traci część energii i przechodzi w foton o mniejszej energii, czyli kwant promieniowania o dłuższej fali. Zjawisko odkryte 1923 przez fizyka amer. A. H. Comptona. COMTE [kąt] Auguste (1798—1857), filozof i matematyk fr., twórca pozytywizmu, odrzuca! wszelką metafizykę; zadanie i cel filozofii widział w uzyskaniu wiedzy pewnej i ograniczeniu się do niej; Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. COMUNEROS, powstanie komun miejskich i szlachty w Kastylii 1520—21, za panowania cesarza Karola V; stłumione przez wojska hiszp. CON [wł.: z], termin stosowany w muzyce; c. a more, z uczuciem; c. anima, z ożywieniem; c. 	brio, z życiem; c. for z a, z silą; c. fuoco, z ogniem; c. g raz i a, z wdziękiem; c. moto, ruchliwie; c. sordino, z tłumikiem. CONCEPCION [konsepsjon], m. w środk. Chile; 119 000 mieszk. (1952); uniwersytet; ośrodek handl. żyznego obszaru roln. (zboża, winnice, hodowla bydła); przemysł: skórz., włókien., spoż.; port w Talcahuano; w pobliżu huta stali w Guachipato. CONCERTO [wł., konczerto], koncert; c. grosso, utwór muz. na grupę instrumentów solowych (concertino) dialogujących („koncertujących“) na przemian z pełną orkiestrą (tutti, lipieni); z c. g. wykształcił się koncert solowy; gł. przedstawiciele; A. Corelli, A. Vivaldi, J. S. Bach. G. Handel. CONCIERGERIE [kąsjerżór;], więzienie w Palais de Justice w Paryżu; w czasie rewolucji fr., w okresie tenoru, osadzano tam skazanych na śmierć. CONCLAVE -konklawe. CONDE [kądę] de, książęta fr.: 1) Lours I dr Bourbon (1530—69), przywódca hugonotów; zginął w walkach z katolikami; 2) Louis II, zw. Wielkim Kondeuszem (1621—86), wybitny wódz; wsławiony w wojnie trzydziestoletniej i w wojnach Ludwika XIV; uczestnik —Frondy; wysuwany przez stronnictwo fr. w Polsce jako kandydat do tronu po Janie Kazimierzu. CONDILLAC [kądijak] Etienne Bonnot de (1715— 80). filozof fr., sensualista, następca Locke’a. W Traktacie o wrażeniach przedstawia swój system oparty, tak jak u Locke’a, na wrażeniach zmysłowych, jako podstawie wszelkiego poznania. Na zamówienie Polskiej Komisji Edukacji Narodowej napisał podręcznik logiki dla szkól poi., wydany w Paryżu 1780. przełożony na polski przez J. Znoskę, opublikowany 1802 pt. Logika. CONDITIO SINE QUA NON [łac.], warunek nieodzowny CONDOMINIUM —kondominium. CONDORCET [kądorsę] Jean Antoine de, markiz (1743—94), filozof i matematyk fr.; wyraziciel optymistycznej wiary w silę ludzkiego rozumu i stały, J. Conrad 154 niezależny od wszelkich potęg postęp ludzkości; współpracownik Encyklopedii Diderota; Szkic obrazu postępu ludzkiego poprzez dzieje. CONFERENCIER -konferansjer. CONGREVE [kongri:w] Wiliam (1670—1729), dramaturg ang.; w sztukach piętnował rozluźnienie obyczajowe epoki Karola II; Love for Love (Miłość za miłość), The Way of the World (Droga świata). CONNECTICUT [kanetvkat] (Conn.), stan w USA; 12 972 km2; 2 007 300 mieszk. (1950); stoi. Hartford; wysoko uprzemysłowiony; gospodarka mleczna na wielką skalę; warzywnictwo; gl. uprawa tytoniu. CONRAD Joseph, właśc. Józef Teodor Konrad Korzeniowski (1857—1924), pisarz ang. polskiego pochodzenia, znakomity prozaik. Po śmierci ojca, Apolla Korzeniowskiego, 1874—95 służył w marynarce fr. i ang., po czym osiadł na stale w Anglii. W powieściach, pisanych doprowadzonym do mistrzostwa językiem ang., rozgrywających się na egzotycznym tle Archipelagu Malajskiego albo w środowisku marynarzy lub rewolucyjnych spiskowców ukazuje samotnych bohaterów zachowujących wobec życia, którym rządzi brutalny los, postawę heroiczną opartą na nakazach honoru, obowiązku i wierności. Szaleństwo Almayera (1895), Murzyn z załogi Narcyza, Zwycięstwo, Lora Jim, Zwierciadło morza, Nostromo, Ze wspomnień, Korsarz, Tajny agent. CONRAD VON HÖTZENDORF Franz hr. (1852— 1925), feldmarszałek austro-węg.; szef sztabu armii austro-węg. podczas I wojny świat (do 1917). CONSCIENCE [kąsjas] Hendrik (1812—83), pisarz flam., jeden z gł. przedstawicieli romantyzmu flam.; powieść hist. De Leeuw uan Viaanderen (Lew z Flandrii). CONSIDERANT [kąsidr?] Victor (1808—93), utopijny socjalista fr., zwolennik Ch. Fouriera. CONSTABLE [kąnstobl], John (1776—1837), malała ang.; pejzaże realist.; Pole zboża, Katedra w Salisbury. CONSTANS [łac. — stały], skr. const, wielkość stała, np. w matematyce liczby e, Ji; również wielkość, którą w trakcie rozważań uważa się za niezmienną (stałą) w przeciwstawieniu do wielkości zmiennych. CONSTANT DE REBECQUE [kąstj dö rebek] Benjamin (1767—1830), fr. pisarz i polityk; jeden z przywódców liberałów w okresie Restauracji; romantyczna powieść psychol. Adolf. CÔNSTANTINESCU-IAÇI Petru (ur. 1892), historyk i polityk rum., znawca dziejów XIX i XX w.; prof. Uniw. w Bukareszcie, członek Akademii Nauk LRR. CONTI [kąti], fr. rodzina książęca, gałąź domu Bourbon-Conde: I) Armand de (1629—68), brat Wielkiego Kondeusza (—Condé); jeden z przywódców -►Frondy; 2) François-Louis (1664—1709), syn A., był wybiany 1697 przez część szlachty na tron pol., nie objął go jednak, ponieważ ubiegi go August II. CONTINUO [wł., kontinuo], skrót określenia —basso continuo. CONTINUUM, zbiór mocy continuum — mat. zbiór równej mocy ze zbiorem liczb rzeczywistych. CONTRADICTIO IN ADIECTO [łac., kontradikcjo in adiekto], sprzeczność między terminem określanym a określającym; błąd logiczny polegający na równoczesnym uznawaniu za prawdziwe dwu lub więcej zdań przypisujących temu samemu przedmiotowi sprzeczne właściwości. COOK [kuk]: 1) James (1728—79), żeglarz ang.; w czasie trzech podróży naokoło Ziemi zbadał N. Zelandie i odkrył wiele wysp i cieśnin w Antark- J. Cook  155 tyce 1 na Oceanii, m. in.: wyspy nazw. jego imieniem, N. 	Kaledonię, Hawaje; zginął w walce z krajowcami na Hawajach; 2) Thomas (1808—92), założyciel pierwszego biura podróży; 3) Fryderyk (1865—1940), podróżnik i lekarz amer.; badacz Alaski; uczestnik belg. wyprawy antarktycznej i wyprawy R. Peary’ego na Grenlandię. COOKA [kuk(a)]: 1) C. Wyspy na Oc. Spokojnym (9 wysp) pochodzenia koral, (z wyjątkiem największej wulk wyspy Rarotonga); ogółem 368 km2; 20 400 mieszk. (1954), Polinezyjczycy; należą do Nowej Zelandii; żyzne gleby, gl. produkty: kopra, banany; 2) C. Cieśnina, między pn. a pd. wyspą Nowej Zelandii; dl. 205 km, szer. 25—150 km; 3) C. Góra, najwyższy szczyt Alp Nowozelandzkich (3768 m). COOLGARDIE [Ku:lgą:dy], m. góra. w Związku Austral. (Australia Zach.); 2500 mieszk. (1949); górnictwo złota. COOL1DGE [kędydź] Calvin (1872—1933), polityk amer., republikanin; 1923—29 prezydent USA. COOPER [kq:pa(r)J: 1) James Fenimore (1789—1851), amer, powieściopisarz, publicysta, historyk; powieści z życia Indian: Pięcioksiąg indiański (Pogromca zwierząt, Ostatni Mohikanin, Tropiciel śladów, Pionierowie, Preria); powieści hist. i mor. (Szpieg, Pilot)', 2) Alfred Duff (1890—1954), polityk i pisarz ang., konserwatysta; 1935—37 min. wojny; 1937—38 pierwszy lord admiralicji; 1940—41 min. informacji; 1944—47 ambasador we Francji; Talleyrand. COPEAU [kopę] Jacques (1879—1949), aktor, pisarz i reżyser fr.; kierował awangardową sceną teatru Vieux-Colombier w latach 1913—14, 1919—24; krytyki, eseje, sztuki teatralne. COPERNICUS NICOLAUS -»Kopernik Mikołaj. f | COPYHOLDER [kępyhoulda], w średniow. An- ' glii dziedziczny dzierżawca iM9lf 'èÊÊÊÿ^j^K chłopski zapisany jako po- JBKHH ■ siadacz w księgach sądu dworskiego. J|B COPYRIGHT BY... [ang., âflv kępyrajt baj], nadruk na . książce; formula gwaran- '' tująca ochronę praw autor- ÆÊk | .JnHfek skich na terenie USA, któ- ,jéàÆ& re nie przystąpiły do kon- i w cnej i berneńskiej; nada- " *** wana przez Copyright Of- BBHk fice; obowiązuje od 1909. COQUELIN [koklę] : 1) Benoit Constant (1841— B. C. Coquelin 1909), fr. aktor charakterystyczny; członek zespołu Comédie Française; Sztuka i aktor, Sztuka wypowiadania monologu; 2) Alexandre (1848—1909), brat B. C., role komiczne. CORAM PUBLICO [lac.], wobec wszystkich, publicznie. CORAZZI [korąc-.ci] Antonio (1792—1877), architekt wł. pochodzenia, przedstawiciel klasycyzmu, w Polsce w latach 1818—45; pałace w Warszawie: Staszica, Mostowskich, Komisji Przychodó\v^(j)^k^u^Teatr^Wmlkl. mieszk. (1951); uniwersytet, ^jfijL.' obserwatorium astronom.; przemysł: okręt., włókien., skórz. (rękawiczki).^ bójczyni J. Marata; stracona na gilotynie. A. Corazzi CORDOBA [kęrdoba] : 1) m. w środk. Argentynie; stoi. prow.; 351 600 mieszk. (1947); zabytki architektury kolonialnej XVI—XVIII w.; uniwersytet z 1617; ośrodek przem. żyznego regionu roln.; węzeł kol.; 2) -»Kordowa. CORDOBA, jednostka monetarna Nikaragui; -»monetarne jednostki (zest.). CORELLI [korelli] Arcangelo (1653—1713), kompo¬ cos zytor wł.; twórca -»concertó grosso; ustalił typ sonaty przedklasycznej (kość. i kamer.). CORINTH [kęrynt] Lovis (1858—1925), malarz i grafik niem., przedstawiciel impresjonizmu; z czasem przeszedł do ekspresjonizmu; portrety, sceny rei., pejzaże, martwe natury, liczne grafiki. CORK -»Corcaigh. CORNEILLE [komęj]: 1) Pierre (1606—84), wielki poeta klasycyzmu, „ojciec“ tragedii fr.; istotą konfliktu w jego tragediach jest starcie uczuć osobistych z nakazem obowiązku; bohaterowie C. uosabiają prawość charakteru, niezlomność woli, miłość wielkich ideałów, triumf rozumu nad namiętnością; Cyd (1636), Horacy, Cynna, Poliekt, Nikomed; 2) Thomas (1625— 1709), dramaturg fr., brat P.; komedie i tragikomedie Circé, Don Juan, libretta P. Corneille do oper. CORNELIUS [kornelius] Peter von (1783—1867), malarz niem. należący do -»nazareńczyków; obrazy religijne, alegoryczne i historyczne; malowidła ścienne w gliptotece i kościele Św. Ludwika w Monachium. CORNER [ang. ko:na], krótkoterminowe porozumienie kupców na giełdzie, zawarte w celach spekulacyjnych (np. dla wykupienia zapasów jakichś towarów w celu podniesienia ich ceny, by w ten sposób zrealizować szczególnie wysokie zyski). CORNWALL -»Kornwalia. COROT [korę] Jean Baptiste Camille (1796—1875), malarz fr.; przedstawiciel kierunku realist. w malarstwie poi. XIX w.; nastrojowe pejzaże, a także portrety, sceny historyczne. COROVIC Vladimir (1885—1941), historyk jugosłowiański; prof. Uniw. Belgr., członek Serbskiej Akademii Nauk. CORPUS DELICTI [lac.], dowód rzeczowy świadczący o przestępstwie. CORPUS IURIS CANONICI [łac.], średniow. zbiór praw kość., częściowo sporządzony przez osoby prywatne, częściowo ogłoszony przez papieży; uchylony 1917. CORPUS IURIS CIVILIS [lac ], całokształt prawa cywilnego; od XII w. określenie zbiorów prawa justyniańskiego (-»kodeks Justyniana). CORRECTURA IURIUM [łac.], poprawa praw, projekt kodyfikacji prawa poi., opublikowany 1532, odrzucony w sejmie 1534. CORREGIO [korędż:dżo], właśc. Allegri Antonio (ok. 1494—1534), malarz wł. Odrodzenia; uchodzi za prekursora baroku; rei. obrazy ołtarzowe oraz mitolog.; Bote Narodzenie, freski w kopule katedry p armeńskiej. CORRIENTES, m. w Argentynie; stoi. prow.; 56 	500 mieszk. (1947); port nad rz. Paraną; eksport skór, pomarańcz. CORTEZ [kortęs] Fernando (1485—1547), konkwistador hiszp.; 1519—21 podbił państwo Azteków (Meksyk); odkrył Kalifornię. CORTICOTROPIN -» ACTH CORTINA D’AMPEZZO [kortjna dampęc:co], m. w pn. Włoszech (Wenecja F. Cortez Euganejska) w Alpach Dolomitowych (1210 m n. p. m.); 5400 mieszk. (1936); uzdrowisko klimat, i centrum sportów zimowych. Zob. też olimpiada. CORTONA [kortęna] Piętro da (1596—1669), wł. architekt i malarz barok, (iluzjonist. malarstwo monument.); kościoły S. Maria della Pace i S. Luca w Rzymie. CORTONA [kortęna], m. w środk. Włoszech (Toskania); 31 900 mieszk. (1951); pałac z XIII w., zabytki etruskie. cos -»funkcja.  VI y "cos • -}7 > Ja n*-? 2ß ï Cosinusoida Cosmarium: l — chloroCOSBUC COęBUC [koszbuk] Gheorghe (1866—1918), poeta rum.; piewca krzywdy chłopskiej; Ballady i idylle. My chcemy ziemi. „ . . cosec -«-funkcja. COSGRAVE [kozgrejw] William Thomas (ur. 1880), polityk irl., jeden z przywódców partii liberalno-demokr.; 1922—32 premier. cosh -►funkcja. COSIMO [kozimo] Piero di (1462—1521), wl. malarz renesans, ze szkoły florenckiej; Pokłon pasterzy, Madonna tronująca, Wenus i Mars, Portret Slmonetty Vespucci. COSINUSOIDA, mat. krzywa plaska będąca wykresem funkcji y = cos x. Zob. też funkcje trygonometryczne. COSMARIUM, ozdóbka — glon z typu -►sprzężnic; jednokomórkowy organizm mikroskopowej wielkości; różne kształty z charakteryst. wcięciem środk.; wody stojące. (Rys.). COSTA RICA [kęsta rjka], rep. w Ameryce Środk. ; 50 900 km2, 915 000 mieszk. (1954), większość Kreole, Metysi, Murzyni i in.; urzędowy język hiszp.; stoi. San José; nad Atlantykiem wilgotna, gorąca nizina, na zach. góry Kordyliery i wyżyna (liczne wulkany); plantacje kawy, bananów, kakao na żyznych glebach powulkan.; sieć komunik, słabo roz_ winięta; gł. poTt Limón; eksport piast, 2-^plbananów, kawy. — Odkryta 1502 rejn0’d, 3 przez Kolumba; opanowana przez iadro Hiszpanów ok. 1520; od 1823 — wraz z Gwatemalą, Nikaraguą, Hondurasem i Salwadorem tworzyła Unię Środkowo-Amerykańską; po wojnie dom. 1838—40 samodzielna republika; silne wpływy USA. COSTELLO [kostęlou] John Aloysius (ur. 1891), polityk irl., jeden z przywódców partii liberalno-demokr.; 1948—51 i 1954—57 premier. COSTER Ch. -►De Coster Charles. COT [kol Pierre (ur. 1895), polityk fr., wielokrotny minister; od 1950 członek Światowej Rady Pokoju. COTE d’AZUR -►Riwiera. COTE d’OR [kot dpr], departament w środk.-wsch. Francji (Burgundia); 8800 km*; 356 800 mieszk. (1954); okręg wyżynny, słynny z produkcji wina; gl. m. Dijon, Beaune. COTENTIN -►Normandzki Półwysep. COTOPAXI, czynny wulkan w Andach (Ekwador); wys. 5943 m; częste wybuchy. COTRELLA ODPYLACZ -elektrofiltr. COTTON [kotą] Eugénie (ur. 1881), fr. działaczka ruchu kobiecego; przewodnicząca Międzynar. Demokr. Federacji Kobiet. Leninowska Nagroda 1950. COTTONA—MOUTTONA ZJAWISKO, zjawisko polegające na zamianie cieczy pod działaniem —pola magnetycznego na ciało anizotropowe (—anizotropia) COTY [kotj] René (ur. 1882), polityk fr.; przedstawiciel umiarkowanej prawicy; od 1954 prezydent Republiki. COUBERTIN [kubertę] Piene de (1863—1937), archeolog fr., inicjator wspólcz. igrzysk olimpijskich wprowadzonych 1896. COUDENHOVE-KALERGI Richard (ur. 1894), polityk austr., czołowy ideolog kosmopolityzmu; autor planu utworzenia stanów zjedn^ Europy; założyciel 1925 Unii Paneuropejskiej; od 1950 sekretarz Europejskiej Unii Parlamentarnej. COULOMB [kulą] Charles Augustin (1736—1806), fizyk fr.; jeden z twórców nauki o elektryczności oraz mechaniki budowli; autor teorii parcia ziemi, teorii tarcia oraz podstawowych praw elektrostatyki (Coulomba prawo). Zob. też kulomb. COULOMBA PRAWO, podstawowe prawo elektrostatyki i magnetostatyki: siła F, z jaką przyciągają się różnoimienne lub odpychają równoimienne ładunki elektr. (masy magnet.), jest wprost proporcjonalna do iloczynu tych ładunków O (mas magnet, m), a odwrotnie proporcjonalna do kwadratu ich odległości F *=» -2łl2łlub T2 T2 COUP D’ÉTAT [fr., ku dęta], zamach stanu. COUPERIN [kuprę] François (1668—1733), fr. kompozytor, organista, klawesynista; utwory klawesyn, kamer. 156 COURANTE [fr.], kurant: 1) starofr. taniec, żywy, w takcie trójdzielnym; wchodzi w skład suity; 2) melodia wygrywana przez zegary. COURBET [kurbę] Gustave (1819—77), malarz fr., przedstawiciel realizmu w malarstwie XIX w.; w pracach swoich daje wyraz krytycznemu stosunkowi da społeczeństwa burż.; Kamieniarze, Pogrzeb to Omans, pejzaże, portrety, martwe natury. Tabl. VI. COURBEVOIRE [kurbwua], przem. przedmieście Paryża; 59 700 mieszk. (1954); produkcja samochodów. COUR D’HONNEUR [fr., kur donö:r], w architekturze pałacowej dziedziniec reprezentacyjny przed gł. budynkiem rezydencji, ujęty po bokach skrzydłami pałacu, oficynami, kordegardami, z bramą wjazdową od frontu. COURNOT [kumo] Antoine Augustin (1801—77), matematyk, filozof i ekonomista fr. j jeden z pierwszych zastosował metody matem, w ekonomii. COURTRAI [kurtre], m. przem. w pn.-zach. Belgii (Flandria); 41 100 mieszk. (1954); kościół z XIII w. z malowidłami A. Van Dycka; świat, ośrodek handlu lnem; duży przemysł włókien, (gł. lniany). - COUSIN [kuzę] Victor (1792—1867), fr. fUozof spi3,'tualista, przedstawiciel filozofii eklektycznej ; Du Vrai, u Beau, et du Bien (O prawdzie, pięknie i dobru). COUSTOU [kusttj], rodzina rzeźbiarzy fr.: I) Nicolas (1658—1733), uczeń A. Coysevoxa, później jego współpracownik; zatrudniony przez Ludwika XIV w pałacach Marły i Wersalu; 2) Guillaume (1677— 1746), brat N.; Konie z Marły. COUTUMES [fr., kuttym], prawa zwyczajowe we Francji, spisywane oficjalnie od II poł. XIV w. do XVI w. CO VENT GARDEN OPERA [kownt ga:dn ępęra], największy ang. teatr operowy zał. 1858. COVENTRY [kęwntry], m. przem. w W. Brytanii (środk. Anglia); 258 000 mieszk. (1951); duży przemysł: lotn., samochód, (silniki), maszyn., włókien.; b. silnie zniszczone przez niem. lotnictwo w II wojnie świat., obecnie odbudowane. COVERCOAT [ang., kąwekout], tkanina płaszczowa i kostiumowa; osnowa z jednokolorowej nitki wełn. skręconej z białą nitką bawełn.; wątek bawełn. lub wełn.; splot atlasowy; rzadziej skośny; wierzch przeważnie impregnowany. COWARD [lcąuad] Noël (ur. 1899), dramaturg i aktor ang.; satyryczne sztuki teatr, i operetki; The Rate Trap (Pułapka na szczury), Cavalcade. COWBOY [ang. kęuboj], pasterz bydła w Ameryce Pn. COWES [kauz], m. w W. Brytanii na wyspie Wight; 17 200 mieszk. (1951); coroczne regaty żegl. (Cowes Week); kąpielisko mor.; budowa jachtów. COYSEVOX [kojzewoks] Antoine (1640—1720), fr. rzeźbiarz nadw. Ludwika XIV; liczne pomniki grobowe (Colbert, Le Brun), popiersia portretowe (Richelieu■), statuy, rzeźby dekor. Cr, symbol pierwiastka chem. chromu. CRAFOORD [krąfo:d] Clarence (ur. 1899), wybitny współcz. torakochirurg szwedz., pierwszy operował z pomyślnym skutkiem zwężenie tętnicy głównej. CRA1G [kreig] Edward Gordon (ur. 1872), ang. aktor, reżyser, scenograf, teoretyk teatru, jeden z inspiratorów antynaturalist. „reformy teatru”, wywarł m. in. wielki wpływ na twórczość L. Schillera ; Tedaktor pisma teatr. „The Mask”; Sztuka teatru, Ksiątki i teatry. CRANACH: 1) Lucas st (1472—1553), malarz i rytownik niem.; sceny rei. (Ukrzytoicanie), mit. ÇWenus i Amor), portrety (Henryk Poboiny i jego tona); 2) Lucas ml. (1515—86), syn i uczeń poprzedniego. CRANE [krejn] Stephen (1871—1900), dziennikarz i powieściopisarz należący dziś do klasyków literatury amer.; powieść z czasów amer, wojny dom. Szkarłatne godło odwagi, zbiory opowiadań. CRANMER [kränms] Thomas (1489—1556), pierwszy arcybiskup anglik., mianowany przez Henryka VIII za przeprowadzenie jego rozwodu z Katarzyną Aragońską; odegrał dużą rolę we wprowadzeniu protestantyzmu w Anglii; spalony na stosie jako heretyk w okresie reakcji kat Marii Tudor. CRAWL [ang., kro:l] najszybszy sposób pływania (na piersiach Iud grzbiecie) charakteryzujący się wykonywanymi na przemian ruchami rąk i szybkimi krótkimi ruchami nóg w płaszczyźnie pionowej; w pływackich przepisach sportowych c. traktowany jest jako „styl dowolny”; crawl B, czyli pływanie na grzbiecie, nosi nazwę stylu grzbietowego. CREANGA [krjanga] łon (1837—89), pisarz rum.; oparte na podaniach lud. baśnie, anegdoty i opowiadania; Wspomnienia dzieciństwa. CRÉBILLON [krebiją]: 1) Prosper Joltot de (1674—1762), dramaturg fr., przedstawiciel Oświecenia;  157 patetyczne dramaty oparte na tematach ant. Elektra, Kserkses, Katylina; 2) Claude-Prosper Jolyot (1707— 48), powieściopisarz fr., syn P.; powieści z życia współczesnych salonów. CRECY-EN-PONTHIEU [kresi 8 pątję], m., pow. Abbeville, dep. Somme, Francja; 51 łon od Amiens, 1346 zwycięstwo Edwarda III, króla ang., nad Filipem VI de Valois, królem fr. CREDEGO ZABIEG, med.: 1) lekki masaż dna macicy w celu przyśpieszenia urodzenia łożyska; 2) wkraplanie noworodkowi do oczu 2*/*-wego roztworu azotanu srebra dla zapobiegnięcia zapaleniu spojówek (zwłaszcza na tle rzeżączki). CREDI [kredi] Lorenzo di (1459—1537), malarz i złotnik florencki, uczeń A. Verrocchia i Leonarda da Vinci. CREDO [łac. wierzę], wyznanie wiary. CREMONA [kremçna] Luigi (1830—1903), matematyk wł.; prace z dziedziny geometrii wykreślnej, statyki wykreślnej i geometrii algebraicznej; jego metody wykreślnego obliczania kratownic stosowane są do dziś. CREMONA, m. w pn. Włoszech (Lombardia); 70 700 mieszk. (1951); budowle got.; wyrób instrumentów muz. ; przemysł włókien., spoż. CREMOR TARTARI --kamień winny. CRÊPE CHIFFON [fr., krep szifą], tkanina podobna do crêpe georgette, lecz cieńsza. CRÊPE DE CHINE [fr., krep do szjn], tkanina jedw.; osnowa z greży, a wątek z przędzy krepowej. CRÊPE GEORGETTE [fr., krep żorżęt), tkanina Èdwabna o splocie taftowym (płóciennym) z przędzy epowej nadającej matowy i ziarnisty wygląd. CRÊPE MAROCAINE [fr., krep maroken], tkanina jedw. z cienkimi prążkami w kierunku wątku; wątek może być z weln. przędzy czesankowej. CREPY-EN-LAONNOIS [krepj 8 lanuą], w., pow. Laon, dep. Aisne, Francja, 1544 traktat pokojowy między królem fr Franciszkiem I a ces. Karolem V. CRESCENDO [wl.], muz. coraz głośniej. CRIMMITSCHAU, m. w NRD (okręg Karl-Manc—Stadt); 33 400 mieszk. (1955); przemysł włókien., maszyn. CRIPPS [krips] Stafford (1889—1952), polityk ang., członek Labour Party, 1940—-12 ambasador w ZSRR, 1942—50 kilkakrotny minister. CRIÇANA, kraina hist w pn.-zach. Rumunii na Niz. Węgierskiej; obszar roln. b. urodzajny; uprawa pszenicy, winorośli; hod. bydła; gł. m.: Oradea, Arad. CRISP1 [krispi] Francesco (1819—1901), Sycylijczyk, liberalny polityk wł., dwukrotny premier, wciągnął Wiochy do Trój przymierza i rozpoczął podboje kolonialne w Afryce, zakończone klęską Włoch w Abisynii 1896. CRISTOBAL [krystpubl], gł. port Strefy Kanału Panamskiego, od strony Atlantyku; ok. 400 mieszk. (1950). CRIVELLI [kriwelli] Carlo (ok. 1435 — ok. 95), malarz wenecki okresu Renesansu; Madonna i święci, Śmierć Chrystusa. t CROCE [krocze] Benedetto (1866—1952), filozof, historyk i polityk wł., najwybitniejszy przedstawiciel wl. idealizmu, neoheglista; red. czasop. „La Critica“; szczególnie duży wpływ wywarł swoimi teoriami estetycznymi (Estetyka); Filosofia dello Splrito (Filozofia ducha), Filosofia della practica (Filozofia praktyczna). CROIX DE GUERRE Itr., km? dgç :r — krzyż wojenny], odznaczenia fr. i belg., ustanowione 1915. CROMWELL [krpmual] : 1) Oliver (1599—1658), ang. republikanin, deputowany w Parlamencie Długim 1640; w rewolucji stanął na czele »independentów; rozbił armię król. pod Naseby 1645; 1648 usunął —prezbiterian z parlamentu; powołał sąd, który skazał króla Karola I na ścięcie; stłumił powstanie w Irlandii i Szkocji; jako dyktator ogłosił się 1653 lordem protektorem republiki ang.; walczył z Hiszpanią i Holandią; rządy jego umocniły potęgę handl. i mor. Anglii: 2) Richard (1626—1712), syn O.; 1658 protektor republiki ang. po śmierci ojca; ustąpił 1659. CRONIN [krpunyn] Archibald Joseph (ur. 1896), CUKRY i pisarz kat.; początkowo lekarz okręt, i górn., lie autor realist powieści; Cytadela, Klucze O. Cromwell szkocki następnie królestwa, Zielone lata. CROOKES [kruks] William, Sir (1832—1919), fizyk 1 chemik ang.; badacz zjawisk towarzyszących wyładowaniom elektr. w rozrzedzonych gazach; odkrył pierwiastek tal. CROSS [kros] Hardy (ur. 1885), Inżynier amer.; autor metody obliczania układów statycznie niewyznaczalnych; prace z dziedziny mechaniki budowli. CROSS-COUNTRY [ang., kroskąntry], bieg na przełaj; długość trasy do 16 km; bieg długości 4000 m jest jedną z konkurencji nowocz. pięcioboju. CROSSING-OVER, anormalne zjawisko podczas podziałów komórki, polegające na wymianie między chromosomami ich odcinków; prowadzi do pojawiania się genów na nietypowych dla nich chromosomach. CROTONE, m. i port w pd. Włoszech (Kalabria) nad Zat. Tarencką; 31 900 mieszk. (1951); huta cynku, przemysł chem.; w pobliżu kopalnia siarki. CROYDON [krojdn], przedmieście Londynu; wielki port lotniczy. CRUZEIRO, jednostka monetarna Brazylii; »monetarne jednostki (zest.). CRUZ Juana Inés Sor, właśc. Asbaje Juana Inés de (1651—95), poetka meksyk.; subtelne wiersze liryczne, gł. miłosne; Primero sueño (Pierwszy sen). CRZZ »związki zawodowe. Cs, symbol pierwiastka chem. cezu. CSAKI Jadwiga (1860—1921), aktorka krakowska i warszawska; role naiwnych i amantek lirycznych. CSEPEL [czępel], wyspa na Dunaju na Węgrzech; 330 km*, pn. część wyspy stanowi przedmieście Budapesztu; największe na Węgrzech zakłady przemysłu metalurg., przemysł zbrój., stoczn.; wielki port na Dunaju. CSOKONAI [czpkonoi] Vitéz Mihály (1773—1805), liryk węg.; epos humoryst. Dorota, sztuki teatr., liryka miłosna, pieśni o charakterze lud., ody. CSR »Czechosłowacja. CTAL »Związki Zawodowe (tabela). ctg »funkcja. ctgh »funkcja. Cu, symbol pierwiastka chem. miedzi. CUDNOW, m. nad rz. Teterewem w obw. żytomierskim Ukr. SRR; 1660 zwycięska bitwa wojsk poi. z moskiewsk., 1755—78 manufaktura szkła. CU DZOŻYWNOŚC »heterotrofizm. CUGARU, cieśn. między japońskimi wyspami Jezo i Hondo; łączy M. Japońskie z Oc. Spokojnym; najmniejsza szer. 20 km. CUGLE [niem.], krótkie lejce, pas rzemienny do kierowania koniem. CUGOWE KONIE, konie wyjazdowe dobrane rasą, wzrostem, maścią; przeważnie czwórka, w której rozróżnia się parę lejcową (przodkową) i dyszlową (odkólną). CUI [kiii] Cezar A. (1835—1918), kompozytor ros. z grupy »„potężnej gromadki“; uczeń S. Moniuszki; opery, utwory orkiestr., pieśni. CUI BONO [łac.], po co, dla czyjego dobra. CUJAS [kiiżąs] Jacques (1522—1590), prawnik fr., nauczał w Cahors, Valence, Bourges; uporządkował i uzupełnił zbiory prawa rzym.; twórca humanist kierunku w prawie. CUK, nazwa skali światloczulości materiałów fotogr. wprowadzonej w kraj. przemyśle fotochem. od 1953. Zob. też światłoczulość. CUKIER: 1) potoczna nazwa c. buraczanego, trzcinowego (sacharozy) otrzymywanego z trzciny cukr. (Antyle, Indonezja) oraz z buraka cukr.; jeden z podstawowych środków spoż.; 2) w chemii: a) c. prosty »cukry, b) c. złożony »cukry, c) c. buraczany »sacharoza, d) c. gronowy »glikoza, e) c. inwertowany »inwersja, f) c. mlekowy »laktoza, g) c. owocowy »fruktoza, h) c. słodowy »maltoza, i) c. trzcinowy »sacharoza, j) c. ołowiany »octan ołowiawy. CUKROMOCZ, med. zwiększona ilość cukru w moczu. CUKROWNICTWO, gałąź przemysłu obejmująca wytwarzanie krystalicznego cukru z trzciny cukrowej lub buraka cukrowego. CUKROWNICZA KAMPANIA, okres zbioru i przerobu buraków cukr. w cukrowniach; zaczyna się wczesną jesienią i trwa do ukończenia przerobu całej ilości buraków. CUKRY, chem. węglowodany, sacharydy — związki organiczne zbudowane z węgla, wodoru i tlenu, o ogólnym wzorze CmHjnOn; stosunek wodoru do tlenu w ogromnej większości tych związków jest taki  CUKRZYCA Cukier surowy Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w min ton) Kraje 1937/38 1950/51 1955/58 Świat 27,8 33,8 38,5 w tym: Kuba 3,0 5,8 4,7 ZSRR» 2,7 2.8 3,8 Brazylia 1,0 1,9 2,3 USA 1,7 2,3 2,1 Niemcy6 2.2 1,8 1.9 Indie 1.1« 1,2 1,8 Polska* 0,6 1,1 1,1 • Lata kalendarzowe 1937, 1950, 1955. b W okresie powojennym łącznie NRD i NRF. c Łącznie z Pakistanem. jak w wodzie (2:1); stąd nazwa „węglowodany“. C. dzielimy na: c. proste (monozy, monosacharydy), nie ulegające hydrolizie, i c. złożone (poliozy, polisacharydy), zdolne do hydrolizy na c. proste; c. proste są wielowodorotlenowymi aldehydoalkoholami (-►aldozy) lub ketonoalkoholami (-►ketozy); są optycznie czynne; mogą się z sobą łączyć (przy czym wydziela się woda) tworząc dwu-, trój-, cztero- (oligosacharydy) i wielocukry (polisacharydy); z oligosacharydów najważniejsze są disacharydy, czyli dwucukry, których gł. przedstawicielem jest sacharoza (c. trzcinowy, czyli c. buraczany); najważniejszymi polisacharydami są skrobia i celuloza. CUKRZYCA, moczówka cukrowa — choroba przemiany materii wskutek zaburzeń czynności trzustki (niedobór insuliny); objawy: wzmożone pragnienie i łaknienie, oddawanie dużych ilości moczu, przecukrzenie krwi i obecność cukru w moczu; w ciężkich, nie leczonych przypadkach może dojść do śpiączki cukrzycowej (senność, zamroczenie). CUKRZYKI —nektamiki. CULBERTSON [kalbatsn] Ely (1891—1956), amer. teoretyk i mistrz brydżowy. CUMA, lina do przymocowania statku do nabrzeża lub innego statku; cumowanie, przymocowywanie statku za pomocą cumy; cumowisko, stanowisko cumownicze — odcinek nabrzeża wraz z przyległa częścią powierzchni wodnej, przeznaczony do postoju statku w celu dokonywania przeładunków i obsługi statku. Zob. też nabrzeże. CUMBERLAND [kąmbolond], hrabstwo w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia) nad M. Irlandzkim; 3938 km*, 285 200 mieszk. (1951); malownicze krajobrazy gór. (Lakę District, Cumbrian Mountains); region turyst.; kopalnie węgla i rudy żel.; hutnictwo; przemysł włókien., skórz.; stoi. Carlisle. CUM GRANO SALIS [lac., ze szczyptą soli), z krytycznym niedowierzaniem ostrożnie. CUNEO, m. w pn. Włoszech (Piemont); 42 000 mieszk. (1951); wyrób maszyn roln., przemysł spoż., chem.; handel jedwabiem natur, (kokonami). — 1862 istniała tu Polska Szkoła Wojskowa, która przygotowała kilkudziesięciu oficerów powstania stycz. CUNO Wilhelm (1876—1933), prawicowy polit niem.; kanclerz Rzeszy 1922—23; prowadził politykę biernego oporu przeciwko okupacji Zagłębia Ruhry przez Francję i Belgię (odmowa wypłat reparacyjnych itp). CUP, Centralny Urząd Planowania, pierwszy poi. centr. organ planowania gosp., przekształcony 1949 w —PKPG. CURA [lac., kura], troska, staranie o jakąś osobę lub rzecz. Zob. też kuratela. CURAęAO [kurasaoj: 1) wyspa w grupie Małych Antyli na M. Karaibskim, u wybrzeży Wenezueli; kolonia Holandii; 447 km*; 114700 mieszk. (1953); stoi. Willemstad; nizinna, klimat wilgotny, gorący; uprawa cytrusów, trzciny cukr.; wydobycie fosfory- 158 tów; wielka rafineria przetwarzająca ropę naft. importowaną z Wenezueli; 2) c., nazwa likieru pomarańczowego. CURCUMA -»-cytwar. CURIE [kürj]: 1) Pierre (1859—1906), fizyk fr.; wTaz z żoną Marią ze Skłodowskich odkrył rad i polon; zasłużony badacz własności ciał ferromagnetycznych i piezoelektrycznych kryształów. Nagroda Nobla 1903; 2) Maria —Skłodowska-Curie; 3) Irena -►Joliot-Curie. CURIE [kür;] (c), jednostka ilości pierwiastka promieniotwórczego; jest to ilość pierwiastka promieniotwórczego. w której w każdej sekundzie liczba przemian atomowych wynosi 3,7-1010; mniejszą jednostką jest rutherford (rdl; Uiooo c = 37 rd. CURIE PUNKT, temperatura, powyżej której ogrzane ciała —ferromagnetyczne przechodzą w paramagnetyczne. np. dla żelaza wynosi 768°. CURIETERAPIA [küriterapia], leczenie za pomocą promieni radu lub innych pierwiastków promieniotwórczych, stosowane gł. przy nowotworach. CURIOSUM [łac.], osobliwość, rzecz niezwykła; ciekawa, zabawna okoliczność. CURLING [ang. ka:lyft], szkocka gra sport, na forze lodowym, polegająca na rzucaniu po lodzie kręgów o kształcie okrągłego bochenka chleba o ciężarze 14—20 kg, do wyznaczonego kola z odległości ok. 30—40 m. CURRICULUM VITAE [łac], życiorys. CURZON [ko:znl George (1859—1925), bryt. polityk, członek partii konserwatywnej, min. spraw zagr. 1919—24; C. linia, projekt granicy poi.-radź. opartej w gł. zarysie o bieg środk. Bugu; wysunięty przez C. 	w nocie z 20.VII.1920 jako podstawa do pośrednictwa rządu ang. w rokowaniach pokojowych w okresie wojny poi.-radź. CUSANUS (Kuzańczyk), Nikolaus z Kues (1406—64), kardynał, filozof niem.; poprzednik wł. renesansowych filozofów przyrody. CUSCO [icusko], m. w środk. Peru, w Andach (3400 m n.p. m.); 58 400 mieszk. (1952); dawna stoi. Inków; ruiny fortyfikacji i świątyń; zabytki architektury kolonialnej; uniw. z 1692. Tabl. 6. CUSHING [kęszyń] Harvey Williams (1869—1939), neurochirurg amer., twórca kilku metod operacyjnych wnętrza czaszki. CUS1MA, wyspy jap. w Cieśn. Koreańskiej; 700 km*; 60 400 mieszk. (1950); rybołówstwo. — 1905 klęska floty ros. w bitwie z flotą jap. admir. Togo. CUSTOZA (Custoca), wieś w pn. Włoszech, niedaleko Werony; zwycięstwo Austriaków 1848 nad Piemontem, 1866 nad Włochami. CUVIER [kUwję] Geores baron de (1769—1832), iolog fr. uważany za twórcę anatomii porówn. i paleontologii; twórca tzw. teorii katastrof; w anatomii wprowadził pojęcie —korelacji; kreacjonista, zwolen nik poglądu o stałości gatunków. CUXHAVEN, m. w NRF, przedporcie Hamburga u ujścia Laby do M Północnego: 48 000 mieszk. (1956); szkoła mor., port pasażerski i rybacki; przemysł rybny. CUYP [kü:jp] Albert (1620—91), malarz hol.; krajobrazy, portrety, wnętrza G. Cuvier kość. CUZA Alexandr loan (1820—73), bojar rum.; od 1S59 książę Mołdawii i Wołoszczyzny; połączył oba kraje w państwo rumuńskie; obalony 1866. CVETKOVIC Dragiśa (ur. 1893) prawicowy polityk jugosł., 1939—41 premier, obalony w związku z podjętą przez niego próbą związania Jugosławii z — Osią. Berlin — Rzym. Cumowisko: 1 — nadbrzeże, 2 — odbojnica, 3 — poler do cumowania, 4 — żuraw, 5 — statek P. Curie  159 CVIJIC Jovan (1885—1927), Serb, geograf jugoslow., prof. uniw. w Belgradzie; znawca krajów bałkańskich i zagadnień krasowych. CVJ -»-związki zawodowe (tabela). CWAŁ, najszybszy bieg konia, do 75 km/godz; słychać 4 kolejne uderzenia kopyt. CW1ETAJEWA Maryna I. (1894—1941), ros. poetka i tłumaczka; nastrojowe liryki miłosne; Wiersty, Stichi k Bloku, przekłady z literatur słowiańskich. CWOJDZIŃSKI Antoni (ur. 1897), dramaturg; po 1939 na emigracji w Kanadzie; sztuki popularyzujące współcz. teorie nauk.; Teoria Einsteina, Freuda teoria snów, Temperamenty. CYBERNETYKA [gr.], niedawno powstała ogólna nauka o łączności (przekazywaniu informacji) i sterowaniu (uzyskiwaniu zmian sytuacji); c. bada te procesy zarówno w obrębie maszyn (zwłaszcza automatów), jak i zwierząt, ludzi i grup spot.; środków badawczych dostarczają c. głównie logika matemat., nowoczesna algebra abstrakcyjna i rachunek prawdopodobieństwa; c. staje się nauką pomocn. dla teorii maszyn matematycznych (i tłumaczących z języka na język), automatyki i ekonometrii. CYBETA, cyweta, Viverra zivetta — ssak wielkości lisa, z rodziny -►wiwer, rzędu mięsożernych, o sierści w charakterystyczne cętki; Afryka. Wydzielina gruczołów odbyt., tzw. cybet, używana była dawniej jako środek pobudzający. CYBINKA, m., pow. rzepiński, woj. ziel. na Wysoczyżnie Lubuskiej; 2000 mieszk. (1956); teren zaciętych walk podczas II wojny świat; cmentarze wojenne. CYBIS Jan (ur. 1897), malarz, współtwórca grupy kapistów; prof. Akad. Szt. P. w Warszawie; obrazy olejne, akwarele; pejzaże, portrety, martwe natury, kwiaty. CYBORIUM [gr.], w kościele kat. naczynie w kształcie pucharu do przechowywania komunikantów. Zob. też tabernakulum. CYBULSKI Napoleon (1854—1923), fizjolog; prof. Uniw. Jag.; Fizjologia człowieka. ' CYCERO, Marcus Tulius Cicero (106—43 p. n. e.), najwybitniejszy mówca, teoretyk wymowy i filozof rzym.; jako konsul w 63 wykrył i stłumił spisek Kąty liny; w 58 na wniosek Klodiusza skazany na wygnanie, skąd odwołano go w rok później; zamordowany z rozkazu Antoniusza; twórczość: mowy sądowe, mowy polityczne, z których najsławniejsze 4 mowy przeciw Katylinie i mowy przeciw Antoniuszowi Filipiki; pisma retoryczne: Brutus, Mówca, O mówcy; rozprawy filozof.: Tuskulanlii, O powinności, O istocie bogów; listy. CYCERO -»-drukarskie miary. CYCYKAR, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Heilungkiang); 175 000 mieszk. (1947); montaż samochodów; przemysł spoż.; port Cycero na rz. Nonni; stacja kol. CYD [arab. sidi — pan], przydomek Rodrigo Diaza z Bivaru (ok. 1040—99), hiszp. bohatera nar., pogromcy Maurów, zdobywcy Walencji; czyny jego opisuje wielki epos rycerski Hiszpanii średniow., Poemat o Cydzie (ok. ' 1140) i grupa -»romancy; C. stał się tematem utworów dram.: Młodzieńcze lata Cyda G. de Castro, Cyd P. Comeille’a i Cyd 9. Wyspiańskiego, oparty na poprzednim. CYDR [fr.J, sfermentowany moszcz jabłkowy; zawiera 2—8*/« alkoholu, popularny zwłaszcza we Francji. CYDYNA, miejscowość na pr. brzegu Odry; 972 pierwsze zwycięstwo Polaków nad Niemcami. CYFRY, znaki służące do zapisywania liczb: c. arabskie, dziesięć znaków: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; c. a. zostały przejęte przez Europę z Indii ok. XIII w. za pośrednictwem Arabów; c. rzymskie, znaki używane przez staroż. Rzymian, a mianowicie: 1 = 1, X *= 10, C = 100, M = 1000 oraz ich połówki V = 5, L *» 50. D = 500. Liczby zapisujemy stawiając c rz. jedną obok drugiej, przy czym jeżeli większa cyfra stoi na lewo od mniejszej, to dodajemy je, jeżeli natomiast mniejsza stoi na lewo od większej, CYKL odejmujemy od większej mniejszą; np. VI = 5 + 1 = = 6, IV = 5—1 = 4, XIX = 10 + (10 — 1) = 19, XL = = 50 — 10 = 40; MCMLVIII = 1958. Cyfry rzymskie CYGANERIA, bohema — nazwa nadana w XIX w. środowisku młodych literatów, artystów i studentów, żyjących ,,z dnia na dzień“ i pozostających w opozycji do obowiązujących konwenansów; początkowo ograniczona do lit. i artyst. młodzieży Quartier Latin w Paryżu, później stosowana w ogóle do tego typu środowiska; c. warszawska, grupa poetów zorganizowana w Warszawie 1840, hołdująca romantyzmowi; należeli do niej m. in. C. Norwid, W. Wolski, R. Zmorski. CYGANIE, koczowniczy lud pochodzenia indoeur. Na przełomie XIII i XIV w. przywędrowali z Indii fn. na Piw. Bałkański, skąd rozeszli się po całej uropie; najliczniejsi w Rumunii (300 tys.) i na Węgrzech (280 tys.), ogółem ok. 1 min.; utrzymują się z rzemiosła i handlu wędrownego; przechodzą również do życia osiadłego i pracy w przemyśle. W czasie II wojny świat, wyniszczani przez hitlerowców w egzekucjach masowych i obozach koncentracyjnych. CYGANIEWICZ Stanisław Zbyszko (ur. 1881), zapaśnik; 1903 zdobył trzecie miejsce na mistrzostwach świata w Paryżu; 1909 wyjechał do USA, gdzie specjalizował się w catch-as-catch-can ; w ciągu 10 lat uchodził za niepokonanego; z ringu wycofał się 1928. CYGARO [hiszp., z jęz. Majów], liść tytoniowy mocno zwinięty w kształcie rurki, oklejony drugim liściem, przeznaczony do palenia. CYJAN CN, w stanie wolnym występuje jako dwucyjan (CN)2! gaz trujący o migdałowym zapachu; używany do produkcji gazów bojowych. CYJANAMID WAPNIA CaNCN, związek chem. stosowany jako nawóz sztuczny — azotniak; produkowany obecnie syntetycznie z węglika wapnia CaC2 i azotu atmosferycznego. CYJANIT -dysten. CYJANIZACJA, metoda wyodrębniania złota (rzadziej srebra) ze złóż za pomocą wodnych roztworów -»cyjanków. CYJANKALI, cyjanek potasu. CYJANKI, sole kwasu cyjanowodorowego HCN; silne trucizny; ich wodne roztwory rozpuszczają złoto i srebro; używane w galwanotechnice oraz przy wydobywaniu złota ze złóż; największe zastosowanie ma c. 	potasu KCN. CYJANKI ORGANICZNE -»nitryle. CYJANOWANIE, rodzaj obróbki chem. stali; polega na jednoczesnym nasycaniu na gorąco powierzchni przedmiotów stalowych węglem i azotem w celu wytworzenia odznaczających się dużą twardością związków tych pierwiastków z żelazem, a przez to twardych powierzchni przedmiotu; ze względu na silne działanie trujące stosowanych cyjanków c. wymaga dobrej wentylacji i odpowiednich środków ostrożności. CYJANOWODÓR HCN, kwas pruski — bardzo słaby kwas; lotna ciecz o zapachu gorzkich migdałów; silnie trujący; używany do dezynsekcji; sole jego noszą nazwę cyjanków. CYJANOWY KWAS, nietrwały kwas o wzorze HOCN; bezbarwna lotna ciecz; sole (cyjaniany) są stosowane w syntezie organicznej. CYJANOZA -»sinica. CYKADY, piewiki, Cicadidae — rodzina dużych owadów z rzędu pluskwiaków równoskrzydłych; większość występuje w krajach tropikalnych; samce mają u nasady odwłoka narząd dźwiękowy i wydają donośne cykanie. CYKASY -»sagowce. CYKATA [wł.], smażona w cukrze skórka z pomarańczy, cytryny, melona lub arbuza. CYKL [gr.]: 1) seria zjawisk następujących po sobie w określonym porządku; po ostatnim zjawisku może nastąpić ponownie pierwsze zjawisko; 2) okresy czasu, w których pewne zjawiska powtarzają się w ustalonym porządku: 3) w literaturze i sztuce szereg utworów stanowiących całość; 4) w fizyce obieg kołowy, ciąg zjawisk, w którym po szeregu przemian stanu  CYKLADY układ wraca do stanu początkowego, np. c. Carnota, będący obiegiem kołowym wykonanym przez idealny odwracalny silnik termody- o namiczny, w którym ciałem czynnym jest gaz doskonały; składa sie z 2 izoterm i 2 adiabat (i chem. alicykliczne w kliczne związki), np. cykloheksan. CYKLOIDA, mat. krzywa, jaką 160 nasycone (-»alicyzakreśla punkt Cykloida >at (rozprężanie i zagęszczanie gazu izotermiczne i adiabatyczne); obmyślony przez N. L. S. Carnota, który wykazał, że sprawność takiego silnika zależy tylko od temp. grzejnicy i chłodnicy; 5) geogr. c. 	erozyjny — wg Davisa szereg powolnych i stopniowych zmian, którym podlega jakiś obszar powierzchni Ziemi pod wpływem oddziaływających nań czynników rzeźbotwórczych; rozpoczyna się z chwilą jego wypiętrzenia; obszar taki przechodzi przez kilka etapów rozwoju (stadium młodości, dojrzałości i starości); c. e. prowadzi do wytworzenia (teoretycznie osiągalnej) idealnej równiny zw. -»penepleną; normalny przebieg c. e. może być zakłócony przez ponowne pionowe ruchy skorupy ziemskiej, które zapoczątkowują nowy c. e.; 6) c. geologiczny, powtarzający się szereg kolejnych zjawisk geolog.: tworzenie się osadów, wypiętrzanie ich (powstawanie lądów i gór) oraz niszczenie przez czynniki zewn.; na zniszczonych osadach dawnego c. tworzą się nowe osady, np. wskutek -»-transgresji morskiej, rozpoczynając c. nowy; 7) ekon. c. koniunkturalny, następujące po sobie kolejno okresowe zmiany koniunktury, co stanowi prawidłowość przebiegu procesu -»reprodukcji rozszerzonej w warunkach kapitalizmu; c. k. procesu -»re- sztywno związany z okręgiem toczącym się po proste) CYKLOMORFOZA, polimorfizm sezonowy — zjawisko odmienności kształtów pokoleń występujących w różnych porach roku w obrębie jednego gatunku zwierzęcego; np. niektóre wioślarki z pokolenia letniego są dwukrotnie większe i z trzykrotnie dłuższymi czułkami niż osobniki z pokolenia zimowego i wiosennego. CYKLON [gr.]: 1) potężny wir powietrza, w którym ciśnienie maleje w kierunku do środka; średnica c. 	dochodzi do kilku tysięcy km; w warstwie przyziemnej powietrze spływa do środka po liniach przypominających spirale; na obszarze c. przeważnie panuje pogoda o dużym zachmurzeniu oraz występują opady atmosf. Zob. też antycyklon; c. tropikalne, 0 stosunkowo niewielkich rozmiarach, powstają między 10°—15° pn. i pd. szer. geogr.; b. często wieją w nich huraganowe wiatry, mimo że jako całość przemieszczają się z prędkością około 10—15 km/godz.; występują w nich silne burze i padają ulewne deszcze; 2) techn. aparat do oczyszczania gazu z pyłu (trociny, pył ze szlifierek, popiół, pyl węgl. itp.) 1 kropelek cieczy; zanieczyszczony gaz zostaje wprawiony w ruch obrotowry, cząstki zanieczyszczeń, odrzucone silą odśrodkową na ścianki wewn. aparatu, zsuwają się w dół, oczyszczony gaz uchodzi pionową rurą centr.; bateria (zespół) wielu małych, równolegle połączonych c. nosi nazwę multicyklonu; 3) potoczna nazwa gazu trującego używanego przez hitlerowców w obozach śmierci. CYKLOPARAF1NY ~cykloalkany. CYKLOPI (Kyklopes): 1) mit. gr. olbrzymi z jediśrodku nym okiem wykuwać błyskawice dla Zeusa; 2) wg Odysei dziki lud pasterski nie cofający się przed luaożerstwem (-»Polifem). CYKLOPOWY MUR, mur z kamienl specjalnie dobranych lub przycinanych w kształcie nieforemnycn 
da« obejmuje: -»kryzys, który charakteryzuje spadek cen, plac, wzrost bezrobocia; -»depresję, w której ustaje spadek produkcji i wzrost bezrobocia, utrzymuje się jednak niski poziom cen; ożywienie, okres przystosowywania się do zniżonych cen poprzez modernizację produkcji i obniżenie kosztów produkcji — w tym okresie następuje stopniowy wzrost zatrudnienia, produkcji, inwestycji i siły nabywczej ludności; rozkwit, który charakteryzuje szybki wzrost produkcji i zatrudnienia, wzmożony ruch inwestycyjny, wzrost zysków i wzrost dochodów ludności; 8) c. płciowy, biol. zespół zmian zachodzących okresowo w organizmie samicy, występujących zwłaszcza w jej narządach rozrodczych w związku z dojrzewaniem w jajnikach pęcherzyków -»Graafa i przygotowaniem warunków do ewentualnego rozwoju zapłodnionego jaja; 9) c. produkcji, okres między poddaniem surowca pierwszym procesom technologicznym a wypuszczeniem gotowego produktu; składa się z okresu roboczego oraz przerw w procesie produkcji, wynikających bądź z charakteru procesów technol., bądź z organizacji pracy; 10) muz. C. sonatowy -»sonatowy cykl. CYKLADY, archipelag gr. na M. Egejskim, 2649 km*, 121 300 mieszk. (1951); stoi. Ermupolis (wyspa Siros); gl. wyspy: Naksos, Andros, Paros, Tinos, Milos, Keos, Amorgos; uprawa winorośli, oliwek, fig, tytoniu, cytrusów; złoża marmuru, boksytu, żelaza, chromu. — W starożytności na wysepce Delos przechowywano skarb Związku Ateńskiego. starczającej do wywołania CYKLAMEN [gr.], fiołek alpejski, gduła — Cycla- reakcji jądrowych. Za pomen persicum — z rodziny pierwiosnkowatych; rośnie my*l c. fizyk amer. E. O. dziko w górach krajów śródziemnomorskich; u nas hodowany w doniczkach. czoła; pomagali Hefajstosowi wieloboków; we współ«», budowlach szczeliny między kamieniami wypełniane są Mur od zewnątrz dokładnie zaprawą ce- cyklopowy mentową. CYKLOPY, oczlikl — w szerszym znaczeniu planktonowe skorupiaki z rzędu widlonogów, w węższym — przedstawiciele jednego rodzaju z tego rzędu: Cydops. CYKLOTRON, -»akcelerator, w którym silne pole magnet, zmusza cząstki do ruchu po torach kołowych; po opisaniu każdego półkola cząstki są przyśpieszane przez odpowiednio zmieniające się pole elektr. istniejące między półkolistymi elektrodami zw. duantami; w ten sposób cząstki nabywają energii wystarczającej do wywołania CYKLICY, poeci starogr. (VIII—VI w. p. n. e.), którzy na wzór Iliady i Odysei tworzyli poematy epickie związane tematycznie z wojną trojańską. CYKLICZNE ZWIĄZKI, chem. związki organiczne, w których atomy pierwiastków, przede wszystkim wę- mysl c. fizyk Lawrence otrzymał 1939 nagrodę Nobla. Zob. też synchrocyklotron. CYKLOTYMIA, szczególna cecha osobowości; skłon- Cyklotron: 1 — duanty, 2 — elektromagnes, 3 — przyspieszana cząstka h2c- -f* HCII —CH II HjC CH, HC CH \ / CHa \ / NH Związki cykliczne: a — /wiązek karbo«^kliczny (cyklopentan); b — związek heterocykliczny (pirol) gla, łączą się z sobą w pierścienie; dzielą się na karbocykliczne, tj. zawierające pierścień zbudowany tylko z atomów węgla, i heterocykliczne, które oprócz atomów węgla mają w pierścieniu atomy innych pierwiastków (heteroatomy), najczęściej tlenu, siarki lub azotu. CYKLINIARKA, strugarka do wygładzania podłóg drewn.; elementem roboczym jest obracający się wałek z nożami ścinającymi nierówności podłogi. CYKLOALKANY, cykloparafiny — /Hz HzC CHz HzC CH, nch, Cykloalkan (cykloheksan) ność do okresowych zmian nastroju, na przemian pogodnego i smutnego. CYKLOŻYRO, -»wiropłat, którego powierzchnie nośne obracają się dokoła poziomej poprzecznej osi; dotychczasowe konstrukcje nie dały praktycznych wyników. cykl/sek -»herc. CYKORIA, Cichorium łntybus, roślina z rodziny złożonych, w stanie dzikim bylina, w uprawie przeważnie dwuletnia; uprawne 2 podgatunki: c. korzeniowa (C. i. var. sativus); palony susz z jej korzenia używany jako namiastka kawy, niekiedy przerabiana na alkohol; c. sałatowa (C. i. var. foliosum) jadalna na surowo. CYKUTA -»szalej jadowity. CYLINDER [gr.-łac.]: 1) jedna z zasadniczych części tłokowych maszyn roboczych i silników; w silnikach energia rozprężającej się w c. pary wodnej lub spalin porusza tłok, w maszynach roboczych poruszający się tłok wytwarza w c. nad- lub podciśnienie wykorzystywane w pompach, sprężarkach itp.; 2) sztywny kapelusz o wysokiej główce i niewielkim rondzie; noszony w XVIII—XX w. przez mężczyzn i przez kobiety do amazonek.  Cymbały 161 CYMBAŁY [gr.], instrument muz. strunowy pochodzenia arab.; dźwięki wydobywa się uderzając drewn. pałeczkami w struny rozpięte na płaskim pudle rezonans.; spotykane na Węgrzech i w Rumunii w kapelach ludowych i cygańskich. CYMLANSKI ZBIORNIK WODNY, jez. zaporowe na dolnym Donie; dł. 370 km, szer. do 38 km, pojemność 2,6 mld m3, elektrownia wodna o mocy 160 000 kWh; system kanałów nawadniających. CYNA Sn, stannum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 50; srebrzystobiały metal krystaliczny; występuje zasadniczo w dwu odmianach alotropowych: c. 	biała i c. szara (-»cynowa zaraza); odporna na wpływy atm.; w przyrodzie występuje w postaci tlenku (kasyteryt); otrzymuje się ją redukując węglem tlenek c.; używana jako składnik stopów (brązy), do lutowania oraz pokrywania blachy żelaznej (np. puszki do konserw). CYNAMON, kora z młodych gałązek cynamonowca cejlońskiego (Cinnamomum zeylanicum) z rodziny wawrzynowatych (kraje tropikalne), o aromatycznym zapachu; używany jako przyprawa. CYNCHONIŃA, alkaloid znajdujący się wraz z chininą w korze drzew z rodzaju Cincliona, rozpowszechnionych w Ameryce Pd.; obniża gorączkę; lek przeciwmalaryczny. CYNĆYNNAT, Lucius Quinctius Cincinnatus (V w. p. n. e.), konsul rzym., dwukrotny dyktator i zwycięski wódz w walce z Wolskami i Ekwami; wzór starorzym. prawości i prostoty; wg legendy własnoręcznie uprawiał rolę. CYNERARIA, popielnik, Senecio cruentus — roślina doniczkowa z rodziny złożonych; koszyczki kwiatowe białe, różowe, purpurowe, niebieskie lub fioletowe; pochodzi z Wysp Kanaryjskich. CYNFOLIA, staniol [łac.] — cyna walcowana w cienkie (grubości papieru) arkusze; używana do pakowania artykułów, które należy chronić przed dostępem powietrza, wilgoci i światła, lub dla ozdoby. CYNIA, Złnnia elegana, ozdobna roślina roczna z rodziny złożonych; duże, barwne koszyczki kwiatowe; pochodzi z Ameryki Pn. CYNICY [gr.]: 1) gT. szkoła filozoficzna (V—IV w. р. n. e.) zał. przez Antystenesa, ucznia Sokratesa; głosili, że wiedza jest nie tylko niemożliwa, ale i nieużyteczna, że dobra takie, jak zdrowie, bogactwo, zaszczyty, nie są prawdziwymi dobrami i należy nimi pogardzać; prawdziwym i jedynym dobrem jest cnota. Głównymi przedstawicielami c. poza Antystenesem byli: Krates, Diogenes, Hipparch; 2) potocznie: ludzie nie uznający żadnych wartości, kpiący z przyjętych zasad moralnych. CYNIZM [gr.], postawa życiowa wykpiwająca przyjęte w danym środowisku autorytety, zasady i obyczaje; w znaczeniu potocznym, zwulgaryzowanym, brak poszanowania dla ogólnie przyjętych zasad moralnych. CYNK: 1) Zn, xincum, pierwiastek chem. o liczbie atomowej 30; niebieskawobialy metal łatwo topliwy; w przyrodzie występuje jako siarczek, węglan i krzemian; produkcja c. polega na redukcji jego tlenku; с. znajduje zastosowanie jako składnik stopów (mosiądz), do wyrobu elektrod w ogniwach, do pokrywania blachy żelaz. itp.; sole c. używane są ao impregnacji drewna; 2) popularny w XVI—XVII w. dęty instrument muz., przeważnie z drewna; rodzaj prostego lub zakrzywionego rogu; 3) w stolarstwie rodzaj spojenia za pomocą zazębiających się nacięć. CYN KIT, minerał barwy czerwonawej; tlenek cynku; stosowany w radiotechnice ze względu na własności detektorowe. CYNKOCRAFIA -chemigrafia. CYNKOWA MAŚĆ, tlenek cynku zmieszany ze smalcem wieprz.; stosowana w , chorobach skórnych (działa wysuszająco). CYNKOWANIE —powłoki ochronne. CYNKOWCE, nazwa ogólna dwuwartościowych pierwiastków metalicznych tworzących rodzinę dodatkową drugiej grupy układu —okresowego: cynk (Zn), kadm (Cd) i rtęć (Hg). CYNNA, Lucius Comelius Cinna, Rzymianin, stronnik Mariusza i popularów, parokrotny konsul (od 87 p. n. e.); w 84 zamordowany przez zbuntowanych żołnierzy.  11CYRKIEL CYNOBER, minerał barwy czerwonawej o połysku diamentowym; siarczek rtęci; najważniejsza ruda rtęci. CYNOWANIE —powłoki ochronne. CYNOWA ZARAZA (dżuma lub trąd), samorzutne przejście odmiany metalicznej cyny (cyny białej) w cynę szarą, niemetaliczną, kruchą masę; zachodzi w temperaturze poniżej 18°; c. z. występuje w postaci ognisk na przedmiotach cynowych (lub pokrytych cyną) pozostających przez dłuższy czas w niskiej temperaturze. CYPR, wyspa we wsch. części M. Śródziemnego, kolonia bryt.; 9251 km2, 514 000 mieszk. (1954), Grecy 80V», Turcy 18*/«; zach. część górzysta, wsch. — urodzajna równina; klimat śródziemnomor.; uprawy (46,9*/o pow.); zboże, owoce (winorośl, pomarańcze); wydobycie miedzi; gł. m. Nikozja, gl. port Famagusta; eksport: miedź, owoce. — W starożytności ulegał kolonizacji egipskiej, fenickiej i greckiej; od 58 p. n. e. posiadłość rzym., następnie bizantyńska; od 1192 samodzielne królestwo cypryjskie; 1489 w posiadaniu Wenecji; 1571 podbity przez Turków; od 1878 pod zarządem Anglii, 1925 jej kolonia; ważna baza woj.; ostatnio silny ruch. narodowowyzwoleńczy żądający. połączenia Cypru z Grecją. CYPRYS, Cupressua semperolrens, iglaste drzewo z rodziny cyprysowatych, do 30 m wys.; Bliski Wschód, kraje śródziemnomorskie, Ameryka Pn.; gęsta piramidalna korona, łuskowate jasno- lub sinozielone, a spodem biało znaczone, liście (igły) i kuliste szyszki; u nas hodowany w szklarniach. CYPRYSIK, Chamaecyparis, iglaste drzewo lub krzew z rodziny cyprysowatych; Japonia, Ameryka Pn. ; piramidalna korona, łuskowate przylegające igły i drobne szyszki; u nas r hodowany w parkach. cyprys CYPRYSNIK, Taxodium disłichum; iglaste drzewo z rodziny cypryśnikowatych, do 45 m wys.; Ameryka Pn. (Floryda); na zimę zrzuca całe ulistnione pędy; szyszki jajowate, niewielkie; rośnie na bagnach, wytwarza korzenie oddechowe (pneumatofory) ; u nas rzadko hodowany w parkach; żyje do 6000 lat. CYRANKA, Querquedula qverquedula, ptak z rzędu blaszkodziobych, z rodziny kaczek; gnieździ się w Europie oraz w pn. i środk. Azji; na zimę odlatuje; dł. 40 cm, rozpiętość skrzydeł 66 cm. CYRANKIEWICZ Józef (ur. 1911), czołowy działacz ruchu robotn., w okresie studiów uniw. w Krakowie, działacz ZNMS, następnie krak. organizacji PPS, uczestnik akcji jednolitofronfowych; 1941—45 więzień Oświęcimia, gdzie był jednym z organizatorów ruchu oporu; 1946—48 sekretarz generalny PPS, 1947—52 i od 1954 premier; od 1948 członek Biura Politycznego KC PZPR. CYRANO DE BERGERAC [siranp dberżerak] (1619—55), pisarz fr.; zwolennik materialist, filozofii P. Gassendiego; tragedie (Śmierć Agrypiny), pamflety, fant.-utopijne powieści o podróżach na księżyc i słońce (Tamten świat). CYRENAICY igr.], staroż. szkoła filozof. (V—IV w. p. n. e.), zał. przez filozofa gr. Arystypa z Cyreny; głosili, że największym «dobrem ludzkości jest przyjemność osiągalna przez zaspokojenie potrzeb zmysłowych. CYRENAJKA —Libia. CYRENE (Kyrcne), stolica kolonii gr. (VII w. p.n.e.) Cyrenajki w Afryce Pn. CYRK [łac.j: 1) w staroż. Rzymie podłużny stadion otoczony wznoszącymi się amfiteatralnie trybunami, przeznaczony do wyścigów na rydwanach; najsłynniejszy Circus Maximus, położony między wzgórzami Palatynem i Awentynem, mógł pomieścić ponad 150 0Ó0 widzów; zachowany w ruinach; 2) okra.gly budynek lub namiot, w którym odbywają się popisy akrobat. i pokazy tresury zwierząt. CYRKIEL, dwuramienny przyrząd do kreślenia kół, łuków łub odmierzania i przenoszenia wymiarów (—kreślarskie przybory); c. redukcyjny, w którym oś obrotu ramion daje się przesuwać, co pozwala na J. Cyrankiewicz 11 Mała Enc. Powsz. PWN  CYRK LODOWCOWY ustalenie skali — zmniejszania lub zwiększania w dowomym stosunku przenoszonych wymiarów. CYRK LODOWCOWY, nieckowate zagłębienie w górach wyrzeźbione przez lodowiec, np. Morskie Oko i Czarny Staw w Tatrach. CYRKON: 1) Zr, zirconłum, pierwiastek chem. o liczbie atomowej 40; trudno topliwy metal, odporny na działanie czynników enem.; występuje w przyrodzie w postaci krzemianu i tlenku; używany jako domieszka utwardzająca stal, dwutlenek c. — do wyrobu naczyń ognioodpornych; 2) bezbarwny minerał; krzemian c. występuje jako podrzędny składnik granitów i innych skał magmowych; z powodu dużej twardości i diamentowego połysku uważany za kamień szlachetny. Zob. też hiacynt. CYRKULACJA [łac.J: 1) obrót kołowy, krążenie; 2) krążenie cieczy lub gazu w zamkniętym obwodzie; 3) lotn. wyobrażalny ruch płynu, np. powietrza dokoła przekroju płata nośnego; podstawowe pojęcie w aerodynamice teoretycznej; pozwala np. obliczyć wielkość siły nośnej powstającej na płacie; 4) c. atmosfery (ogólna), krążenie powietrza po liniach _ , . . zamkniętych lub prawie zamkniętych nad roz- Cyrkiel ległymi obszarami wód 1 lądów; uzależniona redukjest od przemieszczania się obszarów wyso- cyjny kiego i niskiego ciśnienia (np. -»pasaty). CYRKUŁ [Tac.], część kraju lub miasta; w miastach cyrkuły sądowe, administracyjne i policyjne; w Polsce wprowadzone przez Sejm Czteroletni; obecnie nazwa nie używana. CYRKUMFLEKS [łac.J, znak ~ lub * stawiany nad samogłoską długą, np. fr. btte; w języku gr. oznacza rodzaj -»-akcentu tonicznego. CYROGRAF [gr.]: 1) pisemne własnoręczne zobowiązanie (termin dziś nie używany); 2) w podaniach lud. dokument podpisany własną krwią wystawcy, zaprzedający duszę diabłu. CYRULIK, golibroda, średniow. nazwa fryzjera, który trudnił się również leczeniem ran, upustami krwi, wyrywaniem zębów itp. CYRUS, imię królów perskich: 1) C. Starszy 559—529 p. n. e., założyciel monarchii Achemenidów; podbił Medie, Azję Mn. i Babilon; 2) C. Młodszy, brat Artakserksesa II; w porozumieniu ze Spartanami wywołał przeciw niemu powstanie; zginął pod Kunaksą 401 p. n. e. Zob. też anabaza. CYRYL SW. (?—868), właśc. imię Konstanty, apostoł Słowian w państwie wielkomorawskim; współtwórca piśmiennictwa i alfabetu słowiańskiego. Zob. też Metody św. CYRYLA I METODEGO STOWARZYSZENIE, tajna organizacja demokr. w Kijowie 1846—47; dążyła m. in. do demokr. federacji słowiańskiej oraz do uwolnienia chłopów; jednym z czołowych działaczy jej lewicowego skrzydła był T. Szewczenko. CYRYLICA, alfabet slow. oparty na gr. majuskule; powstał na przełomie IX i X w. n. e. w Bułgarii i od imienia Cyryla-Konstantego, apostoła Słowian, nazwano go cyrylicą, chociaż nic on byl jego autorem. Zob. też glagolica. CYSTA [lac.]: 1) zool. otoczka wytwarzana przez niektóre pierwotniaki oraz inne zwierzęta, zwłaszcza pasożyty, izolująca je od środowiska i umożliwiająca przetrwanie niekorzystnych warunków bytu; także (nieściśle) organizm otoczony cystą, bądź też osłona wytwarzana przez organizm żywiciela wokół pasożyta; 2) med. -»torbiel. CYSTERNA, zbiornik na gaz lub ciecz; może być stały, np. wbudowany w ziemię lub przewoźny, np. wagon-cystema. Tabl 76. CYSTERSI, zakon zał. 1998 w Citeaux (Cistertium) we Francji, nawracający do benedykt. surowości w życiu i liturgii; w Polsce od XII w. CYSTOSKOPIA [gr.], oglądanie wnętrza pęcherza moczowego za pomocą wziernika pęcherzowego — cystoskopu. CYSTYDY -»oblócznia. CYTADELA [wł.], dawniej samodzielna twierdza panująca nad miastem — dla jego ochrony lub trzymania w posłuchu mieszkańców; C. Warszawska, zbudowana 1834; jej X pawilon był miejscem więzienia wielu patriotów poi. CYTATA, cytat [łac.], *— wyjątek z obcego tekstu przytoczony w dosłownym brzmieniu, zwykle ujęty w cudzysłów. CYTERA -»Kitira. CYTOCHROMY, hemoproteidy biorące udział w oddychaniu tkankowym dzięki zdolności do przechodzenia z postaci utlenionej w zredukowaną i odwrotnie. Cytra 162 CYTOKINEZA, podział komórki organizmu na dwie pochodne po kariokinetycznym podziale jądra. Zob. też mitoza. CYTOLOGIA [gr.], biol. nauka o budowie i czynnościach komórek roślinnych i zwierzęcych. CYTOPLAZMA, pozajądrowa część protoplazmy komórki; składa się gł. z bezpostaciowej plazmy, różnych struktur, jak mikrosomy, chondriom, plastydy, oraz z otaczającej błony plazmatycznej. CYTRA [gr.], instrument muz. strunowy szarpany 0 płaskim pudle rezonans., z naciągniętymi strunami, z których kilka służy do grania melodii, reszta — do akompaniamentu; spotykany w krajach alpejskich. CYTROK, stosowana w garbarstwie kadź w kształcie połowy walca, z mieszadłem łopatkowym na osi poziomej. CYTRYN -»kwarc. CYTRYNA, Citrus limonta, drzewo z rodziny rutowatych, uprawiane w krajach subtropikalnych; b. pachnące owoce o jasnożółtej skórce i kwaśnym miąższu zawierającym kwas cytrynowy i witaminę C. CYTRYNEK, Gonepteryx rhamni, duży motyl dzienny o żółtych skrzydłach, z rodziny bielinków. CYTRYNIANY, sole kwasu cytrynowego; związki krystaliczne rozpuszczalne w wodzie; zapobiegają krzepliwości krwi wynaczynionej. CYTRYNOWY KWAS, substancja bezbarwna o kwaśnym smaku, krystaliczna; występuje w święcie rośl., szczególnie obficie w cytrynach; stosowany do przyrządzania napojów orzeźwiających. CYTWAR: 1) cytwarowy korzeń — pokrajane w plasterki i wysuszone mięsiste kłącza hodowanej w Indiach rośliny Curcuma zedoaria (rodzina imbirowatych); używany w lecznictwie oraz jako przyprawa; 2) -»bylina. CYWILIZACJA [lac.], ogół dóbr materialnych oraz środków i umiejętności produkc. społeczeństwa w danym okresie historycznym. CYZELOWANIE, mechaniczna lub ręczna obróbka 1 wykańczanie metalowych przedmiotów rzemiosła art. lub odlewanych w metalu rzeźb. CZAADAJEW Piotr J. (1794—1856), ros. filozof i publicysta, zbliżony do dekabrystów; 1836 opublikował w „Teleskopie" pierwszy ze swoich Listów filozoficznych, zawierający krytykę stosunków spoi. ówczesnej Rosji. CZABAN [staropol.], pastuch wołów, który cały okres pastwiskowy przebywa w stepach ze stadem. CZACHOWSKI: 1) Dionizy (1810—«3), pułkownik, jeden z przywódców powstania styczn.; naczelnik wojenny woj. sandomierskiego; poległ pod Krempą; 2) Kazimierz (1890—1948), historyk lit. i krytyk; Obraz współczesnej literatury polskiej 1884—1934 (3 t.), monografie o H Sienkiewiczu, M. Rodziewiczównie, J. 	Kaden-Bandrowskim. CZACH6RSKI Władysław (1850—1911), malarz poi. osiadły w Monachium; obrazy o tematyce salonowej (Dama z klejnotami), martwe natury, portrety. CZACKI Tadeusz (1765—1813), prawnik, historyk, ekonomista, organizator i działacz oświat; fundator Biblioteki Poryckiej; współzałożyciel Tow. Przyjaciół Nauk i Liceum Krzemień. 1805; wizytator szkół poi. na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyinie; O litewskich t polskich prawach, O Żydach, O dziesięcinach. CZAD -»węgla tlenek. CZAD: 1) terytorium zamor. we Fr. Afryce Równik., na pn.-wsch. od jez. Czad; 1 284 000 kin*, 2 252 000 mieszk. (1952); ludność murzyńska pomieszana z arabską; stoi. Fort Lamy; wyżyna bezodpływowa, stepowa, przechodząca na pn. w pustynię (Sahara); klimat zwrotnik., suchy; na pn. hodowla (owce, bydło, kozy); na pd. uprawa bawełny i zbóż; eksport: kość słoń., skóry, daktyle; 2) bezodpływowe jez. słodkowodne w Afryce, na pograniczu Fr. Afryki Równik., Fr. Afryki Zach. i Nigerii; śr. pow. 21 000 km* (w czasie opadów do 50 000 km*, w okresie suszy 11 000 km*); Cytryna  P. Czajkowski 163 295 m n.p.m.; glęb. do 12 m; wybrzeża bagniste porośnięte trzciną i papirusem; liczne wyspy. CZADN1CA —gazogenerator. CZADRA [pers.], wierzchnie ubranie kobiet muzulm. Wschodu szczelnie okrywające całą postać, z otworami na oczy. CZAGATAJ (?—1242), dziedzic części imperium Temudżyna, twórca państwa mong.-tur. w Azji Środkowej. CZAHAR, prow. Chin, włączona 1950 do -►Mongolii Wewnętrznej. CZAHROWSKI Adam (II poi. XVI w.), poeta żołnierz; po bitwie pod Byczyną emigrował na Węgry i do Chorwacji; Treny i rzeczy rozmaite. CZAJA Mieczysław (ur. 1903), zootechnik, członek koresp. PAN, prof. SGGW; prace z zakresu fizjologii zwierząt dom. i zootechniki, gl. owczarstwa. CZAJKA. Vanellua vanellus, ptak z rzędu siewek; czarno-biały, z charakterystycznym czubkiem na głowie; żyje na łąkach w Europie i umiarkowanej strefie Azji; na zimę odlatuje; dl. 22 cm, rozpiętość skrzydeł 74 cm. CZAJKOWSKI: 1) Michał, Sadyk Pasza (1804— 86), uczestnik powstania listopad., emigrant; przyjął islam; organizator kozackich oddziałów wojskowych w armii tur.; pisał powieści z życia Ukrainy i Słowian pd.; Wernyhora, Kirdżali, Ówruczanin; 2) Piotb I. (1840— 93), kompozytor ros. o świat, znaczeniu; twórczość oparta na motywach lud.; muzykę jego cechują: bezpośredniość i siła wyrazu, niezwykły liryzm melodyki, śmiała harmonika, porywająca rytmika; opery (Eugeniusz Oniegin, Dama pikowa), balety (Jezioro łabędzie, Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów), 6 symfonii (Patetyczna) i inne utwory orkiestr. ( Kaprys włoski), koncerty fortep. 1 skrzypcowy, utwory kamer., fortep., pieśni. CZAKO, wojskowe nakrycie głowy w kształcie ściętego stożka z daszkiem, wprowadzone 1805 we Francji; przetrwało w niektórych armiach eur. do 1914. W Polsce zw. też kaszkietem lub giwerem. Czako CZAMARA: 1) wierzchnie okrycie podszyte futrem; noszona w Polsce w XVI w. przez wyższe duchowieństwo; 2) cz. węgierka — męski szlachecki ubiór wierzchni podobny do —kontusza, zapinany pod szyję, zwykle z przodu bogato szamerowany złotym lub srebrnym galonem; w Polsce noszona od XVI do XIX w. CZAMBUŁ [tur.]: 1) najazd, zagon tatarski; 2) oddział tatarski dokonujący najazdu (zagonu). CZAMDO, prow. w pd.-zach. Chinach, obejmująca większą część dawnej prow. Sikang; 300 000 km*; ok. 800 000 młeszk., stoi. Czamdo; górzysta, o surowym klimacie górskim; rozwinięta hodowla owiec i bydła rog.; duże zasoby energii wodn., ropy naft., rud żelaza, złota, siarki, fosforytów — słabo eksploatowane. CZAMOW1E, ludność Indochin powstała ze zmieszania się grupy austronezyjskiej i austroazjatyckiej; własne rozległe państwo od II do XV w.; podbici przez Annamitów, obecnie w małych grupach zamieszkują dorzecze rz. Mekong — Kambodżę i Kochinchinę. CZANDALA, w Indiach najniższa kasta spoi. wykonująca czynności „nieczyste“, np. kata, grabarza. CZANDRAGUPTA, król Indii (ok. 321 — ok. 300 p. n. e.), założyciel dynastii Maurja; wypędził załogi gr. z Pendżabu i zjednoczył znaczną część krajów indyjskich. ĆZANGCIAKOU -Kałgan. CZANGCZUN, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Kirin); 855 000 mieszk. (1953); produkcja olejów syntet., stopów magnez.; przemysł elektrotechn., tartaki; stacja i warsztaty kolejowe. Czapa gazowa Czamara CZARNA KOPA CZANG KAI-SZEK (ur. 1887), marszałek i polityk chiń., jeden z przywódców Kuomintangu; 1927—49 szef kuomintang. rządu Chin; wyparty stąd przez zwycięską armię lud., od 1949 jest dyktatorem Tajwanu, który okupuje przy poparciu USA. Zob. też Chiny. CZANGSZA, m. we wsch. Chinach; stoi. prow. Hunan; 650 000 mieszk. (1953); uniwersytet; huta cynku, antymonu, cyny; artykuły baweln.; porcelana; duży handel ryżem. CZANG TSO-LIN (1876—1928). chiń. przywódca wojsk.; 1919 władał pod protekl. Japonii pn. Chinami; 1928 wyparty przez wojska , Kuomintangu. wolny gaz CZANTORIA WIELKA I MAŁA, lesiste szczyty w Beskidzie SI., na pograniczu Polski i Czechosłowacji; wys. 997 m i 864 m; u stóp m. Ustroń. CZAPA, górna partia utworów geolog, danego złoża lub utworów związanych z tym złożem; cz. gazowa, gaz wolny znajdujący się w złożu nad ropą naft.; cz. gipsowa zw. też cz. solną, gips rozługowany wodą nad złożem solnym; cz. żelazna, zwietrzała ruda leżąca w pobliżu wychodni siarczkowych złóż. CZAPAJEW Wasilij I. (1887—1919), radź. bohater wojny dom.; zasłynął jako utalentowany dowódca; zginął w walce z wojskami kontrrewolucyjnymi. CZAPECZKA -kalyptra. CZAPIŃSKI Kazimierz (1882—1942), polityk; prawicowy działacz PPS; 1907—19 współred. czasopisma „Naprzód“; 1919—35 poseł na sejm, członek Rady Naczelnej CKW PPS; zmarł w obozie koncentr. w Oświęcimiu. CZAPKA TEKTONICZNA -płat nasunięty. CZAPLE, Ardeidae, rodzina ptaków z rzędu bocianowatych licząca 65 gatunków; występują nad wodami całego świata; szyja w locie wygięta, a głowa leży na grzbiecie; pokarm — drobne zwierzęta wod. i ląd; c z. siwa (Ardea cinerea), gnieździ się koloniami na drzewach, odlatuje na zimę; dł. 110 cm, rozpiętość skrzydeł 180 cm. Zob. też bąk, bączek. CZAPLIC Celestyn (1723—1804), łowczy w. kor., wielokrotny poseł na sejm; zwolennik Czartoryskich; marszałek s°jmu 1766, na którym obalono reformy Czartoryskich. CZAPLICKA Maria Antonina (1888—1921), etnolog; wykładała na uniw. w Oxfordzie, Londynie i Bristolu; 1914—15 uczestniczka wyprawy naukowej na Syberię (studia i badania nad kulturą Tunguzów, współcz. ludów turańskich i nad Samojedami). CZAPLINEK, m., pow. szczecinecki, woj. kosz., na Pojezierzu Drawskim, między jeziorami Drawsko i Czaplino; 4200 mieszk. (1956); kąpielisko, przystań kajakowa. CZAPŁYGIN Siergiej A. (1888—1942), matematyk ros.; jego prace z dziedziny teorii płata nośnego stanowią — obok prac Mikołaja Żukowskiego — podstawę aerodynamiki samolotu. CZAPRAK [tur.], podkładka pod siodło z tkaniny, często kosztownej. CZAPSKI Józef (ur. 1898), malarz; współtwórca grupy kapistów, obecnie osiadły we Francji; współredaktor emigr. miesięcznika „Kultura“; pejzaże, kompozycje figur., sceny rodzaj., portrety. CZAPYGIN Aleksie) P. (1870—1937), pisarz ros.; początkowo opisywał życie wiej. i malomiast., później przeszedł do powieści hist.; Stiepan Razin. CZARA, naczynie metalowe lub ceramiczne do napojów. CZARDASZ [węg. csńrda — karczma], węg. taniec lud. w takcie parzystym, składający się z części powolnej, o charakterze melancholijno-patetycznym (lassan, lassu)', oraz b. szybkiej (friss, friska). CZARNA, pr. dopływ Pilicy, dl. 82 km; dorzecze 654 km; źródła na pn.-wsch. od Niekłania, ujście powyżej Sulejowa; Staropolski Okręg Przemysłowy (duże pokłady rudy żel.). CZARNA HAŃCZA, 1. dopływ Niemna, dł. 138 km, w Polsce 115 km; ŹTÓdła na pd. od m Wiżajny; przepływa jez. Hańczę, Wigry i we w. Rygol łączy się z Kanałem Augustowskim; stanowi piękny szlak kaj CZARNA JAGODA -borówka. CZARNA KOPA, szczyt w Karkonoszach; wys. 1407 m; sąsiaduje ze śnieżką. 11 CZARNA KROSTA CZARNA KROSTA -wąglik. CZARNA NIDA, 1. dopływ Nidy, dl. 65 km. CZARNA NÓŻKA, choroba roślin uprawnych, np. ziemniaków, tytoniu, pomidorów itd., wywoływana przez różne drobnoustroje; objawia się czernieniem 1 gniciem podstawy łodygi. CZARNA ODMIANA CZŁOWIEKA, negroidzi — cechy charakterystyczne: skóra ciemna (czarna), silne owłosienie ciała, włosy czarne, stosunkowo krótkie, skręcone (wełniste lub fil-fil), oczy czarne, nos spłaszczony, szeroki. CZARNA PROCESJA, wystąpienie w Warszawie 2 XII 1789 przedstawicieli 141 miast król., którzy wręczyli królowi prośbę o udział przedstawicieli miast w sejmie, przywrócenie autonomii miej., objęcie mieszczan prawem neminem captiuabimus, o prawa nabywania dóbr ziem. i in. CZARNA SOTNIA, nazwa nadawana ros. reakcyjnym organizacjom monarchist (Związek Narodu Rosyjskiego i Związek Michała Archanioła) utworzonym 1905 z inspiracji rządu carskiego do zwalczania ruchu rewol.; 1908—12 cz. s. organizowała pogromy ludności żyd., ormiań. i in. CZARNA STOPA, łow. teren nie pokryty w zimie śniegiem. CZARNA ŚMIERĆ, w średniowieczu określenie epidemii dżumy, która wielokrotnie szerzyła się w Europie w XI—XIV w.; w Azji w poł. XVI w. CZARNA WODA, Wda, 1. dopływ Wisły, dł. 120 km; powstaje z połączenia kilku strumieni koło Kościerzyny; przepływa Jez. Wdzydzkie, Puszczę Tucholską; uchodzi pod Swieciem. CZARNE, m., pow. człuchowskl, woj. kosz., nad Czarną, 1. dopływem Gwdy; 2500 mieszk. (1956); na pn. równinny obszar piasków porośniętych lasami sosnowymi. CZARNE KOSZULE, nazwa faszyst. milicji zał. 1919 przez B. Mussoliniego we Włoszech, umundurowanej na czarno. CZARNE MORZE (w starożytności Pontus Euxinus), śródlądowe morze między pd.-wsch. Europą a Azją Mn.; cieśn. Kercz łączy je z M. Azowskim, a cieśn. Bosfor z M. Marmara i Śródziemnym; 412 000 km*, glęb. do 2245 m; zasolenie 15—18%«; zlewisko obfitych w wodę rzek Europy, jak: Dunaj, Dniestr, Dniepr i Don; na głęb. poniżej 200 m wskutek braku wymiany wody z M. Śródziemnym występuje siarkowodór; rybołówstwo u wybrzeży pn. i pn.-zach.; znaczenie żeglugowe ograniczone wskutek odcięcia od innych mórz wąskimi cieśninami; porty: Odessa, Sewastopol, Noworosyjsk, Batum, Konstanca, Warna. CZARNE ZIEMIE (bagienne), gleby b. żyzne, o dużej zawartości próchnicy; powstają w warunkach dużej wilgotności lub z przeobrażenia gleb błotnych. CZARNIECKI Stefan (1599—1665), hetman polny kor., wojewoda ruski; walczył ze Szwedami, Moskwą, Tatarami i Kozakami; zyskał sławę w czasie najazdu Szwedów na Polskę, zwłaszcza przez obronę Krakowa 1655 i przeprawę wpław pod ogniem szwedzkim na duńską wyspę Alsen 1658. CZARNKÓW, m. pow., woj. pozn., nad Notecią; 5400 mieszk. (1956); przemysł spoż., betoniamia, tartak, mała stocznia; stary gród pomorski. CZARNOCKI: 1) Adam, pseud. Zorian Dołęga Chodakowski (1784—1825), etnograf, archeolog, zbieracz pieśni lud., znawca folkloru ukraińskiego; O Słowiańszczyżnie przed chrześcijaństwem; 2) Stefan (1878— 1947), geolog; liczne dzieła z zakresu geologii stosowanej; 3) Jan (1889—1951), geolog, zasłużony badacz Gór Świętokrzyskich; od 1947 dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego. CZARNOGŁÓWKI, rasa owiec pochodząca od ang. .owiec mięsnych, krótkowełnistych; wełna biała, głowa i dolne części nóg czarne; hodowane w Niemczech, a częściowo i w Polsce. CZARNOGÓRA (Crna Góra), rep. wchodząca w skład Jugosławii; zajmuje pd. część Gór Dynarskich; 13 812 km*, 465 000 mieszk. (1957); stoi. TitoS. Czarniecki 164 gad; kraina roln. (zboże, winorośl, tytoń) i bodowi. wce, kozy); wydobycie boksytów; ostatnio odkryto pokłady ropy naftowej. — Niepodległe księstwo w XIX w.; 1910 przekształcone w królestwo; 1919 weszło w skład Jugosławii. CZARNOGÓRCY, odłam grupy serbo-chorwackiej pd. $łowian; prawosławni; główne zajęcia: hodowla, rolnictwo (zboże, tytoń). Zob. też Czarnogóra. CZARNOHORA, najwyższe pasmo Karpat Wsch., między przełęczami Tatarską i Przvslopiecką (Ukraińska SRR); najwyższy szczyt Howerla (2058 m). CZARNOLAS, w., pow. zwoleński, woj. kieł.; 710 mieszk. (1956); niegdyś siedziba Jana Kochanówskiego. CZARNOMORSKA NIZINA, ciągnie się wzdłuż pn.-zach. i pn. wybrzeża M. Czarnego, od Dunaju do M. Azowskiego. CZARNOWSKI Stefan (1879—1937), socjolog, historyk kultury; od poglądów bliskich E. Durkheimowi zbliżał się coraz bardziej do marksizmu; w latach międzywojennych organizator protestów przeciwko zbrodniom międzynar. faszyzmu, szczególnie przeciw antysemityzmowi; Kultura, Kult bohaterów i /ego społeczne podłoże, Śurtąty Patryk, bohater narodowy Irlandii, .studia z historii myśli i ruchów społ. oraz z dziejów religii. CZARNOZIEM, gleba o wysokiej urodzajności; powstaje na podłożu lessowym; odznacza się głęboką warstwą próchniczną. CZARNUCHOWATE -mączniki. CZARNUSZKA SIEWNA, Nigella sativa, roślina zielna jednoroczna z rodziny jaskrowatych; rośnie wśród zbóż, czasem uprawiana; nasiona dla aromatyczno-korzennego smaku i zapachu używane w piekarstwie; stosowana w lecznictwie. CZARNY DUNAJEC: 1) źródłowy strumień Dunajca, dł. ok. 51 km; powstaje z połączenia Kierowej Wody i Potoku Chochołowskiego. Zob. też Biały Dunajec; 2) w., pow. nowotarski, woj. krak., nad Czarnym Dunajcem, wśród eksploatowanych torfowisk; 3000 mieszk. (1956); ośrodek targów w zach. części Podhala; kościół z XVIII w. CZARNY KSIĄŻĘ, Edward książę Walii (1330—76), syn Edwarda III, króla ang., ojciec Ryszarda II; z powodu barwy zbroi zw. Czarnym; odznaczył się w wojnie stuletniej z Francją pod Crécy i Poitiers; został księciem Akwitanii i Gaskonii. CZARNY LAS —Schwarzwald. CZARNY STAW, jeziora w Tatrach Wysokich: 1) Cz. S. Gąsienicowy we wsch. części Doliny Gąsienicowej, 18 ha; glęb. 51 m, dł. 666 m, szer. 424 m; 1620 m n. p. m.; 2) Cz. S. nad Morskim Okiem, pod Rysami, w Dolinie Rybiego Potoku; 20,54 ha; glęb. 76,4 	m, dł. 578 m, szer. 444 m, 1580 m n. p m.; 3) 	Cz. S. w Dolinie Pięciu Stawów, 13,05 ha, 1724 m n. 	p. m. CZARNY SZLAK, droga najazdów tatarskich z Krymu na Polskę, pomiędzy Dnieprem i Bohem, w stronę Lwowa. CZAROWNIK, czarownica — w prymitywnej i ludowej kulturze ludzie pozostający wg opinii otoczenia w kontakcie z siłami nadprzyrodzonymi, obdarzeni zdolnością odgadywania faktów i wpływania na nie za pośrednictwem przedmiotów i zabiegów magicznych. W średniow. Europie głośne procesy czarownic. W Polsce 1768 zakazano ich prześladowania. CZARTER [ang. charter], umowa o przewóz ładunków morzem lub pisemny dokument zawierający jej treść. CZARTORYSCY, książęta, ród magnacki w Polsce: 1) Fryderyk Michał (1696—1775), kanclerz w. lit ; przywódca polit. —Familii w okresie saskim i stanisławowskim; rzecznik reform w interesie oświeconej magnaterii: 2) August (1697—1782), wojewoda rus.; twórca potęgi rod., majątk. i polit. Familii; zwolennik Stanisława Leszczyńskiego, następnie związany z Augustem III; organizator reform Czartoryskich i elekcji SŁ Augusta; 3) Adam Kazimierz (1734—1823); generaf ziem podolskich, syn poprz.; członek Komisji A. J. Czartoryski  165 Eduk. Nar.; 1768 komendant korpusu kadetów; rzecznik reform; pose) na sejm czteroletni, pisarz; mecenas i twórca ośrodka kult w Puławach; 1808 feldmarszałek austr.; Panna na wydaniu; O dramatyce; 4) Izabeia (1746—1835), pisarka, protektorka sztuki, założycielka muzeum pamiątek narodowych w Puławach, tzw. Świątyni Sybilli, autorka książek dla ludu; Książka do pacierzy, O ogrodach-, 5) Adam Jerzy (1770—1861), syn A. K., polityk konserwatywny, przyjaciel Aleksandra I; 1803 kurator okręgu nauk. wil.; 1804—06 min. spraw zagr. Rosji; przeciwnik orientacji napoleońskiej; 1831 prezes Rządu Narodowego w powstaniu listop.; głowa monarchicznej grupy emigracji w Paryżu (—Hfitel Lambert) rozwijającej żywą działalność dyplomat. na zachodzie i pd.-wschodzie Europy oraz kult (Biblioteka Pol., Tow. Hist.-Lit.); mecenas sztuki, poeta, krytyk i teoretyk literatury; Bard polski. Życie Knlażnina, Żywot Niemcewicza: 6) Władysław (1828—94), działacz polił.; po śmierci ojca, A. J., 1861 przywódca Hótel Lambert; 1863 pełnomocnik dyplomat. Rządu Narodowego na Zachodzie; założyciel Muzeum Czartoryskich w Krakowie. CZARTY SCI — uczestnicy masowego rewol. ruchu robotników ang. w I poł. XIX w., zw. czartyzmem; nazwa pochodzi od dokumentu People’s Charter, ogłoszonego 1838, formułującego żądania demokratyzacji ustroju Anglii; pierwszy zorganizowany masowy ruch proletariatu; cz. żądali powsz. prawa wyborczego (dla mężczyzn), skrócenia dnia robocz., podwyżki płac itd.; ruch ten rozpadł się po 1848. CZAS, pojęcie pierwotne (nie zdefiniowane); razem z przestrzenią tworzy czasoprzestrzeń, w której zachodzą wszystkie zjawiska fizyczne. Od dawna praktycznym miernikiem cz. było i jest położenie Słońca na niebie. Tzw. cz. słoneczny prawdziwy ma za podstawę dobę słoneczną prawdziwą, której długość ulega zmianom w ciągu roku ze względu na niejednostajność ruchu obiegowego Ziemi; dlatego też wprowadzono cz. słoneczny śr e d n i, którego podstawą jest średnia długość doby słonecznej w ciągu roku (tzw. doba słoneczna średnia); cz. słoń. śr. tylko w przybliżeniu zgodny jest z cz. słoń. prawdz., „płynie5* za to bardziej jednostajnie. Ponieważ cz. słoń. (prawdz. i śr.) jest inny na każdym południku (tzw. cz. lokalny), w życiu codziennym posługujemy się umownie cz. słonecznym strefowym, jednakowym na obszarze tzw. stref godzinnych; na granicy stref godz. — biegnącej najczęściej granicami państw — cz. słoń. stref, zmienia się o całkowite godziny; cz. slon. stref, południka zerowego używany jest w nauce jako tzw. cz. uniwersalny. Z powodu drobnych zmian w ruchu dziennym Ziemi średnia długość doby w roku ulega również zmianom — stąd w astr. wchodzi w użycie tzw. cz. efemeryd, którego umownie określoną jednostką jest sekunda efemeryd stanowiąca -»-roku zwrotnikowego 1900; 01950(125,975 w astr. używa się również cz. gwiazdowego, którego miernikiem jest położenie punktu Barana na niebie; okres pomiędzy dwoma kolejnymi —górowaniami punktu Barana, tzw. doba gwiazdowa, dzieląca się na godziny, minuty i sekundy gwiazdowe, jest o ok. 3 min. 58 sek. śr. słoń. krótsza od doby śr. słoń.; cz. portowy, okres cz., o jaki przypływ morza opóźnia się w stosunku do górowania lub dołowania Księżyca w danym miejscu wybrzeża. „CZAS“, konserwatywny dziennik wychodzący w Krakowie (1848—1934), następnie w Warszawie (1935—39). CZASOPISMO, periodyk — wydawnictwo ciągłe, ukazujące się regularnie w określonych terminach, objęte wspólnym tytułem i zaopatrzone w ciągłą numerację; zależnie od częstotliwości wychodzenia cz. może być dziennikiem, tygodnikiem, dwutygodnikiem, miesięcznikiem, kwartalnikiem, rocznikiem. CZASOWNIK fłac. verbum — słowo), część mowy, która określa czynność lub stan podmiotu i wyraża je w różnych formach; w języku poł. rozróżniamy: cz. przechodnie, które mogą przejść ze strony czynnej w bierną (np. myć — być mytym) i cz. n i eprzechodnie, tzn. nie mające tej cechy (np. chodzić); cz. niedokonane, wyrażające czynność trwającą (np. robić) i cz. dokonane, oznaczające czynność już skończoną (np. zrobić); cz. jednokrotne (np. wołać) i cz. wielokrotne (np. nawoływać). Formy czasownika: r. osobowe, tzn. odmienne wg osób (1. poj : ja, ty, on. L mn.: my. wy, oni) występują: a) w czasie terażn. (łac. praesens), tworzonym tylko od cz. niedokonanych (np. pisze)-, b) w cza- CZĄSTKA sie przeszłym: w formie niedokonanej (odpowiednik łac. im perfectum) od cz. niedokonanych (np. pisał) i dokonanej (odpowiednik łac. perfectum) od cz. dokonanych (np. przeczytał); c) w czasie przyszłym: w formie niedokonanej jw. (łac. futurum I, np. będzie pisał) i dokonanej jw. (lac. ful. II, czyli exactum, np. napisze) — jest to właściwie forma czasu terażn. cz. dokonanych. W języku staropol. (w. XIV i XV) istniały odrębne formy dla czasu przeszłego dokonanego (gr. aoryst) i czasu niedokonanego (Tac. imperfectum); d) w czasie zaprzeszłym (łac. plusąuamperfectum) w języku poi. już zanikającym (np. pisał był). Tryby (łac. modi), kategorie gramat. wyrażające stosunek mówiącego do wypowiadanej treści: a) oznajmujący (łac. indicativus — piszesz); b) przypuszczający (coniunctivus — pisalbyi); c) rozkazujący (imperativus — pisz)). Strony: a) czynna (łac. activum — myje); b) bierna (passivum — jest myty); c) zwrotna (medium — myje się), f. nieosobowe, np. pisze się, pisano — we wszystkich czasach, f. bezosobowe: a) bezokolicznik (łac. lnfinilivus), nieodmienna i najogólniejsza pod względem znaczenia forma (np. myć, myć się, być mytym), która wskutek tego może pełnić w zdaniu różne funkcje; b) imiesłów (łac. participium), przymiotnikowa (i. odmienny) lub przysłówkowa (1. nieodmienny) forma cz. określająca czynność lub stan, ujęte jako czyjaś cecha lub jakaś okoliczność (np. piszący uczeń, napisany list, pisząc zadanie, napisawszy list). CZAS POŁOWICZNEGO ZANIKU -półokres. CZASTUSZKA, jedna z najbardziej popularnych form ros. folkloru lit w XIX—XX w.; krótkie, zwykle 4-wierszowe przyśpiewki żartobliwe na wszelkie „tematy dnia'4; cz. bliska jest XVlli-wiecznej pieśni tanecznej. CZASU SŁUŻBA, międzynarodowa sieć obserwatoriów astr., pracowni i urządzeń nadawczych służących do wyznaczania i przekazywania dokładnego czasu, jak np. sygnałów czasu nad. przez radio. Tabl. 39. CZAS WŁASNY, fiz. czas wykazywany przez zegar w danym układzie odniesienia; pojęcie używane w teorii względności -»-Einsteina. CZASZA: 1) górna część kielicha; 2) -»-kopuła. CZASZKA, szkielet głowy kręgowe iw; cz. człowieka składa się z kości połączonych nieruchomo (z wyjątkiem żuchwy) tzw. szwami; płaskie kjści pokrywy Czaszka człowieka: 1 — szczęka, 2 — kość skroniowa, 3 — k. czołowa, 4 — k. ciemieniowa, 5 — k. potyliczna, 6 — żuchwa tworzą mózgoczaszkę, która ochrania mózgowie; inne składają się na trzewioczaszkę otaczającą początkowe odcinki dróg pokarm, i oddech, (jama ustna, nosowa); na podstawie cz. znajduje się otwór dla połączenia nerwowego między mózgiem a rdzeniem kręgowym; złamanie podstawy cz., szczególnie niebezpieczne ze względu na ważne ośrodki i naczynia znajdujące się w tej okolicy; objawy: utrata przytomności, krwawienia z uszu, wymioty. CZASZKOWCE —kręgowce. CZATA, pododdział ubezpieczający wojska na postoju; w poi terminologii wojsk, pojawiła się w XVI w. CZATY RD AG, wapienny masyw górski i szczyt w Górach Krymskich (Ukraińska SRR); wys. 1525 m; pieczary stalaktytowe. CZĄBER, Satureja hortensis, roczna roślina z rodziny wargowych; Europa Pd.; cienkie, silnie rozgałęzione łodygi i bladoliliowe kwiaty; liście używane w lecznictwie. CZĄSTECZKA -drobina. CZĄSTKA, chem. termin przyjęty w nauce o układach dyspersyjnych (—dyspersja) na określenie zwykle zespołu cząsteczek; tak więc mówi się np. o cz. koloidowych (-koloidowa układy), o cz. —zawiesiny.  CZĄSTKI ELEMENTARNE Cząstki elementarne Masa w poNazwa cząstki Symbol równaniu z masą elektronu Czas życia w sek neutrino V 1/500 trwała elektron (negaton) e~ 1 pozyton er 1 mezony p* 207 2,15.10 « lekkie K* 265 5-10-15 L 273 2,5-10 8 mezony K ~ 1150 10» ciężkie X ~ 980 10« K 6° ~ 1000 10-9 proton antyproton PT P" 1836,5 trwała neutron n 1839 antyneutron 1839 12,3 hipertony A, 2181 3,6-1010 Y Z 2330 10 io 2 2581 Czcionka CZĄSTKI ELEMENTARNE, fiz. cząstki materii 0 najprostszej budowle; w obecnym stanie nauki nie dają się rozłożyć na części składowe; w wielu wypadkach przechodzą jedne w drugie (tabela). CZCHEIDZE Nikołaj S. (1865—1926), socjaldemokrata gruziński, mieńszewik; poseł do III i IV Dumy; 1918—21 członek kontrrewol. rządu w Gruzji. CZCHÓW, w., pow. brzeski, woj. krak.; 2000 mieszk. (1956); 2 km na pd. duża zapora 1 elektrownia wodna na Dunajcu; baszta zamk., zabytk. rynek, kościół. Zał. w XIV w., przez Kazimierza Wielkiego. CZCIONKA, podstawowy materiał drukarski, odlany z metalu słupek w kształcie prostopadłościanu; na górnej jego powierzchni znajduje się wypukły, odwrócony obraz litery, cyfry lub innego znaku, tzw. oczko; wielkość cz. określona jest przez stopień, podawany w -»-drukarskich miarach. CZEBYSZEW Pafnutij L. 	(1821—94), matematyk ros., czł. PeteTsb. Akad. Nauk; prace z teorii liczb, teorii prawdopodobieństwa 1 teorii mechanizmów. CZECH, postać legendarna, rzekomy protoplasta Czechów, brat Lecha i Rusa. CZECH Bronisław (1908 —44), narciarz poi.; uwięziony i zamordowany przez hitlerowców w Oświęcimiu; dla uczczenia jego pamięci coroczne międzynar. zawody narciarskie w Zakopanem o Memoriał Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny. CZECHOSŁOWACJA CSR (Ceskoslovensko). republika narodów czeskiego i słowackiego w środk. Europie, położona między Rudawami. Sudetami i gl. grzbietem Karpat na pn.. Lasem Czeskim i Szumawą na zach. oraz Dunajem na pd.; 127 827 km*, 13 157 000 mieszk. (1955); stoi. Praga. Cz. składa się z ziem czeskich (Czechy, Morawy, Śląsk Czeski) oraz SłoB. Czech 166 wacji; dzieli się na 19 krafów. Warunki naturalne: zach. część kraju (Czechy i Morawy) leży w obrębie starego geologicznie masywu czeskiego mającego kształt kotliny obrzeżonej od pn. Sudetami (Śnieżka 1603 m), od zach. Rudawami (Klinowiec 1244 .m), od pd. Lasem Czeskim i Szumawą, od wsch. Wyż. CzeskoMorawską; wschodnia (Słowacja) leży prawie w całości na obszarze Karpat; najwyższe pasma: Tatry Wysokie (Garłuch 2668 m). Niskie Tatry (Diumbier 2045 m), Mała Fatra (W. Krywań 1711 m); pd.-zach. część Słowacji zajmuje urodzajna Nizina Węf;ierska. Gł. rz.: Wełtawa, Łaba, Morawa, Wag, Dunaj 172 km). Klimat: umiark. ciepły, na zach. bardziej oceaniczny, na wsch. kontynent. Praga śr. stycznia —1,2°, lipca 19,2°; Bratysława odpowiednio: —1,3°, 20,6°. Ludność: Czesi 67,0*/», Słowacy 27,4•/«, Węgrzy 3,0*/«, Niemcy 1,2*/», Polacy 0,6*/», Rosjanie i Ukraińcy 0,5*/«; śr. gęstość zaludnienia (1955) 102,9 na km-; najgęściej zaludnione kraje: praski (213), ostrawski (180), najrzadziej bańsko-bystrzycki (54); zatrudnionych w przemyśle 28,1*/», budosvnictwie 5,8*/», komunikacji 5,0*/«, rolnictwie 38,1*/« (1950); ludność miejska (1947) 48,8*/«; gl. m.: Brno, Ostrawa, Bratysława, Pilzno. Gospodarka: spośród eur. krajów demokracji lud. CSR znajduje się na 1 miejscu pod względćm'udziału przemysłu w gospodarce kraju oraz wielkości produkcji przemysł, na głowę mieszk.; produkcja (1955): węgiel kam. 22,1 min t (zagłębie ostrawsko-karwińskie ok. 80*/« produkcji kraj.), węgiel brun. 40,8 min t (zagłębie podrudawskie ok. 94*/« og. produkcji), koks 6 min t, energia elektr. 15 mid kWh, surówka 3 min t, stal 4.5 min t (gł. ośt. hutn.: Ostrawa-Kunczyce, Trzyniec, Kladno); rudy żel. gł. w Rudawach Słowackich oraz w Czechach między Pilznem a Pragą; rudy metali nieżelazn.: cynk, ołów, miedź, antymon, rtęć, złoto, srebro; najsilniej rozwinięty przemysł maszyn, (gł. ośrodki: Pilzno, Praga, Ostrawa, Brno i in.), następnie chem. wykorzystujący przede wszystkim węgiel brun. (Litvinov, Solcolov), włókien sztucznych, szklarski i ceram. (stare i świetne tradycje, rozmieszczony u podnóża Rudaw i Karkonoszy) oraz skórz.-obuwn. (Gottwaldov) i włókien. W pn. Czechach, na Morawach oraz w pd. Słowacji rozwinięte rolnictwo (ok. 7000 spółdzielni produkc.); uprawa pszenicy, buraków cukr., jęczmienia (browarn.), warzyw, tytoniu oraz w zach. Czechach (rejony m. Zatec) chmielu; wysoka kultura rolna (zwłaszcza w Czechach i na Morawach) i mechanizacja; hodowla (1955): bydło rog. (4,1 min), trzoda chlewna (5.3 min), owce (1 min); lesistość kraju 32,6*/«. Komunikacja: 13180 km linii kol. (1,5*/« zetektryfik.), 70 000 km dróg bitych; drogi wodne słabo rozwinięte, ogółem ok. 600 km (Dunaj, Wełtawa, Łaba); porty: Praga, Melnik, Usti n. 	Ł., Dććin, Bratysława, Komamo (ze stocznią rzeczną); tonaż floty rzecz. ok. 18 000 BRT (1955). Eksport: maszyny, pojazdy mech., koks, wyroby drzewne, włókien., skórz., szkło i porcelana, piwo; w 1955 produkcja przem. Cz. była o 143*/« wyższa od produkcji 1937 r.; drugi plan 5-letni zamierza do 1960 podnieść produkcję przem. o dalsze 50*/«, rolną o 30*/«; import: gl. surowce przemysł, oraz produkty rolne; Ustrój: państwo demokracji lud.; konstytucja z r. 1948; jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe; na czele państwa prezydent. Najwyższy organ władzy w Słowacji — Słowacka Rada Narodowa, wydająca ustawy w sprawach gospodarczych i innych dotyczących regionu. Historia: 1918 po załamaniu się i rozpadzie Austro-Węgier Czesi i Słowacy utworzyli państwo, które objęło też Ruś Zakarpacką; pierwszym prezydentem został T. Masaryk. Zatarg z Polską o Śląsk Cieszyński zakończył się 1920 jego podziałem; 1921/22 utworzona została Mala Ententa (z Jugosławią i Rumunią), 1924 zawarto sojusz z Francją; 1935 — układ o wzajemnej pomocy z ZSRR; we wrześniu 1938 za zgodą mocarstw zach. (układ w Monachium) hitlerowskie Niemcy dokonały zaboru ziem sudeckich; Polska zajęła Zaolzie; w marcu 1939 Hitler okupował Czechy i włączył je do Rzeszy jako protektorat; ze Słowacji utworzone zostało uzależnione od Niemiec państwo z faszystowskim rządem ks. Tiso, a Ruś Zakarpacką przyłączono do Węgier. W czasie II wojny świat, powstał emigracyjny rząd Cz., uznany przez państwa walczące z Niemcami; 1943 — układ przymierza z ZSRR; 1944 — powstanie w Słowacji, krwawo stłumione; 1945 wyzwolenie Cz. przez wojska radź. (część zach. przez alianckie); E. Benesz prezydentem rep.; 1948 utworzenie rządu ludowego (luty) pod kierown. KPCz (zał. 1921), K. Gottwald prezy 167 CZECZOTKA dentem rep., uchwalenie nowej konstytucji, ugruntowanie ustroju demokracji ludowej; 1953—7 A. Zśpotocky prezydentem rep.; 1955 przystąpienie do układu warszawskiego; 1957 A. Novotny prezydentem rep. CZECHOSŁOWACKI KORPUS, sformowany w Rosji 1917 z jeńców wojennych — Czechów; 1918—19 w toku ewakuacji przez Syberię i Władywostok do Europy zach. interweniował za sprawą mocarstw zach. w wojnie dom. przeciw władzy radzieckiej. CZECHOW Anton P. (1860—1904), pisarz ros. (z zawodu lekarz), nowelista i dramaturg, mistrz krótkiego opowiadania; subtelny psycholog, obdarzony głębokim poczuciem człowieczeństwa ukazuje Cz. zwykłych, przeciętnych ludzi, konflikty ich dnia powszedniego, tragizm 1 komizm ich przeżyć i losów; obnaża anomalie mieszcz. życia i potworną w swej grozie rzeczywistość Rosji carskiej. Cichy, powściągliwy humor, „śmiech przez łzy“ i nastrój melancholijnego smutku nadają swoistą aurę twórczości pisarza; nowele: Kapral Priszybijew. Śmierć urzędnika, Człowiek w futerale; dramaty: Walaszek Wania, Trzy siostry, Wiśniowy sad. CZECHOWIC Marcin (1532—1613), arianin, minister zboru w Wilnie, Rakowie i Lublinie; zwolennik nurtu radykalnego; O dzieciokrzczeństwie, Rozmowy chrystiańskie. CZECHOWICE, m., pow. bielski, woj. kat.; 20 800 mieszk. (1956); przem. elektrotechn., kop. węgla. CZECHOWICZ: 1) Sztmon (1689—1775), malarz, uczeń C. Maratty; obrazy rei.; 2) Józef (1903—39), poeta związany z awangardą; w II poi. okresu międzywojennego wywarł znaczny wpływ na młodych poetów; zginął w czasie bombardowania Lublina; wiersze nacechowane ciepłym liryzmem, melodyjnością, wrażliwym odczuciem krajobrazu poi. wsi i miasteczek; zbiory: Dzień jak co dzień, Ballada z tamtej »trony, Z błyskawicy, Nic więcej, Nuta człowiecza. CZECHY (Cechy), część składowa Czechosłowacji, położona między Sudetami od pn., Rudawami od zach., Lasem Czeskim i Szumawą od pd.-zach. oraz Wyż. Czesko-Morawską od wsch.; gł. rzeki: Wełtawa <435 km) i Łaba (415); klimat umiark. ciepły (Praga: śr. stycznia —1,2°, lipca 19,2°). Kraj wysoko uprzemysłowiony; przemysł: metal, i maszyn. (Pilzno, Praga, Kladno i in.), chem. (Litvinow, Usti n. Ł.), włókien., miner, i In.; pn. część, o dobrych glebach (czarnoA. Czechow ziemy na lessach, rędziny) i wysokiej kulturze rolnej, Jest najbogatszym roln. regionem CSR (uprawa pszenicy, buraków cukr., warzywnictwo i sadownictwo); gł. m. : Praga, Pilzno, Karlovy Vary, Usti n. Ł., Libérée, Hradec Králové. Zob. też Czechosłowacja. Historia: w VII w. Cz. weszły w skład państwa Samona (627); w IX w. stanowiły część państwa wielkomorawskiego; od X w. księstwo we władaniu dynastii Przemyślidów uznających zwierzchnictwo cesarza; przejściowo opanowane przez Bolesława Chrobrego, potem w zatargach z Polską (najazd księcia Brzetyslawa); od 1198 królestwo. Rozrost państwa za Przemyśla Ottokara II, który zajął Austrię, i Wacława II, który uzyskał koronę polską; 1306 wygaśnięcie rodzimej dynastii Przemyślidów. 1310—1437 dynastia Luksemburgów; rozkwit kraju — Korona Czeska składała się odtąd z Czech, Moraw i oderwanego od Polski Śląska; 1348 za Karola IV założono w Pradze uniwersytet; 1419—34 — wojny husyckie przeciw przewadze niem. doprowadziły do zbliżenia z Polską; 1471—1526 rządy dynastii Jagiellonów; po nich Habsburgowie w osobie Ferdynanda, który 1556 otrzymał również koronę cesarską. Czechy, połączone odtąd z Austrią, utraciły znaczną część odrębności państw.; powstanie przeciw Habsburgom 1618 zapoczątkowało wojnę trzydziestoletnią; po klęsce pod —Białą Górą Cz. stały się prowincją austr.; kraj uległ gwałtownej germanizacji; wojny sukcesyjne austr. i wojna siedmioletnia doprowadziły do zagarnięcia Śląska przez Prusy i do ruiny gosp. kraju; odrodzenie nar. Cz. w XIX w.; zryw rewolucyjny 1848; kongres słowiański w Pradze; 1878 powstanie czes. partii socjaldemokr. Po I wojnie światowej i rozpadzie Austro-Węgier 1918 Cz. ze Słowacją utworzyły Republikę Czechosłowacką. CZECZEŃCY, lud kaukaski znad rz. Terek (ok. 200 tys.); mahometanie; hodowla bydła, pTzemysl chałupniczy (tkaniny dekoracyjne); język Cz. należy do grupy —kaukaskich języków. — Ruchy wolnościowe od XVII w. skierowane przeciw caratowi — ośrodkiem ich Czeczeń (stąd nazwa); od 1936 Autonom. Czeczeńsko-Inguska Rep. w RFSRR. CZECZEŃSKI JĘZYK, język ludu Czeczeńców znad rzeki Terek (—kaukaskie języki). CZECZENSKO-INGUSKA ASRR, rep. autonom w Ros. FSRR w pn. Kaukazie; 19 300 km*, ok. 554 000 mieszk. (1956); stoi. Groznyj. CZECZOT Jan (1797—1847), pisarz, członek Towarzystwa Filomatów, przyjaciel A. Mickiewicza; 1824—41 na zesłaniu. Poezje: Pieśni ziemianina, Piosenki wieśniacze, Tyrtej, urywek powieści Żmudź i Litwa w karykaturze. CZECZOTKA, Chrysomitris flammea, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny łuszczaków; gnieździ się na północy Eurazji i Ameryki, do Polski zalatuje czasem jako gość zimowy; dł. 12,5 cm, rozpiętość skrzydeł 21,5 cm.  Czekan GZECZÓTOWATOSC CZECZOTOWATOSC, nieregularny, splątany przebieg włókien w drewnie; obniża własności mechaniczne, lecz podnosi wartość dekoracyjną; ceniona w meblarstwie na okleiny (czeczota). CZECZOTT: 1) Albert -(1873—1955), inżynier; od 1914 prof. Instytutu Komunikacji w Petersburgu; od 1923 organizator i kierownik prac doświadcz, w dziedzinie badań parowozów w Polsce; 1936—38 kierował służbą trakcji przy budowie i uruchomieniu kolei transirańskiej; 2) Henryk (1875—1928), inżynier górnik; współtwórca i prof. Akad Góra. w Krakowie; opracował metody odbudowy cienkich pokładów oraz wentylacji kopalń; prowadził prace badawcze z zakresu wzbogacania rud; kierował ekspedycją poszukującą złota W CZECZUGA —sterlet. CZEK [ang.], bezwarunkowe polecenie wypłaty z banku określonej sumy pieniężnej z rachunku wystawcy cz. okazicielowi lub określonej osobie. CZEKAN [tur.]: 1) młotek, zw. także nadziakiem, do rozbijania zbroi przeciwnika, lub siekierka na długim drzewcu, zakończona zagiętym ku dołowi kolcem, do ściągania jeźdźca z konia; używany jako broń i jako laska od AlV do XVIII w.; 2) laska składająca się z głowicy z łopatką i dziobem wykonanych ze stali; używana w turystyce górskiej do rąbania stopni w lodzie i twardym śniegu oraz jako podstawa asekuracji alpinisty; 3) laska góralska z rękojeścią w kształcie toporka, zw. też ciupagą. CZEKANOWSKI: 1) Aleksander (1830—76), geolog, zesłaniec polit., badacz Syberii; 2) Jan (ur. 1882), antropolog, członek PAN, prof. Uniw. Pozn.; prace z zakresu klasyfikacji człowieka opartej na podstawach genetycznych, z zakresu etnologii (badania w Afryce Wsch.) I słowianoznawstwa; twórca tzw. lwowskiej szkoły antropologicznej. CZEKANOWSKIEGO GÓRY, w Syberii Wsch. między dolnym biegiem rz. Olenek 1 deltą Leny (Jakucka ASRR); dl. 250 km, wys. ok. 530 m. Zob. też Czekanowskt Aleksander. CZEKIANG, prow. nadmorska we wsch. Chinach; 103 000 km2; 22 865 700 mieszk. (1953); stoi. Hangczou; na pd. klimat podzwrotn., na pn. bardziej umiark.; intensywne rolnictwo: ryż (delta rz. bawełna, tytoń, herbata, bambus; hodowla jedwabników; złoża ałunu; gł. m.: Ningpo, Wenczou. CZEKMAN [tur.]: 1) wierzchni szlachecki ubiór męski o kroju zbliżonym do kontusza, noszony w Polsce w XVIII w.; 2) spodnia 6zata męska w krajach Bliskiego Wschodu. CZEKOLADA [azteckie czokoatl], masa twarda lub plastyczna o dużej wartości odżywczej; otrzymywana po zmieszaniu kakao z innymi składnikami (cukier, mleko lub śmietanka oraz wanilia, orzechy itp.); sprowadzona do Europy przez Hiszpanów po podboju Meksyku. CZELABIŃSK, m. obw. w Ros. FSRR, na Uralu; 612 000 mieszk. (1956); 4 wyższe uczelnie; wielki ośrodek przemysłu ciężk.; produkcja stali szlachetnej, ferrostopów, traktorów, obrabiarek, sprzętu dla przem. naft. i in.; zakłady przemysłu maszyn.; przemysł lekki, spoż.; węzeł kolejowy. CZELADŹ, m., pow. miejski, woj. kat., nad 1. brzegiem Brynicy; 24 700 mieszk. (1958); ośrodek góra.-przem.; stara część m. 	zabytkowa. CZELESTA, celesta [wl.] — instrument muz. perkusyjny skonstr. 1886. kształtu małego harmonium, w którym spoczywające na rezonatorach płytki metal, uderzane młoteczkami za pośrednictwem klawiszy wydają jasne, miękkie dźwiękL J. Czekano wski HH ',1 r1,«- • 23 ■ • * « ir Czelesta 168 CZELUSKIN Siemion I., oficer ros.; 1742 osiągnął na saniach pn. przylądek Azji, nazwany później jego imieniem. CZELUSKIN, najbardziej na pn. wysunięty przylądek Azji, na piw. Tajmyr w ZSRR (77° 43' szer. geogr. pn.). CZEMIERNIKI, w., pow. lubartowski, woj. lub., na Wyżynie Lubelskiej; 1900 mieszk. (1956); renes. kościół i pałac. CZEMULPO -Inczhon. CZENCIANG, m. we wsch. Chinach (prow. Kiangsu); 207 600 mieszk. (1953); port u ujścia W. Kanału do rz. Jangcy; handel ryżem, pszenicą; fabr. jedwabiu, sukna, tytoniu. CZENGCZOU, m. we wsch. Chinach (prow. Honan); 595 000 mieszk. (1953); handel artykułami roln.; węzeł kolejowy. CZENGTE,' m. we wsch. Chinach (prow. Hopei): 60 000 mieszk. (1947); tkalnie wełny, jedwabiu; letni pałac cesarski. CZENCTU, m. handl. w pd.-zach. Chinach; stół. prow. Syczuan; 857 000 mieszk. (1953); uniwersytet; fabr. jedwabn., baweln.; zioła leczn., herbata, tytoń; stacja kolejowa. CZEN-HE (XIV—XV w.), podróżnik i żeglarz chiń.; od 1405 w ciągu 25 lat odbył 7 ekspedycji na Oc. Indyjski, do Indochin, na Archipelag Maiajski i do wybrzeży pd.-wsch. Afryki. \ CZEPECZEK -kalyptra. CZEPEK, ściśle przylegające do głowy nakrycie z tkaniny lub skóry; w starożytności noszony .tylko przez ludzi wolnych, w średniowieczu przez rzemieślników i chłopów. Zob. też czepiec. CZEPEWEJOWIE, Indianie grupy jęz. atapaska, z am. w lasach nad Jez. Górnym w Kanadzie; myśliwi i zbieracze dzikiego ryżu. CZEPIEC, strojny czepek kobiecy; znany w starożytności, rozpowszechniony od średniowiecza wśród kobiet zamężnych; przetrwał w stroju ludowym. CZEPIEC, reticulum, druga przedsionkowa część złożonego żołądka przeżuwaczy, w której pokarm zostaje przemieszany. CZEPIGI, rękojeści pługa lub innego narzędzia rolniczego. CZERECHY, grupa odmian drzew owocowych otrzymanych przez skrzyżowanie czereśni z wiśnią; nazywane wiśniami, np. książęca, hortensja; owoce cenione w przetwórstwie. CZEREMCHA ZWYCZAJNA, Padu» avium, krzew lub drzewo z rodziny różowatych; liście eliptyczne, piłkowane, kwiaty białe, zebrane w wiotkie grona, o odurzającym zapachu; owoc czarny, mdły; rośnie w lasach liść., często nad wodami; lecznicza. CZEREMCHOWO, m. w Ros. FSRR (Syberia Wsch.); 124 000 mieszk. (1956); ośrodek okręgu wydobycia węgla kamiennego. CZEREMOSZ, pr. dopływ Prutu; dl. S82 km; powstaje z połączenia Cz. Białego i Czarnego. CZEREŚNIA, Cerasus avium, drzewo owocowe z podrodziny śliwowych uprawiane w licznych odmianach; owoc (pestkowiec) jadalny, kulisty lub sercowaty, czerwony, różowy lub żółty. CZERKASOW Nikołaj K. (ur. 1903), aktor radź.; odtwórca hist, postaci; od 1918 w teatrze; od 1926 w filmie (Poeta i car); Aleksander Newski; Iwan Groiny, Zycie dla nauki. CZERKIESI: 1) ros. nazwa szeregu narodowości zamieszkujących zbocza Kaukazu; 2) ros. nazwa Kabardyńców. CŻERMAK Jan Nepomucen (1828—73), fizjolog czes., twórca laryngoskopii; prof. fizjologii Uniw. Jag. CZERMIEŃ BŁOTNA, kalla, Calla palustris — kłączowa bylina z rodziny obrazkowatych; liście sercowate, z długą pochwą, kwiatostan szczytowy, kolbowaty, ujęty w pochwę od zewnątrz zieloną, od wewnątrz białą; owoce — czerwone jagody; śródleśne bagna Europy, Azji i Ameryki Pn.; trująca; znamy też ozdobną odmianę pokojową Zantedeschla aethiopica (z błot pd. Afryki). CZERNIAKÓW Adam (1880—1942), działacz żyd. związków rzem., inżynier, 1931 senator, w okresie okupacji hitler, przewodniczący Rady Żyd. w getcie warsz.; popełnił samobójstwo na znak protestu przeciw przeprowadzanej przez hitlerowców eksterminacji Żydów. CZERNIĄWA ZDRÓJ, zdrojowisko, pow. lubański, woj. wrocł., na pn. stokach Cór Izerskich; 830 mieszk. (1956); źródła szczawy żelazistej. CZERNICA -borówka. CZERNICHOWSKI Saul (1875—1943), poeta hebr. działający w Rosji, następnie w Izraelu; autor ballad  Tablica 25 I — nordyczna, 2 — kromanionoidalna, 3 — ajnuidalna, 4 — berberyjska. 5 — śródziemnomorska. fi — orientalna, 7 — armenoidalna, 8 — laponoidalna, 9 — mongoloidalna, 10 — pacyficzna, II — arktyczna, 12 — wyżynna, 13 — negroidalna, 14 — pigmejska, 15 — sudańska, 16 — australoidalna.  Tablica 26 CZŁOWIEK — TYPY ANTROPOLOGICZNE 1 — teutoński. 2 — północno-zachodni. 3 — dyndarski, 4 — subnordyczny, 5 — czuchoński, 6 — atlantycki. 7 — pseudoalpejski, 8 — bałtycki. 9 — litoralny, 10 — subiaponoidalny. 11 — alpejski. 12 — centralno-azjatycki. 13 — kuantuński. 14 — paleoamerykański. 15 — meridionalny. 16 — leśny.  Tablica 27 CHINY 3 4 S l — Fragment Wielkiego Muru Chińskiego, 2 — Szanghaj, 3 — Stare urządzenie do nawadniania pól nad Huang-ho. 1 — Herbaciarnia w Szanghaju, 5 — Tarasy pól w prowincji Szensi, 6 — Droga w wąwozie lessowym, 7 — Regulacja rzeki Huai-ho. * — Tama zbiornika wodnego na Paiho w prowincji Anhuei, 9 — Klasztor w Tybecie, 10 — Studentki na praktyce w zakładzie przemysłowym.  Tablica 28 DROGI I MOSTY .9 10 1 — Fragment autostrady Rotterdam—Dordrecht (Holandia), 2 — Węzeł drogowy w okolicy Bulwaru Północnego na Long Island (Nowy Jork), 3 — Wnętrze tunelu drogowego długości 550 m pod rz. Mozą, 4 — Droga górska łącząca Chiny z Birmą. 5 — Wiadukt na autostradzie Stuttgart — Ulm, 6 — Most żelbetowy wysokości 42 m pod Angrmanolven w pn. Szwecji, 7 — Wiadukt drogowy żelbetowy w okolicy Pittsburgh w Pensylwanii, 8 — Most zwodzony Tower Bridge w Londynie, 9 — Most wiszący Golden Gate Bridge w S. Francisco, 10 — Most o konstrukcji stalowej w Sydney (Australia).  169 i sonetów, piewca przyrody (Czary lasu) i radości życia (Nocturno); tłumacz fińskiego eposu Kalewala na język hebrajski. CZERNIDLAK, Coprinus, grzyb kapeluszowy z klasy podstawczaków, o stożkowatym kapeluszu na wysokim trzonku (owocnik); kapelusz rozpływa się (ginie) po dojrzeniu; poSolity na łąkach, pastwiskach, w ogroich, lasach; nietrujący. CZERNIEJEWO, m., pow. gnieźnieński, woj. pozn., nad Wrześnicą, dopływem Warty; 1800 mieszk. (1956); tartak, hodowla ryb, lisów srebrnych. CŻERNIHÓW (Czemigow), m. obw. w pn. części Ukr. SRR; przemysł drzewny, rolno-spoż.; węzeł kolejowy. CZERNIK Stanisław (ur. 1899), pisarz i badacz poezji lud.; 1935—39 red. mieś. ,,Okolica Poetów" w Ostrzeszowie Wlkp.; antologia Poezja chlo- Czernidlak 14. (Coprinus araCZERNIKOWSK, m. w Baszkir. A ASRR; 206 000 mieszk. (1956); rafineria «i: polityk austro-węg.; 1916—18 min. j' blaszko spraw zagr., 1918 zawarł pokój -brzes- ^ hymenoki; ustąpił z powodu ujawnienia taj- 1 innych rokowań z Francją o zawarcie odrębnego pokoju. CZERNIOWCE, m. obw. w Ukr. SRR (Bukowina); 142 000 mieszk. (1956); uniwersytet; przemysł; maszyn roln., włókien., drzewny, rolno-spoż. ’ CZERNOW Dmitrij K. (1839—1921), metalurg ros.; 1868 odkrył istnienie przemian fazowych w stali podczas jej nagrzewania i ustalił temperatury tych przemian, przez co stworzył podstawy teoretyczne metaloznawstwa i obróbki cieplnej. CZERNY Karl (1791—1857), austr. kompozytor i pedagog, autor cennej pedagog, literatury fortep. (etiu- CZERWONY KRZYŻ surowcem do produkcji cennego purpurowego barwnika. CZERWCZYK -guniak. CZERWENKOW Wylko (ur. 1900), działacz bule. ruchu robotn . od 1921 członek Komunist. Partii Bułgarii; 1949—53 gen. sekretarz partii; 1950—56 premier. CZERWIEC; 1) Scleranthus, roczna lub dwuletnia roślina z rodziny goździkowa tych; w Polsce 3 gatunki; miejsca piaszczyste; na korzeniach cz. pasożytuje owad zwany cz. (-»czerwce); 2) nazwa miesiąca. CZERWIŻŃ, wada drewna spowodowana przez grzyby; czerwone plamy i smugi. CZERWIEŃ, dawniej naczelny gród Ziemi Czerwieńskiej, zabytkowe grodzisko X—XIII w.; dziś w. Czermno, pow. Tomaszów Lub. CZERWIEŃSKI Bolesław (1851—88), poeta i działacz społ., nazywany „poetą wydziedziczonych"; jeden z pierwszych organizatorów ruchu socjalist. w Galicji; autor tekstu pieśni Czerwony Sztandar, współautor Programu galicyjskiej partii socjalistycz,Kuriera Lwowskiego". tu dy). , L CZERNY-STEFAŃSKA Halina (ur. 1922), pianistka poi., I nagr. na IV Międzynar. Konkursie Chopinowskim (1949). CZERNYSZEWSKI Nikołaj G. (1828-39), ros. myśliciel, krytyk lit. i pisarz; przywódca rewol. demokracji w Rosji lat 1860— 70; lata 1862—83 spędził w więzieniu i na zesłaniu; prace z dziedziny filozofii, socjologii, ekonomii, etyki, estetyki i pedagogiki, rozSrawy o W. Bielińskim, . Gogolu, I. Turgieniewie, L. Tołstoju i in. oraz powieści Co robić i Prolog. CZERPARKA -»koparka. CZERPARKA PŁYWAJĄCA -»poglębiarka. CZERRAPUNDZI (Cher- I rapunji), miejscowość na pd. stokach gór Chasi w Indiach (Assam); wys. 1350 m; roczna suma opadów jedna z najwyższych na Ziemi (ok. 12 m). CZERSK: 1) m., pow. chojnicki, woj. bydg.; 6900 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż.; 2) osiedle, pow. piaseczyński, woj. warsz.; 550 mieszk. (1956); jedna z najstarszych osad na Mazowszu; ruiny zamku książąt mazowieckich. CZERSKI tan (1845—92), paleontolog i geolog, badacz wsch. Syberii, gdzie został zesłany 1863; jego nazwiskiem nazwano góry w pn.-wsch. Syberii; za pracę o Bajkale nagrodzony złotym medalem Ros. Tow. Geograficznego. CZERSKIEGO GÓRY, w pn.-wsch. Syberii, szereg równoległych łańcuchów ciągnących się od śr. biegu Jany na pd.wsch. do górnego biegu Kołymy; dł. ok. 1500 km, najwyższy szczyt Pobieda (3147 m). CZERW; 1) nazwa larw niektórych owadów; kształt robakowaty; bez nóg; na ogół mało ruchliwe; 2) w słownictwie pszczelarskim wszystkie stadia rozwojowe pszczoły, od jaja do poczwarki. CZERWCE, Coccidae, rodzina owadów z rzędu pluskwiaków równoskrzydłych; wykazują wybitną dwupostaciowość płciową (samice przeważnie w- postaci nieruchomych tarczek, samce uskrzydlone); samice dojrzewają w postaci larwalnej, samce przechodzą przeobrażenie zupełne; szkodniki, wysysają z roślin soki; cz. polski (Porphyrophora polonica) był N. G. Czerny szewski ne/; współredaktor CZERWIŃSK NAD WISŁA, osiedle, d. miasto, pow. płoński, woj. warsz., nad pr. brzegiem Wisły; 1600 mieszk. (1956); przystań żeglugi pasażerskiej; zabytkowy kościół z XII "w. i klasztor. CZ ER WIOCH -»skoleks. CZERWIWOSĆ, helmintoza rgr.] — zbiorowa nazwa chorób pasożytniczych u ludzi lub zwierząt; wywoływane przez nicienie, np. glisty, owsiki, oraz przez tasiemce i przywry. CZERWONAK -»flaming. CZERWONA RASA -»amerykańska rasa. CZERWONA RZEKA -»Song Koi. CZERWONEGO SZTANDARU ORDER, radź. wysokie odznaczenie bojowe wprowadzone 1918; order Czerwonego Sztandaru Pracy ustanowiony 1920. CZERWONE MORZE, śródziemne morze między Afryką a Płw. Arabskim; stanowi część Oc. Indyjskiego, z którym łączy się przez cieśn. Bab-el-Mandeb; 438 000 kmż, glęb. do 2604 m; jedno z najcieplejszych (temp. wody do 35,5CC i najbardziej słonych (4,IV») mórz Ziemi; b. ważny szlak komunik.; połów pereł. CZERWONE WIERCHY, masyw w Tatrach Zach. nad Doliną Kondratową, Małej Łąki, Kościeliską i Cichą. o 4 wierzchołkach: Kopa Kondracka (2005 m), Małołączniak (2096 m), Krzesanica (2123 m), Ciemniak (2096 m); zbudowane ze skał osadowych, w partii wierchowej krystalicznych; doskonały teren narciarski; piękne widoki. CZERWONI, stronnictwo rewolucyjno-demokratyczne w okresie manifestacji i powstania styczn. w Królestwie Pol.; lewica z J. Dąbrowskim i I. Chmieleńskim dążyła do powstania w oparciu o uwłaszczenie chłopów i współpracę z ros. ruchem rewolucyjnym; prawica z A. Gillerem odwlekała powstanie, zbliżając się do programu białych; cz. doprowadzili do wybuchu powstania 23 1 1863 i kierowali nim, szczególnie S. Bobrowski, do czerwca 1863; odsunięci następnie od władzy przez białych. CZERWONKA, dyzenteria — ostra choroba zakaźna, zapalenie śluzówki jelita grubego; objaw gł. krwawa biegunka; cz. rozpowszechnia się przez zetknięcie z zakażonymi wydalinami (przenoszenie zarazków za pośrednictwem wody, pożywienia, much); cz. pełzakowa, pełzakowica — wywołana przez swoistego pierwotniaka (amebę), występuje przeważnie w Krajach gorących; objawy jelitowe, specyficzne ropnie w płucach i wątrobie. CZERWONKA Ulryk z Ledec (?—1465), w wojnie 13-letniej czeski dowódca wojsk zaciężnych w służbie krzyżackiej, następnie polskiej; przyczynił się do oddania Polakom Malborka, którego został starostą. CZERWONY BÓR, kompleks lasów miesz. na Nizinie Mazowiecko-Podlaskiej w pow. łomżyńskim, szczątki dawnej puszczy (dąb, sosna, grab). CZERWONY GRZYB -»koźlarz (czerwony). CZERWONY KRZYŻ (w krajach muzulm. — Czerwony Półksiężyc), międzynar. organizacja społ., oparta na Konwencji Genewskiej z 22 VIII 1864; ma na celu: w okresie wojny roztaczanie opieki nad rannymi, chotymi i jeńcami, w okresie pokoju udzielanie pomocy ofiarom klęsk żywiołowych, rannym i chorym, szerzenie oświaty sanit., szkolenie personelu pomocn.-lekarskiego, organizowanie krwiodawstwa itp. Każde państwo posiada autonomiczne władze Cz. K., siedzibą Komitetu Międzynar. Cz. K. jest Genewa, symbolem organizacji; czerwony krzyż na białym polu.  CZERWONY PUŁK WARSZAWY CZERWONY PUŁK WARSZAWY, jeden z poi. oddziałów wojsk, powstały w Rosji 1917; stał się podstawą formowania innych poi. oddziałów rewolucyjnych (Pułk Czerwonych Huzarów, Brygada Czerwonej Artylerii itp.); brał udział w wojnie 1918—20 w obronie Republiki Radzieckiej. „CZERWONY SZTANDAR“: 1) 1902—18 naczelny organ pras. SDKPiL; 1905—09 drukowany nielegalnie w kraju; później wychodził na emigracji (Zurych. Berlin) lub w Galicji (Kraków) i kolportowany Konspiracyjnie w Król Polskim; 2) organ pras. KPP wydawany nielegalnie w kraju 1919—38; 3) poi. pieśń rewol. ze słowami napisanymi 1881 przez B. Czerwińskiego. CZESANKA -»przędzalnictwo. CZESI, grupa Słowian zach.; mieszkańcy Czech i Moraw (-¿Czechosłowacja). CZESKA LITERATURA. Początki cz. 1. występują w końcu IX w. jako piśmiennictwo kość. w języku cerkiewnoslow. i łac., a później czes. (pieśni rei.). Od schyłku XIII do XV w. panuje okres legend, epiki rycerskiej, liryki dworskiej, satyry, dramatu, powieści fantast. W XV w. husytyzm wnosi ideologię radykalnospoi.; język czes. zostaje zrównany w prawach z łaciną. W końcu XV w. renesans i humanizm znajdują poparcie wśród możnowładców; mieszczaństwo natomiast, bardzo aktywne w literaturze XVI w., łączy pewne jego pierwiastki z myślą reformacyjną: oryginalne poglądy głoszą Bracia Czescy. Klęska pod Białą Górą (1620) odbija się i na literaturze, która w kraju szybko upada; na światowym poziomie utrzymuje się na emigracji, w osobie J. A. Komensky’ego. Odrodzenie następuje u schyłku XVIII w., w dobie Oświecenia; wspierana pracą uczonych, rozwija się literatura nowocz. Po rokokowych i klasycystycznych początkach następuje zwrot do pieśni lud. (F. L. Celakowsky i K. J. Eroen); subiektywną poezję buntu tworzy romantyk K. H. Mścha. W poi. XIX w. J. K. Tyl, K. Havli£ek-Borowsky i B. Nómcovź dają początek realizmowi; program ich kontynuują T. Neruda, V. Hólek i in.r nawiązujący nadto do literatury świat.; „światowość“ programowo głosi największy poeta czeski J. Vrchlicky. W końcu XIX w. zaostrza się krytyczny stosunek do rzeczywistości; obok realistów A Jiróska, poety P. Bezruća i in. występują naturaliści, impresjoniści (A. Sova), symboliści, dekadenci. Po I wojnie świat, i odzyskaniu niepodległości S. K Neumann i J. Wolker dają początek poezji socjalist.; J. Haiek tworzy satyrę na wojnę; powieść społ. reprezentują: I. Olbracht. M. Majerovś; eksperymentatorem w dziedzinie formy jest V. Vanćura, K. Capek tworzy dramaty i powieści o tematyce społ., zyskując światowy rozgłos. Młodsze pokolenie: M. Pujmanovś, V. ftezać, J Drda, V. Nezval i in. reprezentują literaturę walczącą o socjalizm. CZESKA MUZYKA. Najdawniejsze zabytki muzyczne dotyczą śpiewów rei., do których już w XIII w. przeniknął język czeski. Reformacja husycka wpłynęła na wybitny rozwój hymnów i pieśni do czeskich tekstów (kancjonały). Na okres Baroku przypada twórczość B. Cemonorsky’ego. Czesi odegrali wybitną rolę w okresie przedklasycznym i wczesnego klasycyzmu, kompozytorzy bowiem, którzy w tworzeniu stylów tych okresów brali istotny udział (J. Stamitz, F. 	K. Richter i A. Filz ze szkoły mannheimskiej, Bondowie ze szkoły berlińskiej, J Myslevićek, J. Pichl. L. Kożeluch, J. Duśek, W. Gyrowetz, }. Vorziśek i in.), byli Czechami bądź Morawianami. Twórcą nar. stylu cz. m. stal się B. Smetana, którego styl twórczości kontynuował A. Dvofak. Dalszymi twórcami nar. są: Z. Fibich, B. Foerster, L. Janaćek, V. Novńk, J. Suk, T Weinberger i in. Operetkę reprezentuje O. Nedbal. Na emigracji tworzy B. Martinu. CZESKA SZTUKA rozwija się od przyjęcia chrześcijaństwa w IX w.; najwcześniejszymi zabytkami architektury są preromańskie rotundy. Od tego czasu ważny ośrodek zabytk. Czech stanowi praski gród Hradczany. Sztuka romańska XI—XIII w. reprezentowana jest przez cenne zabytki architektury, rzeźby architekt, oraz malarstwa ściennego i rękopisów. Szczytowe osiągnięcia cz. szt. przypadają na okres to ty ku; Praga jest wówczas jednym z centrów artysŁ uropy (katedra Sw. Wita na Hradczanach, ukończ, w XIX w.); powstają liczne kościoły i zamki goŁ w innych częściach kraju, bujnie rozwija się czeska szkoła rzeźb, i mai. (piękne Madonny, rzeźbione w drzewie, rei. malowidła ścienne i obrazy sztalug., m. in. Teodoryka z Pragi na zamku Karłstein i Mistrza z Wyższego Brodu; III 25-lecie XIV w.). Pewien okres zastoju następuje po wojnach husyckich od XV w. W XVI w. rozwija się budownictwo rene- 170 sans. (zamki, kamienice). W XVII—XVIII w. nastęfuje bujny rozwój sztuki barok.: architektury (pałace kościoły w Pradze), rzeźby, malarstwa i grafiki. Narodowa szkoła czeska rozwija się od pocz XIX w., gł. w zakresie malarstwa (J. M4r.es, M. Alei). CZESKI JĘZYK, język zach. slow.; obejmuje obszary Kotliny Czeskiej i Moraw; wraz ze słowackim różni się od pozostałych języków zach.slow. pewnymi nawiązaniami ao Słowiańszczyzny pd.; początki czes. tradycji lit. sięgają XII w.; szczyt rozwoju staroczes. języka lit w XV w.; po klęsce pod Białą Górą (1620) cz. j. wyszedł z użycia jako język lit. I dialekt kult.; odrodzenie nastąpiło z końcem XVIII i pocz. XIX w. CZESKI LAS, stare pasmo górskie na pograniczu Czech i Bawarii; szczyty do 1039 m: wielkie lasy świerkowo-jodlowe; złoża siarki, grafitu, glinki porcelanowej i kamieni szlachetnych. CZESKI MASYW, kilka starych pasm górskich otaczających rozległą kotlinę w pn.-zach. Czechach; od pn. Sudety i Rudawy; od zach Czeski Las i Szumawa; od pa. Wyż. Czesko-Morawska; w pd. części kotliny m. Praga. CZESKO-MORAWSKA WYŻYNA, rozległy płaskowyż stanowiący pd.-wsch otoczenie Masywu Czeskiego; wys do 835 m.; skały krystal.; w rejonie Krasu Morawskiego wapienne. CZESZKO Bohdan (ur. 1923), pisarz i publicysta; podczas okupacji w AL: powieść Pokolenie, zbiory opowiadań Początek edukacji i Krzewy koralowe. CZETWERTYŃSKI Edward (ur. 1901), specjalista w zakresie hydrauliki i hydrologii; prof. Polit. Warsz., członek koresp PAN. CZĘSTOCHOWA, m. po w. i po w. kat., nad Wartą; 149 700 mieszk. (1956); nat hutn.; przemysł metal., włók. i palant., węzeł kol.; szkoły wyższe (WSE i WSI); liczne zabytki; na jasnej Górze klasztor i kościół z końca XIV w. z obrazem Matki Boskiej z XVI w. otoczonym wielkim kultem rei.; bogaty księgozbiór i skarbiec. — Osada podjasnogórska (Stara Częstochowa), potem Częstochówka, zaczęta nabierać znaczenia od 1577; ufortyfikowana 1620: oblężenie klasztoru pizez Szwedów 1655; prawo miejskie i nazwę Nowej Częstochowy zyskała 1717. CZĘSTOKÓŁ [staropol.], ogrodzenie o charakterze obronnym, z pali zaostrzonych u góry, oplecionych gałęziami lub obitych deskami. CZĘSTOSKURCZ -tachykardia. CZĘSTOSCIOMIERZ, przyrząd do mierzenia częstotliwości prądu zmiennego; najczęściej stosuje się cz. języczkowy; z języczków stalowych zaczyna drgać ten, którego częstotliwość drgań własnych (-«-drgania harmoniczne) odpowiada częstotliwości prądu przepływającego przez elektromagnes przyrządu. CZĘSTOTLIWOŚĆ (częstość), fiz. odwrotność okresu zjawiska -»okresowego, równa liczbie powtórzeń zjawiska w jednostce czasu; jednostką cz. jest herc (Hz); cz. kątowa, liczba całkowitych przebiegów zjawiska okresowego w czasie 2n sekund. CZĘŚCI MOWY, typy wyrazów ustalane na podstawie wspólnych cech iołi budowy i znaczenia; w języku poi. rozróżniamy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, przysłówek, przyimek, spójnik, partykułę, wykrzyknik. CZIBCZOWIE, plemię Indian grupy jęz. czibcza, sięgającej w XV w. od Ekwadoru i Kolumbii do pd. części Ameryki Srodk.; wytworzyli własną kulturę; uprawiali ziemię, znali tkactwo i złotnictwo, składali bóstwom ofiary z ludzi; podbici przez Hiszpanów 1541. CZICZA [hiszp. chicha], rodzaj piwa, najczęściej z kukurydzy i manioku (Ameryka Pd.); dziś nazwa używana także dla wódek destylowanych. CZICZERIN Georgij W (1872—1936), polityk i dyplomata radź.; od 1905 członek SDPRR, 1918—28 komisarz lud. spraw zagr ZSRR; reprezentant radź. na konferencji w -»Rapallo 1922. CZIGORIN Michaił 1. (1850—1908), szachista, mistrz ros.; dzięki swoim sukcesom wprowadził szachy ros. na arenę międzynarodową. CZIKITOWIE, plemię Indian grupy jęz. paleoamer., zam. we wsch. Boliwii; koczujący myśliwi i rybacy. CZIMKENT, m. obw. w pd. części Kazach. SRR; 130 000 mieszk. (1956); 4 wyższe uczelnie; buta ołowiu; przemysł: maszyn., farmac., bawełn., futrz. (karakuły), gpoż. CZITTAGAON, m. w Pakistanie Wsch.; 269 000  CZŁOWIEK ROZUMNY 171 mieszk. (1951); ośrodek eksportu herbaty, juty, bawełny. CzK -WCzK. CZKAŁOW Walerij P. (1904—38), lotnik radź.; 1936 wsławił się przelotem bez lądowania z Moskwy do wyspy Udd (obecnie Czkałow) (9374 km), a 1937 wraz z G. Bajdukowem i W. Bielakowem — pierwszym przelotem bez lądowania z Moskwy ponad biegunem pn. do Vancouver (St. Zjedn.). CZKAWKA, niezależny od woli skurcz przepony brzusznej; nagłe zamknięcie głośni powoduje przerwanie rozpoczynającego się wdechu i charakterystyczny dźwięk. CZŁOWIEKOWATE, Hominidae, rodzina rzędu Naczelnych obejmująca istoty ludzkie; wyprostowana postawa ciała, chód dwunożny, najsilniej rozwinięty mózg; życie społ. oparte na zorganizowanej produkcji narzędzi pracy; oprócz człowieka rozumnego współczesnego i kopalnego z paleolitu ml. należą tu jego przodkowie: -»pitekantrop i -»-neandertalczyk. CZŁOWIEK ROZUMNY, Homo sapiens, gatunek z rodziny Hominidae (człowiekowatych), odznaczający się największym rozwojem mózgu, redukcją wałów nadPochodzenie CZŁOWIEKOWATE SOSm °as HOLOCEN OKRtSY LIiSCi?42iu“NVi J 3$ KULTUROWI WSKOŁCZESWY | d SjflliJ lUMliiŚn* ~ r7,t^licit§lWMV fl fl •1880N PLEISTOCEM SOLUTRENSKI fó&OPALMYtf A U H ORYNIACKI VpiluViEi{(lilii# P] U MUSTIERSKI łyCZtOWICK^f > « B A SIELSKI «NLANDŁKTALSKI fc & 3ZŁLSKI 1 ttf PKCftILLSKI mMECA*fWO«g\ fl PUOCEN ISTOTY PICJEOLliwKIC j fESS?, J AUSTKALOP1T^pAtf| tMAŁPY ISZTALTNt MIOCEN DR YOMTW ŁCINj OLIGOCEN WAMaSywąTkONOSC PAAAPITHEClbAl mim. EOCEN prHHWBki Drzewo genealogiczne (rodowe) człowieka człowieka Człowiek — podobnie jak każdy organizm — powstał jako odrębny gatunek biol. w drodze przemian ewolucyjnych i podobnie jak każdy gatunek biol. zajmuje w świecie istot żywych określone stanowisko systematyczne; w obrębie rzędu -»Naczelnych wszystkie formy ludzkie — zarówno formy kopalne, jak i człowiek współczesny — tworzą odrębną rodzinę Hominidae, zwaną też człowiekowate; jest ona poprzez pradawnych przodków kopalnych spokrewniona z rodziną człekokształtnych (Anłhropoidae), obejmującą dzisiejsze gibbony, goryle, orangutany i szympansy. Badanie pochodzenia człowieka polega na ustaleniu szeregu ewolucyjnego form, z których powstał, a więc na odtworzeniu jego linii rodowodowej. Na podstawie podobieństw i różnic w zakresie morfologii, anatomii, fizjologii i embriologii, możemy wyciągnąć pewne wnioski o stopniu podobieństwa oraz ewentualnego pokrewieństwa człowieka z innymi współczesnymi przedstawicielami rzędu Naczelnych, iak też wysuwać koncepcje dotyczące odtworzenia linii rodowodowej człowieka; znacznie większą wartość mają jednak pod tym względem dowody bezpośrednie, a więc kopalne szczątki kostne wymarłych form Naczelnych, m. in. bliższych i dalszych przodków człowieka. Szczątków takich znaleziono wprawdzie bardzo wiele, jednak pozwalają one ustalić na razie jedynie w ogólnych zarysach główne kolejne etapy rozwoju rodowego człowieka. Ponieważ ciągłość ewolucji oraz brak dostatecznych dowodów paleontologicznych nie pozwalają na konkretne wskazanie form, które by stanowiły unkt wyjścia dla form ludzkich, przegląd szczątów kopalnych rozpoczniemy od najstarszych szczątków małpy kopalne! (Paroplthaecus fraasi). Znaleziono je w pokładach z końca oligocenu, tj. sprzed przeszło 20 min lat. W gatunku tym upatrujemy przedstawiciela prymitywnych form małpich, stanowiących punkt wyjścia dla rozwoju małp Starego Świata: ogoniastych i człekokształtnych. Z miocenu zaś, tj. sprzed 8—9 min lat, znamy liczne szczątki małp kopalnych, z których rozwinęły się dzisiejsze małpy człekokształtne oraz — być może — formy prowadzące do człowieka. Część uczonych uznaje za bezpośrednich przodków form ludzkich istoty kopalne ujęte wspólnie w rodzinę australopiteków, których szczątki znale¬ ziono w Afryce pd. Ich wiek geologiczny nie jest niestety dokładnie określony; być może istniały one już w pliocenie, a więc przed kilku min lat. Były to istoty o dwunożnym chodzie i postawie prawie wyprostowanej, o uzębieniu b. podobnym do ludzkiego, natomiast o czaszce podobnej raczej do małpiej. Żyły nie w lasach, jak większość małp współczesnych, lecz na stepach i umiały się już posługiwać pewnymi prymitywnymi, nie obrabianymi jeszcze narzędziami, np. kośćmi zwierzęcymi. Z plejstocenu wsch. i pd.-wsch. Azji, Europy 1 Afryki, tj. sprzed co najmniej pół min lat, znane są liczne szczątki, które można już bez wątpienia uznać za najstarsze formy ludzkie; czyli praludzi; nazwano je pitekantropami; umiały one już obrabiać — choć b. prymitywnie — narzędzia i posługiwać się ogniem. W budowie ich kośćca, zwłaszcza czaszki, cechy ludzkie były wyraźnie zaznaczone, równocześnie jednak występował szereg cech zbliżających je do małp, jak obecność na czaszce zgrubień kostnych, tzw. wałów: potylicznego i nadoczodołowego, silnie pochylone ku tyłowi niskie czoło, silnie wysunięta ku przodowi część twarzowa czaszki, brak na żuchwie tzw. bródki itp. Następne po praczłowieku formy, żyjące w środk. I pd. Europie, Azji Srodk., Palestynie, Afryce i na Jawie do ok. 80 tys. lat temu, nazywane są człowiekiem neandertalskim. Te cechy, które zbliżały praczłowieka do małp są tu znacznie słabiej zaznaczone, natomiast cechy specyficznie ludzkie, jak np. duży rozwój mózgu i w związku z tym duża pojemność puszki mózgowej (prawie jak u człowieka współczesnego) — są silnie wyrażone. Ponadto wyrób narzędzi kamiennych przez neandertalczyka stał na wyższym stopniu rozwoju niż u pitekantropów. Z kolei, około 80 tys. lat temu, pojawia się człowiek rozumny (Homo sapiens). Jego formy kopalne nie różnią się zasadniczo od przedstawicieli dziś żyjącego człowieka rozumnego, technika zaś wyrobu narzędzi krzemiennych i kościanych, a także pojawienie się dziel sztuki (malowidła na ścianach jaskiń, rzeźby itp.), świadczą o znacznym rozwoju kultury w tym okresie. Każdy rok dostarcza nowych danych dla prób odtworzenia faktów oświetlających linię rodowodową człowieka i pozwala na wyjaśnianie kwestii spornych w dzisiejszych poglądach na to zagadnienie. Przegląd odmian, ras i typów człowieka Odmiana Rasy Typy Odmiana Rasy Typy biała (europidzi) nordyczna kromanionoidalna ajnuidalna berberyjska śródziemnomorska orientalna armenoidalna teutoński północno-zachodni dynarski subnordyczny czuchoński atlantycki pseudoalpejski bałtycki litoralny sublaponoidalny alpejski żółta (mongoloidzi) laponoidalna mongoloidalna pacyficzna arktyczna wyżynna centralnoazjatycki kuantuński paleoamerykański czarna (negroidzi) negroidalna pigmejska sudańska australoidalna meridionalny leśny  CZŁOWIEK ZA BURTĄ oczodołowych i potylicznych, skróconą częścią twarzową czaszki, wyniosłością bródkową na żuchwie; życie spoi. rozwinięte w wysokim stopniu; zaliczamy tu cz. r. kopalnego z paleolitu młodszego oraz cz. r. współczesnego, który jest zróżnicowany na wyróżniane zazwyczaj 3 odmiany, odłamy lub wielkie rasy; -»białą, -»-żółtą, -»-czarną. Tabela str. 171. „CZŁOWIEK ZA BURTĄ“. alarm okrętowy ~w przypadku, gdy ktoś wpadnie do morza lub zostanie dostrzeżony w morzu. CZŁUCHÓW, m. pow., woj. kosz.; 5800 mieszk. (1956); stare osiedle kaszubskie; ruiny zamku, kościół z 1620. CZOJBAŁSAN Chorłogijn (1895—1952), marszałek i polityk Mongolskiej Republiki Lud.; współpracownik dałna cebula składa się z tzw. ząbków o ostrym -»Suche-Batora, współorganizator mong. partii rewol. charakterystycznym smaku i zapachu; duża wartość i armii; 1924—28 nacz. dowódca; od 1930 kilkakrotnie lecznicza i bakteriobójcza; minister; od 1939 premier. gatunki pokrewne rosną CZOJBAŁSAN (Bain-Tumen), m. we wsch. Mon- dziko (u nas 16 gat.). golii nad rz. Kerulen; ponad 10 000 mieszk. (1950); CZOU EN-LAI (ur. 1898), gl ośrodek gosp.; początki przemysłu; węzeł dróg. wybitny działacz chiń. ru(kolej do ZSRR). Chu robotn. i polityk; od CZOŁG, opancerzony wóz bojowy na gąsienicach członek KPCh; od o napędzie mech., uzbrojony w działo w obrotowej 1027 — KC KrCh; współRekonstrukcje form ewolucyjnych człowieka; u góry — zmiany w budowie gl.; u dołu — zmiany w bud. czaszki; A — Plesianthropus (istota przedludzka), B — Pithecanthropus (pierwsza istota ludzka). C — neandertalczyk, D — człowiek rozumny kopalny, E — człowiek rozumny współczesny wieży oraz karabi ny maszyn.; na polu walki zastosowany po raz pierwszy przez Anglików nad Sommą 1916. CHOMOLUNGMA (Mount Everest), oalwyższy szczyt na Ziemi, w Himalajach Centralnych, na pograniczu Nepalu Czołg radziecki T 34 organizator chińskiej Armii Czerwonej; jeden z czołowych twórców frontu nar. w walce wyzwoleńczej przeciw Japonii; 1949—1954 wiceprzewodniczący Ludowej Rady Konsultatywnej; od 1954 premier i (do 1958) min. spraw zagranicznych. CZÓŁENKO, element na krośnie tkackim; przerzucane przez szerokość tkaniny Czou En-Lai i Chin (Tybet); wys. 8848 m; skały krystał. i osad ; prowadz^ nitH wątKu lodowce; próby wejścia od 1921; zdobycie szczytu przesmyku między nitkaml 195r70\rn7iNenSm8a i.E‘ Hillary ego. CZÓŁKO, ozdobna opaska noszona na głowie dawna baza jap. floty wojennej. chowało się do dziś CZOP: 1) kołek do zatykania otworu; 2) w cie- w strojach lud. na siełstwie odpowiednie zakończenie w elemencie drewn.; obszarze Slowiańwchodzi w gniazdo wykonane w dru- , szczyzny. Czółenko tkackie gim elemencie (tzw. połączenie na \. \ CZÓŁNO, mała łódź płaskodenna, wykonana z jedczop); 3) część wału leżąca wewnątrz nego kawałka drewna (dłubanka) lub kilku desek, panwi łożyska. CZREZPIENIANIE, średniow. plemię Słowian poCZOPKI, postacie leków (w kształ- / łabskich; jedno z 4 gł. plemion Związku Wieleckiego; cie stożków) przeznaczone do wprowa- //¡y/ sąsiadowali z Pomorzem Zachodnim; występowali dzania do jam ciała, gł. do odbytnicy; J / przeciw hegemonii Redarów w Związku Wieleckim, składają się ze środka leczniczego oraz / / $/ powodując wojnę domową 1057. podstawy którą najczęściej stanowi / / / CZTERDZIESTOOŚMIOŚCIAN: 1) w krystalografii masło kakaowe. / / / -»-postać prosta układu regularnego o największej liczCZOPOWE, w Polsce od poi. XVI ' bie jednakowych ścian; 2) geom. wielościan. w. do 1775 podatek bezpośredni od Czop CZTERECH KANTONÓW JEZIORO, polodowcoczystego dochodu z produkcji i sprze- __ we, silnie rozgałęzione jez. w Alpach Szwajc.; na podaży piwa, wódki i miodu (10°/«, a później 20°/«); graniczu czterech kantonów: Śchwyz, Uri, Unterwalw miastach cz. odpowiadało szelęzne płacone przez den j Lucerna; 113 km*, 434 m n. p. m., glęb. 214 m.; kupców sprzedających trunki. przepływa rz. Reuss. CZORBAD2I bulg. bogacze wiejscy XIX w., lo- CZTEROETYLEK OŁOWIU Pb(C2H5)4, związek jalm wobec Turków. metaloorganiczny; używany jako anty detonator. CZORNYJ PIER1EDIEŁ: 1) zwrot, którym chłopi CZU, rz. w Azji Srodk.; wypływa z gór Tien-szan ros. określali powsz. podział ziemi; 2) nazwa organi- w Kirgiskiej SRR i nie dochodząc do Syr-Darii ginie zacji narodnickiej powstałej 1879 po rozłamie w org. w piaskach pustyni; dł. 1030 km; wody wykorzystane Ziemia i Wola jako przeciwstawienie org. Narodnaja do nawadniania pól pszenicy, bawełny, ryżu, buraków Wola; stojąc w zasadzie na gruncie ideologii naród- cukr.; hydroelektrownia pod m. Frunze. nickiej Cz. P. odrzucał terror indywidualny. CZUANG-TSY, wlaśc. Czuang Czou, chiński pisarz CZORSZTYN, w. i letnisko, pow. nowotarski, woj. taoistyczny (-»taoizm) (IV—III w. p. n. e.); w formie krak., w Pieninach nad Dunajcem; 1700 mieszk. (1956); anegdot i przypowieści (przetłumaczonych na język ruiny zamku z XIII w.; stara warownia przy szlaku poi.) spopularyzował filozof, poglądy taoistów. handl. z Polski do Węgier; 1651 ośrodek powstania CZUBAJKA KANIA, sowa, Lepiota procera — duży chłopsk. (Kostka Napierski); zamek spalony 1790; jadalny grzyb kapeluszowy z rodziny bedlkowatych; przystań flisacka. Zob. też Pieniny. owocnik w kształcie parasola; na trzonie wyraźny CZOSNACZEK, Alliaria officinalis, dwuletnia rośli- pierścień; pospolita. Tabl. IV. na z rodziny krzyżowych, o białych kwiatach; pospo- CZUBALSKI Franciszek (ur. 1885), lekarz fizjolog; lity w lasach i cienistych zaroślach; pachnie czosn- prof. Akad. Med. w Warszawie, członek PAN. kiem. CZUCHNOWSKI Marian (ur. 1909), poeta i pronia CZOSNEK POSPOLITY, Allium sativum, dwulęt- zaik, w okresie międzywojennym związany z awani roślina warzywna z rodziny liliowatych; jej ja- gardą i rewol. lewicą; 1934—36 red. czasop. „Wieś  CZYNSZ 173 i Jej Pieśń“; po wojnie na emigracji w Anglii; zbiory wierszy: Poranek goryczy, Trudny życiorys, powieści: Cynk, Pieniądz. CZUDZKIE JEZIORO (Peipus), w ZSRR, na pd. od ZaŁ Fińskiej; 3600 km* (łącznie z jego pd. częścią — Jeż. Pskowskim), dŁ 96 km, szer. do 50 km, śr. glęb. 7,5 m; z Cz. J. wypływa rz. Narwa. — Miejsce wsławione zwycięstwem 1242 Aleksandra Newskiego nad Krzyżakami w bitwie na lodzie. CZUGAJEW Lew A. (1873—1922), chemik radź.; prace z zakresu chemii organicznej i związków kompleksowych, szczególnie platyny. CZUGUCZAK (chin. Taczeng), m. w Dżungarii (Chiny) przy granicy z ZSRR; ok. 30 000 mieszk. (1950); ośrodek handlu z ZSRR (eksport kożuchów, sierści wielbłądziej). CZU HI (1130—1200), chiński uczony i filozof, odnowiciel -►konfucjanizmu; pozostawał pod Wpływem —buddyzmu i —taoizmu; jego system filozof., oparty na tezie o jedności całej natury i dobroci natury ludzkiej, stal się podstawą neokonfucjanizmu, który odegrał dużą rolę w życiu umysł. Dalekiego Wschodu; w Japonii uznano go 1790 za przedstawiciela filozofii oficjalnej. CZUJ Jan, ks. (1886—1957), rektor Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie; trzykrotnie poseł na sejm; działacz ruchu Obrońców Pokoju; przywódca duchownych i świeckich działaczy kat. Frontu Narodowego. CZUJKA, wysunięty przez placówkę element ubezpieczenia wojsk na postoju, złożony w zasadzie z 2 żołnierzy. . CZUJKOW Wasilij I. (ur. 1900), marszałek Związku Radź.; w okresie Ii wojny świat, dowódca armii i obrońca Stalingradu; 1949—1953 dowódca wojsk radź. w Niemczech. CZUJNIK, przyrząd mierniczy do pomiarów małych długości, działający na zasadzie przesuwania się trzpienia stykającego się z przedmiotem mierzonym; za pomocą odpowiedniej przekładni ruchy trzpienia są kilkaset razy powiększane i odczytywane na podziałce; przekładnie czujników wahają się -od 100 do 5000. CZUKCZE, lud grupy jęz. paleoazjat, zam. Płw. Czukocki, brzegi M. Beringa i Oc. Północnego do ujścia Kołymy; osiadli rybacy i koczowniczy hodowcy renów; ok. 15 tys. CZUKOCKIE MORZE, część M. Arktycznego, na pn. od Płw. Czukockiego i pn.-zach. od Alaski; ok 580 tys. km*; glęb. kilkaset m, wzrastająca ku północy; zimą zamarza. CŻUKOCK1 O. N., okręg nar. w obwodzie magadańskim na Dalekim Wschodzie, w Ros. FSRR; 711 060 km*, 43 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Anadyr; hod. reniferów (tundra), rybołówstwo. CZUKOCKI PÓŁWYSEP, w ZSRR; najdalej na pn.wscli. wysunięta część Azji, oddzielona od Alaski Cieśn. Beringa; krajobraz górzysty; klimat polarny, tundra. CZUKOWSKI Komij I., wlaśc. Nikołaj Komijczuk (ur. 1882), pisarz ros., historyk i badacz literatury, teoretyk sztuki przekładu, autor książek dla dzieci. CZU-KU-TIEN, jaskinia k. Pekinu, w której znaleziono szczątki kostne —Sinantropusa (—paleolit). CZUŁKI, zool. różnej budowy przydatki, zwłaszcza w pobliżu otworu gębowego; zazwyczaj narządy węchu i dotyku. Termin stosowany przede wszystkim do bezkręgowców; u owadów wieloczłonowe, czasem zw. antenami. . CZUŁOSC, techn. zdolność przyrządów pomiarowych i urządzeń do reagowania na odpowiednie bodźce fizyczne, określana najmniejszą wartością bodźca wywołującą zadziałanie przyrządu lub urządzenia, np. czułość wagi, termometru, odbiornika radiowego. CZUŁYM, rz. w ZSRR, pr. dopływ Obi; wypływa z Kużnieckiego Ałatau; dl. 1895 km; spław drewna. CZUM, przenośny namiot koczowników północy, (saami, nency, ewenki, mansi) z żerdek pokrytych korą brzóz, lub skórami jeleni. CZUMA Walerian (ur. 1890), generał; 1914—18 w Legionach; 1919—20 dowódca oddziałów poi. walczących u boku wojsk interwencyjnych przeciw Armii Czerwanej na Syberii; 1939 dowódcą obrony Warszawy. CZUMIZA, Setaria italica, uprawna roślina zbożowa z rodziny traw; Azja Wschodnia; obecnie hodowana i spożywana na Dalekim Wschodzie; dawniej, ber, była hodowana Czumiza Czu Teh Czujnik pod- nazwą w Polsce. CZUNGKING, gł. m- przemysł, i handl. pd.-zach. Chin (prow. Syczuan); 1772000 mieszk. (1953); na skrzyżowaniu ważnych dróg handl.; początek żeglugi na rz. Jangcy; w rozbudowie węzeł kol.; uniwersytet; huta żelaza i stali, artykuły chem.; przemysł lekki; duży eksport oleju tungowego. CZURINGA, kultowy przedmiot u szczepów austral., drewn. lub kam., zdobiony symbolicznym rytem lub rysunkiem; reprezentuje osobowość swojego posiadacza, jego „ja“; znaczenie cz. wiąże się z totemizmem. CZU TEH (ur. 1886), polityk i marszałek chiń.; jeden z czołowych przywódców KPCh; od 1931 członek Biura Polit. KPCh, jeden z dowódców chińskiej Armii Czerwonej w walce z Czang Kai-szekiem i Japonią; 1949 nacz. dowódca chiń. armii lud.; od 1954 wiceprzewodniczący Zgromadzenia Przedstawicieli Chińskiej Republiki Ludowej. CZUWASKA ASRR, rep. autonom. w Ros. FSRR, nad środk. Wołgą; 18 300 km2,1 095 000 mieszk. (1956); stoi. Czcboksary; uprawa zbóż, ziemniaków, lnu, konopi; hodowla bydła; przemysł spoż., drzewny. CZWARTACY: 1) 4 pułk piechoty liniowej w Królestwie roi. stacjonujący w Warszawie; przyczynił się do zdobycia Arsenału 29 XI 1830; odznaczył się pod Grochowem i Ostrołęką; 2) nazwa batalionu Armii Ludowej znanego z szeregu akcji zbrojnych w Warszawie i udziału w powstaniu warsz. 1944. CZWARTACZKA, med. rzadka odmiana zimnicy; objawia się napadami gorączki co czwarty dzień. CZWARTORZĘD, nazwa wg dawnego podziału dziejów Ziemi, drugi okres ery kenozoicznej i zarazem ostatni okres w ogóle; obejmuje 2 epoki: pleistoccn (98*/o trwania czwartorzędu) i holocen (2*/»). Zob. też stratygrafia (tabela). CZWORAK, w architekturze dworskiej i pałacowej budynek dla służby mieszczący cztery mieszkania. CZWOROLIST POSPOLITY, Paris ąuadrifolia, wieloletnia roślina z rodziny liliowa tych o czarnych trujących iagodach; pędy do 40 cm wys., o 4 tylo liściach w jedynym okółku; cieniste lasy liściaste całej Polski. CZWOROŚCIAN, tetraedr: 1) mat. bryła ograniczona czterema ścianami trójkątnymi; 2) w krystalografii jedna z —postaci prostych. CZWÓRNIK ELEKTRYCZNY, układ elektr. służący do przekazywania energii elektr.; składa się z oporników, cewek, kondensatorów i ewent. innych elementów, jak lampy elektronowe, prostowniki itp.; ma 2 pary zacisków (koń nówek), za pośrednictwem których może być połączony z innymi układami (np. ze źródłem energii i z jej odbiornikiem); cz. e. są m. in. transformatory i wzmacniacze. CZY FU -Jentai. CZYNELE —talerze. CZYNNOŚĆ PRAWNA, czynność podjęta w zamiarze wywołania określonych skutków prawnych (zawarcie umowy, podpisanie weksla itp.). CZYNSZ [tac.]: 1) periodyczne świadczenia, z reguły w formie pieniężnej, pobierane za wydanie innej osobie określonej rzeczy (np. mieszkania) do używania lub użytkowania; 2) cz. dzierżawny (tenuta dzierżawna), opłata uiszczana właścicielowi gruntu przez dzierżawcę; składa się z —renty gruntowej i odsetek od kapitału włożonego w grunt; 3) w ustroju wsi feudalnej stałe świadczenie w pieniądzach lub produktach przez chłopa na rzecz pana feudalnego; w Polsce cz. wprowadzony był od XII w. przez koloCzworolist pospolity  CZYŃSKI nizację na prawach poi. i niem., początkowo przeważnie w naturze. CZYŃSKI Jan (1801—67), działacz polit., pisarz, publicysta; uczestnik powstania 1830; na emigracji współpracował z czasopismami „Północ“, „Postęp“ i in.; Cesarzewicz Konstanty < Joanna Grudzińska, czyli Jakobini polscy. CZYRAK, furunkuł — ropne zapalenie mieszków włosowych i ujść gruczołów łojowych; czyraczn o ś ć, stopniowe lub równoczesne występowanie licznych czyraków. CZYSTA LINIA, biol. potomstwo powstałe z —homozygotycznego organizmu rodzicielskiego rozmnażającego się bezpłciowo lub jednopłciowo (dzieworodnie); wszystkie osobniki są wówczas genetycznie jednakowe. CZYŚCIEC: 1) w religii kat. miejsce kary pośmiertnej; 2) bot. Stachys, rodzaj bylin z rodziny wargowych; w Polsce 7 gatunków; pospolity w całej Polsce cz. błotny (S. palustris) ma purpurowo- 174 różowe kwiaty z białym deseniem i knrbowano-piłkowane liście; pola, rowy, mokre zarośla. CZYTA (Czita), m. obw. w Ros. FSRR (Syberia Wsch.); 162 000 mieszk. (1956); warsztaty kol.; przemysł drzewny, skórz., spoź. CZYTNIK -»lektor (8). CZYŻEWICZ Adam Ferdynand (ur. 1877), lekarz ginekolog; prof. Akad. Med. w Warszawie; zasłużony pedagog. CZYŻEWSKI Tytus (1885-1945), poeta i malarz; teoretyk formizmu, związany z kierunkiem futuryst.; współtwórca grupy formistów, 1919—20 red. czasop. „Formiści“; kilka zbiorów wierszy, m. in. Pastorałki (próba stylizacji w oparciu o prymityw lud.), Lajkonik u) chmurach; portrety, martwe natury. CZYŻYK, czyż, Carduelis spinus — zielonożółty ptak z rzędu wróblowatych, rodziny -►łuszczaków; żyje w Europie i pn. Azji; dl. 13 cm, rozpiętość skrzydeł 20 cm; w Polsce gnieździ się nielicznie, pojawia się raczej zimą. ĆISINSKI Jakub -»Bart-Ćiśinski Jakub. ĆMIELÓW, osiedle przem., m. do 1869, po w. opatowski, woj. kieł., nad pr. brzegiem Kamiennej; 3100 mieszk. (1956); stary ośrodek garncarstwa, fabryka fajansów od 1809 i porcelany od 1842; zapadające w bagna ruiny zamku Szydłowieckich. — Siady osady neolitycznej. CMY, potoczna nazwa motyli nocnych. ĆWIEK, staropol. nazwa gwoździa. CWIERCNUTA, wartość rytmiczna dźwięku o połowie wartości -półnuty, dzieląca się na 2 ósemki, 4 szesnastki itd. (-»nuta). CWIERCTON, odległość dźwiękowa równa ćwierci całego tonu lub połowie półtonu. Zob. też Hńba Alois. ĆWIKLIŃSKA Mieczysława (ur. 1880), wybitna aktorka komediowa z rodziny -»Trapszów; grała w farsie, operetce, później mistrzyni dialogu w lekkich komediach; salonowych; kunszt ten łączy się ze świetną charakterystyką postaci w poważniejszej komedii psycholog.; m. in. wybitne role w komediach A. Fredry, G. Zapolskiej, W. Perzyńskiego, O. Wilde’a, E. 	Scribe’a. ĆWIKLIŃSKI Ludwik (1852—1942), filolog klasyczny, prof. Uniw. Lw. i Pozn., założyciel Pol. Tow. Filol. (pierwszy redaktor czasopisma „Eos“), badacz Tucydydesa i pol.-lac. pisarzy z okresu humanizmu, wydawca dzieł K. Janickiego. M. Ćwiklińska D: 1) litera alfabetu łac.; 2) muz. drugi dźwięk skali naturalnej; 3) fiz. skrót terminu dioptria; 4) skrót nazwy monety ang. penny (dcnarius); 5) oznaczenie liczby rzym. 500 ; 6) oznaczenie kąta prostego; 7) chem. symbol izotopu wodoru — deuteru. DA CAPO [w!.], skrót d. c. — od początku (powtórzyć np. utwór muz.). DACH, składa się z konstrukcji nośnej i pokrycia; konstrukcję nośną mogą stanowić wiązary ciesielskie, Rodzaje dachów: 1 — pulpitowy, 2 — dwuspadowy, 3 — czterospadowy, 4 — namiotowy, 5 — przyczółkowy, 6 — naczółkowy, 7 — rzędowy, 8 — polski, 9 — mansardowy dźwigary złożone, łuki, kratownice, ramy, z drewna, stali lub żelbetu, a w dachach płaskich — płyta żelbet.; pokrycia dachowe mogą być nieogniotrwałe: słoma, trzcina, deski, gonty, papa, lub ogniotrwałe: blacha, dachówki, łupek, eternit; pojed. płaszczyzny pokrycia, tzw. połacie, ograniczone są krawędziami, z których dolna nazywa się okapem, górna kalenicą. DACHAU, m. w NRF (pd. Bawaria); 25 000 mieszk. (1955); 1933—45 hitl. obóz koncentracyjny. DACH ÓW CZARKA, maszyna ręczna lub mech. do formowania dachówek. DACHÓWKA, materiał do krycia dachów; wyrabiane są: d. ceramiczne i cementowe, niekiedy d. szkląa e; odmiany pospolite: karpiówka, zakładkowa (żłobiona), holenderska (esówka), marsylska, mnich-mniszka, klasztorna; do krycia kalenic i grzbietów dachów Dachówki: karpiówka, esówka, służą gąsiory. felcówka DACJA, w starożytności kraina nad d. Dunajem (w przybliżeniu tereny obecnej Rumunii); zamieszkana przez spokrewnionych z Trakami Daków; po długotrwałych walkach prowincja rzym. (II i III w.); kopalnie złota. DACYT, magmowa skala wylewna z grupy -»diorytu kwarcowego. DADAIZMt, kierunek w literaturze i sztuce zapoczątkowany w Szwajcarii w 1916 przez grupę Dada (nazwa oa szczebiotu dziecięcego), negujący sensowność wszelkiej twórczości artyst. opartej na racjonalnych podstawach'; w literaturze (gł. przed 175 sUwiciele T. Tzara, A. Breton) dal początek “►surrealizmowi; w malarstwie (1916—22, gl. w Niemczech, Francji i USA) przejawił się w tworzeniu obrazów z elementów nie związanych z sobą kompoz. i koncepc., zestawionych z przypadkowych wrażeń. Gł. przedstawiciele: F. Picabia, G. Chirico, W. Kandinsky. DADAJ, jez. na Pojez. Mazurskim; 1051 ha; glęb. 37,5 	m, dl. 7,6 km, szer. 3 km. DADŻBÓG, Dażbóg — starosłow. bóg słońca i bogactwa, identyfikowany niekiedy ze Swarożycem; czczony był również przez dawnych Polaków. DAFNE, mit. gr. nimfa, która uchodząc przed zakochanym w niej Apollinem uprosiła bogów, by zamienili ją w drzewo laurowe; drzewo to zostało poświęcone Apollinowi. DAFNIA -rozwielitki. DAGEROTYPIA, wynaleziona 1838 przez L. Daguerre’a i J. Niepce’a pierwsza technika fotogr.; materiałem światłoczułym były srebrzone płyty miedz, uczulone parą jodu; płyty po długotrwałej ekspozycji wywoływano w parze rtęci, otrzymując pozytywowy obraz na metalu (dagerotyp). DAGESTAN, rep. autonom, w Ros. FSRR, we wsch. części Kaukazu; 38 200 km*, 958 000 mieszk. (1956); stoi. Machaczkała. Ludność: Awarowie, Dargińcy, Lakowie, Lezgińcy, Kumycy, Azerbajdżanie i in.; hod. bydła rogat., owiec; uprawa bawełny; przemysł: naft., maszyn., spoż. (szczególnie rybny), bawełniany. DAGLEZJA, jedlica zielona, Pseudotsuga Douglasii — ozdobne drzewo iglaste z rodziny sosnowatych, podobne do świerka; pochodzi z Ameryki Pn. DAGOME (DAGONE) IUDEX, streszczenie (dokonane w XI w.) dokumentu Mieszka I z 990—991 poddającego swoje państwo zwierzchnictwu papieża; nazwa od pierwszych słów dokumentu. DAGUERRE [dagę:r] Louis Jacques (1789—1851), malarz fr.; wspólnie z J. Niepce’m wynalazł — dagerotypię. DAHLBERG Eryk hr. (1625—1703), generał szwedzki, inżynier, specjalista od budowy fortyfikacji; brał udział m. in. w wojnie 1655—60; pozostawił wiele szkiców bitew i fortyfikacji z kampanii polskiej. DAHNA, pustynia w pd. części Arabii. DAHOMEJ, terytorium zamor. Francji (Fr. Afryka Zach.), nad Zat. Gwinejską; 115 800 km*, 1,5 min mieszk. (1952); stoi. i gł. port Porto Novo; wnętrze wyżynne; klimat zwrotnik.; uprawy (na eksport): olejowiec, bawełna, kawa; na pn. hodowla. DAHOMEJE, grupa plemion zach. Sudanu (Gwinea), grupy jęz. sudaństciej; główne zajęcie uprawa roli; 290 000 (1950); w XVII w. utworzyli państwo feud., które rozbili Francuzi w 1892—94 tworząc kolonię włączoną do Fr. Afryki Zachodniej. DAHRAN, m. w Arabii Saudyjskiej, ośrodek damańskich pól naft., nad Zat. Perską; ok. 7000 mieszk.; węzeł komunik, lotn.; baza USA; początek transarab. rurociągu naftowego. „DAILY HERaID“ [ang., dęjly herold, „Codzienny Zwiastun“], tygodnik zał. 1912; od 1916 dziennik; od 1922 centralny organ ang. Partii Pracy (Labour Party) i związków zawodowych. „DAILY WORKER“ (ang., dęjly uę:ka, „Robotnik Codzienny“]: 1) dziennik Komunist. Partii Anglii, wychodzi w Londynie od 1930 ; 2) dziennik komunist. zał. 1924 w Chicago; od 1927 przeniesiony do N. Jorku. DAIMLER Gottlieb (1834—1900), konstruktor niem.; udoskonalił wysokoprężny silnik spalinowy i zastosował gc w samochodach i ciągnikach. DÀ1MYO [jap.], nazwa książąt feud. Japonii od XIII w. do rewolucji 1868, która spowodowała icb upadek. DAÎREN -Tallen. DAJAKOWIE, nazwa plemion malajskich zamieszkujących Borneo; główne zajęcia: rolnictwo, rybołówstwo i żeglarstwo. DAJKA [ang.], —żyła w skorupie ziem. wypełniona skałą magmową i przecinająca otaczające skały. DAKAR, stoi. Francuskiej Afryki Zach.; 250 000 mieszk. (1952); gł. ośrodek gosp. i kult.; wyższa uczelnia; przemysł: olejarski, drzewny; duży port handl. i woj. nad Atlantykiem; ważny węzeł komunik, lotn. i mor. z Europy do Ameryki Pd.; baza woj. USA. DAKKA (Dacca), stoi. Pakistanu Wsch., położona w delcie Gangesu i Brahmaputry; 273 000 mieszk. (1951); uniwersytet; ośrodek przemysłu włókien., rękodzielnictwa. jubilerstwa. DAKOTA, Indianie grupy jęz. sju, pierwotnie zam. prerie Ameryki Pn.; kopieniacze, potem łowcy bizonów; obecnie w rezerwatach; ok. 46 tys. DAKOTA, 2 stany w pn. USA; obszar wyżynny przecięty doliną Missouri i jej dopływami; na zach. DALMACJA ograniczony Czarnymi Wzgórzami; rolniczy (przewaga wielkich ferm); pszenica, kukurydza, jęczmień (1 miejsce w kraju D. Pn.); hodowla bydła, owiec; 1) 	D. Pd., 199 529 km*, 625 700 mieszk. (1950), Indianie 23 344 (mieszane małżeństwo wzbronione), stoi. Pierre (5700 mieszk.); 2) D. Pn., 183 001 km*, 619 600 mieszk. (1950), stoi. Bismark (18 600 mieszk.). DAKOWIE -Dacja. DAKTYL [gr.]: 1) w wersyfikacji antycznej stopa złożona z sylaby długiej i dwóch krótkich (— w wersyfikacji polskiej stopa złożona z sylaby akcentowanej i dwóch nieakcentowanych (*_ ); w prozodii trzysylabowy zestrój akcentowy z akcentem na sylabie pierwszej; 2) owoc daktylowej palmy. D AKTY LIOTE K A [gr]: 1) kolekcje rżniętych kamieni (—gemma); 2) zbiór ich odcisków w wosku lub odlewów w gipsie. DAKTYLOSKOPIA [gr.], dział kryminalistyki zajmujący się ustaleniem tożsamości człowieka na podstawie odbitek wewnętrznej strony końcowych części palców. DAKTYLOWA PALMA, feniks, Phoenix dactyllfera — drzewo z rodziny palm, o pierzastych liściach; występuje gł. w Afryce Pn. (oazy) i zwrotnikowej Azji; hodowana dla jadalnych owoców, tzw. daktyli (jagody); w doniczkach hodowany gatunek Ph. canariensis. DAL Władimir I. (1801—72), ros. etnograf, językoznawca, autor fundamentalnego słownika jęz. ros. DAL, rz. w środk. Szwecji, dl. 450 lun, źródła w Górach Skandynawskich na pograniczu norweskim; wpada do Zat. Botnickiej, jeziora, liczne wodospady. DALADIER [daladię] Edouard (ur. 1884), polityk fr., jeden z przywódców partii radykalno-socjalist.; 1924—40 kilkakrotny minister i premier; podpisał układ monachijski 1938 i wypowiedzenie wojny Niemcom 1939; po przegranej wojnie 1940 internowany; 1943—45 deportowany do Niemiec. DALAJ-LAMA, najwyższy zwierzchnik duchowny lamaizmu i świecki zwierzchnik Tybetu urzędujący w Lhassie. DALARNE, górzysta kraina w środk. Szwecji; żyzne, gęsto zaludnione doliny; stare budownictwo, malownicze stroje lud.; w pd.-wsch. części rozwój górnictwa i przemysłu; gł. m. Falun. DALBA, ostoja — najczęściej pęk pali wbitych w dno basenu portowego lub miejsca postoju statków, cw. u góry połączonych; d. cumownicza do cumowania statków; d. odbojowe chronią nabrzeże przed bezpośrednim zetknięciem się z burtą statku. DALCROZE — Jaques-Dalcroze Emil. DALEKI WSCHÓD, nazwa obejmująca kraje wsch.-azjat. przylegające do Pacyfiku, jak: Chiny, Japonia, Korea, Filipiny. Zob. tabl. 93. DALEKOPIS, nowoczesny nadawczo-odbiorczy aparat telegraf, drukujący nadchodzący tekst na arkuszu lub taśmie papier.; każdej przesyłanej z odległości literze lub cyfrze odpowiada inna kombinacja pewnej stałej liczby impulsów elektr., która powoduje uruchomienie odpowiedniego drążka czcionkowego i odbicie przez drukarkę właściwego znaku pisarskiego. DALEKOWIDZ -nadwzroczność. DALEWSKIt 1) Franciszek (1825—1904), działacz polit.; 1848 twórca Związku Bratniego w Wilnie; wraz z bratem Aleksandrem zesłany na Sybir; po powrocie 1859 jeden z przywódców organizacji białych na Litwie; skazany na 12 lat katorgi. 2) Aleksander (1827—62), działacz polit.; za utworzenie tajnego Związku Bratniego wśród młodzieży poi. na Litwie skazany na 10 lat katorgi. 3) Tytus (1841—64), brat Aleksandra i Franciszka, uczestnik powstania 1863; jeden z przywódców organizacji cywilnej Rządu Narodowego na Litwie; rozstrzelany w Wilnie. DALIA, georginia, Dahlia variabilis — bylina z rodziny złożonych; pochodzi z Meksyku; hodowana w ogrodach w wielu odmianach dla pięknych kwiatów rozwijających się jesienią. DALLAS [dąles], m. w USA (Teksas); 434 500 mieszk. (1950); przemysł: maszyn., spoż., odzież.; ośrodek handl.; węzeł komunikacyjny. DALMACJA, prow. hist, w Jugosławii, nad Adriatykiem; wraz z wyspami ok. 13 000 km*, ok. 900 000 mieszk.; w dolinach rz. i kotlinach rolnictwo; uprawa winorośli, oliwek, cytrusowych, bawełny oraz pszczelarstwo; rybołówstwo; fabr. konserw; produkcja wina; przemysł, cement.; stocznie; jeden z gł. regionów turyst. Jugosławii; gł. m. i porty mor.: Split, Dubrownik, Szybenik, Zadar, Kotor, Ploće. — Do VII w. D. 	stanowiła część rzymskiej prowincji Illirii; VI w. teren kolonizacji słewiańskiej (Chorwaci, Serbowie); DC—XI w. część państwa chorwackiego; do XVIII w. stanowiła przedmiot walk między Wenecją, Węgrami  DALMATYŃCZYK 170 DAMIAT (Damiette), m. port. w Egipcie nad jednym z deltowych ramion Nilu; 63 000 mieszk. (1052). DAMNUM EMERGENES -►odszkodowanie. DAMODAR, rz. (dl. ok. 600 km) we wsch. Indiach przepływająca przez Bengalię Zach., bogatą w surowce miner, (węgiel, mika); od 1952 wielki plan zagospodarowania, budowa 8 tam dla ochrony przed powodziami, dostarczenia wody do nawodnienia (ok. 400 tys. ha) oraz wykorzystania mocy energet. (10 elektrowni o łącznej mocy 274 tys. kW.). DAMOKLES (IV w. p. n. e.j, dworzanin syrakuzańskiego tyrana Dionizjusza Starszego, któremu zazdrości! władzy i szczęścia; Dionizjusz zaprosił go na ucztę, lecz nad głową jego zawiesił na włosiu końskim ostry miecz, symbol wiecznie grożącego tyranom niebezpieczeństwa; stąd „miecz Damoklesa“. DAMROT Konstanty ks., pseud. Cz. Lubiński (1841—95), poeta, pisarz, poi. działacz nar. na Śląsku; założyciel 1865 Tow. Polskich Górnoślązaków; Z niwy śląskiej; Szkice z ziemi i dziejów Prus Książęcych. DANAE, mit. g r. córka króla Argos Akrizjosa; wobec przepowiedni śmierci z ręki wnuka ojciec zamknął ją w wieży; zeszedł do niej Zeus w postaci złotego deszczu i została matką Perseusza. DANA IDY, mit. gr. 50 córek króla Argos Danaosa; w noc poślubną pomordowały narzuconych sobie mężów, za co w Tartarze musiały nosić wodę sitami i napełniać beczki bez dna; stąd „beczka Danaid“. DANDOLO Enrico (1108—1205), doża wenecki; przywódca 4 krucjaty; umocnił stanowisko Wenecji w handlu wschodnim. DANDYS [ang.j, elegant, modniś. DANEGELD, duński pieniądz — pierwszy stały podatek wprowadzony w Anglii przez Alfreda W. w końcu IX w. na rzecz walki z Duńczykami; za Kanuta Duń. stanowił daninę na rzecz króla duńskiego. DANIA (Danmark), król. w pn. Europie; 43 025 km?, 4 424 000 mieszk. (1955); stoi. Kopenhaga. Adm. D. dzeli się na 22 obwody (Smter); do D. należą również Wyspy Owcze (prow. autonom.) i Grenlandia. D. 	leży na skrzyżowaniu szlaków ląd. ze środk. Europy na Płw. Skandynawski i mor. z Bałtyku na Atlantyk; obszar D. składa się z pn. części Płw. Jutlandzkiego oraz wysp: Zelandin, Fionii, Lollandu, Falsteru, Langelandu, Bomholmu i in.; gł. cieśniny: Skagerrak, Kattegat, Sund, Wielki i Mały Bełt. Warunki naturalne: D. jest krajem nizinnym (najwyższy punkt 173 m w Jutlandii), o łagodnym klimacie mor.; średn. stycznia od 0° do +1°, śred. lipca od +15° do +17°. Lasy zajmują tylko li*/» pow. kraju. Ludność: Objaśnienia do tablicy I Układ mięśniowy: 1 — Czepiec ścięgnisty, 2 — Mięsień czołowy, 3 — M. skroniowy, 4 — M. okrężny oka, 5 — M. okrężny ust, 6 — M. bródkowy, 7 — M. trójkątny, 8 — M. łopatkowo-gnykowy i mostkowo-gnykowy, 9 — M. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 10 — M. pochyły środkowy, 11 — M. czworoboczny, 12 — M. zębaty przedni, 13 — M. piersiowy większy, 14 — M. skośny brzucha zewnętrzny, 15 — Blaszka przednia pochewki m. prostego brzucha, 16 — Pierścień pachwinowy zewnętrzny (podskórny), 17 — M. naramienny, 18 — M. kruczo-ramienny, 19 — Głowa boczna m. trójgłowego ramienia, 20 — Ścięgno m. trójgłowego ramienia, 21 — Przegroda międzymięśniowa ramienia przyśrodkowa, 22 — M. dwugłowy ramienia, 23 — M. ramienny, 24 — Pasmo ścięgniste (m. dwugłowego ramienia), 25 — M. ramienno-promieniowy, 26 — M. zginacz nadgarstka promieniowy, 27 — M. dłoniowy długi, 28 — M. zginacz palców powierzchowny, 29 — M. zginacz nadgarstka łokciowy, 30 — M. zginacz kciuka długi, 31 — M. zginacz palców powierzchowny, 32 — Ścięgno m. odwodziciela kciuka długiego, 33 — Wiązadła nadgarstka dłoniowe i grzbietowe, 34 — M. odwodziciel kciuka krótki, 35 — Rozcięgno dłoniowe, 36 — M. przywodziciel kciuka, 37 — M. dłoniowy krótki, 38 — M. odwodziciel palca piątego, 39 — M. napinający powięź szeroką, 40 — Wiązadło pachwinowe, 41 — M. biodrowo-lędzwiowy, 42 — M. łonowy, 43 — M. przywodzący długi, 44 — M. smukły, 45 — M. najdłuższy uda (krawiecki), 46 — Głowa boczna m. czworogłowego uda, 47 — M. 	prosty uda, 48 — Głowa przyśrodkowa m. czworogłowego uda, 49 — Ścięgno m. prostego uda, 50 — Pasmo bioclrowo-piszczelowe, 51 — Ścięgno m. dwugłowego uda, 52 -t- Wiązadło rzepki, 53 — Gęsia stopa, 54 — M. piszczelowy przedni, 55 — Głowa przyśrodkowa m. brzuchatego łydki, 56 — M. płaszczykowaty, 57 — M. strzałkowy długi, 58 — M. strzałkowy krótki, 59 — M. prostownik palców długi, 60 — M. prostownik palucha długi, 61 — Wiązadło poprzeczne goleni, 62 — Wiązadło krzyżowe goleni, 63 — Ścięgno m. prostownika palców krótkiego, 64 — M. między kostny grzbietowy I, 65. — M. odwodziciel palucha, 66 — M. piszczelowy tylny. Układ kostny: 1 — Kość czołowa, 2 — K. ciemieniowa, 3 — K. skroniowa, 4 — K. nosowa, 5 — K. jarzmowa, 6 — Wyrostek sutkowaty, 7 — Szczęka, 8 — Żuchwa, 9 —, K. gnykowa, 10 — Kręgi, 11 — Zebra, 12 — Rękojeść mostka, 13 — Trzon mostka, 14 — Wyrostek mieczykowaty, 15 — Staw krzyżowo-biodrowy, 16 — Talerz k. biodrowej, 17 — Spojenie łonowe, 18 — K. łonowa, 19 — K. kulszowa, 20 — Staw biodrowy, 21 — Obojczyk, 22 — Wyrostek barkowy, 23 Staw barkowy, 24 — głowa k. ramiennej, 25 — Trzon k. ramiennej, 26 — Nadkłykcie k. ramiennej, 27 — Główka k. ramiennej, 28 — Trzon k. promieniowej. 29 — Trzon k. łokciowej, 30 — K. nadgarstka, 31 — K. śród ręcz a I, 32 — Członki kciuka, 33 — Członki palców ręki, 34 — Głowa k. udowej, 35 — Szyjka k. udowej, 36 — Trzon k. udowej, 37 — Kłykieć przyśrodkowy k. udowej, 38 — Nadkłykcie k. udowej, 39 — Rzepka, 40 — Łękotki (staw kolanowy), 41 — Kłykcie piszczeli, 42 — Trzon piszczeli, 43 — Kostka przyśrodkowa, 44 — Głowa strzałki, 45 — Trzon strzałki, 46 — Kostka boczna, 47 — K. łódkowata, 48 — K. klinowata I, 49 — K. sześcienna, 50 — K. śródstopia I, 51 — Członki palców stopy, 52 — Członki palca wielkiego, 53 — K. piętowa, 54 — K. skokowa. Układ nerwowy: 1 — Półkule mózgowe, 2 — Móżdżek, 3 — Opona twarda, 4 — Nerw twarzowy, ' 5 — Rdzeń kręgowy (odcinek szyjny), 6 — Rdzeń kręgowy (odcinek piersiowy), 7 — Rdzeń kręgowy (odcinek lędźwiowy), 8 — Splot ramienny, 9 — N. międzyżebrowe, 10 — N. pachowy, 11 — N. błędny, 12 — N. promieniowy, 13 — N. pośrodkowy, 14 — N. łokciowy, 15 — N. dłoni, 16 — Splot lędźwiowy, 17 — N. udowy, 18 — Splot krzyżowy, 19 — Splot sromowy, 20 — N. kulszowy, 21 — N. skórny uda, boczny, 22 — N. strzałkowy wspólny, 23 — N. piszczelowy, 24 — N. strzałkowy, 25 — N. grzbietu stopy. i Turkami; od 1797 pod panowaniem Austrii; od 1918 w Jugosławii, obecnie w Lud. Rep. Chorwacji. DALMATYŃCZYK, sportowy pies śred. wielkości, wys. 55 cm, ciężar ciała ok. 30 kg; sierść biała, krótka z charakteryst. ciemnymi cętkami. DALMATYŃSKIE DIALEKTY -»romańskie języki. DALMIERZ, przyrząd optyczny do pomiaru odległości w terenie lub na morzu; stosowany w geodezji, wojskowości, fotografii itp. DALNH -Talien. DAL SEGNO [wł.J, muz. Dalmierz: a — przekrój, powtórzenie ustępu; grać b — widok od znaku. DALTON [do:ltn] John (1766—1844), meteorolog, chemk i fizyk ang.; 1808 sformułował i rozwijał atomistyczna teorię materii, odkrył prawo stosunków wielokrotnych. DALTONA PRAWO, prawo stosunków wielokrotnych — określa stosunki ciężarów dwóch pierwiastków tworzących kilka związków chem.: ilości jednego z pierwiastków, przypadające na stałą ilość drugiego, pozostają w stosunku niewielkich liczb całkowitych, np. w związkach CO i CO2 stosunek liczb wyrażających ilość dowolnych jednostek ciężarowych tlenu łączącego się z tą samą liczbą jednostek ciężarowych .węgla wynosi (po uproszczeniu) 1:2. DALTONIZM, ślepota barw — upośledzenie zdolności rozpoznawania barw, najczęściej czerwieni i zieleni; wada dziedziczna, występująca prawie wyłącznie u mężczyzn. DAMAN, m. i port nad Zat. Perską w Arabii Saudyjskiej; 40 000 mieszk. (1952); kolej do Dahran; eksport ropy z damańskich pól naftowych. DAMASCENKA (bułat), stal o specjalnej strukturze i rysunku na powierzchni przedmiotu; wyrabiana w okolicach Damaszku; w starożytności i średniowieczu służyła do wyrobu mieczy, szabel, sztyletów itp. DAMASKINA, inkrustacja przedmiotów metal, metalami szlachetnymi i kolorowymi. DAMASKINAŻ, technika inkrustowania przedmiotów metal. DAMASZEK, stoi. Syrii; położony wśród oazy; 409 000 mieszk. (1955); zabytki archit. arab.; uniwersytet; przemysł: włókien., rolno-spoż., cement.; rzemiosło artyst. (dywany, metale); ośrodek handl.; ważny węzeł Komunik.; lotnisko. CZŁOWIEK I Tablica I Układ mięśniowy i kostny Układ nerwowy Objaśnienia do tablicy obok  Tablica II CZŁOWIEK II Krążenie krwi u dorosłego człowieka 1 — Żyła podobojczykowa, 2 — Żyła główna, 3 — Tętnica główna (aorta), 4 — Tętnica płucna, 5 — Nerka, 6 — Podział tętnicy głównej brzusznej, 7 — Podział żyły głównej dolnej, 8 — Tętnica biodrowa zewnętrzna, 9 — Żyła biodrowa zewnętrzna, 10 — Żyła szyjna wewnętrzna, 11 — Tętnica podobojczykowa, 12 — Tętnica krezkowa górna, 13 — Tętnica krezkowa dolna. Krążenie płodowe I — Okolica głowy i kończyn górnych, 2 — Żyła główna górna, 3 — Prawy przedsionek serca, 4 — Prawa komora serca, 5 — Żyła wątrobowa, 6 — Żyła pępkowa, 7 — Tętnice pępkowe, 8 — Pępowina, 9 — Tętnica główna (aorta), 10 — Lewy przedsionek serca, II — Lewa komora serca, 12 — Wątroba, 13 — Żyła wrotna, 14 — Tętnica biodrowa wewnętrzna (podbrzuszna), 13 — Okolica kończyn dolnych.  DAR FUR 177 Duńczycy — ewangelicy; śred. gęstość zaludnienia 103 na 1 km2; zatrudnionych w przemyśle i rzemiośle 36%, w roln. (wraz z ryboł. i leśn.) 31°/o, w handlu i transporcie 20%; gł. m. Arhus, Odense, Alborg, Esbjerg, Randers i Horsens. Gospodarka: D. jest silnie uprzemysł. krajem roln. o rozwiniętej żegludze mor.; podstawą gospodarki nar. jest b. intensywne rolnictwo, zwłaszcza hodowla bydła; użytki rolne zajmują ok. 75Vo pow. kraju; gł. produkty hodowli i uprawy: mleko, masło, mięso, jaja, buraki cukr., jęczmień, pasze; na wybrzeżu mor. rozwinięte ryboł.; roczne połowy ok. 350 000 t (gł. śledzie); bogactwa mineralne D.: węgiel brunatny i kaolin w Jutlandii oraz kryolit na Grenlandii; pomimo braku paliw D. ma duży przemysł, skupiony gł. w m. portowych: spoż. (przetwory mięsne, mleczne, rybne, margaryna), maszyn., okręt., chem. (oleje, mydlą), elektrotechn., włókien., odzież., metalurg, i miner. Żegluga mor. ma duże znaczenie; gł. porty mor. (przeładunek w min t 1955): Kopenhaga 7,6, Alborg 2,6, Arhus 1,8, Odense, Esbjerg; tonaż floty handl. (1955) 1,7 min BRT (gł. statki motorowe). Komunikację kol. uzupełniają promy między wyspami a lądem stałym, m. in. do Szwecji i Niemiec; dl. linii kol. 4500 km, dróg kołowych ok. 54 000 km. Eksport: mięso i wyroby mięsne, produkty mleczne, jaja, ryby, maszyny, sprzęt elektrotechn., statki; import: paliwa, metale, surowce włókien., pasze i niektóre fabrykaty. Ustrój: monarchia konst.; konstytucja z 1915 (zmiany z 1920); dwuizbowy parlament od 1901 (Senat — Landsting i Izba Niższa — Folketing). Historia: Królestwo od IX w.; chrystianizacja w poł. X w.; walka ze Słowianami Zach.; Kanut W. w I poł. XI w. opanował przejściowo Anglię i Norwegię; duża rola D. w handlu bałtyckim, rywalizacja z niem. Hanzą; 1380 przyłączenie Islandii; 1397 unia kalmarska z Norwegią (trwała do 1814) i Szwecją (zerwana 1523); 1536 luterańska reformacja; w XVII i pocz. XVIII w. udział w wojnie 30-letniej po stronic protestanckiej; w wojnach przeciw Szwedom w sojuszu z Polską za Jana Kazimierza i w wojnie północnej; 1814 utrata Norwegii na rzecz Szwedów; 1864 wojna z Austrią i Prusami, utrata Szlezwiku i Holsztynu; w I wojnie świat. D. neutralna; 1920 odzyskała pn. Szlezwik; w II wojnie świat, okupowana przez Niemcy; 1944 zerwanie przez Islandię unii personalnej z Danią; od 1949 D. w pakcie atlant., bazy wojsk. USA w Grenlandii. DANIEL, imię książąt ruskich: 1) D. Romanowicz (1201—64), książę halicko-wołyński od 1238; za jego panowania założono m. in. Lwów i Chełm; 1254 przyjął koronę od papieża, 1257 zerwał z Rzymem; 2) D. Aleksandrowicz (1261—1303), założyciel dynastii książąt mosk., syn Aleksandra Newskiego. DANIEL, Dama dama, ssak z rodziny jeleni; Azja Mn.; aklimatyzowany w Europie za czasów rzymDANILUK Józef (1842—1904), uczestnik powstania 1863; organizator ruchu socjalist. w Galicji; 1869 współzałożyciel Tow. Postępowych Drukarzy Lwowskich; założyciel pisma robotn. „Czcionka“ 1873 i „Praca“ 1878; autor Katechizmu socjalistycznego, współautor Programu socjalistów galicyjskich. DANIŁOWICZ Ignacy (1787—1843), prawnik i historyk, prof. uniw. w Wilnie, Charkowie, Kijowie i Moskwie; Skarbiec dyplomatyczny do wyjaśnienia dziejów Litwy, Rusi Litewskiej i ościennych im krajów. DANIŁOWSKI: 1) Władysław (1841—78), działacz polit. z okresu powstania styczniowego; 1862 członek Komitetu Miejskiego, następnie Centralnego Komitetu Narodowego; zwolennik L. Mierosławskiego; Notatki do pamiętników; 2) Gustaw, pseud. Władysław Orwid (1872—1927), poeta, powieściopisarz, nowelista i publicysta; działacz PPS-Frakcji; w utworach swych maluje środowisko ludzi organizacji bojowej; dzięki tematyce i ekspresyjnemu liryzmowi zaliczany do tzw. szkoły Żeromskiego. Jeden z najlepszych odtwórców postaci dziecięcych w naszej literaturze. Z minionych dni, Nego, Jaskółka. DANINA, obowiązkowe świadczenie pieniężne lub w naturze, nakładane przez państwo (panującego, gminę) na obywateli (poddanych, mieszkańców), np. podatek, cło, dziesięcina. DANKOWSKI Wojciech (ok. 1763 — ok. 1820), kompozytor; kość. utwory chór. z towarzyszeniem instrumentów, symfonie. DANKWART Baltazar (XVI/XVII w.), lutnik polski. DANTE Alighieri (1265— 1321), największy poeta wl, brał czynny udział w życiu polit. Florencji, znaczną część życia spędził na wygnaniu (od 1301); uczucia wygnańca przenikają też gł. jego dzieło, Boską Komedię, wizję wędrówki przez Piekło, Czyściec i Raj, wielką syntezę poetycką epoki. Utwory pomniejsze: Zycie nowe — pamiętnik młodości, łączący wiersz i prozę, podobnie jak fragmentaryczna Biesiada, komentarz do filozof, kancon; luźne poezje; łacińskie traktaty: o poezji w języku „ludowym“ (nie ukończone) i 0 monarchii (wykład teorii Dante Alighieri polit. D.). DANTON [datą] Georges Jacques (1759—94), adwokat, jeden z przywódców rewolucji fr., znakomity mówca; twórca klubu kordelierów, minister sprawiedliwości, wybitny członek Konwentu, organizator obrony nar., trybunałów rewol. 1 Komitetu Ocalenia Publicznego; za sprawą M. Robespierre’a zgilotynowany. DANTYSZEK Jan, właśc. Flachsbinder (1485—1548), biskup warmiński, dyplomata, sekretarz Zygmunta Starego, poeta poi. piszący po łacinie; wiersze okoliczn., panegiryki, poezje rei.; De nostrorum temporum calamitatibus (O klęskach naszych . czasów). DAPSANG (Mount Godwin Austen, Chogori), szczyt w Kaszmirze na pograniczu Chin (Sikiang); najwyższy w górach Karakoram, drugi co do wysokości na Ziemi (8611 m); lodowce dl. do G. J. Danton 59 km. DARASZ Wojciech (1808—52), publicysta, działacz polit.; uczestnik powstania listopad.; na emigracji członek Tow. Demokr. Polsk. i Centralizacji. DARBIŚCI, sekta protestancka zal. 1827 przez J. N. Darby w Anglii; odrzuca organizację kość., głosi powtórne przyjście Chrystusa oraz jedność wszystkich chrzęści] sn. DARBOUX [darbę] Jean Gaston (1842—1917). matematyk fr. ; pracował nad teorią równań różniczkowych cząstkowych i geometrią różniczkową. D’ARC [dark] Joanna (Jeanne) św. (1412—31), bohaterka nar. Francji; dziewczyna wiejska słuchając nakazu „głosów wewnętrznych" stanęła na czele wojsk fr. przeciwko Anglikom podczas wojny stuletniej; z grupą rycerzy dotarła pod Orlean, gdzie 1429 odniosła przełomowe w losach wojny zwycięstwo (stąd przydomek Dziewica Orleańska); spalona na stosie w Rouen przez Anglików; 1929 kanonizowana. DARCIE PASTWISK, w Królestwie Pol. w I poł. XIX w. zagarnianie pastwisk gminnych przez dziedziców. DARDA [fr.], dawna broń w kształcie szerokiego grotu osadzonego na drzewcu; XVI i XVII w. nazwa oszczepów używanych przez podoficerów i oficerów poi. piechoty. dardaNele, cieśn. między Płw. Bałkańskim a Azją Mniejszą; łączy M. Egejskie z M. Marmara; dl. 65 km, szer. 1,3—7,5 km; wraz z cieśn. Bosfor łączy M. Śródziemne z M. Czarnym; ważny punkt strategiczny. Zob. też cieśniny tureckie. DARDŻILING (Darjeeling), miejscowość letniskowa w Indiach, w Himalajach Nepalskich (2185 m); 25 000 mieszk.; uprawa herbaty. DAREMSZCŻYZNA, w Polsce w XIX w. doraźne, bezpłatne świadczenia nakładane na chłopów na rzecz dworu. DAR ES-SALAM, m. port., stoi. Tanganiki (brvt. teryt. powiernicze) we wsch. Afrvcc; 99 000 micsżk. (1952); wyjściowa stacja kol. nad jez. Tanganika i Wiktorii. DAR FUR, prowincja Sudanu; 25S 000 km2, 1 006 000 mieszk. (1951); obszar wyżynny z wulkan, górami, o klimacie suchym, stepowo-pustynnvm; zamieszkany 12 Mała Enc. Powsz. PWN  DARGIN przez koczowników Arabów ł ludy Fur; hod. wielbłądów i bydła; zbiór gumy arab.; gł. m. El. Faszer. DARGIN, jez. na Pojez. Mazurskim, część jez. Mamry; 2773 ha; głęb. 28 m; dł. 7 km, szer. 5,6 km. DARGOMYŹSK1 Aleksandr S. (1813—-69), kompozytor ros.; opery (Rusałka, Kamienny goić), utwory orkiestr., pieśni. DARÍO Rubén, wlaśc. Félix Rubén Garcia Sarmiento (1867—1916), poeta nikaraguański. twórca -»modernizmu; w Pieśniach życia i nadziei (1905) głosił patriotyzm ibero-amer.; wywarł duży wpływ na poezję w jęz. hiszp. DARIUSZ, imię królów perskich z dyn. Achemenidów: 1) D. I, panował 521—485 p. n. e.; stłumił liczne bunty i zreorganizował państwo (podział na satrapie, wprowadzenie poczty, reforma mennictwa), 0 czym głosi słynny napis klinowy z jego czasów na skale w Behistun; prowadził wiele wojen ze zmiennym szczęściem, m. in. rozpoczął wojny grecko-perskie (Maraton); 2) D. III, ostatni władca tej dynastii 355—330 p. n. e., pokonany przez Aleksandra W. DARLAN [darlà] Jean Louis François (1881—1942), admirał i polityk fr., 1939—40 nacz. dowódca sił mor., 1941—42 wicepremier rządu Vichy, 1942 dowódca fr. sil zbrojnych w Afryce Pn., zamordowany tam przez przeciwników politycznych. DARLING [da:lyń], największy dopływ rz. Murray w Australii, dl. Z45Ô km; nieżeglowny, wysycha w porze suchej. DARLINGTON [dądyńtan], m. w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); 84 900 mieszk. (1951); fabryka parowozów; przemysł metalurg., wełn.; 1825 pierwsza na świecie kolej żel. (Stockton—Darlington). DARLINGTONIA CALIFORNICA, owadożema roślina z rodziny kaptumicowatych ; bagna w górach Sierra Nevada; organami chwytnymi są liście przekształcone w kielichy zakończone hełmistym wieczkiem. DARŁOWO, m., pow. sławieński, woj. kosz., na Pobrzeżu Słowińskim, nad Wieprzą; 6700 mieszk. (1956); port morski (Darłówek), ośrodek rybacki i przetwórstwa rybn.; schronisko turyst., zabytki budowDARŁOWEK -»-Darłowo. DARMSTADT, m. w NRF (Hesja); 120 000 mieszk. (1955); ośrodek kult., przemysł: maszyn., chem., poligraf.; fabryka aparatów radiowych i telewizorów. DARNIOWA ROŚLINA, silnie krzewiąca się; łodyżki mogą się zakorzeniać i tworzyć samodzielne okazy; powierzchnia ziemi obsadzona d. r. pokryta jest zwartą -»darnią. DARNIOWA RUDA -»limonit. DARN1ÔWKA, Pitymys subterráneos, drobny gryzoń z rodziny myszowatych; śródleśne bagna w zach. 1 środk. Europie; żyje w glebie, ryjąc korytarze; roślinożerna. DARNLEY [dę:nly] Henryk lord (1545—67), drugi mąż Marii Stuart; zamordowany przez -»Bothwella. DARŃ, darnina — tTawa z korzeniami wraz z wierzchnią warstwą gleby; bywa wycinana w pasy i układana, np. na skarpach wykopów lub nasypów w celu ich umocnienia. DAROWIZNA, umowa, na podstawie której obdarowany uzyskuje pewną wartość z majątku darczyńcy niczym się nie odwzajemniając. „DAR POMORZA“, fregata 1561 BRT; statek szkolny poi. marynarki handl.; zakupiony 1930 we Francji; odbył rejs dookoła świata 1934—35; w czasie II wojny świat, znalazł schronienie w Szwecji, obecnie nadal w służbie poi. marynarki handl. DARTMOOR -»Devon. DARWIN: 1) Erazm (1731—1802), ang. lekarz i przyrodnik, dziadek Karola D.; w jednym z dzieł podaje teorię ewolucji w niektórych punktach zbliżoną do lamarckowskiej; 2) Karol (1809—82), biolog ang.; w dziele O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859) przedstawił teorię mechanizmu zmienności gatunków (ewolucji), wskazując, iż walka o byt eliminuje osobniki gorzej przystosowane, wskutek czego do rozrodu dobierają się tylko pary o cechach w danych svarunkach najbardziej pożądanych (-»doboru teoria), cechy te potęgują się jeszcze w po- I. Daszyński K. Darwin 178 tomstwie. Teorię doboru naturalnego często zwie się darwinizmem. DARWIN, stoi. stanu Terytorium Pn. w Związku Austral.; 8600 mieszk. (1955); wyjściowa stacja kolei transkontynent. DARZBOR!, darz bórl — tradyc poi. pozdrowienie leśników i myśliwych. DASZEWSKI Władysław (ur. 1902), scenograf, współpracował z L. Schillerem, prof. Akad. SzŁ P. w Warszawie; ilustracje książk. i karykatury. DASZYŃSKA-GOLINSKA Zofia (1866—1934), ekonomistka, w młodości bliska marksizmowi, później zwolenniczka kooperatyzmu; Zarys ekonomii społecznej. Przez kooperatywą do przyszłego ustroju, Polityka społeczna. DASZYŃSKI: 1) Feliks (1864—90), publicysta, działacz poi. emigracji socjalist. w Szwajcarii; członek organizacji zagr. socjalist. rew. partii „Proletariat“; artykuły w „Przedświcie“ i „Walce Klas“; Trzy rozprawy; 2) Ignacy (1866— 1936), brat F., polityk; prawicowy działacz socjalist., czołowy przywódca PPSD, następnie PPS; 1897—1918 poseł do parlamentu austr. ; premier rządu lubelskiego 1918; wicepremier 1920, poseł 1919—35, marsz, sejmu 1928—30; Z burzliwej doby, Pamiętniki, Sejm, rząd, król, dyktator. DAUBIGNY [dobinj] Charles François (1817—78)„ malarz fr., pejzażysta; Brzegi Cousin kolo Avallon, Wschód księżyca. DÂUBLER [dojbler] Theodor (1876—1934), poeta austr. ; poemat kosmiczno-mistyczny Das Nordlicht (Zorza północna), wiersze Dos Sternsteinkind. DAUDET [dodęj: 1) Alphonse (1840—97), pisarz fr„ autor opowiadań i powieści obyczajowych (Listy z mojego młyna), twórca znakomitej postaci drobnomieszczanina Tartarena z Taraskonu; w jego utworach obok nuty satyrycznej występują akcenty sentymentalizmu i pogodnego humoru; 2) Leon (1867—1942), syn A., pisarz i polityk, przywódca rojalistów fr. DAUMIER [domję] Honoré (1808—79), grafik (litograf) i malarz fr.; przedstawiciel realizmu w sztuce europ. poł. XIX w.; satyryczne rysunki i karykatury (w czasopismach „La Caricature“ i „Le Charivari") ośmieszające życie polit, i społeczeństwo mieszcz., ukazujące nędzę klas wyzyskiwanych. Tabl. 43. DAVENTRY [dawntry], m. w W. Brytanii (środk. Anglia), k. Northampton; 4100 mieszk. (1951); wielka radiostacja. DAVID: 1) Gehard (ok. 1460—1523), malarz niderl.; pejzaże, obrazy rei.; 2) Jacques-Louis (1748—1825), malarz fr.; przedstawiciel klasycyzmu we Francji; malarz nadworny Napoleona I; związany ideowo z rewolucją przedstawiał sceny z republik. Rzymu i z życia współczesnego; Przysięga Horacjuszy, Śmierć Marata, Koronacja Napoleona 1; portrecista. Portret S. K. Potockiego na koniu; tabl. 47; 3) Edouard (1863—1930), działacz i teoretyk niem. socjaldemokracji i II Międzynarodówki; rewizjonista, zajmował się głównie kwestią agrarną; głosił teorię trwałości drobnej gospodarki roi. w kapitalizmie. DAVID D’ANGERS [dążę] Pierre Jean de (1788— 1856). rzeźbiarz fr. okresu Romantyzmu; portrecista specjalizujący się w medalierstwie; Ojczyzna ofiarująca swym wielkim synom palmę nieśmiertelności (na frontonie Panteonu w Paryżu). DAVIS [dęjwys] : 1) John (ok. 1550—1605); żeglarz ang.; odkrył wsch. wybrzeże Grenlandii i cieśninę nazwaną jego imieniem; 1592 — Wyspy Falklandzkie; 2) 	Jefferson (1808—89), polityk USA, 1861—65 prezydent stanów skonfederowanych Południa w wojnie seces.; 3) William Morris (1850—1934), geograf amer., prof. uniw. w Cambridge, podróżnik; twórca nowych teorii w geomorfologii; 4) Bette, właśc. Ruth Elisabeth Davis (ur. 1908), amer, aktorka charakterystyczna; od 1930 w Hollywood; występowała w ok. 70 filmach; Kusicielka, Jezebel (1938* — role nagrodzone -»Oscarem), Male liski. Skradzione życie. DA VISA CIEŚNINA, w pn.-zach. części Oc. Atlantyckiego, między Grenlandią a Ziemią Baffina; dł. ok 1000 lon, najmniejsza szer. 330 km; łączy Zat. Baffina z Oc. Atlantyckim. DAVOS [dawo], miejscowość we wsch. Szwajcarii  179 na wys. 1500 m; 10 300 mieszk. (1950); znane uzdrowisko klimat. (choroby płuc), ośrodek sportów zimowych w Alpach. DAVOUT (Davoustt [dawy] Louis-Nicolas (1770— 1823), książę Auerstaedt, marszałek Francji, uczestnik kampanii napoleońskich, dowódca wojsk fr. i poi. w Ks. Warszawskim. DAVY [dejwy] Humphrv Sir (1778—1829), chemik i fizyk ang.; udoskonalił metody elektrolizy i stosując je wyodrębnił pierwiastki: potas, sód, bar, stront, wapń i magnez; stwierdził, że chlor jest pierwiastkiem; wynalazł lampę bezpieczeństwa dla górników. DAWES [do:z] Charles polityk i finansista, od 1923 przewodniczący Międzynar. Komisji do Spraw Odszkodowań Niem., autor tzw. Planu Dawesa, ustalającego kwoty i terminy płatności reparacyj przez Niemcy w okresie 1924—29. Nagroda pokojowa Nobla 1925. DAWID, król żyd. (XI/X w. p. n. e.); wg St. Testamentu zjednoczył plemiona żyd. do walki z Filistynami (walka D. z Goliatem) oraz z niektórymi ludami semickimi, sąsiadującymi z Palestyną (Ammonici, Moabici); D. zdobył Jerozolimę i uczynił z niej stolicę państwa; prorok i poeta; autor Psalmów o dużej wartości artyst. DAWID Jan Władysław (1859—1914), psycholog i pedagog, redaktor „Przeglądu Pedagogicznego“, pionier psychologii i pedagogiki eksperyment, w Polsce; 1900—1905 radykalny działacz polit. i publicyst., sympatyk SDKPiL; pod koniec życia popadł w mistycyzm; Program spostrzeżeń psychologiczno-wychowawczych, Inteligencja, wola l zdolność do pracy. DAWIDA GWIAZDA, znak pochodzenia izrael. złożony z 2 przenikających się trójkątów równobocznych, tworzących 6-ramienną gwiazdę; w starożytności i średniowieczu znak magiczny, od 1 kongresu syjonistów w 1897 godło narodowe Żydów, od 1948 — państwa Izrael. DAWID Z DINANT (XIII w.), filozof średniow , kontynuator materialist. linii arystotelizmu; głosił tożsamość Boga i materii. DAWISON Bogumił (1818—72), wybitny aktor scen poi. i niem. (Warszawa, Lwów, Wiedeń, Drezno); sławę zdobył rolami tragicznymi z poetyckiego repertuaru (Szekspir, Schiller). DAWNOSĆ -►zasiedzenie. DAWSON [do:sn], gł. osiedle w zagłębiu Klondike; na przełomie XIX/XX w. wydobywano tu wielkie ilości złota; dawna stoi. Jukonu, terytorium autonom. w Kanadzie. DAYTON [dejtn], m. w USA (Ohio); 243 900 mieszk. (1950); produkcja maszyn, samolotów i aparatów precyz.; 1900—02 bracia Wright skonstruowali tu pierwszy samolot. DĄB, Quercos, długowieczne drzewo z rodziny bukowatych do 35 m wys.; charakterystyczne wrębne liście, owoce — żołędzie; twarde, cenne drewno; w Polsce dziko 2 gatunki: d. szypulkowy (@. robur) i d. bezszypułkowy (Q. sessilis); oba lecznicze (kora zawiera garbniki użytkowane również w garbarstwie); d. 	korkowy <Q. súber), wiecznie zielony, rośnie dziko w Europie Pd. i Afryce Pn.; z kory wyrabiane są korki. Tabl. 29. DĄBAL Tomasz (1890—1938), działacz rewol., początkowo w PSL-Lewicy, 1918 przywódca rewol. ruchu chłopskiego w rejonie Tarnobrzega (tzw.-„Rep. Tarnobrzeska“), 1919—22 poseł na sejm, od 1921 czł. KPP, utworzył z S. Łańcuckim komunist. klub poselski; później w ZSRR, gdzie 1937 uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia; zrehabilitowany wraz z KPP. DĄBIE: 1) m., pow. czarnkowski, woj. pozn.; 2400 mieszk. (1956); 2) jez. na Pohrzeżu Szczec., ok. 5400 ha, glęb. 3—4 m; brzegi płaskie, zabagnione; liczne wyspy; nad jez. osiedla rybackie, przepływ prawego ramienia Odry. DĄBROWA, w., siedziba PRN, woj. bialost. na pn. od Puszczy Knyszyńskiej: 1100 mieszk. (1956). DĄBROWA, rzadki słoneczny las dębowy; hodowany dla kory zawierającej garbniki stosowane w garbarstwie i wartościowego drewna. DĄBROWA GÓRNICZA, m., pow. miejski, woj. DEBET kat., nad Czarną Przemszą; 41 200 mieszk. (1956); duży ośrodek przemysłu górniczego. DĄBROWA TARNOWSKA, m. pow., woj. krak., nad Breniem, pr. dopływem Wisły; 4600 mieszk. (1956). DĄBROWSKA Maria (ur. 1889), znakomita wspólcz. pisarka poi.; gł. dzieło, 4-tom. Cykl powieść. Noce i dnie, daje epicki obraz życia środowisk poszlacheckich w Polsce lat 1863—1914, stanowi jedno z najświetniejszych osiągnięć prozy realist, w literaturze poi. (nagr. państw. 1933); tomy opowiadań: Uśmiech dzieciństwa, Ludzie stamtąd, Znaki życia, Gwiazda zaranna; kilka książek dla młodzieży; dramaty o tematyce hist. Stanisław i Bogumił, Geniusz sierocy; prace kryt. (m. in. w tomie Myśli o sprawach i ludziach) i publicyst., poświęcone m. in. propagandzie spółdzielczości oraz reformy rolnej w Polsce międzywojennej (studium Rozdroże); przekłady (Dziennik Samuela Pepysa); 1955 nagr. państw, za całokształt twórczości, 1956 doktorat hon. causa Uniw. Warsz. DĄBROWSKI: I) Jan Henryk (1755—1818), generał; wstawiony 1794 w obronie Warszawy i w wyprawie na Wielkopolskę; 1797 twórca Legionów poi. we Włoszech; 1806 organizator powstania w Wielkopolsce; odbył kampanie napoleońskie 1806—07, 1809, 1812; po 1815 senator i wojewoda Królestwa Pol.; Pamiętniki. 2) Jarosław (1836—71), generał, działacz rewol.; oficer carski, uczestnik spis- Jan Henryk Dąbrowski ków wojsk, w Petersburgu; 1862 członek Centralnego Komit. Narodowego; jeden z_ przywódców lewicy „czerwonych"; aresztowany w sierpniu 1862 uciekł w drodze na Sybir; działał na emigracji; organizator Zjednoczenia Emigracji Polskiej; 1871 jeden z dowódców, a przejściowo naczelny wóaz wojsk Komuny Paryskiej; zginął na barykadach; 3) Ignacy (1869—1932), powieściopisarz i nowelista, ulegał wpływom naturalizmu; śmierć, Felka, Chwila była przedwieczorna, Matki; 4) Józef, pseud. J. Grabiec (1876-—1926), historyk, prawnik, publicysta, działacz PPS; Dzieje narodu polskiego, Rok 1863, Czerwona Warszawa przed ćwierćwiekiem; 5) 	Jan (ur. 1890), historyk, znawca dziejów Polski i Węgier w XIV—XV w.; od 1920 prof. Uniw. Jag., członek PAN; Ostatnie lata Ludwika W.; 6) Eugeniusz (ur. 1901), ksiądz, teolog, prof. Kat. Uniw. Lub., liczne prace z biblistyki. DĄBROWSZCZACY -«-Brygada im. Jarosława Dąbrowskiego. DĄBRÓWKA -Dobrawa. DĄBRÓWKA WIELKA, osiedle góm., pow. tamog., woj. kat.; 6000 mieszk. (1956); kopalnie węgla, żywa tradycja śląskiego stroju góm. i budownictwa ludowego. DĄBSKI Jan (1880—1931), polityk i działacz ludowy, przed 1914 w PSL „Piast“ w Galicji, 1923—24 w „Wyzwoleniu“, 1926 tworzy Stronnictwo Chłopskie, od 1919 poseł na sejm, 1928—30 wicemarszałek sejmu; 1919—20 wiceminister spraw zagr., przewodniczący delegacji do rokowań pokojowych z Rosją radziecką w Mińsku i w Rydze. dc, skrót przedrostka decy-, oznacza jedną dziesiątą, np. 1 decymetr (dcm) = 1/10 m. DDT, dwuchloro-dwufenylo-trójchloroetan, biała substancja o żółtawym odcieniu; bardzo silny środek owadobójczy (używany np. przeciw pluskwom, pchłom, muchom). DEAK [dęa:k] Ferenc (1803—76), polityk węg.; zwolennik szerokiej autonomii Węgier, umiarkowanych reform spoi. i porozumienia z Habsburgami; jeden z twórców dualistycznej monarchii austro-węg. 1867. DEAUVILLE [dowjlj, miejscowość w pn. Francji (Normandia); 5200 mieszk. (1954); znane kąpielisko mor. nad kanałem La Manche, kasyno gry. DEBET [łac. winien], lewa strona rachunków M. Dąbrowska Gates (1865—1951), amer. 12' C. Debussy DEBIL w księgowości; zapisuje się na niej sumy należne przedsiębiorstwu i wartość majątku przedsiębiorstwa. DEBIL -«-niedorozwój umysłowy. DEBIT [fr.j pozwolenie na wwóz i rozpowszechnianie druków, głównie czasopism w danym kraju. DEBIUT [fr.j, ‘pierwsze wystąpienie publ. w jakiejś dziedzinie; np. aktora na scenie. DEBRAUX [dobrp] pauj Émile (1796—1831), poeta fr., uczestnik rewolucji lipcowej; autor licznych piosenek, które zyskały dużą popularność (Fanfun la Tulipe, La Colonne). DEBRECZYN (Debrecen), m. we wsch. Węgrzech; 113 000 mieszk. (1955); katedra kalw.; uniwersytet z 1588, akademia roln.; przemysł; spoż., maszyn., skórz., tytoń., włókien.; fabr. mebli i narzędzi lekarsk. Od 1536 centrum kalwinizmu na Węgrzech. DEBRZNO, m. pow. człuchowski, woj. kosz., na Wysoczyźnie Krajeńskiej, nad Dobrzynką. 1. dopływem Gwdy; 2500 mieszk. (1956). DEBUSSY [dôbüsj] Claude (1862—1918), kompozytor fr., czołowy przedstawiciel -»impresjonizmu jako reakcji przeciw muzyce R. Wagnera; wywarł olbrzymi wpływ na współcz. mu twórców; utwory orkiestrowe Popołudnie fauna, opera Pelleas i Melisanda, zbiory programowych utworów fortep., pieśni, utwory kamer. DEBYE [dobąj] Peter (ur. 1884), fizyk holend.; metodą odbicia promieni rentg. badał strukturę ciał, pracował również nad przewodnictwem elektr., ciepłem właściwym i in.; nagroda Nobla 1936. DEBYE’A-SCHERRERA METODA, metoda badania proszku materiału krystalicznego; promienie -»Roentgena skierowane na badany materiał dają, wskutek dyfrakcji, pierścienie współśrodkowe na płycie fotograficznej; ich położenie pozwala na zidentyfikowanie danego materiału, można również określić rozmiary komórek w sieci krystalicznej. * DECAZEVILLE [dokazwfl], m. w pd. Francji (Akwitania); 11 500 mieszk. (1954); hutnictwo wykorzystujące miejscowy węgiel. DECEMWIROW1E, w staroż. Rzymie kolegium złożone z 10 urzędników: 1) decemviri legibus scribundis powołani w 451 p. n. e. do spisania prawa rzym., nazwanego Prawem XII tablic; 2) decemviri litibus iudicandis, którzy rozstrzygali w sprawach spadkowych i związanych z prawami obywatelskimi. DECENNIUM [łac.], okres dziesięciu lat, dziesięciolecie. DECENTRALIZACJA [łac.], system administracji, oparty na uniezależnieniu i usamodzielnieniu poszczególnych organów; d. w obrębie danej jednostki organizacyjnej oznacza przekazanie prawa podejmowania decyzji w określonych sprawach podległym organom; d. 	w znaczeniu terytorialnym jest to przekazanie przez organy centralne prawa podejmowania decyzji jednostkom terenowym. DÊCIIELÉTTE [deszlęt] Joseph (1862—1914), archeolog fr , badacz archeologii celt. i gallo-rzym. DECIN, m. i port nad Łabą w pn. Czechach; 34 600 mieszk. (1955) ; przemysł chem. (mydło, perfumy). DECJUSZ Jost Ludwik (ok. 1485—1545), histoiyk poi., ekonomista, sekretarz Zygmunta Starego, rajca krak., zarządca mennic; przyczynił się do unii monetarnej Korony i Prus Książęcych, opisał czasy Zygmunta I w De Sigismundi régis temporibus. DECORUM [łac.j, zachowanie pozorów, przyzwoitość. DE COSTER Charles (1827—79), pisarz flam.; rozgłos świat, przyniosła mu powieść Dyl Sowizdrzał, oparta na motywach legendy lud., ukazująca walkę Flandrii przeciw panowaniu Hiszpanów w XVI w. DECRESCENDO [wł.j, muz. coraz ciszej. DECROLY [dekrolj] Ovide (1871—1932), belg. neurolog i psvchiatra, pedagog; twórca metody nauczania ~wg ośrodków zainteresowań, nazwanej jego imieniem; odrzucał podział materiału nauczania na przedmioty, postulując koncentrowanie nauczania wokół zagadnień odpowiadających zainteresowaniom dzieci. DECYMA -»interwał. Dedal i Ikar 180 DECZYŃSKI Kazimierz (1800—38). nauczyciel wiejski w Królestwie Pol.; za walkę w obronie chlopow wcielony bezprawnie do wojska; brał udział w powstaniu 1830/31; potem na emigracji we Francji; Opis życia wieśniaka polskiego. DEDAL, mit. gr. architekt, rzeźbiarz i mechanik; zazdrosny o swą sławę zabił siostrzeńca, Talosa, i uszedł na Kretę; tu na życzenie Minosa zbudował -»Labirynt; zatrzymywany wbrew swej woli, wydostał się z Krety za pomocą skrzydeł. Zob. też Ikar. DEDEKIND Richard (1831—1916), matematyk niem.; ugruntował teorię liczb niewymiernych oraz algebraiczną teorię liczb. DEDUKCJA [łac.], potocznie; przechodzenie od ogółu do szczegółu; log.: wnioskowanie według schematu log. gwarantującego prawdziwość wniosku pod warunkiem prawdziwości przesłanek. Przeciwieństwo -»indukcja. DEDYKACJA [łac.j: 1) poświęcenie komuś swego dzieła; 2) własnoręczny napis autora na ofiarowanym egzemplarzu swej pracy. DEEPING [di:pyń] Warwick (1877—1950), pisarz ang.; jego powieść Kapitan Sorrel i syn, stanowiąca wyraz rozczarowania pokolenia żołnierzy 1 wojny świat., osiągnęła dużą popularność. DE FACTO [łac.j, istotnie, w rzeczywistości. DEFEKACJA [łac.j, wypróżnienie, wydalanie kału. DEFEKATOR, stosowany w cukrowniach aparat do wytrącania zanieczyszczeń (niecukrów) z surowego soku buraczanego za pomocą dodania wapna niegaszonego lub mleka wapiennego. DEFEKTOLOGIA -»pedagogika specjalna. DEFEKTOSKOPIA [łac.-gr.j, dziedzina techniki zajmująca się wykrywaniem (najczęściej w drodze magnetycznej, ultradźwiękowej lub rentgenograficznej) nieprawidłowości w budowie i wad materiałów. DEFENESTRACJA [łac.j PRASKA, akt protestu zastosowany w Pradze 1618 przez protestantów czes., którzy wyrzucili przez okno komisarzy cesarskich występując w ten sposób przeciw pogwałceniu przez cesarza Macieja swobód religijnych; d. p. była bezpośrednią przyczyną wojny trzydziestoletniej. DEFENSYWA [łac.j, obrona, pasywny sposób prowadzenia działań wojennych; w okresie międzywojennym w Polsce potoczna nazwa policji polit. znanej z działalności przeciw komunistom. DEFERENS [gr.j, w dawnych teoriach budowy układu słonecznego koło, po którym poruszał się -►epicykl z planetą. Od czasu Keplera d. zostały zastąpione orbitami eliptycznymi. DEFETYZM [fr.], niewiara w powodzenie jakiejś sprawy, przewidywanie z góry porażki. DEFICYT [łac.j, brak środków, niedobór będący wynikiem nadwyżki wydatków nad dochodami, np. d. 	budżetowy. DEFINICJA [łac.j, dokładne, zwięzłe objaśnienie danego pojęcia za pomocą znanych pojęć. DEFLACJA [łac.j: 1) ekon. zmniejszenie ilości pieniędzy będących w obiegu, bez jednoczesnego zmniejszenia ilości towarów na rynku; przeciwieństwo i nflacji; d. powoduje najczęściej spadek cen, zmniejszenie produkcji i wzrost bezrobocia; 2) geol. wywiewanie przez wiatr drobnych produktów wietrzenia; na wielką skalę zachodzi na pustyniach. DEFLAGRACJA [łac.j, powolne spalanie się materiału wybuchowego przy podwyższonym ciśnieniu, lecz bez wywoływania efektu mechanicznego. DEFLEKTOR [łac.j: 1) przegroda odginająca strumień gazów, promieniowania itp.; w silniku lotn. przesłona blaszana kierująca strugi powietrza na ścianki cylindrów i głowic w celu chłodzenia ich; 2) nasada blaszana lub betonowa umieszczona u wylotu komina lub kanału wentylacyjnego dla wzmożenia ciągu. DEFLORACJA [łac.l. pozbawienie dziewictwa. DEFOE [dyfęu] Daniel (1660—1731), pisarz ang.; znany jako autor powieści Robinson Crusęe (1729) opisującej przygody rozbitka na wyspie bezludnej;  181 liczne pamflety i artykuły; powieści: Dola i niedola sławnej Moll Flanders, Roxana DEFRAUDACJA -►sprzeniewierzenie. DECA Wiktor (ur. 1896), lekarz ortopeda, specjalista rehabilitacji inwalidzkiej, prof. Akad. Med. w Poznaniu. DEGAS [doga] Edgar (1834—1917), malarz i grafik fr.; impresjonista; charakterystyczna tematyka: sceny z życia baletu i z wyścigów. Tabl. VI. DE GASPERI A. -Gasperi Alcide de. DEGENERACJA [lacl, zwyrodnienie — zmiany nie- n n .r odwracalne ujemne w ko- Detoe mórkach, tkankach, organach wskutek starzenia się, procesów chorobowych lub czynników środowiskowych; w rozwoju rodowym prowadzi do wymierania szczepów i gatunków. DEGRADACJA [lac.]: 1) przeniesienie ze stanowiska wyższego na niższe; 2) w wojsku kara polegająca na pozbawieniu żołnierza posiadanego stopnia wojskowego lub na obniżeniu stopnia. DEGRELLE [dógręl] Léon (ur. 1906), polityk belg., faszysta; naczelny redaktor dziennika „Rex“, przywódca ugrupowania reksistów, współpracujących z Niemcami po klęsce Belgii 1940; twórca legionu belg. „Wallonia“, który walczy! u boku Niemiec na froncie wsch. DEGRENGOLADA [fr.], stoczenie się, upadek moralny. DEGRESJA PODATKOWA -skala podatkowa. DEGUSTACJA [lac.], smakowa ocena artykułu spoż.; zob. też organoleptyka. DEHLER Thomas (ur. 1897), niem. polityk, prawnik, przywódca FDP, 1949—53 min. sprawiedliwości NRF. DEHMEL Richard (1863—1920), niem. poeta okresu naturalizmu i impresjonizmu; występował przeciw moralności mieszcz. ; gł. dzieło — powieść wierszem Zwei Menschen (Dwoje ludzi). liryki. DEHYDRATACJA [lac.], odszczepianie cząsteczek wody od związków chem. DEHYDROGENACJA, dehydrogenizacja — reakcja chem., w wyniku której związek organiczny staje się uboższy w wodór. DEHYDROGENAZY, enzymy odszczepiające wodór od substancji przetwarzanych w organizmie. DE IURE [lac.], na podstawie obowiązujących przepisów, zgodnie z prawem. DEIZM [lac.], pogląd filoz. uznający istnienie Boga, pojmowanego wyłącznie jako pierwsza przyczyna świata; odrzuca wszelkie objawienia i dogmaty rei. Wybitnymi deistami byli filozofowie ang. : Herbert z Cherbury, J. Locke, A. Shaftesbury, i fr.: Voltaire i Rousseau. DEJ [tur. wuj], 1671—1830 tytuł dowódców tur. wojsk, którzy pełnili obowiązki namiestników Algerii i Tunisu. DEJANIRA, mit. gr. żona —Herkulesa; chcąc odzyskać miłość męża ofiarowała mu szatę przesyconą krwią centaura Nessusa; włożona szata wżarla się w ciało Herkulesa powodując straszne cierpienia; D. z rozpaczy popełniła samobójstwo. DEK [niem.], pokład statku. DEKABRYŚCI [ros., diekabr — grudzień], rewolucjoniści ros. ze sfer szlacheckich z I ćwierćwiecza XIX w.; dążyli do obalenia samowładztwa i przekształcenia Rosji w państwo konstytucyjne oraz zniesienia poddaństwa chłopów; na Ukrainie utworzyli Stowarzyszenie Południowe, mające kontakty z poi. Towarzystwem Patriotycznym, i w Petersburgu Stowarzyszenie Północne; podczas bezkrólewia, 14 XII 1825 proklamowali powstanie wojskowe odmawiając posłuszeństwa Mikołajowi I; przywódcy (Pestel, Rylejew, Kachowski, Bestużew i S. Murawjow-Apostol) zostali powieszeni w 1826. DEKADENTYZM [lac.], przejawiająca się w sztuce i w poglądach na sztukę postawa, którą cechuje irracjonalizm i pesymizm; uznając bezsensowność istniejących form spoi. i bezsilność jednostki ludzkiej, d. prowadzi do anarchistycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu; przyznając wartość jedynie sztuce wolnej od wszelkich celów społecznych i użytkowych („sztuka czysta“) prowadzi do skrajnego wyrafino- DEKLARACJA PRAW NARODÓW ROSJI wania i estetyzmu (hasło „sztuka dla sztuki“). Mianem d. obejmuje się zwłaszcza sztukę eur. końca XIX i początku XX w., której przedstawicielami są P. Verlaine, M. Maeterlinck, O Wilde i in., a w sztuce poi. — S. Przybyszewski, W. Wojtkiewicz; dekadenci, ludzie o anarchistycznym stylu życia, prowokującym obyczaje i moralność społeczeństwa, z którym znajdują się w konflikcie; nazwa nadawana często cyganerii artystycznej II poł. XIX w., reprezentującej idee dekadentyzmu. DEKALINA, dekahydronaftalen, dziesięciowodoronaftalen; ciecz używana jako rozpuszczalnik, dodatek do paliw do silników spalinowych, środek zastępczy oleju terpentynowego w produkcji lakierów i pokostów. DEKALOG [gr.], według St. Testamentu dziesięć przykazań danych przez Boga Mojżeszowi na górze Synai, spisanych na 2 kamiennych tablicach. DEKAMERON —Boccaccio. DEKAN, wyżyna (do 1000 m) obejmująca prawie cały Płw. Indyjski, obrzeżona Ghatami Wsch. i Zach.; obszar stepowy; rz. Narbada, Gadawer, Kriszna nieobfite w wodę, nieżeglowne; rolnictwo przy stosowaniu sztucznego nawadniania (proso, pszenica, jęczmień, ryż, bawełna). Tabl. 16. DEKANTACJA [lac.], zlewanie cieczy znad osadu osiadłego na dnie naczynia; d. stosuje się w przemyśle oraz analizie chem. Zob. też odstojniki. DEKARBOKSYLACJA, proces chem. polegający na usunięciu grupy karboksylowej —COOH z cząsteczki kwasu organicznego. DEKARBOKSYLAZY, enzymy odszczepiające grupę karboksylową od kwasów organicznych przetwarzanych w organizmie. DEKARSTWO, dekarskie roboty, wykonywanie pokrycia dachowego: dekarz, robotnik wykonujący pokrycie. DEKATYZOWANIE [fr], proces mający na celu utrwalenie układu włókien wełnianych i jedwabnych w wykończonych tkaninach; włókna te pod wpływem wilgoci (np. deszczu) odzyskują sprężystość i tkanina kurczy się; d. polega na przepuszczaniu gorącej pary przez tkaninę nawiniętą na dziurkowany walec; podczas d. tkanina traci częściowo połysk otrzymany przy prasowaniu. DEKERT Jan (1738—90), bogaty kupiec, prezydent Warszawy w okresie Sejmu Czteroletniego; walczył 0 prawa dla miast i mieszczaństwa, 1789 przewodził „czarnej procesji“. DEKKER [dęke]: 1) Thomas (1572—1632), pisarz 1 dramaturg ang.; w pamfletach obyczajowych piętnował niemoralność epoki; komedie i dramaty realist. 0 tematyce mieszcz.: Shoemaker’s Holiday (święto szewców); 2) Eduard Douwes —Multatuli. DEKLAMACJA [lac.], artyst. interpretacja wierszy lub prozy. Zob. też recytacja. Także określenie o negatywnym znaczeniu — sztuczny, pusty patos. DEKLARACJA NIEPODLEGŁOŚCI STANÓW ZJEDNOCZONYCH, uchwalona 1776 przez Kongres Kontynentalny składający się z przedstawicieli 13 kolonii, które powstały przeciw Anglii; zawiera ogólne zasady praw człowieka i podaje przyczyny oderwania się kolonii od korony brytyjskiej. DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA, uchwalone 1789 przez fr. Zgromadzenie Narodowe podstawy nowego ustroju spoi. i polit, na miejsce obalonego feudalizmu; sformułowane w niej zasady suwerenności ludu i wolności obywatelskich, równości wszystkich wobec prawa oraz poszanowanie własności prywatnej przeniknęły do prawodawstwa innych krajów. DEKLARACJA PRAW LUDU PRACUJĄCEGO 1 WYZYSKIWANEGO, uchwalona przez III Ogólnorosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich 1918, formułowała podstawowe zadania władzy radź., potwierdzała już przeprowadzone zmiany w ustroju społ.-gosp. kraju (w szczególności przejęcie ziemi na własność państwa). DEKLARACJA PRAW NARODOW ROSJI, uchwalona 15 XI 1917 przez Radę Komisarzy Ludowych Rosji rewolucyjnej; proklamowała prawo wszystkich narodów Rosji do samostanowienia i niepodległości, włączJ. Dekcrt  DEKLINACJA 182 nie z oderwaniem i stworzeniem samodzielnego pańDEKLINACJA [lac.]: 1) jęz. odmiana rzeczownikow, przymiotników, liczebników i zaimków przez przypadki; d. nie tylko w jęz. poi. polega na zmianie końcówki wyrażającej funkcję składniową wyrazu, liczbę i rodzaj gram.; 2) astr. odległość kątowa ciała na sferze niebieskiej od równika niebieskiego; 3) d. m‘0 8 n e t y c z n a, kąt odchylenia igły magnetycznej od kierunku północ-południe; zob. też pole magnet. Ziemi. DEKOKTA -»-odwary, DEKOMPENSACJA [łac.], med. niewyrównanie, zaburzenie czynności narządu lub całego ustroju. , DĘKORTYKACJA, proces oczyszczania roślinnych włókien łykowych; w skali przemysłowej d. jest wykonywana na turbinach międląco-trzepiących (włókna łodygowe — len, konopie) lub na specjalnych dekortykatorach, tzw. raspadorach (włókna liściowe — manila, sizal). DEKRET [łac.], w PRL przepisy w mocą ustawy wydawane przez Radę Państwa, wymagające zatwierdzenia przez Sejm; w innych krajach d. nazywane są przepisy ogólne wydawane przez organy władzy wykonawczej (prezydenta, rząd). DEKSTROŻA -»glikoża. DEKSTRYNA, produkt częściowego rozszczepienia cząsteczek skrobi, zachodzącego pod wpływem ich ogrzania do 180° w obecności wody lub pod wpływem enzymu (ptialiny); d. występuje we wszelkich przetworach skrobi (np. piwie, chleDie — zwłaszcza w skórce) ; w postaci gęstego wodnego roztworu koloidowego stosowana w przemyśle włókien, (do apretury), również przy wyrobie atramentów oraz jako klej. DELACROIX [dólakruę] Eugène (1798—1863), malarz fr.; przedstawiciel romantyzmu; obrazy hist. (Zdobycie Konstantynopola przez Krzyżowców), o tematyce rew. (Wolność wiodąca lud na barykady, Rzeź na Chios), sceny z życia zwierząt i egzot, świat Algerii (Kobiety algerskie). DELAROCHE [dSlaręsz] Paul (1797—1856), malarz fr.; obrazy hist,; Śmierć królowej Elżbiety, Dzieci Edwarda IV. DELAVIGNE [dólawjń] Jean François Casimir (1793—1843), fr. poeta naród, epoki Napoleona; poezje, m. in. tekst „Warszawianki“, dramaty hist. Louis XI, Charles VII. DELAWARE [dęle’’er]: 1) rz. w USA, dl. 580 km, źródła w Appalachach; wpada do Zat. Delaware (Oc. Atlantycki); żeglowna 360 km, do Filadelfii dostępna dla statków mor.; 2) (Del.), stan w pn.-wsch. części USA; 5327 km*, 318 100 mieszk. (1950); stoi. Wilmington (110 400 mieszk., 1950); teren pagórkowaty; stan wyłącznie rolniczy; kukurydza, pszenica, warzywa, owoce. DELAWAROWIE, prawie wymarłe plemię Indian grupy jęz. algonkin, dawniej zam. nad Atlantykiem, obecnie w rezerwatach; gł zajęcia: kopieniactwo, myślistwo i rybołówstwo. DELBOS [delbç] Yvon (ur. 1885), polityk fr., jeden z przywódców partii radyk.-socjalist., od 1925 wielokrotny minister; w czasie II wojny świat, deportowany do Niemiec za udział w ruchu oporu. DELCASSÉ [delkasę] Théophile (1852-192-3), polityk fr., dwukrotnie min. spraw zagr.; doprowadził 1904 do «awarcia z Anglią porozumienia tzw. entente cordiale. DELCREDERE [wł.], dodatkowe zastrzeżenie w umowie -»komisu, zapewniające nałożenie na komisanta odpowiedzialności za wypełnienie zobowiązania przez osobę trzecią. DELEDDA Grazia (1875—1936), powieściopisarka wl.; w najlepszych swych utworach wyraziła odrębność obycz. i kult. rodzinnej Sardynii (Elias Portolu) Nagroda Nobla 1926. DELEGACJA MIEJSKA, organizacja burźuazji warsz. utworzona 27II 1S61 z inicjatywy L. Kronenberga w okresie manifestacji patriot.; miała przeciwdziałać nastrojom powstańczym i radykalizacji wśród mas oraz dążyć do utrzymania ruchu wolnościowego w ramach legalnych; rozwiązana 4 IV 1861. DELEGAT PRACOWNICZY, przedstawiciel załogi, powoływany zamiast rady zakładowej w zakładach pracy zatrudniających do 20 pracowników. DELEGATURA RZĄDU NA KRAJ, 1940—45 delegatura poi rządu emigrac.; organem doradczym była początkowo Krajowa Reprezentacja Polityczna, później Rada Jedności Narodowej; kolejni delegaci: Cyryl Ratajski (1940—42). Jan Piekałkiewicz (1942—43), Jan Jankowski (1943—45). DELESCLUZE [dolekl(L:z] Charles (1809—71), rewolucjonista i dziennikarz fr., 1854 skazany za udział w tajnych organizacjach republ., jeden z przywódców Komuny Paryskiej, zginął na barykadzie. DELFINAT (Dauphiné), kraina hist. w pd. Francji, obejmuje zachodnie zbocza Alp, dolinę Izery i część doliny Rodanu; lasy, pastwiska, hod. owiec; przemysł wykorzystujący energię wodną; gł. m.: Grenoble, Valence, Romans, Voiron, Gap. — W średniowieczu kraj lenny koronny fr.; 1349 przyznany następcom tronu; delfin, pierwotnie tytuł władców D.; od 1349 tytuł fr. następców tronu. DELFINY, Delphinidae, rodzina podrzędu -»waleni uzębionych; morza obu półkul; ciało rybokształtne; liczne stożkowate zęby; drapieżne; często przebywają gromadami; odbywają dalekie wędrówki. DELFT: 1) m. w zach. Holandii; 68 500 mieszk. (1955); zabytki architekt, z XIII—XVII w.; politechnika; ośrodek wyrobów porcelan., przemysł spoż.; 2) słynne wyroby fajansowe produkowane od poi. XVII do poł. XVIII w. w Delft i innych ośrodkach ceram. Holandii; początkowo stosowano dekorację wielobarwną (wpływy wł.), później charakterystyczną dla tych wyrobów dekorację w kolorze kobaltowym (na wzór ceramiki chińskiej). DELFY, obecnie Kastri, staroż. miasto gr. u podnóża Parnasu w Focydzie, ze słynną świątynią Apollina i wyrocznią; D. odegrały w dziejach Grecji poważną rolę polit.; wykopaliska. DELHI: 1) terytorium federalne w Indiach utworzone 1956; obejmuje m. Nowe Delhi z obszarem przyległym; 1523 km2, 1 884 000 mieszk. (1951); stoi. Nowe Delhi; 2) część m. Nowe Delhi; 914 800 mieszk. (1951). DELIA [tur.], wierzchnie okrycie męskie pochodzenia wsch., na futrze, wcięte w pasie, z długimi rozciętymi rękawami, zapinane na metalowe ozdobne guzy; w Polsce od poł. XVI do końca XVIII w. szlachecki strój reprezentacyjny. DELIBES [deljb] Léo (1836—91), kompozytor fr.; opery (Lakmó) i balety (Coppélia, Sxjlvia). DELIKT [łac.] naruszenie prawa, występek, błąd; d. 	międzynarodowy, sprzeczne z normami prawa międzynar. zachowanie się państwa (jego organu lub obywatela) na szkodę drugiego państwa; powoduje obowiązek zadośćuczynienia i odszkodowania. DELIMITACJA [łac.], wytyczenie granicy państwa na podstawie umowy. DELIRIUM TREMENS [łac.], biała gorączka — ostra psychoza alkoholowa z omamami, najczęściej Delia wzrokowymi i dotykowymi (np. chory widzi białe myszy, wydaje mu się, że go obłazi robactwo) oraz napadami niepokoju, podniecenia ruchowego, nierzadko szalu. DELMENHORST, m. w NRF (Dolna Saksonia); 60 000 mieszk. (1955); fabr. linoleum; przemysł weln., jutowy, DELORME (De L’Orme) [dólęrm] Philibert (ok. 1510—70), architekt fr. okresu Renesansu; zamki: Saint Maur, Anet, fasada Tuilleries, prace w Fontainebleau; prace teoret. z zakresu architektury. DELOS, obecnie Delopulo, Mikra Diłos, skalista wysepka (4 W) na M. Egejskim (-»Cyklady), słynna w starożytności: wg legendy miejsce urodzenia Apollina i Artemidy; V w. p. n. e. siedziba Ateńskiego Związku Morskiego, zw. Deliiskim (skarbiec); III—I w. p. n. e. ważne centrum handlu niewolnikami DELTA [gr.], równinny obszar, zazwyczaj w kształcie trójkąta, leżący u ujścia rzeki, powstały z niesionych przez nią osadów i najczęściej poprzecinany labiryntem ramion rzecznych zmieniających swoje położenie; nazwa od gr. litery A (delta). DELTOID, mat. czworokąt, w którym jedna z przekątnych jest osią symetrii. DELUWTUM [łac.], zwietrzały materiał skalny, spłukany ze zboczy wy- Deltoid  183 niosłości i osadzony a Ich stóp. Zob. też zwietrzelina, eluwium. DELWIG Anton A. (1798—1831), poeta ros., Jeden z przedstawicieli „plejady puszkinowskiej“; rozwinął metrykę i strofikę wiersza ros.; wiersze w stylu klasycystycznym, elegie, wspomnienia liryczne, sielanki. DEMANGEON [dómSżąl Albert (1872—1940), geograf fr., prof. uniwersytetów fr., od 1911 Sorbony, wybitny pedagog, autor licznych dzieł, m. in. z zakresu geografii gosp. i geografii człowieka. DEMARCHE [fr. demarsz], w stosunkach dypl. wystąpienie, oświadczenie. DEMARKACYJNA LINIA, tymcz. rozgraniczenie terytoriów dwóch państw do chwili wytyczenia stałej granicy państwa. DEMAWEND, najwyższy szczyt w paśmie gór Elburs (Iran), wys. 5670 m; zaśnieżony stożek wulkan.; źródła błotne; niewielkie lodowce; wody lecznicze. DEMBIŃSKI: 1) Henryk (1791—1864), gen. pol.v uczestnik bitew pod Dębem W., Iganiami i Ostrołęką; wysłany 1831 z korpusem na Litwę dokonał świetnego odwrotu; w sierpniu 1831 obrany wodzem naczelnym; na emigracji w obozie Czartoryskiego; 1849 naczelny wódz powstańczej armii węg.; 2) Bronisław (1858— 1939), historyk, prof. Uniw. Pozn.; Rzym i Europa, Rolska na przełomie; 3) Henryk (1908—41), działacz spoi. i publicysta, członek nielegalnej, rewol. organizacji studenckiej „Front“ w Wilnie, 1935—36 wydawca i redaktor antyfaszyst. pisma „Po prostu“, następnie „Karta“; 1936 uczestniczył w Zjeździć Pracowników Kultury we Lwowie, 1937 aresztowany i skazany na 4 lata więzienia; rozstrzelany przez hitler. okupanta. DEMBOŁĘCKI Wojciech (? — ok. 1647), kapelan —lisowczyków, autor dzieła Przewagi Elearów polskich co ich niegdyś Lisowczykami zwano. DEMBOWSKI: 1) Jan Sebastian (1762 — ok. 1830), ekonomista, zwolennik —fizjokratyzmu. Rzecz krótka 0 fabryce sukienne/ krakowskiej, O opodatkowaniu; 2) (Dębowski) Jan (ok. 1770—1823), działacz polit. 1 wojsk.; współpracownik Kuźnicy Kollątajowskiej; członek klubu jakobinów poi.; walczył w Legionach Dąbrowskiego; 3) Edward (1822—46), działacz polit., rewolucyjny demokrata, filozof, publicysta, krytyk lit.; od 1843 prowadził konspirację na terenie Warszawy, Poznania, Galicji; poległ w powstaniu krak. Rozprawy i artykuły filozof, i lit. w czasopismach postępowych, Piśmiennictwo polskie w zarysie-, 4) Jan (ur. 1889), biolog, polityk; członek PAN, prof. Uniw. Warsz., dyr. Instytutu im. M. Nenckiego w Warszawie; 1952—56 marszałek sejmu; prace z zakresu zoopsychologii i biologii eksperymentalnej. DEMBY Stefan (1862— 1939), bibliotekarz, księgarz, wydawca; inicjator i dyr. 1934—37 Biblioteki Narodowej w Warszawie; O miłości do ksiąg w Polsce. DEMENCJA -otępienie. DEMENTI [fr.], oficjalne zaprzeczenie lub Sprostowanie nieprawdziwej wiadomości. DEMENY [dómnj] Georges (1850—1917), fizjolog fr., twórca gimnastyki rytmicznej, pozwalającej na osiągnięcie płynnych ruchów; ćwiczenia wykonuje się przy dźwiękach śpiewu lub muzyki. DEMERARA —Gujana Brytyjska. DEMETER, mit. gr. bogini płodów ziemnych, siostra Zeusa, matka Persefony; po stracie córki przebywała na dworze króla Keleosa w Eleuzis (Attyka); nauczyła królewicza Triptolemosa uprawy roli i przez ujawnienie rodzinie króla świętych tajemnic dała początek — misteriom eleuzyńskim; mit. rzym. Cerera. DEMETRIOS Z FALERONU (IV/III w. p.n.e.), gr. polityk, retor i erudyta; inicjator Biblioteki Aleksandryjskiej. DEMETRYKIEWICZ Włodzimierz (1859—1937), archeolog, prof. Uniw. Jag., badacz Małopolski; interesował się zagadnieniami roli —„bab kamiennych" w Azji i w Europie. DEMILITARYZACJA [lac.J, ustalone w umowie zobowiązanie państwa do niewznoszenia na pewnym obszarze umocnień, nieutrzymywania lub ograniczenia E. Dembowski DEMOTYCZNE PISMO liczby wojska na określonym terytorium oraz wstrzymania lub ograniczenia produkcji przem. wojennego. DEMIURG [gr. rzemieślnik]: 1) nazwa nadana przez Platona w dialogu Timajos stwórcy świata; 2) u gnostyków ten, który dał ludzkości duszę zmysłową, tzn. twórca świata materialnego. , , DEMOBILIZACJA [fr.Jr 1) przejście sił zbrojnych ze stanu woj. do stanu pokojowego oraz przekształcenie gospodarki woj. na pokojowa; 2) każde częściowe zmniejszenie liczebności wojska. DEMODULACJA [łac.], proces przeciwny -modu lacji, tj. polegający na wyodrębnianiu z prądu modulowanego sygnału, którym ten prąd był modulowany; również odbieranie sygnałów (znaków, dźwięków) nadawanych prądem modulowanym. DEMOGRAFIA [gr.], nauka o ludności; zajmuje się układem 1 ruchem ludności, obejmuje także statystykę ludności. DEMOKRACJA [gr. władza ludu], foima organizacji państwa, zgodnie z założeniami której władza należy do ludu; charakter i zasięg danej demokracji określa klasa panująca. W starożytności d. (wzór: d. 	ateńska) oznaczała sprawowanie władzy przez ogół wolnych obywateli, przy przewadze właścicieli niewolników. W średniowieczu na systemie demokratycznym oparty był samorząd gmin miejskich, w którym decydujący wpływ miało bogate mieszczaństwo — palrycjat. W historii państwa i prawa poi. nazwa d. 	szlachecka oznacza okres 1454—1606 charakteryzujący się stosunkowo największym wpływem szlachty na rządy. Kolejną hist. formą d. jest d. burżuaz y j n a w społeczeństwach kapitalistycznych; ekonomiczne, materialne środki niezbędne do pełnego korzystania z wolności polit. należą do burżuazji, która jest klasą panującą, lud zaś posiada jedynie większe lub mniejsze formalne prawa polit. Dopiero d. socjalistyczna (zwana d. ludową w państwach Europy i Azji, które po II wojnie światowej weszły na drogę socjalistycznej przebudowy) jako forma organizacji państwa —dyktatury proletariatu, oparta na uspołecznieniu środków produkcji, a więc przejęciu przez klasę robotniczą i masy ludowe ekonomicznych, materialnych środków nieodzownych do rzeczywistego i pełnego korzystania z wolności politycznej, oznacza rzeczywistą władzę ludu. „DEMOKRATA POLSKI", pismo polit.-polem., organ Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, wychodziło we Francji (1837— 49) i w Londynie (1851— 63); red. F. Okorski. DEMOKRYT Z ABDERY (ok. 460 — ok. 370 p.n.e.), filozof gr., jeden z najwybitniejszych przedstawicieli staroż. materializmu, twórca atomistycznej koncepcji świata. Materia, zdaniem D., składa się z niepodzielnych atomów poruszających się w próżni; mechaniczne połączenia atomów oraz różnice w ich kształcie decydują o różnicach między poszczególnymi rzeczami. Atomistyczną teorię D. rozwinęli Epikur i Lukrecjusz; w XVII w. podjął ją P. Gassendi. DEMON [gr. daimon], mit. gr. istota pośrednia między Bogiem a człowiekiem, wpływający na losy człowieka. DEMOSTENES (384—322 p.n.e.), największy mówca staroż. Grecji; działalność swą rozpoczął od mów sądowych; w Atenach odegrał dużą rolę polit. jako jeden z najwybitniejszych przedstawicieli stronnictwa anty macedońskiego w okresie walki z Filipem Macedońskim o niepodległość Greków; mowy sądowe i pierwsze w dziejach mowy polit.: 3 mowy przeciw Filipowi, tzw. Filipiki, 3 	mowy w obronie Olintu, O wieńcu, O pokoju i in. DEMOTYCZNE PISMO —hieroglify. Demostencs Demokryt lobry lub zły duch  DEMUYTER 184 DEMUYTER Ernest, belg. pilot balonów wolnych, zwycięzca w zawodach Gordon-Bennetta w latach 1920, 1922, 1923, 1934 i urządzanych w Polsce w r. 1936. DENAIN [dnę], m. w pn. Francji; 27 400 mieszk. (1954); ośrodek przem. i port nad Skaldą; kopalnie węgla, huty, przemysł, włókien. DENAR: 1) rzym. moneta srebrna = 4 sestercje; 2) w średniowieczu jednostka monetarna i moneta; 3) w Polsce d. = 1/240 grzywny. DENAT [łac.], zmarły śmiercią gwałtowną, nienaturalną; samobójca. DENATURAT [łac.], alkohol -»-etylowy skażony substancjami trującymi, najczęściej pirydyną lub alkoholem -»metylowym; służy do celów oświetleniowych i opalowych; nie nadaje się do spożywania. DENAZIF1KACJA [łac.], środki powzięte po zwycięstwie nad hitl. Niemcami w celu wykorzenienia rasizmu, zlikwidowania partii nar.-socjalist. i jej przybudówek oraz stworzenia warunków do reorganizacji niem. życia polit. na podstawach demokratycznych. DENDROLOGIA [gr.], gałąź botaniki, nauka o roślinach drzewiastych i krzewach. DENDROMETRIA [gr.], metodyka dokonywania pomiarów poszczególnych drzew i drzewostanów. DENDRYTY [gr.]: 1) geol. krzaczasto rozgałęzione naloty tlenków żelaza i manganu wydzielone na powierzchni szczelin skalnych; 2) anat. wypustki komórki nerwowej doprowadzające bodźce. Zob. też neuryt. DENHOFF Stanisław (?—1728), wojewoda połocki, hetman polny lit., stronnik saski na elekcji Augusta II; 1704 marszałek konfederacji sandomierskiej. DENIKIN Anton I. (1872—1947), ros. generał, dowódca bialogwardyjskiej „armii ochotniczej“ w latach wojny domowej; i919 pobity na południu Rosji przez Armię Czerwoną; emigrował do Francji. DENIS [don]] Maurice (1870—1943), malarz fr. z grupy nabistów; główny teoretyk tego kierunku; dążył do odnowry współcz. malarstwa rei.; obrazy sztalug, i dekoracyjne kompozycje ścienne. DENISKO Joachim (1758 — ok. 1812), oficer kościuszkowski, 1794 usiłował bezskutecznie wzniecić powstanie na Wołyniu i Podolu; 1797 na czele 200 ludzi zaatakował granicę austr.; po porażce zbiegi do Turcji. DENITRYFIKACJA [gr.], redukcja azotanów na azotyny i amoniak (denitryfikacja częściowa) lub na tlenki azotu i wolny azot (denitryfikacja całkowita) przeprowadzana przez drobnoustroje glebowe i wodne przy braku dostępu tlenu. DENNIS [dęnys] Eugene (ur. 1904), czołowy działacz ruchu robotn. USA, od 1927 członek partii komunist., od 1946 jej generalny sekretarz, 1949 wraz z innymi działaczami partii skazany na długoletnie więzienie. DENOTACJA [lac.], zakres nazwy, ogół -»desygnatów danej nazwy. DENSYMETR -»areometr. DENSYTOMETRIA [lac.-gr.], metoda pomiaru stopnia zaczernienia naświetlonego i wywołanego materiału fotogr. (np. błon. płyt). DENT DU MIDI [da dii mid]], szczyt w Alpach Szwajc., na pograniczu fr. między masywem Mont Blanc a Jez. Genewskim (3260 m). DENUDACJA [łac.], całokształt procesów zmierzających do obniżenia i wyrównania powierzchni lądu: wietrzenie, erozja, deflacja, osuwiska itp.; d. obnaża głębsze podłoże skalne. DENVER [dęnwer], m. w USA, stoi. stanu Colorado; 415 800 mieszk. (1950): ośrodek handl.-komunik.; przemysł: spoż., metal., maszyn., włókien. DEONTOLOG1A [gr ], nauka o powinnościach zawodowych lekarza i zasadach etyki lekarskiej. DEOTYMA -»Łuszczewska Jadwiga. DEPILACJA [łac.], usuwanie włosów ze skóry w celach leczn. lub kosmet.; depilatoria, środki do usuwania włosów. DEPLAZMOLIZA -plazmoliza. DEPOLARYZATOR -»polaryzacja (elektrod). DEPORTACJA -»zesłanie. DEPOZYT [fr ], złożenie rzeczy lub pieniędzy u innej osoby lub w instytucji na przechowanie; również zdeponowane przedmioty; d. bankowy, złożone do banku pieniądze lub papiery wartościowe; d. sądowy, przedmioty lub pieniądze złożone w sądzie w celu przechowania lub wykonania świadczenia. DEPRECJACJA [łac], spadek wartości; d. pieniądza, zmniejszenie siły nabywczej pieniądza np. wskutek inflacji. , DEPRESJA [łac.]: 1) geogr. d morfologiczna, obniżenie powierzchni terenu, również obszar leżący poniżej poziomu morza (np. Morze Martwe — 349 m, część Holandii, część Żuław); często występuje na pustyniach; 2) geol. d. tektoniczna, obniżenie powierzchni mas skalnych określonego wieku; 3) astr. d. 	horyzontu, widoczność ciał niebieskich znajdujących się pod horyzontem astronomicznym, tzn. takich, które jeszcze w zasadzie nie wzeszły lub już zaszły; zjawisko obserwowane z wysokich miejsc znajdujących się nad płaskim terenem; 4) techn. d. kopalniana, różnica ciśnienia wytwarzana mechanicznie lub przez źródło naturalne, wywołująca ruch powietrza w wyrobiskach dołowych kopalni; do wytwarzania depresji stosuje się przeważnie wentylatory ssące zainstalowane na powierzchni; 5) biol. d. wsobna, obniżanie się żywotności potomstwa występujące przy samoznpylaniu roślin lub przy hodowaniu zwierząt w bliskim pokrewieństwie (chowde wsobnym); 6) vied. chorobliwe, nie dające się opanować uczucie smutku ze skłonnością do płaczu i rozpaczy; utrzymuje się przez dłuższy czas i bywa niekiedy przyczyną zamachów samobójczych; jeden z głównych objawów psychozy maniakalno-depresyjnej; 7) ekon. faza -»cykiu koniunkturalnego następująca po -»kryzysie; w fazie d. 	ustaje spadek produkcji i wzrost bezrobocia, utrzymuje się jednak niski poziom cen i ograniczony popyt na towary. DEPUTACJA [łac.], grono osób wybranych przez zorganizowaną grupę (zgromadzenie, pracowników przedsiębiorstwa) dla spełnienia powierzonego zadania; deputowany, członek parlamentu, poseł. DEPUTACJA PARYSKA, poi. organizacja polit. powstała 1795 w Paryżu; skupiała lewicę powstania kościuszkowskiego; zwalczała prawicowe ugrupowanie emigrantów, tzw. Agencję; domagała się m. in. zrównania stanów i wolności osobistej dla chłopów. DEPUTAT [łac.], świadczenie w naturze na rzecz pracownika, udzielane obok płacy, często w produktach danego zakładu pracy. DEPUTOWANY [łac.], członek parlamentu, poseł. DERAIN [derę] André (1880—1954), malarz i grafik fr., jed<=n z przywódców fowizmu, potem bliski kubizmowi; pejzaże, sceny rodzaj., martwe natury, portrety. DERATYZACJA [fr.], tępienie gryzoni; d. mechaniczna (pułapki), d. chemiczna (wykładanie trucizny), d. biologiczna (utrzymywanie naturalnych wrogów gryzoni — kotów, psów, albo wywoływanie wśród gryzoni epizoocji). DERBY [da:by] Edward Geoffrey (1799—1869), ang. polityk; 1833 jako minister kolonii zniósł niewolnictwo Murzynów. DERBY [dą:by], m. w W. Brytanii (środk.-zach. Anglia); 141 3Ó0 mieszk. (1951); przemysł lotn. (silniki), samochód. (Rolls-Royce), elektro techn., metal., włókien. DERBY [ang.], wyścig w biegu płaskim dla 3-letnich ogierów i klaczy pełnej krwi na dystansie l1/» mili ang.; w Polsce d. — na dystansie 2400 m; d. zapoczątkował Edward hr. Derby 1780 w Epsom (Anglia). DERDOWSKI Hieronim (1852—1902). poeta i publicysta kaszubski; od 1888 działał na emigracji, w Ameryce; O panu Czorlińscim. DEREŃ, Cornus, krzew z rodziny dereniowatych, rzędu baldachokwiatowców; liście jajowate; w Polsce na całym niżu (lasy, zarośla, kolo płotów) rozpowszechniony jest d. ś w i d w a (C. sanquinea) o białych kwiatach i czarnych jagodach oraz często hodowany d. właściwy (C. mas) o żółtych kwiatach i czerwonych, jadalnych owocach (gat. leczniczy). DERESZ [węg.], koń, u którego wśród włosów maści gniadej lub kasztanowatej występuje włos biały. DERKACZ, Cre x crex, ptak z rzędu -»chruścieli; żyje na polach i łąkach Eurazji i Ameryki Pn.; na zimę odlatuje; dł. 28 cm, rozpiętość skrzydeł 50 cm. DERMA, dermatoid, skó- „,„v,Wy; t _ para sztuczna — tkanina ba- łązka kwitnąca, 2 — gawełn. powleczona warstwą łązka z owocami tworzywa sztucznego (acetylocelulozy, polichlorku winylu); ma własności upodabniające ją do wyprawionej skóry. DERMATOGEN -»merystem.  183 DERMATOL, związek organiczny zawierający bizmut; żółty, ciężki proszek bez smaku i zapachu; środek ściągający, słabo antyseptyczny, wysuszający. DERMATOLOGIA [gr.], dział medycyny, nauka o chorobach skóry. DERMATOZA, med. ogólne określenie choroby skóry. DERMOGRAFIZM [gr.], med. objaw skórny w postaci wypuklających się i długo utrzymujących się pręg białawych lub czerwonych, powstających pod wpływem mechanicznego drażnienia skóry — świadczy o wzmożonej pobudliwości nerwów naczynioruchowych; dermograf, ołówek do rysowania na skórze. DERNIER CRI [fr., dernię krj], „ostatni krzyk“ mody, najświeższa moda. DERWISZ [persk. ubogi], asceta, mistyk, mnich muzulm.; zakony d. istnieją od XII w.; znane są m. in. zakony d. tańczących i d. wyjących, zwanych tak od sposobu wprowadzania się w ekstazę rei. DERYNG Maria (1857—?), aktorka scen lw. i warsz.; odnosiła duże sukcesy zarówno w dramacie, jak i w komedii; 1887 opuściła scenę. DERYWACJA [łac.], zjawisko gramat., polegające na tworzeniu wyrazów (pochodnych) od innych (podstawowych) za pomocą określonych cząstek słowotwórczych (-►afiksów), np. cukrzyć od cukier, książeczka od książka, przepisać od pisać. DES, dźwięk niższy o półton od dźwięku d. DE SANCTIS Francesco (1817—83), najwybitniejszy krytyk wł. XIX w.; więziony za działalność polit.; po 1860 parokrotny min. oświaty i profesor uniw. w Neapolu; analizy estetyczne utworów lit. (studia 0 Dantem, Petrarce i in.; Historia literatury włoskiej, 1871). DESANT [fr.]: 1) wysadzenie wojsk na terytorium nieprzyjaciela; 2) zgrupowanie wojsk przerzucanych drogą wodną lub powietrzną na teren nieprzyjaciela. DE SANTIS Giuseppe (ur. 1917), wł. reżyser i scenarzysta ze środowiska Centro Sperimentale, ośrodka neorealizmu film., Nie ma pokoju pod oliwkami, Hzym godzina 11. DESAULT [dezę] Pierre Joseph (1744—95), chirurg fr., jeden z twórców chirurgii naczyń krwionośnych 1 sztuki opatrunkowej. DESCARTES jdekart] (Kartezjusz) René (1596—1650), ojciec nowożytnej filozofii, racjonalista, fr. fizyk i matematyk, twórca geometrii analitycznej. W swoim podstawowym i najbardziej znanym dziele, Rozprawa 0 metodzie, odrzucił całą wiedzę scholastyczną, przyjmując za punkt wyjścia wątpienie o wszystkim poza samym wątpieniem. Ten metodologiczny sceptycyzm prowadzi do pozytywnej zasady, na której opiera swą filozofię — do pewności istnienia jaźni -*-cogito ergo sum. Świat fizyczny pojmował w sposób mechanistyczny, a zwierzęta uważał za maszyny. D. bvł przedstawicielem skrajnego dualizmu materii i ducha: materię uważał za zasadniczo różną od ducha i sądził, że została ona wprowadzona w ruch przez Boga. W fizyce odkrył m. in. prawo załamania świa- R. Descartes tła (1626) oraz sformułował zasadę zachowania pędu — materię i ruch uważał za niezniszczalne. Od D. wywodzą s;ę dwie ¡inie: materialistów (Regius, La Mettrie, Cabanis) 1 idealistów (Malebrancne). Medytacje o pierwszej filozofii. DESENSYBILIZACJA [łac.], odczulanie, znieczulanie, narkoza; fot. zmniejszanie za pomocą pewnych związków chem. światłoczulości materiałów fotogr.; umożliwia np. wywoływanie przy stosunkowo jasnym świetle czerwonym materiałów wymagających obróbki w zupełnej ciemności. DESER [fr.] owoce lub słodycze podawane przy końcu posiłku. DE SICA Vittorio (ur. 1902), wybitny reżyser wł., scenarzysta i aktor film.; studia prawn.; początkowo aktor teatr., od 1931 filmowy; Złodzieje rowerów, Cud w Mediolanie. DESKA ►tarcica. DESKOWANIE: I) pokrycie, warstwa desek przybitych do konstrukcji, np. ściany drewnianej, stropu, DESZT-E-KEWIR dachu itp.; 2) płyty z desek stanowiące formy (szalowanie) betonowanych konstrukcji. DESKWAMACJA [łac.], med. zluszczanie się powierzchownych komórek naskórka lub nabłonka błon śluzowych. DES MOINES [dymojn(z)], m. w USA, stoi. stanu Iowa; 178 000 mieszk. (1950); handel produktami roln.; przemysł spoż. DESMOTROPIA -►tautometria. DESMOULINS [demulę] Camille (1760—94), adwokat i dziennikarz fr., działacz rewolucji fr., członek Konwentu; zgilotynowany jako zwolennik Dantona. DESNA, rz. w ZSRR, 1. dopływ Dniepru; dł. 1187 km; wypływa na pd.-wsch. od Smoleńska; żeglowna 800 km; spław drzewa. DESORPCJA [łac.], uwalnianie się z powierzchni -►adsorbentu zaabsorbowanej na niej substancji; zjawisko przeciwne do -►adsorpcji. DESP1AU [depio] Charles (1874—1946), rzeźbiarz fr., portrecista, współpracownik A. Rodina; pomnik poległych z Mont-de-Marsan. DESPOTYZM [gr.]: 1) forma nieograniczonej i bezwzględnej władzy; 2) narzucanie w sposób bezwzględny swej woli otoczeniu DES PRES (Deprśs) [deprę] Josąuin (1450—1521), niderl. kompozytor okresu polifonii wokalnej; mistrz kontrapunktu; msze, motety, fr. chansons. DESSAU, m. w NRD (okręg Halle); port nad Łabą; 94 300 mieszk. (1955); przemysł maszyn, (wagony, samoloty, instrumenty precyz.). chemiczny. DESSOUS [fr., dósp], bielizna damska. DESTYLACJA [łac.j: 1) proces przejścia wskutek ogrzewania ze stanu ciekłego lub stałego (sublimacjaj w stan pary, która następnie w wyniku ochłodzenia ulega -►kondensacji; 2) metoda rozdzielania mieszanin cieczy, polegająca na wykorzystaniu różnic temperatur wrzenia składników mieszaniny; d. frakcjonowana, rektyfikacja, metody prowadzenia d. dające dostatecznie dokładne rozdzielenie składników cieczy nawet w przypadkach, gdy temperatury ich wrzenia nieznacznie się różnią. DESTYLACJA SUCHA DREWNA, proces technol. polegający na ogrzewaniu drewna w temp. 400° bez dostępu powietrza, w specjalnych retortach żelaznych; otrzymuje się węgiel drzewny, ocet drzewny, smołę drzewną i gazy; w otrzymuje się również terpen tvnę. DESTYLACJA SUCHA WĘGLA -►odgazowanie węgl£DESTYLACYJNY APARAT, destyler — urządzenie, w którym się przeprowadza destylację na skalę przemysł, lub laborat.: składa się z podgrzewanego kotła (kolby), chłodnicy oraz odbieralnika, w którym się zbiera skroplony produkt (kondensat); dla dokładniejszego rozdzielenia składników umieszcza się kolumnę rektyfikacyjną między kotłem a chłodnicą. Tabl. 20. DESYGNAT [łac.], przedmiot oznaczany przez daną nazwę; np. desygnatem nazwy „miasto“ jest m. in. Kraków. DESZCZ, opad atmosferyczny złożony z kropelek wody o średnicach większych od 0.5 mm; chmury klębiaste deszczowe przynoszą deszcze krótkotrwale o zmiennym natężeniu, natomiast chmury o budowie warstwowej — jednostajne, ciągłe lub z przerwami: d. 	lodowy, opad atmosferyczny złożony z prawie przezroczystych, kulistych lub nieforemnych ziaren lodu o średnicach od 1 do 4 mm, powstających wskutek zamarzania kropelek deszczu. DESZCZOMIERZ, przyrząd do pomiaru ilości opadów atmosfer.; wyznacza się ją w milimetrach słupa wody, jaki by się utworzył, gdyby opad nie parował, nie ściekał po nierównościach terenu oraz nie wsiąkał w podłoże. DESZCZOWNIA, urządzenie w ogrodnictwie do rozpryskiwania wody; składa się z pompy, rur oraz zraszaczy. DESŻNER Salomea (1759—1809), aktorka poi. XVIII w., związana z zespołem Wojciecha Bogusławskiego, później prowadziła własny teatr w Grodnie. DESZT-E-KEWIR (Wielka Słona Pustynia), pustynia w pn.-wsch. Iranie; ok. 100 000 km2, wys. 500—  DESZT-E-LUT 1000 m; liczne słone zagłębienia; na zachodzie złoża kruszców. DESZT-E-LUT, pustynia w pd.-wsch. Iranie; kotlina bezodpływowa; ok. 50 000 km*, wys. 200—1500 m, częściowo kamienista, ilasta i słona; wydmy do wys. 200 m. DETAL [gr.], sprzedaż towarów w małych ilościach. DETEKCJA [łac.], wykrywanie, wykazywanie występowania jakiegoś zjawiska; w telekomunikacji to samo, co —demodulacia prądu. DETEKTOR [łac. detegere — odkrywać], w telekomunikacji urządzenie wydzielające z prądów wysokiej częstotliwości odbieranych przez antenę prądy niskiej częstotliwości, które (po ew. wzmocnieniu) uruchamiają membranę słuchawki lub głośnika; stosowane są d. lampowe (—lampa elektronowa), d. półprzewodnikowe (—tranzystor), np. kryształkowe. Zob. też demodulacja. DETEKTYW [łac.], agent policji śledczej lub wywiadowca prywatny. DETERDING [dęjterding] Henry (1865—1939), hol. przemysłowiec; 1901 założyciel i główny akcjonariusz koncernu naftowego Royal-Dutch Petroleum Company, połączonego 1907 z ang. koncernem Shell Company. DETERMINIZM [łac.]: 1) zasada naukowa, wg której każdy fakt ma swoją konieczną przyczynę, i odwrotnie — te same przyczyny wywołują zawsze te same skutki; 2) pogląd filozof., według którego nie tylko zjawiska fizyczne, ale także wszystkie czyny ludzkie są uwarunkowane prawami, równie rygorystycznymi jak prawa rządzące zjawiskami fizycznymi. DETONACJA [fr.]: 1) rozszerzenie się —eksplozji materiału wybuchowego z dużą stałą prędkością (do 9 tys. metrów na sekundę); 2) b. szybkie, zbliżone szybkością do eksplozji, spalanie paliwa w cylindrze silnika spalinowego, spowodowane zastosowaniem paliwa o zbyt niskiej liczbie —oktanowej; powoduje charakterystyczne stuki w cylindrze, pociąga za sobą szybkie zużycie silnika. Zob. też antydetonatory. DETROIT [dytrojt], m. w USA (Michigan), nad rz. Detroit; 2 025 600 mieszk. (1955), zespół miej. 3 625 000; muzeum sztuki; ważny ośrodek przem. (750 000 robotników, w tym 390 000 w przemyśle samochód.); 60°/» produkcji samochodów w USA (zakłady „Ford", „General Motors“, „Chrysler“); metalurgia; produkcja obrabiarek; przemysł maszyn.; największy port śródlądowy świata. DETRYTUS, rozkładające się resztki roślin, głównie wskutek butwienia w wodzie. DETTLOFF Szczęsny ks. (ur. 1878), historyk sztuki, prof. Uniw. Pozn.; liczne prace, głównie z zakresu rzeźby got.; U źródeł sztuki Wita Stwosza, Rzeźba polska do poloivy XVIII w. DEUKALION I PYRRA, mit. gr. cnotliwe małżeństwo uratowane przez Zeusa w czasie potopu; z rzuconych przez nich za radą bogów kamieni powstało nowe pokolenie ludzi. DEULINO (Dywilino), w. w obwodzie kalinińskim Ros. FSRR; 1618 rozejm między Polską i Rosją przyznający Polsce: ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską. DEUS EX MACHINA [łac.], niespodziewana pomoc w trudnej sytuacji; określenie wywodzące się z teatru starogr., w którym bóstwo opuszczane na scenę za pomocą maszynerii sprowadzało rozwiązanie węzła dramatycznego. DEUTER D, wodór ciężki — izotop wodoru [H o —jądrze złożonym z jednego protonu i jednego neutronu; deuteron, jądro deuteru. DEUTSCHES NACHRICHTENBÜRO (DNB) — Wolffs Telegraphisches Büro. DEUTSCHES THEATER, teatr w Berlinie, zał. 1850 przez Fryderyka Wilhelma; obok wiedeńskiego Burgtheater druga reprezentacyjna scena niem. Kierowninikami jej byli m in. A. L’Arronge (1883—94), O. Brahm (1894—1904), M. Reinhardt (1905—20 i 1924—32), po II wojnie świat. W. Langhof. DEVENTER, m. we wsch. Holandii nad rz. Ijsel; 50 800 mieszk. (1955); zabytkowe budowle z czasów hanzeatyckich; przemysł: maszyn., spoż. i in. DEVÍNSKA NOVA VES, miejscowość w Słowacji; cmentarzysko awarsko-słow. z VI—VIII w. DEVOLLI, rz. w Albanii, dł. 220 km; z rz. Osum tworzy rz. Semeni wpadającą do M Adriatyckiego. DEVON [dewn] (Devonshire), hrabstwo w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia), na Piw. Kom walijskim; 6764 km*, 798 300 mieszk. (1951); wyżynny teren z urodzajnymi dolinami, najwyższe wzniesienie Dartmoor Forest (621 m); hodowla bydła; sadv: rybołówstwo; kopalnie kaolinu; niewielki przemysł; region turyst.; kąpieliska mor.; gł. m. Plymouth, Devonport, Exeter (stoi.). 186 DEVRIENT [dowrję] Ludwik (1784—1832), sławny niem. aktor, protoplasta rodziny aktorów, z których wielu wybiło się na scenach Niemiec i Austrii, wspaniały odtwórca ról charakterystycznych i tragicznych. DEWALUACJA [łac.], ustawowe obniżenie wartości pieniądza w stosunku do złota lub do innych walut. DEWAR [djve] James Sir (1842—1923), fizyk i chemik szkocki; pierwszy skroplił wodór, wynalazł „naczynie Dewara“. DEWARA NACZYNIE, najczęściej szklane naczynie o podwójnych, posrebrzanych od wewnątrz ściankach, spomiędzy których zostało wypompowane powietrze, a więc utrudniony dopływ i odpływ ciepła do wnętrza. Służy do przechowywania ciał o temperaturze znacznie różniącej się od otoczenia (np. wrzącej wody, ciekłego powietrza). W życiu codziennym znane pod nazwą termosu. DEWASTACJA [łac], spustoszenie, zniszczenie. DE WET [dó wet] Christian R. (1854—1922), generał, dowódca Burów w wojnie z Anglikami 1899—1902; 1914 dowodził powstaniem przeciw Anglikom. Zob. też Burowie. DEWEY [djfly]: 1) Melvil (1851—1931), wybitny bibliotekarz amer., twórca —klasyfikacji dziesiętnej (1876); 2) John (1859—1952), filozof i pedagog amer., najwybitniejszy po Jamesie przedstawiciel —pragmatyzmu. W 1896 założył w Chicago Eksperymentalną Szkołę Uniwersytecką, działającą do 1903. Stał na czele Chicagowskiego Studium Pedagogicznego. Wywarł wpływ na Claparède’a i Kerschensłeinera; The Quest for Certainty (W poszukiwaniu oczywistości). Jak myślimy; 3) Charles (ur. 1882), ekonomista, przemysłowiec i polityk amer., 1927—30 finansowy doradca rządu poi., ostatnio wiceprezes banku w Nowym Jorku; 4) Thomas Edmund (ur. 1902), prawnik i polityk amer., 1942 gubernator stanu Nowy Jork, dwukrotny republ. kandydat na prezydenta. DEWIACJA [łac.] KOMPASU, odchylenie igły kompasu od kierunku północnego; na statku wywołana jest przez pole magnet, stalowego kadłuba, a niekiedy także ładunku o właściwościach magnet.; zmniejszenie d. 	k. uzyskuje się przez odpowiednie rozmieszczenie w pobliżu kompasu magnesów (tzw. kompensacja kompasu). DEWIZY [łac.], środki płatnicze (weksle, czeki, przekazy, akredytywy, papiery wartościowe) reprezentujące obcą walutę oraz płatne za granicą; pieniądze papierowe obcych krajów; służą do regulowania płatności w handlu międzynarodowym. DEWOCJA [łac.], pobożność; w znaczeniu pejoratywnym: pobożność na pokaz, tylko zewnętrzna. DEWOCJONALIA [łac.], przedmioty kultu rei., np. różańce, medaliki itp. DEWOLUCJA, w postępowaniu adm. przekazanie na żądanie strony sprawy do rozpatrzenia i załatwienia przez instancję wyższą. DE WON, czwarty okres ery paleozoicznej; nazwa pochodzi od ang. hrabstwa Devonshire. Zob. też stratygrafia (tabela). DEZAKTYWIZACJA [fr.], całokształt czynności związanych z mechanicznym usunięciem substancji promieniotwórczych. DEZAMINACJA, odszczepienie grupy aminowej —NH2 od związku chem. DÉZAMY [dezamj] Théodore (1803—50), przedstawiciel rewol. materialistycznego skrzydła fr. komunizmu utopijnego, uczestnik tajnych organizacji rewol.; Code de la communauté (Kodeks wspólnoty). DEZERCJA [łac.], ucieczka; samowolne opuszczenie przez żołnierza swojej jednostki lub stanowiska. DEZINFORMACJA [łac.], fałszywa informacja podana celowo dla wprowadzenia w błąd. DEZINTEGRACJA [łac.] ATOMOW, wszelkie przemiany atomów związane ze zmianami w ich jądrach: gdy przemiany te są spontaniczne, obejmuje się je nazwą naturalnej —promieniotwórczości; wywołane sztucznie, noszą nazwę reakcji —jądrowych. DEZODORYZACJA [łac.], odwonianie, pozbawianie przykrej woni. DEZOKSYRYBONUKLEINOWE KWASY, zasadnicze składniki jąder komórkowych; w ich skład wchodzi cukier (dezoksyryboza), zasady purynowe i pirymidynowe oraz kwas fosforowy. DEZYDERIUSZ, ostatni król Longobardów 757— 774, pokonany i uwięziony przez swego zięcia Karola W., który 774 przyłączył Longobardię do swego ^^DEZYNFEKCJA -odkażanie. DEZYNSEKCJA [łac.], zwalczanie owadów i innych stawonogów przenosicieli zarazków i szkodników gosp.; środki dezynsekcyjne: fizyczne (gorące powie 187 trae, para wodna, gotowanie), chemiczne (DDT, Azotox itp.), biologiczne (np. niszczenie larw komarów raturze. DĘBIK OŚMIOPŁATKOWY, Dryas octopetala, zimozielona bvlina z rodziny -»różowatych; liście ciemnozielone, skórzaste, lekko wrębne, kwiaty białe, pojedyncze. o średnicy do 4 cm; tworzy zwarte damie na skalach wapiennych w Karpatach; -»-relikt z epoki lodowei. DĘBLIN, m.t pow. rycki, woj. warsz., nad pr. brzegiem Wisły, w pobliżu ujścia Wieprza; 12 500 mieszk. (1956); węzeł kol.; pałac z XVIII w., twierdza z XIX w., w okresie okupacji hitl. obóz jeńców woj. (stalag 307). DĘBNO: I) m., pow. chojeński, woj. szczec., na Pojezierzu Myśliborskim: 5700 mieszk. (1956); 2) w., pow nowotarski, woj. krak., na Podhalu; 300 mieszk. (1956); kościół modrzewiowy z polichromią z ok. 1500 r. DĘBSKI Aleksander (1857—1935), działacz I Proletariatu; 1892 współtwórca PPS; działacz poi. emigracji socjalist. w Szwajcarii, Francji, Anglii i St. Zj.; od 1921 w Warszawie; od 1930 senator z ramienia PPS. DĘTKA, szczelna gumowa komora kształtu pierścieniowego, układana wewnątrz opony, wypełniona powietrzem do ciśnienia kilku atmosfer. Ma za zadanie rozłożenie ciężaru przenoszonego przez kolo na większą powierzchnię gruntu i częściowe pochłanianie energii wstrząsów występujących w czasie jazdy.» DGB -►związki zawodowe (tabela). DHARMA, w bramanizmie: obowiązek, powołanie, zadanie życiowe, a także wewnętrzne prawo i wypływające zeń posłannictwo; a-dharma — to, co clharmie przeciwne. DHAULAGIRI (Dawaladziri), szczyt w Himalajach (Nepal), wys. ok. 8180 m; wys. wzgl. ok. 7000 m; niegdyś uważany za najwyższy w Himalajach. DIABAZ, ciemnozielona aż do czarnej magmowa skała wylewna z grupy -»-gabra; używany jako materiał drogowy. DIABEŁ MORSKI, Manta birostris, wielka ryba z rzędu płaszczek, o ciężarze ponad 500 kg; żyworodna; spłoszona atakuje łodzie z ludźmi, a nawet je zatapia; żyje w morzach tropik.; znaczenie gosp. małe. DIABETYK [gr.], chory na cukrzycę, cukrzyk. DIABOLÓ [wł.J, zabawka składająca się z dwóch pałeczek połączonych sznurkiem oraz szpuli gum. lub metal., która podrzuca się do góry i następnie chwyta na sznurek. DIADEM [gr ]: 1) ozdobna opaska z tkaniny lub szlachetnego metalu noszona na głowie jako symbol wyróżnienia lub władzy; pierwowzór korony; 2) jubilerska ozdoba głowy. Diabeł morski DIAMAND DIADOCHOWIE [gr. następcy], dowódcy Aleksandra Wielkiego, którzy w wyniku walk podzielili między siebie jego monarchię. DIADY, parzyste komórki powstałe po pierwszym podziale redukcyjnym jądra komórkowego w czasie -►mejozy. Zob. też tetrady. DIAFORA [gr.], figura retoryczna: powtórzenie tego samego słowa w innym znaczeniu, np. lis (= zwierzę) i lis (= chytry). DIAFRAGMA -►przysłona. DIAGENEZA [gr.], przemiany fiz. i cliem., jakim ulega skała po osadzeniu, zachodzące pod niewielkim ciśnieniem i w niewysokiej temperaturze; d. zwykle powoduje zespolenie luźnych okruchów skalnych (żwirów, piasków, iłów) w skały zwięzłe (zlepieńce, piaskowce, łupki). DIAGILEW Siergiej P. (1872—1929), kierownik baletu ros., który zdobył światowe uznanie w Europie i Ameryce. D. wywarł wielki wpływ na nowoczesną sztukę baletową. DIAGNOSTYKA [gr.], med. nauka o rozpoznawaniu chorób. DIAGNOZA -»rozpoznanie choroby. DIAGONAL [łac.j, tkanina wełniana o splocie skośnym z przędzy czesankowej. DIAGRAM [gr.], wykres, przedstawienie za pomocą rysunku rozmaitych zależności między wielkościami, np. zmian temperatury w zależności od czasu. DIAKON [gr.], u pierwszych chrześcijan sprawujący opiekę nad ubogimi i chorymi; w kościele kat. ostatni stopień przed otrzymaniem święceń kapł.; w protest, pastor zajmujący się akcją humanitarną. DIAKONISSA [gr.], we wczesnym chrześcijaństwie kobieta pomagająca przy chrzcie niewiast przez zanurzenie; powierzano jej też pełnienie uczynków miłosierdzia; urząd ten zniesiony przez katolicyzm w XVIII w., istnieje nadal w‘ kościele protestanckim. DIAKRYTYCZNE [gr.] ZNAKI, znaki umowne: w- «-» ► a o / • ' i in. umieszczane nad, pod literą lub obok litery, stosowane w alfabecie normalnym jako znak określający odmienną artykulację głosek oznaczanych tą samą literą, np. poi. z, ź, ż, e, ę, o, ó, czes. », S •= sz, i w alfabecie -fonetycznym. DI AL, pochodna kwasu barbiturowego; biała krystaliczna substancja o działaniu nasennym; wchodzi w skład leków przeciwbólowych, np. z piramidonem tworzy -»cibalginę. DIALAG, minerał należący do grupy -»piroksenów; składnik skał gabrowych. DIALEKT [gr.], odmiana języka ogólnonarod. występująca u pewnej grupy społ. związanej z określonym terenem; różnice mogą zachodzić w obrębie -»fonetyki, -»fleksji, składni i słownictwa; d. jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do mniejszych jednostek językowych -»gwar. DIALEKTOLOGIA [gr.], dział językoznawstwa zajmujący się badaniem dialektów, ich zróżnicowaniem terenowym oraz sporządzaniem odpowiednich map; -►geografia językowa. DIALEKTYKA [gr.]: 1) metoda filozofowania oparta na pytaniach i odpowiedziach, stosowana przez niektórych filozofów staroż., przede wszystkim Sokratesa; 2) u Platona: metoda rozumowania polegająca na sprowadzaniu wielkości dostępnej w doznaniu zmysłowym do jedności pojęć czy idei; 3) u Kanta: nazwa metafizycznej części jego filozofii w przeciwstawieniu do wiedzy o zjawiskach; 4) u Hegla: proces rozwoju ducha od tezy poprzez antytezę do syntezy; 5) d. marksistowska: teoria rozwoju i ruchu poprzez przeciwieństwa oraz związku całej istniejącej rzeczywistości (przyrody, społeczeństwa, myślenia) i wynikająca z niej metoda poznawania świata obiektywnego.  DIALEKTYZM [gr.], wyraz lub forma gramat. przejęta z jakiegoś -»dialektu do języka ogólnonarod., np. podhal. kierpce, perć, upłaz. DIALIZA [gr.], metoda usuwania z roztworów -»koloidowych obecnych w fazie rozpraszającej -»elektrolitów, wykorzystująca własność błon pólprzepuszczalnych, tj. błon, przez które przenikają drobiny rozpuszczalnika oraz jony elektrolitów, a nie przenikają znacznie większe cząstki koloidowe. DIALOG [gr.]: 1) rozmowa dwu lub kilku osób; podstawa każdego utworu dramat.; 2) utwór lit. w formie rozmowy. DIAMAGNETYCZNE [gr.] CIAŁA, ciała o -»przenikalności magnet, niewiele mniejszej od jedności i niezależnej od natężenia pola magnet, (np. antymon, bizmut). DIAMAND Herman (1860—1931), polityk poi., jeden z założycieli i przywódców PPSD, 1907—18 poseł do  DIAMENT 188 słup solny; b, c, d — skrzydła parlamentu austr., 1918—31 czołowy działacz prawicowego skrzydła PPS, 1919—30 poseł do sejmu, przedstawiciel PPS w Międzynar. Biurze Socjalist. DIAMENT, minerał, czysty węgiel C, krystalizujący w układzie regularnym; najtwardsza ze znanych substancji, o bardzo wysokim współczynniku załamania światła; kamień szlach.; d. marmaroskie, luźne kryształy bezbarwnego kwarcu, występujące w Karpatach. Zob. też brylant, bort, karbonado. Tabl. VIII. DIANA, rzym. bogini lasów i zwierząt, utożsamiona z gr. —Artemidą. DIAPIR [gr.], —antyklina o jądrze zbudowanym z bardziej plastycznego niż skrzydła materiału (np. sól), który dzięki temu przebija się przez te skrzydła; najczęstszym typem d. jest słup solny. DIAPOZYTYW [gr.-łac ], pozytywowy obraz fotogr. na przezroczystym podłożu (np. szkło, celuloid); przeznaczony do rzutowania na ekran. DIARIUSZ [lac.]: 1) dziennik wydarzeń życia Diapir: a_ prywat, lub publ.; 2) d. sejmowy, księga protokołów sejmowych zawierająca w porządku chronologicznym wypowiedzi posłów oraz powzięte uchwały. DIASKOP [gr.], projektor, rzutnik — przyrząd optyczny do rzutowania na ekran znacznie powiększonego obrazu płaskiego przedmiotu przezroczystego, przede wszystkim specjalnie przygotowanych przezroczy (diapozytywów); składa się z silnego źródła światła, kondensora i obiektywu. DIASPORA [gr. rozproszenie], pierwotnie, u schyłku świata staroż., rozproszenie Żydów pomiędzy innymi narodowościami; później rozproszenie wyznawców jednej religii, żyjących wśród innowierców. DIASTAZA —amylazy. DIASTOLE [gr.], faza rozkurczu mięśnia sercowego, następuiaca rytmicznie po skurczu fsystole). DLASTROFIZM [gr.], całokształt zjawisk związanych z ruchami skorupy ziemskiej, obejmujących —orogenezę i —epejrogenezę. DIATERMIA [gr.], med. wytwarzanie ciepła w tkankach ustroju za pomocą prądu elektr. w celu osiągnięcia działania przeciwbólowego, przeciwskurczowego i przeciwzapalnego; d. długofalowa, leczenie prądem o częstotliwości ok. 1 min okresów na sek. (dł. fal ok. 300 m); d. krótkofalowa, leczenie prądem o częstotliwości 10—100 min okresów na sek. (dł. fal 30—3 m). DIATOMIT, porowata skała osadowa krzemionkowa, składająca się z pancerzyków mikroskopijnych organizmów głównie okrzemek (Diatomeae); w przemyśle ceramicznym materiał termoizolacyjny. DIATONIKA [gr.], zasada używania tylko dźwięków składowych jakiejś skali diatonicznej — w przeciwstawieniu do -chromały ki. DIAZ [dias]: 1) Barthołomeo (ok. 1450—1500), żeglarz portug.; 1487 pierwszy osiągnął pd. przyl. Afryki (Przylądek Dobrej Nadziei); 2) Jose (1894—1942), hiszp. polityk i działacz robotn., od 1832 sekretarz gen. KP Hiszpanii. DICHOTOMIA -dychotomia. DICKENS [dykynz] Charles (1812—70). powieściopisarz ang ; pracę lit. rozpoczął krótkimi opowiadaniami; 1837 zyskał rozgłos powieścią komiczną Klub Pickwicka; w licznych powieściach ukazał codzienne życie Anglii, dając posta- Ch. Dickens cie pełne realizmu, choć potraktowane z głębokim humorem i liryzmem. Gł. dzieła: Olicer Twist, Dombey i Syn, Dawid Copperfield, Ciężkie czasy, ponadto liczne opowieści i artyk"dICKMANN Arend (?—1627), admirał poi. rodem z Delft (Holandia); 1626 dowódca floty król.; zginął w bitwie morskiej pod Oliwą. D1CKSTEIN (Diksztajn): 1) Samuel (1851—1939), matematyk poi., pedagog, historyk nauki, pierwszy nrezes Rady Naukowej powstałych w Warszawie 1906 Kursów Naukowych (późniejszy Uniw. Warsz ), współzałożyciel Tow. Nauk. Warszawskiego; 1884 założył i wydawał ,,Bibliotekę Matematyczno-Fizyczną“ (wraz z A. Czajewiczem); w 1888 założył i wraz z W. Natansonem i W. Gosiewskim wydawał „Prace Matematyczno-Fizyczne“, 
od 1897 wydawał „Wiado¬ mości Matematyczne“; 2) Szymon, pseud. Jan Mlol (1859—84), brat S., działacz socjalist., ekonomista, przyrodnik; popularyzator ewolucjonizmu i marksizmu; związany z I Proletariatem, na emigracji w Szwajcarii członek redakcji „Równość“, współpracownik „Przedświtu^*; tłumacz gelsa; Kto z czego żyje, Dążności socjalistyczne na emigracji polskiej. DIDACHE [gr.], Nauka 12 apostołów albo Dwie drogi, jeden z najstarszych zabytków piśmiennictwa chrześc., odnaleziony 1875 w bibliotece patriarchatu iirawosł. w Konstantynopou; zawiera elementy pierwotnych poglądów doktry nalnych kościoła oraz przepisy liturgiczne. DIDEROT [didro] Denis (1713—84), fr. pisarz i filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli Oświecenia i materializmu XVIII w.; inicjator i kierownik prac nad wydaniem Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (1751—85); rzecznik racjonalizmu; jego Pensées vhilosoohiaues íMváli filozoficzne) 1746 zostały spalone na polecenie parlamentu paryskiego; 1749 aresztowany za napisanie Listu o ślepcach; Kubuś fatalista i jego pan; Kuzynek mistrza Hameau; Paradoks o aktorze. Salony. DIDOT [dido], rodzina księgarzy i wydawców fr.: 1) François Ambroise (1730—1804), wydawca m. in. serii klasyków lac., twórca nowego kroju antykwy (zw. Didota); 2) Firmin (1764—1836), syn F. A., twórca udoskonalonej stereotypii oraz nowego systemu miar drukarskich zw. systemem D. Zob. też drukarskie miary. DIDUR Adam (1873—1946), śpiewak poi., bas. DIDYMIUM, śluzowiec pospolity na butwiejących pniach, słomie i sianie. DIECEZJA [gr.], obszar podległy władzy duchownej biskupa. DIEFENBAKER [di:fnbejke] John (ur. 1895), polityk kanad., od 1956 przywódca konserwatystów, od 1957 premier. DIEGTIARIEW Wasilij A. (1879—1949), radź. generał, konstruktor licznych typów broni maszynowej i rusznicy przeciwpancernej. DIEHL [di:l] Charles (1859—1944), blzantynolog fr., Justinien et la civilisation byzantine au VI siècle (Justynian i cywilizacja bizantyńska w VI wieku); Histoire de l'empite byzantin (Historia Cesarstwa Bizant.). DIELEKTRYCZNA STAŁA, liczba charakteryzująca własności dielektryczne ciała, określana stosunkiem pojemności -►kondensatora, między którego okładki wprowadzono dane ciało, do pojemności tego kondensatora, gdy między okładkami panuje próżnia. DIELEKTRYKI [gr.], ciała ulegające -»-polaryzacji elektr., a więc takie, na powierzchni których wytwarzają się ładunki elektr., gdy umieści się je w polu elektr., zwykle słabo przewodzą prąd elektr.; wstawione między okładki kondensatora zwiększają jego pojemność. DIEM -«-Ngho Dingh Diem. DIEN BIEN FU, twierdza fr. w Wietnamie Pn., której zdobycie 7 V 1954, po 55-dniowej bitwie, zadecydowało o klęsce Francuzów i wyzwoleniu Wietnamskiej Republiki Demokratycznej. DIENTZENHOFER, rodzina architektów okresu Baroku w Czechach i Frankonii: 1) Curistofh (1655— Sz. Dickstein Darwina, Lassalle’a, En 189 1722), kościół klasztorny w Bfevnov; 2) Johann (zm. 1726); katedra w Fuldzie; 3) Kilian Icnaz (1689 90— 1751), mistrz barokowej architektury Pragi; Villa Amerika. kościół św. Mikołaja. DIENY, nazwa ogólna obejmująca węglowodory nienasycone o dwóch wiązaniach podwójnych. DIEPPE [dięp], m. i port wwozowy w pn. Francji (Normandia) nad kanałem La Manche; 26 400 mieszk. (1954); stocznie remontowe, rybołówstwo. DIERŻAWIN Gawriło R. (1743—1816), poeta ros., jeden z czołowych przedstawicieli klasycyzmu; Wielmoża, Felica, Bog. DIESEL —spalinowy silnik. DIES 1RAE [lac.], pierwsze słowa sekwencji z mszy żał. w kościele kat.; sekwencja ta przedstawia grozę sądu ostatecznego i zawiera prośbę o wieczny odpoczynek dla zmarłych; autorstwo przypisywano Tomaszowi z Celano (t 1225). DIESTERWEG Adolf (1790—1866), niem. pedagog, popularyzator idei pedagog. —Pestalozziego; dążył do rozbudowy i podniesienia poziomu szkoły lud., uwolnienia szkolnictwa od wpływu kościoła, poprawy systemu kształcenia nauczycieli i podniesienia pozycji spoi. nauczycielstwa. DIETA [gr.]: 1) med. specjalny tryb żywienia, z określeniem ilości i jakości pokarmów; stosowana w leczeniu niektórych chorób; dietetyczka, absolwentka szkoły dietetyczek; dietetyk, lekarz specjalista w zakresie żywienia leczn. (dietetyki); 2) równowartość kosztów dzień, utrzymania pracownika w podróży służb.; 3) wynagrodzenie z tytułu pełnienia szczególnych obowiązków, np. d. poselska. DIETL Józef (1804—78), lekarz i działacz społ., prof. Uniw. Jag., prezydent Krakowa, poseł na sejm galic.; twórca balneologii poi.; autor licznych prac medycznych. DIETRICH Marlene, właśc. Marie Magdalene von Losch (ur. 1904), aktorka niem., związana z teatrem berlińskim i szkołą M. Reinliardta; 1929 debiut filmowy; 1930 w Hollywood; Niebieski motyl, Ogród Allacha, Anioł, Płomień Nowego Orleanu. DIEZNIEW Siemion I. (ok. 1605 — ok. 1662), 1648 opłynął wybrzeża Azji od ujścia Kołymy do Zat. Anadyrskiej i odkrył przylądek na Płw. Czukockim, nazwany jego imieniem. DIGEŚTA [lac.], dział —kodeksu Justyniana, obejmujący zbiór fragmentów z pism prawników rzym., ułożony w latach 530—533; grecka nazwa — Pandekta. DIGGE RZY, kopacze, radykalny odłam —lewellerów w ang. rewolucji burż. XVII w., wyrażający interesy biedoty wiejskiej; wysuwali hasło utopijnego komunizmu i żądali wspólnego władania ziemią. DIGITALIS —naparstnica. DIJON [diżą], m. w środk.-wsch. Francji (Burgundia); 112 800 mieszk. (1954); ośrodek adm.; budowle średniow.; fabr. motocykli „Terrot“, różnorodny przemysł spoż.; port na Kanale Burgundzkim, węzeł komunik. DIKE -Hory. DIKSZTAJN —Dickstein. DILATOMETR, przyrząd do pomiarów współczynnika —rozszerzalności cieczy oraz ciał stałych. DILLON READ AND CO [dylon ri.d end kąmpeny], bank amer. należący do grupy Morgana; 1925 udzielił Polsce pożyczki, tzw. dillonowskiej, zabezpieczonej na dochodach z kolei i podatku od cukru. DILTHEY Wilhelm (1833—1912). niem. filozof i historyk kultury; twórca opisowo-analitycznej psychologii; Einleitung in die Geisteswissenschaften (Wstęp do nauk humanistycznych). DIMINUENDO [wł.], muz. coraz ciszej. D1MITROW G. —Dymitrow Georgij. DIM1TROWGRAD, nowe m. w pd. Bułgarii nad rz. Maricą; 34 400 mieszk. (1956); duży ośrodek przem. chem.; cementownia, przemysł spoż.; kopalnia węgla brunatn.: węzeł komunik. DIMITROWO (Pernik), m. w zach. Bułgarii nad rz. Strumą; 59 700 mieszk. (1956); największe centrum przem. Bułgarii; przemysł: metalurg., maszyn., chem., cement.; kopalnia węgla brunatn. J. Dietl Dinozaur DIONIZY AREOPAGITA DIN (Deutsche Industrie Norm, niem. norma przemysłowa), w fotografii — skala czułości materiałów światłoczułych. Zob. też światłoczułość. DINAR, nazwa jednostek monetarnych Iraku i Jugosławii; —monetarne jednostki (zest.). DINGO, Canis dingo, dziki pies austral, średniej wielkości; prawdopodobnie pies domowy przeniesiony przez człowieka do Australii, gdzie wtórnie zdziczał. DINKOWIE, nilockie plemię zach. Sudanu (—Nuerzy); hodowcy bydła i kopieniacze; ok. 500 tys. DINNER [ang. dyno], późny obiad w krajach anglosaskich. DINORNIS —moa. DINOZAURY, Dinosaurla, wymarła grupa mezozoicznych gadów lądowych, drapieżnych lub roślinożernych; dl. od ok. 1 do 35 m; niektóre (iguanodon) poruszały się na dwóch nogach, inne (brontozaurus, diplodok) na czterech. DIODA, lampa elektronowa mająca dwie elektrody: katodę i anode; służy do prostowania (lub —detekcji) zmiennych prądów elektr.; d. krystaliczna (germanowa lub krzemowa), przyrząd półprzewodnikowy służący do prostowania (detekcji) zmiennych prądów elektr. Tabl. 68. DIODOR SYCYLIJSKI (ok. 80 — ok. 20 p. n. e.), historyk gr., autor 40-tomowej historii powszechnej, BibliothŚke, obejmującej czasy najdawniejsze do 60 p. n.e.; zachowanych 15 ks. (I—V i XI—XX). DIOFANTOS (ok. III w.), wybitny matematyk gr.; nauczał w Aleksandrii, autor prac z arytmetyki i algebry, pierwszy wprowadził symbole działań. DIOGENES LAERTIOS (II w.), gr. historyk filozofii, autor 10-tomowych życiorysów wybitnych filozofów, które stanowią do dziś jedno z głównych źródeł poglądów tych filozofów staroż., których pisma zaginęły. DIOGENES Z SYNOPY (ok. 413—323 p. n. e.), filozof gr., czołowy przedstawiciel szkoły —cyników. DIOKLECJAN, Caius Valerius Iosius Diocletianus, cesarz rzym. 284—305; syn wyzwoleńca; wzmocnił państwo reformami gospod., polit. i wojsk., a następnie przekształcił cesarstwo rzym. w monarchię absolutną (dominat); prześladowania chrześcijan. DIOKSAN, eter dwuetylenowy; powstaje pod działaniem stężonego kwasu siarkowego na glikol etylenowy; ciecz bezbarwna, mieszająca się z wodą; dobry rozpuszczalnik wielu związków; szkodliwy dla zdrowia. DIOMEDES, mit. gr.: 1) D., król tracki, właściciel wspaniałych koni, które żywił ludzkim mięsem; zdobycie ich było jedną z prac Heraklesa; 2) D., syn Tydeusza, jeden z głównych bohaterów wojny trojańskiej i uczestnik wyprawy 7 wodzów na Teby. DIONINA, związek organiczny, pochodna morfiny; gorzkawa, biała, krystaliczna substancja; środek przeciwkaszlowy w schorzeniach dróg oddechowych. DIONIZJE, święta ku czci —Dionizosa obchodzone w staroż. Atenach: Wielkie Dionizje — na wiosnę i Małe Dionizje — późną jesienią; z d. wiąże się powstanie dramatu. DIONIZJUSZ, imię tyranów Syrakuz (Sycylia); 1) D. Starszy, 430 — ok. 367. walczył z Kartaginą; protektor sztuk i nauk; słynny z okrucieństwa; 2) D. Młodszy, syn poprzedniego i następca od 367 p. n. e.; pobity przez Timoleona musiał zrzec się władzy (343). DIONIZJUSZ TRAK (170—90 p n. e.), gramatyk gr., autor pierwszej gramatyki gr., przez długie wieki wzoru wszelkich gramatyk. DIONIZOS (Bakchos), mit. gr. bóg winnej latorośli i wina, syn Zeusa i —Semele; ku jego czci obchodzili staroż. Grecy święta ludowe, tzw. dionizje; w sztuce przedstawiany z winnymi gronami, często w otoczeniu satyrów i bachantek; jako Bachus przeszedł do mit. rzym. DIONIZY AREOPAGITA, według tradycji pierwszy biskup ateński, nawrócony przez św. Pawła. Pod jego Diogenes z Synopy  DIOPSYD imieniem nieznany autor syryjski (Pseudoareopagita) napisał w V w. kilka traktatów teolog, w duchu filozofii neoplatońskiej, będących źródłem mistyki średniow. DIOPSYD, mineral z grupy —piroksenów; krzemian wapnia, magnezu i żelaza. DIOPTRIA [gr.] D, jednostka zdolności zbierającej soczewki; zdolność zbierająca soczewki wyrażona w d. jest równa odwrotności ogniskowej -►soczewki wyrażonej w metrach. DIORAMA [gr.]: 1) obraz namalowany na przejrzystej tkaninie, umieszczony w skrzyni; oświetlony z różnych stron, stwarza złudzenie rzeczywistości; 2) malowidło połączone z makietą plastyczną i rekwizytami, podobnie jak panorama. DIORYT, magmowa skała głębinowa; składa się z plagioklazu kwaśnego, hornblendy, bioty tu i augitu; materiał drogowy, budowlany i dekoracyjny; d. kwarcowy zawiera również kwarc. DIOSGYÖR [dio:szd’iör], m. w pn.-wsch. Węgrzech koło Miszkolca; 26 500 mieszk. (1941); ośrodek przemysłu ciężk., hutnictwo żel., kopalnie węgla brunat.; cieplice; w pobliżu uzdrowisko Lillafiired. DIOSKUROWIE, mit. gr. Kastor i Polluks, synowie Zeusa i —Lcdy, bracia -►Heleny i Klitemnestry; Kastor znany jako miłośnik koni, Polluks — z walk zapaśniczych. DIPISI -►Displaced Persons. DIPLODOK, Diplodocus, roślinożerne gady kopalne z grupy -►dinozaurów; dl. do 26 m, wys. do 5 m; półwodne; długa, esowato wygięta szyja i długi ogon. D1PLOFAZA -►przemiana faz. DIPLOID [gr.], organizm zawierający w komórkach normalną, tj. podwójną (diploidalną) liczbę chromosomów. Zob. też poliploid, haploid. DIPLOPIA [gr.], med. chorobliwe, podwójne widzenie przedmiotów. DIPOL [gr.]: 1) fix. układ dwóch ładunków elektr. lub dwóch biegunów magnet, przeciwnego znaku, zwykle w małej od siebie odległości; wytwarza wokół szybko malejące pole elektr. lub magnet; zob. też drobina dipolowa; 2) radiotechn. antena krótkofalowa 0 długości równej połowie długości fali wysyłanej. DIRAC [dęrak] Paul Adrien Maurice (ur. 1902), fizyk ang.; twórca nowych metod mechaniki kwantowej; nagroda Nobla 1933 (razem z E. Schrödingerem); The Principles of Quantum Mechanics (Zasady mechaniki kwantowej). DIRHEM [pers.-arab.]: 1) srebrna moneta arab. (ok. 2,97 g) z okresu średniowiecza; w IX—X w. d. 	masowo napływały do Europy wsch, gdzie były walutą obiegową; 2) arab. i starotur. jednostka wagi. DIR1CHLET Peter Gustav Lejeune (1805—59), matematyk niem., autor prac z analitycznej teorii liczb 1 teorii funkcji. DIRT-TRACK [ang. d?:tträk], wyścigi motocyklowe na płaskim torze żużlowym, na stadionie. DIS, dźwięk wyższy o półton od dźwięku d. DISACHARYDY, biozy, dwucukry — cukry zbudowane z dwóch cząsteczek cukrów prostych; najważniejsze d.: sacharoza (cukier trzcinowy), laktoza (cukier mlekowy), maltoza (cukier słodowy), celobioza (cukier drzewnv). DISCANTUŚ [lac.], wczesna (XII—XIII w.) technika średniow. wielogłosowości (dwugłos), w której d. był głosem dokomponowanym ponad melodią cantus firmus w tenorze. DISNEY [dyzny] Walt (ur. 1901), reżyser i producent amer., pionier filmu rys.; twórca popularnych postaci Mickey Mouse, Kaczora Donalda i in.; Królewna Śnieżka Ü940), Fantasia (1941) i in. DISPLACED PERSONS [dysplejst ps:snz, skr. D. P., poi. dipisi — osoby przesiedlone], obywatele krajów okupowanych przez hitlerowskie Niemcy w II wojnie świat, wywiezieni przymusowo do Niemiec, którzy po ukończeniu działań woj. nie powrócili do ojczyzny i zostali umieszczeni w specjalnych obozach dla przesiedleńców. DISRAELI [dyzręjły] Be. , njamin, lord Beaconsfield (1804—81), pisarz i polityk ang., od 1848 przywódca torysów, kilkakrotny minister i premier, jeden z twórców imperializmu ang. B. Disraeli 190 DISTRICT OF COLUMBIA —Columbia. D1TO, DITTO [wl.], jak wyżej, tak samo. D1UGOŃ, dugoń, Halicore dugong — ssak morski z rzędu —syren; strefa przybrzeżna Oceanu Indyjskiego; ciało ok. 3,5 m dl., walcowate, zakończone płetwą; roślinożerny. Tabl. 8. DIURETYNA, mieszanina teobrominy i salicylanu sodu; biały bezpostaciowy proszek; środek moczopędny, przeciwskurczowy itp. DIVERTIMENTO [wl.] DIVERTISSEMENT [fr ] — w muzyce XVIII w. utwór na dowolny zespół instrument., podobny do suity, składający się z kilku kontrastujących części, pogodny, o prostej budowie i środkach, nazywany również serenadą; we Francji także wstawka balet, w operze. DIVIDE ET IMPERA [lac. dziel i panuj], starorzymska zasada waśnienia innych, by móc rządzić; głoszona później przez —N. Macchiavellego. DI VITTORIO Giuseppe (1892—1957), działacz wl. i międzynar. ruchu zw. zawód.; od 1930 członek Biura Polit. KP Włoch; 1936—37 uczestnik walk w Hiszpanii, 1940—43 uwięziony, 1943—45 uczestnik ruchu oporu we Włoszech; 1944 jeden z założycieli Włoskiej Powszechnej Konfederacji Pracy; od 1949 przewodniczący Świat. Federacji Związków Zawodowych. DIWA [wł.], pierwsza śpiewaczka opery lub operetki, „gwiazda“ teatru. DIYARBAKIR, m. we wsch. Turcji, nad rz. Tygrys; 63 200 mieszk. (1955); przemysł: bawełn., skórz., jedwabn.; handel zbożem, bawełną. DJILAS [d’jlas] Milovan (ur. 1911), dziennikarz, działacz jugosl. partii komunist., uczestnik walki nar.- wyzwoleńczej 1941—45, potem minister; 1953 wykluczony ze Związku Komunistów Jugosławii za działalność antypartyjną; 1957 skazany za działalność antypaństwową. DJILOLO — Halmahera. dk, skrót przedrostka deka-, oznacza 10; np. 1 dekagram (dkg) “ 10 gramów (g). DŁAWICA PIERSIOWA —wieńcowa choroba. DŁAWIEC -krup. DŁAWIK, cewka o dużej —indukcyjności; znaczna oporność indukcyjna d. przyczynia się do ograniczania wartości prądu zmiennego płynącego w obwodzie. DŁAWNICA, urządzenie uszczelniające ruchomych elementów maszynowych (np. wałów), przechodzących przez przegrody dzielące przestrzenie o różnych ciśnieniach; działanie d. najczęściej polega na tym, że część d. przylega do elementu uszczelnianego i daje się do niego dociskać w miarę zużywania się powierzchni trących; d. labiryntowa, uszczelnienie używane często w przypadku czynnika gazowego, wytworzone z b. małych i licznych szczelin, przez które kolejno musi przechodzić czynnik gazowy przy uchodzeniu na zewnętrz. DŁONIAKI, nazwa leszczy długości ok. 20 cm, w różnym wieku; służą jako materiał zarybieniowy. DŁUBANKA, dlubaniec —czółno. DŁUG, dłużnik —zobowiązanie; d. państwowy —kredyt państwowy. DŁUGOGŁOWOŚĆ -dolichocefalia. DŁUGOPOLE ZDRÓJ, zdrojowisko, pow. bystrzycki, woj. wrocł. w dolinie Nysy Kłodzkiej; 980 mieszk. (1956); źródła szczawy żelazistej i ziemno-żelazistei oraz borowina. DŁUGORAJ Wojciech (ok. 1550 — po 1619), poi. lutnista i kompozytor utworów lutniowych. DŁUCOSKRZYDŁE, Macrochires, rząd drobnych ptaków o bardzo sprawnym locie; tu należą jerzyki, kolibry, salangany. DŁUGOSZ: 1) Jan (1415—80), kanonik krakowski, sandomierski, 1480 arcybiskup — nominat Iw.; wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka; znakomity historyk poi.; Dziejów polskich ksiąg XII (doprowadzone do 1480), Liber beneficiorum episcopatus Cracoviensis (Księga uposażenia diecezji krakowskiej (1470—1480), Banderia Prutenorum (Opis chorągwi zdobytych pod Grunwaldem), Katalogi biskupów polskich; 2) Władysław (1864-—1937) przemysłowiec naft.; prawicowy ludowiec; 1911—13 minister dla Galicji; 1913 główny J. Długosz  191 DOBRACZYŃSKI inspirator rozłamu w PSL; 1922—28 senator z ramie- żyny Watdajskiej, wpada do M. Czarnego; ważniejsze nia PSL „Piast“. dopływy: Berezyna, Prypeć, Desna; żeglowny prawie DŁUGOSZ KRÓLEWSKI, Osmunda regalis, jedyna na całej długości; transport drewna, metali i zboża; u nas paproć właściwa z rodziny długoszowatych; hydroelektrownie Dnieproges pod Żaporożem i Kałodyga i liście częściowo zróżnicowane na zielone — chowska. asymilujące, i brązowe — zarodnikonośne; torfowiska DNIEPR—BUG (Kanał Królewski), kanał łączący i podmokłe lasy; chroniony. Tabl XV. rz. Muchawiec (pr. dopływ Bugu) z rz. Piną (1. doDŁUGOSZOWSKI-WIENIAWA Bolesław (1881—1942), pływem Prypeci). dl. 93 km; obecnie unowocześniony; generał i polityk, lekarz, 1914—17 w Legionach, adiu- łączy dorzecze Wisły i Dniepru. tant J. Piłsudskiego, 1938—40 ambasador przy Kwiry- DNIEPRODZIERZYŃSK (dawniej Kamienskoje), m. nałe, następnie poseł emigr. rządu londyńskiego na w Ukr. SRR, port na Dnieprze; 163 000 mieszk. (1956); Kubie; popełnił samobójstwo. instytut hutn.; hutnictwo żel. i stali; przemysł: koksoDŁUGOSĆ GEOGRAFICZNA, kąt (od 0° do 180°) chem., bud., wagonów; cementownia, zawarty między płaszczyzną południka zerowego DNIEPROPIETROWSK (dawniej Jekaterynoslaw), a płaszczyzną południka przechodzącego przez dany m. obw. w Ukr. SRR, port na Dnieprze; 576 000 punkt; może być wsch. lub zach. zależnie od poło- mieszk. (1956); duży ośrodek nauk.-techn. i przem.; żenią danego punktu w stosunku do południka zero- uniwersytet; 9 wyższych uczelni; hutnictwo żel. i stawego (Grccnwich). li, walcownia rur; przemysł: koksochem., maszyn DŁUSKI Kazimierz, pseud. Doliwa (1855—1930), le- hutn. i roln. karz; działacz kółek socjałist. w Warszawie, następ- DNIESTR, rz. w ZSRR; wypływa z Karpat Wsch.; nie na emigracji w Szwajcarii i Francji; wspólpracow- wpada do M. Czarnego; dl. 1411 km: żeglugę utrudnik „Walki Klas“, „Przedświtu“, „Przeglądu Społecz- niają progi; pod m. Dubossary (Mołdawia) hydroeleknego“, „Pobudki“; delegat Polski na konferencję po- trownia. kojową 1919; Szkice historyczno-społeczne; założyciel DNIÓWKA OBRACHUNKOWA, miernik pracy sanatorium przeciwgruźliczego w Zakopanem. członków spółdzielni produkc. ustalony dla każdego DŁUTOWANIE, jeden z rzadszych procesów obrób- rodzaju pracy przy określeniu iej ilości i jakości (np. ki skrawaniem; polega na struganiu materiału w kie- * "a orki głębokiej = 2 dniówki obrachunkowe); jako runku pionowym; stosowane m. in. do obróbki kół równoważnik 1 d. o. przyjęta jest norma dla jednego zębatych; obrabiarka do dłutowania: dłutownica, rodzaju pracy; d. o. stanowi podstawę podziału mięDMOCHOWSKI: 1) Franciszek Ksawery (1762- dzy członków spółdzielm tzw. podzielnego dochodu 1S08), teoretyk lit., poeta, tłumacz, publicysta; współ- ^ rrisii wm we* An pniey . ,,, , , . pracownik Kuźnicy Kołłątajowskiej; w czasie powsta- . . _ 41?1’ w Jerych zatrudnia kościuszkowskiego członek Najwyż. Rady Naród., j*®’°^es.l°nymi prawem, jest współorganizator Tow. Przyj. Nauk; ody, satyry, bajki, ” P,olsc® s2 to:. "«dziele i nas ępujące życiorysy, rozprawy polit., przekłady Homera, Miltona; N 1 iiąt^.ne-, \ \ ® stycznia, drugi dzień Wielkiej Sztuka rymotwóreźa; 2) Franciszek Salezy (1801-71), ^ocy i^nada 25° i 26 fnidnia“’ ^ S‘erP‘ poeta i krytyk; rozwijał ożywioną działalność lit. k^iatowp 26 .gd,nif‘, ... , . lMcl i^wed^wZoT1 MiCkieWiCZa' Satyryc™° wej. na któryś kitlfc^a? płaS'^: powieści i gawędy, Wspom, rony. pręciki i słupki; d. k. czasem bierze udział w zanienia. DMOWSKI Roman (1864 —1939), jeden z czołowych poi. polityków burżuazyjnych, pisarz polit., ideolog nacjonalizmu poi., przywódca Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (endecji); 1895 założył „Przegląd Wszechpolski“, 1905 współdziałał w tłumieniu ruchu rewol. w Królestwie Pol., 1906—09 poseł do Dumy, w okresie I wojny świat, czołowy -►pasywista, od 1917 na czele -►Polskiego Komitetu Narodowego w Paryżu, następnie 1919 jako kierownik delegacji poi. na konferencję pokojową podpisał traktat wersalski; 1923 minister spraw zagr., 1926 założył faszyzujący -►Obóz Wielkiej Polski; przeciwnik R. Dmowski wiązywaniu owocow. DO, ut — muz. -►solmizacja. DOBA: 1) astr. jednostka czasu związana z ruchem obrotowym Ziemi dookoła własnej osi; d. gwiazdowa, okres czasu pomiędzy dwoma kolejnymi góro waniami punktu Barana; d. słoneczna prawdziwa, okres pomiędzy dwoma kolejnymi górowaniami Słońca, jest ona ok. 4 min. dłuższa niż d. g.; d. słoneczna średnia, średni odstęp czasu między dwoma kolejnymi górowaniami Słońca; 366,24 d. g. = 365,24 d. s. śr. Zob. też czas, kalendarz; 2) geol. najmniejsza, piątego rzędu, jednostka czasu w dziejach Ziemi; jest częścią wieku; w podziale utworów geol. odpowiada poziomowi. DOBCZYCE, m., pow. myślenicki, woj. krak., na Podgórzu Karpackim, nad Rabą; 2800 mieszk. (1956); tradycje garbarstwa i garncarstwa; kamieniołomy piaskowca; szczątki zamku z XIV w. DOBERMAN, średniej wielkości pies o krótkiej sierści: czarny z brązowym podpalaniem; używany w służbie policyjnej i wojskowej. Tabl 66 DOBI Istv4n (ur. 1898), polityk węg., 1948—52 prePiłsudskiego i sanacji; Niemcy, Rosja i kwestia poi- mier; od 1952 przewodniczący Rady Państwa Węg. ska, Myśli nowoczesnego Polaka, Świat powojenny Republiki Ludowej. i Polska. DOBIEG -«-osiągi. DMUCH, sprężone powietrze wtłaczane do palenisk DOBIEGNIEW, m., pow. strzelecki, woj. zielonog., różnego typu; dla podniesienia efektu cieplnego spa- na Pojez. Myśliborskim; 2600 mieszk. (1956); stare lania paliwa d. jest często nagrzewany, a nawet wzbo- osiedle, w wykopaliskach ślady osady na palach z epogacany tlenem (d. tlenowy). ki kamiennej. Pod D. był hitler. obóz jeńców woj. DMUCHAWA, jednostopniowa sprężarka, przetła- (Woldenberg), czająca duże ilości gazu (np. powietrza do pieca hut- DOBLIN Alfred (1878—1957), pisarz niem.; 1933—45 niczego) przy nieznacznej różnicy ciśnień, zwykle po- na emigracji; powieści (Berlin-Alezanderplatz), eseje niżej 1 at. (Podróż do krainy wiecznego życia). DMUCHAWIEC -►mniszek. DOBORU TEORIA, biol. głosi, iż przez łączenie DMUCHAWKA, rodzaj broni myśliw. używanej przez w pary rodzicielskie osobników o cechach podobnych Indian Ameryki Pd.: rura drewniana dług. 2—4 m, otrzymuje się w potomstwie spotęgowanie tych cech, z której przez silne dmuchnięcie wyrzuca się zatrutą co w konsekwencji może prowadzić do stopniowej strzałę lub (rzadziej) glinianą kulkę; celność do 40 m. przemiany gatunku (ewolucja); d. naturalny — DMUSZEWSK1 Ludwik Adam (1777—1847), aktor takie łączenie przeprowadza środowisko dopuszczając i dyrektor teatrów warszawskich; dramaturg; tluma- do wydania potomstwa tylko osobniki najlepiej doń czyi wiele sztuk i pisał liczne komedie i komedio- przystosowane; słabsze giną (selekcja); d. sztuczopery, cieszące się dużym powodzeniem; także dzień- ny — łączenie przeprowadza człowiek w hodowli nikarz, zał. i red. „Kuriera Warszawskiego". zwierząt i roślin; d. płciowy, wybieranie przez snDNA, artretyzm, podagra — med. przewlekła cho- mice partnerów o cechach najbardziej efektownych roba przemiany materii, polegająca na odkładaniu (upierzenie i in. ozdoby). w tkankach kryształów kwasu moczowego; powoduje DOBOSZ Adam (188.5—1952), śpiewak, tenor, dotkliwe bóle i zniekształcenia stawów. DOBRA: 1) m., pow. nowogardzki, woj. szczec , DNI CZERWCOWE (23—25 VI 1848), zbrojne po- na Pojez. Pomorskim; 1800 mieszk. (1956); ruiny gotycwstanie robotników Paryża, krwawo stłumione przez kiego zamku, w pobliżu D. nad jez. szczątki osady wojska gen. Cavaignaca; pierwsza w historii większa palowej; 2) m., pow. turecki, woj. pozn.; 1500 mieszk: rozprawa orężna proletariatu z burżuazją. (1956). DNIEPR, rz. w ZSRR; dl. 2288 km; wypływa z Wy- DOBRACZYŃSKI Jan (ur. 1910), powiefciopisarz  DOBRA NIEMATERIALNE i działacz kat., związany z grupą „Pax"; W rozwalonym domu, Najeźdźcy, Wybrańcy gwiazd, Klucz mądrości, Listy Nikodema. DOBRA NIEMATERIALNE, w znaczeniu szerszym prawa osobiste, niemajątkowe, np. prawo do nazwiska, czci; w znaczeniu węższym prawa, które wprawdzie mają wartość majątkową, ale nie odnoszą się do przedmiotów materialnych, np. prawa autorskie, patentowe i‘PDOBRAWA (?—977), zwana także Dąbrówką, córka księcia czes. Bolesława I, 965 żona Mieszka I, matka Bolesława Chrobrego; z jej przybyciem łączy się wprowadzenie do Polski chrześcijaństwa. DOBREJ NADZIEI PRZYLĄDEK, skalisty występ lądu w pd. Afryce (Kraj Przylądkowy), 34°22' szer. pd. a 18°29' dl. zach.; częste sztormy. DOBRE MIASTO, m., pow. lidzbarski, woj. olszt., •w historycznej Warmii, nad Łyną, 1. dopływem Pregoly; 4300 mieszk. (1956); fabryka mlocarń, przemysł drzewny; gotycki kościół od 1347 kolegiacki, szczątki średniow. murów. DOBRE USŁUGI I POŚREDNICTWO, w stosunkach międzynar. ułatwianie bezpośrednich rokowań między stronami w sporze, a w razie zerwania rokowań — pomoc w ich nawiązaniu; przy dobrych usługach państwo trzecie nie bierze udziału w samych rokowaniach, przy pośrednictwie uczestniczy w nich. DOBRODZIEŃ, m., pow. lubliniecki, woj. kat., 4200 mieszk. (1956); przemysł drzewny. DOBROLUBOW Nikołaj A. (1836—61), pisarz ros., krytyk lit., publicysta i poeta, uczeń N. Czemyszewskiego, kontynuator rewol.-demokr. nurtu W. Bielińskiego w krytyce ros. W krytyce bronił zasad realizmu i konieczności związania literatury z życiem spoi. narodu, w publicystyce walczył przeciwko ustrojowi pańszczyźnianemu mikolajowskiej Rosji. DOBROVSKY Josef (1753—1829). filolof czes. doby Oświecenia, jeden z twórców slawistyki; dużą rolę odegrał w czes. odrodzeniu język.; autor historii czes. języka i literatury oraz gramatyki czes. i staro-cerkiewno-słowiańskiej. DOBROWOLSKI: 1) Antoni Bolesław (1872—1954), geofizyk i meteorolog, podróżnik, organizator poi. służby meteorolog., hydrograf., geofiz., propagator udziału Polaków w wyprawach polar.; Belgijska wyprawa antarkłyczna. Wspomnienia z wyprawy polarnej, Historia naturalna lodu; 2) Kazimierz (ur. 1894). historyk kultury, etnograf i socjolog; prof. Uniw. Jag. od 1935; Dzieie kultu śio. Floriana, Włościańskie rozporządzenie ostatniej woli, Dwa studia nad powstaniem kultury ludowej, Zafadnienia metodologii naui w Polsce epoki Odrodzenia i in.; 3) Tadeusz (ur. 1899), historyk sztuki, konserwator i muzeolog; prof. Uniw. Jag.; prace z zakresu sztuki poi.; Polskie malarstwo portretowe, Sztuka Krakowa; 4) Stanisław Ryszard (ur. 1907), poeta związany z lewicą spoi.; debiutował z grupą lit. „Kwadryga“; zbiory wierszy: Pożegnanie Termopil, Nad Norwidem; poematy: Powrót na Powiśle, Janosik z Tarchowej; powieść biogr. o J. Jasińskim Jakobin Warszawski: Notatnik warszawski. DOBRSKI Julian (1811—86), śpiewak, tenor. DOBRUDZA (Dobrogea), kraina między dolnym Dunajem a M. Czarnym; pd. część z gl. m. Tołbuchin należy do Bułgarii; pn. i środk z gł. m. Konstanca do Rumunii; 24 000 km*, 850 000 mieszk. (Rumuni, Bułgarzy, Tatarzy, Turcy); gleby lessowe, niski poziom rolnictwa. — W średniowieczu D. należała kolejno do Bizancjum, Bułgarii i Wołoszczyzny; 1411— 1878 pod panowaniem Turcji; przez traktat berliński podzielona między Rumunię i Bułgarię; przejściowo cala D. należała do Rumunii (1913—40). DOBRZANY, m., pow. stargardzki, woj. szczec., nad Pęzinką; 1400 mieszk. (1956); wielka wytwórnia 3 DOBRZAŃSKI Jan (1820—86), jeden z wybitniejszych publicystów galic.; działacz polit.; uczestnik Wiosny Ludów; dyT. teatru lwów.; od 1854 redaktor „Dziennika Literackiego"; 1862—85 „Gazety Narodo" ^DOBRZYŃ n. WISŁĄ, m.. pow. lipnowski. woj. .bydg., na Pojez. Dobrzyńskim; 2200 mieszk. (1956); 192 kościół z XIV w. W XI w. gród obronny, od XIII w. ośrodek ziemi dobrzyńskiej. DOBRZYŃSKA ZIEMIA, obszar pomiędzy Wisłą, Skrwą i Drwęcą; 1222 Konrad Mazowiecki odstąpił ją zakonowi braci dobrzyńskich; kilkakrotnie przechodziła z rąk krzyżackicn do polskich; ostatecznie odzyskana 1410 po bitwie pod Grunwaldem. DOBRZYŃSKI Ignacy Feliks (1807—67), kompozytor w stylu klasycznym; utwory orkiestr., kamer., fortep., opera, kantaty, pieśni. DOBRZYŃSKI ZAKON, zakon rycerzy Chrystusowych — poi. zakon rycerski założony do walki z Prusami około 1207—09, uposażony kasztelanią dobrzyńską; 1235 włączony do zakonu krzyżackiego. DOBŚKIE JEZIORO, na Pojez. Mazurskim, pd.zach. część jez. Mamry; 1776 ha; glęb. 21 m, dl. i szer. ok. 6 km; kilka wysp, m. in. Wyspa Kormoranów. DOCENT [łac.J, stopień naukowy (niższy od stopnia profesora) samodzielnego pracownika nauki w szkole wyższej lub instytucie nauk.-bad., dający akademickie prawo wykładania i kierowania pracami nauk. młodszych pracowników. DOCHODZENIE, postępowanie przygotowawcze w sprawie karnej, spełniające zadania śledztwa; w sprawie cywilnej — zbieranie potrzebnego materiału. DOCHÓD NARODOWY, część wartości -«-produktu społecznego globalnego pozostała po odliczeniu poniesionych w toku produkcji kosztów materialnych (surowców, amortyzacji itp.); w skład d. n. wchodzą wszystkie wytworzone środki spożycia oraz ta część środków produkcji, która pozostaje po odtworzeniu zużytych środków produkcji. Pierwotny podział d. n. dokonuje się między bezpośrednimi uczestnikami produkcji materialnej (robotnikami, rzemieślnikami, chłopami i właścicielami przedsiębiorstw). Wtórny podział (redystrybucja) d. n. konieczny dla utrzymania sfery nieprodukcyjnej (usługi administracji, instytucji kult., nauk., oświat., ochrony zdrowia itp.) dokonuje się za pośrednictwem podatków i opłat za usługi ze strony ich konsumentów. W gospodarce socjalist. w wyniku pierwotnego i wtórnego podziału d. n. tworzy się -►fundusz akumulacji oiaz -«-fundusz spożycia. DOCIERANIE: 1) rodzaj -»-obróbki skrawaniem; 2) początkowy okres pracy maszyny w zakładzie prod. lub częściowo w eksploatacji mający na celu dopasowanie się (dotarcie) w ruchu części współpracujących. DODEKAFONIA [gr. dódeka — dwanaście, phonó — dźwięk], technika kompozycji stworzona ok. 1920 przez A. Schönberga, polegająca na przyjęciu w każdej kompozycji innej tzw. postaci zasadniczej (jakby tematu), tzn odrębnego uszeregowania wszystkich 12 dźwięków skali chromatycznej (-»atonalność) w porządek wykluezaiący powtórne użycie któregokolwiek z nich; przebieg utworu polega na wariacyjnych (głównie rytmicznych) odmianach tej „postaci" z zachowaniem zasady, że żaden z jej dźwięków składowych nie może się powtórzyć przed wystąpieniem jedenastu pozostałych. DODEKANEZ, archipelag gr. na M. Egejskim; 2682 km2, 121 500 mieszk. (1951); stoi. Rodos; gl. wyspy: Rodos, Karpathos, Kos, Kalimnos, Leros, Tilos, Simi; rolnictwo i hodowla. Do 1912 turec., 1912—47 włoski. DODO -»dronty. DODONA, staroż. m. w Epirzc (Grecja), słynne z najstarszej wyroczni Zeusa; kapłani wróżyli z szumu liści świętego dębu DOEN1TZ Karl (ur. 1891), niem. admirał, od 1943 nacz. dowódca marynarki woj.; w maju 1945 jako następca Hitlera rozpoczął pertraktacje kapitulacyjne: 1946 w procesie norymberskim skazany na 10 lat więzienia. DOG [ang], rasa wielkich i silnych krótkosierstnych psów obronnych wys. 70 do 80 cm; maść złocista lub stalowa, czasem czarno nakrapiana lub pręgowana Tabl. 66. DOGGER BANK [dęga bańk], ławica na M. Północnym, między W. Brytanią a Piw. Jutlandzkim, przed okresem lodowe, ląd; obecnie jeden z ważniejszych terenów rybackich; glęb 13—40 m; wyłowiono tu szczątki mamuta, nosorożca i in. — 1915 bitwa mor. floty niem. z angielską. DOC1EL Maciej ks. (1715—60), historyk; zasłużony wydawca źródeł aktowych do dziejów Polski i Litwy; Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Liluaniae; Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Liluaniae. DOGŁADZANIE -»obróbka skrawaniem. Tablica III BARWY — DRUK BARWNY 1 — Widmo emisyjne ciągle; 2, 4 — Mieszanie barw (2 — addytywne, 4 — substraktywne); 3 — Kolo barw. czerwony, niebieski, czarny (górny rząd); nakładanie kolejnych kolorów (dolny rząd). Klisze dla poszczególnych kolorów: żółty,  Tablica IV GRZYBY II — Muchomor sromotnikowy, silnie trujący, 2 — M. cytrynowy, trujący, 3 — M. czerwony, trujący, 4 — M. jadowity, silnie trujący, 5 — M. czerwonawy, niejadalny, 6 — M. panterowy, trujący, 7 — Czubajka kania, jadalna, 8 — Pieczarka polna, jadalna, 9 — Pieprznik jadalny, kurka, jadalny, 16 — P. pomarańczowy, trujący, 11 — Podgrzybek zajączek, jadalny, 12 — Maślanka wiązkowa, trująca, 13 — Wieruszka ciemna, trująca, 14 — Gołąbek oliwkowy, jadalny, 15 — Opieńka miodowa, jadalna, 16 — Goryczak żółciowy, niejadalny, 17 — Mleczaj rydz, jadalny, 18 — Maślak pstry, jadalny, 19 — Podgrzybek brunatny, jadalny, 20 — Kożlarz szorstki, jadalny, 21 — Borowik szlachetny, prawdziwek, jadalny, 22 — Koźlarz czerwony, jadalny, 23 -— Gołąbek zielonawy, jadalny, 24 — Gąska zielonka, jadalna, 25 — Tęgoskórek pospolity', niejadalny, 26 — Maślak zwyczajny, jadalny, 27 — Gołąbek wymiotny, trujący, 28 — Borowik ponury, niejadalny, 29 — Przestrzenica kasztanowata, jadalna po sparzeniu.  193 DOGMAT [gr. dogma, postanowienie, uchwała], w kościele kat. twierdzenie, niewzruszona zasada, podane ludziom do wierzenia; potocznie: twierdzenie przyjmowane na wiarę, bezkrytycznie, bez względu na zgodność z faktami. DOGMATYKA KATOLICKA, dział teologii; usystematyzowany wykład obowiązujących artykułów wiary, zawartych w St. i Nowym Testamencie. DOGMATYKA PRAWA, logiczne opracowywanie materiału normatywnego; systematyzowanie 1 porządkowanie norm prawnych, wykrywanie sprzeczności, luk i niekonsekwencji w systemie prawa. DOGMATYZM, w nauce i życiu społecznym postawa bezkrytycznego 1 jednostronnego przyjmowania twierdzeń i zasad, Dez liczenia się z doświadczeniem i praktyką; d. prawniczy, metoda formalno-dogmatyczna, ograniczanie się do formalnej analizy obowiązującego ustawodawstwa, opisu i systematyzacji norm prawa z wyłączeniem badań nad prawem jako zjawiskiem społecznym. DOJRZAŁOŚĆ, zakończenie określonego etapu rozwoju: 1) d. zwierząt płciowa — rozpoczęcie wytwarzania zdolnych do rozwoju komórek rozrodczych; rozpłodowa — gdy zwierzę bez szkody dla siebie może być użyte do rozpłodu; fizjologiczna — zakończenie wzrostu kośćca; użytkowa — osiągnięcie stanu odpowiedniego do pewnego użytkowania, np. stopień utuczenia tucznika, jakość futerka; 2) d. roślin uprawnych, stan, w którym nadają się one do sprzętu; 3) d. owoców, zmiany chemiczne i fizyczne w owocach; zbiorcza — owoc dobry do zbioru, lecz nie do jedzenia; konsumpcyjna — owoc nadający się do jedzenia. DOJRZEWANIE: 1) biol. osiąganie przez organizm zdolności produkowania komórek rozrodczych; d. płciowe u człowieka, psychofiz. proces rozwojowy spowodowany wydzielaniem gruczołów dokrewnych; polega na zmianie wyglądu zewnętrznego, powiększaniu się zewnętrznych narządów rozrodczych i wytwarzaniu się wtórnych i trzeciorzędnych cech płciowych; psychicznie przejawia się w formowaniu się nowych funkcji psychicznych i intelektualnych. W naszym klimacie okres ten przypada między 13 a 16 rokiem życia u dziewcząt i 15 a 17 u chłopców; 2) przem. spoi., harmonizowanie 1 uszlachetnianie zespołu cech smakowo-zapach. podczas odpowiedniego przechowywania piwa (w piwnicy leżakowej), sera (w doirzewalni), wina. kawy, wódek gatunk.; niekiedy może być sztucznie przyśpieszane. DOK [hol.], urządzenie w stoczni do naprawiania podwodnej części kadłuba statku; d. pływając y', ponton z 2 ścianami napełniony powietrzem; służy do podnoszenia statku nad yj powierzchnię wody; d. suchy, zamknięty śluzą basen. do którego się wprowadza statek; po wypompowaniu z basenu wody statek osiada na dnie. DOKSOGRAFOWIE, w starożytności pisarze, którzy poglądy filozofów przedstawiali w formie skróconej, przystępnej i w przeglądzie historycznym. DOKTOR [łac.], stopień nauk. nadawany przez uniwersytet na podstawie złożenia rozprawy nauk. i egzaminów; d. honoris causa, honorowy stopień nauk. nadawany pTzez uczelnie akad. osobom szczególnie zasłużonym w nauce i kulturze. DOKTOROWICZ-HREBNICKI Stanisław (ur. 1888), geolog, czł. koresp. PAN, badacz Górnośl. Zagłębia Węgl . autor wielu prac i map z tego obszaru. DOKTRYNA [łac ], teoria, system poglądów. DOKTRYNER [łac.]: 1) początkowo twórca lub wyznawca jakiejś doktryny; 2) współcześnie człowiek sztywno trzymający się jakiejś teorii. DOKUCZAJEW Wasilij W. (1846—1903), przyrodnik i geograf ros., badacz gleb w Rosji, autor genetycznej klasyfikacji stref glebowych kuli ziemskiej. DOKUMENT [łac.]: 1) przedmiot stwierdzający prawdziwość pewnego faktu lub stanu (np. d. historyczny); 2) dowód na piśmie, stwierdzający okoliczności mające znaczenie prawne; 3) dowód tożsamości osoby. DOKUMENTACJA [łac.]: 1) gromadzenie wiadomości nauk. utrwalonych w dokumentach i ich rozpowszechnianie; 2) zbiór lub spis dokumentów; 3) wiedza o teoretycznych podstawach i metodach gromadzenia dokumentów; d. techniczna — zestaDok pływający DOLOMITY wienie planów, rysunków, kosztorysów, różnych podkładów techn. i ekon. do projektów budowl., harmonogramów prac itp., dotyczących konkretnego urządzenia techn. (produkcji). Sprawami d. naukowej w Polsce zajmuje się Centralny Instytut Dokumentacji Naukowo-Technicznej (CIDNT) zał. 1950 (nauki techn.) oraz Ośrodek Bibliografii i Dokumentacji PAN, zał. 1953 (nauki mat.-przyr. i historia nauki). DOKUMENTALNY FILM, f. realizowany w oparciu o autentyczne zdjęcia rzeczywistych zdarzeń i ludzi lub o zdjęcia wiernie rekonstruujące fakty. DOLABELLA Tomasz (ok. 1570—1650), malarz wł.; tworzył początkowo w Wenecji, od ok. 1600 w Krakowie; sceny rei. i hist.; obrazy w kościele Dominikanów w Krakowie i na Bielanach pod Krakowem. DOLAR, nazwa jednostek monetarnych: Abisynii, Federacji Malajskiej, Kanady, St Zj. A. P.; —monetarne jednostki (zest.). DOLCE [wł. dolezę], muz. słodko. DOLCE FAR N1ENTE [wł.], słodka bezczynność, próżnowanie. DOLCI Carlo (1618—86), malarz wł.; obrazy rei., portrety; miał wielu naśladowców w XIX w.; Ecce Homo, Mater Dolorosa. DOLCINO (?—1307), mnich franciszk., przywódca antyfeudalnego powstania lud. w pn. Włoszech 1303— 07; spalony na stosie. DOLENCY, plemię Słowian połabskich w średniowieczu; jedno z 4 gl. plemion Związku Wieleckiego. DOLE RYT, magmowa skała wylewna barwy ciemnej, zbliżona do diabazu lub gruboziarnistego bazaltu. DOLICHOCEFALIA [łac.], dlugogłowość — cecha budowy czaszki, w antropologii kształt czaszki widzianej z góry wydłużony. Dolichocefal, dlugoglowiec — osobnik odznaczający się tą cechą. DOLINA, wydłużona, wklęsła forma pow. ziemi wytworzona przez rzekę; także określenie innych podobnych form pozbawionych rzek (np. d. lodowcowe, —eoliczne). DOLINA ŚMIERCI -Mohave. DOLIWO-DOBROWOLSKI Michaił (1862—1919), elektrotechnik ros.; stworzył podstawy techniki prądów trójfazowych; wynalazł trójfazowy silnik asynchroniczny oraz trójfazowy transformator. DOLLFUSS Engelbert (1892—1934), polityk austr., jeden z przywódców faszyzującej Partii Chrześc.-Socjalist., 1932—34 kanclerz Austrii, krwawo stłumił powstanie rob. w Wiedniu w lutvm 1934; zamordowany przez hitlerowców. DOLMAN [węg. dolmśny]: 1) krótki płaszcz wojsk, zarzucony na ramię; 2) węg. kurtka obszyta barankiem, zawieszana na jednym ramieniu. DOLMEN, grób z okresu neolitu, w kształcie komory z kilku głazów, obsypanej ziemią. DOLNI VESTONICE, archeologiczne stanowisko lessowe kultury oryniackiej w Czechosłowacji (pd. Morawy). DOLNOPLAT, samolot jednopłat o skrzydłach umieszczonych pod kadłubem. DOLNOŚLĄSKIE BORY, kompleks lasów przeważnie sosnowych z podszyciem jałowcowym, w zach części ,, —r_fhtt ... i — Kotliny Śląskiej; ok. 3000 «i* km*; miejscami tereny pod- u mokłe, zatorfione; rezer- — wat (fragmenty pierwotn. Dolmen lasu). DOLOMIT: 1) białawy minerał; węglan wapnia i magnezu; właściwości zbliżone do kalcytu; 2) skała osadowa składająca się głównie z minerału dolomitu; stosowany w hutnictwie jako topnik, w budownictwie do wyrobu materiałów ogniotrwałych oraz w przemyśle chem. do otrzymywania soli magnezu. DOLOMITY (Alpy Dolomitowe), pasmo górskie we Włoskim Tyrolu między rz. Piawą a Adygą; zbudowane z wapieni i dolomitów; najwyższy szczyt MarDolman 13 	Mała Enc. Powsz. PWN - ^ -i *•„ r . ;• ^ Dołowanie DOLUS DIRECTUS, DOLUS EVENTUALIS molata (3342 m); niektóre wierzchołki pokryte lodowcami. DOLUS DIRECTUS, DOLUS EVENTUALIS -wina. DOŁGANIE, nazwa własna Sacha, zam. płw. Tajmyr (tajmyrski okręg narodowy); pochodzą od Tunguzów; koczownicy, hodowcy renów i myśliwi, obecnie przechodzą do rolnictwa; ok. 1500. DOŁGORUKI Wasilij książę (1667—1746), gen. ros. z czasów Piotra I; stłumi! powstanie Buławina 1707—08; 1718 zesłany za udział w spisku carewicza Aleksieja. DOŁOWANIE: 1) astr. kulminacja dolna — najniższe położenie ciała niebieskiego na niebie w czasie ruchu dziennego tego cia- -- . ła; większość gwiazd w chwili d. jest pod horyzontem; chwila d. 	Słońca nazwana jest północą prawdziwą; 2) roln. przysypywanie ziemią korzeni młodych drzew, krzewów i in. roślin przygotowanych do sadzenia, celem krótkotrwałego ich przechowania, ochrony przed zamarznięciem. D.O. M. [lac. Deo Optimo Maximo — Bogu najlepszemu, największemu], napis na nagrobkach. DOM, budynek mieszkalny; pierwotnie był z reguły jednorodzinny (czasem jednorodowy); rozwój wielkich miast o b. zagęszczonej zabudowie wielopiętrowej doprowadził do powstania d. wielorodzinnego; w warunkach społeczeństwa kapitalist wytworzył się odrębny typ d. wielorodzinnego, o zróżnicowanym standardzie mieszkań (oficyny, suteryny mieszkalne, mieszkania na froncie itp. zamieszkałe przez grupy o różnym stopniu zamożności), tzw. kamienica czynszowa; rozwój społ. budownictwa mieszk. spowodował powstanie d. wielorodzinnego z jednolitym standardem mieszk. o charakterze blokowym. DOMANIEWSKI Bolesław (1857—1926), pianista i pedagog, autor znanych ćwiczeń fortep. (Vade mecum). DOMENA [fr.], majątek, przeważnie ziemski, należący do panującego, do państwa feud. lub kapitalist., potocznie — dziedzina. DOMENICHINO, właśc. Domenico Zampieri (1581— 1641), malarz wł. okresu Baroku; wybitny przedstawiciel szkoły Carraccich; dekor. freski (Rzym, S. Andrea della Valle), obrazy religijne (Komunia iw. Hieronima). DOMENY, fiz. niewielkie obszary we wnętrzu ciał —ferromagnetycznych namagnesowane samorzutnie do stanu nasycenia; również analogicznie spolaryzowane (-polaryzacja elektr.) obszary w ferroelektrykach. DOMESDAY BOOK [dy:mzdej buk], sporządzony z polecenia Wilhelma I w Anglii (1085—86) —kataster gruntowy dla celów podatkowych. DOMESTYKACJA, udomowienie — proces polegający na dziedzicznym przekształcaniu psychiki dzikich zwierząt pod wpływem zmiany warunków środowiskowych i doboru sztucznego Zob. też doboru teoria. DOMEYKIT, minerał barwy srebrzystobiałej do stalowoszarej o połysku metalicznym; arsenek miedzi; odkryty w Chile przez I. Domeykę. DOMEYKO Ignacy (1802—89), mineralog, geolog i podróżnik poi., pror. uniw. w Santiago; badacz złóż kopalnych w Chile; filareta (O młodości Mickiewicza). DOMICJAN, Titus Flavius Domitianus, cesarz rzym. 81—96; rozszerzył granice cesarstwa w Brytanii (G. J. Agrykola) i Germanii; budował fortyfikacje nadgraniczne. DOMICYL [łac.], miejsce zamieszkania; umowne miejsce dokonania transakcji lub wykonania zobowiąDÓMINANTA [łac.]: 1) muz.: a) d. górna, piąty dźwięk skal durowej i molowej; b) akord zbudowany na tym dźwięku (np. g-h-d w C-dur); c) d. dolna —subdominanta; 2) biol. —dominowanie. DOMINIK (Dominik Guzman) św. (ok. 1170—1221), założyciel zakonu dominikanów; filozof i prawnik, później duchowny, wędrowny kaznodzieja pracujący nad nawróceniem albigensów; kanonizowany 1234. DOMINIKALNE GRUNTY, w Galicji należące do dworu; podlegały niższemu opodatkowaniu niż tzw. grunty rustykalne (wiejskie), użytkowane przez chłopów. DOMINIKANA, rep. w Amer. Srodk., we wsch. części wyspy Haiti; 48 442 km2, 2 347 000 mieszk. (1954), Mulaci, Metysi (61*/#); język hiszp.; stoi. Ciudad Trujillo; na wsch. wilgotna, gorąca nizina, na zach. góry i wyżyna (Pico Trujillo 3140 m), o klimacie suchym, gorącym; rolnictwo przy sztucznym nawadnianiu (Í5®/# 194 pow.); plantacje trzciny cukr., kawy, kakao i in.; eksport cukru; sieć komunik. słabo rozwinięta; gł. porty: Ciudad Trujillo, San Pedro de Macoris. — Do 1795 hiszpańska, następnie odstąpiona Francji; 1804 powstanie przeciw Francuzom; 1809—22 pod panów. hiszp., 1844 wyodrębniła się z Haiti jako niezal. rep. Silne wpływy USA. DOMINIKANIE (Ordo Fratrum Praedicatorum, skrót O. 	P.), zakon kaznodziejski zał. 1215 przez św. Dominika. W 1232 otrzymali od pap. Grzegorza IX władzę inkwizycyjną, tj. prawo pociągania heretyków przed Trybunał Inkwizycji. W średniowieczu obok franciszkanów najpotężniejszy zakon. D. byli m. in. św. Tomasz z Akwinu i Albert Wielki. Do Polski sprowadzeni przez Iwona Odrowąża. Pierwszy polski klasztor d. 	powstał w Krakowie 1223. DOMINIUM [łac.], panowanie, władztwo; dominia brytyjskie, autonomiczne kraje w obrębie imperium brytyjskiego, powstałe z dawnych kolonii ang. (Australia, Cejlon, Kanada, Indie, Nowa Zelandia, Związek Pd. Afryki); nazwa wychodząca z użycia, gdyż kraje te wchodzą obecnie do brytyjskiej —Wspólnoty Narodów jako samodzielne państwa, uznające jednak króla ang. za głowę Wspólnoty. DOMINO [wł.]: 1) długi, obszerny płaszcz z szerokimi rękawami i kapturem; od XVI w. noszony z maską jako strój balowy i maskaradowy; 2) krótki płaszcz zimowy noszony przez księży we Włoszech i Hiszpanii; 3) gra 28 kostkami w kształcie małych tabliczek zwanych „kamieniami“, zawierających po dwa pola z punktami od 0 do 6. DOMINOWANIE, panowanie — biol. objawianie się w organizmie mieszańca (heterozygocie) cechy jednego z rodziców (dominującej); odpowiadająca cecha drugiego z rodziców (recesywna, czyli ustępująca) nie bywa widoczna; dominanta, cecha, która dominuje w mieszańcu. Zob. też recesywność. DOMNIEMANIE, prawo wnioskowanie o prawdziwości pewnego faktu na podstawie innych udowodnionych okoliczności; d. prawne, d. zawarte w ustawie i w pewnym zakresie wiążące sędziego (np. że mężczyzna, który obcował cieleśnie z matką dziecka w okresie między 180 a 300 dniem przed urodzeniem się dziecka, jest jego ojcem). DOMODOSSOLA, m. w pn. Włoszech (Lombardia), w Alpach; 14 000 mieszk. (1954); elektrownia wodna; przemysł elektro-metalurg., chem. DOMOSTROJ, zabytek literatury ros. XVI w., określający normy życia rodź., rei. i społ.; nazwa ta stała się w Rosji synonimem konserwatyzmu i zacofania. DON, rz. w ZSRR; dl. 1967 km; wypływa z Wyżyny Srodkoworosyjskiej, wpada do M. Azowskiego; dorzecze 442 500 km*; żeglowna 1355 km; nad D. Cymlański Zbiornik Wodny oraz m. Rostow; bogactwo ryb. DON [hiszp.]: 1) dawniej honorowy tytuł w Hiszpanii; 2) obecnie „pan“ — grzeczność, tytuł dodawany do imienia lub nazwiska; rodzaj żeński do fi a; 3) 	we Włoszech tytuł duchownych. DONATELLO (1386—1466), rzeźbiarz wł. wcz. Renesansu; charakteryzuje go realist. obserwacja natury i nawiązywania do form rzeźby antycznej; Dawid, pomnik Gattamelaty, Judyta i Holofernes. Tabl. 73. DONATOR —fundator. DONATYSCI, grupa wyznaniowa utworzona przez Donata, biskupa Kartaginy (311), która odłączyła się od kościoła kat., zarzucając mu rozluźnienie obyczajów; wg d. grzeszny duchowny nie może sprawować czynności kapłańskich. DONBAS —Donieckie Zagłębie. DONCASTER [dęnkasta], m. w Wielkiej Brytanii (pn. Anglia); 82 000 mieszk. (1951); kopalnie węgla; przemysł: parowozowy, wagonowy, narzędziowy, rolnospożywczy, włókienniczy. DONEGAL, tkanina drapana z przędzy wełn. zgrzebnej, o splocie płóciennym; biała osnowa i brązowy lub czarny wątek. DONIEC (Siewiernyj lub Siewłerskij D.), rz. w ZSRR, pr. dopływ Donu; dł. 1016 km, żeglowny ok. 120 km; duża rola w zaopatrzeniu Donbasu w wodę. DONIECKIE ZAGŁĘBIE (Donbas), największe zafłębie węgla kamień, w ZSRR (wsch. Ukraina i obw. amieński RFSRR); zasoby ponad 90 mld t, wydobycie ok. 125 min t (1952); kopalnia soli kamień., rtęci; przemysł: hutn., maszyn., chem., materiałów budowl.; gł. m.: Stalino, Makiejewka, Kramatorsk, Gorłowka, Woroszyłowgrad, Szachty.  197 i światła oraz dla zamaskowania nieprzyjemnego smaku; 2) drobne, okrągłe cukierki. DRĄGOWINA, drzewostan równego wieku, w którym średnica drzew na wysokości piersi człowieka wynosi 12—14 cm. DRĄŻENIE, góm. wykonywanie wyrobisk korytarzowych w kopalniach podziemnych; inaczej pędzenie lub popęd. DRDA Jan (ur. 1915), pisarz czeski; powieści (Miasteczko na dłoni), nowele (Milcząca barykada), dramaty (Igraszki z diabłem). DREBEL, łódź do przewożenia żywych ryb; ma szczelne komory na dziobie i rufie, środkowa zaś komora, w której są ryby, ma burty i dno dziurkowane dla przepływu wody. Drebel (lewa połowa w przekroju): 1. klapa, 2. komora powietrzna, 3. komory rybne, 4. otwory w komorach dla' przepływu wody DREDNOT [ang. dreadnought], nazwa okrętu liniowego wybud. 1906; prototyp nowoczesnego pancernika. DREGOWICZE, plemię słów. zamieszkałe między Prypecią i górną Dżwiną. DREISER [drąjser] Theodore (1871—1945), pisarz amer., w 1945 wstąpił do amer. partii komunist. Autor naturalistycznych powieści, w których przeprowadza krytykę społeczeństwa amer.; Siostra Carrie, Finansista, Tragedła amerykańska. DREN [ang.], sączek: 1) techn. krótka rurka ceramiczna lub betonowa o średnicy wewn. od 4 do 15 cm; drenaż, sieć rurociągów z sączków układanych w ziemi w celu odwodnienia (osuszenia) pól uprawnych, lotnisk, budynków itp.; woda do rurocią- Q Typy drenów: kamienny, żerdziowy, rurkowy gów przedostaje się przez styki między sączkami i odprowadzana iest do otwartego rowu lub studzienek zbiorczych; 2) med. rurka, zwykle zaopatrzona w boczne otwory, służąca do odprowadzania z ustroju płynnych wydzielin (drenaż). DRESZCZE, niezależne od woli napady skurczów mięśni, którym towarzyszy uczucie zimna i bladość skóry; zazwyczaj poprzedzają gorączkę. DRESZER-ORLICZ Gustaw (1889—1936), generał poi., 1914—17 w Legionach, 1918—30 dowódca jednostek kawalerii, od 1930 inspektor armii, od 1935 na czele Inspektoratu Lotnictwa i Obrony Przeciwlotniczej przy Generalnym Inspektoracie Sil Zbrojnych (GISZ); zginął w katastrofie lotniczej. DREWLANIE, plemię slow. we wczesnym średniowieczu zamieszkałe w dorzeczu Horynia i Słuczy. DREWNIAK -pareczniki. DREWNIENIE, u roślin wyższych przemiana błon komórek z celulozowych w zdrewniałe przez całkowite nasycenie ich -«-ligniną (drzewnikiem). DREWNO: 1) techn. materiał budowl. otrzymany ze ściętych drzew, stosowany w postaci okrąglaków i tarcicy; d. miękkie u wszystkich gatunków iglastych i niektórych liściastych; d. twarde u większości gatunków liściastych; 2) -«-ksylem. DREWNOWSKI Kazimierz (1881—1952), elektryk, prof. Politechniki Warsz.; współtwórca polskiego słownictwa elektrotechn.; specjalista w dziedzinie miernictwa elektr. i techniki wysokich napięć. DREYER Carl Theodor (ur. 1889), duń. reżyser filmowy, klasyk niemego filmu; od 1920 realizuje filmy w Danii, Szwecji, Norwegii, Francji i Niemczech; Męczeństwo Joanny d'Arc; od 1946 nlmy dokumentalne; 1955 fabularny film Słotno. Tabl. 87. DRGANIA HARMONICZNE DREYFUS [drejfiis] Alfred (1858—1935), fr. oficer sztabu generalnego, pochodzenia żyd.; fałszywie oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec i 1894 skazany na dożywotnią deportację do Gujany; 1906 rehabilitowany; sprawa D. podzieliła Francję na dwa obozy i zakończyła się zwycięstwem mieszcz. lewicy nad ugrupowaniami nacjonalist.-kleryk. i antysemickimi. DREYSE Johann Nikolaus von (1787—1867), niem. konstruktor broni, wynalazca pierwszego karabinu odtylcowego. DREZDENKO, m., pow. strzelecki, woj. zielonog., nad 1. brzegiem Noteci; 5000 mieszk. (1956); drobny przemysł spoż.; stare osiedle, w XIII w. znaczny gród, kościół z XVII w. DREZNO (Dresden), m. w NRD (okręg Drezno), port na Łabie; 510 000 mieszk. (1954); dawna stoi. król. Saksonii; zabytki architektury barok, i rokok. (Zwinger), słynna galeria obrazów; akademia sztuk plastycznych, politechnika, konserwatorium; przemysł: maszyn., elektrotechn., farmaceut., meblarski, spoż.; aparaty fotograf, i kinowe, przyrządy optyczne i precyz.; ważny węzeł komunik. — Traktat drezdeński, 1745 Maria Teresa zawarła pokój z Prusami; ustępując Fryderykowi II większą część Śląska zakończyła wojnę sukces, austr.; 1813 zwycięstwo Napoleona I nad Austriakami. DREZYNA, wózek przystosowany do jazdy fio szynach kol., poruszany ręcznie dźwignią ub napędem mechanicznym. DRĘTWA, Torpedo, ryby (kilka gatunków) z rzędu płaszczek; mają tzw. narządy elektryczne, wytwarzające prąd o krótkotrwałym, lecz dość wysokim napięciu mogącym porazić nawet duże zwierzęta; M. Śródziemne, O. Atlantycki i O. Indyjski; dł. ciała ponad 7,5 	m; bez znaczenia gospodarczego. DRĘTWICA KARKU, med. charakterystyczny objaw w zapaleniu opon mózgowo-rdze- Drgalniowycb. nica; DRĘTWIENIE, med. przykre uczucie fragsztywnienia, mrowienia 1 obumierania jakiejś ment części ciała, zwykle wskutek niedostatecznego niei dopływu krwi. z koDRGALNICA, Oscillatoria, bot. nitkowata -«-sinica o jednakowych szerokich komórkach, fcą z których szczytowa jest zaokrąglona; wyka- s2CZy. żuje w wodzie stały ruch wahadłowy; wody {0Wą stojące i wolno płynące. DRGANIA ELEKTRYCZNE, okresowe zmiany napięcia i natężenia prądu elektr., odbywające _ się według praw drgań harmonicznych; każdy drgający obwód elektr. ma pewną samoindukcję, pojemność i opór, od których wartości zależy okres drgań. DRGANIA HARMONICZNE, ruch harmoniczny — ruch okresowy (-►okresowe zjawisko) około pewnego położenia równowagi, odbywający się pod wpływem sił rosnących w miarę oddalania się drgającego ciała od położenia równowagi i skierowanych w każdej chwili ruchu do tego położenia, np. ruch -»-wahadła; drgania w przybliżeniu harmoniczne wykonują np. ramiona widełek strojowych, struny fortepianu; d. h. niezanikające, takie drgania, których amplituda jest niezmienna; w przyrodzie spotyka się jedynie d. zanikające (tłumione), w których amplitudy stale maleją wskutek oporów ruchu; d. wymuszone odbywają się nie pod wpływem sił własnych układu, lecz sil zewnętrznych zmieniających się okresowo; ich częstotliwość jest równa częstotliwości, z jaką się zmieniają siły wymuszające je; Pozyskanie drewna w niektórych krajach (w min m*) 1955 Kraje ogółem w tym użytkowe ZSRR* 334,1 212.1 USA 318,1 264,5 Brazylia 103,7 13,7 Kanada 93,7 82,8 Japonia b 58.6 31.5 Szwecja 41,4 35,1 Francja 36,9 16.5 Polska 17,9 16,4 * Wywóz drewna z lasów. b Lata gospodarcze 1954/55 i 1955/56.  DRGAWKI 198 amplituda jest największa wtedy, gdy częstotliwość o. wymuszonych jest równa częstotliwości d. własnych układu, tj. odbywających się pod wpływem sil wewnętrznych (-»rezonans); d. konstrukcji, d. harmoniczne elementów konstrukcji Drgania wymuszone (wywołane np. obrotem części jakiejś maszyny, rytmicznym marszem wojska) powodują powstanie w elementach konstrukcji zmiennych obciążeń (na przemian rozciągających i ściskających), które przy wielokrotnym K «tarzaniu się mogą uszkodzić lub zniszczyć drgały element; szczególnie niebezpieczne jest wystąpienie zjawiska rezonansu. DRGAWKI, konwulsje — napadowe kurcze mięśni kończyn i tułowia, często z utratą przytomności, o różnym podłożu (padaczka, infekcje, zatrucia, guzy wewnątrzczaszkowe i in.). DRIADY, mit. gr. nimfy zamieszkujące drzewa i opiekujące się nimi. DR1AKIEW, Scabiosa, roślina zielna z rodziny szczeciowatych, bylina; w Polsce 4 gatunki w stanie dzikim; zarośla, przydroża; w ogrodach uprawiana d. ozdobna (S. atripurpurea) o kwiatach ciemnopurpurowych. DRIN, rz. w pn. Albanii; powstaje z połączenia Czarnego D. z Białym D. (254 km); wpada do Zat Drińskiei (M. Adriatyckie); żeglowna w dolnym biegu. DRINA, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Sawy, dl. 350 km; wypływa z terenów Czarnogóry; żeglowna w dolnym biegu. DRIVE [ang., drajw], sport uderzenie liftawane, w grze w tenisa uderzenie piłki rakietą pod kątem, wprowadzające piłkę w ruch obrotowy. DROBINA, cząsteczka, molekuła — najmniejsza cząstka substancji wykazująca jej specyficzne własności fiz. i chem.; składa się z takich samych lub różnych atomów (d. pierwiastka lub związku chem.); skład d. jest określony jej wzorem drobinowym, a budowa wzorem strukturalnym; (zob. też chem. wzory); własności d., a tym samym substancji, zależne są od rodzaju, ilości, sposobu powiązania i przestrzennego rozmieszczenia tworzących ją atomów. DROBINA DIPOLOWA, dipol — drobina o niesymetrycznym rozkładzie ładunków elektr. Zob. też dipol. DROBINOWY CIĘŻAR, cząsteczkowy ciężar — masa drobiny danej substancji wyrażona w jednostkach tlenowych. DROBNICA: 1) towar, ładunek jednostkowy przesyłany pojedynczo w paczkach, belach itp., koleją lub statkiem; 2) drewno okrągłe użytkowe lub opałowe, o średnicy w grubszvm końcu poniżej 7 cm. DROBNOMIESZCZAŃSTWO, w społeczeństwie kapitalist. warstwa społ. pomiędzy klasą kapitalistów i proletariatem; przede wszystkim drobni producenci towarów i rzemieślnicy dysponujący przeważnie drobną własnością, z reguły nie zatrudniający wcale lub niewielu płatnych pracowników. Zob. też burżuazja. DROBNOUSTROJE, mikroorganizmy — niższe organizmy roślinne i zwierzęce o mikroskopijnych wymiarach, np. wirusy, bakterie, niektóre grzyby, pierwotniaki; istnieją d. pożyteczne i szkodliwe; występują w różnych siedliskach. DROGA, pas gruntu przeznaczony dla ruchu pojazdów i pieszych; d. państwowe, łączą miasta wojew. i pow.; d. lokalne, łączą małe miejscowości między sobą oraz z miastami i drogami państwowymi; rozróżniamy d. gruntowe i d. o nawierzchni twardej; droga żelazna, kolej; droga wodna, rzeka lub kanał przystosowane do komunikacji. Tabl. 28. DROGA MLECZNA, mglisty świecący pas na niebie nocnym, zjawisko wywołane perspektywicznym zagęszczeniem dalekich gwiazd; kształt d. m. jest wynikiem spłaszczonego kszaltu naszej -»Galaktyki. DROGI ODDECHOWE, anat. przewody prowadzące powietrze do płuc i z płuc na zewnątTz: jama nosowa, jama gardła, krtań, tchawica i oskrzela. DROGOWE ZNAKI, znaki ustawiane na poboczu drogi w celu regulacji ruchu drogowego; wg przepisów Konwencji Międzynarodowej dzielą się na: ostrzegawcze (na tabl. trójkątnych), zakazu lub ograniczenia ruchu (na tabl. okrągłych), obowiązującego nakazu (na tabl. okrągłych), informacyjne (na tabl. prostokątnych: drogowskazy, nazwy miejscowości), administracyjne (słupki graniczne, kilometrowe, graniczniki itp.). DROHICZYN, m., pow. siemiatycki, woj. białost., nad pr. brzegiem Bugu; 1600 mieszk. (1956). — Ok. 1060 gród ruski, od 1520 do rozbiorów Polski stolica woj. podlaskiego. DROHOBYCZ, m. obw. w Ukr. SRR; 32 600 mieszk. (1939); ośrodek zagłębia naft.; rafinerie ropy naft.; przem. chem., metal. DROLERIES [fr., drolrj], dziwaczne, żartobliwe, często satyrycznie ujęte przedstawienia albo sceny fantast. w malarstwie i rzeźbie od XIII do XVI w. Dróleries DROMADER, wielbłąd jednogarbny, Camelus dromedarius — przeżuwacz z rodziny -»wielbłądów; Afryka Pn.; aklimatyzowany jako zwierzę udomowione w Azji; w stanie dzikim nie spotykany; wszechstronnie użytkowy. Tabl. 51. DRONTY, ptaki nielatające (zmarniałe skrzydła i ogon), z rzędu gołębi; wymarłe; należy tu d. dodo (Raphus cucullatus) z wyspy Mauritius, wielkości łabędzia, wytępiony w końcu XVII w. DROP, Otis tarda, ptak z rzędu dropi; zamieszkuje równiny o charakterze stepowym w pd.-zach., środk. i wsch. Europie, pd.-zach. Azji i pn. Afryce; w Polsce b. rzadki; dl. 100 cm, rozpiętość skrzydeł 223 cm, waga do 16 kg; najcięższy spośród ptaków latających; żyje gromadnie. DROPIATY KOŃ, maści białej z czarnymi plamkami wielkości ziarn grochu. DROZDY, Turdus, kosmopolityczny rodzaj z rzędu wróblowatych; owadożeme; zamieszkują lasy i zarośla nizin i gór; w Polsce m. in. kos, drozd śpiewak, kwiczoł, paszkot DROZOFILA, Drosophila, malutkie owady z rzędu muchówek, zwane też muszkami owocowymi; często spotykane przy ferment, produktach żywn. Jako szybko mnożące się służą do badań genetycznych. DROŻDŻE, Saccharomycetes, roztoczowe grzyby jednokomórkowe z klasy workowców; żyją przeważnie na podłożach zawieracukier, który roziących kładają jadają na alkohol i dwutlenek węgla; rozmnażają się wegetatywnie przez pączkowanie; duże znaczenie j £?%*■’; gospodarcze jako czynnik fermentacyjny; otrzymywa- n-'® * y ne technicznie przez hodowlę na melasie cukrowni- Drożdże: A — pojedynczej; używane m. in. w pie- cza komórka. B — kolokarstwie, piwowarstwie, wi- nia powstała przez pączniarstwie; zawierają znacz- kowanie, C — worek zane ilości witamin, szczagól- rodnikowy nie grupy B. DRUCK1-LUBECK1 Franciszek Ksawery książę (1778—1846), polityk, 1820—30 min. skarbu Królestwa Pol.; dbał o uporządkowanie skarbu, podniesienie rolnictwa i przemysłu; wprowadził monopol solny i tytoniowy; założył Bank Polski oraz Tow. Kredytowe Ziemskie. DRUGA ARMIA WOJSKA POLSKIEGO -Polskie Siły Zbrojne w II wojnie świat  199 DRUGA DYWIZJA STRZELCÓW PIESZYCH -Polskie Siły Zbrojne w 11 wojnie świat „DRUGIE BAKU“, zagłębie naft. między Wołgą a Uralem; rozwinęło się w okresie II wojny świat.; obecnie zajmuje w produkcji ropy naft. 1 miejsce w ZSRR; najważniejsze złoża: Iszymbajewo, Tujmazy, Syzrań, Bugurusłan i Bugulma. DRUGI FRONT, potoczna nazwa działań woj. w Europie Zachodniej w czasie II wojny świat zapoczątkowanych lądowaniem wojsk alianckich w czerwcu 1944 w Normandii (Francja). DRUGI KORPUS POLSKI -Polskie Siły Zbrojne w 11 wojnie świst* DRUIDOWIE, kapłani celtyckiej Galii 1 Brytanii do 1 w.; tworzyli miedzyplemienną organizację, oprócz obrządków religijnych pełnili także funkcje lekarzy i sędziów; odgrywali dużą rolę polit.; czynni w organizacji walki przeciw Rzymianom. DRUK: 1) czynność wielokrotnego sporządzania odbitek z formy drukującej na papierze lub innym materiale przy użyciu farb; istnieją trzy zasadnicze techniki: d. płaski, ry- ' sunek i tekst zostają naniesione na kamień litogra- -**, ficzny lub płytę cynkową ^ za pomocą substancji tłu szczowej; miejsca te łatwe przyjmują farbę, nie zatłu- Z szczone — wodę, co urno- 'T żliwia wykonanie odbitki; do techniki d. płaskiego “ należą: a) litografia (ka- U » W /J mieniodruk) — d. bez po- '\zs-—*// średni, papier bezpośrednio ^ ^—■&' styka się z formą drukującą; b) offset — d. po- ^ średni, farba zostaje prze- “■ , , niesiona na papier nie Rodzaje druku: 1 — wyz formy, lecz za poŚred- pukly, 2 — wklęsły, 3 nictwem gumowego cylin- płaski dra; c) Swiatłodruk, fototypia — d. bezpośredni, formą drukującą Jest warstwa emulsji pokrywająca płytę szklaną lub metalową; półtony przenoszone na odbitkę za pomocą nieregularnych ziarenek emulsji dają dokładną i miękką reprodukcję; d. wklęsły — formą drukującą jest płyta lub walec metalowy (miedziany), na którym wyryto lub wytrawiono kwasem wgłębienia tekstu i ilustracji; miejsca drukujące znajdują się niżej (wklęsłe) od miejsc nie drukujących; do techniki d. wklęsłego należą: a) miedzioryt — formą jest płyta odpowiednio nacinana rylcami, b) akwaforta — formą jest pokryta werniksem płyta, na której rysuje się igłą, a następnie poddaje trawieniu, c) heliograwiura — druk bez użycia —rastra, d) rotograwiura — druk rastrowy; raster tworzy niejako małe zbiorniki do zatrzymywania farby; technika d. w ypukiego umożliwia wykonanie odbitek z formy, na której znajduje się rysunek wypukły; formą drukującą jest bezpośredni skład zecerski lub jego metalowa kopia (stereotyp), klisza kreskowa albo klisza siatkowa; 2) wytwór sztuki druk. Tabl. III. DRUKARNIA, zakład przemysł, zajmujący się produkcją druków; drukarnie posiadające większą ilość działów, jak: zecernię ręczną i maszynową, stereotypia, halę maszyn drukarskich (płaskich lub rotacyjnych), introligatornię, chemigrafię, nazywamy zakładem poligraficznym. DRUKARNIA NARODOWA, za!. 1895 przez Napoleona Telza w Krakowie; jedna z pierwszych podjęła próbę podniesienia poziomu drukarstwa poi. po okresie jego upadku w XIX w., nawiązując współpracę z artystami grafikami i literatami, a w szczególności z S. Wyspiańskim (1897). Obecnie D. N. jest przedsięb. państw, zachowującym swą dawną nazwę. DRUKARSKIE MASZYNY, wszelkie typy maszyn do składania oraz maszyny do drukowania; rozróżnia się dwa typy d. m. do składania (XIX w.): linotyp wynaleziony przez O. Mergenthalera 1886, w którym cały wiersz tekstu zostaje odlany jako całość, oraz monotyp, odlewający każdą czcionkę oddzielnie z jednoczesnym formowaniem czcionek w wiersze; w obu tych maszynach litery i znaki wybiera się za pomocą uderzeń w klawiaturę, podobną do klawiatury maszyny do pisania Ostatnio wchodzi w użycie maszyna składająca wiersze metodą fotograf. (tzw. lumityp), skonstruowana przez fr. inż. R. A. Higonneta i R. Moyrouda; 1953 seryjna produkcja tych maszyn. D. m. do drukowania dzieli się na cztery grupy: prasy ręczne, maszyny dociskowe, maszyny płaskie i maszyty rotacyjne. Prasa rę¬ DRUKARSKJE PISMA czna służy obecnie do sporządzania wyłącznie odbitek korektorskich: po nałożeniu papieru na formę nasmarowaną farbą walec poruszany ręcznie dociska odbitkę. W maszynach dociskowych forma drukująca umieszczona jest na płaskiej metalowej podstawie, a urządzenie tłoczące ma też kształt płaski i dociska w czasie druku papier do formy całą swoją powierzchnią. Maszyny dociskowe używane są do wykonywania druków w mniejszych formatach, nie przekraczających zwykle 35—50 cm. Maszyny płaskie drukują zawsze z płaskich form ustawianych na poruszającym się poziomo fundamencie, a papier, zawsze cięty w arkusze, dociskany jest do formy przez obracający się walec (cylinder); stąd maszyny te nazywa się również arkuszowymi lub cylindrowymi. W maszynach tak dociskowych, jak i płaskich farba przenoszona jest za pomocą wałków ze zbiornika na formę drukującą. W nowoczesnych maszynach płaskich i dociskowych specjalne urządzenie do mechanicznego nakładania arkuszy paEieru w czasie druku (tzw. samonakładacz), kilkarotnie zwiększa szybkość druku w porównaniu do nakładania ręcznego. W maszynach rotacyjnych forma drukująca ma kształt półokrągły i osadzona jest na walcu 'obracającym się dokoła swej osi. Druk odbywa się stałym ruchem rotacyjnym na taśmie papierowej nawiniętej na roli, automatycznie rozwijanej i przesuwanej przez maszynę. Cecha charakterystyczna — bardzo duża szybkość druku; zastosowanie przy nakładach powyżej 20 000 egz. DRUKARSKIE MIARY, powszechnie obowiązujący w drukarstwie typograficzny system miar wprowadzony w końcu XVIII w. przez F. — Didota; podstawową jednostką miar drukarskich jest punkt typograficzny równy w przybliżeniu 0,3759 mm; większe jednostki d. m. stanowią: cycero (12 pkt.) i kwadraty (48 pkt.). W jednostkach typograf. określa się również stopień (wielkość) pisma (czcionki, tj. wymiar czcionki między ścianką przednią a tylną). Nazwy i wielkości stopni czcionek są następujące: Nazwa Wielkość stopnia w punktach w mm brylant 3 1,12 diament 4 1,50 perl 5 1,88 nonparel 6 2,26 kolonel 7 2,63 petit 8 3,01 borgis (burgos) 9 3,38 garmont (korpus) 10 3,76 cycero 12 4,51 mitel (średnian) 14 5,28 tercja 16 6.01 dwugarmont 20 7,52 półkwadrat 24 9,02 DRUKARSKIE PISMA, komplety czcionek różnych krojów; o przynależności do kroju decyduje rysunek oczka czcionki, jednolity pod względem stylo w całym zestawie liter, cyfr i znaków we wszystkich ich stopniach (-«-drukarskie miary); d. p. dzielimy na 3 zasadnicze grupy: antykwy, egipskie i groteski; antykwy wzorowane na starorzymskich napisach o pionowo zestawianych i cieniowanych liniach rysunku, z zakończeniami w formie kresek, tzw. szeryfów; egipskie o jednolitej linii z dużymi szeryfami; groteski, pismo o jednolitej, lecz grubej linti rysunku, bez zakończeń szeryfowych. Każdy komplet jednolitego kroju ma oprócz pisma zwykłego pismo półgrube i pochyłe, zwane kursywą. Przykłady krojów pism Rodzaj pisma Nazwa pisma Antykwy Muśliwu kocha przurode Półtawskiego Myśliwy kocha przyrodę Bodoni Myśliwy kocha przyrodę Plantin Myśliwy kocha przyrodę Modena Egipskie Myśliwy kocha przyrodą nu Grotesk Myśliwy kocha przyrodą Paneuropa Myśliwy kocha przyrodę Rex  DRUKARSTWO DRUKARSTWO, dawnie) rzemiosło, obecnie przemysł obejmujący wszystkie rodzaje technik i prac związanych z wykonaniem wytworu graficznego. Rozwój d. datuje się od połowy XV w., jakkolwiek druk znany był w Chinach już w VI w.; druk chiński polegał na przygotowaniu formy wykutej w kamieniu lub wyrytej w drewnie, a następnie po nałożeniu farby — odbiciu na tkaninie lub papierze; odbijanie tekstów z płyt drewn. powszechnie stosowano w Europie w okresie średniowiecza; po raz pierwszy ok. 1440 zastosował metalową ruchomą czcionkę -*J. Gutenberg; obok niego wymieniany jest również Lourens Janszoon Coster z Haarlem w Holandii; 1478 pierwsze druki w Polsce; w połowie XVIII w. wielkie zasługi w rozwoju d. położyła rodzina fr. drukarzy -►Didot; 1798 A. Senefełder z Monachium wynalazł litografię; 1800 K. Stanhope skonstruował żelazną prasę druk., 1846 A. Applegath — maszynę rotacyjną; 1850 J. Gillot w Paryżu opatentował fotochemigrafię; 1886 200 DRYF: 1) spychanie statku w biegu z obranego kursu przez wiatr i fale; 2) poruszanie się z wiatrem statku z zatrzymanymi maszynami lub żaglami tak ustawionymi, że nie pozwalają na stały ruch naprzód; 3) kąt między linią symetrii statku a kierunkiem spychania go przez wiatr. DRYFTER -luger. DRYF ZACHODNI, zimny prąd mor. na Oc. Spokojnym, Indyjskim i Atlantyckim, wywołany wiatrami zach.; płynie z zach. na wsch. między 40 a 55° szer. pd. O. Mergenthaler wynalazł linotyp; 1897 T. Lanston skonstruował monotyp; 1904 W. Rubel wprowadził druk offsetowy; w 1 poi. XX w. dalsze udoskonalenia maszyn we wszystkich trzech technikach druk., zmierzające gł. do automatyzacji procesów produkc. i osiągnięcia przez to jak największej szybkości druku; w ostatnim dziesięcioleciu przewrót, gł. w dziedzinie składu, przez eliminowanie metalu, a coraz szersze zastosowanie stale udoskonalanych maszyn, składających metodą fotomechaniczną. Zob. też drukarskie maszyny, druk. DRUMLIN [irl.J, podłużny, bochenkowaty, niewysoki pagórek pochodzenia lodowcowego, o łagodnych zarysach; dł. od kilkudziesięciu m do 2 km i więcej; d. występują zwykle gromadnie i są zwrócone dłuższą osią w kierunku ruchu lodowca. W Polsce piękny krajobraz druraiinowy koło Dobrzynia nad Drwęcą. DRURY LANE THEATRE [dręery lejn tjęta], teatr w Londynie, zał. 1663; na scenie tej występowali najwięksi aktorzy ang., kierownikami jej byli m. in. D. Garrick, R. B. Sheridan, W. C. Macready; okres największej świetności przypada na ostatnie lata XIX w. DRUT, sortyment wyrobów z metalu, ciągnionych (grub, do 5 mm) lub walcowanych (powyżej 5 mm); d. patentowany, d. o zawartości węgla powyżej 0,25°/o, hartowany w ołowiu; d. fortepianowy, d. o wysokiej wytrzymałości i sprężystości. DRUTOWCE, larwy chrząszczy z rodziny sprężyków (Elateridae)-, żyją w spróchniałych częściach drzew i w glebie; glebowe wyrządzają duże szkody w rolnictwie, drążą chodniki w korzeniach zbóż, okopowizny i warzyw. DRUZGOT -»brekcja. DRUZNO, zarastające, bagniste jez. na Pobrzeżu Warmińskim, 4 km na pd. od Elbląga; 1790 ha; głęb. do 3 m; siedlisko ok. 150 gatunków ptactwa wodnego (łabędzie i kormorany); rezerwat; środkiem jez. przechodzi Kanał Elbląski. DRUZOWIE: 1) mieszkańcy rejonu Dżebel ed-Druz w Syrii 1 Libanie; 2) wyznawcy sekfy~~zal'. w Egipcie X/XI w.; doktryna d. jest mieszaniną muzułm. gnostycyzmu, chrystianizmu i resztek dawnego kultu Syryjczyków. DRUZY, większe zlepki drobnych kryształów szczawianu wapnia w miękiszowych komórkach niektórych roślin. DRUŻBACKA Elżbieta (1695—1765), poetka czasów saskich; Fabuła o księciu Adolfie, Opisanie czterech częici roku. DRUŻYNA: 1) w Polsce do XII w. trzon siły zbrojnej, będący na całkowitym utrzymaniu księcia (drużyna książęca); 2) obecnie najmniejszy pododdział piechoty, stanowiący część plutonu; 3) w sporcie określona jednostka zespołowa; 4) d. pociągu, obsługa pociągu; składa się z d. konduktorskiej (kierownik pociągu i konduktorzy) i d. lokomotywowej (maszynista, Jego pomocnik, palacz); 5) d. sanitarna, grupa ratowników zdrowia (ok. 20 osób), przeszkolonych na kursach PCK, działająca na terenie dużego zakładu pracy. Zob. też posterunek sanitarny. DRWALNIKI, Trypodendron, chrząszcze z rodziny korników, szkodniki drzew iglastych 1 liściastych. DRWĘCA, pr. dopływ Wisły, dl. 142 kro; dorzecze 5514 km*; źródła na pd.-zach. od Olsztynka, ujście powyżej Torunia. DRWĘCKIE JEZIORO, dwuczłonowe jez. na Pojez. Mazurskim; 690 ha; głęb. 22 m; w zach. części początek Kanału Elbląskiego, nad wsch. częścią m. OstTóda; otoczenie lesiste, przepływ rz. Drwęcy. DRYDEN [drajdn] John (1631—1700), klasycyst poeta, krytyk, dramaturg ang., zwolennik absolutyzmu; bohat. dramaty i komedie spoi. Alexander’s Feast (Uczta Aleksandra), Absalom and Achitophel. Drygawica geogr. pd. DRYGALSKI Erich D. von (ok. 1865-1949), gec graf niem., badacz zach. wybrzeży Grenlandii, kie równik niem. wyprawy do Antarktydy 1901—03. DRYGAWICA, sieć rybacka jeziorna i rzeczna z 3 płatów; 2 zewnętrzne z grubej nici, o b. dużych okach, wewnętrzny z cienkiej nici, o małych okach; ryba wpycha drobnooką sieć do oka dużego i zaplątuje się w powstałym w ten sposób woreczku; odmianą <L jest słęp. DRYGAWKA, urządzenie sterowe w postaci długiego wiosła używane na polskich tratwach; d. ustawiane są na przodzie 1 tyle tratwy. DRYL [niem.]: 1) przyrząd do ręcznego wiercenia otworów w kamieniu, drzewie lub metalu; 2) musztrowanie stosowane przesadnie, tresura; 3) -»siewnik. DRYLING [niem.], trójlufka — myśliwska broń palna śrutowo-kulowa o dwu lufach śrutowych gładkich i jednej kulowej gwintowanej. DRYOPITEKI [gr ], Dryopithecldae, rodzina kopalnych mioceńskich małp człekokształtnych, wywodząca się od -»parapiteków i stanowiąca wspólną grupę wyjściową dla -»australopiteków, współczesnych małp człekokształtnych i — być może — form ludzkich. DRZEWICA, w., m. do 1869, pow. opoczyński, woj. kiel., nad Drzewiczką, dopływem Pilicy; stare osiedle przem.; fabryka żyletek; ruiny zamku z XVI w. DRZEWIECKI: 1) Stefan (1844—1938), konstruktor pierwszych lodzi podwod. oraz jeden z pierwszych teoretyków lotnictwa; twórca tzw. elementarnej teorii śmigła; większą część życia spędził w Rosji i we Francji; 2) Zbigniew (ur. 1890), pianista i pedagog. DRZEWNIK -»lignina. DRZEWO: 1) roślina wieloletnia o silnie zdrewniałym pędzie głównym (pniu); zdrewniałe pędy boczne tworzą koronę; 2) muz. potoczne określenie zespołu instrumentów dętych drewn. w orkiestrze. DRZEWO GENEALOGICZNE -»genealogiczne drzewo. DRZEWORYT: 1) technika graf. polegająca na wycięciu rysunku w drewnianym klocku, powleczeniu farbą części wypukłych i odbiciu na papierze; w starożytności stosowany do odbijania deseni na tkaninach; w Chinach oraz od XIV w. w Europie d. artyS. Drzewiecki Więzień w dybach—drzeworyt ze zbiorów kórnickich  201 styczny oraz do odbijania pisma (druki ksylograficzne), a po wynalezieniu ruchomej czcionki wyłącznie do ilustrowania książek; wyparty przez inne techniki graficzne, zwłaszcza fotomcehaniczną; dziś d. stosuje się tylko jako formę artystyczną; d. bywają najczęściej biało-czarne, czasem barwne; 2) odbitka wykonana techniką drzeworytniczą. Tabl. 43. DRZEWOSTAN, zespól drzew, który odznacza się jednolitym składem gatunkowym, wiekiem i ukształtowaniem drzew oraz jednakowymi warunkami siedliskowymi; d. główny składa się z wyższych, lepiej ukształtowanych drzew; d. podrzędny składa się z niższych, gorzej ukształtowanych drzew, których korony twarzą warstwę leżącą poniżej koron d. głównego. DRZWI, zespół składający się ze skrzydeł drzwiowych, odrzwi i okuć; typy: jedno-, dwu- lub wieloskrzydłowe; składane lub harmonijkowe, wahadłowe (przelotowe), suwane (chowane w ścianie), obrotowe (turnikiety). DRŻY NIAŁ A: 1) Wojciech Michał (1857—1937), chłop z Podgradowic w PoznaAskiem; kiedy władze pruskie na mocy antypolskiej ustawy z 1904 nie pozwoliły mu zbudować domu na własnym gruncie, D. na znak protestu zamieszkał z rodziną w wozie („wóz Drzymały“). 2) Stanisław (1890—1942), górnośl. działacz komunist., 1918—19 współorganizator rad robota. i żołn., w okresie II wojny świat, osadzony przez hitlerowców w obozie koncentr. i stracony. DRŻĄCZKA PORAŻNA -»-Parkinsona choroba. DR2ĄCZKA ŚREDNIA, Briza media, wieloletnia luźnokępkowa trawa o dużej rozpierzchłej wiesze, z licznymi sercowatymi kioskami; łąki i zręby; w Polsce pospolita. DUALA, m. port. w Kamerunie Francuskim, nad Zat. Gwinejską; 110 000 mieszk. (1955); lotnisko. DUALIZM [łac.]: 1) pogląd filoz., według którego osnową bytu są dwa odrębne i niezależne od siebie pierwiastki (np. dobro i zlo, ciało i dusza); 2) w znaczeniu węższym pogląd, według którego tymi pierwiastkami są materia i duch; najwybitniejszym przedstawicielem tak pojętego dualizmu był -»Descartes. Przeciwieństwo -»monizm; 3) unia dwóch państw na zasadzie równorzędności, np. -»Austro-Węgry. DUANTY, dwie izolowane od siebie elektrody; mają kształt płaskiej puszki rozciętej w poprzek na dwie części; stanowią część składową -»cyklotronu (duże) lub elektrometru duantowego (małe). DU BARRY [diibarj] Teanne Bćcu hr. (1743—93), faworyta króla fr. Ludwika XV; stracona w okresie rewolucji francuskiej. DUBAS, statek płaskodenny jedno- lub dwumasztowy, 8-wiosłowy, biorący ID—12 łasztów; używany w XVI—XVIII w. do transportu na rzekach poi. i ros. oraz na wodach przybrzeżnych Bałtyku i M. Czarnego. DUBBING [ang., dąbyń], w filmie zastępowanie dialogów obcojęzycznych dialogami w języku ojczystym. DUBEL, jeden z wariantów ujęcia filmowego powtarzanego wielokrotnie w czasie realizacji filmu. DUBELT, Capella media, ptak z podrodziny bekasów podobny do kszyka, nieco mniejszy; gniazduje na wilgotnych łąkach i zarośniętych bagnach Eurazji; zimuje w pd. Azji i pd. Europie. DUBELTÓWKA, myśl. strzelba śrutowa o dwóch lufach niegwintowanych (gładkich), do polowania na drobną zwierzynę z bliskiej odległości; można z niej również strzelać kulami do zwierzyny grubej. DUBIECKI Marian (1838—1928), historyk; uczestnik powstania styczniowego, sekretarz do spraw Rusi w Rządzie Narodowym 1863; powiernik R. Traugutta, aresztowany wraz z nim, skazany na katorgę; Romuald Traugutt i jego dyktatura; Kudak; Karol Prozor. DUBIENKA, w., niegdyś m., pow. hrubieszowski, woj. lubelskie; zwycięska bitwa dywizji Kościuszki z wojskami ros. 1792. DUBIENKO, w., dawniej m., pow. przemyski, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Sanem; 680 mieszk. (1956); w XVI w. ośrodek kalwinizmu; miejsce urodzenia I. Krasickiego (1735). DUBISKA Irena (ur. 1899), wiolinistka, wirtuoz, prof. Wyż. Szkoły Muz. w Warszawie. DUBLANY, w. k. Lwowa w Ukr. SRR; od 1856 szkoła roln., zamieniona w 1900 na Akademię Rolniczą, po 1918 przeniesiona do Lwowa jako wydział rolniczo-leśny Politechniki. DUBLER [fr.]: I) w teatrze aktor grający w przedstawieniu jako zastępca innego; 2) osoba zastępująca aktora film. w ujęciach szczegó>nie niebezpiecznych DUERO lub w czasie prób do zdjęć w warunkach zagrażających zdrowiu; d. zastępuje czasem tylko glos aktora lub jego grę na instrumencie muzycznym. DUBLET [fr.]: 1) bibl. drugi lub dalszy egzemplarz książki; 2) Iow. dwa bezpośrednio po sobie oddane celne strzały do dwóch sztuk zwierzyny. ’ DUBLIN [dąblyn] (irl. Baile Atha Cliath), stoi. Irlandii; 634 500 mieszk. (1951); katedra z XII w.; uniwersytet z 1591, muzea, galerie, teatry; stocznie; przemysł: rolno-spoż., włókien, (lniarski), maszyn.; węzeł kol.; port połączony z rzekami kraju szerokimi kanałami (Midhe i Laighean). — Dublińskie powstanie, nieudana akcja zbrojna 1916 przeciwko panowaniu Anglii w celu proklamowania Republiki Irlandzkiej. DUBLON [doblon], dawna złota moneta hiszp. różnej wartości. DUBOIS [diibuą] Stanisław (1901—42), poi. polityk, działacz PPS, propagator jednolitego frontu KPP i PPS; 1939—40 założyciel i redaktor konspirac. czasopisma „Barykada Wolności", wokół którego skupiał się lewicowy odłam PPS: stracony przez hitlerowców w Oświęcimiu. DUBRAWISKA, pn. stoki Żółtej Turni w Tatrach Wysokich, porośnięte kosodrzewiną, z pojedynczymi okazami limb; jeden z głównych szlaków turyst. z Gąsienicowej Hali przez Krzyżne do Doliny Pięciu St. Dubois Stawów Polskich. DUBROWNIK (Dubrovnik, wl. Raguza), m. 1 port w Jugosławii (Chorwacja), nad Adriatykiem; 19 000 mieszk. (1953); typowe m. średniow., liczne zabytki XIV—XV w.; akademia mor.; wytwórnie win, oliwy jadalnej; ośrodek handl.; eksport drewna, win i in.; największy ośrodek turyst. kraju; kąpielisko morskie. — Od średniowiecza do 1806 niezależna pd.-słowiańska republika, ośrodek kultury w XVI—XVII w.; 1806 włączona do Francji, 1814 do Austrii, od 1918 w Jugosławii. DUC [fr. diik], duca [wl. duka], książę. DUCCIO [dycz:czjo] di Buoninsegna (przed 1260— 1319), malarz wł.; pierwszy wielki mistrz szkoły sieneńskiej; obrazy o tematyce rei.; Maesta, czyii Madonna tronująca w otoczeniu świętych i aniołów. DUCE [wł. dycze, łac. dux], wódz; tytuł ten nosił B. Mussolini. DUCHIÑSKA-PRUSZAKOWA Seweryna (1825—1905), powieściopisarka i tłumaczka; Gawędy i powieści. DUCHOBORCY [ros.], grupa rei. powstała w poł. XVIII w. w gub. charkowskiej; odrzucają sakramenty, hierarchię, nieomylność Biblii, głoszą powszechną miłość. DUCIĆ Jovan (1874—1943), serbski poeta piszący pod wpływem symbolistów fr.; zwolennik sztuki ekskluzywnej; liryka, opisy podróży Gradom i himere; Fieme. DUCLOS [düklç] Jacques (ur. 1896), fr. czołowy działacz robota., jeden z założycieli i od 1950 sekretarz KC KP Francji; w okresie II wojny świat jeden z organizatorów fr. ruchu oporu. DUDEK, Upupa epops, ptak z rzędu dudków, zamieszkuje Eurazję (z wyjątkiem dalekiej północy) i pn. Afrykę; na zimę odlatuje; dł. 31 cm; rozpiętość skrzydeł 48 cm; na głowie rozkładany czub; gnieździ się w dziuplach; owadożerny. Tabl. X. DUDINKA, ośrodek adm. Tajmyrskiego Okręgu Naród, w RFSRR; 17 000 mieszk. (1956); port nad dolnym Jenisejem, dostępny dla statków mor.; kolej do Norylska. DUDLEY [dądly], m- w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia), k. Birmingham; 62 500 mieszk. (Í951); zamek z XII w.; kopalnie węgla kamień.; przemysł metal., szklarski. DUDY, koza — hid. instrument muz. dęty; dudziarz naciska ramieniem napełniony powietrzem Dudy miech skórzany wtłaczając powietrz» do 2 piszczałek: burdonowej (bąk) i tzw. przebierki (do grania melodii). Zob. też kozioł. DUEÑA [hiszp. duęnja], ochmistrzyni. DUERO, jedna z gł. rz. Płw. Plrenejskiego w Hi Duga (1) i hołoble (2) DUET gzpanii i Portugalii; dł. 776 km, dorzecze 79 000 km*; źródła w G. Iberyjskich; wpada lejkowatym ujściem do Oc. Atlantyckiego; żeglowna 200 km. DUET [wł.J: 1) zespól złożony z 2 śpiewaków; 2) utwór wokalny lub fragment opery itp. wykonywany przez taki zespól. Zob. też duo. DUFAY [diifę] Guillaume (ok. 1400—1474), kompozytor burgundzki początkowego okresu polifonii wokalnej; msze, motety, chansons. DUFOUR [düfy:r] Pierre, właśc. Paul Lacroix (P— ok. 1797), przybyły z Francji przed 1773 drukarz i wvdawca warsz. w okresie stanisławowskim. DUFY [düfj] Raúl (1877—1953), malara i grafik fr., postimpresjonista; związany z fowizmem: widoki wybrzeży, sceny rodzaj.; projekty wzorów na tkaniny. DUGA, kabłąk nad chomątem przytwierdzony do hołobli (dyszelków); używana w podlaskim zaprzęgu jednokonnym i rosyjskim trójkowym. DUGON -»diugoń. . DUGUIT [dügüvJ Léon (1859—1928), prawnik fr., twórca solidarys tycznej teorii prawa i państwa. DUHAMEL [diiamęl] Georges (ur. 1884), powieściopisarz fr.; Żywoty męczenników, Cywilizacja, 10-tomowy cykl powieściowy Kronika rodu Pasquier, liczne opowiadania, wspomnienia, szkice. DÜHRING Eugen Karl (1833—1921), niem. filozof i ekonomista, łączył idealistyczny pozytywizm z niekonsekwentnym mechanistycznym materializmem. Poglądy jego poddał krytyce F. Engels w Antydiihringu. DUISBURG, m. w NRF (Westfalia), największy śródlądowy port eur. (22,1 min t obrotu, 1954) u ujścia rz. Ruhry do Renu; 454 000 mieszk. (1954); przeładunek węgla, koksu, rudy żel., ropy naft., zboża; ważny ośrodek przemysłu ciężk.: kopalnie węgla, koksownie, huty żel., miedzi, cynku; przemysł maszyn., chem. DURAS [dfiką] Paul (1865—1935), kompozytor fr.; utwory symf. (scherzo Uczeń czarnoksiężnika), fortep. DUKAT, dawna złota moneta wielu krajów, wagi ok. 3,5 g; w Polsce zwanv złotym czerwonym. DÜKIELSKA PRZEŁĘCZ, najniższa przełęcz (503 m) w całym głównym łańcuchu Karpat w Beskidzie Niskim, na granicy Polski z Czechosłowacją; dawna droga handl. między Polską a Węgrami; 1944 ciężkie walki radz.-niem. DUKLA, m., pow. krośnieński, woj. rzesz., w Beskidzie Niskim nad Jasiołką, pr. dopływem Wisłoki; 600 mieszk. (1956); kościół z XVIII; na pd. Przełęcz Dukielska. DUKT -»linia (oddziałowa). DULCYNA, związek organiczny 200 razy słodszy od cukru trzcinowego, w wodzie trudno rozpuszczalny; nieszkodliwy dla zdrowia. DULCYNEA, ukochana Don Kichota, bohatera powieści Cervantesa; żartobliwie: dama serca, ukochana. DULĘBOWIE, dawne plemię wsch.słowiańskie zamieszkałe na Wołyniu. DULĘBA Maria (ur. 1889), aktorka; zdobyła uznanie w rolach bohaterek modemist. dramatu psychol.; związana z „Redutą“ Osterwy wywarła poważny wpływ na kształtowanie się tego zespołu; Maria w Małym Domku T. Rittnera, Mademoiselle I. Devala. 'Wariatka z Ćnaillot J. Giraudoux. DULKA, stałe wycięcie w burcie łodzi lub ruchome metalowe widełki na burcie do opierania i utrzymywania wiosła. DULLES (dales) : 1) John Foster (ur. 1888), prawnik i polityk amer., republikanin, członek komisji reparacyjnej 1919, delegat do ONZ 1946—50; od 1953 sekretarz stanu, rzecznik polityki zimnej wojny i zbrojeń atomowych; 2) Allan J. F. Dulles Dukat 202 Weish (ur. 1893), brat poprzedniego, amer, polityk, od 1953 szef amer, wywiadu (Central Intelligence Agency — CIA). DULLIN [diilę] Charles (1885—1949), fr. aktor; współzałożyciel teatru Vieux Colombier, następnie twórca i długoletni kierownik Théâtre de l’Atelier. DULONGA I PETITA REGUŁA: w pewnym zakresie temperatur -»ciepło atomowe krystalicznych pierwiastków chem. ma w przybliżeniu tę samą wartość, wynosi ok. 6 kalorii na stopień i gramoatom. DULUTH [dolprt], m. w USA (Michigan); 104 500 mieszk. (1950); największy port handL nad Wielkimi Jeziorami. DUMA [ros.]: bojarska, rada feudałów przy wielkim księciu moskiewskim, a później carze, zniesiona przez Piotra I; d. państwowa (Gosudarstwiennaja Duma), nazwa parlamentu Rosji w latach 1906—17. Zob. też bułyginowska duma. DUMA [ukr.]: 1) pieśń liryczno-epicka o charakterze hist.; powstała na Kozaczyźnie w XVI—XVII w.; wykonywana przez wędrownych śpiewaków-kobziarzy w formie melorecytacji; 2) poet, utwór epicki, najczęściej o tematyce hist lub związanej z Ukrainą; w Polsce popularny na pocz. XIX w. DUMAS [diimą]: 1) Jean Baptiste André (1800— 84), chemik fr.; odkrył wiele nowych związków organicznych; opracował metody: oznaczania azotu i oznaczania gęstości par; 2) Alexandre ojciec (1803—70), pisarz fr. ; autor b. licznych popularnych powieści hist. (Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte-Chris'o) i dramatów (Henryk III i jego dwór, Antony); 3) 	Alexandre syn (1824—95), powieściopisara i dramaturg fr. w swych utworach, odznaczających się silną tendencją moralizatorską, przedstawia głównie rozkład rodziny mieszcz.; do najpopularniejszych należy powieść i sztuka Dama Kameliowa. DUM-DUM, pocisk karabinowy z odsłoniętą olo- Pociski dum-dum wlaną częścią przednią, który przy uderzeniu powoduje rany szarpane; wynaleziony w drugiej połowie XIX w., zabroniony przez Konwencję Haską 1899. DUMESNIL [dûment] Marie Françoise Marchand (1711—1803), aktorka fr., słynna tragiczka. DUMITRIU Petru (ur. 1924), powieściopisara i nowelista rum.; Klejnoty rodzinne, Albatros, Wrogość. DUMKA, rodzaj pieśni lud. o charakterze lirycznym, smętnym. DUMONT D’URVILLE [damą dürwjl] Jules S. (1790—1842); żeglarz fr.; odkrył wiele wysp w Polinezji; 1839 dotarł do Antarktydy. DUMOURIEZ [dümuriç] Charles François (1739— 1823), generał fr.; działał w Polsce na rzecz konfederacji barskiej; w czasie rewol. fr. zwycięzca pod Valmy i Jemappes, 1792 podbił Belgię; 1793 przeszedł do Austriaków. DUMPING [ang. dąmpyńj, metoda podbijania rynków zagranicznych przez wywóz na nie towarów po cenach niższych od aktualnie panujących na tych rynkach, często po cenach niższych od kosztów własnych. Ponoszone straty są kompensowane przez utrzymywanie wysokich cen na rynku własnym; stosowany zwłaszcza przez -»monopole kapitalistyczne. DUNAJ, druga po Wołdze co do wielkości rz. w Europie; dł. 2860 km; dorzecze 817 000 km2; źródła w badeńskim Schwarzwaldzie; uchodzi do M. Czarnego trzema ramionami (Kilia, Sulina i §w. Jerzego); poniżej Gałaczu tworzy bagnistą deltę (43Ó0 km2); D. ważny szlak komunik.; spławny od ujścia rz. Hier; D. przepływa praéz Niemcy, Austrię, Czechosłowację, Węgry, Jugosławię, Rumunię, Bułgarię i ZSRR; ważniejsze m. nad D. : Wiedeń, Bratysława, Budapeszt, Belgrad, Gałacz. Od 1856 żeglugę na D. umiędzynarodowiono i oddano pod zarząd Europejskiej Komisji Dunajskiej. DUNAJ—CISA KANAŁ (Dunaj—Tisza—Csatoma), na Węgrzech; 110 km; w budowie. DUNAJEC, pr. dopływ Wisły, dł. 251 km; dorzecze 6800 km*; powstaje z połączenia Białego i Czarnego Dunajca pod Nowym Targiem; tworzy piękne przełomy przez Pieniny i Pogórze Karpackie; wzdłuż D., stanowiącego dawniej szlak komunik, z Polski do Węgier, ruiny zamków (Czorsztyn, Niedzica), zapory i zbiorniki wodne oraz hydroelektrownie w Rożnowie i Czchowie. Tabl. 60. DUNAJEWSKI: 1) Albin (1817—94), 1879 biskup krakowski, od 1890 kardynał; w młodości działacz spiskowy, później konserwatysta; zapoczątkował akcję restaurowania Wawelu; 2) Julian Antoni (1822—1907), ekonomista, konserwatywny polityk galic., 1880—91 austr. minister skarbu; Kurs ekonomii politycznej;  203 3) 	Izaak O. (ur. 1900), kompozytor radź.; pieśni masowe, operetki, muzyka filmowa. DUNAJ—MORZE CZARNE KANAŁ w Rumunii, w budowie od 1949, 75 km dług., ujście do morza na pn. od Konstancy. DUNANTUL, kraina w zach. Węgrzech, na pr. brzegu Dunaju; śr. wys. 250—350 m; jez. Balaton; węgiel, ropa naft., boksyt. DUNAPENTELE (dawniej Sztálinváros), nowe m. przem. na Węgrzech nad Dunajem, ok. 65 km na d. od Budapesztu; 35 000 mieszk. (1956); kombinat utn., wielka elektrownia, port rzeczny. DUNBAR [dąnbarj Paul Laurence (1872—1906), poeta i pisarz amer, murzyńskiego pochodzenia; twórca poezji murzyńskich pisanych częściowo dialektem, pełnych patosu i humoru powieści: The Uncalled (Niepowołany), The Sport of the Gods (Igraszka bogów). DUNCAN [dańkon] Isadora (1878—1927), wybitna tancerka amer. ; wskrzesiła starogreckie tradycje tańca opierając na nich własne koncepcje tańca nowoczesnego. Wydała książkę Taniec przyszłości. DUNCAN I (P—1040). król Szkocji od 1034, zamordowany przez -»Makbeta. DUNDEE [dandj:], m. i port w W. Brytanii (wsch. Szkocja); 177 300 mieszk. (1951); przemysł: jutowy i lniarski, stoczn., maszyn., I. D un can rolno-spoż. DUNFERMLINE [danfę:mlynj, m. w W. Brytanii (Szkocja); 44 700 mieszk. (1951); opactwo benedykt.; przemysł lniarski. DUNIECKI Stanisław (1839—70), kompozytor; opery komiczne, operetki. DUNIKOWSKI Xawery (ur. 1875), wybitny rzeźbiarz i malarz; wychowanek Akad. Szt. Piast, w Krak., od 1921 jej profesor; liczne prace rzeźbiarskie, figuralne, symboliczne, rei., rodzaj, i portrety; Głowy wawetskie, Pomnik powstańców śląskich, Kobiety brzemienne. DUNIN: 1) Piotr z Prawkowic (ok. 1415—84), wojewoda brzesko-kujawski; jeden z dowódców poi. w wojnie 13-letniej i wojnie z biskupem warmińskim M. Tungenem; 3) Marciu (1774—1842), od 1830 arcybiskup gnieźn. i pozn.; potępił powstanie listopadowe w liście pasterskim; bronił niezależności kościoła wobec władz pruskich; 1839— 40 więziony. DU NIN-MARCINKIEWICZ Wincenty (1807—84), Eisarz bialorus., jeden z twórców nowocz. literatury jalorus.; przyjaciel W. Syrokomli i S. Moniuszki; utwory sentymentalno-dydakt. i sielank.; opowiadania wierszem, komedie Szlachta pińska i Zaloty, przekład Pana Tadeusza na język bialorus. (wydrukowano 2 księgi). DUNIT, magmowa skała głębinowa z grupy -»peS’dotytu; składa się głównie z oliwinu i niewielkiej ości chromitu. DUNKIERKA (Dunkerque), fr. port nad Morzem Pn.; ok. 32 000 mieszk.; w II wojnie świat, rejon zaciętych walk i zaokrętowania ekspedycyjnej armii ang. i części armii fr. w okresie inwazji niem. na Francję (maj, czerwiec 1940). DUN LAOGHAIRE [danleorel, m. we wsch. Irlandii; przedport Dublina; 47 800 mieszk. (1951); zakłady chem.; rybołówstwo; kąpielisko mor. DUNOYER DE SEGONZAC [diinuaję dó sgąząk] André (ur. 1884), rysownik i malarz fr., reprezentant kierunku realist., przeciwstawiającego się fowizmowi i kuhizmowi; liczne akwarele, rysunki, głównie krajobrazy. DURACZ DUNS SCOTUS, Jan (ok. 1270—1308), „doktor subtelny“, teolog ang., franciszkanin, przeciwnik Tomasza z Akwinu, jeden z najwybitniejszych myślicieli tego okresu; działał w Anglii, Francji 1 Niemczech; jego zwolennicy — skotyści. DUŃCZEWSKI Stanisław (1701—1767), prof, astronomii w Akademii Zamojskiej; autor głośnych kalendarzy wydawanych w latach 1725—1775 (Kalendarz polski i ruski). DUŃSKA CIEŚNINA, w pn. części Oceanu Atlantyckiego, między Grenlandią a Islandią; szer. ok. 260 km. DUŃSKA LITERATURA. Jej początki sięgają r. 1300. W XIV i XV w. rozwija się pieśń ludowa (Folkeviser), powstają rymowane kroniki i przekłady średniow. powieści rycerskich. Pierwszym wybitnym poetą był L. Holberg, twórca komedii duńsk. Od niego oraz J. Ewalda, dramatopisarza i liryka, zaczyna się rozkwit literatury. Twórczość Jana Baggesena łączy w sobie pierwiastki oświecenia i romantyzmu. A. Ohlenschlager jest najwybitniejszym przedstawicielem romantyzmu duńsk. H. Ch. Andersen zdobywa swymi baśniami światowy rozgłos. Przeciwnik romantyzmu J. L. Heiberg tworzy duń. formę wodewilu we wzorów franc. Ok. 1870 wokół G. Brandesa, krytyka i historyka lit., grupują się pisarze realist., m. in. H. 	Drachman. J. P. Jacobsen, twórca powieści i nowel impresjonist., wpłynął na liter. eur. końca XIX w. Rozgłos zdobyli swymi powieściami: H. Bang, H. Pontoppidan, K. Gjellerup, K. Michaelis. Socjalist. pisarz M. Andersen-Nexó ukazuje w swych powieściach życie proletariatu. DUŃSKA MUZYKA. Do XIX w. kultura muz. Danii była polem wpływów obcych, a rodzimej muzyce w okresie Romantyzmu dali początek twórcy niem. pochodzenia; dopiero Niels V. Gade był pierwszym i w XIX w. czołowym twórcą duń., którego muzyka, o północnym kolorycie, zyskała świat, znaczenie; w duchu fiń. kompozytora J. Sibeliusa tworzył C. 	Nielsen, który swą szczerą uczuciowością, archaizowanymi melodiami i fakturą polifon. wywarł wpływ na obecną generację twórców duńskich. DUŃSKA SZTUKA. W Danii zachowały się cenne zabytki sztuki rom. i got. (budownictwo cegl., późnogot., ołtarze rzeźb.); słabiej zaznacza się rozwój sztuki renesans, i barok.; szt. o cechach nar. rozwija się od końca XVIII w.; reprezentują ją klasycyści: architekt K. 	F. Harstoff i przede wszystkim rzeźbiarz B. Thorvaldsen. DUŃSKI JĘZYK, jeden z języków pn.-germańskich; w X i XI w. d. j. występował również poza Danią, w pn.-wsch. Anglii i Normandii; tradycje lit. d. j. sięgają XIII w. DUO [lac.]: 1) zespół złożony z 2 instrumentalistów; 2) utwór instrument, do wykonania przez taki zespół (np. na 2 skrzypiec). Zob. też duet. DUONELAITIS Krystian (1714—80), poeta, twórca Utew. literatury nar.; poemat z życia wsi pańszczyzn. Metai, składający się z sielanek i baśni, pisany heksametrem. DU PONT DE NEMOURS AND CO. [dju:pant danamy:r and kampony], największy koncern chem. USA, produkuje materiały wybuch., masy piast., sztuczny jedwab, kauczuk syntet; główny producent broni atomowej. DUR, major [łac.J, maggiore [wl.J — element systemu funkcyjnego; w popularnym ujęciu tonacje durowe mają charakter pogodny, radosny. DUR: med. 1) d. brzuszny, tyfus brzuszny — ostra choroba zakaźna, atakująca przede wszystkim jelita cienkie (owrzodzenia, krwotoki, przedziurawienia); zarazki d. b. szerzą się głównie drogą wodno- pokarmową i za pośrednictwem much oraz przez kontakt z chorym („choroba brudnych rąk“); 2) d. plamisty, tyfus plamisty — ostra endemiczna lub epidemiczna choroba zakaźna, wywołana przez krętek d. plamistego; przejawia się m. in. charakterystyczną wysypką, wysoką gorączką i ciężkimi objawami zatrucia układu nerwowego; 3) d. powrotny, tyfus powrotny — ostra choroba zakaźna przenoszona przez wesz odzieżową; odznacza się kilkakrotnie powracającymi okresami gorączki; może występować epidemicznie; 4) d. rzekomy, paratyfus — grupa chorób zakaźnych szerzących się gł. za pośrednictwem żywności; zasadnicze objawy: niestrawność, biegunki; przebieg albo lekki i nietypowy, albo podobny do d. brzusznego. Zob. też choroby zakaźne. Tabela, s. 144. DURACZ Teodor (1883—1943), prawnik, zasłużony obrońca więźniów polit., członek KPP, jeden z organizatorów i twórców MOPR w Polsce, działacz Ligi  DURAL Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W okresie okupacji jeden z twórców PPR; zamordowany przez gestapo. DURAL, duraluminium — stop glinu z miedzią (2,5—5“/o), magnezem (0,2— 1,6°/») i manganem (0,2— 1,1*/«) używany we wszystkich gałęziach przemysłu, a zwłaszcza w przemyśle lotn. i samoch. ze względu na dużą wytrzymałość i mały ciężar właściwy (ok. 2,8 G/cmS). DURANCE [dür§s], rz. w pd.-wsch. Francji, 1. dopływ Rodanu; dł. 380 km; źródła w Alpach Kotyjskich na pograniczu wl.-fr., liczne wodospady; spławna. DURANOWSICI August (1770—1834), poi. skrzypek wirtuoz i kompozytor. T. Duracz DURAZZO -►Duires. DURBAN [dę:bon] (Port Natal), gł. port Natalu (Zw. Pd. Afr.); 419 000 mieszk. (1951); eksport węgla; ośrodek przemysłu cukrown. i przetworów owocowych. DURER: 1) Albrecht (1471—1528), wielki malarz i grafik niem. okresu Odrodzenia; najpełniej wypowiedział się w wielkich cyklach drzeworytniczych (np. Wielka pasja, Apokalipsa), miedziorytach (Adam i Etva, Melancholia, Sw. Hieronim) oraz w rysunkach; malował też obrazy olejne i akwarele. Autor dzieł teoretycznych (Cztery księgi o proporcji)-, 2) Hans (1490—1538), brat A., malarz i grafik niem. na dworze Zygmunta Starego. Tabl. 43. DURHAM [darem] John George lord Lambton (1792—1840), polityk ang.; 1832 opracował reformę parlamentarną, od 1838 gu- A. Dürer bemator Kanady. DURHAM [darem], m. w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); ok. 21 0Ó0 mieszk.; katedra z XI w.; uniwersytet z 1831; hutnictwo; przemysł włókien. DURIAN, Durio zibethinus, drzewo z rodziny wełniakowatych; Indochiny, Piw. Malajski; owalne, najeżone kolcami owoce zaliczane do najsmaczniejszych, mają jednak nieprzyjemny przenikliwy zapach. DURKHEIM [diirkęm] Emile (1858—1917), socjolog fr., jeden z założycieli fr. szkoły socjologicznej. Przyznawał faktom społ. odrębną specyfikę, wynikającą ze wspólnej wszystkim ludziom „świadomości kolektywnej“, a nie ze świadomości jednostek, ewolucję społeczeństwa tłumaczył w sposób czysl Division du travail social (O poozii lecznej). Durian sto mechaniczny, iale pracy spoDURNOWO Iwan N. (1830—1903), ros. polityk, od 1889 minister spraw wewn., od 1895 prezes rady ministrów. DURRA, sorgo, Andropogon sorghum — z rodziny traw; Afryka pn.; roślina zbożowa uprawiana przez tubylców na mąkę i kaszę. DURRES (Durazzo), m. port. i gł. ośrodek handl.-komunik. Albanii; 16 000 mieszk. (1950); stocznie; przemysł spoż., tytoniowy. DURYT, petrograficzna odmiana węgla kamiennego. DUSE Eleonora (1859—1924), aktorka wł. światowej sławy, odtwórczyni dramatów G. d’Annunzia; najgłośniejsze kreacje: Nora Ibsena i Dama Kameliowa Dumasa. DUSICIELE, Boidae, rodzina wężów; niejadowite, zdobycz zabijają dusząc skrętami ciała; przeważnie w tropikalnych puszczach; tu należy m. in. pyton, boa, strzelec. 204 DUSSELDORF, m. w NRF, stoi. kraju Nadrenia Pn.-Westfalia; port na Renie; 632 000 mieszk. (1955); ważny ośrodek kult., artyst., nauk. i handl.; zarządy wielu koncernów, banków, monopoli handl. węglem i metalem; przemysł metal, (konstrukcje stal. i mosty), chem.; walcownia rur; produkcja wagonów, samochodów; ważny węzeł komunik. DUSZNICA BOLESNA -►wieńcowa choroba. DUSZNIKI ZDRÓJ, m. i zdrojowisko, pow. kłodzki, woj. wrocł., między Górami Stołowymi a Bystrzyckimi; 4000 mieszk. (1956); przemysł szklarski, chem. i elektrotechn.; źródła szczawy ziemnej i żelazistej oraz borowina. W teatrze im. Chopina, gdzie 1826 koncertował — coroczne festiwale chopinowskie. DUSZNOŚĆ, med. subiektywne uczucie braku powietrza i utrudnionego oddychania, spowodowane podrażnieniem ośrodka oddechowego w mózgu wskutek niedostatecznego dopływu tlenu (zwężenia dróg oddechowych, chorób płuc i serca lub niedostatecznej ilości tlenu w powietrzu). DUTKA -►pióro ptaka. DUTKIEWICZ Józef (ur. 1903), historyk sztuki; Srof. Uniw. Jag., konserwator; prace o sztuce okręgu rakowskiego i in. DUTO -►zmiękczająca nasadka. DUTT [dat] Rajani Palme (ur. 1896), ang. dziennikarz i działacz robotn., od 1921 założyciel i redaktor „Labour Monthly“; od 1945 wiceprzewodniczący KP Anglii. DUX Kazimierz (ur. 1915), lekarz endokrynolog, kierownik Zakl. Biologii Nowotworów Instytutu Onkologii w Warszawie. DVARIONAS Balis (ur. 1904), radź. pianista, dyrygent i kompozytor czerpiący z folkloru litewskiego. DVORAK fdworzak] Antonin (1841—1904), czeski kompozytor naród, łączący tradycje klas. i romant., o twórczej inwencji i wybitnym zmyśle konstrukcyjnym. stosujący ludowe melodie i tańce czeskie i morawskie; opery (Rusałka), symfonie (Z Nowego Świata), poematy symf. i inne utwory orkiestrowe, Tańce słowiańskie, koncerty (wiolonczelowy;, utwory kamer., fortep., rei., pieśni. DWERNICKI Józef (1779—1857), gen., dowódca pułku Księstwa Warsz. i brygady kawalerii Królestwa Pol.; w powstaniu listopadowym zwycięzca spod Stoczka i Nowej Wsi; na emigracji w Paryżu, 1832 prezes Komitetu Narodowego, 1836 prezes Konfederacji Narodu Polskiego. DWIKOZY, w., pow. sandomierski, woj. kiel., przy ujściu Opatówki do Wisły; 1500 mieszk. (1956); uprawa warzyw i sady; fabryka przetworów owocowo-warzywn.; na stromych zboczach doliny Opatówki rezerwat roślinności stepowej. DWINA (Dźwina Północna), rz. w ZSRR; dł. 750 km; powstaje z połączenia Suchony z Jugiem; wpada deltą do M. Białego, żeglowna; znaczny spław drzewa; przy ujściu port Archangielsk. DWIŃSKA ZATOKA, w pd.-wsch. części M. Białego; szer. u wejścia do zat 130 km; u ujścia rz. Dwiny port Archangielsk. DWIŃSKI KANAŁ (ros. Siewierno-Dwiński K.), dł. 35 km, łączy górne dorzecze Wołgi przez rz. Szeksnę z dorzeczem Dwiny przez rz. Suchonię. DWORY, osiedle przem., pow. oświęcimski, woj. krak., 2500 mieszk. (1956); nowoczesny kombinat chem.; podczas II wojny świat, obóz koncentr. założony przez hitlerowców, znany jako Oświęcim III albo „Buna“. DWORZYSZCZE, jednostka podatkowa odpowiadającą jednej zagrodzie, jednej rodzinie chłopskiej; głównie na ziemiach litew.-rus. dawnej Rzplitej. E. Duse A. Dvofâk /f  205 DWÓJŁOMNOŚC -»-podwójne załamanie. DWOJNIK, układ elektr. składający się z elementów takich, jak oporniki, cewki i kondensatory oraz ewent. baterie (źródła energii); ma jedną parę zacisków (końcówek), za pośrednictwem których może być połączony z innymi układami. DWÓR KSIĄŻĘCY, zespół urzędników dworskich przy boku książąt w średniowieczu, pełniący zarazem funkcje państwowe. DWT [ang. deadweight ton], określenie całkowite| (brutto) ładowności statku w tonach metrycznych luli angielskich. DWU AZOWE ZWIĄZKI, związki otrzymywane przez działanie kwasu azotawego na sole I-rzędowyct -amin aromatycznych (tzw. dwuazowanie); ważne irodukty do otrzymywania barwników azowych. WUBENZOPIROL —karbazol. półpr D DWUCHROMIANY, sole kwasu dwuchromowego HaCrzOî, barwy pomarańczowoczerwonej, o własnościach utleniających; używane w garbarstwie oraz w fotografii; najważniejsze: d. potasu RzCrzOî, d. sodu NaaCroOł. DWUCUKRY -»-disacharydy. DWUDYSZNE RYBY, Dlpnoi, gromada (z zaledwie 5 gatunkami) ryb słodkowodnych, przystosowanych do oddychania w okresie suszy powietrzem atmosfer, za pomocą pęcherza pławnego przekształconego w swoiste płuco; tropik, okolice Australii, Afryki i Ameryki Pd. (dorzecze Amazonki); dł. ciała (np. barTamundy) do 1.75 m; jadalne. DWUDZIESTOCZTEROSCIAN DELTOIDOWY, w krystalografii jedna z -»-postaci prostych układu regularnego: występuje na leucycie i granacie. DWUGŁOSKA -»-dyftong. DWUHYDROKSYBURSZTYNOWY KWAS -winowy kwas. DWUKUMAROL, pochodna kumaryny; występuje w niektórych gatunkach koniczyn; hamuje zdolności krwi do krzepnięcia; stosowana w lecznictwie przeciwko zakrzepom; uniemożliwia działanie filochinonu (witaminy K). DWULIŚCIENNE, Dicotylédones, klasa roślin okrytonasiennych; 2 liścienie w zarodku, pierzaste lub dłoniaste unerwienie liści, cztero- lub pięciokrotna budowa kwiatu; tu należy większość rzędów rośl. okrytonasiennych, np. wierzbowce, pokrzywowce, pieprzowce, różowce. baldachokwiatowce, rurkokwiatowce. Zob. też Jednoliścienne. DWUMETYLOKETON -aceton. DWUMIAN, suma dwóch jednomianów (—wielomian). DWUMIAN NEWTONA, wzór przedstawiający rozwinięcie potęgi naturalnej dwumianu według potęg jego wyrazów; ma postać (a + b)n - an + (”) an~x b + (») an~' b' + ... DYDAKTYKA DWUSCIAN: 1) mat. część przestrzeni ograniczona dwiema półplaszczyznami o wspólnej krawędzi; 2) w krystalografii —postacie proste; pary równoległych i jednakowych ścian. DWUTEOWN1K -kształtowniki. DWUWĘGLANY, dawna nazwa —węglanów kwaśnych. DWUWINYL -butadien. Dy, symbol pierwiastka chem. dysprozu. DYAKOWSKI daktyk, ochrony 'L liczne książki i artykuły popularnonaukowe. DYBICZ (Diebitsch) Iwan I. książę Zabałkańsk! (1785—1831), feldmarszałek ros.; dowódca wojsk ros. w wojnie z Turcją 1828—29; nacz. dowódca armii ros. wysłanej do stłumienia powstania listopadowego; zmarł w czasie działań. DYBOSKI Roman (1883—1945), anglista i publicysta; prof. Uniw. Jag. od 1922; stworzył podstawy anglistyki w Polsce; Sto lat literatury angielskiej. DYBOWSKI Benedykt (1833—1930), wybitny zoolog i podróżnik, lekarz; patriota zesłany w 1864 na Sybir; wsławił się odkryciem i badaniami bogatej fauny Bajkału i Kamczatki; na Kamczatce aklimatyzował zwierzęta domowe; 1883 powrócił do kraju; {>rof. Uniw. we Lwowie; iczne dzieła i' artykuły naukowe i popularyzatorskie. DYBY, kłqdy drewniane z otworami na ręce i nogi, rodzaj kajdan używanych w dawnej Polsce. DYCHAWICA: mad. 1) d. oskrzelowa, astma oskrzelowa — silne napady duszności wydechowej wskutek zwężenia światła oskrzelików, najczęściej pod wpływem uczulenia na ncje; 2) B. Dybowski rozmaite substancje; d. sercowa, astma sercoUi) abn~l + bn przy czym współczynniki (symbole Newtona) oblicza się z trójkąta —Pascala. DWUNASTNICA, anat. pierwszy odcinek jelita cienkiego, długości około 25 cm; rozpoczyna się od żołądka i przechodzi w Jelito czcze; w dw. odbywa się trawienie pokarmów pod wpływem soku dwunastniczego, złożonego z wydzieliny gruczołów dw., wydzieliny trzustki i żółci; wrzód dw. —wrzodowa choroba. DWUNASTOSCIANY w krystalografii —postacie proste; mat. —wiclościan. DWUPARCE, Diplopoda, gromada stawonogów; ciało wydłużone, „robakowate“; segmenty liczne, większość z nich zlana parami, stąd na każdym po dwie pary stosunkowo krótkich nóg; żywią się przeważnie gnijącymi substancjami rośl.; niektóre gatunki są szkodnikami w ogrodnictwie. DWUPIENNE ROŚLINY —kwiat. DWUPŁAT, dwupłatowiec, samolot z dwoma płatami nośnymi umieszczonymi jeden nad drugim. DWUPŁCIOWOSĆ —obupłciowość. DWU POŁÓWKA, sposób uprawiania ziemi: w jednym roku mniej więcej połowa rozporządzalnych gruntów uprawiana jest pod zboża jare i ozime, a reszta ugoruje dla zapobieżenia zbytniemu wyczerpaniu gleby, w następnym zaś roku uprawia się ziemię poprzednio ugorującą. DWUPOSTACIÓWOSĆ -dymorfizm. DWUSIECZNA KĄTA, mat. prosta połowiąca dany kąt. DWUSKRZYDŁE -muchówki. wa — napadowa duszność wskutek niedomogi lewej komory serca; 3) wet. d. świszcząca, duszność wdechowa występująca u koni podczas pracy wskutek porażenia strun głosowych. DYCHOTOMIA [gr.]: dwudzielność; log. dychotomiczny podział, podział zbioru przemiotów według pewnej cechy na podzbiór przedmiotów mających tę cechę i podzbiór przedmiotów nie mających jej; bot. dycnotomiczne rozgałęzienie pędów roślin, dwudzielne, widełkowate rozgałęzienie ciała roślin plechowych (np brunatnie) i organowych (np. widłaków). Zob. też pęd roślinny (rys.). DYCHÓW, w., pow. krośnieński, woj. zielonog., nad Bobrem; 410 mieszk. (1956); zapora wodna, jezioro zaporowe, elektrownia wodna. DYCK [dajk] Anthonis van (1599—1641), malarz flam.; uczeń i współpracownik Rubensa; malarz nadworny Karola I ang.; znakomity portrecista; wywar) wpływ na malarstwo ang.; liczne portrety, obrazy religijne. DYDAKTYCZNE ZASADY, najogólniejsze reguły postępowania nauczyciela z uczniami w procesie nauczania, z których najważniejsze: nauczanie poglądowe; świadomy i aktywny udział uczniów w procesie nauczania i uczenia się; nauczanie systematyczne, zgodne z wewn. strukturą log. wykładanego przedmiotu i nie pozwalające na powstawanie luk w wiadomościach uczniów; nauczanie przystępne, czyli dostosowanie treści i metod nauczania do poziomu umysłowego uczniów; stałe utrwalanie przyswojonej wiedzy. DYDAKTYKA [gr.], teoria nauczania, jedna z nauk pedagog:; bada proces nauczania i uczenia się, uzasadnia treść, metody i formy organiz. skutecznego nauczania. Zob. też dydaktyczne zasady. A. van Dyck  DYDELFY DYDELFY, Didelphidae, rodzina ssaków z podgromady torbaczy; lasy i zarośla Amer.j wielkość od myszy do kota; mięsożerne, owadożeme lub wszystkożeme. Najpospolitszy przedstawiciel -►opos. DYDONA (Dido, Elissa), postać legendarna, królewna fenicka, założycielka Dydelf, samica z małymi Kartaginy; wg Eneidy Wergilego porzucona przez -»Eneasza popełniła samobójstwo. DYFERENCJAŁ -»mechanizm (różnicowy). DYFRAKCJA FAL, uginanie fal — odchylanie się biegu promieni fali od prostoliniowego zachodzące na krawędzi wąskich (w porównaniu z długością fali) szczelin; występuje dla wszystkich rodzajów fal. Zob. też Huyghensa zasada. Przy dyfrakcji światła obserwuje się na ekranie, umieszczonym poza szczeliną, jasny pasek, tym szerszy, im szczelina jest węższa; po obu jego stronach widoczne są prążki na przemian ciemne i jasne (prążki dyfrakcyjne), powstałe wskutek interferencji fal wychodzących z różnych punktów szczeliny. Dyfrakcja fal Dyfrakcyjna siatka DYFRAKCYJNA SIATKA, układ bliskich, równoległych do siebie szczelin, rozmieszczonych w równych odległościach, służący do badania widm; d. s. może być np. płytka szklana z odpowiednimi rysami; gdy światło przechodzi przez nią, ulega na rysach ugięciu; ponieważ kąt ugięcia zależy od długości fali (barwy) światła, światło zostaje rozszczepione; mierząc kąt ugięcia (a) dla światła jednobarwnego i znając odległość (d) między poszczególnymi szczelinami można obliczyć długość fali światła padającego. DYFRAKCYJNE PRĄ2KI -dyfrakcja fal. DYFTER1A -błonica. DYFTONG [gr.J, dwugloska — typ sylaby powstałej z połączenia 2 samogłosek o odmiennej artykulacji, np. poi. auto, Europa, miauczeć, łac. Faunus. DYFUZJA, zjawisko polegające na tym, że gdy dwa gazy lub dwie mieszające się ciecze znajdują się w bezpośrednim zetknięciu, drobiny jednego z tych ciał przenikają do wnętrza drugiego, wskutek ich bezładnego ruchu cieplnego (—kinetyczna teoria materii); d. zachodzi również między ciałami stałymi. DYFUZOR; 1) techn. odcinek przewodu rurowego dla gazu lub cieczy ukształtowany tak, że prędkość przepływającego płynu stopniowo maleje, a ciśnienie wzrasta (np. przy wyjściu powietrza z wentylatora); dla prędkości niższych od prędkości dźwięku d. rozszerza się w kierunku przepływu; konfuzor ukształtowany jest odwrotnie i ma działanie przeciwne; 2) chem. —ekstraktory. DYGAS Ignacy (1881— 1947), śpiewak (tenor). DYGASIŃSKI Adolf (1839 —1902), powieściopisarz, nowelista, wydawca i pedagog; czołowy przedstawiciel naturalizmu; w twórczości swej przedstawia życie wsi, dworu i małego miasteczka, sięga również do tematyki wielkiego miasta; ukazuje surową prawdę o życiu chłopskim 1 obnaża stosunki moralne wytworzone w mieście przez kapitalizm; świetny malarz przyrody i autor znakomitych powiaści o zwierzę- ... tach; jako pedagog i publicysta pionier w dziedzinie samokształcenia; Nowele, As, Beldonek, Margiela l Margielka, Gody życia, W puszczy, Zając. A. Dygasiński 206 DYGAT; 1) Antoni (1886—1949), architekt; gmachy Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych i Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie; 2) Stanisław (ur. 1914), syn A., powieściopisarz i felietonista; Jezioro Bodeńskie, Pożegnania, Podróż. DYJE, pr. dopływ Morawy, dł. 287 km, źródła na Wyż. Czesko-Morawskiej. DYKCJA [łac.], wymowa, sposób wymawiania. DYKTA -sklejka. DYKTAFON [łac.-gr.], aparat służący do zapisywania i odtwarzania głosu, zarejestrowanego na obrotowej płycie. Zob. też magnetofon. DYKTATOR [łac.], urzędnik w staroż. Rzymie, ustanawiany na pół roku w okresie niebezpieczeństwa, wyposażony w nieograniczoną władzę; później jednostka dysponująca nieograniczoną władzą. DYKTATURA [łac.], skupienie pełni władzy w ręku jednostki, grupy lub klasy. DYKTATURA PROLETARIATU, władza państwowa iiroletariatu w okresie przejściowym między kapitaizmem a komunizmem, realizująca rewolucyjne przeobrażenie społeczeństwa w kierunku socjalizmu i komunizmu. Pojęcie d. p. wprowadzone przez Marksa i rozwinięte przez Lenina oznacza kierowniczą rolę w państwie klasy robotn. jako przodującej klasy społ., sprzymierzonej z podstawowymi masami ludu, w szczególności z chłopstwem pracującym; przez to samo d. p. stanowi podstawę demokracji socjalistycznej, która rozwija się w miarę umacniania się d. p. i postępów socjalist. przebudowy społeczeństwa. Pierwszą historyczną formą d. p. była —komuna paryska (marzec— maj 1871). Rewolucja Październikowa doprowadziła do zwycięstwa d. p. w Rosji. Po II wojnie świat, ukształtowała się nowa forma d. p. —demokracja ludowa. DYL, gruba deska, bal; element żelbetowy w postaci bała. DYLATACJA [gr.]: 1) rozszerzalność gazów (termin rzadko używany); 2) dylatacyjny styk, bud. — szczelina dzieląca konstnikcję bud. na niezależne części w celu zabezpieczenia łch od pęknięć, spowodowanych nierównomiernym osiadaniem gruntu, skurczem materiału, zmianami temperatury lub wstrząsami. DYLETANT [wł.J, niefachowiec, laik, osoba zajmująca się daną dziedziną wiedzy lub sztuki bez należytego przygotowania. DYLIŻANS [fr.J, konny kryty pojazd pasażerski i pocztowy używany na dalekich trasach od XVI w., najpierw we Francji, później do XIX w. w całej Europie. DYLUWIUM [łac.], nazwa przestarzała, stosowana do starszej części czwartorzędu; poprawnie — plejstocen. DYM, układ —koloidowy, w którym fazą rozpraszającą jest gaz, fazą rozproszoną — ciało stale, np. dym papierosowy — zawiesina stałych produktów spalania tytoniu w powietrzu. DYMARKA, dymarskie ognisko — pierwotny piec hutniczy do otrzymywania żelaza bezpośrednio z rudy przy pomocy węgla drzewnego; od ogniska dymarskiego cały zakład nazywano często dymarką; wyposażony był w dwa ogniska i podwójne miechy oraz w młot przekuwający; napęd zazwyczaj wodny (—łupka, kuźnica). DYMIENICA, obrzęk węzłów chłonnych; wystę- Ognisko dymarskie: 1 — puje w różnych chorobach łupka, 2 — zaprawa, 3 — zakaźnych (w kile, gruźli- ruda i węgiel, 4 — dysza cy, dżumie). DYMITR, imię książąt moskiewskich: 1) D. Doński (1350—89), książę moskiewski od 1359; od 1363 w. książę włodzimierski; walczył z Litwą 1368—70; zjednoczył księstwa ruskie do walki z Tatarami; zwyciężył Tatarów na Kulikowym Polu 1380; 2) D. (1582—91) carewicz, syn Iwana IV; zginął tajemniczą śmiercią w Ugliczu. Zob. też Dymitr Samozwaniec DYMITROW Georgi (1882—1949), właśc. Dimitrow, działacz bulg. i międzynar. ruchu robotn.; współ-Dyliżans  207 DYSERTACJA twórca KP Bułgarii, wraz z W. Kołarowem przywódca antyfaszystowskiego powstania 1923; oskarżony przez hitlerowców o podpalenie Reichstagu w tzw. procesie lipskim 1933 swą nieustraszoną postawą zdobył sobie poparcie opinii publiczne) całego świata i uzyskał uniewinnienie demaskując faszystowską prowokację; 1935—43 generalny sekretarz Kominternu; od 1944 generalny sekretarz KP Bułgarii, od 1946 premier. DYMITR SAMOZWANIEC, przydomek dwóch awanturniczych pretendentów do tronu moskiewskie- G. Dymitrow Dymnik w związku z porą roku. fo w okresie —smuty, podających się za carewicza lymitra, zabitego 1591; mieli poparcie magnatów polskich (woj. Mniszech); D. S. I. (1605—06); D. S. II (1607—10). DYMNIK, okienko w dachu do wentylacji i oświetlenia poddasza. DYMORFIZM [gr], dwapostaciowość — występowanie w obrębie jednego gatunku rośliny lub zwierzęcia osobników o dwu od miennych postaciach; najczęstszy jest d. płciowy, gdy samce i samice tego samego gatunku różnią się znacznie; d. sezonowy, różnice w ubarwieniu itp. Zob. też cyklomorfoza. DYMOWKA -»-jaskółki. DYMSZA Adolf, właśc. Adolf Bagiński (ur. 1900), aktor znany»z ról komicznych; od 1917 w teatrze, od 1924 także w filmie. DYNA, jednostka siły; d. jest siłą, która w ciągu 1 sek. nadaje masie 1 g przyrost prędkości równy 1 cm na sek.; 1 dyna •= 10-5 niutonów. DYNAMIKA [gr.]: 1) dział mechaniki, nauka o ruchu ciał uwzględniająca siły, które ten ruch wywołują; 2) muz. zespól zjawisk związanych z natężeniem siły dźwięków i zmianami tej siły w przebiegu utworu; 3) d. budowli —mechanika (budowli); 4) d. gazów —aerodynamika. DYNAMIT, kruszący materiał wybuchowy otrzymywany przez przepojenie ziemi okrzemkowej nitrogliceryną; stosowany głównie w górnictwie. DYnAMOMASZYNA —prądnica elektryczna. DYNAMOMETAMORFIZM [gr.], g eol. przeobrażenie skał (—metamorfizm) głównie pod działaniem wysokiego ciśnienia, zwłaszcza bocznego; charakterystyczny dla osiowych partii gór fałdowych; w Polsce spotykany w Tatrach i Sudetach. DYNAMOMETR, fiz. przyrząd do mierzenia sił; gł. częścią składową jest sprężyna, którei odkształcenie, np. wydłużenie wywoł. mierzoną siłą, odczytuje się na odpow. skali. DYNARCZYK, typ człowieka o smukłej budowie, wysokim wzroście, głowie Dynamometry: a — sprękrótkiej, skórze śniadej, żynowy (rozciągowy), ciemnych włosach, obfitym b — lekarski uwlosieniu; najczęstszy na Piw. Bałkańskim oraz we Francji centr. 1 pd.-zach.; niektórzy uważają d. za mieszańca rasy nordycznej z armenoidalną. DYNARSKIE GÓRY, masyw górski w Jugosławii; na zach. wybrzeżu Piw. Bałkańskiego; śr. wys. 1000— 1600 m; najwyższy szczyt Durmitor (2522 m); najpiękniejsze w Europie formy krasowe. DYNAS, materiał ogniotrwały używany do wyrobu cegieł i zapraw odpornych na działanie bardzo wysokich temperatur, np. w sklepieniu pieców martenowskich. DYNEBURG (lot. Daugavpils), m. w Łot. SRR; 45 200 mieszk. (1935); przemysł: Iniarski, mebl., spoż.; warsztaty kol.; węzeł kol. DYNGUS (śmigus), stary zwyczaj ludowy pole§ający na wzajemnym oblewaniu się wodą w ponieziałek wielkanocny. DYNIA, Cucurbita maxima i C. pepo, roślina roczna z rodziny dyniowatych; łodyga płożąca się, duże, żółte lub zielone jadalne owoce różnego kształtu. DYNIOWATE, Cucurbltaceae, rodzina z klasy dwuliściennych; rośliny zielne pnące się (wąsy czepne), o kwiatach rozdzielnoplciowych, np. dynia, ogórek, melon, arbuz. DYNÓW, m., pow. brzozowski, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Sanem; 3400 mieszk. (1956); renesansowy kościół. DYON —dywizjon. DYPLOM [gr.], dokument stwierdzający nadanie tytułu lub uprawnień zawodowych; także wyróżnienie w pracy, konkursach, zawodach sport. itp. DYPLOMACJA [gr]: 1) działalność organów państwowych i przedstawicieli dyplomat. za granicą, mająca na celu nawiązywanie, utrzymywanie i prowadzenie stosunków między państwami; 2) ogól osób zajmujących się tymi czynnościami; 3) potocznie sztuka zręcznego postępowania DYPLOMATA [gr ] osoba upoważniona do załatwiania spraw swego państwa i reprezentowania go w stosunkach międzynar.; na kongresie wiedeńskim 1815 ustalono rangi dyplomat. (uzupełń. 1818) w nast. kolejności: 1) ambasadorowie, legaci i nuncjusze. 2) posłowie, ministrowie pełnomocni i internuncjusze. 3) ministrowie rezydenci (w praktyce ranga nie używana, 4) charges d'affaires ad interim, zastępujący czasowo ambasadora lub posła i charges d'affaires en pied, będący szefami stałej misji. DYPLOMATYCZNY KORPUS, ogól przedstawicieli dyplomat akredytowanych w danym kraju; na czele d k stoi dziekan, którym jest najdłużej przebywający w tym kraju najstarszy rangą przedstawiciel dyplomat. lub —nuncjusz DYPLOMATYKA [gr ], nauka pomocnicza historii badająca dokumenty, głównie średniowieczne. DYPSOMANIA —opilstwo okn-sowe. DYPTYK (dyptych) (gr ]: 1) dwuczęściowa tabliczka z kości słoniowej lub z drewna pokryta woskiem, składająca się jak książka; w starożytności używany do pisania, u dawnych chrześcijan do sporządzania spisów wiernych; od IV w znane d konsularne z portretem lub monogramem konsula lub pretora, rozdawane z okazji objęcia urzędu krewnym i znajomym; 2) przenośne, składane, dwuczęściowe ołtarzyki, zwykle z kości słoniowej lub metalu, zdobione scenami biblijnymi, lub dwuczęściowa nastawa ołtarzowa dużych rozmiarów. Zob też poliptyk. DYREKTORIAT llac J: I) ogólnie kierownictwo stowarzyszenia lub organizacji; 2) pięcioosobowy rząd we Francji po upadku Robespierre a. obalony przez zamach stanu Bonapartego; 3) styl w meblarstwie i kostiumologii nawiązujący do tradycji staroż. Rzymu; powstał we Francji (1795—99); ciężkie i proste meble kontynuujące styl Ludwika XVI były formą przejściową do empiru DYRYGENT [lac ] kierownik orkiestry, chóru lub opery kierujący wyszkoleniem zespołu na próbach i występami na koncertach DYRYGENTURA, dyrygowanie, jedna z najtrudniejszych dziedzin odtwórczości muz.; polega na kierowaniu przy pomocy umownych ruchów rąk wykonaniem utworów napisanych na orkiestrę łub chór. D. 	wymaga doskonałego słuchu, pamięci muz., poczucia rytmu, umiejętności orientacji w skomplikowanych partyturach oraz stworzenia własnej koncepcji interpretacyjnej i narzucenia jej zespołowi w czasie prób i występów DYSA2IO lwi -fr disagio], spadek kursu pieniędzy papier , weksli, papierów wartość, poniżej ich wartości nominalnej. DYSCYPLINA [lac]: 1) karność; podporządkowanie postępowania obowiązującym przepisom (np. d. finansowa), poleceniom przełożonego (np. d. wojskowa) czy wymaganiom stawianym przez społeczeństwo, organizację, instytucję (d. partyjna); 2) dział nauki, sportu; 3) krótki bat o kilku rzemykach lub sznurkach. DYSCYPLINARNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ, odpowiedzialność za naruszenie obowiązków wynikających z regulaminu pracy lub służby przez osobę zobowiązaną do ich przestrzegania (np. pracownika państwowego, adwokata, żołnierza) przed specjalnymi organami — komisjami dyscyplinarnymi. DYSERTACJA [lac.], rozprawa napisana w celu uzyskania stopnia naukowego.  DYSFAGIA DYSFAGIA [gr.], chorobliwa trudność połykania, często na tle nerwowym. D Y S HA RM O NI A [gr.], rozdźwięk, niezgodność. Zob. też dysonans. DYSJUNKCJA [lac.]: 1) filoz. zdanie złożone z dwu zdań połączonych spójnikiem „albo“; prawdziwa, gdy przynajmniej jeden z jej członów jest fałszywy; np. A jest albo B, albo C; 2) biol. przerwa w obszarze występowania (zasięgu) gatunku rośliny lub zwierzęcia; powstaje wskutek wielkich zmian geolog., klimat lub w wyniku działalności człowieka; np. brak łączności między pn. a pd. zasięgiem świerka w Polsce. DYSK [gr.], przyrząd sportowy w kształcie okrągłej tarczy używany w lekkiej atletyce do rzutów. Ciężar d. dla mężczyzn 2 kg, średnica 22 cm. Ciężar d. dla kobiet i juniorów 1 kg, średnica 18 cm. DYSKOBOL [gr.], zawodnik rzucający dyskiem. Słynna rzeźba gr. Myrona z II poi. V w. p. n. e. DYSKONTO [łac.], potrącenie odsetek przy zakupie weksli (lub innych zobowiązań dłużnych) przed terminem ich płatności; odsetki potrąca się od daty operacji do terminu płatności weksla. DYSKRY'MINACJA [lac.]: 1) upośledzenie lub prześladowanie pewnei kategorii ludzi ze względu na ich pochodzenie lub przynależność klasową, narodową, rasową lub wyznaniową; 2) w prawie międzynar. przyznawanie w stosunkach międzynar. jakiemuś państwu i jego organom mniejszych praw niż te, z których korzystają inne państwa. DYSKWALIFIKACJA [łac.], uznanie kogoś za nie nadającego się do wykonywania danej pracy; sport pozbawienie zawodnika lub drużyny praw uczestniczenia w zawodach za nieprzestrzeganie prawideł gry lub niesportowe zachowanie. DYSLOKACJA [łac.]: 1) rozmieszczenie sił zbrojnych i instytucji wojsk, na terytorium kraju; w czasie wojny rozmieszczenie wojsk na teatrze działań woj.; 2) geol. zaburzenie pierwotnego ułożenia mas skalnych spowodowane ich przemieszczeniem pod działaniem ruchów skorupy ziemskiej; rozróżniamy dyslokacje ciągłe: -►fałdy i —fleksury oraz nie ciągłe: -►uskoki; w pierwszym przypadku masy skalne nie ulegają rozerwaniu, w drugim ulegają. DYSOCJACJA ELEKTROLITYCZNA, samorzutny rozpad na -»kationy i -»aniony drobin elektrolitów, a więc kwasów, zasad lub soli, pod wpływem wody lub niektórych innych rozpuszczalników; stopień dysocjacji elektrolitycznej, stosunek stężenia molarnego drobin, które w -►roztworze uległy dysocjacji, do całkowitego pierwotnego stężenia molarnego rozpuszczonej substancji. Stała dysocjacji elektrolitycznej (K), stała wartość liczbowa charakteryzująca stan równowagi odwracalnej reakcji dysocjacji elektrolitów; dla słabych elektrolitów nie zależy od stężenia. DYSOCJACJA TERMICZNA, rozpad w podwyższonej temperaturze drobiny związku lub pierwiastka chem. na prostsze drobiny lub atomy, np. ogrzewany węglan amonu ulega rozpadowi na amoniak, dwutlenek węgla i wodę, wodór cząsteczkowy H2 na wodór atomowy H. DYSONANS [łac.], współbrzmienie co najmniej dwu dźwięków sprawiające wrażenie niezgodności i narzucające konieczność rozwiązania na odpowiedni -►konsonans; z postępem rozwoju poczucia słuchowego różne d. utraciły ten charakter. 208 czyli rozdrobnieniu, 1—100 mu); 3) statyst. rozproszenie wartości, właściwość zbiorowości polegająca na tym, że poszczególne jej elementy różnią się pomiędzy sobą co do wartości, np. rozproszenie wzrostu w pewnei grupie osób. DYSPOZYCJA: 1) polecenie, zarządzenie wydane przez przełożonego; 2) plan np. referatu, lekcji; 3) samopoczucie, usposobienie; 4) skłonność (np. do chorób). DYSPROZ Dy, dysprosium, pierwiastek chem. O liczbie atom. 66; metal -►ziem rzadkich. DYSTEN, cyjanit — minerał, najczęściej barwy jasnoniebieskiej; krzemian glinu; składnik skał metamorficznych. DYSTORSJA: 1) wada obiektywu (np. w lornetce, aparacie projekcyjnym, fotograficznym) polegająca na nierównomiernym powiększeniu (zmniejszeniu) poszczególnych części obrazu; wskutek d. obraz prostokąta ma kształt beczkowaty lub poduszkowaty; 2) wykręcenia, rozciągnięcia, uszkodzenia narządów ruchu; powodują niefizjologiczne zwiększenie ruchu Zniekształcenie obrazu kwadratu na skutek dystorsji Dysze tJ r Dysonans DYSPENSA [łac.], akt wyższej władzy kość. zwalniający od ścisłego stosowania określonego przepisu prawa kościelnego. DYSPEPSJA -►niestrawność. DYSPERSJA [łac.]: 1) rozszczepienie światła — rozkład światła niejednobarwnego na barwy składowe za pomocą odpowiednich układów optycznych (pryzmatów, soczewek), wynikający z faktu, że współczynnik załamania dla określonego środowiska zależy od długości fali światła padającego; d. w ciałach, dla których współczynnik załamania maleje w sposób ciągły, gdy długość fali wzrasta, nazywa się d. normalną; w ciałach, w których dla pewnych części widma współczynnik załamania rośnie z długością fali, występuje d. anormalna; 2) chem. układ dyspersyjny (rozproszony), dwufazowy układ utworzony z ośrodka (fazy rozpraszającej) oraz z rozproszonych w nim drobnych cząstek (fazy rozproszonej); do u. d. zalicza się np. układy koloidowe (o dyspersji. lub ruchy niewłaściwe. DYSTROFIA [gr.], zaburzenia odżywiania poszczególnych tkanek, narządów lub całego ustroju, którym towarzyszą zmiany chorobowe, jakościowe, tzw. zwyrodnienia. DYSTYCH [gr.], w poezji staroż. strofa dwuwierszowa złożona z —heksametru i —pentametru, stosowana przede wszystkim w elegiach; w poezji n o w o ż. dw uwiersz. DYSTYNKCJE [lac.], odznaki wyróżniające stopnie wojskowe, rodzaje wojsk lub służb itp. DYSYDENCI [lac.], odstępcy od dogmatów kościoła panującego, odszczepieńcy; w Polsce XVII i XVIII w. nazywano tak wyznawców kościołów niekatolickich. DYSYMILACJA [łac.]: biol. -»przemiana materii; jęz. —odpodobnienie. DYSYMULACJA, umyślne ukrywanie objawów choroby np. dla uzyskania zwolnienia ze szpitala, otrzymania pracy; zdarza się dość często u psychicznie chorych. DYSZA, konfuzor — krótki przewód o zmiennym przekroju, w którym sprężony gaz, para lub ciecz rozpręża się i uzyskuje dużą prędkość (potencjalna energia ciśnienia zamienia się w energię kinetyczną prędkości); d. stosowana jest m. in. w niektórych turbinach parowych i silnikach rakietowych. DYSZKANT [łac.], wysoki głos dziecięcy. Zob. też sopran. DYTYRAMB [gr.], w staroż. Grecji hymn ku czci Dionizosa; lir. utwór pochwalny, utrzymany w podniosłym tonie. DYWAN [pers. zbiór], w krajach muzułm.: I) biuro administracji finansowej; 2) rada państwa; 3) zbiór wierszy jednego poety; 4) sofa. DYWANY', tkaniny z wełny, jedwabiu lub włosia, wykonywane w ’określonych rozmiarach (nie cięte), zwykle kolorowe, z bogatym wzorem; służą do pokrywania podłóg i ścian; d. produkowane są ręcznie lub maszynowo. Technika ręczna pochodzi ze wschodu; d. perskie (rozkwit XVI—XVIII w.) o motywach myśliwskich i ze świata zwierzęcego, później geometrycznych; d. chińskie ze smokami i znakami symbolicznymi; d. smyrneńskie o motywach roślinnych. Zob. też arrasy. DYWERGENCJA, zjawisko odmiennego kształtowania się cech w rozwoju rodowym organizmów pod wpływem różnych warunków środowiska, np. ukształtowanie się w rozwoju ssaków kończyn przednich u nietoperzy w postać skrzydeł, u fok zaś w postać płetw itd. DYWERSJA [lac.], sabotaż czynny, niszczenie lub unieruchomianie obiektów przem., komunik., wojsk, itp. dokonywane przez agentów wrogiego państwa lub wewnętrznych przeciwników ustroju. DY WETY NA -welur. DYWIDENDA [łac.], dochód z akcji, część zysków Spółki akcyjnej wypłacana właścicielowi akcji perioycznie, zwykle raz w roku. DYWIZ -łącznik. DYWIZJA, jednostka wojskowa, związek tak tycz 209 Dzbanecznik ny w różnych rodzajach wojsk, składający się z kilku ftulków lub brygad; zwykle wchodzi w skład korpusu ub armii. DYWIZJA IM. TADEUSZA KOŚCIUSZKI -Pierwsza Warszawska Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki. DYWIZJON, dyon — jednostka wojskowa, pododdział, przede wszystkim w artylerii (2—8 baterii) i lotnictwie (2—3 eskadrvł: zwykle wchodzi w skład puiku lub brygady. DYZENTEftlA -czerwonka. DYŻUNICI [łac ], część prawosławnej ludności Białorusi 1 Ukrainy, która nie podporządkowała się unii z 1595 r. Zob. też unici. DZBANECZNIK, Nepenthes, roślina owadożerna z rodziny dzbanecznikowa-^ tych; Archipelag Malajski, Madagaskar, Azia zwrotnikowa; pnącze lub —epifit; organami chwytnymi są liście przekształcone w dzbankowate twory. DZEDZU (Quelpart), największa wyspa w Cieśn. Koreańskiej; 1850 km2, ok. 200 000 mieszk.; Dz. ma kształt stożka wulkan., wys. 1950 m; klimat ciepły, wilgotny; uprawy: ryż, soja, owoce połudn. DZIADY, słowiański obyczaj uroczystego oddawania czci zmarłym; na obchód składały się obrzędy (gusła) mające zapewnić spokój zmarłym, przy czym zastawiano dla nich uczty; na temacie obrzędów A. Mickiewicz oparł cz. II dramatu Dziady. DZIAKŁO, w W. Księstwie Lit. danina na rzecz księcia, świadczona głównie w zbożu. DZIAŁANIA MAS PRAWO (Guldberga I Waagego), prawo, które operując stężeniami substancji biorących udział w reakcji, określa ilościowo stan równowagi chem. w reakcji odwracalnej przebiegającej w układzie jednorodnym (homogenicznym). DZIAŁDOWO, m. pow., woj. olszt., nad Działdówką; 6900 mieszk. (1956); węzeł kolej., huta szklą butelkowego, żwirownie, betoniamia; zamek krzyDŻIAŁKA KIELICHA -kielich. DZIAŁO, ogólna nazwa rodzaju broni palnej miotającej pociski większych kalibrów; obejmuje: armaty, haubice, haubico armaty, moździerze. Zob. też artyleria; d. pancerne, opancerzony wóz bojowy uzbrojony w działo; w odróżnieniu od czołgu ma wieżę nieruchomą. DZIAŁO ELEKTRONOWE —elektronów wyrzutnia. DZIAŁON, jednostka wojskowa, najmniejszy pododdział w artylerii składający się z działa i obsługi; stanowi część plutonu. DZIAŁOSZYCE, m., pow. kazimierzowski, woj. kieł., nad Nidzicą, 1. dopływem Wisły; 1700 mieszk. (1956); cegielnia, kaflarnia, kopalnia gipsu; gotycki kościół z ok. 1220. DZIAŁ WODNY, linia oddzielająca dwa —dorzecza; zwykle przebiega grzbietami gór lub wyniosłości, czasem przecina bagna lub jeziora. DZIAŁYŃSKI: 1) Ignacy (1754—97), szef regimentu pieszego wojsk kor.; brał udział w przygotowaniach do insurekcji kościuszk.; aresztowany i zesłany na Sybir; 2) Ksawery Szymon (1756—1819), uczestnik prac Sejmu Czteroletniego; członek Komisji Rządzącej Księstwa Warsz.; senator i wojewoda; 3) Adam Tytus (1796—1861), uczestnik powstań listopadowego i poznańskiego 1848; twórca biblioteki i muzeum w Kórniku; założyciel i od 1858 prezes Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu; wydawca źródeł hist. m. in. Acta Tomiciana; 4) Jan Kanty (1829—80), syn Tytusa, uczęstnik powstań poznańskiego 1848 i styczniowego; publikował źródła hist., m. in. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski oraz prace z zakresu nauk ścisłych. DZIANET, dawna hiszp. rasa niezwykle dzielnych i pięknych koni wierzchowych; w przenośni — piękny, dzielny koń wierzchowy. DZIANINA, materiał na odzież, bieliznę itp. otrzymany drogą łączenia przędzy sposobem oczkowym; dz. są wytwarzane na dziewiarkach, których główną częścią roboczą są igły Rodzaje dzianin: 1 — i ewent. płaszczki prowa- falowana, 2 — osnowowa DZIEŃ dzące nitki przędzy; jeśli igły są ustawione w prostych rzędach, otrzymuje się dz. płaską, z której można wykroić dowolne formy; jeśli kolisto — otrzymuje się dz. workową do wyrobu bielizny, pończoch itp. bez szwu bocznego. DZIĄSŁO, anat. mocna, jędrna błona śluzowa obejmująca szyjkę zęba i wyrostek zębodołowy szczęki. DZICZKI, siewki drzew owocowych, na których oczkuje się lub szczepi odmiany szlachetne. DZICZYZNA, mięso ubitej zwierzyny łownej nadające się do spożycia. DZIDA, rodzaj broni drzewcowej, odmiana włóczni lub piki. DZIECKO, człowiek od chwili urodzenia do 16 r. życia; rozwój dziecka dzielimy na okresy: 1) noworodek — od urodzenia do odpadnięcia pępowiny (do ok. 15 dnia), 2) niemowlęcy — do końca pierwszego roku życia, 3) poniemowlęcy — do 3 lat, 4) przedszkolny — do 7 lat, 5) szkolny — do 12 r. życia, 6) dojrzewania — do 16 r. życia; w ustroju dziecka zachodzą specyficzne, odmienne niż u dorosłych procesy fizyczne 1 psychiczne. Tabela str. 210. DZIEDUSZYCKI: 1) Walerian (1754—1832), inicjator eksportu zboża z Podlasia Dniestrem do Morza Czarnego po I rozbiorze; 1796 twórca antyaustriackiego sprzysiężenia, tzw. Centralizacji Lwowskiej; 2) Włodzimierz (1825—99), ornitolog i etnograf; założyciel Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie; olbrzymie fundusze łożył na rozwój nauki i folkloru huculskiego; 3) Wojciech (1848—1909), filozof, historyk sztuki, polityk konserwatywny; 1904—06 prezes Koła Pol. w parlamencie wied.; 1906—07 minister dla Galicji. DZIEDZICZENIE CECH NABYTYCH, hipoteza zakładająca, że cechy powstałe u rodziców pod wpływem warunków zewnętrznych mogą podlegać dziedziczeniu. DZIEDZICZNOŚĆ, właściwość organizmów przekazywania potomstwu cech rodzicielskich. Tabela str. 211. DZIEDZINA FUNKCJI -funkcja. DZIEGIEĆ, produkt suchej destylacji różnych rodzajów drewna (sosna, świerk, jodła, jałowiec, buk, brzoza itd.); ciemnobrunatna gęsta ciecz zawierająca węglowodory —aromatyczne; środek antyseptyczny, stosowany często w lecznictwie skórnym w formie maści lub roztworów alkoholowych. DZIEKAN [gr.J: 1) profesor kierujący wydziałem w szkole wyższej; 2) w kościele kat. ksiądz, przełożony nad kilku parafiami; 3) przewodniczący rady sdwokdckicji DZIEKOŃSKI Józef Pius (1844—1927), architekt; projekty budowli w stylach hist., głównie kościołów neogotyckich; kościół św. Floriana i przebudowa kościoła Św. Aleksandra w Warszawie. DZIELNICA: 1) część kraju wyróżniająca się odrębnością obyczajów, kultury, gwarą; 2) nazwa okręgu admin. stanowiącego część miasta; 3) część większego miasta wyodrębniająca się pod względem położenia (np. oddzielona rzeką), funkcji (np. d. mieszkaniowa). DZIENNIKI URZĘDOWE, pisma przeznaczone do publikowania aktów urzędowych, wydawane przez poszczególne ministerstwa, urzędy centralne i woj. rady narodowe. DZIENNIK OKRĘTOWY, księga, w której się zapisuje wszelkie dane dotyczące żeglugi oraz ważniejsze wydarzenia z drogi i postoju; dz. o. jest ważnym dokumentem dowodowym w toku procesów W sprawach wypadków morskich. „DZIENNIK POPULARNY", gazeta frontu ludowego wydawana 1936 przez lewicowy odłam PPS, komunistów i radykalnych ludowców; po częstych konfiskatach zamknięty przez władze sanacyjne; red. nacz. N. Barlicki. „DZIENNIK POZNAŃSKI", pismo codzienne w Poznaniu (1859—1939); w okresie zaborów broniło polskiego stanu posiadania w Poznańskiem z pozycji konserwatywnych. „DZIENNIK USTAW POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ", wydawnictwo urzędowe, w którym ogłaszane są głównie ustawy, dekrety z mocą ustawy, rozporządzenia: Rady Ministrów, premiera, ministrów oraz umowy międzynarodowe. Wychodził pod różnymi tytułami uzależnionymi od nazwy państwa: Dziennik Praw Królestwa Polskiego (1918), Dziennik Praw Państwa Polskiego (1919), Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (1920—1952). DZIEŃ, okres czasu, w którym Słońce znajduje się ponad horyzontem. Poza kołami polarnymi tzw. 14 	Mała Enc. Powsz. PWN  DZIECKO 210 Dziecko Rok życia Rozwój fizyczny Rozwój ruchowy Odżywianie, witaminy Zachorowania i szczepienia Sen i higiena życia 0—1 (niemowlę) Donoszony noworodek waży ok. 3,5 kg, długość ciała ok. 50 cm; zdrowe niemowlę w końcu 6 miesiąca podwaja swoją wagę, w końcu roku potraja; wzrost zwiększa się o 50°/i. W 7—8 m-cu wyrzynają się pierwsze zęby. Do 14 dnia życia odruchy, bezładne ruchy kończyn, w 2—3 mieś. — unosi głowę; w 4 — utrzymuje sztywno głowę, ruchy chwytne rąk i dłoni; w 5 — przewraca się na brzuszek i boki; w 6 — zaczyna siadać; w 7 — siedzi samodzielnie; w 9 — podnosi się i staje; w 12 — próbuje chodzić. Do 4 mieś. otrzymuje tylko pokarm matki, od 4 — jeden posiłek zastępujemy zupą jarzynową z jarzynami ; łącznie 5 posiłków na dobę; od 4 tygodnia witaminy w postaci soków. Chroniąc przed krzywicą podajemy wit. D od 6-go tygodnia życia. Dzienne zapotrzebowanie kaloryczne 750—800 kał. Często występują schorzenia dróg trawiennych, biegunki, powikłane zapaleniem ucha środkowego; wrażliwość skóry na infekcje ropne; częste schorzenia dróg oddechowych, rzadziej choroby zakaźne. Pierwsze objawy krzywicy. Szczepienia przeciwgruźlicze (BCG), przeciw ospie, przeciw dyfterytowi, przeciw chorobie Heinego-Medina. Noworodek zwykle śpi ok. 22 godz. na dobę, od 6-go mieś. ok. 18 godz. Najzdrowszy sen na powietrzu lub przy otwartym oknie. Konieczność codziennej kąpieli. 2-3 Przyrost wagi ok. 2—3 kg rocznie, przyrost wzrostu w 2 roku ok. 12 cm; w trzecim roku życia przyrost wagi ok. 2 kg — przyrost wzrostu 6—7 cm. Ogólna liczba zębów mlecznych 20. I1/» r. ż. — chodzi, próbuje wchodzić na schody; w 2 r. — biega. Opanowanie zwieraczy (mocz i kał oddaje świadomie). Otrzymuje pokarmy nie tylko płynne i papkowate, lecz również posiłki stałe; łącznie 4 na dobę. Skład: 600 g mleka, mięso, ryba, jajko, dużo jarzyn i owoców, chleb razowy. Konieczne podawanie zespołu witamin, szczególnie A, D i C. Dzienne zapotrzebowanie 1200 kal. Schorzenia dróg oddechowych, trawiennych, zakaźne. Konieczna kontrola odczynu tuberkulinowego, powtórne szczepienie przeciwko błonicy. Konieczna kontrola uzębienia mlecznego. Śpi do 12 godzin w nocy, 2—3 w ciągu dnia. Najzdrowszy sen na powietrzu lub przy otwartym oknie. Konieczność częstych kąpieli; mycie zębów. 3—7 Przyrost wagi ok. 2—3 kg rocznie, wzrostu ok. 5—7 cm. Okres dużej ruchliwości, ćwiczącej mięśnie, kościec, serce, płuca. Ruch ważnym czynnikiem rozwoju kośćca i muskulatury. Okres dużej pobudliwości nerwowej. Zwrócenie uwagi na występującą płaską stopę oraz wady postawy. Konieczna regularność posiłków; dodawanie do potraw fosforu, wapna, żelaza, witamin. Potrawy mączne, jarzyny, owoce, cukier, mleko, masło. Dzienne zapotrzebowanie 1600 kal. Występują późne zmiany krzywicze; częściej choroby zakaźne, dróg oddechowych, gruźlica, gościec, robaczyca; II szczepienie przeciw ospie; kontrola odczynu tuberkulinowego i ewent. II szczepienie przeciwko durowi, błonicy. Spi do 12 godzin na dobę, godzina spoczynku najpóźniej 20—2030. Dużo ruchu na świeżym powietrzu, hartowanie ciała. Częste kąpiele. 7—12 Zwalnia się szybkość wzrostu, wzrasta przyrost wagi. Zmiana zębów mlecznych na stałe. Rozpoczynanie niewy czynowych sportów. Uspokojenie systemu nerwowego, mniejsza pobudliwość. Występowanie „złej postawy“, konieczne sprawdzenie wzroku i słuchu. Konieczne regularne posiłki, podawanie witamin; dieta: węglowodany (50°/t), tłuszcze (35*/ł), białko (15V#). Dzienne zapotrzebowanie 2000-2500 kaL Gruźlica, schorzenie dróg oddechowych, zakaźne, gościec powodujący częste uszkodzenie serca. Konieczność kontroli uzębienia. Spi do 12 godzin na dobę, godzina spoczynku 2030—21 Dużo ruchu na świeżym powietrzu. Częste kąpiele. 13—18 Szybki przyrost wzrostu i wagi; w pierwszym okresie dojrzewania szybszy przyrost wzrostu— potem wagi. Ustala się sylwetka zróżnicowana płciowo (u dziewcząt występuje miesiączka w 11-14 r. ż., u chłopców dojrzewanie 14—16 r. i.). Zmiany w rysach twarzy. Szybki wzrost serca zmniejsza jego wydolność. Duża pobudliwość i wrażliwość nerwowa. Konieczne intensywne odżywianie; dostarczanie świeżych owoców; surówek lub witamin syntetycznych. U dziewcząt dzienne zapotrzebowanie 2.500 kal., u chłopców 3.200 — 3.500 kal. W porze zimowej większe zapotrzebowanie na tłuszcze, a w porze letniej na węglowodany. Gruźlica, schorzenia reumatyczne, niewydolność serca, choroby zakaźne, schorzenia układu nerwowego, zaburzenia gruczołów dokrewnych (tarczyca). Sen 9—10 godz. Gimnastyka, sport niewyczynowy, przestrzeganie higieny osobistej. Niedopuszczanie do nałogów (onanizm, palenie tytoniu, picie alkoholu).  211 DZIERŻYŃSKI Dziedziczność i zmienność organizmów Dziedziczność i zmienność są to jedne z podstawowych właściwości żywych organizmów. Badaniem tych zjawisk zajmuje się nauka zwana genetyką. Zjawisko dziedziczności polega na przekazywaniu z pokolenia na pokolenie wielkiej liczby różnorodnych właściwości organizmów w mniej lub więcej nie zmienionej postaci. Na podstawie badań genetycznych uważa się, iż o przekazywaniu cech dziedzicznych decydują głównie obecne w chromosomach czynniki dziedziczne zwane genami. Geny od obojga rodziców przekazywane są potomstwu za pośrednictwem komórek płciowych. Podstawowe prawa przekazywania genów zostały po raz pierwszy sformułowane przez Mendla. Geny są to zapewne struktury białkowe złożone głównie z kwasu nukleinowego zwanego kwasem dezoksyrybonukleinowym. Przy podziałach komórkowych (kariokinezie) do każdej z komórek pochodnych przechodzą chromosomy wraz z genami w tej samej ilości i jakości. Geny posiadają wysoki stopień trwałości, co jest podstawą zjawiska dziedziczności. Przy rozmnażaniu płciowym i krzyżowaniu dziedzicznie różnych osobników, genv osobników rodzicielskich wskutek łączenia się komórek rozrodczych mogą w -»-zygotach występować w różnych kombinacjach. Geny wywołują różne dziedziczne właściwości organizmów dzięki wpływaniu na procesy przemiany materii (metabolizmu) w komórkach. Przypuszcza się, że spełniają one swoją rolę dzięki wpływaniu na specyficzność enzymów, które decydują o wszelkich reakcjach biochemicznych w komórkach. Zespół wszystkich czynników dziedzicznych organizmu nazywamy genotypem. Genotyp organizmu decyduje o jego możliwościach rozwojowych i o różnych właściwościach dorosłego organizmu. Zespół właściwości morfologicznych i fizjologicznych jakiegokolwiek osobnika nazywamy jego fenotypem. Fenotyp powstaje pod wpływem zarówno genotypu, jak i czynników środowiskowych, w których rozwija się osobnik. Genotyp nie decyduje w sposób bezwzględny o fenotypie, a jedynie normuje sposób reagowania organizmu na warunki środowiska. Z powyższym wiąże się bezpośrednio zagadnienie źródeł i przyczyn zmienności organizmów żywych. Praktycznie nie ma dwóch osobników całkowicie identycznych. Przyczyn zmienności jest kilka. Przede wszystkim należy odróżniać zmienność dziedziczną, genotypowy, od zmienności niedziedzicznej, czyli fenotypowej. Zmienność fenotypowa powstaje pod bezpośrednim wpływem warunków środowiska wpływających na rozwój organizmów. Może ona wywoływać bardzo znaczne zmiany we właściwościach organizmów, ale zasadniczo nie przekazuje się potomstwu, gdyż zwykle nie wywołuje zmian w genach. Dzięki temu osobniki o tym samym genotypie mogą mieć bardzo różne fenotypy. Natomiast zmiany w składzie genów, czyli genotypie, są z reguły dziedziczne i przekazują się potomstwu. Zmiany w genotypie mogą powstawać m. in. wskutek krzyżowania różnych osobników i powstawania nowych kombinacji genów. Taka zmienność krzyżownicza zwana jest często zmiennością rekombinacyjną. W wyniku jej powstają nie tylko nowe kombinacje cech w potomstwie, ale także mogą powstawać zupełnie nowe cechy, nie występujące u rodziców, przez współdziałanie różnych genów połączonych w jednym osobniku. Najważniejszym jednak źródłem zmienności dziedzicznej są zmiany w strukturze genów zwane m ut a c j a m i. Mutacje genów rzadko zachodzą samorzutnie. Częstość ich pojawiania się można znacznie zwiększyć działaniem różnych bodźców, jak np. promieniowaniem jonizującym lub pewnymi substancjami chemicznymi. W wyniku mutacji powstają nowe formy genów warunkujące pojawianie się nowych cech, czasem znacznie różniących się od formy wyjściowej. Przypuszcza się, że mutacje genów polegają na zmianach w budowie chemicznej kwasów nukleinowych wchodzących w skład genów, co powoduje zmianę we właściwościach organizmu zależnych od genów. Mutacje są podstawowym źródłem zmienności dziedzicznej zarówno w naturze, jak również w hodowli roślin i zwierząt. Zmienność mutacyjna jest, jak się zdaje, bezkierunkowa, a więc w wyniku mutacji powstają zarówno korzystne, jak i niekorzystne właściwości organizmów. Pod wpływem doboru naturalnego przeżywają osobniki o genotypach najlepiej przystosowanych do warunków środowiska. Przy zmianie środowiska zmieniają się więc stopniowo i genotypy osobników, co jest główną przyczyną zmian ewolucyjnych. W ten sposób drobne zmiany mutacyjne prowadzą stopniowo pod wpływem doboru naturalnego, jak to już stwierdził Darwin, do powstawania nowych gatunków. Poznanie zjawisk dziedziczności i zmienności daje podstawy do zrozumienia i wytłumaczenia ewolucji świata organicznego. W ostatnich dziesiątkach lat genetyka bardzo szybko się rozwija i zarysowuje się w niej szereg odrębnych kierunków badawczych. Genetyka biochemiczna zajmuje się problemem zależności między strukturą białkową genów a ich rolą w przemianie materii. Otrzymano już b. istotne wyniki dotyczące roli genów w procesach syntezy i rozpadu związków organicznych w komórce. Genetyka populacyjna zajmuje się zmianami w składzie genetycznym całych populacji osobników rozmnażających się płciowo. Celem badań genetyki populacyjnej jest ustalanie zmian genetycznych w całych populacjach pod wpływem takich czynników, jak np. dobór płciowy, selekcja, migracje itp. Wyniki badań tego kierunku genetyki są ważne zarówno dla hodowców, jak i dla zrozumienia mechanizmów zmian ewolucyjnych zachodzących w przyrodzie. W ostatnich 10 latach duży rozgłos osiągnęły badania i twierdzenia szKoły genetyków kierowanych rzez T. Łysenkę. Szkoła ta twierdziła, że cechv nayte bezpośrednio pod wpływem działania czynników środowiska mogą być przekazywane dziedzicznie, że w drodze szczepienia wegetatywnego mogą być przenoszone cechy dziedziczne, podobnie jak przy rozmnażaniu płciowym, i formułowała wiele innych twierdzeń sprzecznych z dotychczasowymi poglądami genetyki. Większość tez głoszonych przez tę szkolę nie została potwierdzona doświadczalnie. polarny d. trwa latem przez kilka lub wiele dób, na samych biegunach — pół roku. Zob. też pory roku. DZIERLATKA, pośmieciuszka, Galerida cHstata — ptak z rzędu wróblowatych; z wyglądu podobny do skowronka; na głowie czubek; żyje w Europie, zach. i środk. Azji, pn. Afryce; osiadły; roślinożerny i owadożemy; di. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 33 cm. DZIERZBA GĄSIOREK, Laniu* collurlo, ptak z rzędu wróblowatych; żyje w Eurazji umiarkowanej; zimuje w Azji i Afryce; dł. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 28 cm; żywi się owadami, a zdobycz nakłuwa na ciernie w pobliżu gniazda, tworząc „spiżarnię“. DZIERZGOŃ, m., pow. sztumski, woj. gd., na Pojez. Iławskim; 2500 mieszk. (1956); szczątki zamku krzyżackiego; kościoły z XIV—XV w. DZIERZKOWSKI Józef (1805—65), powieściopisarz, publicysta galicyjski; powieści obyczajowe Salon i ulica. Rodzina w salonie. DZIERŻAWA, umowa, na mocy której wydzierżawiający daje dzierżawcy określone środki produkcji w celu ich użytkowania (wytwarzania produktów i ich pobierania) w zamian za zapłatę odpowiedniego czynszu. DZIERŻENIE -»posiadanie. DZIERŻNO, w., pow gliwicki, woj. kat.; 740 mieszk. (1956); duże piaskownie i zbiornik wody (rezerwa wody dla Kanału Gliwickiego). DZIERŻOŃ Jan ks. (1811—1906), zasłużony pszczelarz poi.; odkrywca dzieworództwa u pszczół; konstruktor ula o ruchomych plastrach (zw. dzierżonem); wyniki 20-letnich badań nad życiem pszczół ogłosił w wielu pracach. DZIERŻONIÓW, m. pow., woj. wrocł., nad Piławą, dopływem Bystrzycy; 25 400 mieszk. (1956); jeden z głównych ośrodków przem. na Dolnym Śląsku (włókien., bawełn., elektrot.); szczątki murów miejskich, zabytkowe kamieniczki, kościół z XIV wieku. DZIERŻYŃSK, m. w Ros. FSRR, nad Oką; 147 000 mieszk. (1956); kombinat nawozów fosfor.; przemysł: włókien., spoż., materiałów budowl. DZIERŻYŃSKI Feliks (1877—1926), wybitny działacz poi. i radziec. ruchu robotn.; 1899—1900 odbu14' F. Dzierżyński DZIESIĄTKOWY SYSTEM LICZENIA dawał organizację SDKPiL; 1903—18 członek Zarządu Głównego SDKPiL. 1905 jeden z kierowników z ramienia SDKPiL walk rewol. w Królestwie Pol., wielokrotnie aresztowany i więziony; na VII zjeżdzie SDPRR 1917 wybrany do KC; odegrał wybitną rolę w powstaniu zbrojnym otwierającym Rewolucję Październikową; od 1917 przewodniczący Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją (Czeka), od 1921 Ludowy Komisarz Komunikacji, od 1924 przewodniczący Najwyższej Rady Gospodarczej i kandydat na członka Biura Politycznego WKP(b). DZIESIĄTKOWY SYSTEM UCZENIA, decymalny system liczenia — sposób zapisywania liczb, w którym podaje się, ile liczba zawiera jedności, dziesiątków, setek itd., zapisując od prawej do lewej, np. liczbę zawierającą 5 jedności, 3 dziesiątki i 2 setki zapisuje się 235. W d. s zapisuje się również ułamki, wypisując, ile razy ułamek zawiera Vio, Vioo itd-, i pisząc cyfry od lewa na prawo, np. 0,25 = 2 • i/io + + 5 • ViooDZIESIĄTY PAWILON -»Cytadela Warszawska. DZIESIĘCINA, dawna ros. miara powierzchni “* 2400 lub 3200 sążni = 1,09254 ha. DZIESIĘCINA KOŚCIELNA, danina uiszczana duchowieństwu pierwotnie w wysokości dziesiątej części dochodów, później ryczałtem w płodach naturalnych lub pieniądzach; w Polsce od XI w. DZIESIĘCIOBOJ, wielobój lekkoatletyczny mężczyzn złożony z 10 konkurencji: biegów na 100 m, 400 m, 1500 m i 110 m z plotkami, skoków — w dal, wzwyż i o tyczce, pchnięcia kulą oraz rzutu dyskiem 1 oszczepem; wyniki każdej konkurencji są obliczane wg tabeli punktowej. DZIES1ĘCIONOGI, Decapada, rząd skorupiaków wyższych; przeważnie morskie, mniej liczne słodkowodne; potocznie nazywane rakami; głowotulów okryty mocnym pancerzem; należą tu tzw. długoodwłokowce (np. rak rzeczny, krewetka), krótkoodwlokowce, czyli kraby i miękkoodwtokowce, czyli pustelniki. DZIESIĘCIORNICE, Decapada, rząd głowonogów o dziesięciu ramionach: dwa z nich dłuższe od pozostałych są chwytne; dobrze pływają; należą tu mątwy, kalmary. DZIEWANNA, domniemana slow. bogini łowów; nazwa utworzona (Długosz) od rzym. Diany. DZIEWANNA, Verbascum, roślina z rodziny trędownikowatych; duże filcowate liście i żółte, prawie siedzące na łodydze kwiaty; słoneczne wzgórza, kamieńce, zręby, przydroża całego niżu Polski; dwa gatunki stos. w lecznictwie: dz. kutnerowata (V. phlomoides) i dz. wielkokwiatowa (V. thapsifornie), do 2 m wys. DZ1EWIARSTWO, przerób przędzy na -»dzianiny. DZIEWICA ORLEAŃSKA -»d'Arc Joanna. DZIEWICZA BŁONA, hymen — pierścieniowaty fałd błony śluzowej zamykający wejście do pochwy. DZIEWICZE WYSPY (Virgin Islands), grupa wysp na M. Karaibskim należąca do USA i W. Brytanii. Posiadłość USA: 344 km2, 25 000 mieszk. (1953); Murzyni 69*/t; stoi. Charlotte Amalie 11 500 mieszk. 1950); posiadłość W. Brytanii: 174 km*, 6500 mieszk.; m. Road Town. D. W. nizinne, klimat wilgotny, ciepły; plantacje trzciny cukr., bawełny; gł. port St. Thomas; eksport cukru. DZIEWIĘCIORNIK, Parnassia palustris, bylina Dziewanna kutnerowata 212 z rodziny skalnicowatych; liście zebrane w różyczkę, kwiaty białe, pojedyncze; pospolity na łąkach i wilgotnych skalach. DZIEWIĘĆSIŁ BEZŁODYGOWY, Carlina acaulia, górska bylina z rodziny -»złożonych; kolczaste liście tworzą rozetkę, w której tkwi duży, suchy, srebrzystobialy kwiatostan — koszyczek; leczniczy, chroniony. Tabl. XV. DZIEWOŃSKI Karol (1876—1943), chemik, prof. chemii org. Uniw. Jag. 1911—39. DZIEWORÓDZTWO -»partenogeneza. DZIEWULSKI: 1) Klemens Eugeniusz (1842—89), fizyk i fizjograf, inicjator i red. „Pamiętnika Fizjograficznego“ i „Wszechświata“; prace z dziedziny fizyki i fizjografii Tatr; 2) Stefan (1876—1941), syn K., prawnik i ekonomista; 1901—28 red. „Ekonomisty“; inicjator (1917) Tow. Ekonomistów i Statystyków Pol.; 3) 	Władysław (ur. 1878), syn K., prof. astronomii Uniw. Tor., członek PAN, członek Król. Tow. Astr. w Londynie; prace z mechaniki nieba, astronomii gwiazdowej i in.; 4) Wacław Michał (1882—1938), syn K., fizyk; prace z dziedziny optyki. DZIĘC1ELINA, nazwa nadawana przez jednych esparcecie, przez innych lucernie sierpikowatej. DZIĘCIOŁY, Piciformes, rząd ptaków prawie wyłącznie nadrzewnych, małych i średniej wielkości; głównie kraje tropikalne; rodzina dzięciołów właściwych (Picidae) liczy około 500 gatunków zamieszkujących całą kulę ziemską, z wyjątkiem Australii, Polinezji i Madagaskaru; mają dłutowaty dziób i b. długi język, którym wydobywają owady spod kory; zwinnie łażą po drzewach podpierając się ogonem; gnieżdżą się w dziuplach; b. pożyteczne. W Polsce 9 gatunków, m. in. d. pstry wielki, d. zielony, krętogłów. DZIĘDZIERZAWA -»bieluń. DZIĘGIEL LEŚNY, Angélica sllvestris, bylina z rodziny baldaszkowatych; liście pierzaste z rozdętymi pochwami, kwiaty drobne, białawe lub czerwonawe; pospolity w zaroślach, na mokrych łąkach; leczniczy. DZIK, Sus scrofa, gatunek z rodziny świń; lasy Europy, środk. Azji i pn. Afryki; dl. ciała do 2 m. Młode do 4 miesięcy pręgowane; u samca duże kły, wystające na zewnątrz pyska; wszystkożemy; łowny. DZIKIE POLA, w dawnej Polsce nazwa stepów pd. Ukrainy. Zob. też Ukraina. DZIKIE WINO, winobluszcz, Ampelopsis quinquefolio — pnący się krzew z rodziny winoroślowatych; liście 5-listkowe, dłoniaste, ostro pilkowane, kwiaty zielone, jagody czarne; pochodzi z Ameryki Pn., u nas hodowane. DZIKÓW, niegdyś w., obecnie dzielnica m. Tarnobrzeg, woj. rzeszowskie, nad pr. brzegiem Wisły; 1734 konfederacja stronników S. Leszczyńskiego pod przewodnictwem Adama Tarły wypowiedziała Saksonii i Rosji walkę o niezależność pólit. Rzeczypospolitej. DZIOBAK, Omithorynchus annatinus, ssak z podgromady stekowców; pd. Australia; dl. ciała 45 cm + ogon 15 cm; szeroki, płaski dziób z rogowymi listewkami do przecedzania wody; kończyny 5-palczaste, palce spięte błoną. Wodno-ląd.; jajorodny. Tabl. 8. DZIOBNICA -»sztaba. DZIOBOROŻCE, Bucerotes, dość duże ptaki z rzędu dudków; żyją w lasach tropik. Azji, Australii i Afryki; mają ogromny dziób z kostną naroślą na wierzchu; w czasie lęgów samiec zamurowuje gliną samicę w dziupli, donosząc jej pokarm przez pozostawiony niewielki otwór. DZIÓB: 1) zool. rogowe pochwy szczęk ptaków oraz niektórych gadów i stekowców (rys.); 2) techn. zakończenie przedniej części kadłuba statku. DZIRYT [tur.], krótki oszczep; znany powszechnie już społeczeństwom prymit., używany jeszcze w średniowieczu. „DZIŚ I JUTRO“, kat. tygodnik społeczny wydawany przez stowarzyszenie ,,Pax“; Warszawa Í945—56. DZIURAWIEC ZWYCZAJNY, Hypericum perforatum, roślina z rodziny dziurawcowatych, rzędu socznych; żółte kwiaty oraz nakrzyżległe listki wytwarzające i gromadzące olejki eteryczne w zbiorniczkach widocznych pod światło jako przeświecające kropki; lasy sosnowe i mieszane; leczniczy. Tabl. XVI. DZIURAWKA -»cegła. DZIWACZEK, Mirabllis, roczna lub trwała roślina z rodziny dziwaczkowatych; Ameryka Środk.; barwne lejkowate kwiaty zebrane w baldachogrona; u nas hodowany w ogródkach jako roślina ozdobna; M. jalapa, obiekt klasycznych genet. badań G. Mendla. DZIWNÓW, w. rybacka i kąpielisko nadmorskie, pow. kamieński, woj. szczec., na wyspie Wolin, nad Dziwną; 1200 mieszk. (1956); ośrodek rybołówstwa mor. i zalewowego.  Bq W J5X 213 DZIWOŻONY, boginki — nimfy słów. wyobrażane tako młode dziewczyny piękne i uwodzicielskie lub »rzydkie i złośliwe, jak np. południca strasząca po polach lub jędza zsyłająca choroby; znane, również jako rusałki (Ruś) lub wiły (Bałkany). DZWONEK, Campanula, pospolita roślina z rodziny dzwonkowatych, rzędu główkozrosłych; kwiaty zrosfoplatkowe, dzwonkowate, fioletowe w różnych odcieniach; rośnie dziko w lasach, na łąkach i przydrożach; hoduje się też gatunki i odmiany ozdobne; d. ogrodowy (C. medium), roślina dwuletnia; pochodzi z Europy pd.; łodyga rozgałęziona, kwiaty duże, niebieskie, różowe lub białe. DZWONIEC, Chloris chloris, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny łuszczaków; żyje w Europie, na Syberii, w pn. Afryce i Azji Mniejszej; w Polsce osiadły; dł. 12,5 cm, rozpiętość skrzydeł 26 cm; żywi fię głównie nasionami. DZWONKI, carillon ffr.] Dzwonki — instrument perkusyjny podobny do ksylofonu, o ułożonych w pudłe blaszkach metal., w które uderza się pałeczkami bezpośrednio lub za pośrednictwem klawiszy. DZWONOWSKI Jan (XVI w.), prawdopodobnie pseud. satyryka sowizdrzalskiego z czasów Zygmunta III; Sejm abo konstytucje domowe, Statut..., Niepospolite ruszenie abo gęsia wojna. DZWONY, w orkiestrze symf. instrument perkusyjny złożony z rur metalowych wydających przy uderzeniu dźwięki naśladujące prawdziwe dzwony. DŹWIĘCZNE SPÓŁGŁOSKI -spółgłoski. DŹWIĘK, wrażenie słuchowe wywołane falą akustyczną wysyłaną przez źródło drgające ruchem złożonym z drgań harmonicznych o częstotliwościach od około 20 do około 20 000 herców; wysokość dź. zależy od częstotliwości najpowolniejszego z drgań składowych (im większa częstotliwość, tym odczuwamy wrażenie wyższego dź.); barwa dź. — od ilości i charakteru drgań składowych źródła (np. dż. o tej samej wysokości wydawane przez różne instrumenty mają różną barwę); natężenie dź. jest to ilość energii przenoszonej przez falę dźwiękową w ciągu 1 sek przez 1 cm! powierzchni prostopadłej do kierunku rozchodzenia się fali; zależy od amplitudy fali oraz jej częstotliwości; najmniejsze natężenie dż. o danej częstotliwości, które jeszcze wywołuje wrażenie dż., nazywa się progiem słyszalności, największe — progiem uczucia bólu (fale o większym natężeniu wywołują wrażenie bólu). Zob. też infradźwięki i ultradźwięki. DŹWIĘKOWY FILM, f., w którym obrazowi towarzyszy zsynchronizowany z nim dźwięk; pierwsze próby 1919; zapis dźwięku odbywa się najczęściej mr l 1 W Dzwony ¿•.A T^\ o DŻAJPUR metodą fotoelektryczną (1927); fale dźwiękowe zamieniają się w odpowiadające im impulsy świetlne rejestrowane na brzegu taśmy w postaci różnej jasności prążków; przy odtwarzaniu fotokomórka zamienia impulsy świetlne odpowiadające różnej jasności prążków w drgania elektr., kierowane po wzmocnieniu do głośnika. DŻWIGACZ, atlas — pierwszy kręg szyjny, podpierający czaszkę. DŹWIGAR, belka (pełna lub kratowa) w konstrukcji budowl. lub maszyn, przenosząca głównie obciążenia zginające tę konstrukcję; d. cienkościenny — konstrukcja, której grubość jest bardzo mała w stosunku do długości i szerokości, np. powłoki, łupiny w budownictwie; d. skrzydłowy w samolocie, główna belka biegnąca wzdłuż skrzydła. DŹWIG LINOWY, dźwig lłnomostowy — dźwignica do przeładunku materiałów na placach składowych i -w kopalniach odkrywkowych; po linie rozpiętej między dwiema stałymi lub ruchomymi podporami przesuwa się wózek z zawieszonym ciężarem. DŹWIGNIA, maszyna prosta, bryła mogąca się obracać dokoła osi; najczęściej kształtu prostego lub wygiętego pręta; daje zysk na sile kosztem zwiększenia drogi, na której działa ta siła, lub też odwrotnie; znajduje się w równowadze, gdy suma momentów sił na nią działających względem osi obrotu równa się zeru; na zasadzie dż. działa np. waga, nożyczki, drąg do przesuwania ciężarów. DŹWIGNICA, dźwig — urządzenie do przenoszenia materiałów przez ich podnoszenie, przesuwanie i opuszczanie; główne typy dź.: żurawie, suwnice, dźwigniki, wciągniki, wózki {.jzdniowe. Dzioby ptaków: 1 — flaming, 2 — warzęcha, 3 — trznadel, 4 — sowa uszatka, 5 — sokół, 6 — tracz, 7 — pelikan, 8 — gołąb skalny, 9 — szablodziób, 10 — kaczka krzyżówka Dźwignice: a — wciągarka korbowa, b—suwnica, c — żuraw portowy, d — samojezdny żuraw budowlany DŹWIGNIK, podnośnik — dźwignica do podnoszenia ciężarów za pośrednictwem śruby (dż. śrubowy), zębatki (dż. zębatkowy) lub innego sztywnego elementu; w dź. hydraulicznym i dż. powietrznym elementem pracującym jest sztywny cylinder, wypychany przez ciecz lub powietrze. DŻWINA, rz. w ZSRR; dł. 1020 km, wypływa z Wyżyny Wałdajskiej, wpada do Zat. Ryskiej na M. Bałtyckim; żeglowna, w dolnym biegu dostępna dla statków morskich. DŹABALPUR (Jubbulpore — Jabalpur), m. w środk. Indiach; 256 900 mieszk. (1951); wielki ośrodek przemysłu ceram., włókien., spoż.; węzeł komunik, lądowej. DŹAJNIZM, religia indyjska szerzona w VI w. p. n. e. przez Dżinę (sanskr. Zwycięzca), dziś jeszcze licząca ok. Vit min wyznawców; głosiła istnienie 2 substancji: nieożywionej, tworzącej wszechświat, i ożywionej, z której powstają dusze roślin, zwierząt, ludzi i bogów; celem dusz jest dążenie do doskonałości i osiągnięcie pełni szczęścia; drogą do tego — ascetyzm i kontemplacja (jogowie), umożliwiające duszom przejście od form najniższych (roślinnych) do najwyższych (boskich); w związku z tym dż. nakazuje ochronę życia we wszelkiej postaci. DŻAJPUR (Jaipur), m. w pn. Indiach; 291 000 mieszk.  DŻAKARTA 214 (1951); przemysł: rękodz., rolno-spoż., metal.; większy ośrodek handl., komunik. DŻAKARTA (dawn. Batawia), stoi. i największy port Indonezji, na pn.-zach. Jawy; 1 871 100 mieszk. (1956), zespól miejski 3 000 000 mieszk.; centrum kult. i handl. Indonezji; uniwersytet; drobny przemysł spoi., budowa statków; eksport: kauczuk, herbata, chinina, cukier. D2AL1S Ibrahim, współczesny postępowy pisarz Pakistanu; w opowiadaniach swych kreśli obraz nędzy ludu pakistańskiego. DŻAM1 Abdurrahman (1414—92), jeden z wielkich pers. poetów klasycznych, liryk i mistyk o bogatej twórczości: Beharystan (Ogród wiosenny). DŻAMMU (Jaminu): 1) księstwo mahomet. w pn. Indiach, w dolinie kaszmirskiej; 31 000 km?, 2 000 000 mieszk.; od 1956 wraz z ♦Kaszmirem stanowi stan I.; teren sporny pod dotychczasową administracją Pakistanu i Indii aż dp rozstrzygnięcia przynależności; 2) Dż. siedziba zimowa księstwa Kaszmir; 50 000 mieszk., zabytki z XVIII w ; uniwersytet, nowy pałac książęcy; największy zakład farmaceuL w Indiach. DŻAMNA -Ganges. DŻAMSZEDPUR (Jamshedpur), największe w Indiach (Bihar) m. hutn.; 218 200 mieszk. (1951); ośrodek przemysłu metal.; warsztaty kol., fabryki maszyn; ponad 30 000 pracowników w zakładach metalurg, firmy Tata Iron & Steel Co, która stworzyła w Indiach hutnictwo żelaza. DŻARABUB, oaza w Pustyni Libijskiej (Libia). DŻDŻOWNICE, Lumbricidae, rodzina skąposzczetów; żyją w glebie, pod butwiejącym drewnem itp.; odżywiają się butwiejącymi cząstkami roślin, pochłaniając jednocześnie mineralne cząstki gleby; podnoszą jej żyzność głównie przez spulchnianie ' i przemieszczanie składników organicznych. DŻEBEL AULIA, m Dżdżownica w Sudanie; wielka zapora i zbiornik wodny na Nilu Białym; plantacje bawełny. DŻEBEL-ESZ-SZEJCH (Hermon), wapienny masyw w pd.-zach. Syrii stanowiący pd. kTaniec gór Antylibanu; szczyt (2760 m) pokryty śniegiem; stoki zach. bardziej uwilgotnione, wsch. stepowe; źródła rz. Jordan. DŻEHOL, prow. w Chinach, podzielona (1955) pomiędzy prow. Hopei, Liaoning i Mongolię Wewn. DŻELAL ED-DIN RUMI (1207—73), poeta perski, mistyk, autor obszernego poematu filozof. Masnawi M&'nawi (Rymy duchowne), zwanego „perskim Koranem", dzieła b. ważnego dla studiów nad mistycyzmem muzułm. DŻEMAL PASZA (1872—1922), tur. generał I polityk; współpracownik Enwera Paszy, zwolennik udziału Turcji w I wojnie świat, po stronie państw centralnych ; zamordowany. DŻENTELMEN —gentleman. DŻEZKAZGAN, miejscowość w Kaz. SRR; ważny ośrodek wydobycia i hutn. miedzi. DŻIBUTI, stoi. Somali Francuskiego i ważny port nad Zat. Adeńską; 31 000 mieszk. (1954); eksport: kawa, skóry, zboże, sól. Obsługuje handel Abisynii (kolej do Addis Abeby). DŻIDDA, m. i port nad M. Czerwonym w Arabii Saudyjskiej (środk. Hidżas); ok. 100 000 mieszk. (1952); ruch pielgrzymów do Mekki; eksport: daktyle, guma arabska. DŻIHAD [arab.], „święta wojna" prowadzona przez muzułmanów w celu krzewienia islamu; poległych w takiej wojnie traktowano jako męczenników za wiarę. DŻINN [arab. demon], wg wierzeń staroarab. przejętych przez islam istota nadprzyrodzona mająca wpływ na losy ludzi; często spotykana w ludowych podaniach arab. DŻINNAH Mohammed Ali (1876—1948), politvk hind., przewodniczący Ligi Muzułmańskiej; od 1910 główny rzecznik utworzenia odrębnego państwa muzułm. w Indiach, tzw. Pakistanu; 1947 pierwszy generalny gubernator Pakistanu. DŻIU-DŻITSU [jap.], system samoobrony; celem jego jest obezwładnienie przeciwnika przy użyciu jak najmniejszego wysiłku, często za pomocą bolesnych chwytów; atakuje się specjalnie wrażliwe miejsca ciała. Forma sportowa tej walki nazywa się dżudo. DŻOKEJ [ang.], zawodowy jeździec, dosiadający konia na wyścigach. DŻOKJAKARTA, m. w Indonezji, w środk. Jawie; 268 300 mieszk. (1955); drobny przemysł spoż.; centrum handl. DŻONKA, statek rzeczny lub mor., wiosłowo-żaglowy lub żaglowy, 1lub 2-masztowy, używany przez Chińczyków. Tabl. 17. DŻUCZI (? — 1227), władca mong., najstarszy syn Temudżyna, ojciec Batu-chana. DŻUDO [jap] —dżiu-dżitsu. DŻUL 0). }edistka pracy w układzie —MKS; dż. Jest pracą siły 1 niutona na drodze 1 metra. DŻUMA, ciężka, ostra choroba za- Dżonka kaźna, posocznica, z licznymi ogniskami martwicy, szerząca się za pośrednictwem szczurów, a właściwie pcheł szczurzych; naturalne ogniska dż. spotyka się wśród dzikich gry ECKERMANN 215 zon i Azji, skąd rozszerza się niekiedy w postaci epidemii wzdłuż szlaków komunik.; znana od najdawniejszych czasów; dż. gruczołowa (lżejsza), dż. płucna (cięższa). DŻUMA CYNOWA, zjawisko niszczenia przedmiotów cynowych spowodowane przemianą alotropową cyny białej w szarą; zachodzi przy temperaturze poniżej 13,2°; wskutek wzrostu objętości (ok. 25,6*/») podczas przemiany przedmiot rozsypuje się w proszek. DŻUNGARIA, ogromna półpustynna kotlina w Chinach (Sinkiang), otoczona od pn. Ałtajem, od pd. Tien-szanem; na zach. dogodne przejście z ZSRR do Chin — Dżungarska Brama — ważny stary szlak handl.; Dż. zamieszkują plemiona mongolskie, Kazachskie, kirgiskie i ujgurskie; gł. m. Urumczi, Czuguczak. DŻUNGARSKA BRAMA, niska przel. między Dżungarskim Ałatau a górami Barłyk na granicy ZSRR z Chinami; dogodne przejście z Wyż. Mongolskiej na Pogórze Kazachskie; najwęższe miejsce 10 km. DŻUNGARSKI AŁATAU -Ałatau Dżungarski. DŻUNGLA tang. jungle], 5—6-piętrowy tropik, wilgotny las (2000—1000 mm opadów rocznie); w jej skład wchodzą: ogromne drzewa o cienkiej korze i liściach opadających w różnym czasie, liany oraz najrozmaitsze rośliny zielne; Indie, dorzecze Amazonki i Konga. Tabl. 17. DŻYGITÓWKA [tur.], pokazy akrobat. jazdy konnej polegające na doprowadzonej do perfekcji zręczności jeźdźca i tresurze konia. DŻYN [ang. gin], wódka jałowcowa. DŻYNGIS-CHAN (Dżyngis — chió. doskonały bojownik), Czyngis-chan — tytuł Temudżyna (1162—1227), największego zdobywcy w dziejach Azji, założyciela państwa mongol., które sięgało od Oceanu Spokojnego po M. Czarne; rządy jego odznaczały się bezwzględnością i okrucieństwem. Dżyngis-chan e: 1) litera alfabetu łac..; 2) podstawa (zasada) logarytmów naturalnych — stała matematyczna w przybliżeniu równa 2,7182818; 3) muz. trzeci dźwięk —skali (naturalnej). EAK, mit król Eginy, syn Zeusa; jako sprawiedliwy władca został po śmierci jednym z 3 sędziów w Podziemiu (obok Minosa i Radamantysa). EAM (Ellinikon Apeleutherotikon Metopon), nazwa Narodowego Frontu Wyzwolenia w Grecji, który powstał 1941 z inicjatywy komunistów skupiając do walki z hitler, okupantem ugrupowania demokr.; po pokonaniu Niemiec EAM stanęło na czele walki przeciw gr. rządowi msnarchicznemu. EARL [9:1], ang. tytuł arystokratyczny odpowiadający hrabiowskiemu; nazwa nordycka przyniesiona do Anglii w czasie okupacji duń. w XI w. (duńskie „jarl"). EAST HAM [j:sthäm], wsch. rejon Londynu, dzielnica robotnicza. EAST' LONDON [i:st landon], m. port. w Kraju Przylądkowym (Zw. Pd. Air.); 89 000 mieszk. (1951); eksport i przetwórnie produktów hodowl. Wysokiego Veldu (Orania). EASTMAN [j:stman] George (1854—1932), amer. wynalazca światłoczułego materiału negatywowego na podłożu elastycznym (błona zwojowa); twórca aparatu fotogr. Kodak. EBERSWALDE, m. w NRD (okręg Frankfurt n. O.); 32 000 mieszk. (1954); wyższa szkoła leśn.; wielka fabr. dźwigów; przemysł drzewny. EBERT; 1) Friedrich (1871—1925), prawicowy przywódca niem. socjaldemokracji, od 1913 przewodniczący partii; 1918 jako kanclerz Rzeszy przyczynił się do stłumienia rewolucji listopadowej; 1919—25 prezydent Rzeszy; 2) Friedrich (ur. 1894), syn poprzedniego, niem. polityk i działacz ruchu robotn.; od 1919 redaktor prasy socjaldemokr.; od 1933 w obozie koncentr.; od 1946 czołowy działacz, a od 1950 członek Biura Polit. Socjalistycznej Partii Jedności (SED); od 1948 nadburmistrz Berlina Wsch. EBIONIC1 [hebr.], palest, sekta żyd.-chrześc. powstała w pierwszych wiekach chrześcijaństwa; żądali szczególnych praw dla ubogich i cierpiących; zanikli w V w. EBN, Ibn [arab.], syn. EBNER-ESCHENBACH Marie von (1830—1916), pisarka austr.; realistyczne opowiadania z życia szlachty niem. i chłopów czes.; Boiena. EBONIT, kauczuk o wysokiej zawartości siarki (ok. 30°/ó), wulkanizowany w temp. 150°; przez potarcie elektryzuje się; stosowany w elektrotechnice jako materiał izolacyjny, do produkcji artykułów galanteryjnych. EBRO, rz. w pn.-wsch. Hiszpanii; dł. 430 km; dorzecze 83 000 km*; źródła na pd. stokach Gór Kan- tabryjskich; wpada deltą do M. Śródziemnego; przecina suchą Wyżynę Aragońską; duże wahania wod«stanu; nieżeglowna. EBULIOSKOPIA [lac.-gr.], ebuliometria — metoda oznaczania ciężaru drobinowego związków chem. przez pomiar podwyższenia temperatury wrzenia ich roztworów. W rozwoju e. duże zasługi położył W. Swiętosławski. Zob. też Raoulta prawa. EÇA DE QUEIROZ [ęsa de kęjros] José M. (1845— 1900), powieściopisarz, realista, czołowy przedstawiciel literatury portug.; Zbrodnia księdza A maro, Znakomity ród Ramiresów, Miasto i góry. ECCE HOMO [łac. oto człowiek]: 1) słowa wypowiedziane przez Piłata ukazującego ludowi żyd. umęczonego Chrystusa; 2) szł. przedstawienie Chrystusa w cierń, koronie, obnażonego, biczowanego, wyszydzanego przez tłum. ECHEGARAY [eczegaręj] José (1832—1916), dramaturg hiszp.; pozytywista sięgający do romantycznych efektów; Wielki Galeoto. Nagroda Nobla 1904. ECHINOKAKTUS, rodzaj z rodziny —kaktusowatych; Ameryka Pd. i Srodk.; kaktusy o kulistych lub wydłużonych pędach, żebrowanych lub pokrytych spiralnie osadzonymi brodawkami z długimi, silnymi kolcami zebranymi w pęki; niektóre gatunki trujące, wiele ozdobnych. Zob. też peyotl. ECH1NOKOK, bąblowiec, echinococcus — stadium rozwojowe niektórych tasiemców: pęcherzyk z licznymi główkami. ECHINUS, dolna częśó głowicy kolumny. Zob. też porządek architektoniczny. ECHO, zjawisko odbicia się fali dźwięk, od dostatecznie oddalonych ścian (skał, lasu itd.), wskutek czego obserwator wysyłający dźwięk słyszy jego powtórzenie, pochodzące jakby z oddalonego źródła; przy wielokrotnym odbiciu ten sam dźwięk może się powtórzyć kilkakrotnie; nazwa pochodzi od mit. nimfy gr. tego imienia, zamienionej przez —Herę w skałę i skazanej na powtarzanie ostatnich słów mówiącego. „ECHO", tradycyjna nazwa wielu poi. chórów amatorskich, z których pierwsze było lwowskie „Echo-Macierz", zaŁ 1887 i prowadzone dłuższy czas przez J. Galla. ECHOLALIA [gr.], mimowolne powtarzanie usłyszanych dźwięków, artykułowanych lub nieartykułowanych; występuje w niektórych chorobach psychicznych i nerwowych. ECHOSONDA, przynrząd do wykrywania ciał stałych w cieczy lub gazie; działanie e. oparte jest na wyzyskiwaniu odbicia fal dźwięk, od granicy dwóch ośrodków i na pomiarze czasu, jaki zużywa dźwięk na przejście od sondy do granicy i z powrotem; stosowana m. in. do pomiaru głębokości morza. ECKERMANN Johann Peter (1792—1854), bibliotekarz niem., radca dworu w Weimarze, wydawca  ECKHART i przyjaciel Goethego; Gespräche mit Goethe (Rozmowy z Goethem). ECKHART Johann, zw. Meister Eckhart (ok. 1260— 1327), teolog niem., mistyk potępiony przez kościół za panteizm. ĆCOSSAISE [fr., ekoserz], dawny taniec szkoc. szybki, w takcie dwudzielnym; w stylizowanych utworach fortep. u L. Beethovena, F. Schuberta, F. Chopina. ECYDIA, ecydiospory -«-rdza źdźbłowa. EDAFICZNE CZYNNIKI, warunki środowiska organizmów wynikające z jakości gleby (jej struktury, składników pokarmowych, ilości wody, mikroflory itp.). EDAFON [gr.J, zespól drobnych organizmów (bakterii, grzybów, pierwotniaków, robaków itp.) zamieszkujących powierzchniowe warstwy gleby. EDDA, dwa zabytki literatury staroskand.: starsza E. — zbiór pieśni isl. o bogach i bohaterach z XIII w.; młodsza E. — prozaiczny traktat o poetyce z wykładem mitologii skand., ułożony przez Snorrego* ok. 1220. EDDINGTON [ędyótan] Artur Stanley (1882—1944), wybitny astronom i fizyk ang.; dyr. Obserwatorium Astr. w Cambridge; twórca teorii budowy gwiazd; prace teoret. z astrofizyki, astronomii gwiazdowej i fizyki. EDEN [i:dn] Anthony Sir (ur. 1897), ang. polityk i dyplomata; członek partii konserwatywnej; 1935—38, 1940—45 i 1951—55 min. spraw zagr., 1955—57 premier; po nieudanej agresji przeciwko Egiptowi wycofał się z życia politycznego. EDEN [hebr.J, wg. St. Testamentu miejsce wiecznego szczęścia, raj. EDER, rz. w zach. Niemczech, 1. dopływ Fuldy (dopływu Wezery); dl. 135 km; wielka zapora k. Hemfurt. EDESSA: 1) (obecnie Urfa w Turcji), staroż. m. w pn. Mezopotamii; 1098— 1144 we władaniu krzyżowców; 2) (maced. Wodena), m. w Grecji (Macedonia); 14 900 mieszk. (1951); dawna stolica królów maced.; produkcja tkanin bawełn., dywanów i wyrobów tytoń.; handel zbożem i wi- A. Eden EDFU, m. w górnym Egipcie, jeden z ważniejszych ośrodków cywilizacji prowincjonalnej dawnego Egiptu; z zachowanych zabytków najważniejsza jest świątynia Horusa; w jej pobliżu w latach 1937—39 pol.-fr. misja archeol. pod kierownictwem prof. Uniw. Warsz. K. Michałowskiego przeprowadziła prace wykopaliskowe; większość znalezionych tu zabytków weszła w skład zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Tabl. 94. EDIRNE (Adrianopol), m. w Turcji (część eur.); 30 200 mieszk. (1950); zabytki archit.; ośrodek handl. regionu roln.; rękodzielnictwo (jedwabn., weln., bawełn.). W XIV w. stolica Turcji; 1913 bułg., 1919—22 grec. EDISON [edasnj Thomas Alva (1847—1931), fizyk i wynalazca amer.; udoskonalił telegraf, 1876 wynalazł mikrofon, 1878 fonograf, 1879 żarówkę, poza tym megafon, telegraf optyczny i in.; udoskonalił akumulator, projektor, 1881 zbudował pierwszą elektrownię; stworzył podstawy do rozwoju techniki elektronowej; twórca pierwszych filmów amer. na taśmie perforow. o szer. 35 mm i pierwszego film. atelier Black Maria (1893). EDISONA GWINT, gwint okrągły stosowany w elektrotechn. sprzęcie instalacyjnym (bezpieczniki, oprawki, trzonki żarówek); zależnie od rozmiarów rozróżnia się: gwint karzelkowy, mały, zwykły i goliatowy. EDMONTON [edmanten], stoi. prow. Alberta (Kanada), nad rz. Saskatchevan; 159 600 mieszk. (1951); T. Edison 216 uniwersytet; arcybiskupstwo kat.; przemysł spoż., konfekc.; w okolicach E. wydobycie ropy naft., węgla; węzeł kol. EDREDON, Somateria mollissima, ptak z rzędu —blaszkodziobych, rodziny kaczek; zamieszkuje wybrzeża mórz na północy Eurazji i Ameryki; w Polsce wyjątkowo; dl. 65 cm, rozpiętość skrzydeł 108 cm; pokarm mieszany; upierzenie b. sute, z gęstym, b. cennym puchem. EDUKACJA [łac.J, wychowanie, wykształcenie; termin dziś w mowie potocznej rzadko używany. EDWARD, imię królów ang.: 1) E. Wyznawca (ok. 1002—1066), król od 1042; po panowaniu duń. odnowiciel państwa ang.; ostatni z dynastii anglosas.; fundator opactwa westminsterskiego; kanonizowany; 2) E. I Plantacenet (1239—1307), król od 1272; 1283 podbił Walię, 1295 zwołał ogólnostanowy, tzw. wzorowy parlament; potwierdził -«Magna Charta Libertatum; 3) E. II (1284—1327), król od 1307; uznał władzę ustawodawczą parlamentu 1322; walczył z arystokracją; zdetronizowany i zamordowany; 4) E. III (1312—77), król od 1327; po wygaśnięciu Kapetyngów zgłosił pretensje do tronu fr. dając powód do —wojny stuletniej, w której zwyciężył Filipa VI fr. pod —Crécy; 1360 na mocy pokoju w Brétigny uzyskał zach. część Francji; 5) E. IV (1442—83), król od 1461, przedstawiciel Unii Yorków; walczył z Lancastrami (—wojna Dwóch Róż); 6) E. VI (1537—53), król od 1547, syn Henryka VIII i Jane Seymour; ustalanie się protestantyzmu, 1549 wybuch powstania chłopskiego; 7) E. VII (1841—1910), król W. Brytanii od 1901, syn królowej Wiktorii; inicjator entente cordiale (—ententa) z Francją przeciw Niemcom; 8) E. VIII (ur. 1894), syn Jerzego V, objął tron 1936 i tegoż roku abdykował przybierając tytuł księcia Windsoru. EDWARDA JEZIORO, w Afryce Srodk.; 3550 km*; 914 m n. p. m.; dl. 20—40 km, szer. 70 km; odpływ do Jez. Alberta. EDYCJA [lac.], wydanie. EDYKT [łac.J: 1) w staroż. Rzymie rozporządzenie wydane przez cesarza, pretora lub namiestnika prowincji w zakresie wykonywanej przez nich władzy; 2) forma ogłoszenia woli panującego w wypadkach szczególnej wagi. EDYLOWIE, w staroż. Rzymie niżsi urzędnicy czuwający nad bezpieczeństwem; policja targowa, drogowa i sanitarna. EDYNBURG (Edinburgh), m. w W. Brytanii, stoi. Szkocji od XV w.; 466 000 mieszk. (1951); centrum kult. Szkocji; zabytk. zamek król. i katedra z XIV w.; uniwersytet z 1582, in. szkoły wyższe; muzea; przemysł: spoż., metal., chem.; duży ruch turystyczny. EDYP (Oidipus), mit. gr. syn króla Teb Lajosa i Jokasty; nie znając swego pochodzenia zamordował ojca; uwolnił Teby od Sfinksa rozwiązując zadawaną przez niego zagadkę i ożenił się z własną matką; po zorientowaniu się w sytuacji sam się oślepił i uszedł do Kolonos (Attyka); kompleks E., w psychoanalizie (Freud) przeważnie nieuświadomiona skłonność seksualna synów do matek. EDYTORSTWO [łac.J, zespól naukowo uzasadnionych metod poprawnego wydawania tekstów, w szczególności metody dochodzenia autorstwa, ustalania poprawnego tekstu, opracowywania wstępu, komentarzy oraz pomocniczego aparatu nauk. (skorowidze, notki itp). EFEBIA [gr.J, instytucja wojsk, w staroż. Grecji przygotowująca młodzieńców w wieku 18—20 lat do życia obywatelskiego. EFEDRYNA, alkaloid rozpowszechniony w rozmaitych gatunkach roślin rodzaju Ephedra; biała krystaliczna substancja; w lecznictwie stosowana jako środek przeciw dusznicy oskrzelowej; pobudza czynność serca. EFEMERYDY [gr.J: 1) istoty lub zjawiska szybko przemijające; 2) astr. dokładne obliczenie przebiegu przyszłego zjawiska niebieskiego (np. zaćmienia Słońca, ruchów planety itp.); 3) rośliny o wegetacji trwającej zaledwie 3—-4 tygodnie, np. na stepie, pustyni; 4) 	zool. —jętki. EFEZ, staroż. kolonia jońska na zach. wybrzeżu Azji Mn.; m. handl. ze słynną świątynią Artemidy; obecnie wioska Ajasoluk; wykopaliska. EFFEL [efęlj Jean, wlaśc. François Lejeune (ur. 1908), fr. rysownik, akwarelista, karykaturzysta: ilustracje do Książek, albumów, czasopism, rysunki na  217 tematy polit. i satyr.; cykle Stworzenie człowieka. Stworzenie świata. EFIALTES, Grek, który 480 p. n. e., w czasie słynnej obrony Termopil, miał zdradzić wojskom Kserksesa drogę wiodącą na tyły wojsk spart. EFOROWIE [gr.J, 5 najwyższych urzędników w staroż. Sparcie, wybieranych co rok przez -»apellę; szeroki zakres władzy sądowniczej i administracyjnej. EGEJSKA KULTURA (ok 3000—1200 p.n.e.), kreteńsko-mykeńska kultura, która w okresie swego rozkwitu (w II tysiącleciu p.n.e.) objęła całą pd. część basenu M. Egejskiego; gł. zabytki: pałace w Knossos i Faistos na Krecie, zamki w Mykenach i Tyrynsie na Peloponezie, malowidła ścienne, ceramika, drobna rzeźba figur., wyroby ze złota, srebra i brązu, gliniane tabliczki pokryte pismem, które odczytali 1953 Ventris i Chadwick. EGEJSKA SZTUKA. Nazwa ta obejmuje przedgrecką sztukę pd. części basenu M. Egejskiego. W okresie neolitu i brązu charakteryst jest dla niej ceramika; gł. ośrodki: Tesalia, Kreta, Cyklady, Grecja środk. Rozkwit e. szt. w I poi. II tysiąclecia p. n. e. na Krecie, skąd promieniuje ona na Grecję pd.; gł. zabytkami są: pałace z malowidłami ściennymi w Knossos na Krecie, piękna ceramika z częstymi stylizowanymi motywami rośl. i fauny mor., figurki z gliny i brązu, broń i naczynia z metali szlach. Po upadku e. szt. na Krecie ok. 1400 p. n. e. znajduje ona kontynuację w tzw. sztuce kret.-mykeńskiej na Peloponezie do ok 1200 p. n. e.; reprezentuje Ł'ą w Mykenach m. in. Brama Lwów w murach zam;u 1 groby kopułowe, w Tyrynsie k. Myken — pałac. EGEJSKI ARCHIPELAG, wyspy na M. Egejskim; gł. grupa Cyklady i Sporady; wiele pojedynczych wysp zbudowanych ze skał krystalicznych i wulkanicznych. Należy do Grecji. EGEJSKIE MORZE, część M. Śródziemnego między Płw. Bałkańskim na pn.-zach., Azją Mn. na wsch. i wyspą Krętą na pd.; 179 000 km*, głęb. do 2530 m; liczne wyspy; najw. porty Saloniki, Izmir. EGER, m. w pn. wsch. Węgrzech; 32 500 mieszk. (1949); arcybiskupstwo, wiele kościołów (E. zw. „Rzymem Węgier“), wyższa szkoła pedag.; przemysł cement., spoż.; ośrodek produkcji wina; cieplice. EGERIA: 1) mit. rzym. nimfa i wieszczka, małżonka i doradczyni króla Numy Pompiliusza; czczona również jako opiekunka przy porodach; 2) inspiratorka w dziedzinie sztuki. EGEUSZ (Aigeus), mit. er. kTÓl Aten, ojciec Tezeusza; kiedy ów wracając do Aten po zabiciu Minotaura zapomniał zmienić czarne żagle na białe, E. zwątpił w pomyślność wyprawy i rzuci) się w morze (stąd M. Egejskie). EGIDA: 1) mit. gr. cudowna tarcza Zeusa sporządzona ze skóry kozy -»Amaltei; używała jej także Atena, która umieściła na niej budzącą grozę głowę -►Meduzy; 2) przen. puklerz, opieka, patronat. EGINA (Ajgina), górzysta wyspa gr. (85 km*) w Zat. Sarońskiej, w starożytności współzawodniczka Aten w handlu; siedziba jednej z najstarszych szkół rzeźb.; ruiny świątyni Zeusa i Afrodyty; liczne rzeźby (marmury egineckie). EGIPSKA LITERATURA, mało znana z powodu niewielkiej stosunkowo ilości zabytków i słabej jeszcze znajomości języka. Początek piśmiennictwa egip. sięga prawdopodobnie końca IV tysiąclecia p.n.e. Najwcześniejsze znane nam teksty egip. (teksty piramid) o treści rei.-filozof, pochodzą z 2500—2300 p. n. e. Ten rodzaj piśmiennictwa utrzymywał się w okresie Średniego Państwa egip. (XXI—XVIII w. p. n. e.) jako autobiograficzne napisy na sarkofagach i stelach nagrobnych i w okresie Nowego Państwa (XVI—XI w. p.n.e.) w formie „ksiąg umarłych“; z tych okresów pochodzą również legendy, zaklęcia, fragmenty prozy nauk. (medycyna, matematyka); dużą rolę odgrywała literatura dydaktyczna (Nauka Ptahhotepa i ind; poezję reprezentują pieśni robocze, biesiadne, miłosne, panegiryki ku czci faraonów i hymny na cześć bogów. szczególnie piękne w okresie Średniego Państwa, np. hymn Amenhotepa IV ku czci boga słońca; wysoki poziom osiągnęła powieść: Pamiętniki Sunuhego (2000—1700 p. n. e.). Opowieść o 2 braciach (odpis około 1220 p. n. e.), Poemat Pentaura o bitwie pod Kadesz 1290 p. n. e. W wiekach późniejszych e. 1. EGIPT uległa wpływom obcym, a w okresie chrystianizmu ustąpiła miejsca literaturze koptyjskiej. EGIPSKA SZTUKA. Wierzenia egipskie, zwłaszcza w życie pozagrobowe, miały wielki wpływ na charakter sztuki i tematy przedstawień; w poszukiwaniu wyrazu wielkości i potęgi, połączonego z dużym poczuciem monument, formy e. szt. zyskała odrębny styl. Architektura używała gł. kamienia; znamy też budowle skalne. Z okresu Starego Państwa pochodzą przede wszystkim budowle grobowe: m. in. schodkowe mastaby i piramidy należące do największych i najsłynniejszych budowli starożytności (najbardziej znana Cheopsa w Gizeh k. Kairu, wys. 146 m. ok. 2600 p.n.e.); świątynie egipskie miały wiele pomieszczeń, sale i dziedzińce kolumn, (masywne kolumny 0 głowicach często lotusowych); z zewnątrz zaś gładkie fasady, z frontu pylony (świątynia Amona w Karnaku, ok. 1250 p. n. e.; Luksor); rozwinięta była rzeźba; figury grób. faraonów i wybitnych osobistości oraz posągi bóstw przedstawiane ściśle frontalnie, często z lewą nogą wysuniętą nap&ód; w dziełach tych zaznaczało się wielkie poczucie formy rzeźb., wyraz powagi i surowości, a w późniejszych okresach coraz silniej akcentowano cechy portretowe; poza rzeźbą pełną często stosowany byl relief wklęsły (stele grobowe); mniej rozwinięte było malarstwo (malowane sarkofagi, malowidła ścienne 1 na papirusach); na wysokim poziomie stało rzemiosło artyst. w różnych materiałach (naczynia, przedmioty codz. użytku, posążki bóstw). Egipt pozostał żywym ośrodkiem sztuki i po upadku Nowego Państwa, m. in. w okresie hellenistycznym i rzymskim. TabI 94. EGIPSKIE PLAGI, wg St. Testamentu kary w postaci głodu, ciemności, szarańczy itd. zesłane na Egipcjan za to, że nie chcieli wypuścić Żydów. EGIPSKIE ZAPALENIE OCZU -»jaglica. EGIPSKI JĘZYK, wymarły już dziś język staroż. Egipcjan; należy do rodziny -»semilo-chamickich języków; rozróżniamy język: staroegipski, średnioegipski, nowoegipski, późnoegipski i koptyjski. EGIPT (Misr), kraj w pn.-wsch. Afryce, część składowa Zjednoczonej Republiki Arabskiej; pow. ok. 1000 000 km*, w tym obszar zamieszkany 38 000 km*; 22496 000 mieszk. (1954); 91*/» mahometan; jęz. urzędowy arabski; stoi. Kair. E. zajmuje wsch. część Sahary (Pustynia Libijska, Arabska) z wielką oazą wzdłuż Nilu oraz w Azji płw. Synaj i skrawek Palestyny (okręg Gaza, terytorium sporne z Izraelem). Klimat pustynny, gorący; rzadkie opady zimowe (tylko nad M. Śródziemnymi). Ludność osiadła składa się w 80V* z fellachów, pochodzących od starożytnych Egipcjan, oraz Koptów, Arabów, Nubijczyków; na pustyni nieliczni koczownicy (beduini). Gospodarka: dzięki systematycznym wylewom Nilu (sierpień—wrzesień) i sztucznemu nawodnieniu (zapory wodne w Asuanie, Isna, Nag Hammadi, Asjut i poniżej Kairu) zarosvno w delcie Nilu (E. Dolny), jak i w jego dolinie (E. Górny) intensywne rolnictwo; produkcja bawełny, ryżu. trzciny cukr., pszenicy, warzyw; górnictwo fosforytów, ropy naft.; złoża rud żelaza. Przez terytorium E. przechodzi Kanał Sueski o olbrzymim znaczeniu międzynar.; gł. m. i porty: Aleksandria, Suez, Port Said. Historia: E. jest krajem jednej z najstarszych cywilizacji świata. Osadnictwo w dolinie Nilu sięgało epoki paleolitu. Pod koniec IV tysiąclecia powstałe wcześniej organizmy państw, złączyły się tworząc E. 	Górny i Dolny (Delta Nilu), które zjednoczył Menes na początku III tysiąclecia p. n e. (stolica Memfis). Historia E. pod rządami faraonów rozpada się na 3 okresy: 1) Stare Państwo (III tysiąclecie ?.n. e.) pod rządami III—VI dynastii; 2) Średnie aństwo (XXI—XVIII w. p.n.e.) — dynastie XI—XIII; stolica w Tebach; 3) Nowe Państwo (XVI—XI w.) — dynastie XVIII—XX; był to okres wzrostu potęgi E. (-»Ramzes II, zwycięzca Hetytów) — i jego wpływów na Nubię, skąd czerpano złoto, oraz na Palestynę i Syrię. W XI w. p.n.e. E. przestał być jednolitym państwem. Zjednoczony w 686 p. n. e. rzez dynastię saidzką, został w 525 podbity przez róla pers. Kambyzesa, w 332 — przez Aleksandra Wielkiego, a po jego śmierci stał się niezależnym państwem pod rządami gr. dynastii Ptolemeuszów. W 30 p. n. e. Oktawian zamienił go w prowincję rzym. Od 382 E. należał do ces. bizantyńskiego; w 640 uległ podbojowi Arabów i dzielił losy -»kalifatów. 1517 został podbity przez Turków; bejowie E. utrzymali jednak znaczną samodzielność; po wyprawie  EGIPTOLOGIA Bonapartego na E. (1798/99), namiestnik tor. Mohammed Ali był prawie niezależnym władcą E.; 1867 namiestnicy otrzymali tytuł kedywa (wicekróla); 1882 Anglicy obsadzili kraj i po stłumieniu powstania Mandiego w Sudanie oderwali Sudan od E., 1923 powstało królestwo E. pod władzą Fuada, uzależnione od Anglii, a od 1936 formalnie niezawisłe, związane jednak z Anglią sojuszem, zapewniającym stacjonowanie wojsk ang. zwł. w strefie Kanału Sueskiego. W II wojnie świat E. stanowił ważną bazę wojenną dla aliantów i był przy granicy libijskiej terenem walk (El Alamein). 1952 wojskowy zamach stanu pod wodzą gen. Mohammeda Nagiba zdetronizował króla Faruka i ustanowił republikę; 1954 gen. Nagib usunięty przez premiera płk. Gamała Nassera, późniejszego prezydenta państwa. Nowy rząd wymógł na Anglii wycofanie (1954—56) ze strefy Kanału Sueskiego wojsk ang., zawarł sojusz wojskowy z Syrią i Arabią Saudyjską 1 upaństwowił Kanał Sueski; wywołało to atak zbrojny Anglii, Francji i Izraela na E., przerwany po kilkudniowych walkach dzięki interwencji ONZ. 1 II 1958 proklamowanie Zjedn. Republiki Arabskiej stanowiącej imię syryjsko-egipską, do której następnie przystąpił Jemen. EGIPTOLOGIA, nauka obejmująca badania języka, dziejów, kultury i piśmiennictwa staroż. Egiptu. EGIST (Ajgistos) ->Agamemnon. EGMONT Lamoral hr. (1522—68), przywódca szlacheckiej opozycji w Niderlandach przeciwko Hiszpanii; stracony z rozkazu Alby. EGOCENTRYZM [łac. ego — ja], tendencja do ześrodkowywania swego zainteresowania na własnej osobie i własnych przeżyciach. EGOIZM [łac.], zabieganie wyłącznie lub przede wszystkim o własne dobro; przekładanie interesu własnego nad interes innych ludzi. EGOTYZM [łac.], tendencja do skierowywania uwagi otoczenia na własną osobę, przesadne absorbowanie innych własną osobą i własnymi przeżyciami. EGRETA [fr.]. ozdoba z piór lub drogich kamieni ułożonych w pęk, przypinana do beretów, czapek, kołpaków, kapeluszy. EGZARCHA [gr.]; 1) w Bizancjum zarządca prowincji zw. egzarchatem; 2) w kościele wsch. bislcup mający zwierzchnią władzę nad innymi biskupami danej prowincji kościelnej; 3) tytuł głowy cerkwi bułg. od 1870. EGZARCHAT RAWEŃSKI, posiadłości Cesarstwa Bizantyńskiego we Włoszech 565—751 zarządzane przez egzarcnę rezydującego w Rawennie. EGZEGEZA [gr.], naukowe wyjaśnienie treści Biblii oparte na tekście w jęz. oryg. (hebr., aram. lub gr.). EGZEKUCJA [łac.], wykonanie wyroku; e. administracyjna, przymusowe postępowanie wykonawcze organów administracji państw., w celu doprowadzenia obywatela do wykonania określonego obowiązku; e. sądowa, przymusowe postępowanie wykonawcze prowadzone przeciwko dłużnikowi celem zaspokojenia roszczenia wierzyciela; e. skarbowa, przymusowe ściąganie należności pieniężnych na rzecz skarbu państwa. 215 EGZEKUCJA PRAW, program polit szlachty poi. od trzeciego 10-lecia XVI w., zmierzający do naprawy Rzplitej (reorganizacja skarbu, wojska, kodyfikacja Erawa, reforma parlamentarna, ściślejsze zespolenie itwy z Polską); e. dóbr koronnych, jeden z gl. postulatów e. p., uchwalona na sejmie piotrk. (1562/63) miała na celu rewindykację zastawionych dóbr król. od dotychczasowych posiadaczy, głównie magnatów; przywróciła regularny dochód państwowy; główne sejmy egzekucyjne; 1562/65, 1569. EGZEKWIE [łac.], w kościele chrześc. żałobne obrzędy pogrzebowe. EGZEMA, wyprysk — schorzenie uczuleniowe skóry o przewlekłym przebiegu, ze skłonnością do nawrotów; najczęściej na rękach, w postaci licznych grudek wysiękowych i pęcherzyków na zapalnie zaczerwienionej skórze; powoduje świąd i pieczenie. EGZODERMA, bot. powierzchniowa ochronna tkanka korzenia powstała przez skorkowacenie 2—3 górnych warstw komórek miękiszu korowego. Zob. też endoderma. EGZOGAMIA [gr.], zwyczaj zakazujący zawierania małżeństw w obrębie grupy, rodu; rozpowszechniona wśród wielu społeczeństw pierwotnych i antycznych. Zob. też endo'gamia. EGZOGENICZNY [gr.], pochodzący z zewnątrz; (\eol. e. czynniki, czynniki spoza skorupy ziemskiej woda, powietrze, organizmy) czerpiące energię z energii słońca; wywołują one e. procesy: wietrzenie, erozję, denudację, przyczyniające się do wyrównania powierzchni Ziemi. Zob. też endogeniczny. EGZOKARPIUM -»owocnia. EGZORBITANCJE [łac.], wszelkie wykroczenia przeciw prawu; spisywano je na polskich sejmach elekcyjnych XVII w., domagając się od nowego elekta usunięcia nadużyć popełnionych za panowania jego poprzednika. EGZORCYZM [gr.], w kościele kat. obrzęd liturgiczny lub modlitwa mająca na celu wypędzenie z człowieka lub rzeczy złego ducha. EGZORTA [łac.], krótkie przemówienie religijne. EGZOSFERA [gr.], zewn. warstwa atmosfery Ziemi rozpościerająca się ponad 800—1000 km; w e. następuje uchodzenie w przestrzeń międzyplanetarną drobin zawartego w atmosferze wodoru i helu. EGZOTERMICZNA REAKCJA, przemiana chem., podczas której ciepło zostaje wydzielone z układa do otoczenia, np. spalanie, „gaszenie“ wapna. EGZOTERYCZNY [gr-], głoszony dla niewtajemniczonych, w przeciwieństwie do ezoterycznego (głoszonego dla wtajemniczonych); oba sposoby przekazywania nauk stosowane były w szkołach pitagorejskich, w szkole Platona i in.; dziś występują w teozofii. EGZOTYKA [gr.], ogół charakterystycznych cech, właściwych krajom dalekim, zwłaszcza południowym; egzotyczny, pochodzący z tych krajów; przen. niezwykły, osobliwy. EGZYNA, zewnętrzna błona zarodników (u mszaków ł paprotników) i ziaren pyłkowych (u roślin kwiatowych); jest przesycona kutyną (skutynizowana), gruba, porowata. EGZYSTENCJALIZM [od łac. istnienie], doktryna filoz., wg której istnienie wyprzedza i nieustannie stwarza istotę; e. ateistyczny, reprezentowany przez H. Heideggera i J. P. Sartre’a, uważa za centralny problem filozof ii istnienie człowieka wzięte w całej jego złożoności i w oparciu o to indywidualne istnienie próbuje rozwiązać zagadnienie pochodzenia, istoty i przeznaczenia życia ludzkiego; e. 	chrześcijański, reprezentowany przez S. Kierkegaarda i G. Marcella, usiłuje rozwiązać problem na gruncie religii. EHRENBERG Gustaw (1814—95), poi. poeta, tłumacz; członek Stów. Ludu Pol., 1839 uwięziony w Warszawie przebywał 20 lat na zesłaniu w Syberii; liryki rewolucyjne Diwiąki minionych lat; pieśń Gdy naród do boju... EHRLICH; 1) Paul (1854 —1915), patolog i serolog niem.; odkrył lek przeciw kile — salwarsan. Nagroda Nobla 1908; 2) Ludwik (ur. 1889), prof. prawa między- p. Ehrlich  219 narodowego Uniw. Jag.; Prawo narodów, Interpretacja traktatów. EIBISCH Eugeniusz (ur. 1896), poi. malarz kolorysta, przez wiele lat przebywał w Paryżu; obecnie profesor Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie. EICHENDORFF Joseph von (1788—1857), niera, poeta romant.; powieści, nowele (Aus dem Leben eines Taugenichts — Z żywota nicponia), dramaty. EICHLERÓWNA Irena (ur. 1908), aktorka; role tragicznych bohaterek repertuaru klas. i psychologiczne w sztukach nowoczesnych. EÍFEL, góry w zach. Niemczech, część Nadreńskich Gór Łupkowych na I. brzegu Renu i Mozeli (746 m); pozostałości wulkanizmu; jez. kraterowe; na pn. węgiel; źródła mineralne. EIFFEL [efęl] Gustave (1832—1923), architekt fr.; 1889 zbudował w Paryżu znaną wieżę o konstrukcji stalowej (wys. 300 m), zw. od jego nazwiska wieżą Eiffla. EIGER, szczyt w Alpach Berneńskich; wys. 3975 m. EINAUDI Luigi (ur. 1874), polityk i ekonomista wl.; 1947 wicepremier, 1948—55 prezydent Republiki. EINDHOVEN, m. przem. w pd. Holanda; 151700 mieszk. (1955); zakłady radiotechn. Philippsa; przemysł: drzewny, maszyn., skórz.; węzeł kolejowy. EINHARD (ok. 770—840), kronikarz frankoński; zaufany Karola Wielkiego; w Vita Caroli Magnl (Zycie Karola W.) przekazał informacje o plemionach zach.slow., z którymi na przełomie VIII i IX w. walczyli Frankowie. EINSTEIN [ajnsztajn] Albert (1879—1955), jeden z największych fizyków wszystkich czasów; do przewrotu hitlerowskiego pracował w Niemczech, od 1933 — w USA; twórca szczególnej (1905) i ogólnej (1916) teorii względności; m. in. wykazał równoważność masy i energii (E = mc*), rozwinął podstawowe idee teorii -►fotonów, niezależnie od M. Smoluchowskiego sformułował teorię ruchów Browna (-►Browna ruchy). Nagr. Nobla 1921. EINSTEIN -ainsztain. EINSTEINA TEORIA: 1) szczególna teoria względności, jej zasadnicze założenie: rozchodzenie się światła dla wszystkich obserwatorów, poruszających się względem gwiazd stałych dowolnym ruchem jednostajnym bezobrotowym, odbywa się z jednakową i stałą prędkością we wszystkich kierunkach, niezależnie od ruchu źródła światła i obserwatora; a więc ani pomiary prędkości światła, ani żadne inne doświadczenia nie pozwalają stwierdzić ruchu (bezwzględnego) układu; wnioski: a) wymiary ciał mierzone przez obserwatorów poruszających się względem siebie są rozmaite; b) czasy mierzone w układach poruszających się względem siebie są różne; szczególnie ważny: c) masa ciała wzrasta, gdy jego prędkość zbliża się do prędkości światła; d) masa i energia są dwiema postaciami tej samej wielkości (równoważność masy i energii; 2) ogólna teoria względności, jej podstawowe założenie: zjawiska podlegają tym samym prawom we wszystkich układach poruszających się względem siebie ruchem przyspieszonym; o. t. w. zawiera teorię grawitacji, tłumaczy m. in. ruch peryhelium, Merkurego, zagięcie promienia światła w pobliżu ciał niebieskich o wielkiej masie i in.; została potwierdzona przez doświadczenie. EIRE -»Irlandia. EIRENE -Hory. EIS, dźwięk wyższy o półton od dźwięku e. EISENACH [ajzenachl, m. przem. w NRD (okręg Erfurt); 56 000 mieszk. (1954); zamek Wartburg; fabr. samochodów IFA; przemysł: maszyn., włókien., chem. EKONOMETRIA EISENHOWER [ąjzanhauor] Dwight David (ur. 1890), generał amer., mąż stanu, republikanin; uczestnik I wojny świat.; w II wojnie świat, od 1942 nacz. dowódca wojsk sprzymierzonych w Afryce pn.,_od 1943 w Europie zach.; 1944—45 kierował operacjami inwazyjnymi; 1945 członek alianckiej Komisji Kontrolnej dla Niemiec i nacz dowódca wojsk okupac.; 1948—50 prezydent Uniwersytetu Columbia; 1950—52 nacz. dowódca sił Paktu Atlantyckiego; 1952 i 1956 wybrany prezydentem St. Zj. A. P. EISENSTEIN [ajzensztajn] Siergiej M. (1898—1948), radź. reżyser, scenarzvsta i pedagog film., twórca teorii montażu; realizator filmów: Październik (1928), Aleksander Newski, Pancernik Potiomkin (1925) ; prace teoret.: The Film Sense, Film Form. Tabl. 37. EISLEBEN, m. górn. w NRD (okręg Halle); 34 000 mieszk. (1954); zabytki architektury got.; szkoła górn.; wydobycie i huta miedzi. EISNER [ajzner] Kurt (1867—1919), polityk i dziennikarz niem.; przywódca Niezależnej Socjaldemokr. Partii Niemiec (USPD) w Bawarii; 1918—19 premier pierwszego republ. rządu bawarskiego ; zamordowany przez monarchistę. EJAKULACJA [łac.], fizjol. wytrysk spermy. EJDEtYZM [gr.j, psych, zdolność do wytwarzania wyobrażeń, które dzięki swej żywości, barwie i lokalizacji w przestrzeni są zbliżone do spostrzeżeń; zdolność przechowywania spostrzeżeń w formie równie żywej, jak w momencie ich występowania. EJJUBIDZI, Ajjubidzi — dynastia muzułm. pochodzenia kurdyjskiego, panująca 1169—1250 w Egipcie i Syrii. ÈJSMOND: 1) Franciszek (1859—1931), malarz; prezes Tow. Zachęty Sztuk Pięknych i Tow. Artystycznego w Warszawie; obrazy rodzaj, z życia ludu; 2) Julian (1892—1930), poeta, tłumacz; Bajki i Prawdy, Miłość wieczna, W słońcu, przekłady utworów łac. J. Kochanowskiego. EKG -►elektrokardiografia. EKHOF Konrad (1720—78), aktor niem.; należał do artystów torujących drogę realizmowi w odtwarzaniu postaci scenicznych. EK LAM PS] A -►rzucawka porodowa. EKLEKTYZM [gr.], łączenie różnych, często sprzecznych poglądów filozof., społ.-polit, i artyst. EKLEZJA [gr.]: I) zgromadzenie ludu w państwach staroż. Grecji; zależnie od miejsca i czasu obejmowało różne warstwy ludności i miało różne uprawnienia; 2) zgromadzenie pierwszych chrześcijan. EKLIPTYKA [gr.], astr. koło na sferze niebieskiej, po którym porusza się ruchem pozornym Słońce. Płaszczyzna e. tworzy z płaszczyzną równika niebieskiego kąt 23°27'. Obserwowany ruch Słońca po e. 	wywołany jest rocznym ruchem Ziemi wokół Słońca; ekliptyczna długość, kąt liczony od punktu -►Barana wzdłuż ekliptyki, wskazujący położenie ciała niebieskiego; e. d. stosuje się zwłaszcza do opisywania ruchu planet; ekliptyczna szerokość, odległość kątowa ciała niebieskiego na sferze niebieskiej od ekliptyki. EKLOGA [gr.]: 1) utwór poetycki zbliżony do idylli; 2) prawo przeróbka zbioru Justyniana i jego nowel, z dodaniem licznych nowych przepisów, wydana ok. 1740 przez cesarzy Leona III i Konstantyna V. EKLOGIT, skala metamorficzna składająca się z zielonego augitu (omfacytu) i czerwonego granatu. EKOLOGIA [gr.], nauka biol., która bada wzajemne stosunki między organizmami żywymi a otaczającym je środowiskiem; rozróżnia się autekologię, zajmującą się poszczególnymi organizmami, i synekologię, zajmującą się zespołami organizmów (w przypadku roślin zw. fitosocjologią). EKONOM [łac.], zarządca majątku ziem., nadzorca prac wykonywanych na folwarku; znany w Polsce od końca XVI w.; e. nazywano też zarządców -►ekonomii. EKONOMETRIA, gałąź nauk ekon. zajmująca się weryfikacją i konkretyzacją twierdzeń teoret. przez obserwację statyst. przebiegu zjawisk ekon. i ich analizę metodami statystyki matem.; powstała w USA 1920—30; rozwija się szybko, zwłaszcza po 1945. D. Eisenhower A. Einstein  EKONOMIA EKONOMIA [lac.], oszczędność, oszczędne gospodarowanie środkami materialnymi; ekonomia polityczna (nazwa wprowadzona 1615 przez fr. merkantylistę Montchrćtiena), nauka badająca prawa rządzące rozwojem stosunków i sposobu produkcji, podziału i wymiany na poszczególnych szczeblach historii społeczeństwa, zajmująca się analizą stanu, ruchu, postępu życia gosp. oraz jego form spoi. i organiz.; klasyczna burżuazyjna ekonomia polityczna, pierwszy system nauk. powstały i rozwinięty w okresie od końca XVII w. do początków XIX w., gł. w Anglii (W. Petty, A. Smith, D. Ricardo); jej twórcy reprezentowali postępową ówcześnie burżuazię przemysłową w walce z feudalizmem i głosili idee liberalizmu gosp.; ich historyczna zasługa polega na zapoczątkowaniu naukowej analizy kapitalistycznych stosunków ekonom, i stworzeniu teorii wartości opartej na pracy; przedstawiciele tego kierunku we Francji (P. Boisguillebert, S. Sismondi) skłaniali się ku obronie interesów 220 wyzn., pozbawiające prawa udziału w nabożeństwach, przyjmowania sakramentów itd. EKSKRECJA [iac.], wydalanie — fizjol. usuwanie z organizmu niepotrzebnych lub szkodliwych produktów przemiany. EKSKREMENTY [łac.], wydaliny, odchody. EKSLIBRIS [łac. ex libris — z książek], znak własności w postaci kartki wklejonej na wewnętrznej stronie przedniej okładziny książki; napis „Ex libris“ wraz z imieniem i nazwiskiem właściciela książki jest zazwyczaj wkomponowany w rysunek; używany od końca XV w. (gł. jako drzeworyt lub metaloryt). Zob. też superekslibris. EKSMISJA [łac.], przymusowe usunięcie w drodze egzekucji z zajmowadrobnych posiadaczy; w Polsce pod wpływem tego nych pomieszczeń (lokali), systemu pozostawali: W. Surowiecki, S. Krysiński i F. Skarbek; e. wulgarna, wg określenia Marksa kierunek burżuazyjnej ekonomii politycznej, który nastąpił bezpośrednio po okresie klasycznej burżuazyjnej ekonomii politycznej (po 1830), a który cechowało zaniechanie naukowej analizy gospodarki kapitalistycznej i bezkrytyczne wychwalanie kapitalizmu; przedstawiciele: J. Say, T. Malthus, W. Senior; podstawy e. polit. przekształcili F. Engels i K. Marks, który w Kapitale ujawnił prawa powstania, rozwoju i zmierzchu kapitalizmu; Lenin wzbogacił ją licznymi nowymi rozważaniami na temat rozwoju społeczeństwa kapitalist. w stadium imperializmu. EKONOMIE, od 1589/90 dobra, z których dochód płynął na utrzymanie poi. dworu król. (dobra „stołu królewskiego“). EKONOMIKA [gr.]: 1) ogół stosunków produkc. odpowiadających danemu stopniowi rozwoju sil wytwórczych społeczeństwa; synonim gospodarstwa nar. jakiegoś kraju; 2) nazwa gałęzi wiedzy ekon.. zajmującej się badaniem poszczególnych dziedzin gospodarstwa nar. (np. e. przemysłu, e. rolnictwa, e. transportu). „EKONOMIŚCI", odłam ros. socjaldemokracji na przełomie XIX i XX w., występujący przeciw rewol. marksizmowi i propagujący jedynie walkę ekonomiczną. EKONOMIZER -►wymienniki ciepła. EKOTYP, biol. zespół osobników w obrębie gatunku, wykazujących nieco inne niż pozostałe osobniki tego gatunku dziedziczne przystosowania do określonych warunków ekologicznych. EKRAN Ifr.j: I) tło z białego płótna, na które rzuca się obrazy świetlne; 2) mebel ustawiany przed kominkiem jako osłona od żaru. Składa się z drewn. lub metal, ramy na nóżkach, wypełnionej ozdobną tkaniną, często ręcznie malowaną. EKRAN LUMINUJACY (fluoryzujący), ekran, na którym otrzymuje się obrazy świetlne wywołane strumieniami elektronów, np. w kineskopie odbiornika telewiz., w mikroskopie elektron., w oscylografie; elektrony padając na warstewkę luminoforu (tj. specjalnie preparowanego związku chera., np. siarczku cynku, świecącego pod wpływem bombardowania elektronami) powodują powstanie szeregu świetlnych punkcików tworzących oglądany obraz. EKRAN TELEWIZYJNY, zewn. część dna -kineskopu, w kształcie prostokąta, o stosunku boków 3:4, na której ukazuje się obraz; przeciętne wymiary 18X24 cm, 22X29 cm, największe spotykane 60X80 cm. Ekslibris Biblioteki Jagiellońskiej gruntów. EKSPANSJA [lac.], działalność skierowana na zewnątrz, mająca na celu rozszerzenie sfery wpływów, np. w stosunkach międzynarodowych; również rozprężanie gazu. EKSPEDYCJA [łac.]: 1) wyprawa podróżn. podjęta w celach nauk.; 2) umowa o przesyłkę rzeczy, zawarta z przedsiębiorcą (ekspedytorem), który dokonuje przesyłki bądź sam, bądź za pośrednictwem przewoźników; 3) komórka organizacyjna, do której należą wszystkie czynności związane z przyjmowaniem i wysyłaniem przesyłek. EKSPERTYZA [łac.], badanie przez rzeczoznawców dowodów rzeczowych lub faktów w celu wydania orzeczenia; stosowana w sądownictwie, w medycynie, w technice, w sztukach piast. EKSPLANTACJA [łac.], wyosobnianie z organizmu żywych tkanek lub całych organów w celu przeszczepienia ich (—transplantacji) bądź hodowli na sztucznej pożywce. EKSPLOZJA, wybuch — b. szybkie wydzielenie dużych ilości energii w wyniku gwałtownych reakcji chem. (np. e. materiału wybuchowego) lub łańcuchowych reakcji jądrowych (w bombie atomowej i wodorowej); e. towarzyszy gwałtowny wzrost temperatury i ciśnienia wywołujący efekt mechaniczny (np. kruszenie skał, wyrzucenie pocisku). EKSPORTACJA [łac.], wyprowadzenie zwłok z domu lub z kościoła. EKSPOZYCJA [łac.]: 1) wyjaśnienie; 2) Ht. początkowa część utworu zaznajamiająca czytelnika z przebiegiem akcji; 3) muz. —muzyczna forma; 4) w technice fotogr. proces naświetlania materiału światłoczułego w celu uzyskania obrazu utajonego; 5) sposób ułożenia eksponatów (dzieł sztuki, wyrobów przemysł., plonów roln. itp.) na wystawie; 6) wystawa. EKSPRES: 1) pociąg pospieszny; 2) list doręczony niezwłocznie po nadejściu; 3) maszynka elektr. do zaparzania kawy; 4) iow. 2-lufowy sztucer. EKSPRESJA [łac.], wyrazistość, siła wyrazu tekstu lit., dzieła sztuki, utworu muz. itp. EKSPRESJONIZM [łac. ekspresja — wyraz], kierunek w sztuce eur., zwłaszcza niem., rozwijający się w latach 1910—25; przeciwstawiając się naturalizmowi dążył do wyrażania w sposób spotęgowany wewn. przeżyć i subiektywnych wizji człowieka; ekspres joEKRAZYT, materiał wybuchowy, którego głównym niści przedstawiali najczęściej stany najwyższego na składnikiem jest trójnitrolenol (kwas pikrynowy). pięcia psychicznego (niepokój, przerażenie, radosną EKSCELENCJA [łac.], tytuł honorowy przysługu- ekstazę, upojenie życiem), a obraz świata jest w ich jący prezydentowi, głowom państw, ambasadorom, bi- ujęciu dramat, i fatalist.; w e. wypowiadała się deskupom kat., dawniej — dostojnikom państw. zorientacja i bunt pokoleń żyjących w okresie I wojny świat. W malarstwie i grafice ekspresjoniści upom kat., dawniej — dostojnikom państw. EKSCENTRYCZNY [łac.]: 1) dziwaczny, odbiegający od normy; 2) techn. mimośrodowy, nie współśrodkowy. EKSĆERPOWAC [łac.], sporządzać wyciągi z książek. akt. dokumentów itp. EKSHAUSTOR [łac.]. wysysak — pompa ssąca instalowana przeważnie w urządzeniach wentylacyjnych. EKSHIBICJONIZM [łac.], zboczenie płciowe, forma psychopatii polegająca na skłonności do publicznego obnażania się i zaspokajania w ten sposób popędu płciowego. EKSHUMACJA [łac.l, wydobycie zwłok z gTobu w celu dokonania oględzin sąd.-lek. lub przeniesienia ciała z chwilowego na stałe miejsce spoczynku. EKSKOMUNIKA [łac.], anatema, klątwa — w kościele kat. najcięższa kara, wykluczenie ze społeczności stosowali brutalne i ostre zestawienia koloryst., deformowali kształty, używali niespokojnego rysunku; ich działalność zarówno pod względem treściowym, jak i formalnym była reakcją przeciw impresjonizmowi. W e. wyróżniają się dwa nurty: mist.-rel. i rewol. (K. Kollwitz, F. Masereel); gł. przedstawiciele: F. Marc, O. Kokoschka, E. Nolde, E. Kirchner. Zjawiskiem analogicznym do e. w plastyce był e. 	w literaturze (w Niemczech — E. Tolłer, F. 	Werfel, W. Hasenclever, G. Kaiser, w Polsce — grupa czasopisma „Zdrój“ (1917—22), St. I. Witkiewicz, E. Zegadłowicz), w tańcu (M. Wigmann), w teatrze (E. Wachtangow, Piscator), w filmie (R. Viene: Gabinet Doktora Caligari); w muzyce (A. Schónberg, P. Hindemith).  221 ELBLĄSKA KSIĘGA EKSTENSYWNA GOSPODARKA ROLNA, system EKWANS [łac.], astr. koło w -geocentrycznych gospodarki, w którym na jednostkę użytkowanego teoriach, z którego środka ruch -»-epicykla miał się gruntu przypadają niewielkie nakłady kapitału (pa- wydawać jednostajny. sterstwo, gospodarka odłogowa); w przeciwieństwie EKWATORIAŁ [łac.], luneta astronomiczna o mondo -«-intensywnej gospodarki wzrost produkcji osiąga tażu ułatwiającym mechaniczne poruszanie jej w ślad się przez rozszerzanie obszaru uprawy. za ruchem dziennym nieba, tak aby przez dłuższy EKSTERIER -«-pokrój. czas można było przez nią obserwować to samo miejEKSTERMINACJA [łac.], masowa zagłada, wytę- sce nieba, pienie ludzi, ludobójstwo. EKW1CI, w staroż. Rzymie warstwa spoi. kształtuEKSTERNISTYCZNE STUDIA, studia dla pracują- te<=a ?ię w ciągu II w. p. n. e.; przynależność do niej cych, którzy nie uczęszczając do szkoły, przygotowują określał wysoki cenzus majątk.; dochody z handlu, się do egzaminów samodzielnie, wg wskazań progra- operacji pieniężn., dzierżawy podatków zapewniły e. mowych; eksternista, ekstern, zdający egzaminy znaczne wpływy w państwie; w okresie cesarstwa pclwg pełnych wymagań programowych danego typu , szkoły, nie uczęszczając do niej. , EKWIDYSTANTY, przeprowadzone na mapie linie EKSTERYTORIALNOSĆ [łac.], przywilej wyłącza- punkty o jednakowych odległościach od danej jący pewne osoby (np. głowę obcego państwa) spod iinl‘Ł , . . jurysdykcji państwa, w którym przebywają, oraz przy- EKW1LIBRISTA [łac.], aktor cyrk. popisujący się wilej wyłączający spod obcej jurysdykcji budynki am- ćwiczeniami gimnast. w trudnych i niebezpiecznych basad i poselstw, okręty wojenne i samoloty, a także warunkach, np. na linie, statki handlowe. EKW1NOKCJUM -«-równonoc. EKSTRADYCJA [łac.], wydanie przez państwo prze- EKWIPAŻ [fr.], pojazd luksusowy; dawna og. następcy znajdującego się na jego obszarze władzom zwa lekkich pojazdów konnych. innego państwa w celu pociągnięcia go do odpowie- EKWIPOTENCJALNA POWIERZCHNIA, fiz. podziainości karnej lub dla wykonania prawomocnie wierzchnia, której wszystkie punkty wykazują tę saorzeczonej kary mą wartość potencjału; służy do opisu pól sil (np.. EKSTRAKCJA [łac.]-: 1) ługowanie — wytrawianie elektr., grawitac.). (rozpuszczanie pewnych składników) surowca rośl., EKW1WOKACJA [łac.], błąd log. polegający na zwierz, lub miner, przy użyciu odpowiedniego roz- użyciu w tym samym kontekście tego samego słowa puszczalnika, np. wody, alkoholu, eteru; tabl. 20; 2) med. e. zęba, usunięcie. EKSTRAKT [łac.] wyciąg — roztwór otrzymany lub wyrażenia w różnym znaczeniu. EL ALAMEIN -Alamein El. ELAM, staroż. państwo powstałe w III tysiącleciu w wyniku ekstrakcji; potocznie niekiedy zwany też p. n.e. nad dolnym Tygrysem, ze stolicą w Suzie; naparem, esencją EKSTRAKTORY [łac], og. nazwa aparatów lub w XXIV w. przyłączone drogą podboju do państwa sumero-akkadyjskiego (-«-Akkad); współtwórca jego urządzeń, w których przeprowadza się ekstrakcję, np. kultury; walki o niezależność państwa z sąsiadami, w e. zwanych meceratorami lub perkolatorami otrzy- m. in. z Babilonią, która przejściowo narzuciła muje się m. in. wyciąg spirytusowy z ziół, w dyfu- E. swą władzę (XVIII/XV1I w. Hammurabi); VIII zorach — wodny roztwór cukru z krajanki buracza- i VII w. walki między Asyrią i E. sprzymierzonym nej; e. często używanym w laboratoriach jest aparat z Babilonią — klęska E. (Assurbanipal — zburzenie -«-Soxhleta. Suzy); w II poł. VI w. p. n. e. podbity przez Persję EKSTRAPOLACJA [łac.], mat. znajdowanie przybli- (Cyrus) E. przestał istnieć jako państwo niezależne, żonych wartości funkcji na zewnątrz przedziału, ELAS, Ellinikos Laikos Apeleotherotikos Stratos, w którym znamy jej wartości dokładne lub przybli- Grecka Ludowa Armia Wyzwoleńcza prowadząca z rażone. Zob. też interpolacja. mienia -«-EAM walkę z hitl. okupantem podczas EKSTRASYSTOLE [łac.-gr.], skurcz serca dodat- II wojny świat.; 1945 rozwiązana i rozbrojona; członkowy, przedwczesny, zakłócający prawidłowy rytm. kowie jej toczyli walkę z gr. reżimem monarch. EKSTRAWAGANCJA [fr.], wybryk, dziwactwo. w szeregach powołanej zimą 1946/47 gr. armii demoEKSTREMUM FUNKCJI maksimum lub minimum kratycznej. funkcji. ELASTOOPTYKA [łac.] techn. doświadczalna meEKSTYNKCJA [łac.], astr. pociemnienie ciał nie- toda analizy naprężeń w konstrukcjach; badanie przebieskich wskutek przejścia ich światła przez atmo- prowadza się na odpowiednio obciążonych modelach sferę ziemską; e. zmienia również barwę światła ciał konstrukcji wykonanych z przezroczystych mas piast., niebieskich; najsłabsza e. występuje w zenicie, naj- prześwietlając je światłem spolaryzowanym; przy zasilniejsza przy horyzoncie. stosowaniu odpowiednich filtrów otrzymuje się na EKSTYRPATOR [łac.], narzędzie roln. zaliczane «kranie obraz linii charakteryzujących rozkład naprędo kultywatorów; różni się od nich kształtem łap; w modelu. podcina chwasty i kruszy wierzchnią warstwę gleby. EKSYKATOR [łac.], szczelne naczynie szklane, na którego dnie znajduje się środek silnie chłonący parę wodną, np. stężony kwas siarkowy, bezwodny chlorek wapniowy; używany w laboratoriach chem. do osuszania substancji lub ochrony jej przed wilgocią. ELASTYCZNOŚĆ -«-sprężystość. ELA TERY -«-sprężyce. ELBA: 1) E. włoska, wyspa na M. Śródziemnym, między Korsyką a Płw. Apenińskim; 223 km*; ok. 33 000 mieszk.; gł. m. Portoferraio; uprawa winorośli I owoców pd.; złoża rudy żel., miedzi, cyny; marmury. — 4 V 1814 — 26 III 1815 miejsce przymus, pobytu Napoleona I po abdykacji; 2) E. -«-Łaba. ELBASAN, m. w środk. Albanii; 15 000 mieszk. Eksykator EKTODERMA [gr.], zewnętrzna warstwa komórek <1945): zachowana wsch. architektura; kombinat drzewzarodka zwierząt, tzw. listek zarodkowy zewnętrzny. nY> przemysł spoz.; kolej do Durres. Zob. też rozwój zarodkowy. ELBEUF [elb$f], m. w pn. Francji (Normandia) EKUMENA [gr.], obszar ziemi zamieszkany przez nad Sekwaną; 17 300 mieszk. (1954); przemysł wlóczłowieka; przeciwieństwo — anekumena, nie za- kien. (cienkie płótna). mieszkany obszar ziemi; e ku m e n i cz n y, powszechny. ELBLĄG, m. pow., pow. miejski, woj. gd., nad rz. EKWADOR (Ecuador), republika w Ameryce Pd., Elbląg; 65 900 mieszk. (1956); port rzeczny; przemysł na równiku; 270 650 km* (wraz z Wyspami Galapa- metal., stocznia rybacka; węzeł kol.; gos); 3 567 000 mieszk. (1953), prze- Brama Targowa z 1309, ruiny kościoważnie Indian i Metysów; język urzę- łów got. z XIII w., szczątki zamku dowy hiszp.; stoi. Quito; nad Pacy- krzyżackiego. — Miasto założone przez fikiem gorąca, wilgotna nizina, w środk. Krzyżaków; 1246 otrzymało prawo miejczęści Andy (liczne wulkany), na wsch. skie; 1466 E. jako wolne miasto wszedł niewysoka wyżynna równina (Oriente) w skład Rzeczypospolitej; za Zygmunpokryta puszczą równik.; kraj roln.; ta Augusta port wojenny; 1570—72 plantacje: kakao, bananów, trzciny pierwsza stocznia polska; od 1772 pod cukr., kawy, bawełny; na wybrzeżu panowaniem pruskim. W XX w. ożywydobycie ropy naft., w Andach zło- wienie gosp. wynikające m in. z połączenia E. z zata; eksport płodów roi., gł. kakao, ba- pleczem kraj. przez zbudowanie Kanału Druzenskiego. nanów; gł. port Guayaquil. Przed od- Zniszczony w 60*/« w czasie działań woj., 1945 przykryciem Ameryki część państwa Inków; 1534—1820 wrócony został Polsce, posiadłość hiszp.; 1822—30 część Wielkiej Kolumbii; ELBLĄSKA KSIĘGA, najstarszy znany spis poi. od 1830 samodzielna republika. W XX w. rosnąca za- prawa zwyczaj., ułożony ok. poł. XIII w. w języku łeżność od USA, gosp. i polit.; 1952 pakt wojskowy, niem.; odnaleziony w Elblągu w poł. XIX w.  ELBRUS 222 ELBRUS, najwyższy szczyt Wielkiego Kaukazu (Gruzińska SRR), wys. 5633 m; wygasły wulkan; liczne lodowce. ELBURS, góry w pn. Iranie, na pd. od M. Kaspijskiego; dl. 400 km, szer. do 100 km; skały osadowe i wylewne; obszar wygasającej działalności wulkan.; najwyższy szczyt Demawend (5670 m); złoża ropy naft. i rudy żelaza. ELDORADO [hiszp. pozłacany]: 1) legend, kraina skarbów, umiejscawiana w różnych częściach Ameryki Pd.; w XVI i XVII w. na jej poszukiwanie ruszyło wiele wypraw; 2) potocznie kraj opływający w bogactwa i wygody życiowe. ELEACI, gr. przedsokratyczna szkoła filozof, zat. w Elei (pd. Italia) przez Ksenofanesa VI—V w. p. n. e.; rzeczywiste istnienie przypisywali tylko jednemu, niezmiennemu i nieruchomemu bytowi; ruch i zmianę uważali za złudzenie; gl. przedstawiciele: Parmenides, Zenon z Elei. ELEGIA [gr.]: 1) w staroż. Grecji i Rzymie utwór poet. pisany -»dystychem elegiackim; 2) w literaturze nowszej utwór poet. o nastroju smutnym. Zob. też tren; 3) muz. pieśń lub krótki utwór instrument. 0 charakterze lirycznym, melancholijnym. ELEKCJA [łac.], powołanie na tron w drodze obioru; w Polsce stosowana w obrębie domu panującego Piastów, utrwalona po śmierci Ludwika Węg. 1382 i ujęta 1572 w ostateczną formę prawną wolnej elekcji z udziałem całej szlachty (łac. viritim); miejscem e. była z reguły Wola pod Warszawą. ELEKT [łac.], wybrany; w dawnej Polsce nazwa wybranego króla do czasu koronacji. ELEKTOR [łac.], wyborca, ten, który wybiera (np. w USA przy pośrednich wyborach prezydenta); elektorowie, książęta niem., którym przysługiwało prawo wyboru cesarza; godność wprowadzona 1356 przez Złotą Bullę cesarza Karola IV, która określała liczbę e. na 7 (arcybiskupi Moguncji, Trewiru i Kolonii, król czes., palatyn Renu, książę sas., margrabia brandenburski); mieli oni poza tym specjalne przywileje, np. niepodzielność terytorium; godność zniesiona 1806. ELEKTRA, mit. gr. córka Agamemnona i Klitemnestry; mszcząc śmierć ojca pomogła bratu -»Orestesowi do zgładzenia matki i Egista (-»Agamemnon). ELEKTRET -»-dielektryk trwale spolaryzowany. ELEKTROAKUSTYKA, dziedzina techniki obejmująca zagadnienie przetwarzania drgań elektr. w afcust. 1 odwrotnie, np. w słuchawce telef., głośniku radiowym, mikrofonie itd. ELEKTROCHEMIA, dział chemii fizycznej zajmujący się zależnością między energią elektr. i enem. oraz wzajemną przemianą jednej w drugą; nauka o reakcjach chem. powodujących powstawanie prądu elektr. lub wywołanych jego działaniem. ELEKTROCHEMICZNY RÓWNOWAŻNIK, liczba gramów danego pierwiastka chem. odpowiadająca jego gramoatomowi podzielonemu przez wartościowość jego ionu. 1 e. r. pierwiastka wydziela się podczas elektrolizy przy przepływie 96 500 kulombów elektryczności (Faradaya stała). ELEKTROCHIRURGIA, zastosowanie prądu elektr. do rozcinania (elektrotoraia) lub przepalania (elektrokaustyka) tkanek; cienki drucik platyn, zw. igłą elektryczną, rozżarzony prądem galwanicznym rozcina tkanki jak ostry nóż, nie wywołując krwawienia (wskutek ścinania się białka). ELEKTROCIEPŁOWNIA, zakład energetyczny stanowiący zespolenie elektrowni cieplnej (tj. wykorzystującej do napędu maszyn energię cieplną, otrzymaną np. przez spalanie węgla) z ciepłownią. Sieć elektryczna e. zasila miasto lub rejon przemysł, w energię elektr., a sieć cieplna, przez którą przepływa woda o temp. ponad 100° odpływająca ze skraplaczy maszyn napędowych, dostarcza ciepła do grzejników w promieniu do kilkunastu kilometrów; wykorzystanie energii cieplnej wody odpływowej. ELEKTRODA, element w kształcie pręta, płytki lub siatki, do którego jest doprowadzany lub z którego odpływa prąd (np. w lampie elektronowej, piecu łukowym, spawarce itp.). ELEKTRODIAGNOSTYKA [gr.], badanie pobudliwości nerwów i mięśni za pomocą prądu elektr. faradycznego, galwanicznego lub z rozładowania kondensatorów. ELEKTRODYNAMIKA, dział fizyki, nauka o wzajemnym oddziaływaniu na siebie zmiennych pól magnetycznych i elektrycznych. ELEKTRODYNAMOMETR, galwanometr, którego działanie oparte jest na wzajemnym oddziaływaniu dwóch cewek — ruchomej i nieruchomej; gdy płynie przez nie prąd, cewka ruchoma obraca się o pewien kąt; e. służy do mierzenia prądów stałych i zmiennych. ELEKTROENCEFALOGRAFIA [gr.], nowoczesna metoda badania zaburzeń czynności mózgu za pomocą aparatu rejestrującego prądy czynnościowe mózgu. ELEKTROFILTR, Cotrella odpylacz — urządzę: elektrostatyczne służące do odpylania gazu; aparat zbudowany z blach i drutów, stanowiących elektrody, między którymi panuje napięcie elektr. 30—70 tys. wolt; ujemnie naładowane cząstki pyłu zawartego w gazie osadzają się na elektrodach dodatnich. ELEKTROFONY -»instrumenty muzyczne (tabela).ELEKTROFOR, maszyna -»-elektrostatyczna wynaleziona przez A. Voltę, składa się z ebonitowego krążka oraz z pokrywy metalowej osadzonej na izolującym trzonku; gdy naelektryzowany przez potarcie krążek zetkniemy z pokrywą i przed rozłączeniem z jej zewn. powierzchni odprowadzimy ładunek, pokrywa zostanie trwale naelektryzowana (-»elektryzowanie). ELEKTROFOREZA, uporządkowany ruch drobnych cząstek, np. naładowanych elektrycznie cząstek koloidowych zawieszonych w cieczy, wywołany polem elektr.; zjawisko wykorzystane w technice, np. do wyodrębniania kauczuku z zawiesiny, do oczyszczania wody. Zob. też elektroosmoza. ELEKTROKARDIOGRAFIA, EKG — metoda badania serca za pomocą aparatu — elektrokardiografu, który rejestruje w _ formie wykresu — e 1 e ktrokardiogramu prąd elektr. powstający przy pracy serca. ELEKTROKAUSTYKA -►elek Iroch irurgia. ELEKTROLIT; 1) substancja, która po rozpuszczeniu w wodzie lub w niektórych innych rozpuszczalnikach ulega -»dysocjacji elektrolitycznej, wskutek czego jej roztwór przewodzi prąd elektr. (-»elektroliza); do elektrolitów należą kwasy, zasady i sole. Rozróżnia się e. mocne, które całkowicie, nieodwracalnie ulegają w roztworze dysocjacji na jony, oraz e. słabe, ulegające częściowej, odwracalnej dysocjacji; 2) roztwory lub substancje chem. w stanie ciekłym przewodzące jonowo (-»przewodniki) prąd elektryczny. ELEKTROLIZA, procesy chem. zachodzące na elektrodach podczas przepływu stałego prądu elektr. przez elektrolit i związanej z tym wędrówki jonów do elektrod; w ostatecznym wyniku e. prowadzi do rozkładu elektrolitu lub rozpuszczalnika z wydzieleniem na elektrodach metalu lub gazów; procesy elektrolityczne znajdują b. szerokie zastosowanie w przemyśle metalurg, i chem.: do otrzymywania lub oczyszczania (rafinacji) metali, do powlekania wyrobów metal. ochronną warstwą metalu odpornego na korozję, do otrzymywania na skalę techniczną wodoru, chloru, wodorotlenku sodu itp. Zob. też Faradaya prawa elektrolizy. Tabl. 50. ELEKTROLIZER, wypełniony elektrolitem zbiornik z elektrodami zasilanymi stałym prądem elektr.; w e. przeprowadza się proces elektrolizy. ELEKTROLUKS [gr.-łac ], odkurzacz, przyrząd elektr. do usuwania kurzu z mebli, dywanów, pościeli, odzieży itp. ELEKTROLUMINESCENCJA -»luminescencja. ELEKTROMAGNES, urządzenie do wytwarzania pól magnet.; składa się z cewki nawiniętej na rdzeń z miękkiego żelaza; gdy przez cewkę przepuszcza się prąd elektr., rdzeń staje się magnesem. ELEKTROMAGNETYCZNY UKŁAD (jednostek) -»EM. ELEKTROMAGNETYZM, dział fizyki, nauka o zjawiskach magnetycz- K H P i T P I T s s Elektrokardiografu żródto prądu. nych towarzyszących prądowi elektr. ELEKTROMETALURGIA, dział me JRGIA, dział me talurgii obejmujący metody otrzymywania b. czystych i wysokogatunkowych metali i ich stopów przy zastosowaniu prądu elektr. jako źródła energii cieplnej. ELEKTROMETR, nostkach _napięcia. Elektromagnes elektroskop wycechowany w jedELEKTROMIOGRAFIA, metoda badania mięśni.  223 ELEPHANTIASIS a pośrednio układu nerwowego, za pomocą rejestro- bych, zastosowanie do celów łączności (przekazywania prądów czynnościowych w mięśniach. wanie na odległość sygnałów, dźwięków, obrazów) ELEKTROMOTORYCZNA SIŁA, działanie pędzące i podobnych, ładunki elektr.; mierzy się wielkością pracy uzyskanej ELEKTROTERAPIA [gr.], leczenie elektrycznośprzy oprowadzeniu po obwodzie jednostkowego la- cią — prądem przerywanym, faradycznym (faradydunku elektrycznego. z a c j a) lub stałym, galwanicznym (g a 1 w a n i z a c j a, ELEKTRON: 1) fix. cząstka elementarna o masie galwanoterapia) — porażeń mięśni i nerwów 1 , oraz innych schorzeń; obejmuje diatermię, arsonwaliwynoszącej 9,107 • 10 “ g = T^-masy atomu wodoru, zację )ontofofezę itp. , . . „ ELEKTROTERMIA, dział elektrotechniki badający o ładunku 4,802 • 10-»* jednostek elektrostatycznych (ła- zjawiska przemiany energii elektr. w cieplną i ich dunek elementarny); ładunek e. może być ujemny lub zastosowania dodatni; nazwą e. określa się zwykle e. ujemny, ELEKTROTERMOMETRIA, dział elektrotechniki b. małym ciężarem właściwym (1,8); używany w przemyśle lotniczym, samochodowym, przyrządów optycz nych. elektrochirurgia. ELEKTROWNIA, zakład energet. przetwarzający energię będącą do dyspozycji w przyrodzie w enertronowych oraz innych przyrządów^ elektropróżnio- (¿ródłem ciepła może być energia chem. paliw, enerwych; w ostatnich latach rozwinęła się e. przyrządów ja jąd, energia słoń.) lub silniki wykorzystujące siły półprzewodnikowych. . ... przyrody (wody, wiatru); są próby bezpośredniego ELEKTRONOWA CHMURA, pojęcie z mechaniki uzyskiwania energii elektr. z energii słonecznej i ją-►kwantowej; można jedynie określić prawdopodobień- drowej stwo znajdowania się elektronu w danym elemencie ELEKTRYCZNE NARZĄDY, narządy występujące przestrzeni (np. w atomie); prawdopodobieństwo to u kilku gatunk6w ryb (drętwa, węgorz elektr., sum pomnożone przez ładunek elektronu daje gęstość e. ejektr j wytwarzające ładunek elektr. (napięcie do CmtvWtvdanym mieJSCU; e' Ch’ ma więc charaŁter tYlko 360 V); silne wyładowanie może ogłuszyć lub zabić S PiFiiTBOwmuA t , ... zwierzę nawet wielkości krowy. HFOBnNnwA ^iIR^rwADaPa e!f,k ?TłWa'A ELEKTRYCZNE PORAŻENIE, groźny dla życia ŁLfc KIRO NOWA WARSTWA, zespół elektronów ludzkiego skutek przepływu prądu elektr. przez ciało w atomie stosunkowo mało różniących się energią; Judzkie. Ratowanie porażonych -pierwsza pomoc, pierwiastki o coraz większych liczbach atomowych ELEKTRYCZNOŚĆ [gr. elektron — bursztyn], dział mają coraz więcej e. w oznaczanych kolejno (po- fizyki traktujący o ładunkach elektr., o polach elektr., cząwszy od najbliższej jądra) literami: K, L, M, N, zachowaniu się ciał w tych polach oraz o prądach O, P i Q; zespół e. w. tworzy powlokę elektronową elektrycznych. at°riUFFTDn»Tnn,nTn. , „ . , . ELEKTRYCZNY SILNIK, maszyna elektr., w któELŁKTRONOWOLT (ev), jednostka energii uży- rej energię elektr. prądu stałego lub zmiennego przewana w fizyce atomowej — energia, jakiej nabiera twarza się na energię mechaniczną ruchu obrotowego; elektron na drodze, na której istnieje różnica poten- sta}e jub zmienne pole magnetyczne e. s., wytwarza cjałow 1 wolt. 1 eV =* 1,6 • 10'u ergów. przez uzwojenie wzbuELEKTRONÓW EMISJA, wysyłanie elektronów dzenia, umieszczone najprzez ciała; zachodzi: 1) pod wpływem ogrzania po- częściej w stojanie, oddziawierzchni — termoemisja; 2) pod wpływem pa- ływa dynamicznie na prąd dającego na powierzchnię promieniowania — foto- płynący w uzwojeniu wirem isja; 3) podczas zderzenia jonów lub elektronów nika, wytwarzając w nim z powierzchnią odpowiedniej elektrody — e. e. wtór- moment obrotowy, stanona; 4) pod wpływem silnego pola elektrycznego ota- wiący źródło ruchu obrotoczającego daną elektrodę — e. e. zimna. wego silnika; prąd doproELEKTRONÓW WYRZUTNIA, działo elektrono- wadza się do e. s. za powe — urządzenie do otrzymywania strumienia elek- średnictwem szczotek 1 tronów; składa się z rozżarzonej katody i anody (rys.), ślizgających się po koz otworkiem; elektrony, rozpędzone przez pole elektr., mutatorze 2 lub pierścieniach ślizgowych połączonych wytworzone między anodą a katodą, z dużą pręd- z uzwojeniem wirnika; spośród e. s. prądu zmiennego kością wylatują z otworka w anodzie. rozróżnia się: s. synchroniczne, stosowane wówELEKTROOSMOZA, uporządkowany ruch cząstek czas’ Sdy należy utrzymać ściśle stałą liczbę obrotów, cieczy o kierunku przeciwnym do ruchu zawieszo- s- asynchroniczne, najbardziej rozpowszechnione Elektryczny silnik nych w cieczy cząstek ciała stałego, wywołany polem elektr.; zjawisko wykorzystane w technice, np. do przyśpieszania garbowania skór (osmotyczne przenikanie przez skóry roztworu garbującego), do umocnienia gruntów (np. pod fundamenty). ELEKTROSKOP, przyrząd do wykazywania napięć elektr. istniejących między ciałami, a pośrednio i ładunków elektr.; działanie e. opiera się na elektrostatycznym przyciąganiu lub odpychaniu ruchomych części przyrządu (wahadełek, listków), na które doprowadza się ładunki elektryczne. ELEKTROSTATYCZNE MASZYNY, urządzenia do otrzymywania ładunków Elektroskop dwulistkowy z uwagi na ich znaczną prostotę budowy i niezawodność pracy, oraz s. kolektorowe; e. s. prądu stałego, są używane rzadziej, gl. w trakcji elektr. i napędach urządzeń dźwigowych. ELEKTRYFIKACJA: 1) stan rozwoju przemysłu wytwarzania energii elektr. zużywanej przez wszystkie rodzaje odbiorców (przemysł, lokale pryw. i publ., gospodarstwa wiej.); miarą stopnia e. kraju jest ogólne zużycie energii elektr. przypadające na 1 mieszkańca i na rok.; w Polsce wynosiło ono w 1937 106 kWh, 1957 — 748 kWh; 2) wprowadzenie energii elektr. tam, gdzie dotychczas nie była stosowana, np. e. kolei, fabryki, wsi itp. ELEKTRYZOWANIE, wytwarzanie ładunków elektr. na ciałach pierwotnie elektrycznie obojętnych; sposoby e.: 1) przez tarcie — dwa różne ciała podczas pocierania lub zetknięcia i nagłego oderwania od sieelektr. o działaniu opartym na zjawisku indukcji elek- bje elektryzują się trwale ładunkami przeciwnego znatrostatycznej, np. elektrofor, generator elektrostatyczny. ku; 2) przez indukcję elektrostatyczną — ELEKTROSTATYCZNY UKŁAD (jednostek) —ES. gdy do ciała elektrycznie obojętnego (A) zbliżymy ELEKTROSTATYKA, dział fizyki, nauka o włas- ciało naelektrvzowane (B), wtedy na częściach ciała nościach pól elektr. stałych w czasie oraz wywołują- (A) bardziej zbliżonych do ciała (B) powstają ładunki cych je ładunków. znaku przeciwnego niż na ciele (B), na dalszych — ELEKTROSTRYKCJA, występowanie odkształceń tego samego znaku; naelektryzowanie takie jest niesprężystych w niektórych ciałach znajdujących się trwałe — znika, gdy ciało naelektryzowane oddalimy, w polu elektrycznym. ELEMENTARZ [łac.], pierwsza książka do nauki ELEKTROTECHNIKA, dział techniki zajmujący czytania; e. wprowadzono po raz pierwszy w XV w. się zastosowaniem zjawisk elektr. i magnet., w szcze- w Anglii; pierwszy e. poi. wyszedł 1570 w Królewcu gólności urządzeniami do wytwarzania, przesyłania i był przeznaczony dla dzieci protestanckich; e. obrazi użytkowania energii elektr.; e. p r ą-d ów silnych, kowe zaczęto drukować w XVIII w. zastosowanie do celów energet. (napęd maszyn i po- ELEPHANTIASIS [gr.], słoniowatość — przewlekły jazdów, ogrzewanie, oświetlenie); e. prądów sła- obrzęk, przerost skóry i tkanki podskórnej, przeważnie  ELEUTERIE kończyn, zwłaszcza dolnych, rzadziej genitalii i innych organów, na skutek zaburzeń krążenia krwi i chłonki; wywoływana przez -»-filarie. ELEUTERIE [gr.], w staroż. Grecji: 1) święta ku czci Zeusa Wybawcy (Eleuthérios) na pamiątkę odniesionego zwycięstwa; 2) zabawy wyzwoleńców w dniu uzyskania wolności. ELEUZIS, miejscowość na pn.-zach. od Aten; świątynia -»Demetry i Persefony, gdzie odbywały się słynne misteria. ELEUZYNIE, obrzędy rei. ku czci Demetry, Persefony i Dionizosa, obchodzone pierwotnie tylko w Eleuzis, następnie ogólnoateńskie święto państwowe. ELEWACJA [łac. :] 1) arch. jedna ze stron budynku wraz z występującymi na niej elementami architektonicznymi; określana wg stron świata lub funkcji (frontowa zw. fasadą, boczna, ogrodowa); 2) astr. wysokość kątowa gwiazd. ELEWACJA TEKTONICZNA, wypiętrzenie mas skalnych pod działaniem ruchów skorupy ziemskiej. ELEWATOR ZBOŻOWY -»spichrz. ELF, dobry lub zły duszek z pn.-germ. bajek i wierzeń ludowych. EL FERROL, m. w pn.-zach. Hiszpanii (Galicja); duży port wojenny nad Atlantykiem; 79 400 mieszk. (1954); Akademia Morska; przemysł okręt. ELGAR [ęlga] Edward (1857—1934), kompozytor ang., klasycyzujący romantyk; utwory symf., oratoria. ELIDA, równinna kraina w pn.-zach. Peloponezie (Grecja); lasy dębowe; zarośla -»makchia; sady, winnice; gł. m. Pyrgos; w starożytności igrzyska olimpijskie ku czci Zeusa w Olimpii. ELIKSIR: mieszanina nalewki rośl. z olejkiem eterycznym; e. życia, cudowny napój poszukiwany przez alchemików, mający jakoby moc leczenia wszelkich dolegliwości oraz przedłużania życia. ELIMINACJA [łac.]: I) wyłączenie, usunięcie; 2) mat. usuwanie niewiadomej z układu równań; 3) wstępne zawody sport, lub artysŁ kwalifikujące uczestników do finału. ELIOT [ęljat] : 1) George, właśc. Mary Ann Evans (1819—80), powieściopisarka ang.; pionierka powieści psycholog.; wolnomyślicielka; Adam Bede, Daniel Deroude; 2) Thomas Stearns (ur. 1888), poeta, dramaturg i krytyk ang. pochodzenia amer.; poszukuje nowych form poezji wybitnie intelektualnej; wywiera duży wpływ na poezję anglo-amer.; dramaty: Murder in the Cathédral (Morderstwo w katedrze), Cocktail Partu. Nagroda Nobla 1948. ELIPSA [gr.]: 1) zamknięta linia krzywa powstała z ukośnego przecięcia stożka; 2) mat. -»miejsce geometryczne punktów P, których suma odległości od dwóch stałych punktów Fi i F 2 (zwanych ogniskami e.) jest liczbą stałą: PF\ + + PF2 — 2a; AB = 2a oś wielka, CD 2fo oś mała; 3) 	językozn. wyrzutnia wyrazu; figura stylist. polegająca na opuszczeniu wyrazu' w zdaniu, np. mąż w domu? zam. (czy) mąż (jest) w domu? ELIPSOGRAF, cyrkiel do kreślenia elips. ELIPSOIDA [gr.], powierzchnia, której każdy przekrój płaszczyzną jest elipsą (w szczególnym przypadku okręgiem); e. obrotowa, powierzchnia powstała przez obrót elipsy dokoła jednej z osi; e. ziemska, umowna powierzchnia odniesienia, na którą rzutuje się punkty fizyczne] powierzchni Ziemi; w Elipsograf przybliżeniu figura Ziemi; wymiary jej osi i spłaszczenie wyznacza się z pomiarów geodez. i astronom.; wśród wielu wyróżniamy e. z. obliczone przez Bessela, Hayforda i Krasowskiego. Zob też geoida. ELISABETH VILLE [elizabetw[l], gł. m. prow. E. na pd. Konga Belgijskiego; 132 200 mieszk. (1955); ośrodek ważnego okręgu góm. (miedź, rudy uranowe, kobalt); hutnictwo miedzi; lotnisko. ELITA [fr. élite — wybierać] : 1) zespół ludzi przodujących w obrębie określonej grupy spoi. wg różnych kryteriów (nauk., artyst., kult. itp.); 2) roln. nasiona otrzymane z wysianej -»superelity. ELIZJA [łac.], językozn. wyrzutnia głoski; zjawisko fonet. polegające na usunięciu końcowej samo- 224 głoski wyrazu przed samogłoską rozpoczynającą następny wvraz; w piśmie usuniętą literę zastępujemy -♦apostrofem, np. staropol. k’temu zam. ku temu, fr. I’6l4ve zam. le ólece. EL1ZJUM, Pola Elizejskie — mit. gr. część Podziemia, miejsce wiecznego szczęścia, gdzie po śmierci przebywały dusze ludzi prawnych. ELKA, nazwa kuśnierska futra z tchórzofretki, tchórza. ELLENIKON, wielki port lotn. w Grecji, w pobliżu Aten. ELLESMERE’A ZIEMIA, górzysta wyspa w Kanadyjskim Archipelagu Arktycznym na pn.-zach. od Grenlandii, w większości pokryta lodem; ok. 200 000 km*: stacja meteorologiczna. ELLICE -»Gilberta Wyspy. EL OBEID -»Kordofan. ELOGIUM [łac.]: 1) w starożytności napis na Stelli nagrobnej, pod wizerunkami przodków, na pomnikach i budowlach publ.; 2) krótki wiersz o treści pochwalnej. ELONGACJA [łac.]: 1) kątowe oddalenie planety od Słońca mierzone wzdłuż ekliptyki; 2) największe możliwe oddalenie od Słońca planet dolnych (Merkurego i Wenus), które są wówczas najlepiej widoczne z Ziemi. * EL PASO, m. w USA (Teksas) nad Rio Grandę del Norte, na granicy Meksyku; 130 500 mieszk. (1950); budownictwo hiszp. z XVII w.; hutnictwo żel.; węzeł komunik.; ośrodek turystyczny. ELSNER Józef (1769—1854), poi. kompozytor, pedagog, organizator życia muz.; założyciel Konserwatorium Warsz. (1821), gdzie był nauczycielem F. Chopina; opery, utwory symf., kamer., fortep., muzyka rei., rozprawy o muzyce. ELSTERA: 1) E. Biała, rz. w Niemczech, pr. dopływ Sali; dl. 244 km; źródła na pograniczu Czechosłowacji; w E. B. utonął ks. Józef Poniatowski 1813; 2) E. Czarna, rz. w Niemczech, pr. dopływ Łaby; dl. 200 km. ELTON, słone jez. w ZSRR, na Nizinie Nadkaspijskiej; ok. 200 km*; latem roztwór soli w wodzie staje się nasycony; osadzająca P. Eluard się sól jest eksploatowana. ELUARD [elüa-.r] Paul (1895—1952), poeta fr., początkowo surrealista; w czasie okupacji hitler. uczestnik rucnu oporu, następnie w partii komunist.; liryki, wiersze polit. Międzynarodowa Nagroda Pokoju 1953. ELUWIUM [łac.], geol. nie usunięta (spłukana lub zdmuchnięta) część -»zwietrzeliny pozostała na skale g rodzimej. Zob. też delu- '* wium, wietrzenie. EL ... Y -»Asnyk Adam. ELY [j:ly], m. w W. Brytanii (wsch. Anglia); 10 000 mieszk. (1951); jedna z największych katedr anglik. (X w.); cukrownie. ELYAN Kasper ks. (ok. 1435—86), założyciel pierwszej drukarni we Wrocławiu; wydał 1475 po łacinie Statuta synodalne zawierające pierwszy drukowany tekst polski: modlitwy Ojcze nasz, Zdrowaś Maria, Wierzę w Boga. ELZENBERG Henryk (ur. 1887), poi. historyk filozofii; Podstawy metafizyki Leibniza. ELZEVIER (Elsevier) Lodevijk (ok. 1540—1617), drukarz hol.; założyciel słynnej oficyny w Lejdzie (1583—1791); inicjator aukcji książek; słynne kieszonkowe wydanie klasyków, tzw. e 1 z e w i r y. ELŻANOWSKI Seweryn (1821—74), rewolucyjny demokrata; działacz -»Związku Plebejuszy; 1848 organizator oddziału powstańczego na Pomorzu; 1863 z ramienia -»czerwonych komisarz Rządu Narodowego w Galicji. ELŻBIETA, imię królowych i księżnych; Polska: 1) E. Łokietkówna (1305—80), córka Władysława Łokietka, od 1320 żona króla węg. Karola Roberta, matka Ludwika Węg.; 1370—80 kilkakrotnie regentka Polski; 2) E. Rakuszanka (1436—1505); królowa poi. i w. księżna lit., córka cesarza Albrechta II, żona Kazimierza Jagiellończyka; matka 12 dzieci, zw. „matką Jagiellonów“, m. in. królów: Władysława czeskiego i węgierskiego, Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta I. Anglia: 1) E. I (1533—1603), królowa Anglii i Irlandii od 1558, córka Henryka VIII i Anny Boleyn,  225 ostatnia z dynastii Tudor; utrwaliła protestantyzm; kazała ściąć Marię Stuart 1587; stworzyła podstawy przemysłu ang.; zapewniła Anglii opanowanie mórz po zwycięstwie nad Hiszpanią 1588; położyła duże zasługi dla rozwoju polit. i kult. kraju (W. Szekspir, F. Bacon); 2) E. II (ur. 1926), od 1952 królowa ang., córka Jerzego VI. Belgia: E. (ur. 1876), królowa belg., wdowa po Albercie I; zdobyła uznanie za swój patriotyzm w okresie I wojny świat. Rosja: E. Pietrowna (1709—61), caryca Rosji od 1741; córka Piotra I; osadzona na tronie przez gwardię po obaleniu rządów tzw. kliki niemieckiej; po wojnie siedmioletniej wzięła udział po stronie koalicji antypruskiej; założyła uniwersytet w Moskwie. EŁK, m. pow., woj. bialost., nad Jez. Ełckim; 19 000 mieszk. (1956); węzeł lokalnych linii kol., przemysł drzewny; ośrodek sportów wod. i turyst — Stara osada handl. przy szlaku bursztynowym; 1536 poi. drukarnia J. Małeckiego; w XIX w. centrum poi. ruchu narodowego (G. Gizewiusz). Obok herb E. EM, elektromagnetyczny układ — układ jednostek elektr., w którym za podstawową wielkość przyjmuje się natężenie prądu, a jednostką jest prąd, który płynąc w przewodniku kołowym o promieniu 1 cm wytwarza wewnątrz koła pole magnet. 0 natężeniu 2 n erstedów. EMALIA [fr.J: 1) rodzaj łatwo topliwego szkła ołowianego z domieszką boraksu oraz substancji barwnych; stosowana do ozdobnego powlekania wyrobów ceramicznych, szklanych i metali; 2) med. szkliwo. EMALIERSTWO, sztuka zdobienia emalią przedmiotów metalowych, ceramicznych i szklanych. EMAN, jednostka stężenia roztworów substancji promieniotwórczych; wynosi 10'ł* curie w 1 litrze; służy do określania aktywności źródeł radioaktywnych. EMANACJA [lac.]: 1) proces wydzielania się, wysyłania (emitowania) np. elektronów, substancji lotnych z zawierających je ciał; 2) e. radu -»radon. EMANATYZM [łac.J, doktryna filozof., wg której świat jest wytworem Boga nieustannie wydzielającego niejako z siebie swą boskość; charakterystyczna dla neoplatonizmu i gnostycyzmu; przeciwstawna .ewolucjonizmowi i kreacjonizmowi. EMANCYPACJA [łac.j, uwolnienie się od zależności lub od przesądów; e. kobiet, walka o społeczne 1 prawne zrównanie z mężczyznami, o prawo wyborcze, o dostęp do wszystkich stanowisk i wyższych studiów; w większości krajów zakończona sukcesem po 1918; w Polsce początki po 1831 (-»entuzjastki); po 1864 hasło pozytywizmu. EMANUEL Z RZYMU (1268—1328), największy poeta hebr. we Włoszech; prekursor Odrodzenia; poematy wiersze lir. i satyr, o treści erotycznej i społecznej, zebrane w Zeszytach Emanuela; poemat Piekło i Raf zawiera ostrą krytykę fanatyzmu, bigoterii i ciemnoty. EMBA, rz. w ZSRR; dł. 600 km; wypływa z zach. stoków Uralu, wpada do M. Kaspijskiego; latem wykorzystywana do nawadniania pól; wysycha; nad dolną E. zagłębie naftowe. EMBARGO [hiszp.j, zatrzymanie przez państwo nakładające e. obcego statku, znajdującego się w jego porcie lub na jego wodach terytorialnych; zatrzymanie mienia należącego do obcego państwa lub jego obywateli; zakaz przywozu i wywozu pewnych towarów do drugiego państwa. EMBLEMAT [łac.j, godło, oznaka, np. wywieszka cechowa, buława hetmańska, laska marszałkowska. EMBRIOLOGIA [gr.j, dział biologii, nauka o rozwoju żywych organizmów od chwili zapłodnienia jaja aż do czasu opuszczenia osłon jajowych; e. roślin, nauka o prawach tworzenia się organów rozmnażania wegetatywnego i płciowego, prawach zapłodnienia oraz rozwoju zarodka i całego nasienia. EMBRION, zarodek — nowy organizm rozwijający się z zapłodnionej komórki jajowej lub partenogene- EMPIRIOKRYTYCYZM tycznie; u zwierząt na zewnątrz bądź wewnątrz organizmu matczynego, u roślin kwiatowych w nasieniu. EMDEN, m. w NRF (Dolna Saksonia), u ujścia rz. Ems do M. Północnego; 42 000 mieszk. (1955); port przeładunkowy obsługujący Zagl. Ruhry; stocznie, przemvsl rybny. EMERSON [ęmarsn] Ralph Waldo (1803—82), poeta i filozof amer., idealista; w znanej pracy o przedstawicielach ludzkości (Representative Men) prz"dstawia w osobach sławnych postaci hist, różne typy osobowości ludzkiej; Szkice, Prace I dnie. EMERYTURA [łac.j, dożywotnie zaopatrzenie pieniężne przysługujące pracownikowi po przepracowaniu określonej liczby lat. EMETYK [gr.j, winian antymonylo-potasowy; biała, krystaliczna substancja; rzadko stosowany środek wymiotny. EMFAZA [gr.j: 1) podkreślenie treści zwrotu przez wzmocnienie wyrazistości uczuciowej; 2) afektacja. patos wypowiedzi. EMIGRACJA [łac.j, wychodźstwo: 1) opuszczanie własnego kraju z przyczyn natury polit. lub ekon.; e. 	polityczna, jako zjawisko szersze występowała w Polsce od XVIII w. w związku z załamaniem się państwa i klęskami powstań narodowych (-»Wielka Emigracja); poi. emigracja polit. skupiała się głównie we Francji, Anglii, Belgii, Szwajcarii, później także w St. Zjedn. A. P.; e. zarobkowa z Europy rzybrała olbrzymie rozmiary w poł. XIX w.; St. jećłn. A. P. przyjęły od 1820 do 1930 ok. 38 min emigrantów; od końca XIX w. niektóre państwa bronią się przed napływem emigrantów wydając odpowiednie ustawy. W Polsce e. zarobkowa głównie w II poł. XIX w. spowodowana była ogólnym niedorozwojem gosp. w warunkach zaborów, zwł. przeludnieniem wsi; rozpoczęta przez rzemieślników, potem składała się przede wszystkim z chłopów; Polacy z Królestwa i Galicji emigrowali głównie do St. Zjedn. A. P., Kanady i Brazylii, z Poznańskiego do Westfalii; w Polsce międzywojennej — do pn. Francji; e. 	sezonowa, opuszczenie własnego kraju w celach zarobkowych na krótki czas, związane z okresowym zapotrzebowaniem na siłę roboczą, szczególnie w rolnictwie (polscy chłopi do Niemiec „na saksy“)- — Zob. też Polonia zagraniczna; 2) środowisko wychodźców jednej narodowości w obcym państwie. EMILIA-ROMANIA (Emilia Romagna), dzielnica w pn. Włoszech; 22 162 W; 3 587 000 mieszk. (1954); obszary nizinne na pd. od Padu i nad Adriatykiem; na pd. zbocza Apeninów; okręg intensywnego rolnictwa; przemysł rolno-spoż.; wydobycie ropy naft. koło Parmy; gł. m.: Bolonia, Parma, Modena, Ferrara, Reggio nell’Emilia. EMIN BEY (1869-1944), poeta tur., twórca hymnu nar. Turcji. EMINESCU Mihail, właśc. Eminovici Mihail (1850—89), narodowy poeta rum.; wiersze refleksyjne o dużej sile wyrazu (Sonety, Wenus i Madonna), poematy o tematyce spoi., rewoluc. i lud., nowele, pisma polem, i satyry. EMIR [arab. wódz, książę), tytuł muzułm. dostojników państwowych i dowódców wojsk., a także niektórych władców; emirat: 1) państwo lub prowincje podległe emirowi; 2) urząd emira. EMISJA [łac.j: 1) fiz. wysyłanie promieniowania o charakterze falowym (np. światła) lub korpuskularnym (np. elektronów); 2) ekon. wypuszczenie w obieg pieniędzy papier., banknotów łub papierów wartość, przez banki lub upoważnione do tego instytucje finansowe; w Polsce wyłączne prawo e. ma -»Narodowy Bank Polski. EMOCJA [łac.j, wzruszenie. EMPEDOKLES z Agrygentu (ok. 490—430 p. n. e.), fr. filozof, polityk, mówca, przyrodnik, lekarz; próował wyjaśniać różnorodność zjawisk przyrody działaniem czterech elementów: ziemi, wody, powietrza i ognia. EMPIRE [fr. Bpi:rj: I) cesarstwo fr. za Napoleona I i (drugie cesarstwo) za Napoleona III; 2) British E., imperium brytyjskie; 3) styl architektury wnętrz, rzemiosła artyst. i stroju w latach 1800—30; jeden z przejawów klasycyzmu; zapoczątkowany przez architektów nadw. Napoleona I: Ch. Perciera i P. F. Fontaine’a; w e. występują elementy dekor. gr., rzym. i egip.; w meblarstwie dominuje mahoń, stosowane są duże gładkie płaszczyzny i^ozdoby z brązu; ubiory i fryzury naśladujące wzory EMPIRIOKRYTYCYZM [gr.j, kierunek filozof, usiłujący znieść przeciwstawność materializmu i idealizmu przy pomocy teorii o psychofizycznej naturze 15 	Mała Enc. Powsz. PWN  EMPIRYZM wrażeń, do których, jako jedynych dostępnych człowiekowi danych o świecie, sprowadza w sposób idealistyczny całą rzeczywistość. Czołowi przedstawiciele: E. 	Mach i R. Avenarius EMPIRYZM [gr.], pogląd filozof., wg którego jedynym źródłem poznania jest doświadczenie zmysłowe; e. 	powstał i rozwinął się w Anglii; najwybitniejszymi przedstawicielami e. ang. byli: Fr. Bacon, J. Locke. EMPLOI [fr.t 3pluą], zawód, zajęcie; teatr role pokrewnego charakteru, do których predestynuje aktora lub śpiewaka zespół warunków wewn. i zewnętrznych. EMPORA [gr.], trybuna — pomieszczenie w górnej kondygnacji budowli (najczęściej kościelnej) otwarte ku głównej przestrzeni wnętiza; może mieć charakter całego traktu, galerii lub loży. EMPORIUM, w staroż. Grecji: 1) miejsce przeznaczone na skład towarów; 2) port handlowy. EMS: 1) (Amiza), rz. w pn.-zach. Niemczech; dł. .335 km; źródła na zach. stokach Teutoburskiego Lasu w Westfalii; uchodzi lejkowato do M. Północnego; system kanałów żeglownych i melioracyjnych; 2) (Bad Ems), znane zdrojowisko w NRF (Palatynat) nad rz. Lahn; 10000 mieszk. (1955); cieplice solankowe, sól emska. EMSCHER, rz. w zach. Niemczech, pr. dopływ Renu w Zagłębiu Ruhry; dł. 98 km. EMSKA DEPESZA, wysiana 13 VII1870 przez Wilhelma I z Ems do Bismarcka w sprawie kandydatury Hohenzollerna na tron hiszp ; opublikowanie przez Bismarcka jej skróconego i zaostrzonego tekstu sprowokowało Napoleona III do wypowiedzenia wojny Prusom. EMSKA SÓL, mieszanina soli metali alkalicznych (węglany, chlorki, bromki, jodki); biały proszek o słonawym smaku (w sprzedaży znajduje się w postaci tabletek); roztwór wodny jest zbliżony składem do naturalnej wody emskiej, stosowanej przy schorzeniach dróg oddechowych. EMU, Dromaeus novaehollandiae, ptak z rzędu strusi australijskich; stepy Australii i Tasmanii; osiąga 2 m wzrostu i 50 kg wagi; pióra o podwójnej stosinie (-►pióro). EMULGATOR [łac.], substancja nadająca trwałość emulsji; e. zapobiega powiększaniu się i -»sedymentacji kropelek substancji rozproszonej. EMULSJA [łac.] : 1) chem. układ zaliczany do koloidowych, w którym zarówno fazą rozpraszającą, jak i rozpraszaną jest ciecz (np. mleko) ; rozdzielaniu się składników (-»sedymentacji) przeciwdziałają emu'gator”: mieszanina substancji światłoczułych (gl. bromku srebra) oraz innych ciał w stanie najwyższego rozdrobnienia, rozprowadzonych w masie żelatyny jako subtelna zawiesina; stanowi właściwą światłoczułą warstwę materiałów fotograficznych. EN BLOC [fr., 3 blęk], ryczałtem, w całości. EN CAMAÏEU [fr., 3 kamaj$], sposób malowania jednym kolorem w różnych odcieniach. Zob. też en grisaille. EN CARRIÈRE [fr., 3 karje:r], galop. ENCEFALOGRAFIA [gr.], metoda rentgenowskiego badania mózgu, szczególnie ważna przy rozpoznawaniu nowotworów mózgu. ENCYKLIKA [gr.], otwarty list papieski do biskupów i duchowieństwa całego świata lub jednego kraju. ENCYKLOPEDIA [gr., krąg wiedzy], wydawnictwo zawierające krótkie informacje lub dłuższe artykuły z zakresu wszystkich lub niektórych dziedzin wiedzy. Ze względu na zakres treści rozróżnia się e. 	ogólne i specjalne, ze względu na układ e. alfabetyczne i rzeczowe. Historia. Dzieła o charakterze encyklopedycznym znała już starożytność. M. Terentius Varro (II—I w. p. n. e.) zestawił w pracy Disciplinarum libri IX wiadomości z zakresu gramatyki, dialektyki, retoryki, geometrii, arytmetyki, astrologii, muzyki, medycyny i architektury, E. Plinius Secundus Maior (I w.) napisał w 37 księgach Historia naturalis (nauki przyr., medycyna 1 geografia). W VIII w. powstała w Hiszpanii pierwsza e. 	alfabet, anonimowa, Liber Glossarum, o charakterze e. kościelnej. W XIII w. Wincenty z Beauvais opracował w 81 księgach Spéculum maius (opis świa2) Emu fotograficzna, 226 ta, poszczególne gałęzie wiedzy, dzieje ludzkości), 1630 T. H. Alstedt wydał Encyclopaedia septem tomie aistincta (po raz pierwszy wyraz e. w tytule). Z 1623 pochodzi De dignitate et augmentis scientiarum F. Bacona, z 1695 Dictionnaire historique et critique P. Bayle’a i również z XVII w. e. chińska — miała liczyć ponad 5000 tomów. W XVIII w. ukazała się słynna fr. Eru.-jclope die ou Dictionnaire raisonné des sciences, des <m„ et des métiers (1751— 65), której redaktorami byli D. Diderot i J. d'Alembert, pisana, podobnie jak Dictionnaire Bayle’a, w duchu racjonalizmu i humanitaryzmu. Historia polskiej e. 	sięga XVIII w.; zalążkiem je-] były Nowe Ateny wyd 1746 przez ks. B. Chmielowskiego oraz 1781 I Krasickiego Zbiór potrzebniejszych wiadomości. Pierwszą e. poi. była 1835 Encyklopedia Powszechna N. 	Gliicksberga, a następnie wydawnictwami encyklopedycznymi we współczesnym rozumieniu tego słowa: Polska encyklopedia powszechna S. Orgelbranda t. 1—28 (1859—68), Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana pod red. S. Sikorskiego i J. Granowskiego t. 1—55 (1890—1914). Spośród e. dwudziestolecia: Ilustrowana encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego w 6 t. 1925—38, Encyklopedia powszechna Ultima Thule w 10 t. (A—Ta), 1927—38, Świat i Zycie w 5 t. 1933—39, Encyklopedia XX wieku Trzaski, Everta, Michalskiego 1937, Nowoczesna encyklopedia ilustrowana Arcta 1937. Spośród ważniejszych e. świata: Encyclopaedia Britannica wyd. I w 3 t. 1768—71, obecnie wznawiana niemal co rok w 25 t. oraz Encyclopedia Americana w 16 t. 1903—04, obecnie w 30 t.. Der Grosse Brockhaus w 6 t. 1796—1808, w 12 t. 1952—57, Meyers Lexikon w 46 t. 1840—55, w 13 t. 1936—40, Grand dictionnaire... du XIX siècle w 17 t. 1866—90 wyd. przez —Larousse’a, Enciclopedia lialiana w 38 t. 1929—49, Bolszaja Sowietskaja Encikłopiedija w 65 t. 1926—31, w 50 t. 1949-57. ENCYKLOPEDYŚCI, grupa postępowych publicystów, uczonych i pisarzy fr. XVIII w., opracowująca i wydająca pod kierunkiem i przewodnictwem D. Diderota i J. d’Alemberta Wielką Encyklopedię Francuską. Współpracownikami WEF byli m. in. Voltaire, Montesquieu, Holbach. ENDECJA -»Narodowa Demokracja. ENDEMIA [gr.], choroba zakaźna stale panująca w danej miejscowości. ENDEMICZNE ORGANIZMY, endemity — gatunki lub inne grupy zwierząt i roślin występujące na b. ograniczonym terenie, np. brzoza ojcowska, której jedyne stanowisko znajduje się w okolicach Ojcowa. ENDODERMA [gr.]: 1) zool. wewnętrzna warstwa komórek w zarodku zwierząt, tzw. listek zarodkowy wewn.; 2) bot. śródskómia — tkanka otaczająca -»walec osiowy w łodydze i korzeniu; zwykle jedna warstwa komórek o błonach częściowo skorkowaciałych lub zdrewniałych. Zob. też korzeń (rys.). ENDOGAMIA [gr.], małżeństwo wewnątrzgrupowe, tzn. oboje małżonkowie pochodzą z tej samej grupy lub pierwotnego rodu; forma małżeństwa związana z ustrojem rodowym; przeciwieństwo egzogamii. ENDOGENICZNY [gr.], pochodzący z wewnątrz; e. 	czynniki, czynniki geol. pochodzące z wewnątrz Ziemi i czerpiące energię z zachodzących tam procesów fiz.-chem.; objawiają się w ruchach skorupy ziemskiej: epejrogenicznych orogenicznych i sejsmicznych (trzęsienie ziemi), w wulkanizmie, plutonizmie i metamorfizmie; e. czynniki i procesy powodują powstawanie nierówności na powierzchni Ziemi. Zod. też egzogeniczny. ENDOKARPIUM -»owocnia. ENDOKRYNOLOGIA [gr.], nauka o gruczołach wydzielania wewnętrznego i o chorobach spowodowanych ich nieprawidłową czynnością. ENDOMITOZA -poliploid. ENDOSKOPIA [gr.], med. metoda badania przez oglądanie wnętrza niektórych narządów ciała za pomocą specjalnych aparatów; ezofagoskopia — oglądanie przełyku, gastroskopia — żołądka, bronchoskopia — oskrzeli, rektoskopia — kiszki stolcowej, torakoskopia — jamy opłucnej, rinoskopia — jam nosa. ENDOSPERM -bielmo. ENDOTERM1CZNA REAKCJA, przemiana chem. lub fiz., podczas której układ pobiera ciepło z otoczenia, np. tworzenie się ozonu z tlenu, rozkład wę§lanu wapnia (CaCOj) na wapno palone (CaO) i dwuenek węgla (CO2). ENDYMION, mit. gr. piękny młodzieniec pogrążony w wiecznym śnie na górze Latmos (Zapomnienia); ukochany bogini Selene.  227 ENDYWIA, Cichorium endicia, dwuletnia roślina warzywna z rodziny złożonych, o dużej rozecie liści; używana na sałatę. ENEASZ, mit. rzym. syn Anchizesa i Wenery, bohater Eneidy, po upadku Troi i długiej tułaczce osiedlił się w Lacjum (Italia); potomkowie jego mieli być założycielami Rzymu. ENEIDA, utwór rzym. poety Wergiłiusza, opisujący czyny Eneasza i jego towarzyszy, którzy po upadku Troi wyruszyli na wędrówkę w poszukiwaniu nowej siedziby; epopeja nar. Rzymian. ENERGETYKA, nauka i gałąź przemysłu obejmująca wytwarzanie, przetwarzanie, przesyłanie i wykorzystanie różnych rodzajów energii, w szczególności energii elektr. 1 cieplnej. ENERGIA [gr.]; 1) fiz. wyrażana w jednostkach pracy wielkość fizyczna określająca zdolność układu materialnego do wykonania pracy przy jego przejściu z pewnego stanu do stanu przyjętego za podstawowy; Energia elektryczna Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w mld kWh) Kraje 1937 1950 1956 Świat w tym: USA ZSRR W. Brytania • Kanada NRF Japonia 450,7 146,5 36.2 24.2 30,0 81, lb 30,4 965,4 388,7 91,2 56.5 55,0 44.5 44,9 1669,6 682,5 192,0 89.0 85,4 85.1 72.1 Polska 3,6 9,4 19,5 • Bez pn. Irlandii, b 1933 r. najważniejsze formy: e. chemiczna, e. elektryczna, e. magnetyczna, e. promienista i e. mechaniczna która dzieli się na: a) kinetyczną, tj. e. ciała będącego w ruchu, i b) potencjalną wynikającą z wzajemnego położenia części układu; taką e. ma ciało znajdujące się na pewnej wysokości nad Ziemią, napięta sprężyna itd Zasada zachowania energii: zmiana energii układu równa się ilości doprowadzonej pracy lub energii; energii nie można zatem zniszczyć ani stworzyć, można tylko zmienić jej postać; 2) potocznie sprężystość, dzielność, zapał w pracy. ENGELS Produkcja energii elektrycznej w niektórych kraiach na 1 mieszkańca (w kWh) Kraje 1937 1950 1956 USA 1136 2563 4060 ZSRR 212a 959 W. Brytania b 512 1123 1737 Kanada 2646 4011 5349 NRF 799° 936 1632 Japonia 434 542 801 Polska 106 379 701 a Ludność z 1939 r. b Bez pn. Irlandii ' 1938 r. ENERGIA ATOMOWA -►jądrowa energia. ENERGIA WEWNĘTRZNA, suma energii kinetycznej drobin ciała i potencjalnej, wynikającej z działania sił -►molekularnych. Zob. też termodynamika (zasady). ENERGII GĘSTOŚĆ, energia pola sił przypadająca na jednostkę objętości. ENESCU George (1881—1955), rum. skrzypek, dyrygent i kompozytor, stosujący w swej twórczości folklor rum.; utwory symf., kamer., opera Edyp. EN FACE [fr.. a fas], przedstawienie postaci z przodu. ENFANT TERRIBLE [fr., afá terjbl — okropne dziecko], osoba, która przez nadmierną, często nietaktowną bezpośredniość czy otwartość wytwarza kłopotliwe dla otoczenia sytuacje. ENGADIN [agadg], dolina w Alpach Szwajc., w dorzeczu góm. Innu; na wys. 1000—1800 m, dl. ok. 100 km; klimat suchy; liczne uzdrowiska; park narodowy Val Cluosa, 140 km*. ENGAGEMENT [fr., agażm?]: 1) przyjęcie do pracy; 2) umowa z artystą określająca warunki pracy i płacę za występy. ENGEL Samuel (1904— 24), działacz młodzieżowy ruchu robotn., od 1923 członek ZMK; 1924 dokonał w Łodzi zamachu na prowokatora; stracony. ENGELS Friedrich (1820—95), współtwórca socjalizmu nauk., współzałożyciel I Międzynarodówki, najbliższy współpracownik Marksa. Ur. w Barmen (Nadrenia) jako syn fabrykanta; na życzenie ojca przerywa naukę w gimn. i odbywa praktykę handl. w jego przedsiębiorstwie, a następnie w Bremie, wolny czas poświęca samokształceniu; już w młodzieńczych swych gracach daje się poznać iao rewol. demokrata; 1842 wyjeżdża do Manchesteru, której współwłaścicielem jest jego ojciec. W Anglii F. Engels gdzie pracuje w firmie. Jednostki pracy i energii eV jednostka masy atomowej erg dżul kGm kcal k\Vh 1 eV 1 1,074*10-« 1,602*10-1* 1,602-10-19 1,633*10-20 3,827*10-23 4,450*10-28 1 jednostka masy atomowej = 9,311*108 1 1,492*10-8 1,492*10-10 1,521*10-11 3,565*10-14 4,145*10-17 1 erg - 6.243-lOit 670,2 1 10-7 1,020*10-8 2.389*10-11 2,778*10-14 l dżul = 6.243*1018 6,702*10« 107 1 0,1020 2.389*10-4 2,778*10-7 1 kGm — 6,122*101» 6,573*1010 9,807*107 9.8067 1 2,343*10-3 2,724*10-« 1 kcal = 2,613*10** 2.804*10is 4,186*1010 4,186-103 426,8 1 1,163*10-3 1 kWh «= 2,247*10*5 2,413*101« 3,6*1018 3,6*10« 3,672*103 860 1  ENGfflEN poznaje z bliska położenie i walkę klasy robotn., nawiązuje stosunki z czartystami. Tu staje się socjalistą; 1844 pisze Zarysy krytyki ekonomii politycznej, 1845 Położenie klasy robotniczej w Anglii; 1844—48 przebywa razem z Marksem w Paryżu i Brukseli; piszą wspólnie Świętą rodzinę (1845) i Ideologię niemiecką (1845—46), w których polemizując z lewicą heglowską formułują podstawy rewol., materialist, poglądu na świat; 1847 wstępują obaj do Związku Komunistów i opracowują wspólnie Manifest komunistyczny; po wybuchu rewolucji 1848 wracają do Niemiec; E. współpracuje w „Nowej Gazecie Reńskiej“, bierze udział w powstaniu badeńskim; 1850 osiada na stałe w Manchesterze; doświadczenia rewolucji 1848 ujmuje w pracy Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech (1851) i in. Po założeniu I Międzynarodówki (1864) jest jednym z najczynniejszych jej kierowników, członkiem Rady Generalnej. W okresie 1870—83 obok żywego udziału w międzynar. ruchu robotn. koncentruje się gł. na zagadnieniach filozofii, pracuje nad Dialektyką przyrody, pisze jedno z najważniejszych swych dzieł Anty-Duhring (1877—78). Po śmierci Marksa (1883) wydaje 11 i III tom Kapitału. 1884 pisze Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, 1888 — Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej. 1889 bierze udział w utworzeniu II Międzynarodówki. ENGH1EN [3gję] Louis Antoine Henri de Bourbon książę d’ (1772—1804), jako emigrant walczył przeciwko rewolucji fr., po czym osiadł w Badenii; z rozkazu Napoleona I uprowadzony do Vincennes i rozstrzelany. EN GRISAILLE [fr, S griząj], malowanie w różnych odcieniach koloru szarego; technika naśladująca płaskorzeźbę (—iluzjonizm); rozpowszechniona w XVII i XVIII w. ENHARMONIA [gr.], muz. właściwość -»-stroju równomiernie temperowanego umożliwiająca różne nazywanie i zapisanie tego same- fl . go dźwięku, np. des = cis = hisis: (n i **f H ENIAC, skrót nazwy Electronic «)' 1 1 I 1 " Numerical Integrator and Computer, jedna z matematycznych ma- Enharmonia szyn elektronowych będąca w użyciu od 1945 na Uniw. w Pensylwanii (St. Zjedn. A. P.); działa na 18 000 lampach elektronowych, czas na wykonanie dodawania wynosi V5000 sek, a na wykonanie mnożenia dwóch liczb 10-cyfrowych — kilka tysięcznych sck. ENIUSZ, Quintus Ennius (239—170 p. n. e.), poeta rzym.; epopeja hist. Annales obejmująca dzieje Rzymu od wylądowania Eneasza w Italii do czasów współczesnych autorowi; tragedie, komedie oraz Saturae, utwory poet, w różnych miarach metrycznych i o różnej treści. ENJAMBEMENT -przerzutnia. ENKAUSTYKA [gr.], technika malarska polegająca na użyciu farb woskowych nakładanych na gorąco. ENKLAWA [łac.], część terytorium państwa, otoczona ze wszystkich stron przez terytorium innych państw. ENKLITYKA [gr.], wyraz nie mający własnego akcentu, lecz tworzący z wyrazem poprzedzającym grupę o akcencie wspólnym, np. dółem mu, widziśłem go. Zob. też proklityka. ENNA, m. we Włoszech (Sycylia); 28 000 mieszk. (1954); w pobliżu bogate złoża siarki. ENNS —Aniza. ENOCH Juliusz (1822—80), publicysta poi., działacz polit., doradca namiestnika Gorczakowa w Królestwie Pol., a następnie A. Wielopolskiego; sekretarz Rady Stanu i Rady Administracyjnej. ENOLAZA, enzym biorący udział w metabolizmie glikozy. EN PASSANT [fr., a pas?], mimochodem, przelotnie. EN PIED [fr., 3 pję], w sztukach piast, przedstawienie postaci w całości. ENSCHEDE [ens che:de], m. we wsch. Holandii; 115 200 mieszk (1955); duży ośrodek przemysłu włók. ENSEMBLE [fr., 3s?bi]: 1) zespół teatralny; 2) scena w przedstawieniu, w której bierze udział duży zespół aktorów; 3) muz. —ansambl. ENSOR [9so:rj James (1860—1949), belg. malarz i rysownik (akwaforty, suche igły), początkowo pod wpływem impresjonistów (Degas, Manet, Renoir), potem reprezentant ekspresjonizmu; sceny karnawałowe o charakterze symbolicznym; Wjazd Chrystusa do Brukseli. ENTALPIA [gr.], fiz. wielkość termodynamiczna określająca stan termodynamiczny układu, równa su- 228 mie energii wewnętrznej układu oraz iloczynu jego objętości i ciśnienia; zmiana e. przy stałym ciśnieniu jest miarą ilości ciepła wymienionego przez układ z otoczeniem. ENTEBBE, m., stoi. Ugandy w Afryce nad Jez. Wiktorii; 8000 mieszk. (1954). ENTELECHIA [gr.], u Arystotelesa celowo działająca niematerialna siła, która kształtuje materię ENTENTA [fr. entente — porozumienie, zgoda], przyjęta powszechnie nazwa utworzonego 1907 trójporozumienia Francji, Rosji i Anglii, następnie w czasie I wojny świat, rozszerzona na cała koalicję państw walczących przeciw mocarstwom centralnym ; entente cordiale (serdeczne porozumienie), sojusz ang.-fr. z 1904; E. Mała, związek polit Jugosławii, Czechosłowacji i Rumunii zmontowany 1920—21 wobec groźby restauracji Habsburgów; współdziałał z Francją; "E. Bałkańska, porozumienie zawarte 1934 między Turcją, Grecją, Jugosławią i Rumunią, gwarantujące granice i ustalające zasady współpracy polit i wojsk. ENTEROMORFA, glon morski z typu zielenic; zielony, taśmowaty, często rozgałęziony; występuje m. in. w Bałtyku. ENTOMOLOGIA [gr.], nauka o owadach; zgodnie z tradycją i istotnym znaczeniem słowa słuszniej jest tą nazwą obejmować naukę o lądowych stawonogach, a więc owadach, pajęczakach i wijach. ENTREFILET [fr., âtrôfilç], krótka wypowiedź redakcji czasopisma na doniosły aktualny temat w formie notatki, czasem bez tytułu, między dwiema grubymi liniami. EN TROIS-QUARTS [fr., 9 tr"ę ką:r], przedstawienie trzech czwartych postaci lub twarzy. ENTROPIA [gr.], fiz. wielkość termodynamiczna równa sumie ilorazów ciepła pobranego przy procesie odwracalnym przez odpowiednie temperatury; wszystkie zjawiska zachodzące w przyrodzie (a więc nieodwracalne) odbywają się zawsze w takim kierunku, że e’ .^ENTUZJASTKI", 1840-50, grupa kobiet skupiająca się wokół literatki Narcyzy Zmichowskiej oraz „Przeglądu Naukowego"; dążyły do demokr. przebudowy społeczeństwa, podniesienia stanowiska społ.-prawnego kobiet; gł. przedstawicielki: Wincenta Zabłocka. Anna Skimborowiczowa. Kazimiera Ziemięcka. ENTYMEMAT [gr.], wypowiedź niekompletna; w logice wnioskowanie, w którym przemilczano jedną z przesłanek EN VOGUE [fr., 9 wog], modny. ENWER PASZA (1881—1922), polityk i generał tur.; jeden z organizatorów ruchu młodotureckiego; rzecznik udziału Turcji w I wojnie świat, po stronie państw centralnych i nacz. wódz od 1914. ENZOOCJA [gr.], choroba zakaźna zwierząt obejmująca ograniczony, niewielki teren, np. jedno gospodarstwo łub jedną miejscowość. ENZOOTYCZNE ZAPALENIE NACZYŃ CHŁONNYCH, przewlekła choroba koni, podobna do nosacizny; objawy: guzy i wrzody w skórze, zapalne zgrubienie naczyń i węzłów chłonnych. ENZYMY' [gr.], fermenty — organiczne substancje 0 złożonej, często nie znanej jeszcze budowie, wytwarzane w Komórkach roślin lub zwierząt; biologicznie czynne, regulują przebieg różnych procesów życiowych, zasadniczo nie ulegają przy tym zużyciu (biokataliza, —kataliza); składają się z części białkowej, nośnika (apoenzym) i niebiałkowej (koenzym); istnieją e. rozszczepiające węglowodory (np. amylaza), białka (np. pepsyna, trypsyna) i tłuszcze (lipazy). EOCEN [gr], druga epoka okresu trzeciorzędowego. Zob. też stratygrafia (tabela). EO IPSO [lac.], tym samym, z tego wynika. EOL (Ajolos), mit. gr. król burz i wiatrów, z których najbardziej znane; Boreasz (wiatr pn.), Notos (w. pd.). Zefir (w. zach.), Euros (w. wsch.). EOL1CZNY, geol. powstały pod wpływem wiatru; e. 	wietrzenie, e. transport, e. osad, e. forma krajobrazu. EOL1TY, krzemienie bezkształtne, przypominające najstarsze narzędzia paleolit.; znane z osadów trzeciorzędu i wczesn. czwartorzędu. EÓLOWIE, jedno z głównych plemion gr.; wypierani z ojczyzny przez Dorów (ok 1200 p. n. e.) emigrowali na wybrzeża Azji Mn. (Eolida). EOS, mit. gr. Jutrzenka, różanopalca bogini rozpoczynającego się dnia; mit. rzym. Aurora. EOTVÔS [otwôsz]: 1) Jozsef (1813—74), węg. pisarz 1 działacz polit; 1848 członek rządu rewol.; realist. powieści; Pisarz wiejski, Węgry w roku 1514; 2) Roland (1848—1919), geofizyk węg. Zob. też E. waga.  229 Et)TVOSA WAGA, fiz. czuta waga skręceń, za pomocą której bada się dokładnie kierunek i wartość siły ciężkości; stosowana w praktyce do poszukiwania złóż rud. EOZOIK -»proterozoik. EOZYNA [gr.], czerwony barwnik organiczny używany w przemyśle do barwienia papieru i do wyrobu czerwonego atramentu, a w biol. do barwienia tkanek w preparatach mikroskopowych. EPAKTA [gr.], w kalendarzu chrześc. liczba dni między ostatnim nowiem księżyca w starym roku a początkiem nowego roku. EPAMINONDAS (ok. 420—362 p. n. e.), sławny wódz demokratów tebańskich; jego imię jest związano z okresem hegemonii Teb w Grecji; twórca tzw. szyku skośnego zastosowanego w zwycięskiej bitwie ze Spartą pod Leuktrą 371 p. n. e.; zginął pod Mantineją. EPARCHA [gr.], w Bizancjum zarządca okręgu administT. zwanego eparchią. EPEJROFOREZA [gr.], geol. hipotetyczne poziome przesuwanie się lądów stanowiących kry lżejszego -»sialu pływającego w cięższej -»simie (teoria -»Wegenera). EPEJROGENEZA [gr.], lądotwórczość — ruchy iiionowe skorupy ziemskiej, o wielkiej rozpiętości setki kilometrów), a stosunkowo małej amplitudzie (setki metrów), powodujące zmiany w rozmieszczeniu lądów i mórz, np. obecne podnoszenie się Skandynawii. EPENTEZA [gr.], językozn. wstawka; zjawisko fonetyczne polegające na wprowadzeniu między 2 głoski, o trudnej w takiej pozycji artykulacji, głoski trzeciej, ułatwiającej wymawianie danego wyrazu, np. d w gwar Hendryk. ĆPERNAY [epernę], m. w pn.-wsch. Francji (Szamfania); 21 200 mieszk. (1954); produkcja wina szump., ednarstwo. EPIBLEMA, bot. skórka w strefie chłonnej korzenia; wytwarza długie włośnild; strefę korzenia, w której występuje e., nazywamy włośnikową. EPICEDION [gr.], liryczny wiersz żałobny. EPICENTRUM, punkt na powierzchni Ziemi, położony pionowo nad ogniskiem trzęsienia ziemi. EP1CHARM (VI/V w. p. n. e.), filozof i poeta sycyl., twórca tzw. dramatu sycylijskiego — krótkich utworów, których treść stanowiły humorystyczne sceny wzięte z życia ludzi lub bogów. EPICYKL [gr.], w dawnych teoriach ruchów planet krążące po -»deferensie małe kółko, po którym z kolei miała krążyć planeta; e. występowały również w teorii Kopernika; teoria Keplera ruchu planet po orbitach eliptycznych wyrugowała pojęcie e. z astronomii EPIDAUR, miasto na wybrzeżu -»Argolidy; w starożytności ważny punkt handl.; miejsce kultu Asklepiosa; wykopaliska, m. in. najlepiej zachowany teatr grecki. EPIDEMIA [gr.], zaraza — masowe zapadanie ludzi na określoną chorobę zakaźną, równocześnie lub w krótkich odstępach czasu. Zob. też pandemia. EPIDEMIOLOGIA [gr.], nauka badająca powstawanie, rozwój i szerzenie się chorób zakaźnych oraz sposoby zapobiegania i zwalczania. EPIDERMA [gr.]: 1) naskórek, warstwa skóry zewnętrzna, nabłonkowa; 2) bot. skórka na powierzchni organów roślinnych; na liściach i łodygach wytwarza aparaty szparkowe i różnego typu włoski, na korzeniu — wlośniki. Zob. też szparkowy aparat. (Rys.). EPIDIASKOP [gr J, aparat protekcyjny, połączenie diaskopu z episkopem. EPIDOTY [gr ], minerały rombowe lub jednoskośne; krzemiany wapnia, glinu i żelaza, składniki skal metamorficznych lub wtórne składniki skal magmowych. EPIFANIA [gr.], jedno z najstarszych świąt chrześc. (0. I ); w kościołach wsch. święto chrztu (Jordan), w kościele zach. święto hołdu Trzech Króli (■poświęcenie miry, kadzidła i złota). EP1FITY [gr.], rośliny rosnące na Innych roślinach, przeważnie drzewach, nie żyjące jednak ich kosztem, jak pasożyty, lecz samożywne: np. liczne Epifityczny storczyk EPISKOP gatunki storczyków (rys.); zaopatrują się w wodę z pary wodnej oraz opadów, a w sole mineralne z rozkładających się tkanek organizmów, na których rosną; przede wszystkim lasy tropikalne; zw. też poroślami. EPIFORA [gr], figura stylistyczna — powtórzenie tego samego wyrazu lub Supy wyrazów na końcu lku następujących po sobie zdań lub członów zdania rozwiniętego. EPIGENEZA [gr.], biol. teoria zakładająca, że w czasie rozwoju embrionalnego kolejno powstają i rozwijają się nie istniejące uprzednio struktury i narządy zarodka. Zob. też preformacja. EPIGONI: 1) mit. gr. nazwa synów 7 wodzów poległych pod Tebami; w 10 lat później zdobyli to miasto; 2) następcy -»diadochów; 3) naśladowcy przeżywającego się kierunku w literaturze, filozofii lub sztuce. EPIGRAFIKA [gr.], nauka pomocnicza historii 1 filologii badająca pismo ryte na materiale twardym, gł. na kamieniu i metalach. EPIGRAM, epigramat [gr.], drobny utwór poet o zwartej budowie i charakterze przeważnie satyrycznym. EPIKA [łac.], jeden z trzech gl. rodzajów lit., w którym na czoło wysuwa się narracja; ukazuje życie ludzkie wielostronnie, na szerokim tle społ.-hist.; najbardziej typowe gatunki e.: -»epos, -»powieść, -»nowela. EPIKTET (ok. 50—130), niewolnik frygijski, nauczyciel filozofii w Rzymie, zwolennik stoicyzmu; Podręcznik moralności stoickiej. EPIKUR (ok. 341—270 p. n. e.), filozof gr., kontynuator atomizmu Demokryta; cel filozofii widział w uwolnieniu ludzi od strachu, największego zla ludzkości; za najwyższe dobro uważał przyjemność, jednak nie zmysłową, jak potem wulgarnie interpretowano, lecz duchową i intelektualną, „uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju“; z jego bogatej spuścizny zachowały się tylko trzy E. 	spopularyzował Lukrecjusz. List do Menojkeusa. EPIKUREIZM: 1) doktryna filozoficzna Epikura i epikurejczyków; 2) w sensie zwulgaryzowanym pogoń za przyjemnościami. EPIKUREJCZYK: 1) uczeń Epikura, zwolennik jego filozofii; 2) potocznie człowiek goniący za przyjemnościami zmysłowymi, wygodniś. EPILEPSJA -»padaczka. EPILOG [gr.], swoiste „dopowiedzenie“ do utworu lit.; autor opowiada w e. dzieje bohaterów po zakończeniu właściwej akcji albo uzupełnia i komentuje swoje dzieło. EPIMENIDES Z KNOSSOS (Kreta), na pół legendarny poeta, filozof i wieszczek z VII w. p. n. e.; głosił naukę orficką; przypisywane mu dzieła nie są autentyczne. EPINAL, m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 28 700 mieszk. (1954); ośrodek adm.; przemysł włókien., poligraficzny. EPIR, kraina hist. w pn -zach. Grecji, nad M. Jońskim; na wsch góry Pindos (Smolikas 2632 m); formy krasowe; -»makenia; lasy wiecznie zielonych dębów; gospodarka pasterska: słabo rozwinięte rolnictwo. — E. (Epeiros) w starożytności słabo rozwlnięfy gospodarczo i kulturalnie (-»Dodona); większe znaczenie zyskał w okresie hellenist ( — Pymis). EPISKOP [gr ], przyrząd optvczny stosowany do rzutowania na ekran znacznie powiększonego obrazu płaskiego nieprzezroczystego przedmiotu, przede Epikur listy. Poglądy  EPISKOPALIZM wszystkim rysunków, fotografii itp.; składa się z silnego źródła światła, luster i obiektywu. EPISKOPALIZM [gr.l, forma organizacyjna kościoła, w które) najwyższa władza spoczywa w rękach biskupów. EPISTEMOLOGIA -«-gnoseologia. EPISTOLOGRAFIA [gr.], nauka pisania listów; w staroż Grecji jeden z działów retoryki; zachowano podręczniki z II i I w. p. n. e. (Pseudo-Demetriosa z Faleronu) zawierały wskazówki dotyczące pisania listów oraz ich wzory. EPISTYL -«-architraw. EPITAFIUM [gr.j: 1) napis nagrobny zawierający tytuły, sławiący czyny i zalety zmarłego; 2) tablica kamienna, metalowa lub drewniana z napisem, umieszczana na grobach, w kościołach, na murach cmentarnych, często zdobiona rzeźbą lub malowidłami; zwyczaj przejęty przez chrześcijan od starożytnych Rzymian; 3) lit. rodzaj epigramatu w formie napisu nagrobkowego. EPITALAMIUM [gr.j, utwór liryczny, najczęściej pieśń, napisany z okazji zaślubin. EPITET [gr.j: 1) słowo określające jakiś rzeczownik; e. ma duże znaczenie stylist., stwarzając pełnię obrazu; 2) żartobliwy lub złośliwy przydomek. EPIURACYJNA KOLUMNA, enem. aparat do usuwania przedgonu, tj. niżej wrzących składników surowego spirytusu (eterów), stosowany przed właściwą jego rektyfikacją (oczyszczaniem i wzmacnianiem). EPIZOD [gr.]: 1) część dialogu w tragedii gr. oddzielona pieśniami i tańcami chóru (stasimami); 2) zdarzenie stanowiące element fabuły lub akcji utworu lit., dramat, lub film., mające charakter samodzielny. EPIZOOCJA [gr.], pomór, zaraza — masowe występowanie choroby zakaźnej zwierząt na określonym terenie i w jednym czasie. EPIZOOCJOLOGIA, nauka badająca charakter i przyczyny rozprzestrzeniania się epizoocji. EPODA [gr.j: 1) w liryce forma utworu poet., w którym regularnie występuje na przemian wiersz długi i krótki; 2) w poezji chór. zwrotka następująca po strofie i antystrofie. EPOKA [gr.]; I) okres czasu obejmujący pewne stadium rozwoju w dziejach świata; 2) geol. jednostka czasu trzeciego rzędu (era, okres, epoka) w dziejach Ziemi; w podziale utworów geol. odpowiada oddziałowi; jest częścią okresu i dzieli się na wieki. Zob. stratygrafia (tabela). EPOLETY [fr-1, szlify, naramienniki z taśmy srebrnej, złotej lub z sukna, na których nosi się oznaki stopni wojskowych. EPOPEJA [gr.], odmiana epiki, dzieło najczęściej o formie wierszowanej, którego treścią są losy bohaterów pokazane na tle wydarzeń przełomowych w dziejach narodu; styl wzniosły i patetyczny (Iliada, Odyseja, Eneida, Pan Tadeusz). EPOS Igr.], poemat epicki; termin często używany równoznacznie z epopeją; w twórczości lud. opowieść o czynach bohaterów. EPSOM [epsom] (and Ewell), m. w Anglii w pobliżu Londynu; 68 000 mieszk. (1951); źródła zawierai'ące gorzką sól (-►epsomit); tor wyścigowy; szkoła Dpsom College. EPSOMIT, naturalna sól gorzka, minerał biały lub bezbarwny; uwodniony siarczan magnezu; występuje w złożach soli potasowych; służy do otrzymywania związków magnezu; nazwa od Epsom. EPSTE1N Mieczysław (1833—1914), bankier i przemysłowiec Królestwa Pol.; 1871 założyciel Banku Dyskont. Warsz.; 1876—1906 prezes Komitetu Giełdowego w Warszawie. Er, symbol pierwiastka chem. erbu. ERA [łac.]: 1) okres czasu rozpoczynający się od jakiegoś ważnego rzeczywistego lub legendarnego wydarzenia stanowiącego punkt wyjściowy dla rachuby lat; 2) geol. jednostka czasu pierwszego rzędu w dziejach Ziemi; w podziale utworów geol. odpowiada grupie; dzieje Ziemi dzielą się na 5 e.: archaiczną, proterozoiczną, paleozoiczną, mezozoiczną i keuozoiczną; 3) e. roślinne w historii Ziemi, okresy panowania kolejno różnych grup roślinnych, odpowiadają erom geol., lecz początki ich przypadają wcześniej niż e. geol.: eofityczna (początkowa) — glony; paleofityczna (starożytna) — rodniowce; mezofityczna (średniowieczna) — nagonasienne; kenofityczna (nowożytna, trwa do dziś) — okrytonasienne. Zob. też stratygrafia (tabela). ERATO »Muzy. ERATOSTENES Z CYRENY (ok. 275 — ok. 194 p. n. e.), filozof, astronom i matematyk gr.; pierwszy Erazm z Rotterdamu 230 poddał myśl wprowadzenia co 4 lata jednego dodatkowego dnia do roku (rok przestępny); zmierzył kąt nachylc-nia ekliptyki i promień Ziemi. ERATYK [łac.], głaz narzutowy — odłam skalny przyniesiony i pozostawiony przez lodowiec, np. głazy granitów skandynawskich w Polsce. ERAZM Z ROTTERDAMU (Desiderius Erasmus) (ok. 1466—1536), filolog i filozof hol., jeden z najsławniejszych humanistów Odrodzenia; walczył o wyzwolenie umysłu od pustych i pedantycznych metod scholast. teologu; Pochwala głupoty. ERB Er, erbium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 68; metal -«-ziem rzadkich. ERBEN Kareł Jaromir (1811—70), czeski poeta i badacz folkloru; mistrz ballady; w zbiorze Kytice (Bukiet) przetransponował piękno twórczości lud. na język poezji artystycznej. ERD2ES DAG (Ercis Dag), wygasły wulkan na pn. od gór Taurus w środk. Turcji (3916 m); wieczne śniegi. EREB, mit. gr.: 1) syn Chaosa; w czasie walki z Tytanami rzucony przez Zeusa do Tartaru; 2) najgłębiej położona część Podziemia, właściwa siedziba Hadesa. EREBUS, czynny wulkan na Wyspie Rossa, w Antarktyce; wys. 4055 m; odkryty przez J. C. Rossa 1841 zdobyty przez E. H. Shackletona 1908. EREClllEjON, świątynia Erechteusza, Ateny i Posejdona; jedna z najciekawszych architektonicznie świątyń gr. na Akropolu w Atenach; zniszczona w czasie wojen pers., odbudowana w stylu jońskim 420—408 p. n. e., ze słynnym portykiem kariatyd. Tabl. 41. ERECHTEUSZ, mit. gr. jeden z pierwszych królów Aten; pochowany na Akropolu, w miejscu, na którym w V w. p. n. e. wzniesiono Erechtejon. EREKCJA [łac.]: 1) wzniesienie budowli, pomnika itp.; założenie instytucji; 2) med. wzwód, naprężenie prącia. EREMITA [gr.], pustelnik; eremici, członkowie zgromadzeń zakonnych objęci wspólną regułą, lecz mieszkający osobno (kartuzi, kameduli, bazylianie pierwotnej reguły e. zakonu św. Franciszka). ERENBERG Kazimierz (1870—1932), publicysta, sprawozdawca teatr.; red. „Kuriera Porannego" (1905—30), „Gazety Polskiej" (1930—32), związany z obozem J. Piłsudskiego. ERENBURG Ilja G. (ur. 1891), pisarz ros.; w młodości debiutował w Paryżu jako poeta zbliżony stylem do akmeistów. Na emigracji pisze szereg utworów beletrystycznych w stylu fantazji i groteski: 13 fajek, 'Niezwykle przygody Julia Jurenity, Trust D. E., powieść filmową Miłość Joanny Ney; ok. 1930 wraca do ZSRR, gdzie pisze powieści o budownictwie socjalist. Dzień wtóry, Jednym tchem, wydaje zbiory reportaży z zagranicy. W okresie II wojny świat, pisze powieść Upadek Paryża, jest niestrudzony jako publicysta. Po wojnie powieści Burza, Dziewiąta fala, Odwilż. Jest jednym z inicjatorów świat, ruchu obrońców pokoju, laureatem leninowskiej nagrody za utrwalanie pokoju między narodami (1952). EREPSYNA, proteolityczny (rozkładający białko) ferment trawienny wchodzący w skład soku jelitowego. EREWAN (Jeriewan), stoi. Armeńskiej SRR; 385 000 mieszk. (1956); 12 wyższych uczelni, Akademia Nauk; wielki ośrodek przemysłu: chem. (kauczuk synt.), maszyn., materiałów budowl., spoż., włókien., obuwniczego. ERFURCKI PROGRAM, uchwalony 1891 w Erfurcie program niem. socjaldemokracji;" jako cel ostateczny partii wysuwał zbudowanie socjalizmu, pr*e1. Erenburg  231 zagadnienie rewolucji i dyktatury milczał jednak proletariatu. ERFURT, m. w NRD (okręg Erfurt); 191 000 mieszk. (1954); ośrodek kult. Turyngii; liczne budowle got. i renesans, (katedra); fabr. maszyn ciężk., biur., przemysł: elektrotechn., konfekc., obuwn.; handel: nasiona, kwiaty, warzywa. ERG: 1) jednostka pracy; praca wykonana przez silę 1 dyny, gdy jej punkt przyłożenia przesunął się o 1 cm w kierunku działania siły. Większą jednostką jest dżul (J) = 107 ergów; 2) termin pochodzenia arabskiego, oznaczający piaszczystą pustynię. ERGO [lac.], więc, zatem. ERGOSTEROL, dawniej ergosteryna — związek organiczny występujący w sporyszu i drożdżach; prowitamina kalcyferolu (witaminy D2); przemiana e. w witaminę następuje pod wpływem promieni ultrafioletowych. ERGOTAMINA, alkaloid wyodrębniony ze sporyszu; stosowany w położnictwie, przy różnych krwawieniach, przy migrenach itp. ERGOTIONEINA, substancja organiczna występująca w organizmach ludzi i zwirząt, np. w krwinkach czerwonych; odkryta również w sporyszu, owsie i in. ERICSSON [ęrikson] John (1803—89), szwedzki inżynier-wynalazca; pracował głównie w USA; wynalazł m. in. maszynę poruszaną ogrzewanym powietrzem, skonstruował pierwszy okręt opancerzony, próbował wykorzystać promienie słoneczne jako siłę motoryczną. ERIE [} :ryj: 1) jez. w grupie Pięciu Wielkich Jez. Ameryki Fn., na granicy Kanady i USA; 25820 km2, maks. głęb. 62 m; połączone z jez. Huron i jez. Ontario; część wielkiego szlaku żeglugi śródląd.; przewóz rudy żelaza, ropy naft., węgla, zboża; gł. porty: Toledo, Cleveland, Buffalo; 2) kanał w USA (N. Jork); dł. 524 km; łączy jez. Erie z rz. Hudson, umożliwiając komunikację między Wielkimi Jeziorami i Atlantykiem. ERIS, gr. bogini niezgody, siostra Aresa; na weselu Peleusza i Tetydy rzuciła złote jabłko („jabłko Niezgody“) z napisem „dla najpiękniejszej", wywołując tym spór między Herą, Ateną i Afrodytą; -»-Parys jako sędzia ofiarował je Afrodycie; wdzięczna bogini dopomogła mu w porwaniu żony Menelausa, Heleny. ERIUGENA Jan Szkot (ok. 810 — ok. 880), filozof średniow. ur. w Irlandii; działał na dworze Karola Łysego; identyfikował filozofię z teologią, uważając Boga za początek i koniec wszystkiego, za źródło wszystkich rzeczy i myśli; De divisione naturae (O podziale przyrody). ERLANDER Tage Fritiof (ur. 1901), polityk szwedz.; przywódca Socjaldcmokr. Partii Pracy; od 1946 premier. ERLANGEN, m. w NRF (pn. Bawaria), nad Kanałom Ludwika; 61 000 mieszk. (1955); uniwersytet; zakłady elektrotechn. Siemensa; przemysł: bawełn., rękawiczn., browarn. ERLICHSHAUSEN Ludwik von (?—1467), w. mistrz zakonu krzyżackiego od 1450; panowanie jego wypełniła walka ze Związkiem Pruskim i wojna 13-letnia. ERMITAŻ [fr.]: 1) niewielka budowla parkowa w ogrodach XVIII w.; 2) muzeum w Leningradzie założone w XVIII w., jedno z najbogatszych na święcie (zbiory sztuki antycznej, Bliskiego i Dalekiego Wschodu, galeria malarstwa, kolekcja grafiki, rzemiosła art. itp.). ERMUPOLIS, m. i port na wyspie Siros (Cyklady — Grecja); 17 000 mieszk. (1951); przemysł: włókien., szklany, skórz. EROS: 1) mit. gr. bóg miłości, syn Aresa i Afrodyty, czczony również jako bóg wierności i przyjaźni; mit. rzym. Amor; 2) astr. jedna z -»-planetoid mająca bardzo wydłużoną orbitę eliptyczną. Ruch E. bywa wykorzystywany do wyznaczania -»paralaksy Słońca. ERCfEMATYCZNA METODA [gr.], metoda nauczania polegająca na zadawaniu pytań tak dobranych, by pobudzały ucznia do samodzielnego myślenia i czynnego udziału w zdobywaniu wiedzy. EROTOMANIA [gr.], chorobliwie wzmożona pobudliwość płciowa. EROTYK [gr.], liryczny wiersz miłosny. EROTYZM [gr.], zmysłowość, pobudliwość płciowa. EROZJA [łac.], żłobienie powierzchni Ziemi przez Erynia Eros ESCHWEILER czynniki zewnętrzne; wiatry, rzeki, lodowce, morza; w węższym znaczemu — działalność żłobiąca rzek. ERRATA [łac ], załączony do książki wykaz błędów zauważonych po zakończeniu druku wraz z ich sprostowaniem. ER-RIJAD (Rijad), stoi. Arabii Saudyjskiej i gł. m. Nedżdu położone w wielkiej oazie; ok. 80 000 mieszk. (1952); rezydencja król.; linia kol. do Damam nad Zat. Perską. ERSTED (Oe), fiz. jednostka natężenia pola magnet.; pole magnet, w pewnym punkcie ma natężenie 1 Oe, jeżeli działa z siłą 1 dyny na wprowadzony do tego punktu jednostkowy biegun magnetyczny. ERUDYCJA [łac.], uczoność, wielka wiedza, gruntowne wykształcenie w określonej dziedzinie nauki. ERWIN ZE STEINBACHU (ok. 1224—1318), rzeźbiarz i budowniczy okresu gotyku; twórca elementów dekoracyjnych katedry sztrasburskiej. ERYK, imię królów duń., norw. i szwedz.: 1) E. XIII (ok. 1382—1459), król Danii i Szwecji 1397— 1439, Norwegii 1397—1442, syn Warcisława VII, księcia zach.-pomorskiego, prawnuk Kazimierza Wielkiego, króla poi.; zdetronizowany wrócił na Pomorze; 2) E. XIV (1533—77). król Szwecji 1560—68, syn Gustawa Wazy; zdetronizowany przez brata Jana. ERYNIE, gr. boginie zemsty, 3 potworne istoty powstałe z krwi okaleczonego Uranosa: Tysyfone, Alekto i Megera, nękające zbrodniarza za życia i po śmierci. Aby zabezpieczyć się przed ich gniewem, zwano je także Eumenidami, tzn. Łaskawymi, mit. rzym. Furie. ERYSTYKA [gr.], dział logiki traktujący o taktyce prowadzenia sporów słownych. ERYTREA, autonom. terytorium Abisynii nad M. Czerwonym; 124 000 km*; 1 020 000 mieszk. (1953); nizinne wybrzeże gorące i suche, wyżyny chłodniejsze i wilgotniejsze; przeważa chów bydła; uprawa zbóż, bawełny, kawy; połów pereł; gł. m.: Asmara (stoi.), Massaua (port). ERYTREN -»-butadien. ERYTROCYTY [gr.], krwinki czerwone — komórki krwi, u człowieka kształtu dwuwklęsłej soczewki o średnicy ok. 8 p, grub. 1 p; zasadniczo nie mają jąder komórkowych; zawierają hemoglobinę; w 1 mm! krwi znajduje się u poszczególnych gatunków zwierząt różna liczba e. (u człowieka 4,5—5 min). ERYTRYN, kwiat kobaltowy — minerał barwy czerwonej; uwodniony arsenian kobaltu; tworzy często różowe naloty na smaltynie. ERZBERGER Matthias (1875—1921), polityk niem.. członek partii Centrum, rzecznik polityki szybkiego porozumienia z Koalicją pod koniec I wojny świat.; 1919—20 min. finansów; zamordowany przez bojówki nac jonal ¡styczne. ERZURUM (Erzerum), m. w Turcji (Armenia); 69 500 mieszk. (1955); ośrodek handl.; wyrób dywanów, przemysł skórz.; w okolicach nafta; lotnisko; hist. twierdza Armenii. Es: 1) muz. dźwięk niższy o półton od dźwięku «; 2) symbol pierwiastka chem. ainsztainu. ES, elektrostatyczny układ — układ jednostek elektr., w którym za podstawową wielkość przyjmuje się ładunek elektr., a za jednostkę taki ładunek, który w próżni z odległości 1 cm działa na ładunek równy sobie z siłą 1 dyny. ESAUŁ (asauł), stopień oficerski w wojsku kozackim przed rewolucją 1917 r.; odpowiadał stopn. namiestnika w poi. husarii; także adiutant atamana. ESBJERG, m. w Danii, gł. port w zach. lutlandii; 50 900 mieszk. (1955); przemysł: maszyn., konserwowy; rzeźnie, wędzarnie; prom do Harwich (W. Brytania). ESCARPINS [fr. eskarpę], płytkie obuwie męskie, noszone dawniej do długich pończoch i krótkich spodni. ESCHATOLOGIA [gr. esćhatos — ostatni], nauka o ostatecznym przeznaczeniu rzeczy; w chrześcijaństwie dział teologii dogmatycznej. ESCHINES (Aischines) (ok. 390—314 p. n. e.), mówca ateński, przeciwnik polit. Demostenesa, członek stronnictwa macedońskiego; zachowane 3 mowy, m. in. O wieńcu (zwrócona przeciw Demostenesowi). ESCHWEILER, m. przem. w NRF (Pn. Nadrenia ESCUDO -Westfalia); 38 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla; huta żel. i cynku; przemysł: maszyn., precyz., włókien. ESCUDO, jednostka monetarna Portugalii; -»-monetarne jednostki (zest.). ESEJ [ang. essay], krótki utwór z pogranicza publicystyki i literatury pięknej; łączy w sobie przesłanki naukowe z właściwościami oddziaływania estetycznego ESENCJE [łac.], stężone wyciągi alkohol, lub eterowe z surowców rośl. (lub zagęszczone roztwory substancji otrzymanych syntetycznie) o przyjemnym smaku i zapachu; e. owocowe (malinowa, pomarańczowa, ananasowa) stosowane w przemyśle spożywczym; e. 	kwiatowe (jaśminowa, różana) w przemyśle perfumeryjnym. ESEROWCY, eserzy, skrót nazwy ros. partii Socjalistów-Rewolucjonistów (SR), utworzonej 1902 w wyniku połączenia luźnych grup narodnickich; ros. ludowcy; głosili program rewolucji agrarnej; mieli za sobą drobnomieszcz. inteligencję, sięgając wpływami i do proletariatu; w walce z caratem zwolennicy taktyki terroru indywidualnego; w okresie I wojny świat dążyli do jej zwycięskiego końca; stanowili główną podporę Rządu Tymczasowego, przeciwstawiali się przekształceniu burżuazyjnej rewolucji lutowej (1917) w proletariacką; w okresie Rewolucji Październikowej, wraz z całym obozem reakcji, dążyli do obalenia władzy radzieckiej. ESICA, anat. część jelita grubego, leżąca w dole jamy brzusznej, po stronie lewej; stanowi dalszy ciąg okrężnicy zstępującej i przechodzi w odbytnicę. ESKADRA: 1) związek taktyczny marynarki wojennej składający się z okrętów różnych typów; 2) jednostka organizacyjna lotnictwa (6—12 i więcej samolotów). ESKAPTZM [ang.], w nowocz. ang. krytyce literackiej określenie oznaczające ucieczkę od tematyki życia codziennego. ESKILSTUNA, m. przem. w środk. Szwecji; 57 100 mieszk. (1955); słynie z przemysłu metal, (artykuły żelazne i nożown.). ESKIMOSI, mongołoidałny lud arktycznych obszarów Ameryki Pn. — od Grenlandii po Alaskę — i Azji (Płw. Czukczów); łowcy morskiej zwierzyny i rybacy; ok. 46 tys. Tabl. 13. ESKISEHIR, m. w zach. Turcji; 122 800 mieszk. ,(1955); przemysł bawełn.; w okolicach wydobycie chromitów, magnezytu, pianki morskiej; węzeł kol. Anatolii. ESKORTOWIEC, mniejszy okręt wojenny do osłony konwojów, uzbrojony w artylerię przeciwlotniczą i bomby głębinowe. ESKULAP (Asklepios): 1) gr. bóg sztuki lekarskiej, czczony pierwotnie w Epidauros, później w całej Grecji, a od ok. 290 p. n. e. również w Rzymie; poświęcony mu był kogut, symbol czujności, i wąż, symboi przezorności; 2) potoczna, nieco ironiczna nazwa lekarza. ESKURfAL (El Escorial), rezydencja król. w Hiszpanii na pn.-zach. od Madrytu; pałac zbudowany przez Filipa II wg projektów J. B. da Toledo i J. Herrery 1563—84; słynna biblioteka i galeria obrazów; klasztor augustianów; ośrodek turyst. i wypoczynkowy. ESKW1LIN (Esquilinus mons), jedno z 7 wzgórz, na których leżał staroż. Rzym. ESMAN Józef (1815—73), młynarz, współpracownik W. Stefańskiego w —Związku Plebejuszy; 1845 członek Centralnego Komitetu Poznańskiego; 1846—48 więziony. ESMARCH Friedrich von (1823—1908), chirurg niern.; udoskonalił metody zapobiegania nadmiernej utracie krwi przy amputacji (opaska Esmarcha). ESPADA [hiszpl: 1) szpada; 2) główny zapaśnik w walce byków zadający zwierzęciu śmiertelny cios szpadą. ESPARCETA, sparceta, rzęśnia, Onobtychis sativa — wieloletnia roślina z rodziny motylkowatych; uprawna, pastewna (zielonka lub siano); nieraz zdziczała. Zob też dzięciełina. ESPARTO, w*ókno otrzymywane z tTawy ostnicy Slipa tenacissima uprawianej w pn. Afryce i pd. Europie; cenny surowiec powrożniczy, tapicerski i papierniczy. ESPERANTO, sztuczny język międzynar. stworzony Esparceta 232 1887 przez poi. lekarza Ludwika Zamenhofa; opiera się na materiale słownikowym rom., germ, i słów., a jego gramatyka ogranicza się do 16 prostych reguł; e. 	ma wielu zwolenników w całym świecie. ESPLANADA [fr.J: 1) przedpole fortu w twierdzy; rejon określony specjalnymi przepisami, w którym obowiązują ograniczenia budowlane; 2) plac lub promenada na miejscu zburzonych murów fortecznych. ESPRESSIVO [wł.J, muz. z wyrazem, z uczuciem. ESPRIT [fr. esprj], dowcip, polot, bystra i trafna reakcja na sytuację; e. d'escalier, dowcip spóźniony, reakcja po niewczasie. ESPRONĆEDA [espronsęda] José de (1808—42), hiszp. poeta romant; uczestnik wielu spisków i rewolucji w kraju i za granicą (m. in. 1830 w Paryżu); liryka jego wyraża ideały wolność, i demokr.; poematy: Student z Salamanki, Diabel-świat. ESSAY —esej. ESSEN, najważniejsze m. przem. Zagłębia Ruhry w NRF; 671 000 mieszk. (1955); ośrodek monopoli węgla i stali; kopalnie węgla, koksownie; Zakłady Kruppa (huty, produkcja lokomotyw, samochodów ciężar.); przemysł: chem , maszyn., włókien.; wielki węzeł kol. ESSEŃCZYCY, rei. organizacja judejska powstała w I w. p. n. e., głosząca wstrzemięźliwość, miłość bliźniego i wspólnotę mienia; wywarła duży wpływ na powstanie chrześcijaństwa. ESSEX Robert Devereux, hr. (1567—1601), faworyt Elżbiety I ang.; ścięty za spisek przeciwko niej. ESSEX [ęsyks], hrabstwo w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia); 3957 km*; 2 045 000 mieszk. (1951); nizinne; uprawa zbóż, warzyw, ziemniaków, hodowla bydła, mleczarstwo; stoi. Chelmsford. — Królestwo saksońskie 530 zał. przez Asewina; 828 weszło w skład zjednoczonego państwa ang. ESSLINGEN. m. w NRF (pn. Wirtembergia) nad Neckarem; 76 000 mieszk. (1956); zabytki architekt, got.; przemysł maszyn., włókien. ESTAKADA [wł.J, pomost, po którym przejeżdżają wagony lub inne środki przewozowe ponad poziomem, na który materiał jest wyładowywany, w celu ułatwienia wyładunku przez wysypywanie, zsuwanie itp. ; e. budowane są na placach składowych i na nabrzeżach portowych. ESTE, książęcy ród wl.; od XIII do XVI w. władcy Ferrary, Reggio, Modeny; opiekunowie artystów, poetów i uczonych. ESTETYKA [gr.], nauka badająca subiektywne i obiektywne warunki pojawiania się sądów oceniających w zakresie piękna i brzydoty zarówno w naturze, jak w sztuce. ESTETYZM, postawa wartościująca dzieła sztuki wyłącznie na podstawie ich cech formalnych w myśl elitarnego hasła „sztuka dla sztuki“. ESTEZJOLOGIA [gr.], nauka o narządach zmysłów. ESTK05VSKI Ewaryst (1820—56), nauczyciel lud., publicysta i pedagog, działacz oświat.; założyciel pierwszego poi. Towarzystwa Pedagogicznego (Poznań 1848); 1849—53 wydawca „Szkoły Polskiej“; podręczniki, rozprawy pedagogiczne. ESTONIA, Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka — rep. związk. na zachodzie eur. części ZSRR, u wsch. wybrzeży Bałtyku; 45100 km*; 1100 000 mieszk. (1956); stoi. Tallinn; nizina polodowcowa (najwyższe wzniesienie 317 m), liczne bagna (15°/* pow.), jeziora (Pejpus) i obszary pokryte głazami narzutowymi; gleby bielicowe; klimat umiark.-kontynent.; lasy 20°/e og. pow. Ludność: Estończycy, Rosjanie; gł. m.: Tartu, Narwa, Kohtla-Jârve; hodowla bydła rogatego, nierogacizny; uprawa żyta, ziemniaków, lnu; kopalnie łupków bitum. (Kohtla-Jârve); gazociągi do Tallinnu i Leningradu; wydobycie torfu; wielka elektrownia na Narwie; przemysł: stoczn., maszyn elektr., elektrotechn., urządzeń góm., precyz. (gł. w Tallinnie), chem. (na łupkach bitum., produkcja superfosłatu); wielki kombinat bawełn („Krenholmska. Manufaktura“ w Narwie); przemysł włókien, i dziewiarski (Tallinn), skórz.-obuwn. (Tallinn, Parnawa), spoż. (gł. produkty hodowl. i ryby); gł. porty: Tallinn, Parnawa. Zob. też ZSRR. Historia: kraj ugrofińskich Estów, opanowany w XIII w. przez Zakon Kawalerów Mieczowych: po jego sekularyzacji od 1561 większa część E zagarnięta została przez Szwecję, część zaś pd dzieliła losy Inflant; po wojnie północnej E. I Inflanty włączono do Rosji 1721; po I woinie światowej 1919—40 burż.-demokr. republika; 1940 proklamowana republiką rad. weszła jako Est. SRR w skład ZSRR.  233 ESTOŃSKA LITERATURA. Pierwszym drukowanym dziełem e. 1. jest est. przekład katechizmu J. Koella z Tallinna (1535), jednak za właściwy początek e. 1. uważa się wydanie przez F. R. Kreutzwalda eposu Kalewipoeg (1857—61), opartego na bogatej poezji lud., wzorowanego na fiń. eposie Kalewala. Na przełomie XIX i XX w. działają: patTiot. pisarka L. 	Koidula, córka J. V. Jannsena, wydawcy pierwsz. est. czasopisma, dramaturdzy A. Kitzberg i E. Wilde. Po rewolucji 1905/07 powstaje ruch młodoest. (gł. przedstawiciel G. Suits), skupiający przedstawicieli realizmu i symbolizmu (F. Tuglas, A. Tammsaare). W okresie międzywoj. wyróżniają się: M. Metsanurk, A. Kivikas. Po 1940 w Estonii radź. realizm socjalist. reprezentują: lirycy J. Vźres i A. Alle oraz powieściopisarz H. Leberekht. ESTOŃSKA SZTUKA. Od XIII do XVII w. Estonia związana jest z kręgiem artyst. baltycko-skandynawskim, a na jej terenie działają przeważnie artyści niem. i niderl.; gł. ośrodkami są: Rewel, Dorpat i Narwa Zachowały się liczne i wybitne zabytki got. architektury, rzeźby i malarstwa, zwłaszcza z XV w. (budowle obronne, kamienice mieszcz., kościoły wraz z bogatym wyposażeniem). Renesans I barok reprezentowane są najlepiej w rzeźbie i wystroju wnętrz. Na przełomie XVIII i XIX w. zaznacza się w architekturze wpływ klasycyzmu petersb. Narodowa sztuka rozwija się od poł. XIX w., gł. w zakresie malarstwa (portreciści i malarze scen rodzaj. A. Laikmaa i bracia K. i P. Raud (pocz. w. XX). Oryginalna jest estońska sztuka ludowa. Sztuka Estonii radź. rozwija się w oparciu o zasady realizmu socjalist. (rzeźbiarze E. Roos, A. Kaazik, malarze A. Jegorow, G. 	Reindorf). ESTOŃSKI JĘZYK, należy do rodziny -fińskich języków; pierwsze jego zabytki lit. pochodzą z XVII w. Zob. też uralskie języki. ESTOWIE: 1) Estończycy, naród pochodzenia uralsko-ałtajskiego (grupa jęz. ugrofiń.); obecnie Estońska SRR; 2) dawna nazwa bałtyckich Prusów. ESTRADA [hiszp.j, podwyższona i nie zasłonięta kurtyną część sali imprezowej, na której występują artyści. ESTRAGON, Artemida dracunculus, bylina z rodziny złożonych; 60—130 cm wys.; Azja; białozielone kwiaty z silnym, przyjemnym aromatem; używany w przemyśle do wyrobu octu i musztardy estragonowej oraz w lecznictwie. ESTREICHER: 1) Karol (1827—1908), twórca bibliografii poi., teatrolog i historyk literatury; 23 tomy jego Bibliografii polskiej zawierają zestawienie piśmiennictwa poi. w Polsce wydawanego lub Polski dotyczącego z lat 1455—1900; liczne prace z historii poi. teatru i literatury, m in. Teatra w Polsce; 2) Stanisław (1869—1939). prawnik i bibliograf; prof. Uniw. Jag.; od 1909 kontynuator Bibliografii polskiej Karola E. (t. XXIII—XXVI); liczne prace z historii prawa; 3) 	Karol (ur. 1906), historyk sztuki, prof. Uniw. Jag.; prace z historii sztuki poi.; jest również powieściopisarzem: Kristianna. ESTREMADURA, prowincja hist. w zach. Hiszpanii; 41 602 km*; 1 383 200 mieszk. (1952); uprawa pszenicy, oliwek, grape-fruitów; lasy korkowe; hodowla owiec, świń, kóz, bydła rogat.; bogate złoża fosforytów w Logrosan; górnictwo ołowiu, żelaza, cynku, miedzi; przemysł spoż. (oliwa z oliwek, wino, mąka); komunikacja słabo rozwinięta; gł. m. Cśceres, Badajoz. ESTRY, związki powstające w wyniku reakcji alkoholi z kwasami organicznymi lub nieorganicznymi; niektóre e. mają przyjemny owocowy lub kwiatowy zapach i są stosowane w przemyśle cukierń, i perfum.; e. gliceryny z kwasami: palmitynowym, stearynowym i oleinowym są tłuszczami. ESTRYFIKACJA, reakcja alkoholi z kwasami organicznymi lub nieorganicznymi, w której wyniku powstają estry i woda. ESTUARIUM (łac.j, lejkowate ujście rzeki do morza lub oceanu ESZELON [fr.J: 1) część, rzut ugrupowania bojowego, operacyjnego lub kolumny marszowej wojska; termin używany na początku okresu międzywojennego. 2) w przewozach wojsk, transport. ESŻTERGOM, stare m. w pn. Węgrżeeh nad Dunajem; 18 000 mieszk. (1948); siedziba prymasa Węgier: zabytki hist.: katedra, zamek, muzeum; gorące źródła; ośrodek turyst ; polska nazwa Ostrzyhom. ETAN C2HB. węglowodór nasycony; gaz palny, bezwonny, bezbarwny; występuje w małych ilościach w gazie ziemnym, ropie naft. i gazach przemysł. ETANOL —etylowy alkohol. ETANOLOAM1NA -kolamina. ETOM ETAT [fr.J, stanowisko służbowe przewidziane w stałym składzie liczbowym pracowników danej jednostki organizac. ETATYZM [fr.J, prowadzenie działalności gosp. przez państwo kapitalist. przy pomocy przedsiębiorstw państw.; e. w znaczeniu szerokim, administracyjne regulowanie życia gosp. przez państwo kapitalist. ETAŻERKA (fr.J, lekka stojąca kilkukondygnacjowa półka otwarta ze wszystkich stron. ET CETERA [łac.], skrót: etc. — i tak dalej. ETEOKLES, mit. gr. starszy syn Edypa i Jokasty; walczył o władzę w Tebach z bratem swym Polinikiem; obaj zginęli w bratobójczej walce. Zob. też Antygona, Edyp, Kreon. ETER: 1) fiz. wypełniająca przestrzeń kosmiczną hipotetyczna substancja, w której rozprzestrzeniają się fale elektromagnet.; wobec ujemnych wyników doświadczeń hipoteza e. została odrzucona; 2) e. naftowy, łatwolotna i łatwo zapalna ciecz, otrzymywana jako frakcja ropy naftowej, wrząca do temp. 50°; składa się gł z lekkich węglowodorów — pentanu i heksanu; używana do napędu silników spalinowych oraz jako dobry rozpuszczalnik; 3) chem. —etery. ETERNIT, ogniotrwały materiał budowl. wyrabiany z cementu sprasowanego z azbestem; w postaci płyt używany do krycia dachów. ETERY, związki organiczne złożone z dwóch rodników połączonych za pomocą atomu tlenu; np. eter e tyłowy (zw. potocznie eterem) C2H5 • O • C2H5, bezbarwna, lotna, niskowrząca i łatwopalna ciecz 0 swoistym zapachu; z powietrzem daje mieszaninę wybuchową; w lecznictwie stosowany do narkozy chirurg.; w przemyśle — doskonały rozpuszczalnik wielu substancji organicznych. ETIOLACJA [gr.], wypłonienie — anormalny wzrost TOŚlin światlolubnych rosnących w cieniu; nadmierne wydłużenie i zwiotczenie pędów oraz liści, brak chlorofilu. ETIOLOGIA [gr.], med. nauka o przyczynach chorób. ETIOPIA -Abisynia. ETIOPOWIE: 1) w starożytności nazwa nadawana wszystkim ludziom o ciemnej skórze, szczególnie Murzynom; 2) obecnie narodowość, złożona z plemion Amhara, Galla, Somali i in., zamieszkująca Abisynię; grupa język, semito-chamicka. ETIOPSKI KOŚCIÓŁ, wyznanie panujące w Abisynii (Etiopii), w zasadzie monofizyckie; ze swoistymi cechami obrzęd., zależne ocl —koptyjskiego kościoła. ETIUDA [fr.], krótki utwór muz. instrumentalny, będący w zasadzie ćwiczeniem technicznym, jakkolwiek niekiedy może również zawierać głęboką treść muzyczną (np. etiudy F. Chopina). ETNA, najwyższy czynny wulkan Europy na Sycylii (Włochy); wys. 3313 m; liczne kratery boczne; obserwatorium; do 1400 m obszary uprawne, do 2200 m lasy, wyżej nagie skały; od 396 p n. e E. wybuchła ok. 80 razy; ostatni wybuch 29 XI 1957. ETNOGENEZA [gr.], proces powstawania ludów. ETNOGRAFIA [gr. ethnos — lud, plemię i graphein—opisać, przedstawić]; nauka powstała w XIX w.; przedmiotem badań jest kultura społeczeństw niecywilizowanych, tzw. pierwotnych, kultura lud. wsi i proletariatu miejsk. od chwili powstania do dnia dzisiejszego, zagadnienia z zakresu teorii kultury oraz techniki badań terenowych; w dosłownym znaczeniu opisy grup etnicznych przeciwstawiane etnologii jako nauce porównawczej: w Polsce e. zalicza się do nauk hist.; w tradycji anglosaskiej przedmiot badań e. włączony jest do nauk antropolog.; w ogólnej systematyce nauk przedmiot e. leży na pograniczu nauk przyrodn. 1 społ Zob. też etnologia, ludoznawstwo. folklor. ETNOLOGIA [gr.], termin używany niejednokrotnie równorzędnie z terminem —etnografia lub w przeciwstawieniu do niego na oznaczenie studiów porówn dotyczących przede wszystkim kultur pierwotnych. ETOLA [łac.], szal z kosztownego futra. ETOLIA, kraina hist. w środk. Grecji; górzysta: powierzchnia silnie rozczłonkowana; brzeg morza z licznymi zatokami i wyspami; w kotlinach sady i pola uprawne. — W staroż. Grecji zyskała znaczenie dopiero w okresie hellenist., kiedy powstał tzw. Związek Etolskł (od końca IV w. p. n. e.). ETOLOGIA [gr ], nauka badająca zachowanie się zwiei ;ąt (ich obyczaje), a więc ich reakcje na różne bodźce; e. bada sposoby chronienia się lub obrony przed wrogami, wyszukiwania pokarmu, zachowania się w okresie godowym, opieki nad potomstwem, budowy nor i gniazd, orientacji przestrzennej itp. ETON [i:tn]. m. w W Brytanii, na zach. od Londynu; 3300 mieszk. (1951); słynne kolegium z 1440.  Relief etruski ETRURIA ETRURIA: 1) E. staroż. -«-Toskania; 2) królestwo, utworzone przez Napoleona I z ziem W. Księstwa Toskańskiego 1891; wcielone do Cesarstwa Francuskiego 1808. ETRUSKA SZTUKA. Najbardziej samodzielna w swym rozwoju jest ar chitektura; reprezentują ją grobowce różnego typu i świątynie wznoszone na podwyższeniu, ozdobione bogatą dekoracją z terakoty; zwłaszcza w grobowcach często spotyka się malowidła ścienne; rozwinięta rzeźba i rzemiosło artyst., zrazu pod wpływem wsch., później gr. Gł. zabytki zachowały się w Cervetri, Tarquinia i Chiusi. ETRUSKOWIE, lud nieznanego pochodzenia, w okresie największej ekspansji VI—V w. p. n. e. zajmujący środk. i pn. Italię; twórcy wysokiej cywilizacji, która wywarła wielki wpływ na Rzymian (administracja, religia, sztuka itp.). Głębsze poznanie kultury E. utrudnia nieznajomość języka etruskiego (—jafetyckie języki). ETYKA [gr.]: 1) nauka o źródłach poglądów i ocen moralnych; nauka normatywna podająca oceny tego, co jest moralnie dobre lub zle oraz wyznaczająca moralne normy postępowania; 2) ogół przyjętych w danej klasie czy środowisku norm moralnych (np. etyka lekarska itp.). W tym znaczeniu termin etyka pokrywa się z terminem moralność. ETYL, rodnik —C2H5. ETYLEN CH»=CH2, najprostszy węglowodór nienasycony o dwóch atomach węgla związanych podwójnie; gaz bezbarwny, bezwonny; znajduje się w gazie świetlnym i w gazach przemysłowych. ETYLINA -»-syntina. ETYLOWY ALKOHOL, etanol — ciecz bezbarwna, lotna; miesza się z wodą w każdym stosunku; otrzymywany przez fermentację cukrów pod wpływem drożdży; wchodzi w skład napojów alkoholowych; spirytus — roztwór wodny zawierający powyżej 90*/« e. a.; alkohol absolutny — bezwodny e. a. ETYMOLOGIA [gr.], nauka o pochodzeniu i pierwotnym znaczeniu wyrazu, opierająca się na analizie morfologicznej wyrazu i jego rozwoju historycznym. Eu, symbol pierwiastka chem. europu. EUBEJA, wyspa gr. w zach. części M. Egejskiego; 3775 km2 (dl. 158 km, szer. 50 km); 164 000 mieszk.; gł. m. Chalkis; wnętrze E. górzyste; najwyższy szczyt Delfi (1745 m); wybrzeże nizinne; sady, winnice, gaje oliwk., rolnictwo; eksploatacja marmurów. — W starożytności od końca VI w. do 338 p. n. e. zależna od Aten, do 146 p. n. e. macedońska, następnie rzymska i bizantyńska; 1470—1830 turecka. EUCHARYSTIA [gr.], w kościele kat. nazwa Przenajświętszego Sakramentu. EUDAJMONIZM [gr.], doktryna etyczna, wg której szczęście osobiste jest najwyższym dobrem i głównym motorem postępowania ludzi. EUDOKSOS z Knidos (408—355 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych matematyków gr. tamtych czasów; szczegółowo opracował zagadnienia proporcjonalności odcinków: zajmował się również stereometrią. EUFEMIZM [gr. eńphćmos, dobrze wieszczący], wyraz lub wyrażenie o obojętnej uczuciowo treści, używane zastępczo zamiast innych brzmiących nieprzyjemnie, brutalnie, np. odejście zam. śmierć, fantasia zam. kłamca. EUFORBIA -►wilczomlecz. EUFORIA [gr.], stan wzmożonego dobrego samopoczucia; może mieć charakter chorobliwy. EUFRAT, rz. w Azji pd.-zach.; płynie przez terytorium Turcji, Syrii i Iraku; dł. 2770 km, dorzecze 673 000 km?; powstaje z dwóch rzek mających źródła na Wyż. Armeńskiej — Karasu (zach. E.j i Murad (wsch. E.); w pobliżu Zat. Perskiej E. łączy się z Tygrysem (stąd rz. Szatt-el-Arab); duże znaczenie nawadniające; żegluga głównie w środk. biegu; międzyrzecze E. i Tygrysu (Mezopotamia) było kolebką dawnvch kultur. EUFUIZM [gr.], przesadny sposób przeciwstawiania podobieństw i różnic, styl dekoracyjny, sztuczny; nazwa od ang. powieści Euphues (1579) Johna Lyly. EUGENIA Maria de Montijo de Guzman, hr. (1826—1920). cesarzowa Francji 1853—70, z pochodzenia Hiszpanka; od 1853 żona Napoleona III; po klęsce pod Sedanem i wzięciu cesarza do niewoli schroniła *ię do Anglii. EUGENIKA, nauka o dziedzicznym uszlachetnianiu 231 l fizycznym doskonaleniu rasy ludzkiej, stworzona przez F. Galtona. EUGENIUSZ HI (Bernardo Pignatelli, ?—1153), Sapież od 1145; uczeń Bernarda z Clairvaux; ogłosił [ krucjatę. EUGENIUSZ SABAUDZKI, książę (1663—1736). feldmarszałek austr., wybitny dowódca; brał udziaj w zwycięskich walkach z Turkami 1697 i 1716—17 i w wojnie sukcesyjnej hiszp.; 1714—24 namiestnik austr. Niderlandów. EUGIENKA -►goździkowiec. EUGLENY, Euglena, wolno żyjące pierwotniaki należące do gromady wiciowców; mają jedną wić rozwiniętą i jedną szczątkową; dzięki obecności chlorofilu zdolne — podobnie jak rośliny — do -►fotosyntezy. EUKALIPTUS, Eucalyptus, rodzaj drzew i krzewów z rodziny mirtowatych; dziko rośnie w Australii, poza tym hodowany; ma wiecznie zielone liście zawierające olejki eteryczne; najwyższe do 150 m; najprędzej rosnące drzewa; we Włoszech sadzone na błotach dla ich osuszenia. Tabl. 29. EUKLIDES (ok. 330—ok. 275 p.n.e.). Eukaliptus matematyk gr., pracował i nauczał w Aleksandrii; największe jego dzieło Elementy zawiera wykład planimetrii, stereometrii i niektórych zagadnień arytmetyki (teorii liczb); w Elementach geometria została po raz pierwszy ujęta aksjomatycznie; prawie przez dwa tysiące lat dzieło to bvło wzorem ścisłości w matematyce. EUKLIDESA POSTULAT, -pewnik głoszący, że przez punkt poza prostą można przeprowadzić tylko jedną prostą równoległą do danej prostej; jeden z podstawowych pewników geometrii euklidesowej. EULER [ojler] Leonard (1707—83), matematyk, fizyk i astronom szwajc.; czł. Petersburskiej i Berlińskiej Akademii Nauk; prace jego wiążą się prawie ze wszystkimi gałęziami ówczesnej matematyki i fizyki (analiza matem., mechanika teoret., hydromechanika i in.) i wywarły olbrzymi wpływ na ich rozwój. EUMENIDY -Erynie. EUNUCH [gr.], kastrat, rzezaniec, strzegący pomieszczeń kobiet u ludów poligamicznych. EUNUCHOIDYZM, med. niedostateczny rozwój zewn. cech płciowych wskutek niedoczynności gruczołów płciowych lub w następstwie Kastracji. EUPATORIA (Jewpatoria), port czarnomorski na Krymie, w Ukr. SRR; 30 000 mieszk. (1939); kąpielisko mor., zdrojowisko (kąpiele solankowe i borowinowe). EUPATRYDZI, arystokracja w staroż. Atenach, o wielkich wpływach do czasów reformy —Klistenesa. EUPEN [ojpen] I MALMEDY, terytorium w Belgii (wsch. część prow. Liège); 1036 km2, ok. 60 000 mieszk. Do 1815 (kongres wiedeński) część niezależnego opactwa Stavelot, potem część Prus; po plebiscycie, na mocy traktatu wersalskiego, od 1919 belgijskie; gł. ra. : E. 14 500 mieszk., M. 5600 mieszk. EURATOM —Europejska Wspólnota Atomowa. EURAZJA, nazwa Europy i Azji, tworzących w zasadzie jeden kontynent (—Europa); uzasadniona ciągłością obu mas ląd. i wieloma wspólnymi cechami fiz.-geogr. EUROP Eu, europium, pierwiastek chem. o liczbie atom 63; metal —ziem rzadkich. EUROPA,, mit. gr. królewna fenicka, córka Agenora, którą Zeus pod postacią byka uprowadził i uniósł na wyspę Krelę; matka Minosa i Radamantysa. EUROPA, kontynent zrośnięty z Azją na wielkiej przestrzeni, w geografii fiz. uważany za półwysep —Eurazji; od Afryki oddzielona M. Śródziemnym; w konwencjonalnych granicach (—Azja) 10 000 000 km2; leży w środku półkuli największych mas ląd., otwarta szeroko ku Atlantykowi; najlepiej rozczłonkowany konL. Euler  EUROPA 235 tynent, na pn. przez M. Białe, Bałtyk i M. Północne, na pd. przez M. Śródziemne i M. Czarne; M. Białe oddziela Piw. Kolski, Bałtyk — największy eur. Piw. Skandynawski (ok. 800 tys. km2) i Jutlandzki, Kanał La Manche — Płw. Bretoński; w M. Śródziemne wysuwają się 3 wielkie półwyspy: Pirenejski, Apeniński i Bałkański, w M. Czarne — Krym; półwyspy zajmują razem 2 700 000 km*; gł. wyspy: wyspy duńskie (Fionia, Bomholm, Falster, Langeland i in.) i Gotlandia (Bałtyk), W. Brytania (największa wyspa E.) i oddzielona od niej M. Irlandzkim Irlandia (M. Północne), Baleary, Sycylia, Sardynia, Korsyka, Wyspy Jońskie, Archip. Egejski, Kreta (M. Śródziemne) oraz daleko od lądu na pn. Atlantyku niewielka grupa Wysp Owczych i Islandia; og. wyspy E. zajmują 750 000 km*; razem odgałęzienia lądu stanowią 34,6*/» pow. Fizjografia. Trzonem kontynentu jest olbrzymia Płyta Rosyjska na wsch. różniąca się w ukształtowaniu pow. i budowie geol. od reszty; jej średnie wzniesienie 120 m, kulminacje: góry Timan na pn.-wsch. (777 m), wyżyna Wałdaj (347 m). Wyżyna Doniecka (367 m) i Nadwolżańska (371 m); krystaliczna tarcza bałt., obejmująca Szwecję, Finlandię i Płw. Kolski, oraz granity Ukrainy i paleozoik Podola oddzielają Płytę Ros. od sfaldowanych systemów górskich: na pn.-zach. Gór Skandynawskich, gór W. Brytanii i Irlandii tworzących system fałdów kaledońskich; na pd. od nich rozciąga się pas nizin od pn. Francji przez Niemcy, Polskę (Niz. Niemiecko-Polska); w części środk. góry starszego pochodzenia, niższe: Świętokrzyskie. Sudety, Masyw Czeski, góry środk.-niem. (Harz, Góry Łupkowe), Schwarzwald, fr. Masyw Centralny, G. Armorykańskie oraz Kantabryjskie tworzące system hercyński; na pd. Alpy, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Bałkan i Góry Betyckie tworzą łuki trzeciorzędowych młodych gór fałdowych, od których nieco starsze geolog, są Pireneje; między Pirenejami a Górami Betyckimi leży wyż. Meseta, między Bałkanem a Górami Dynarskimi stary masyw Rodopy; Nizina Padańska i Węgierska są zapadliskami w systemie alpejskim; Islandia to obszar intensywnej czynności wulkanicznej (19 czynnych wulkanów), cztery pozostałe leżą w basenie śródziemnomor.: Wezuwiusz, Wyspy Liparyjskie, Etna (3263 m), na M. Egejskim — Metana i wyspa Thira. W czwartorzędzie 52•/« E. uległo zlodowaceniu skandynawskiemu. System rzeczny E., oprócz dorzecza środk. i dolnej Wołgi, dobrze rozwinięty; największe rzeki: Wołga, Dunaj, Dniepr, Don, Peczora, Dwina, Dniestr, Ren, Łaba, Wisła, Dźwina. Loara, Odra, Niemen, Tag, Rodan i in.; energia wód płynących wynosi 11*/# świat., z czego wykorzystane 2/5; wszystkie wielkie jez. E. leżą na obszarze zlodowacenia czwartorzędu; ogólna pow. 160 000 km*; największe: Ładoga, Onega, Wener, Saimaa, Pejpus, Balaton (Błotne), Genewskie. Klimat, świat roślinny I zwierzęcy. E. jest uprzywilejowana pod względem klimat.; w styczniu jest znacznie cieplejsza od Ameryki Pn. w tej samej szer. geogr., na co wpływa ocieplający Prąd Zatokowy: roczna izoamplituda 20° przebiegająca przez środek Polski jest granicą między atlant, klimatem ocean, na zach. a kontynent, na wsch ; część pd. ma klimat odrębny, śródziemnomor. (suche i gorące lata, opady w półroczu zimowym); śr. roczne temperatury: w granicach 18° (Andaluzja), —4° (dolna Peczora); opady atmosf. w dostatecznej ilości prócz niektórych niższych obszarów śródziemnomor. i pd.-wsch. stepów; skrajne roczne sumy: góry Szkocji 3000—4500 mm, jugosłow. wybrzeże Adriatyku 2500— 4000, dolna Wołga 250, pd.-wsch. wybrzeże Hiszpanii 280. Strefy rośl. układają się równoleżnikowo: tundra, tajga, pas lasów liściastych, roślinność stepowa: osobną dziedzinę stanowi roślinność śródziemnomor.; kraje śródziemnomor. są jednym z gł. centrów pochodzenia roślin uprawnych świata; Kilkaset roślin hodowanych w E. pochodzi z innych kontynentów (m. in. ziemniaki, kukurydza, tytoń); pierwotny świat zwierząt E. został przez człowieka zupełnie zmieniony. Ludność. E. najeęściej zaludniony kontynent: bez ZSRR liczy 409 000 000 mieszk. <1955): eur. część ZSRR (bez związk. republik kaukaskich) 147 600 000 (1956), razem ok. 557 000 000 mieszk.; podział ludności na grupy jęz.: romańska — Francuzi. Hiszpanie. Portugalczycy. Walonowie, Włosi oraz Rumuni i Moldawianie (147 min, 26.4*/» ogółu mieszk.), germańska — Anglicy. Holendrzy i Flamandowie. Islandezyey, Duńczycy, Norwegowie i Szwedzi, Niemcy i Austriacy (155 min, 27.9*/*), słowiańska — Czesi i Słowacy, Łużyczanie, Polacy, Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini, Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie i Macedończycy, Bułgarzy (192 min, 34,5°/«), pozo¬ 1 Ol lii Ludność (1955) Europa ogółem na Pu c > w tys. 1 km* Albania 29 • 1394 48 Andorra 0,5 6 13 Austria 84 6974 83 Belgia 31 8868 291 Bułgaria 111 7548 68 Czechosło wac j a 128 13224 (1956) 103 Dania 44 4473 102 Finlandia 337 4241 13 Francja 551 43274 79 Grecja Hiszpania (z W. Kana- 133 7973 60 ryjskimi) Holandia 503 32 28976 10751 58 331 Irlandia 70 2909 41 Islandia 103 158 2 Jugosławia 255 17691 69 Liechtenstein 0,2 15 96 Luksemburg 2,6 309 119 Monako 0,001 22 (1953) 22000 Niemiecka Rep. Dem. 108 17926 105 Niemiecka Rep. Fed. 248 53182 214 Norwegia 324 3425 11 Polska Portugalia (z Azorami 312 27819 (1956) 8S i Maderą) 92 8765 95 Rumunia 238 17490 (1956) 74 San Marino 0,1 14 230 Szwajcaria 41 4977 121 Szwecja 450 7262 16 Watykan 0,0004 1 2273 Węgry 93 9861 106 Wielka Brytania 244 51215 210 Włochy 301 48016 159 ZSRR, część europejska Terytoria niesamodzielne i zależne: 5571 156700 (1956) 28 Posiadłości brytyjskie (Gibraltar, Malta, Man, W. Normandzkie) Posiadłości norweskie 1,1 497 450 (Spitsbergen) 62 0 0 stałe — litewska, celtycka, fińsko-madziarska (najliczniejsza ok. 10 min), turccko-tatarska, następnie Grecy, Albańczycy, ludy szczątkowe, jak Baskowie, Retoromanie (razem 63 min, 11,2*/»); rozmieszczenie ludności dość kontrastowe; na obszarach przemysł. W. Brytanii, Belgii, Niemiec i Polski śr. gęstość zaludnienia ponad 100 na km*, w Szkocji, we wnętrzu Hiszpanii, na Sardynii i Korsyce poniżej 40 na km*, najsłabiej zaludnione obszary na pn. od równoleżnika 60°, 1—3 na km*. Miast liczących powyżej 1 min mieszk. 20, powyżej 100 000 — ok. 350. Gospodarka. Surowce miner. E. dość mierne; najważniejsze: węgiel brun. (95*/» produkcji świat.) i sole potas. (82“/o); zasoby węgla kam. nie przekraczają 22°/o świat., produkcja 37•/», żelazo — zasoby 18*/«, produkcja 45*/o; produkcja: manganu S0*/«, boksytu 29°/t, cynku 24°/o; stosunkowo mało metali nieżelazn., ropy naft. i rzadkich minerałów. Produkcja rośl.: żyto 90*/«, ziemniaki 93*/«, owies 56’/«, pszenica 46*/o; oliwa 85'1/#, jabłka 80*/«, wino 71 °/», cukier buraczany 86*/« (32*/o ogółu świat prod. cukru): len 98*/o (z tego ZSRR SC/o), konopie 91*/«; w pogłowiu zwierząt E. ustępuje innvm kontynentom: konie 80*/», bydło dom. 26*/» (produkcja masła 54°/«), trzoda chi. 8ÓV«; poważniejsze zasoby drewna tylko w Szwecji, Finlandii i pn. części ZSRR; wody przybrzeżne nie obfitują w ryby; energetyka i przemysł wysoko rozwinięte; E. przoduje w produkcji przędzy wełn. <61*/« świat.) i bawełn. (42•/« świat). E. jest kontynentem o najbardziej rozwiniętej i gęstej sieci komunik kol., lotn., dróg., wodnej. Politycznie E. dzieli się na grupę państw socjalist., obejmujących 260 000 000 mieszk. (47*/» ludności kontynentu), oraz grupę państw kapitalist. — 297 000 000 mieszk. (53*/»). 22 państwa na og. liczbę 32 należą do ONZ. Historia. Zasiedlona w sposób ciągły poprzez paleolit, neolit; w późniejszych czasach przez ludy mdoeur. W starożytności b. silny kontrast pomiędzy wysoką kulturą i rozwiniętymi gosp. i polit. państwami nad M. Śródziemnym (Grecja, Rzym) a prymitywnym  EUROPA 236 .ISLAND!, y íduis.) Wyepy Owczo (duń.) 0 í » » XV* < /8xfOkholmS * ‘O Petersburg Bruk.W SSypy. PiryP ¿vara AUSTRO )Budapeezt WĘGRY Lizbona ¿T Korsyka Ur»> .1/0 »uic** v¿v*aTf Sardynia (wl! PERSJA poziomem kultury ludów reszty E. (Celtowie, Germanowie, Słowianie). V—VIII w. E. terenem wędrówek ludów (ze wsch. i pn.), którym oparło się tylko Bizancjum. W oparciu o rozszerzające się chrześcijaństwo i tworzące się państwa feudalne powstaje uniwersalizm średniowieczny w formie: od VIII w. — cesarstwa (Karola W., potem niemieckie), od XI w. — przewagi papiestwa. Wyrazem tego zjednoczenia próba ekspansji pozaeur. — krucjaty (XI—XIII w.). Rozwój społ. i gosp. powoduje rozpad państw większych — rozdrobnienie feudalne, przezwyciężone dopiero w XV—XVI w., gdy w oparciu o rycerstwo i wzbogacone miasta następuje odbudowa większych organizmów polit. (państwa narodowe). XV—XVI w. następuje wzrost ludności i rozwój gosp., ekspansja pozaeur. (odkrycia w Afryce, Azji, Ameryce) oraz rozkwit kultury renesansowej (lit., sztuka, nauka; reformacja). W XVIII, a gł. XIX w. wielkie zmiany w produkcji przemysł, (przewrót przemysł., kapitalizm), w rolnictwie (nowe kultury, uwłaszczenie chłopów), w handlu (podział świata, kolonializm), w warunkach demograficznych (gwałtowny przyrost ludności) i polit. (rewolucja fr., walki nar.wyzwoleńcze). Powstają państwa narodowe. Wojny 1914—18 i 1939—45 wyniszczają kraje eur. demograficznie, ekon., polit.; tracą one przewagę w in. częściach świata, szczeg. w Afryce i Azji; załamuje się kolonializm; zmienia się charakter społ. E. (rewolucja październikowa 1917, demokracje ludowe). E. nie przestaje być jednak terenem najżywszych, choć b. skomplikowanych zmian polit., społ., ekon. i kult. EUROPA ŚRODKOWA, obszar obejmujący kraje między Alpami i Karpatami od pd. a M. Północnym i Bałtykiem od pn.; pojęcie fiz.-geogr. oparte na równoleżnikowym układzie krain geogr. między Renem a Bugiem. EUROPA ZACHODNIA, obszar obejmujący kraje położone nad Atlantykiem łącznie z Płw. Skandynawskim, z wyjątkiem Płw. Pireneiskiego; E. Z. cechuje klimat oceaniczny (wpływ golfstromu); w radź. terminologii geogr. E. Z. obejmuje całą E. pozaradziecką. EUROPEJSKA RADA, instytucja o charakterze konsultacyjnym utworzona na podstawie porozumie- nia zawartego 1949 w Londynie przez państwa Europy Zach.: Belgię, Danię, Francję, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Norwegię, Szwecję, W. Brytanię i Włochy, do których przyłączyły się następnie Turcja, Grecja, Islandia (1949), NRF i Zagłębie Saary jl»50' oraz Austria (1956). Celem E. R., która faktycznie stanowi przybudówkę Paktu Atlantyckiego, jest współpraca gosp. i polit państw eur. Organa: Komitet Ministrów (spraw zagr.), Zgromadzenie Konsultacyjne oraz Komisja Mieszana. Siedziba: Strasburg EUROPEJSKA UNIA PŁATNICZA, utworzona w 1950 organizacja kredytowo-rozrachunkowa obejmująca: Anglię, Austrię, Belgię, Danię, Grecję. Hiszpanię, Holandię, Luksemburg, Niemcy Zachodnie, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię. Szwecję, Turcję i Wiochy; rozrachunki między uczestnikami E. U.P. oparto na wielostronnym -»-clearingu. EUROPEJSKA WSPÓLNOTA ATOMOWA (Communauté Européenne de l'Énergie Atomique, zw. Euratomem), separatystyczna organizacja zach.-eur. dla wspólnego wykorzystywania energii jądrowej; do E. W. A. należą: Francja, NRF, Włochy, Holandia, Belgia i Luksemburg. Układ o Wspólnocie podpisany został w Rzymie 25 III 1957. EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA (Communauté Économique Européenne, zw. wspólnym rynkiem), separatystyczna organizacja gosp. na terenie Europy zach.; do EWG. należą: Francja, NRF, Włochy, Holandia, Belgia i Luksemburg; układ podpisany w Rzymie 25 III 1957 Zasadn. celem jest stworzenie w przyszłości unii gosp. między krajami uczestniczącymi; układ przewiduje stopniowe znoszenie ceł i in. ograniczeń w obrocie towarowym i w zakresie obrotu usług. E. W. G zmierza do gosp. i polit. integracji Europy Zachodniej. EUROPEJSKA WSPÓLNOTA OBRONNA, układ wojsk, zawarty 1952 w Paryżu w ramach Paktu Atlantyckiego pomiędzy Belgią, Francją. Holandią, Luksemburgiem. NRF i Włochami; parlament fr. 1954 odmówił jego ratyfikacji; zdezaktualizowany na skutek przystąpienia NRF do -»Unii Zach.-Europejskiej i do Paktu Atlantyckiego 1955. EUROPEJSKA WSPÓLNOTA POLITYCZNA, opracowany 1953 plan zjednoczenia 6 państw, członków Eur. Wspólnoty Węgla i Stali, mający na celu współ 237 EUTROFICZNOSC ISLAXUI Wvépy Owe *\ ÍUÚ) Htlsinkł ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH Sztokholm r7v,ü'N,\\ $ , I ITNVa V^V^X ) OKowno/ Z' rv/' ¡OMIAtk Londyn REtMJBLW RADZIECKICH > OBEICH \Brukiala 
< X- s J/LUKS. Praga lir'- '¿V*""' ABudapéazt ‘»TCł^ j ,,S\V RV)W^‘ Bukareszt i >o Balgrad^ Punnj^^* ¿5» ■V¿Í!St*'V till/*- ’ '' KorayMaj UD.! 'ŚK* Ihiwp ) O li z \ PERSJA SYRIA v iIMolia Europa w 1938 r. pracę w dziedzinie gospodarki, obrony, bezpieczeństwa i polityki zagranicznej; plan nie zrealizowany. EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI, zjednoczenie pizemysłu węgla i stali: Francji, NRF, Belgii, Holandii, Luksemburga i Wioch, utworzone na podstawie tzw. planu Schumana 1950. Układ przewiduje: 1) swobodny obrót między krajami-uczestnikami w zakresie węgla, żelaza, stali i wyrobów walcowanych (tzw. wspólny rynek tych towarów), 2) skoncentrowanie decyzji w sprawach rozwoju kraj. przemysłów w międzypaństw. zarządzie. Organizacja, w której zainteresowane są monopole zach.-eur.; ma na celu m. in. integrację polit., gosp. i milit. Europy Zachodniej. EUROPIDZI -«-biała odmiana człowieka. EUROS -Eol. EUROTAS, obecnie Iri, główna rzeka w Lakonii (Grecja); nad nią leżała staroż. Sparta. EURYDYKA, żona mit. śpiewaka trackiego -►Orfeusza, który zeszedł za nią do Podziemia, lecz z własnej winy nie zdołał jej stamtąd wyprowadzić. EURYKLEJA, wierna niewolnica i niańka Odyseusza, opiekunka jego syna Telemacha. EURYPIDES (480—40« p. n. e.), trzeci z kolei, po Ajschylosie i Sofoklesie, wielki tragediopisarz er. który zbliżał swych bohaterów do zwykłych ludzi; dążył do zerwania z tradycyjną formą tragedii: z ok. 80 tragedii E. zachowało się 17, na. in. Medea, Hipolit, Alcesta, Ifigenia w Aulidze, Elektra, Trojanki oraz dramat satyrowy Cyklop. EU RYTERM1CZNE OR GANIZMY, organizmy odznaczające się dużą wytrzymałością zarówno na ni- Eurypides skie, jak ł wysokie temperatury, np. sosna, brzoza, dąb, niedźwiedź, wieloryb, foka. Zob. też stenotermiczne organizmy. EURYTROPIZM [gr.], cecha organizmów polegająca na ich przystosowaniu się do szerokiego zakresu zmienności czynników środowiska zewnętrznego, a więc niewrażliwych na wahania temperatury, wilgotności i in. Zob. też stenotropizm. EUSTACHIUSZA TRĄBKA, przewód łączący ucho środkowe z gardłem; zwykle zamknięta otwiera się podczas połykania; otwarcie wyrównuje ciśnienie wewnątTZ jamy bębenkowej z ciśnieniem atmosfer. EUSTATYCZNE RUCHY, geoł. zmiany poziomu morza spowodowane nie ruchami skorupy ziemskiej, lecz zmianą ilości wody w morzu, np. wskutek tworzenia się lub topnienia lodowców. EUTANAZJA [gr.], uśmiercenie człowieka na jego żądanie, pod wpływem współczucia dla niego, zastosowanie np. śmiertelnej dawki leku; niedozwolona przez prawo, traktowana jako zabójstwo. EUTEKTOID [gr.], mieszanina dwu lub więcej rodzajów drobnych Kryształów, powstałych podczas rozpadu roztworu stałego o ściśle określonym składzie chem. i przy stałej temperaturze; e. tym się różni od eutektyku, że tworzy się w stopie będącym w stanie stałym, gdy mieszanina eutektyczna wykrystalizowuje się z cieczy. EUTEKTYK, składnik strukturalny stopów składający się z mieszaniny drobnych dwu lub więcej rodzajów kryształów, które się wydzielają jednocześnie podczas krzepnięcia ciekłego stopu przy stałej temperaturze; stopy eutektyczne wieloskładnikowe mają niską temperaturę krzepnięcia i dlatego są często stosowane jako stopy lutownicze. Zob. też eutektoid. EUTERPE -«-Muzy. EUTROFICZNOSC, bogatożywność; eutroficzne: 1) rośliny — wymagające dużej zawartości związków mineralnych w glebie (azotu, fosforu, potasu, wapnia), np. pszenica, buraki cukr., buk, jodła; 2) jeziora — zawierające dużo związków organicznych, tj. „żyzne“; obfita fauna i flora; przeważnie jeziora stare, niegłębokie, zarastające. Zob. też oligotroficzność.  EUWE 238 EUWE [9:we] Maks (ur. 1901), szachista hol., arcymistrz szachowy; mistrz świata w latach 1935—37; autor podręczników szachowych. EVANS [ewnz] Artur John lord (1851—1941). ang. archeolog amator; prowadził badania wykopaliskowe na Krecie (pałac w Knossos) ważne dla historii kultury egejskiej. EVATT Herbert (ur. 1894), polityk austral.; członek Partii Pracy; 1942—49 min. spraw zagr.; 1946—51 delegat do ONZ. EVEREST -«-Czomolungma. J6VORA, kraina w pd.-środk. Portugalii (Alto Alemtejo); graniczy na wsch. z Hiszpanii); 7350 km2; 208 000 mieszk. (1950); położona na urodzajnej równinie Alemtejo; uprawa pszenicy; lasy korkowo-dębowe; gł. m.: fivora, Estremoz, Villa Vięosa. EWANGELIA [gr. dobra nowina], nauka Jezusa Chrystusa. Początkowo w formie ustnego podania, później spisana i rozpowszechniona pod postacią 4 Ewangelii (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana), utworów lit.-hist. opisujących życie i czyny Jezusa Chrystusa. E. stanowi część Nowego Testamentu. Zob. też Biblia. EWANGELIARZ: 1) księga zawierająca kompletny tekst czterech Ewangelii; początkowo w formie zwoju, od IV w. w formie -►kodeksu, w średniowieczu bogato iluminowanego i zdobionego; 2) ewangelistarium, zbiór wyjątków z Ewangelii i Lekcji (tzw. perykopy) o stałym układzie na dni świąteczne, post i niedziele. EWANGELICKO-AUGSBURSKI KOŚCIÓŁ, wywodzi się od — M. Lutra; nazwa jego pozostaje w związku z wyznaniem wiary przedstawionym sejmowi w Augsburgu (1530). EWANGELICKO-REFORMOWANY KOŚCIÓŁ, inaczej helwecki, czyli szwajcarski; wywodzi się od -»-U. Zwinglego i -»J. Kalwina. EWANGELICY [gr.], nazwa wyznawców różnych kościołów protestanckich. EWANGELIŚCI [gr.]: 1) w Listach św. Pawła wędrowni nauczyciele ewangelii; 2) autorzy Ewangelii; Mateusz, Marek, Łukasz i Jan. EWAPORYMETR [łac.], przyrząd do pomiaru parowania wody z wolnej powierzchni wodnej lub z powierzchni gruntu. EWEJOWIE, plemiona zamieszkujące wybrzeża Gwinei afr.; ok. 1 min; obecnie w państwie Ghana. EWEKCJA [łac.], odchylenia położeń Księżyca na niebie od pewnego położenia przeciętnego. E. wywołana jest ruchem perihelium orbity Księżyca. EWENKIJSKI O. N., okręg nar. w Kraju Krasnojarskim (Syberia Wsch.) w RFSRR; 740 500 km2, 10 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Tura; gospodarka leśna (tajga); myślistwo; rybołówstwo; na pn. hodowla reniferów. EWIDENCJA LUDNOŚCI, system rejestracji wszystkich obywateli na podstawie aktualn. zapisów wg miejsca zamieszkania lub pobytu; prowadzona przez organy Milicji Obywatelskiej; e. gruntów i budynków, szczegółowy spis gruntów i budynków, prowadzony przez prezydia powiatowych (miejskich) rad narodowych; podstawa planowania gospodarczego, wymiaru podatków, dostaw itd. EWINCI, jez. na Pojez. Mazurskim; 518 (538) ha, głęb. 4 m; przez kanał łączy się z jez. Jeziorak. EWIPAN, narkozan — pochodna kwasu barbiturowego; biała krystal. substancja; środek nasenny wywołujący sen zbliżony do fizjologicznego; w postaci soli sodowej stosowany do narkozy. EWOLUCJA [łac.]: 1) stopniowe przejście od form prostszych, mniej złożonych, do bardziej złożonych, doskonalszych pod danym względem; 2) biol. przekształcanie się organizmów żywych w ich historii rodowej przeważnie w kierunku coraz lepszego przystosowania się do środowiska; wg K. Darwina, twórcy teorii ewolucji, gatunki organizmów roślinnych i zwierzęcych powstają z innych gatunków w drodze powolnych przemian. Zob. też kreacjonizm. EWOLUCJONIZM: 1) dyscyplina biologiczna, której szczególny rozwój datuje się od czasów K. Darwina; rozwinięta przez Haeckla i in. biologów XIX w.; przedmiotem jej badań są prawidłowości rozwoju rodowego organizmów żywych w dążeniu do osiągnięcia przez nie wyższego poziomu przystosowania się do środowiska. Zob. też Darwin, doboru teoria; 2) kierunek etnografii w XIX w., postulujący istnienie szeregu stadiów, przez które kolejno, (kogą stopniowych przemian przechodziło społeczeństwo ludzkie i kultura od najniższych form dzikości i barbarzyństwa do cywilizacji wysoko rozwiniętych. EWOLUTA [lac.], mat. -«-miejsce geometryczne środków krzywizny krzywej płaskiej. Zob. też ewolwenta. EWOLWENTA (rozwijająca) krzywej AB, krzywa DQ, jaką zakreśla koniec A4 odwijanej, napiętej nici (umocowanej drugim swym końcem w jakimś punkcie krzywej AB) nawiniętej uprzednio na krzywą AB; krzywa AB jest przy tym ewolutą krzywej DQ. EX ABRUPTO [lac ], nagle, niespodziewanie, bez przygotowania. ÈX AEQUO [lac.], na równi. EX CATHEDRA [łac.], wyrażenie użyte przy ogłaszaniu dogmatu o nieomylności papieża (1870); nieodwołalne orzeczenie papieża w rzeczach wiary i obyczajów; potocznie: wypowiadanie sądów nie podlegających dyskusji. EXCEPTIO [łac.], w prawdę rzym. zarzut procesowy, środek prawny przeciwstawiony przez pozwanego roszczeniu powoda w procesie; udąremnial lub odraczał żądanie powoda. EXCHEQUER [yksczęka], Izba Szachownicy — najwyższy organ skarbowy w Anglii, utworzony z początkiem XIII w.; kanclerz E. — obecny tytuł ministra finansów w Anglii. EXCLUSIVE [lac.], z wyjątkiem. EXEQUATUR [łac.], zgoda państwa na pełnienie na jego terytorium obowiązków przez konsula innego państwa; dokument stwierdzający tę zgodę. EXETER [ęksota], m. w W. Brytanii (pd. Anglia); 75 500 mieszk. (1951); stare m. z murami miejsk., katedra z XII w., zamek z XIV w., giełda; różnorodny przemysł. EXITUS [łac., wyjście], med. oznaczenie zgonu. EXODUS [gr.], wyjście: 1) w St. Testamencie druga z Ksiąg Mojżesza (Pentateuch), opisująca wyjście Żydów z Egiptu; 2) końcowa część dramatu gr. wraz z uroczystym zejściem aktorów ze sceny; 3) wyjazd z kraju ojczystego, emigracja. EX OFFICIO [łac], z urzędu. EXPLICITE [łac.], jasno, wyraźnie. EXPOSÉ [fr. ekspozę], w praktyce parlamentarnej sprawozd., mowa programowa premiera, ministra. EX POST [lac.], po fakcie dokonanym. EXPRESSIS VERBIS [łac.], dobitnie, wyraźnie. EXTÉRIEUR [fr. eksteriö:r], wygląd zewnętrzny, powierzchowność. EXTRA [lac.], ponadto, poza. EYCK [ejk] van, malarze niderlandzcy: 1) Hubebt (ok. 1370—1426); obrazy rei. 1 miniatury; 2) Jan (ok. 1390—1441), brat H.; obrazy rei. i portrety (Madonna kanclerza Rolin, Portret małżeństwa Arnolfini). Zerwali z tradycjami malarstwa średniowiecznego, z techniką tempery i zastosowali farby olejne (Ołtarz gandawski). EYRE [eo] Edward John (1815—1901), podróżnik ang. po Australii pd. (1833—41), odkrywca gór Flindersa, jez. Torrensa i pd. wybrzeży jez. nazwanego jego imieniem. EYRE [ęo] : 1) płytkie i słone jez. w Australii Pd., ok. 10 000 km*, 12 m poniżej p. m.; 2) górzysty piw. w Australii Pd. EZAW, wg Biblii syn Izaaka, który bratu swemu Jakubowi sprzedał pierworództwo za miskę soczewicy. EZECHIKL (VI w. p. n.e.), prorok hebr. z czasów niewoli hab:lońskiej. EZOFAGOSKOPIA -»endoskopia. EZOP (VI w. p. n. e.), niewolnik frygijski uważany za twórcę bajki gr. zawierającej ukryte aluzje spot. i polit ; naśladowało go wielu pisarzy późniejszych okresów historycznych. EZOTE R Y CZNY -»egzoteryczny. J. van Eyck  239 FAKCJA Faetón f: 1) litera alfabetu łac.; 2) muz. czwarty dźwięk -►skali naturalnej. t -►forte; ii -►fortissimo. F: 1) symbol jednostki farad; 2) symbol pierwiastka chem. fluoru; 3) oznaczenie skali temperatur Fahrenheita. FA —solmizacja. FABIANIE, członkowie Tow. Fabian (nazwa od Fabiusza Kunktatora), reformistycznej organizacji ang. zal. 1884 przez grupę inteligencji; głoszą stopniowe przejście od kapitalizmu ao socjalizmu w drodze częśc. reform; ideologia Tow. Fabian była jedną z wytycznych Labour Party; przedstawiciele: Sidney i Beatrice Webb, Bernard Shaw, H. G. Wells. FABIUSŻE, ród patrycjuszów rzym.: 1) F. Kunktator, Quintus Fabius Maximus Cunctator (Zwlekający), dyktator z 217 p. n. e., w czasie II wojny punickiej nękający Hannibala walką podjazdową; 2) F. Piktor, Quintus Fabius Pictor (Malarz) (III/II w. p. n. e.) najstarszy historyk rzym. piszący po gr.; Roczniki (nie zachowane). FABLIAUX [fr., fablio], w ludowej lit. fr. XII— XIII w. krótkie wierszowane opowiadania komiczne, satyryczne lub moralizatorskie; zbiory f. stanowią cenny dokument obyczajów średniowiecza we Francji. FABRE [fabr] Jean Henri (1S23—1915), entomolog fr., popularyzator; badał rozwój, zwyczaje i instynkty owadów i pająków; Z życia owadów. FABRITIUS Carel (1622—54), malarz hol., uczeń Rembrandta; portrety, obrazy rei. (Wskrzeszenie Łazarza). FABULARNY FILM, film inscenizowany, zawierający fabułę. przeważnie fikcyjną, realizowany z udziałem aktorów. FABUŁA [łac.]; 1) w dziele lit., szczególnie epickim i dram., zespół wszystkich motywów, wątków i akcji, powiązanych przez stosunek przyczynowo-czasowy; 2) treść utworu. FACECJA [łac.], dowcipne, żartobliwe opowiadanie, często o fry wolnej treści; rozpowszechnione gł. w epoce Odrodzenia. FACELIA, Phacella, rodzaj rocznych lub trwałych roślin z rodziny faceliowatych; Ameryka Pn.; pierzaste kutnerowate liście i dzwonkowate niebieskie lub białe kwiaty zebrane w grona; u nas hodowane jako ozdobne, f. błękitna (Ph. tanacełifolia) — jako mindodajna. FACJA [łac.], geol. zespół osadów powstahrch w ściśle określonych warunkach fiz.-chem., biol. 1 j i pi,\ • 'facjaL i ‘i ■ fnrin-H- -Romania); 48 100 mieszk. (1951); wyrób fajansów od XII w.; muzeum ceramiki. FAETON: 1) mit. gr. syn Heliosa (Słońca); chciał zastąpić ojca w kierowaniu słonecznym rydwanem, ale ogniste rumaki poniosły go grożąc światu spaleniem; rozgniewany Zeus strącił F. do rzeki Eridanos; 2) L, lekki powóz otwarty, bez drzwiczek, na resorach; 3) Phaeton, ptak z rzędu wiosłonogich; dł. 1 m, w tym ogon 50 cm; rozpiętość skrzydeł ok. 1 m; morza zwrotnikowe; znakomicie lata; żywi się rybami i mięczakami. FAGERHOLi Fagot . piaszczysta 'y^rż^z^ilastaSchemat facji i geogr.; charakteryzuje je pewien typ skał (cechy petrograficzne) i zawartych w nich skamieniałości (cechy paleontologiczne). FACJATKA [wł.], pomieszczenie mieszkalne na poddaszu z oknami przebitymi w dachu. FACSIMILE [łac.], faksymile: 1) odtworzony dokładnie, np. sposobem fot., podpis lub cały dokument; 2) pieczątka odtwarzająca podpis. Zob. też anastatyczny druk. FADIEJEW Aleksandr A. (1901—56), pisarz ros., działacz polit. i kult.; powieści poświęcone okresowi wojny dom. 1 walki z interwentami na Dalekim Wschodzie oraz bohaterstwu młodzieży radź. w okresie okupacji niem. Kląska, Ostatni z Udehe, Młoda gwardia. FADING -zanik fal. FAENZA [faęnca], m. w pn. Włoszech (Emilia- M Karl August (ur. 1901), polityk fiń. przywódca partii socjaldem., 1945—48 przew. parlamentu, 1948—50; 1956—57 i od 1958 premier. FAGOCYTOZA [gr.], mechanizm obronny żywych organizmów, polegający na wychwytywaniu i niszczeniu obcych ciał (np. bakterii) i własnych zużytych komórek przez niektóre —leukocyty zw. fagocvtami. FAGOPYRISMUS, wet. zapalenie skóry (niezabarwionej) występujące u zwierząt białej maści po spożyciu gryki i silnym nasłonecznieniu; przyczyną jest uczulenie skory na światło przez substancje zawarte w gryce; powoduje wysypkę i zaburzenia wewnętrzne. FAGOT [wł.], powstały w XVI w. instrument dęty drewn., o niskiej skali (Bi—d2), w postaci dwóch połączonych piszczałek ze stroikiem podwójnym. Zob. też kontrfagot. FA-HIEN flV-V w.). Chińczyk, mnich buddyjski, zwiedził środk. Azję, Indie, Cejlon i Sumatrę; pozostawił cenny opis po^FAHRENHEIT Gabriel Daniel (1686—1736), fizyk niem.; działał w Holandii i Anglii jako konstruktor przyrządów fiz.: termometrów, barometrów, areometrów; 1714 ulepszył termometr zastępując alkohol rtęcią, zaproponował skalę -»temperatur (skala Fahrenheita) używaną do dziś w USA i W. Brytanii. FAILLE [fr., faj], tkanina jedwabna o splocie taftowym (płóciennym) w poprzeczne prążki. FAIRBANKS [fęabańks], m. w środk. Alasce: 10 500 mieszk. (1954); uniwersytet; kopalnie złota i węgla; początek magistrali —Alaska—lligbway. FAIR PLAY [ang., fęo plęj]: 1) sport stosowanie się do prawideł gry; 2) uczciwa gra. FAISAL (Feisal), imię królów Iraku: 1) F. I (1885— 1933), król od 1921; prowadził politykę proang.;2) F. II (1935—58), od 1939 król Iraku, 1958 Arab. Państwa Feder. FAJANS Kazimierz (ur. 1887), fizyko-chemik pochodzenia poi.; badania nad pierwiastkami promieniotwórczymi oraz powinowactwem chem. FAJANS [fr., od nazwy wł. miasta Faenza], two-rzywo ceramiczne otrzymywane przez wypalanie glinki kaolinowej z odpowiednimi domieszkami; wyroby z f. często pokrywa się nieprzezroczystą białą lub barwną polewą; f. znany był w staroż. Babilonii i Persji. FAJKA POKOJU (przyjaźni), wg zwyczaju Indian Am. Pn. wspólne wypalenie fajki na znak zgody i przyjaźni między jednostkami lub grupami ludzi. FAJKO Aleksiej M. (ur. 1893), pisarz ros., dramaturg; w sztukach o technice wybitnie ekspresjonistycznej podejmuje temat drogi inteligencji po rewolucji; Jezioro Lul, Człowiek z teką, Koncert. FAJON [fażą] fitienne (ur. 1906), czołowy działacz fr. ruchu robota., od 1929 członek KP Francji, 1940 skazany w procesie 44 deputowanych — komunistów na 5 lat więzienia, od 1947 członek Biura Politycznego KPF. FAJUM (Medinet el Fayum), oaza i prow. Egiptu na Pustyni Libijskiej, w depresji jez. Birket el Karun, nawadniana kanałem z Nilu; 1700 km®, 672 000 mieszk. (1947); uprawa bawełny, trzciny cukr., rytu; ośrodek adm. Fajum (85 000 mieszk.). FAKCJA [łac.]: 1) stronnictwo polit., koteria; 2) spisek, knowania.  FAKIR FAKIR [arab.], pierwotnie asceta muzulm. mieszkający w klasztorze i oddający się praktykom rei., obecnie również wędrowny sztukmistrz. FAKSYMILE -facsímile. FAKTORIA [lac ] osada handl. zał. przez kupców eur. w krajach kolonialnych. FAKTORA [lac.]: 1) ekon. rachunek wystawiony przez dostawcę towarów lub świadczącego usługi; 2) szt. piast, charakterysh cecha powierzchni obrazu, wyrobu rzemiosła artyst., partii elewacji budynku, wynikająca z charakteru materiału użytego przez artystę i indyw. sposobu j°go opracowania; 3) muz. budowa utworu muz. z punktu widzenia środków użytych w kompozycji i sposobu ich realizacji (f. homofoniczna, polifoniczna itp.) oraz właściwości środka wykonawczego (f. orkiestrowa, chóralna, fortep.). FAKULTET [lac.], wydział w szkole wyższej. FALA (sprężysta): fiz. przenoszenie się ze skończoną prędkością w środowisku materialnym zaburzenia, polegającego na chwilowym odkształceniu tego środowiska. Gdy kierunek odkształcenia jest równoległy do kierunku rozchodzenia się fali, falę nazywamy podłużną, gdy prostopadły — poprzeczną. Długością f. nazywamy mierzoną w kierunku rozchodzenia się f. odległość dwóch sąsiednich punktów środowiska, w których zaburzenie znajduje się w tej samej fazie; częstotliwością f. — odwrotność okresu drgań źródła wywołującego zaburzenie. Zjawiskami związanymi z rozchodzeniem się f. są: —odbicie f., —załamanie f., -—dyfrakcja f., —-superpozycja f., —interferencja f. Zob. też Huyghensa zasada: f. akustyczna (dźwiękowa, głosowa), fala działająca na organ słuchu, wzbudzona w środowisku sprężystym przez nagłe, krótkotrwałe ruchy ciał; rozchodzenie się f. a. w powietrzu polega na rozchodzeniu się zagęszczeń ł rozrzedzeń powietrza; f. uderzeniowa, gwałtowny wzrost ciśnienia, temperatury i gęstości rozchodzący się w ośrodku (np. powietrzu), spowodowany poruszaniem się w nim jakiegoś ciała z prędkością dźwięku lub większą; f. sejsmiczne, fale sprężyste rozchodzące się w skorupie ziemskiej, których źródłem są gwałtowne ruchy skorupy ziemskiej. FALA ELEKTROMAGNETYCZNA, przenoszenie ■się w środowisku materialnym lub w próżni zmian pola elektr. i magnet.; f. e. są np. fale świetlne (—światło), radiowe, promienie Roentgena; f. nośna, wvpromieniowana przez antenę nadawczą f. elektromagnet. określonej długości, która przenosi impulsy dźwiękowe lub obrazowe; długość w m lub odpowiadająca jej częstotliwość w hercach podawana jest jako cecha charakteryst. nadajnika radiowego (stacji nadawczej); f. n. może być: powierzchniowa lub przyziemna (rozprzestrzenia się nad powierzchnią Ziemi) i przestrzenna; f n. przestrzenna wraca na powierzchnię Ziemi po odhiciu się od — jonosfery: właściwość tę mają fale krótkie; f. radiowe, f. elektromagnet. stosowane w łączności radiowej; obejmują zakres częstotliwości od ok. 150 kHz (—Hz) do ok. 300 000 kHz, co odnowiada długości f. od 2 km do 1 m. FALAISE [falę:z], m. w pn.-zach. Francji; 4200 mieszk.; w II wojnie świat, rejon zwycięskich walk armii anglo-amer. z Niemcami (sierpień 1944); wybitną rolę odegrała w nich poi. I Dywizja Pancerna pod dow/^ztwem gen. S. Maczka. FALANGA [gr.]: 1) w staroż. Grecji i Macedonii zwarty, wieloszeregowy szyk bojowy hoplitów, zajmuiacy front 500—800 m; 2) ekon. nazwa zrzeszeń spółdzielczych u —Ch. Fourier; 3) F., hiszp. partia faszyst. zał. 1933 przez José A. Primo de Rivera; gl; siła polityczna, na której oparł się gen. Franco w woinie dom. 1936—39; 1937 połączyła się z partią katolików-konserwatystów (Tradycjonalistów) w Partię Tedności; 4) F., poi. organizacja faszyst. powstała 1934 jako kontynuacja (obok grupy skupionej wokół pisma ABC) rozwiązanego Obozu Narodowo-Radykaln^go ÍONR). FALANSTERY [fr.J, w projekcie —Ch. Fouriera osiedla zrzpszeń spółdzielczych (falang), z których miało się składać idealne społeczeństwo. FALA STOJĄCA, fala powstająca przez nałożenie się (—superpozycję) dwóch fal o tych samych częstotliwościach i amplitudach, biegnących w kierunkach przeciwnych: w wyniku powstaje fala wypadkowa o częstotliwości równej częstotliwości fal składowych, maiąca pewne, stałe punkty nieruchome (amplituda drgania wypadkowego równa się zeru) zwane węzłami oraz punkty (odległe od węzłów o 1/4 długości fali) o naiwiększym wychyleniu drgania wypadkowego — strzałki. F. stoiaca powstaje np. w rurze —Kundta. FALCK (Falk) Jeremías (1609/10—77), miedziorytnik gdański; pracował również w Paryżu i Szwecji; 240 portrety, sztychy, wzorniki złotnicze, ilustracje książk., dekoracje teatr. FALCONET [falkonę] Etienne Maurice (1716—91). rzeźbiarz fr., przebywał przez pewien czas w Rosji; pomnik konny Piotra Wielkiego w Leningradzie. FALCOWANIE [niem], składanie arkuszy druk. w formę książkową; określoną ilość złamań wyznacza format publikacji. FALENSKI Felicjan (1825—1910), pisarz, poeta, tłumacz; kilka tomików poezji i tłumaczeń z Ariosta (Orland Szalony), Petrarki i in. oraz pow. i dram. FALEZA, klif — strome zbocze bezpośrednio nad morzem lub nad plażą morską, podmywane i niszczone przez fale morskie; nazwa od miejscowości Falaise w Normandii. Zob. też abrazja. FAL GRUPA (paczka), fala powstała w wyniku nałożenia się kilku lub wielu fal różniących się prędkością; —superpozycja tych fal daje w pewnym obszarze największą amplitudę drgania, przemieszczającą się z prędkością inną niż fazy poszczególnych fal, zwaną prędkością grupową. FALIMIRZ Stefan (XVI w.), lekarz, autor pierwszego dzieła bot.-lekarskiego w jęz. poi., Falimirza zielnik imprimowany w Krakowie u Floryjana Unglera (1534). FALKENHAYN Erich von (1861—1922), generał niem., po klęsce niem. nad Marną szef sztabu gen. (1914—16). FALKLANDY (Malwiny), wyspy na pd. Atlantyku, na pd.-wsch. od Argentyny; 11959 km*, 2230 mieszk. (1953); kolonia bryt. (roszczenia argent.); stoi. Port Stanley; hod. owiec, rybołówstwo; woj. baza mor. FALLA [fąlja] Manuel de (1876—1946), hiszp. kompozytor nar. o świat, znaczeniu; w muzyce jego widoczne są wpływy impresjonizmu; czerpał z folkloru Andaluzji; balety, opery, utwory orkiestr., fortep., pieśni. FALLADA Hans, właśc. Rudolf Ditzen (1893— 1947), powieściopisarz niem.; I cóż dalei, szary człowieku, Wilk wśród wilków, Każdy umiera w samotności, Pijak. FALLIfiRES [falję:r] Armand (1841—1931), prawnik i polityk fr., kilkakrotny minister, 1908—13 prezydent rep., za prezydentury F. nastąpił we Francji rozdział kościoła od państwa. FALL RIVER [fo:I rywor], m. port. w USA (Massachusetts); 112 000 mieszk. (1950); przemysł włókien., FALMOUTH [fälmot], m. 1 port w W. Brytanii (pd. Komwalia); 17 000 mieszk. (1951); stocznie; kąpielisko. FALOCHRON: 1) przed działaniem fal; wyspowy) — molo, nie połączony z brzegiem — f. wyspow y; 2) urządzenie na statku chroniące przed zalewem fal. FALOWA FUNKCJA, fiz. złożona funkcja współrzędnych czasu i miejsca, za pomocą której można obliczyć wielkości charakteryzujące mikrocząstkę (położenie, energię, pęd itd.). FALOWA MECHANIKA, dział mechaniki —kwantowej opierający się na równaniu Schrödingera (zbliżonym do równania ruchu falowego), którego rozwiązaniami są tzw. funkcje —falowe. FALOWÓD, rura o ściankach przewodzących, wewnątrz pusta; służy do przenoszenia energii w postaci fali elektromagnet.; stosow. do przesyłania mikrofal. FALSET [wł.], rodzaj głosu sztucznie wydobywanego przez śpiewaków (zwłaszcza tenorów), brzmiący o oktawę wyżej od normalnego. FALSTAFF, typ komicznego, opasłego i kochliwego rycerza-samochwała w sztukach Szekspira Henryk IV i Wesołe kumoszki z Windsoru; Sienkiewicz wzorował m. in. na nim swego Zagłobę. FALSTART [ang.], sport przedwczesny start, start przed komendą. FALSTER, wyspa duń. na Bałtyku; 514 km*. 46 000 mieszk. (1955); gł. port Nyköbing; b. żyzne gleby. FALSYFIKAT [lac.], przedmiot (dokument, pieniądz, dzieło sztuki) sfałszowany lub podrobiony. FALUN [falün], m. w środk. Szwecji; 18 400 mieszk. (1955); przemysł: metal., chem., włókien. budowla portowa osłaniająca f. połączony z brzegiem (półFalochron  DRZEWA Tablica 29 1 — Dąb szypułkowy, 2 — Buk zwyczajny, 3 — Topole włoskie. 4 — Brzoza omszona, 5 — Modrzew polski, 6 — Miłorząb japoński, 7 — Baobaby afrykańskie. 8 — Sekwoja (drzewo mamutowe), 9 — Eukaliptus australijski, 10 — Palmy kokosowe z Jamajki. 10  Tablica 30 ENERGETYKA 8 9 11 10 1 — Prądnica prądu stałego z 1870 r.. 2 — Współczesny turbogenerator prądu zmiennego o mocy 49.5 MW (z pionowym wałem). 3 — Wnętrze siłowni parowej z dwoma turbozespołami o mocy po 54 MW, 4 — Wnętrze siłowni wodnej z pięcioma turbozespołami o mocy po 67 MW. 5 — Zapora siłowni wodnej (Dnieproges). 6 — Sterownia siłowni wodnej, 7 — Model siłowni morskiej wykorzystującej przypływy i odpływy morskie, 8 — Siłownia jądrowa w Windscalc (Anglia), 9 — Dwa zespoły autotransformatorowe i jednostka rezerwowa rozdzielni napowietrznej wysokiego napięcia (dla mocy do 125 MW). 10 — Urządzenie helioenergetyczne o mocy 75 kW (Francja). 11 — Montaż agregatu turbogeneratorowego o mocy 30 MW w fabryce turbin.  241 FAŁ [niem.], lina do podnoszenia żagla. Zob. te* olinowanie. FAŁAT Julian (1853—1929), malarz, przedstawiciel realist, kierunku w malarstwie poi., czerpiący inspirację z impresjonizmu; malarstwo akwarelowe i olejne; pejzaże, zwłaszcza zimowe, sceny myśliwskie. FAŁD [niem.], geol. wygięcie warstw skalnych pod wpływem ruchów skorupy ziemskiej; f. miewają bardzo różną rozpiętość, amplitudę i kształt; f. składa się z form wypukłych — a n t y k 1 i n, czyli siodeł, i wklęsłych — synklin, czvli lęków. FAŁDOWANIE, g eol. ruch górnych partii skorupy ziemskiej, wywołany ciśnieniem sił stycznych do obwodu Ziemi i powodujący powstawanie fałdów, które łącząc się w zespoły, tworzą góry fałdowe; f. jest gł. zjawiskiem w procesie tworzenia się gór, czyli orogenezy. _ , . FAMAGUSTA, m. i gł. port na Cyprze (kolonia brvt.); 20 200 mieszk. (1952); eksport: miedź, owoce. FAMILIA [łac ], w prawie rzym. rodzina, związek osób pozostających pod wspólną władzą ojca, oparty na pokrewieństwie; także majątek pewnej osoby. FAMILIA, nazwa stronnictwa Czartoryskich i związanych z nimi rodów magnackich dążących do prze- Fałd: A — antyklina, prowadzenia w Polsce w B — synklina poł. XVIII w. zasadniczych reform ustrojowych; reformy zmierzały do centralizacji i usprawnienia aparatu państwowego, powołania Nieustającej Rady Rezydentów z władzą wykonawczą; zniesienia liberum veto itd.; częściowo wprowadzone w 1764; obalił je sejm 1766 inspirowany przez Rosję i Prusy. FANABERIE [niem.-hebr.], kaprysy, dziwactwa, wybrvki; także pyszałkowatość. FANARIOCI, członkowie arystokracji gr., pozostali przy życiu po zdobyciu Konstantynopola 1453 przez Turków; wysocy urzędnicy, m. in. hospodarowie Mołdawii i Wołoszczyzny w XVII i XVIII w. i duchowni; nazwa od dzielnicy Konstantynopola, Fanar. FANATYZM [łac.], bezkrytyczne i żarliwe wyznawanie jakiejś religii czy doktryny, połączone z ostrym zwalczaniem doktryn przeciwnych. FANDANGO [niszp.], ognisty hiszp. taniec lud. w takcie trójdzielnym, z wtórem kastanietów. FANEROFITY [gr.], drzewa i krzewy o pączkach zimujących na pędach nadziemnych. FANFANI Amin tore (ur. 1908), polityk i ekonomista wł., jeden z przywódców partii cnrześc.-dem., 1947—54 kilkakrotnie minister; 1958—59 premier i min. spraw zagr. FANFARA [wł.]: 1) sygnał trąbkowy oparty na rozłożonym trójdżwięku; 2) trąbka sygnałowa (bez wentyli); 3) mala orkiestra dęta, złożona tylko z instrumentów blaszanych. FANFARON [arab.], samochwał, pyszałek, człowiek zarozumiały. FANODORM, pochodna kwasu barbiturowego, biała o smaku gorzkim substancja; środek uspokajający i nasenny, powoduje sen zbliżony do snu fizjol.; dłuższe stosowanie prowadzi do przyzwyczajenia. FANTASMAGORIA [gr.]: 1) złudzenie optyczne; 2) 	urojenie. FANTAZJA [gr ]: 1) zdolność wyobrażania sobie przedmiotów lub osób nieobecnych oraz sytuacji lub zjawisk nie napotykanych dotąd w doświadczeniu; 2) 	muz. utwór instrumentalny szeregujący swobodnie różne zapożyczone melodie lub orygin. kompozycja oparta na kilku tematach; 3) w przenośni mrzonka, wymysł, kaprys; zuchwałość, pewność siebie. FANTOM [fr.]: 1) widmo, przywidzenie; 2) med. model części ciała lub narządu; używany do demonstrowania działania narządów i do ćwiczeń w zabiegach polożn. i chirurg. FANZA, dom chiń., zwykle z gliny, rzadziej z drewna, kryty słomą lub trzciną; wzdłuż ściany tawy do spania (kany) z cegły lub kamienia, ogrzewane od spodu rurami łączącymi piec z kominem. FAO -»-Food and Agricultural Organization. FARMACEUTYCZNA CHEMIA FARA [niem.], parafia, diecezja; także nazwa kościoła parafialnego lub katedralnego. FARAD (F), jednostka pojemności elektr.; pojemność 1 F ma kondensator, między którego okładka mi panuje napięcie 1 wolta, a ładunek każdej z okładek wynosi 1 kulomb. FARADAY [fąrady] Michael (1791—1867), wybitny fizyk i chemik ang.; wsławił się odkryciem indukcji elektromagnetycznej 1831 oraz pracami nad elektrolizą, której prawa ogłosił 1833—34; m. in. odkrył również związek pojemności elektr. ze stalą dielektr., diamagnetyzm i paramagnetyzm; skroplił chlor i wutlenek węgla, odkrył benzen. FARADAYA KLATKA, uziemiona, gęsta, druciana siatka w kształcie klosza, chroniąca ciało umieszczone wewnątrz przed wpły- M. Faraday wami nrtlo plplfh' FARADAYA PRAWA ELEKTROLIZY, dwa prawa ilościowo ujmujące zjawisko elektrolizy: I prawo: masy substancji wydzielone na elektrodach są wprost proporcjonalne do ilości przepuszczonej przez elektrolit elektryczności (w kulombach); II prawo: masy różnych substancji wydzielone na elektrodach podczas przepływu jednakowej ilości elektryczności są wprost proporcjonalne do ich równoważników -»elektrochem. FARADAYA STAŁA (F), faraday — stała ilość elektryczności wydzielająca 1 równoważnik -»elektrochemiczny dowolnej substancji; wynosi ok. 96 500 kulombów. FARADYZACJA -»elektroterapia. FARANDOLA [fr.], nar. taniec prowansalski, korowody, o uroczystym charakterze, w takcie 6/8. FARAON [gr.-egip.]: I) tytuł władców staroż. Egiptu; 2) dawna gra hazard. w karty. FARBA: 1) tow. krew zwierzyny łownej; 2) -»farby. FARBIARSTWO, przemysł zajmujący się nadawaniem trwałych barw wyrobom włókien, (włókna luźne, przę- Faraon Set I dza, tkaniny); barwne wyroby włókien., znane już w starożytności (Indie, Chiny, Egipt), do poł. XIX w. otrzymywano stosując naturalne barwniki roślinne i zwierzęce oraz niektóre związki nieorg.; od drugiej poł. XIX w. wraz z syntezą pierwszych barwników org. (moweiny i fuksyny) rozpoczyna się rozwój f. opartego na barwnikach syntetycznych; zarówno procesy chem. i fizykochem., jak i aparatura używana w farbiamiach są rozmaite, zależne od rodzaju włókna Otta. rodzaju użytego barwnika; proces farbowania na ogól obejmuje operacje wstępne (pranie, bielenie), właściwe barwienie oraz wykończanie. FARBY, barwniki odpowiednio spreparowane (subtelny proszek, pasta, roztwór itp.) przygotowane do malowania, farbowania (np. tkanin), barwienia (np. mas plastycznych), druku itp.; wśród f. do malowania, zależnie od użytego spoiwa, rozróżnia się: f. 	wodne (akwarele), klejowe, pastelowe, temperowe, olejne, wapienne, enkaustyezne (woskowe); zależnie od konsystencji — kryjące (nieprzejrzyste) i laserunkowe (przezroczyste). FARFURNIA [pers.-tur.], staropol. manufaktura ceramiczna wyrabiająca fajanse. FARFURY [pers.-tur.], naczynia fajansowe, steingutowe lub z grubej porcelany; nazwa używana w Polsce w XVIII i XIX w. FARGE [fą:rż] Yves (1899—1953), polityk i dziennikarz fr., działacz świat, ruchu pokoju; 1952 laureat Leninowskiej Nagrody Pokoju. FARINELLI, właśc. Broschi Carlo (1705—82), słynny śpiewak wł., sopran (kastrat). FARMA, ferma [łac.], gospodarstwo wiejskie zajmujące się specjalną gałęzią rolnictwa lub hodowli, np. f. lisów srebrzystych, drobiarska; na Zachodzie (przeważnie w krajach anglosas.) małe i średnie gospodarstwo rolne. FARMACEUTYCZNA CHEMIA, chemia leków — dział chemii stosowanej zajmujący się metodami identyfikacji leków, ich oznaczania ilościowego, wykrywania zanieczyszczeń, zafałszowań itd. 16 	Mała Enc. Powsz. PWN  FARMACJA FARMACJA [gr.], zespól nauk o lekach; obejmuje ich chemizm, produkcję, sporządzanie na podstawie recept, kontrolę itp. FARMAKOGNOZJA [gT.], dział farmacji, nauka 0 środkach leczn. pochodzenia rośl. i zwierz. FARMAKOLOGIA [gr.], nauka o właściwościach, wpływie i mechanizmie działania leków. FARMAKOPEA [gr.], spis leków zawierający obowiązujące normy ich składu, dawkowania, przyrządzania, przechowywania, badania i oceny. FARMAN [farm?] Henri (1874—1958), fr. pilot i konstruktor samolotów; zdobywca szeregu rekordów sprzed 1 wojny światowej. FARMER [ang.], właściciel lub dzierżawca farmy, rolnik; określenie używane zwłaszcza w USA, Anglii i Australii. FARNESE, książęcy ród wl.; znany od XIII w.; od 1552 książęta Parmy i Piacenzy. FARÜER -►Owcze Wyspy. FARRELL [fąrol] James Thomas (ur. 1904), powieściopisarz, nowelista i krytyk amer.; trylogia Studs Lonigęn, powieść cykt: Danny O’Neill. FARRÉRE [farę :r] Claude, właśc. Frédéric Bargone (1876—1957), pisarz fr.; egzotyczne powieści o żywej" fabule; Ludzie ćywilizowani, Marsz żałobny, Na drugim brzegu. FARS (Farsistan), dzielnica hist, w pd. Iranie; 177 000 km*; górzysta, poprzecinana łańcuchami gór Zagros, z wąskim pasem nizin wzdłuż Zat. Perskiej; Beludżowie, Arabowie; gl. rolnictwo; ryż, tytoń, bawełna, mak (opium), róże (olejki), winogrona; koczowniczy chów bydła; wyrób dywanów; gł. m. Sziraz. FARSA [fr.], krotochwila — utwór scen. o lekkiej, wesołej treści, którego komizm wypływa z sytuacji. FARSALOS, obecnie Fersala, w staroż. Grecji jedno z głównych miast Tesalii, upamiętnione zwycięstwem Cezara nad Pompejuszem (48 p. n. e.). FARSZ [lac.], nadzienie (np. do pierożków, pasztecików) z siekanego mięsa, ryb, jarzyn itp., z przyprawami. FARUK I (ur. 1920), król Egiptu 1936—52; zdetronizowany przez gen. Nagiba, przebywa na emigracji. FARWATER -tor (wodny). FARYZEUSZE [hebr.], stronnictwo rel.-polit. w staroż. Judei (od. II w. p. n. e.), sztywno przestrzegające przepisów religii żyd.; obejmowało warstwę kapłanów i zamożne warstwy ludności miejskiej; przenośnie faryzeusz, obłudnik, świętoszek. FASADA [fr.], monumentalnie rozwiązana elewacja budynku (elewacja frontowa — f. główna; f. ogrodowa). FASETA [fr.]: 1) szlifowana płasko ścianka diamentu; 2) zaokrąglenie łączące sufit ze ścianą. FASETKA —oczko proste. FASOLA, Phaseolus vulgaris, roczna roślina warzywna z rodziny motylkowatych; f. karłowa, łodyga niska, rozgałęziona, sztywna; f. tyczkowa, łodyga wysoka, pnąca się; jadalne są strączki (f. szparagowa) lub nasiona; pochodzi z Amer. Pd.; także ozdobna. FAST [ffist] Howard (ur. 1914), pisarz amer., był członkiem partii komunist., z której wystąpił 1957; autor powieści oraz sztuk hist, i współcz. o tematyce spoi.; Obywatel Tom Paine, Ostatnia granica, Amerykanin, Spartakus, sztuka Trzydzieści srebrników; ostatnio publik, przeciw międzynar. ruchowi komunist. FASTI w staroż. Rzymie: 1) 45 dni w roku, w których pretor mógł sprawować funkcje sądownicze; 2) kalendarz rzym. zawierający zestawienie pomyślnych i niepomyślnych dla państwa świąt, igrzysk i dni ofiar, wydarzeń hist, itp.; 3) związane z kalendarzem roczne spisy urzędników i kapłanów. FASZODA, obecnie Kodok, miejscowość w Sudanie nad Białym Nilem. — 1898 konflikt między Anglią i Franclą o F.; w następstwie Francja zrzekła się na rzecz Anglii górnej doliny Nilu. FASZYNA [lac.]. wiązki wikliny lub chrustu używane do budowy lub wzmacniania tam, grobli, walów ochronnych i dróg na mokradłach. FASZYZM llac. fasci — wiązki], skrajnie reakcyjny, antydemokratyczny prąd polit, o charakterze totalitarnym i nacjonalistycznym, reprezentujący interesy najbardziej wstecznych i agresywnych odłamów burżuazji imperialist.; powstał po I wojnie świat, w obliczu zagrożenia rządów burżuazji i ustroju kapitalistycznego przez ruch rewol. F. dochodząc do władzy likwiduje demokrację parlamentarną i wszelkie swobody demokratyczne, wprowadzając terrorystyczną dyktaturę kapitału monopolistycznego. Obok brutalnego terroru cechuje faszyzm demagogia socjalna, szowinizm, przeważnie idący w parze z rasizmem, 242 oraz awanturnicza, agresywna polityka na zewnątrz. Ruch faszystowski i rządy dyktatury faszystowskiej istniały w różnych krajach. Najpełniej przejawiły się we Włoszech i w Niemczech (-Hitler). We Włoszech —Mussolini organizuje 1919 bojówki (fascii di combatimento), tzw. „czarne koszule“, które stają się trzonem partii faszystowskiej; 1922 podejmuje tzw. „marsz na Rzym" i mianowany przez króla szefem rządu („duce“) wprowadza totalitarną dyktaturę faszyst., która podporządkowuje sobie wszystkie dziedziny życia publicznego. Faszystowskie państwo wl., zorganizowane na zasadach — „korporacjonizmu", prowadzi na zewnątrz politykę imperialistycznej ekspansji (-Wiochy, historia). W Polsce zalążkiem faszyzmu stała się piłsudczyzna, której rządy przybrały charakter dyktatury faszystowskiej. FATALIZM [lac.], wiara w przeznaczenie (fatum); przekonanie, że wszystko, co zachodzi w rzeczywistości, jest uwarunkowane jakąś siłą stojącą poza przyrodą i człowiekiem; w konsekwencji — odrzucanie możliwości wpływania przez człowieka na bieg zdarzeń i na własne losy. FATA MORGANA -miraż. FATIMA (606—632), córka Mahometa, żona kalifa Alego; od jej imienia otrzymała nazwę szyicka dynastia Fatymidów. FATRA, dwa pasma górskie na zach. od Niżnich Tatr (Słowacja), zbudowane z wapieni i skal krystal.; Mała F. ciągnie się po obu stronach przełomu Wagu; najwyższy szczyt Wielki Krywań (1711 m); Wielka F. leży między M. F. a Niżnimi Tatrami; najwyższy szczyt Ostredok (1591 m). FATUM [lac.], los, nieuchronne przeznaczenie, na które człowiek nie ma wpływu. FATYMIDZI, —szyicka dynastia kalifów 909—1171 (—Fatima), która panowała w Afryce Pn., a od 969 także w Egipcie, Syrii, Palestynie, Arabii zach. FAUL [ang.], sport uchybienie przepisom, zastosowanie niedozwolonych chwytów lub uderzeń. FAULHABER Michael (1869—1952), niem. duchowny kat., od 1917 arcybiskup Monachium, od 1921 kardynał, 1933—45 usiłował przeciwstawiać się . niektórym posunięciom Hitlera. FAULKNER [fęcknorl William (ur. 1897), pisarz amer, należący do tzw. „wielkiej czwórki" (Heminfway, Steinbeck, Caldwell, aulkner), autor sagi o Południu Ameryki, ukazujący degenerację społ. stanów południowych. Bardzo swoista technika pisarska, proza trudna i zawiła, pełna dygresji, nasycona głęboką treścią psycnol., nowatorska pod względem formy; Sartoris, Azyl, Absalomie, Absalomiel Requiem for a Nun (Requiem dla zakonnicy). Nagroda Nobla 1949. FAUN, tnif. rzym. bóg pasterstwa i urodzajów, przedstawiany z koźlimi kopytkami i różkami; utożsamiano go z gr. —Panem, a później z gr. satyrami. FAUNA [lac.], ogół wszystkich gatunków zwierząt lub zwierząt niektórych grup systematycznych na danym terenie (np. f. Polski), w danym środowisku (np. f. lasu) lub w określonym czasie geol. (np. f. epoki lodowej). FAURE [fo:r] : 1) Félix (1841—99), polityk fr., 1894 min. marynarki, 1895—99 prezydent rep.; 2) Edgar (ur. 1908), polityk fr. z partii radykalnych socjalistów; kilkakrotny minister, 1952 oraz 1955—56 premier; 1956 utworzył z prawego skrzydła partii konkurencyjną partię radykałów, przeciwstawiającą się polityce Mendès-France’a. FAURÉ [forę] Gabriel (1845—1924), kompozytor fr., stosował ścisłą formę, choć był bliski impresjonizmowi; gl. utwory kamer, i pieśni. FAUST (doktor Johannes Faust), niem. alchemik i czarnoksiężnik; postać hist. (XV/XVI w.), już za życia otoczona legendą; bohater opowieści lud. z XVI w., literatury jarmarcznej, utworów lit. (Marlowe’a, Goethego) i oper (Gounoda i in.). FAUXBOURDON [fr., foburdą], muz. wczesna technika wielogłosowości (trójgłos) w XIV—XV w. FAUX PAS [fr., fo pą], fałszywy krok, błąd, uchybienie przyjętym zwyczajom, nietakt. FAVART [fawą:r]: 1) Charles Simon (1710—92), dramatopisarz fr., autor wodewilów, komedii i oper W. Faulkner  243 komicznych; 2) Makie Justine Benoîte Duronceray (1727—72), żona Ch., aktorka 1 śpiewaczka frsncuskfi« FAVRE [fa :wr] Jules Claude Gabriel (1809—80), polityk i publicysta fr.; przeciwnik II Cesarstwa; 1870—71 min. spraw zagr. w rządzie Obrony NaroaoFAZA [er.] : 1) stan procesu, układu lub rozwoju zjawiska w określonym momencie; 2) astr. widoczny kształt planet i księżyców, wywołany zwróceniem ku obserwatorowi części powierzchni nie oświetlone) tych ciał niebieskich; nasz Fazy Księżyca Księżyc wykazuje cztery podstawowe f. ; nów, pierwszą kwadrę, pełnię i ostatnią kwadrę; 3) fiz. a) kąt, od którego zależy położenie i stan ruchu (prędkość, przyspieszenie itd.) punktu poruszającego się ruchem harmonicznym; mówimy 0 f. zgodnych, gdy ich różnica wynosi 0° lub całkowitą wielokrotność 360°, o f. przeciwnych, gdy ich różnica wynosi nieparzystą wielokrotność 180°; drgania o tej samej amplitudzie i częstotliwości, lecz o fazach przeciwnych znoszą się, o fazach zgodnych wzmacniają; zob. też prąd elektryczny; b) fizycznie jednorodna część układu oddzielona od reszty układu powierzchnią rozdziału (granicą faz) ; np. układ woda-lód-para wodna składa się z trzech faz: ciekłej — wody, stałej — lodu i lotnej — pary wodnej. FAZOTRON —synchrocyklotron. FAZOWA PRZEMIANA, zmiana stanu skupienia, np. przejście z fazy gazowej w ciekłą (skraplanie), z fazy ciekłej w stałą (krzepnięcie) lub odwrotnie (parowanie, topnienie). FBI -»Federal Bureau of Investigation. FDGB -»Związki Zawodowe (tabela).FDP, Freie Demokratische Partei (Wolna Partia Demokratyczna), burżuazyjna partia polit, w NRF, utworzona 1948 przez połączenie ugrupowań liberalno-dem. zach. stref okupacyjnych; przywódcą partii był do 1949 T. Heuss, następnie F. Blücher; 1956 rozłam: wydzielenie się Freie Volkspartei (Wolna Partia Ludowa). Fe, symbol pierwiastka chem. żelaza. FEAKOWIE, mit. gr. szczęśliwi mieszkańcy wyspy Scherii, u których w czasie tułaczki zatrzymał się Odyscusz. FEBUS (Phoibos), gr. bóg światła; przydomek Apollina. FECHNER Gustav Theodor (1801—87), niem. filozof i fizyk, twórca -»psychofizyki; wspólnie z Weberem ustalił jedno z podstawowych praw psychofizyki, prawo —Webera-Fecnnera. FECHTUNEK -szermierka. FEDCZENKI LODOWIEC, w górach Pamiru (ZSRR); jeden z najdłuższych górskich lodowców świata; 600 km*, dł. 77 km; nazw. na cześć badacza Azji Srodk., A. Fedczenki. FEDERACJA [łac.]: 1) państwo związkowe wyposażone we własne organy federalne, którym poszczególne państwa wchodzące w jego skład przekazują część praw suwerennych (państwami związkowymi są np. ZSRR, USA, Federacyjna Ludowa Republika Jugosławii, Niemiecka Republika Federalna, Szwajcaria); 2) związek stowarzyszeń (np. Światowa Federacja Związków Zawodowych). FEDERACJA AFRYKI ŚRODKOWEJ, utworzona w 1953 z kolonii ang. —Rodezja Pd., —Rodezja Pn. 1 protektoratu —Niasa w celu umocnienia stanowiska nielicznych białych kolonistów (ok. 7 min mieszk., w tym 220 000 białych) oraz połączenia siecią komunik, ważnych pod względem gosp. obszarów. FEDERAL BUREAU OF INVESTIGATION (FBI) [fçdaral bjyrou aw ynwestygejszn], federalne biuro śledcze w USA zał. 1908; od 1935 zajmuje się też kontrwywiadem, prowadzi działalność przeciw organizacjom postępowym. FEDERALIśCI, zwolennicy federalizmu; w St. Z). A. P. zwolennicy wzmocnienia władzy centr. i ściślejszego związku stanów; kierunek ten zaznaczył się silniej 1789—1815 oraz w okresie wojny secesyjnej. FEDERAL RESERVE SYSTEM [fędorel ryzęrw system] (System Rezerwy Federalnej), centralny system bankowy St. Zjedn. A. P. powstał 1913; F. R. Act powołał do życia 12 regionalnych banków rezerwy federalnej mających prawo emisji pieniędzy, z siedzibami w: Bostonie, Nowym Jorku, Filadelfii, Cleve- FEN land, Richmondzie, Atlancie, Chicago, St Louis, Minneapolis, Kansas City, Dallas i San Francisco. FEDKOW1CZ Jerzy (ur. 1891), malarz, prof. Akademii Szt. PI. w Krakowie; portrety, pejzaże, sceny rodzaj., kwiaty; Czyszczenie ryb. FEDOROWICZ Taras —Taras Fedorowicz. FEDRA, mit. gr. córka Minosa, żona Tezeusza; miłością do swego pasierba Hipolita spowodowała jego śmierć i sama umarła z rozpaczy. FEDRUS, Iulius Phaedrus (I w.), bajkopisarz rzym., naśladowca Ezopa; wyzwoleniec Augusta; usamodzielnił bajkę jako gatunek ]?oet w literaturze rzym.; 5 ksiąg bajek. FEERIA [fr.], baśniowe widowisko teatr, z efektowną scenerią, z muzyką i baletem; jako odrębny rodzaj teatr, powstała we Włoszech w XVIII w. FEHLINGA PŁYN, odczynnik do wykrywania i ilościowego oznaczania cukrów prostych; mieszanina roztworów: siarczanu miedziowego, winianu sodowo-potasowego (soli Seignette’a) i wodorotlenku sodu; w czasie gotowania cukrów z F. p. powstaje czerwony osad tlenku miedziawego CU2O. FEKALIA [łac.], kał, ekskrementy ludzkie, pełnowartościowy nawóz organiczny. FELCZER, pracownik służby zdrowia ze średnim wykształceniem, uprawniony ao samodzielnego wykonywania niektórych zabiegów oraz do leczenia nicpowiklanych schorzeń. FELDFEBEL [niem.], w dawnej piechocie poi. stopień odpowiadający st. sierżantowi; zachowany dotychczas w wojsku niem. FELDMAN: 1) Ferdynand (1862—1919), aktor teatrów krak. i lw.; role komiczne, również kreacje dram.; 2) Wilhelm (1868—1919), krytyk i historyk literatury, autor kilku powieści i dramatów, publicysta; red. miesięcznika „Krytyka“; Współczesna literatura polska (szczegółowa analiza sytuacji w literaturze okresu Młodej Polski), Stronnictwa i programy polityczne u) Galicji w 1846—1906, Dzieje polskiej myśli politycznej tu okresie porozbiorowym; 3) Józef (1899— 1946), syn W.; historyk, prof. Uniw. Jag.; Bismarck a sprawa polska, Sprawa polska tu 1848, Mocarstwa wobec powstania styczniowego. FELDMARSZAŁEK [niem.], w niektórych armiach eur. najwyższy stopień wojskowy. FELDŚZLANGA [niem.], działo bezkomorowe o długiej lufie, używane w XVI i XVII w. FELIBROWIE, uczestnicy felibrige’u, ruchu spol.-kult. (od 1854) mającego na celu odrodzenie prowansalskiej kultury i języka liter.; przywódcami byli poeci Mistral i Roumanille. FELIETON [fr.]: 1) drobny artykuł publicyst o formie lekkiej, żywej i zajmującej (krytyczno-literacki, polityczny, popularnonaukowy); 2) dawniej dział w gazecie poświęcony wydarzeniom kulturalnym, potem utwór lit. zamieszczany tam w odcinkach. FELIŃSKA Ewa (1793—1859), powieściopisarka obyczajowa, za udział w spisku Sz. Konarskiego (1838) zesłana na Syberię; Wspomnienia z podróży ao Syberii..., Pamiętniki z życia. FELIŃSKI Alojzy (1771—1820), poeta, dramaturg, tłumacz; 1794 sekretarz Kościuszki, dyrektor Liceum w Krzemieńcu; twórczość liter, zaczął od wierszy powstańczych, później zwolennik pseudoklasycyzmu; Barbara Radziwiłłówna, O wierszowaniu..., Pochwala Kościuszki, hymn Boże coś Polskę... FELLACHOWIE (fellahowie) [arab.], rolnicza ludność autochtoniczna Egiptu (potomkowie staroż. Egipcjan), a poza tym Syrii, Palestyny, Arabii; mahometanie; jęz. arabski. FELLODERMA [gr.], miękisz wytwarzany przez tkankę korkotwórczą (—fellogen) w kierunku do wnętrza łodygi (korzenia). FELLOGEN, miazga korkotwórczą — tkanka korkotwórcza wtórna powstająca na krańcach kory pierwotnej w grubiejącej łodydze oraz na krańcach walca osiowego (perycykl) w korzeniu; f. wytwarza na zewnątrz warstwę korka, a do wewnątrz — fellodermę. Zob. też korzeń, łodyga (rys.). FTłLONIA [ang.], w prawie lennym zdrada, niedotrzymanie warunków umowy lennej. FELSENSTEIN Walter (ur. 1901), niem. reżyser, gł. operowy; od 1947 dyr. berlińskiej opery komicznej, twórca znakomitych inscenizacji. FELUKA [arab.], mały, najczęściej dwumasztowy żaglowiec o skośnych (łacińskich) żaglach, używany przez Turków i Arabów XVI—XVIII w. FEMINIZM [łac.], dążenie kobiet do równouprawnienia. Zob. też sufrażystki. FEN, Föhn: 1) silny, porywisty wiatr opadający, wiejący po zewnętrznej stronie gór od ich grzbietów 16' FENACETYNA ku dolinom; towarzyszy mu wyraźne ocieplenie i silny spadek wilgotności względnej powietrza; wiatry tego typu noszą liczne nazwy lokalne (np. -»halny wiatr); 2) starochiń. jednostka masy *= 1 g; 3) nazwa aparatu elektr. do suszenia włosów. FENACETYNA, związek org., biała krystaliczna substancja; środek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy w przeziębieniach, grypie, bólach głowy, nerwobólach itp. FENANTREN CiąHio, węglowodór aromatyczny, izomer antracenu; bezbarwne, błyszczące blaszki; znajduje się w smole węgla kam. (w oleju antracenowym). FENEK, Megalotis zer da, gatunek z rodziny psów; pustynie Afryki; dl. ciała 40 cm + ogon 20 cm, wys. 20 cm; ogrom- _ ne uszy, ogon puszysty; żywi się małymi Fenantren ssakami, ptakami i jajami. Tabl. 3. FÉNELON [fenlą] François de Salignac de la Mothe (1651—1715), pisarz fr.; arcybiskup, wybitny pedagog, jeden z prekursorów Oświecenia; w Przygodach Telemaka dał ideał oświeconego monarchy, którego władza ograniczona jest przez prawo. FENIANIE, tajne niepodległościowe stowarzyszenie irl. zał. 1861; 1858 zorganizowali powstanie przeciw Anglikom; uprawiali terror indywidualny. Zob. też Sinn Fein. FENICJA, w starożytności państwo semickie zajmujące wąski pas wybrzeża M. Śródziemnego (na terenie dziś. Syrii i Libanu); F. była jedną z największych potęg ekonom, świata staroż., nie stanowiła jednak nigdy jednolitego państwa; tworzyły ją rywalizujące z sobą miasta-państwa (Sydon, Byblos, Tyr i in.) przeważnie o ustroju oligarchicznym; F. prawie zawsze była zależna od najsilniejszego w danym okresie państwa: Asyrii, Babilonii, Persji, Rzymu. FENICJANIE, staroż. lud semicki; F. rozwinęli żeglarstwo, handel i wiele wysoko wówczas cenionych rodzajów rzemiosła: budowę okrętów, tkactwo, wyrób szkła i purpury; zakładali liczne faktorie i kolonie handlowe — najsławniejsza z nich Kartagina w Afryce Pn. FENICKA SZTUKA, rozwijała się na wybrzeżu syryjskim oraz od VIH—VII w. p. n. e. również na Cyprze, Malcie i w innych miejscach objętych kolonizacją fenicką; pozostawała pod silnym wpływem sztuki egipskiej, asyryjskiej, hetyckiej I greckiej; w architekturze i rzeźbie nie stworzyła oryginalnych osiągnięć; najbardziej samodzielne było rzemiosło artyst. (wyroby szklane i ceram., z brązu i srebra oraz tkaniny, zwłaszcza purpurowe). FENIG [niem. Pfennig], dawna drobna moneta, początkowo srebrna, później miedziana; obecnie moneta zdawkowa ” Vim marki w Niemczech i Finlandii (penni). FENIKS: 1) mfł. (Phoenix), święty ptak egipski przebywający w Etiopii; wg jednej wersji co 500 lat spalał się na stosie i odradzał z popiołów, wg innej odradzał się z ciała ojca, którego zwłoki przenosił na ołtarz boga słońca w Egipcie, gdzie je spalano; tabl. 93; 2) bot. f. -»daktylowa palma. FENLAND, szeroka i plaska część niziny we wsch. Anglii nad zat. Wash; ok. 3200 km*; dawniej bagienna, dziś obszar intensywnego rolnictwa, przypominający Holandię. FENNOSKANDIA (Tarcza Bałtycka), najstarsza część kontynentu Europy, zbudowana ze skał krystal. i obejmująca wsch. obszary Płw. Skandynawskiego, Finlandię, Karelię i Piw. Kolski. FENOL CeHftOH. kwas karbolowy — pochodna benzenu zawierająca 1 grupę —OH; ciało bezbarwne, krystaliczne o swoistym zapachu; występuje'w smole pogazowej; działa niszcząco na ^ Y QH tkanki; surowiec w przemyśle barwników, środków farmaceut. i tworzyw sztucznych (fenoplasty); środek dezynfekcyjny. FENOLE, związki aromatyczne zawiera- . jące jedną (f. jednowodorotlenowe) Fenol lub więcej (f. wielowodorotlenowe) grup wodorotlenowych —OH; najważniejszym ich przedstawicielem jest f. jednowodorotlenowy, zw. po prostu fenolem. FENOLOGIA [gr.], nauka pomocnicza klimatologii; bada okresowe (sezonowe) zjawiska w życiu roślin i zwierząt związane z roczną okresowością warunków meteorologicznych; np. opadanie liści, wędrówki zwierząt. FENOMEN [gr. zjawisko]: 1) filoz. u Kanta jedyny dostępny przedmiot naszego poznania, w przeciwieństwie do niepoznawalnej „rzeczy w sobie“ (noumen); 2) w mowie potocznej: zjawisko rzadkie, osobliwość. FENOMENALIZM [gr.], pogląd filoz., wg którego 244 poznawalne są tylko zjawiska, natomiast istota rzeczy jest niepoznawalna; czołowy przedstawiciel I. Kant. FENOMENOLOGIA [gr. phainomenon — zjawisko]: filoz. 1) u Kanta — nauka o zjawiskach, tj. o empia rycznej stronie rzeczywistości, w przeciwieństwie do wiedzy o rzeczach w sobie. Zob. też Kant; 2) u Hegla — nauka o rozwojowych fazach świadomości, przechodzącej od bezpośrednich danych zmysłowych do wiedzy absolutnej. Zob. też Hegel; 3) u Husserla — metoda poznania, na którą składają się dwa elementy: „czysty opis“ danych nam przedmiotów, bez wchodzenia w ich istotę, oraz ich ogląd intuicyjny. FENOPLASTY, ogólna nazwa tworzyw sztucznych otrzymywanych przez kondensację fenoli z aldehydami (np. formaldehydem, furfurolem); zależnie od sposobu prowadzenia procesu 1 stadium, w którym przerwano proces, otrzymuje się produkty o różnych właściwościach i zastosowaniu (np. -»nowolaki, -»bakelit); szeroko stosowane w przemyśle lakiem., galant., jako materiał izolacyjny (elektrolit.), jako materiał do wyrobu płyt o dużej wytrzymałości mech. (np. nasycone f. płyty z papieru, drewna lub tkaniny). FENOTYP [gr.], biol. zespół cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania zespołu właściwości dziedzicznych (genotypu) na czynniki świata zewn. FENYL, jednowartościowy rodnik arylowy —C0H5, wywodzący się z benzenu. FENYLOAMINA -»anilina. FENYLOHYDRAZYNA, ważna pochodna hydrazyny, używana jako odczynnik na aldehydy, ketony i cukry; substancja wyjściowa do otrzymywania antypiryny; ciecz bezbarwna, oleista, o działaniu trującym. FERDYNAND, imię panujących; Austria: F. I (1793—1875), cesarz 1835—48; pod naciskiem rewolucji 1848 abdykował na rzecz Franciszka Józefa. — Buł Łaria: F. I Coburg (1861—1948), książę 1887—1908 ■ól 1908—18; w I wojnie świat, stronnik państw centr po klęsce Bułgarii abdykował. — Cesarstwo Rzym. i Królestwo Niemiec: 1) F. I (1503—64), król Czech i Węgier od 1526, cesarz rzym.-niem. od 1556; brat przyrodni ł następca Karola V; założyciel austr. linii Habsburgów i monarchii austr.; 2) F. II (1578— 1637), cesarz od 1619; wychowanek jezuitów, szermierz kontrreformacji; od 1618 wojna trzydziestoletnia; 3) 	F. III (1608—57), cesarz od 1637; zawarł pokój westfalski 1648 kończący wojnę trzydziestoletnią. — Hiszpania: 1) F. V Katolicki (1452—1516), król Aragonii od 1468; 1469 ożeniony z Izabelą Kastylską; 1479 połączył Kastylię i Aragonię w Królestwo Hiszpanii; 1492 zdobył Grenadę; 1503 przyłączył Królestwo Neapolu; 2) F. Vn (1784—1833), król od 1808, usunięty przez Napoleona, odzyskał tron 1814; utrata kolonii w Ameryce. — Neapol: 1) F. I (1751—1825), król Neapolu i Sycylii od 1759 iako F. IV; 1806 utracił Neapol na rzecz Napoleona; odzyskawszy Neapol 1815 przyjął tytuł króla Obojga Sycylii jako F. I; 2) F. II (1810—59), król Obojga Sycylii od 1830; stłumił rewolucję 1848—49 w Neapolu i Sycylii (dowodził nią L. Mierosławski). — Rumunia: F. I HohenzollernSigmaringen (1865—1927), król od 1914, dokona! zjednoczenia ziem rumuńskich 1918. FERETRON [gr.], dwustronny obraz lub figura obnoszone w czasie procesji. FEREZJA [tur.], obszerny męski płaszcz sięgający do połowy łydek, wcięty w pasie, szamerowany; w dawnej Polsce strój szlachecki. FERGAŃSKA DOUNA, rozległa, śródgórska kotlina nad górnym biegiem Syr Darii (Uzbecka, Tadżycka i Kirgiska SRR), otoczona górami Tien-szan; wąskie przejście (9 km) łączy F. D. z Niziną Turańską na zach.; ok. 22 000 km*, dl. 300 km. szer. do 150 km, wys. 300—1000 m; część środk. pustynna, otoczona gęsto zaludnionymi przedgórzami; gleby urodzajne, klimat ciepły; sztuczne nawadnianie (Kanał Fergański); silnie rozwinięta uprawa bawełny; eksploatacja złóż ropy naft. i węgla kam.; główne m.: Fergana, Kokand, Andiżan, Leninabad. FERGAŃSKI KANAŁ -»Wielki Kanał Fergański. FERM Fm, fermium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 100; otrzymany 1954 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nie występuje w przyrodzie. Nazwa nadana dla uczczenia E. Fermiego. FERMA -»farma. FERMAN [pers.], w krajach muzulm. rozporządzenie, edykt panującego. FERMAT [fermą] Pierre (1601—65), matematyk, prawnik i lingwista fr.; jeden z twórców teorii liczb; prace jego utorowały drogę rachunkowi różniczkowemu i teorii prawdopodobieństwa. FERMATA [w!.], '7' — w nutach oznaczenie dowolnego przedłużenia wartości rytmicznej dźwięku lub pauzy.  245 FERMATA WIELKIE TWIERDZENIE, nie udowodnione dotychczas następujące twierdzenie: dla dowolnej liczby naturalnej n>2 równanie xn + yn=*zn nie ma rozwiązań w liczbach całkowitych x, y, z. Zafadnienie postawione w XVI w. przez matematyka . Fermata. FERMENTACJA, proces chem., któremu podlegają substancje organiczne i który jest uwarunkowany obecnością mikroorganizmów lub wytwarzanych przez nie enzymów; najważniejsze: f. alkoholowa, rozkład cukru na alkohol etylowy i dwutlenek węgla, zachodzący pod wpływem drożdży; szeroko wykorzystany do otrzymywania spirytusu i napojów alkohol, (np. wina) ; r. mlekowa, procesy wywołane pewnymi bakteriami, prowadzące do przejścia cukru w kwas mlekowy; zachodzi podczas kwaszenia się mleka, kiszenia kapusty; f. octowa, biolog, utlenianie rozcieńczonego alkoholu etylowego na kwas octowy (tzw. winny). FERMENTY -«-enzymy. FERMI Enrico (1901— 54), fizyk wł., od 1938 w USA; pierwszy użył neutronów do przemiany ciężkich jąder; kierował budową pierwszego reaktora. Nagroda Nobla 1938. FERNANDEL, wlaśc Fernand Joseph Désiré Constantin (ur. 1903), znakomity fr. aktor komediowy teatru i filmu; Jej pierwszy bal, Czerwona oberta, Pięcia raczki. FERNANDO DE NORONHA [noręnja], brazylijska wyspa w pd. części Oc. Atlantyckiego; ok. 15 km*; pokłady fosforytów. FERNANDO PO -►Gwinea Hiszpańska. FERRARA, m. w pn. Włoszech (Emilia-Romania); 140 000 mieszk. (1954) ; budowle średniow. i renesans. ; uniw. z 1391; przemysł: spoż., cukrown., chem. FERRARI Pompeo (ok. 1660—1736), Włoch, architekt svojewody pozn. Stanisława Leszczyńskiego; kościoły barok, w Obrzycku i Owińskach, przebudowa kościoła i budowa klasztoru cystersów w Lądzie. FERRERO Cuglielmo (1871—1942), historyk wł., od 1930 na emigracji w Szwajcarii; Wielkość i upadek Rzymu. FERRI Enrico (1856—1929), wł. teoretyk prawa, jeden z twórców antropologicznej szkoły prawa karnego; Socjologia kryminalna, Szkoła pozytywna prawa karnego. FERRO, jedna z Wysp Kanaryjskich; do 1884 południk przechodzący przez F. przyjmowano za zerowy (17°40' na zach. od Greenwich). FERROELEKTRYKI, substancje odznaczające się wysoką stalą —dielektryczną i wykazujące w pewnym zakresie temperatur zjawiska —histerezy elektr.; znajdują różne zastosowania techniczne, m. in. przy budowie kondensatorów o dużej pojemności, a małych rozmiarach. FERROMAGNETYCZNE CIAŁA, niektóre metale (żelazo, nikiel, kobalt) oraz niektóre stopy odznaczające się b. dużą przenikalnością magnet., zależną od natężenia pola magnet.; można je trwale magnesować. FERRYT, składnik strukturalny stali i żeliwa, będący roztworem stałym węgla (do 0,025°/») w żelazie-alfa (Fe—a); jest magnetyczny, miękki i ciągliwy. FERRYTYNA [tac.], białko złożone zawierające żelazo trójwartościowe; ma znaczenie w regulacji pobierania żelaza wprowadzonego z pokarmem do jelit. FERSEN Iwan (1739—1800), generał ros., 1792 walczył przeciw Polsce, 1794 wziął do niewoli T. Kościuszkę, brał udział w zdobywaniu Pragi. FERSMAN Aleksandr E. (1883—1945), mineralog radź., jeden z twórców geochemii; badacz pegmatytów, surowców miner, i kamieni szlachetnych. FERTNER Antoni (ur. 1874), aktor; popularny komik farsowy; do 1939 występował także w filmie. FES, dźwięk niższy o półton od dźwięku f. FESTON [lac.], w ornamentyce girlanda — motyw dekoracyjny w kształcie zwisu liści, Kwiatów lub owoców, podwieszonego z obu stron. FESTYN [lac.], zabawa lud., dawniej połączona z ucztą, zazwyczaj odbywająca się pod gołym niebem. FEUERBACH FÊTE CHAMPÊTRE [fr. fet szäpetr], w malarstwie XVII/XVIII w. przedstawienie sielankowej sceny pasterskiej. FÊTE GALANTE [fr. fet galijt], w malarstwie XVIII w. przedstawienie zabaw parkowych wytwornego towarzystwa w atmosferze zalotów miłosnych. FET-SZENSZIN Afanasij A. (1820—92), poeta ros.; wywarł wpływ na późniejszych symbolistów; wiersze miłosne i poetyckie opisy przyrody; Wiecziernije ogni. FETYSZ [port.], przedmiot wytworzony przez człowieka lub pochodzenia naturalnego (np. kamień), uważany za obdarzony stale lub czasowo właściwościami nadnaturalnymi. FETYSZYZM [fr.] : 1) kuli przedmiotów uważanych za wcielenie bóstwa lub za obdarzone nadnaturalnymi właściwościami; występuje w starożytności (Grecy. Rzymianie, Egipcjanie) oraz w społeczeństwach pierwotnych (Afryka); 2) med.. zboczenie seksualne, forma psychopatii; zaspokajanie popędu płciowego przez zbieranie przedmiotów, zwłaszcza części garderoby, charakterystycznych dla płci odmiennej. FEUCHTWANGER Lion (ur. 1884), pisarz niem.; od 1933 na emigracji w USA; powieści hist. o mocnych akcentach współcz. (Jud Süss, Wojna żydowska, Lisy w winnicy, Goya) i wspólcz. (Sukces, Rodzeństwo Oppermann, Wygnanie). FEUDALIZM [lac.]: 1) formacja społ.-ekon., powstała na gruncie rozpadu społeczeństwa niewolniczego albo w wyniku rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej; w formacji feudalnej podstawowa grupa producentów, chłopi, nie posiadali pełnej własności ziemi, która należała do panów feudalnych, nie mieli też pełnej wolności osobistej, lecz pozostawali w stosunku poddańczym do panów; za użytkowanie ziemi i z tytułu osobistej zależności chłopi ponosili świadczenia na rzecz pana feudalnego w formie danin w naturze, pieniędzy lub pańszczyzny oraz byli ograniczeni w zakresie wolności osobistej (prawo odejścia). Formacja feudalna na zachodzie Europy wytworzyła się w V—VIII w., w krajach słowiańskich w VII—X w.; od XVI w. w zach. Europie rozkład stosunków feudalnych wywołuje narastanie układu kapitalistycznego, w Polsce i Europie wsch. od II poi. XVIII w.; w Rosji 1861 zniesiono pańszczyznę i poddaństwo, w Polsce w zależności od zaboru, 1823—1864; 2) system lenny albo wasalny, ustrój spol.-polit. rozwinięty w monarchii karolińskiej od VIII w. i rozpowszechniony w Europie średniowiecznej; zaczątek systemu stanowią uzyskiwane przez możnych panów, świeckich i duchownych, w okresie osłabienia władzy monarszej — immunitety, H. uniezależnienie ich posiadłości od sądownictwa, skarbowości i administracji państwowej, co dawało możnym władzę w swej posiadłości; dokoła możnych grupowali się ludzie zależni; rodzaj umowy zw. komendacją łączył seniora, pana feud. wyższego rzędu, i wasala, feudala stopnia niższego; odbywała się ona przez złożenie seniorowi hołdu oraz przysięgi wierności i zobowiązania do służby wojskowej i udziału w radzie, w zamian za co wasal przez tzw. inwestyturę otrzymywał lenno (feudum, starsza nazwa beneficium) głównie w postaci dóbr ziemskich. W IX—XÏII w. państwo oparte na systemie feud. stanowiło rzeszę lenn w różnym wzajemnym stosunku hierarchicznym; od końca XII w. feudalne monarchie stanowe dążyły do centralizacji władzy królewskiej przez ograniczenie systemu lennego do stosunków prywatnoprawnych; relikty tego systemu dotrwały aż do XIX w. FEUDUM -lenno. FEUERBACH: 1) Paul Johann Anselm (1775—1833), niem. teoretyk prawa; autor kodeksu karnego dla Królestwa Bawarii oraz teorii „przymusu psychologicznego“, wynikającego z zagrożenia karą; przyczynił się do zniesienia tortur i wprowadzenia jawności postępowania sąd w Bawarii; 2) Ludwig (1804—72), syn P. 	J. A., filozof niem., początkowo heglista, później krytyk heglizmu. naturalista i materialista; uważał, że tylko rzeczy jednostkowe mają byt realny, natomiast idee są abstrakcjami; wszystko, co istnieje, nawet myśl, podlega prawom przyrodzonym; przyrodę, jedyny byt L. Feuchtwangcr  FEUILLANTS realny, uważał za materialną; punktem centralnym jego filozofii był człowiek i jego stosunek do Boga. którego uważał za twór człowieka; Grundsätze der Philosophie der Zukunft (Podstawy filozofii przyszłości), Wykłady o istocie religii, Das Wesen des Christentums (Istota chrześcijaństwa); 3) Anselm (1829—80), syn L., malarz niem.; tworzył gł. we Włoszech; tematy z antyku (Uczta Platona, Medea, Ifigenia) i Biblii; również portrety i pejzaże. FEUILLANTS [fr. fôjàj, w okresie rewolucji fr. stronnictwo umiark. roiali- L. Feuerbach Fez stów konstytucyjnych, których klub znajdował się w dawnym klasztorze feuillantów w Paryżu; 1792 klub został rozwiązany przez jakobinów. FEZ: 1) m. w pn. Maroku; 179 000 mieszk. (1951); gl. ośrodek kultu rei.; węzeł drogowy; 2) f., wełniane męskie nakrycie głowy w kształcie ściętego stożka zakończonego czarnym chwastem; do niedawna szeroko rozpowszechniony na Bliskim Wschodzie; nazwa od m. Fez. FEZZAN -Libia. FIAKR, fiakier [fr.] — powóz do wynajęcia, dorożka; dorożkarz; nazwa od oberży św. Fiakra w Paryżu, w której w XVII w. wynajmowano powozy. FI ALA —pinakiel. FIANNA FAIL -Sinn Fein. FIASKO [wł.], niepowodzenie, nieudanie się czegoś. FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino), wielki koncern wł. zał. 1899; obejmuje największe wł. fabryki samochodów (90*/o wł. przemysłu automobil.) oraz produkcję samolotów, wagonów kol. i in.; kontroluje 72 tow. akcyjne. FIBICH Zdenćk (1850—1900), kompozytor czes.; opery, utwory symf., kamer., fortep., wokalne. FIBONACCI —Leonardo z Pizy. FIBRA [łac.], tworzywo sztuczne, giętkie i trwałe, otrzymywane z papieru (celulozy) przez działanie roztworem chlorku cynku i prasowanie; stosowana jako materiał izolacyjny i do wyrobu waliz. FIBROBLASTY [lac.-gr.], komórki tkanki łącznej, wytwarzające włókna. FIBRYNA, włóknik — białko nierozpuszczalne w wodzie; tworzy się w osoczu krwi z fibrynogenu, powodując jej krzepnięcie. F1BRYNOGEN, białko osocza krwi; przemiana f. w fibrynę (wlóknik) wywołuje krzepnięcie krwi. FIBULA [łac.], zapinka z epoki brązu, prototyp dzisiejszej agrafki. F1CHTE Johann Gottlieb (1762—1814), filozof niem., idealista subiektywny; przypisywał bvtowi własności wręcz przeciwne tym, które posiada przyroda; byt miał dla F. cechy nie materii, lecz ducha; podstawą filozofii F. była wolna, osobowa jaźń. W czasie wojen napoleońskich ogłosił słynne Mowy do narodu niemieckiego; Powołanie człowieka. FICHTELGEBIRGE (Smreczane Góry), pasmo górskie w Niemczech na pograniczu Czechosłowacji; skały krystaliczne; najwyższy szczyt Schneeberg (1051 m); rudy metali, wody mineralne. FICINO Marsilio (1433—99), filozof wł., odnowiciel platonizmu, od 1463 kierownik akad. platońskiej we Florencji; przełożył na łacinę dzieła Platona i neoplatoników. FICLAUZ, Lymnocruptes minlmus, ptak z podrodziny —bekasów; podobny do kszyka, lecz znacznie mniejszy (dł. 21 cm); gniazda na bagnach i łąkach Eurazji, zimuje w pd. Azji i pd Europie. FICOWSKI Jerzy (ur. 1924), poeta, badacz folJ. G. Fichte 246 kloru i poezji cygańskiej; Z wierzenia, Po polsku; studia Cyganie polscy, przekłady pieśni poetki cyg. Papuszy. FIDEIKOMIS [łac.], powiernictwo spadkowe, przekazanie spadku z zastrzeżeniem, że majątek spadkowy po śmierci spadkobiercy ma być w nieuszczuplonym stanie przekazany określonej osobie (dalszemu spadkobiercy); na tej zasadzie m. in. powstawały ordynacje rodowe; w Polsce od 1947 niedopuszczalne. FIDEIZM [łac.], światopogląd, wg którego prawdy pierwsze i ostateczne są niedostępne dla rozumu i poznanie ich możliwe jest tylko poprzez objawienie i wiarę. FIDIASZ (V w. p. n. e.), największy rzeźbiarz starożytności, Grek; dzieła jego znane są z kopii lub opisów: Atena Lemnia, Atena Promachos, kolosalne chryzelefantynowe posągi Ateny Parthenos w Atenach i Zeusa w Olimpii; współdziałał przy budowie Partenonu. FIDŻI, grupa kilkuset wysp w Melanezji na Pacyfiku (kolonia bryt.); 18 234 km*, 328 000 mieszk. (1954), w tym m. in. ok. 8000 Europejczyków i 145 000 Hindusów; gł. m. Suva na Viti Levu (25 400 mieszk ); wyspy koralowe oprócz kilku większych wulkanicznych, klimat ocean., zwrotn.; lasy 40V« pow.; uprawy» trzcina cukr., palma kokos., ryż, kukurydza; wydobycie złota. FIEANDT B. —Rainer von Fieandt Bemdt. FIEDIN Konstantin A. (ur. 1892), pisarz ros., prozaik, świetny stylista, w pierwszych latach po rewolucji należał do grupy „Sierapionowy bratja“, głoszącej niezależność sztuki od służby spoi.; powieści z życia inteligencji epoki przedrewolucyjnej i pierwszych lat po rewolucji; Miasta i lata, Bracia, Porwanie Europy Pierwsze porywy, Niezwykle lato. FIEDLER: 1) FRANcrszek (1880—1956), czołowy działacz, publicysta i teoretyk poi. ruchu robotn.; od 1905 członek SDKPiL, od 1915 w Zarządzie Głównym tej partii; red. pism part., kikakrotnie więziony przez władze carskie; od 1918 członek KC KPP, 1940—44 w ruchu oporu we Francji, od 1945 członek KC PZPR; od 1953 członek prezydium PAN; odznaczony orderem Budowniczego Polski Ludowej; YV sprawie chłopskiej, W sprawie granic wschodnich, Historyczne znaczenie Konstytucji 3 Maja; 2) Arkady (ur. 1894), autor popularnych książek podróżn.; Ryby śpiewają w Ukajali, Zwierzęta z lasu dziewiczego, Kanada pachnąca żywicą; książka o walce poi. lotników w Anglii Dywizjon 303. FIEDOTOW Paweł A. (1815—52), malarz, prekursor realizmu krytycznego w malarstwie ros.; małe, drobiazgowo wykończone obrazki obyczajowe w ujęciu satyrycznym; Zaręczyny majora, Śmierć Fidelki, Śniadanie arystokraty. FIEDOTOWA Glikeria N. (1846—1925) aktorka ros.; związana z Małym Teatrem; role bohaterek Szekspira, Schillera i szereg ról w dramacie ros., gł. Ostrowskiego. FIELD [fi:ld] John (1782—1857), irl. pianista i kompozytor; twórca formy nokturnów fortep., które były wzorem dla F. Chopina. FIELD [norw., fjeld], w G. Skandynawskich pagórkowate powierzchnie starych gór przekształconych przez lodowce. FIELDING [fjddyń] Henry (1707—54), powieściopisarz i dramaturg ang.; w swoich powieściach (Joseph Andrews, Historia Toma Jonesa) i komediach dosadnie przedstawia życie i obyczaje współczesnego mu społeczeństwa ang. FIERICH Franciszek Ksawery (1860—1928), prawnik poi., prof. Uniw. Jag., znawca prawa procesowego, współautor poi. procedury cywilnej. FIERLINGER Zdenók (ur. 1891), czechosl. polityk i działacz ruchu robotn., początkowo socjaldemokrata, 1937—39 poseł w ZSRR, w okresie II wojny świat członek emigrac. rządu w Londynie, 1945—46 premier, 1945—48 przewodniczący partii socjaldem., po zjednoczeniu od 1948 w kierownictwie partii koraunist.. od 1946 wicepremier, od 1953 przewodniczący Zgromadzenia Narodowego. F. Fiedler  Figa 247 FIESCO, wlaśc. Fieschi Giovanni Luigi de (1523— 47), organizator spisku lud. w Genui 1547 przeciwko doży Andrea Doria; utonął podczas walk. Bohater dramatu F. Schillera. F1ES1ENKOW Wasilij G. (ur. 1889), wybitny astronom radź., twórca hipotezy powstania układu planetarnego; pracuje w dziedzinie astrofizyki i astronomii gwiazdowej. FIESOLE, m. w środk. Włoszech (Toskania); ok. 12 000 mieszk.; malown. położenie w dolinie Arno; katedra rom. z XI w., resztki murów etruskich i budowli rzym. FIGA, figowiec, Ficus carica — roślina z rodziny morwowatych; pas tropikalny i śródziemnomorski; jedno- lub dwupienne dlufowieczne drzewa z sniem mlecznym, o slodkicn i smacznych jadalnych owocostanach (figach). FIGARO, bohater komedii Beaumarchais’go oraz oper Mozarta i Rossiniego — uosabia mądrość, przedsiębiorczość i dowcip człowieka z ludu. FIGL Leopold (ur. 1902), auslr. polityk, działacz kat. Partii Ludowej; 1938—45 w obozie koncentr.; 1945—53 kanclerz, od 1953 min. spraw zagr. FIGNER Wiera N. (1852—1942), rewolucjonistka ros., członek kierownictwa Narodnoj Woli; 1884—1904 więzień Szlisselburga; 1904—6 na zesłaniu, następnie do 1915 na emigracji. FIGOWCE -»banian, figa, gumowe drzewo, sykomora. FIGÓWKA, przewlekłe ropne zapalenie mieszków włosowych; występuje najczęściej u mężczyzn na twarzy. FIGUEROA [figeręa] Gabriel (ur. 1907), meksyk, operator film., twórca nowego stylu fotografii film. opartego na folklorze; Maclovia, Rio Escondido, Polonia. FIGURACJA [łac.], ozdabianie i wzbogacanie rytmicznego, melodycznego, harmonicznego przebiegu utworu muz. FIJAŁKOWSKI Antoni Melchior (1778—1861), arcybiskup, od 1856 metropolita warsz.; jego pogrzeb stał się manifestacją polityczną. FIK Ignacy (1904—42), krytyk lit., poeta i publicysta, związany z lewicą rewol.; sekretarz komórki PPR w Krakowie; rozstrzelany przez hitlerowców. Rodowód społeczny literatury polskiej, Dwadzieścia lat literatury polskiej 1918—1938. FIKCJA, wytwór wyobraźni, rzecz mająca swe istnienie wyłącznie w umyśle tego, kto ją wymyślił. F1KCJONAL1ZM [łac.], subiektywno-idealist. kierunek filoz., wg którego podstawowe pojęcia nauk (materia, przyczyna, przestrzeń, czas, siła itd.) są użytecznymi, lecz nierealnymi fikcjami; mimo ich nierealności nie możemy się bez nich obyć, ponieważ musimy ujmować świat tak, „jak gdyby“ (ais ob) fikcje te istniały rzeczywiście; pogląd ten pochodzi od H. Vaihingera. FIKOCYJAN, niebieski barwnik w plazmie komórek glonów, przede wszystkim sinic. FIKOERYTRYNA, czerwony barwnik w plazmie komórek glonów, przede wszystkim krasnorostów. FIKOFEINA, brunatny barwnik w -»chroma toforach komórek brunatnie. FIKSATYWA [lac.], środki złożone głównie z bezbarwnych żywic w lotnych rozpuszczalnikach (alkohol, aceton, eter), służące do utrwalania rysunków wykonanych kredką, węglem lub ołówkiem. FILADELFIA, m. w USA (Pensylwania); 2 140 600 mieszk. (1955), zespół miejski 3 550 000; centrum kult.; port nad rz. Delaware dostępny dla wielkich statków; stocznie; największa w USA fabryka lokomotyw; przeróbka ropy naft.; przemysł: zbrojeń., chem., maszyn. — 1776 ogłoszenie niepodległości Ameryki. FILANTROPIA [gr. ukochanie ludzi], życzliwość, współczucie dla ludzi; potocznie dobroczynność. FILANTROPISCI, kierunek w nauczaniu i wychowaniu, zapoczątkowany przez J. B. Basedowa w Niemczech w XVIII w.; propagowali kształcenie biednych i bogatych „w przyjaźni ludzkiej i dobrych umiejętnościach“. FILAR [łac.]: 1) arch, podpora wolno stojąca, najczęściej o przekroju czworobocznym lub wielo- w Filar FILIP bocznym, może mieć bazę i głowicę; 2) bud. slup, podpora dźwigająca obciążenie budowli (f. międzyokienny, mostowy); 3) gdrn. calizna np. węglowa zawarta między wyrobiskami; f. ochronny, część złoża pozostawiona do ochrony budowli naziemnych, zbiorników wodnych, a także obok pewnych wyrobisk, np. wokół szybu. FILARECI, stowarzyszenie patriot. młodzieży wil. 1820—23, założone przez T. Zana i A. Mickiewicza. Masowe aresztowania f. doprowadziły do słynnego procesu. FILARET, właśc. Fiodor N. Romanow (ok. 1560—1633), bojar ros.; w okresie panowania swego syna Michała Fiodorowicza faktycznie rządził państwem i został patriarchą mosk. FILARIE, Filariata, rząd z gromady nicieni; pasożyty kręgowców; samice rodzą drobne larwy, które dalszy rozwój przechodzą w niektórych owadach ssących krew, będących przenosicielami pasożytów; tu należy Wuchereria banerofti — pasożyt człowieka powodujący tzw. -»elephantiasis. FILATELIA [gr.], międzynar. termin utworzony 1864 przez fr. zbieracza Herpin na oznaczenie zamiłowania do zbierania znaczków poczt.; w Polsce używa się nazwy filatelistyka. FILATELISTYKA [gr.]: 1) zbieranie znaczków pocztowych; 2) ogół wiadomości o znaczkach i stemplach stosowanych w toku służby pocztowej. FILC [niem.], produkt otrzymywany z wełny drogą spilśniania, działania tarciem, uderzeniami, wilgocią i podwyższoną temperaturą; ma zastosowanie w produkcji Konfekcji, obuwia, w' technice itd.; odpowiednio do zastosowania f. może być spilśniany na odpowiednich formach (buty, stożki i kapliny na kapelusze). FILEMON I BAUCYDA, mit. gr. uboga para staruszków frygijskich, którzy udzielili gościny Zeusowi i Hermesowi, odpędzanym przez innych; w nagrodę bogowie zesłali im równoczesną śmierć i zamienili w splecione z sobą drzewa. FILET [fr.]: 1) płat mięsa ryby po usunięciu głowy, kręgosłupa i płetw lub kawałek mięsa bez kości; 2) ozdobna linia na okładce lub grzbiecie książki; 3) siatka, wzór wykonany na siatce igłą lub czółenkiem, rodzaj koronki. FIL-FIL włosy, krótkie, silnie skręcone, ułożone w kępki; występują tylko u przedstawicieli czarnej odmiany człowieka, najczęściej u plemion buszmeńskich i hotentockich. FILHARMONIA [gr.], instytucja lub stowarzyszenie organizujące koncerty publ., zwłaszcza symfoniczne. F. 	Warszawska powstała 1901, przemianowana 1955 na F. Narodową; obecnie działa w Polsce 9 f. państwowych. FILHELLENI, przyjaciele Grecji, przedstawiciele różnych narodów, którzy w okresie walk o niepodległość Grecji w XIX w. sympatyzowali z Grekami i udzielali im poparcia; do najwybitniejszych f. należał Byron. FILIACJA [łac.], w genealogii związek zachodzący między dwiema osobami wówczas, gdy jedna pochodzi od drugiej. FILIGRAN [wl.]: I) wykonywanie przedmiotów z cienkich drucików metal, tworzących ażurową siatkę; zdobienie cienkimi, gładkimi albo skręconymi drucikami ze złota lub srebra przylutowanymi do metal, tła; 2) przedmiot wykonany techniką filigranową; 3) 	znak wodny na papierze. FILIP, imię królów i książąt: Burgundia: 1) F. II Śmiały (1342—1404), książę od 1363; otrzymał księstwo od ojca, króla fr. Jana II; regent Francji w czasie choroby umysłowej Karola VI; 2) F. III Dobhy (1396—1467), książę od 1419; początkowo walczył po stronie Anglików przeciw królowi fr. Karolowi VII, potem przeszedł na jego stronę. — Franc j a: 1) F. I (1052—1108), król od 1060; syn Henryka I; walczył o umocnienie władzy w domenie królewskiej; Szostawał w zatargu z kościołem; 2) F. II August 85—1223), król oa 1180; syn Ludwika VII; walczył z —Plantagenetami, 1214 pokonał króla ang. Jana bez Ziemi i cesarza Ottona IV pod Bouvines; umocnił władzę król.; 3) F. III (1245—85); król od 1270; syn Ludwika IX Sw.; przyłączył hrabstwo Tuluzy; walczył z Piotrem III Aragońskim o tron Aragonii dla swego syna Karola; 4) F. IV Piękny (1268—1314), król od 1285; syn Filipa III; walczył o prawa korony fr. z papieżem Bonifacym VIII; następnych papieży uzależnił od siebie, skłaniając ich 1305 do przeniesienia siedziby  FILIP EGALITE z Rzymu do Avinionu; 1302 zwołał po raz pierwszy w dziejach Francji Stany Generalne; 1312 spowodował likwidację zakonu templariuszy; 5) F. VI de Valois (1293—1350), król od 1328; pierwszy z dynastii Walezjuszów; za jego panowania rozpoczęła się wojna stuletnia z Anglią; 1346 przegrał bitwę pod Crócy; 6) 	F. III Orleański (1674—1723), bratanek Ludwika XIV; 1715—23 sprawował regencję w okresie małoletności Ludwika XV; rządy jego słynęły z korupcji. — Hiszpania: 1) F. II (1527—98), król od 1555, syn ces. Karola V; powstanie w Niderlandach; niepomyślne wojny z Francją i Anglią; 1588 zniszczenie Niezwyciężonej Armady; 1581 połączenie Portugalii z Hiszpanią; szczyt wpływów hiszp. w Europie; 2) F. IV (1005—65), król od 1621; 1640 uniezależnienie się Portugalii, 1646 utrata Niderlandów; 3) F. V Andegaweński (1683— 1746), król od 1701, wnuk króla fr. Ludwika XIV; 1701—14 wojna sukcesyjna hiszp. — Macedonia: F. 	II, król 359—336 p. n. e., twórca polit. potęgi Macedonii; po zwycięstwie pod Cheroneją (338) opanował Grecję; planował wyprawę na Persów; zamordowany skrytobójczo; ojciec Aleksandra Wielkiego. FILIP CGALITC -Ludwik Filip Orleański. F1LIPIKI: 1) mowy— Demostenesa przeciw Filipowi II; 2) przenośnie, gwałtowne mowy oskarżające. FILIPINY, rep. w Azji Wsch. obejmująca 7100 wysp i wysepek przeważnie wulkan., z których ponad 4000 są bezimienne; największe: Luzon, Mindanao, Samar, Negros, Palawan, Panay; 299 400 km*, 21 400 000 mieszk. (1954); stoi. Quezon (Luzon); większe wyspy górzyste; częste trzęsienia ziemi, czynne wulkany, najważniejsze: na Luzonie — Mayon (2421 m), na Mindanao — Apo (2955 m); klimat zwrotnik.-monsun. z opadami do 4000 mm; częste tajfuny wyrządzające znaczne szkody. Ludność gł. pochodzenia malajskiego, na wyspach pd. — indonezyjskiego; urzędowy język tagaiog, powszechny ang., hiszp.; ok. 30°/t analfabetów; katolicy 83*/#; wyspy nierównomiernie zasiedlone; b. duży {¡rzyrost natur.; gł. m.: Manila (gł. port), Cebu, Bacood; zatrudnionych w roln. 66°/« (ponad 304/« ludności roln., to dzierżawcy opłacający czynsz natur, do 50*/»), w przem. 8*/«, w handlu i komunik 64/». Gospodarka: użytki rolne ok. 20*/»; gł. uprawy: ryż (ok. 404/» og. pow. upraw.), kukurydza (ok. 154/*), trzcina cukr. (5°/b), konopie manilskie, palma kokos.; eksploatacja lasów (53,l4/» pow., drzewa kolorowe, bambus, trzcina) ma duże znaczenie dla gosp. F.; liczne bogactwa miner.; wydobycie niewielkie (1955): ruda żel. (0,7 min t), chrom (0,2 min t), złoto (15 t), srebro (20 t); energia wodna nie wykorzystana w pełni (0,8 min kWh); przemysł gł. rolno-spoż.; komunikacja: gl. żegluga przybrzeżna, samochód., lotn. (o znaczeniu świat.); eksport: kopra, konopie manilskie (razem ponad 604/« eksportu), drewno, cukier; import: żywność (ryż, pszenica I in.); udział USA w handlu dominujący. Ustrój: republika, konstytucja z r. 1946; dwuizbowy parlament (Senat i Izba Reprezentantów); władzę wykonawczą sprawuje prezydent. Historia. F., odkryte w 1521 przez Magellana, od 1543 kolonia Hiszpanii, zostały na mocy traktatu 1898 odstąpione USA i zajęte przez nie mimo oporu Filipińczyków (dowódca Aguinaldo); 1934 F. wywalczyły sooie autonomię; 1942—4 okupacja jap. i powstanie ruchu oporu; 1946 ogłoszenie niepodległości; umowy z USA gwarantujące ich dominację ekon. i polit.; bazy wojskowe USA; 1954 przystąpienie F. do SEATO. FILIPIŃSKI RÓW, głęboki rów ocean, w zach. części Oc. Spokojnego, na wsch. od Filipin; ciągnie się z pn. na pd.; dł. ponad 1200 km, głęb. do 10 830 m. FILIPONI, sekta ros. staroobrzędowców powstała po reformie kościoła prawosl. w XVII w.; prześladowani, emigrowali do krajów Europy środk. i pd.; przetrwali jako grupa rei. na terenie Polski (Mazury i Warmia, Suwalszczyzna) i Niemiec. FILIPOWICZ Kornel (ur. 1913), powieściopisarz; Krajobraz niewzruszony. Księżyc nad Nidą, Błękitny zeszyt, Ulica Cołębia, zbiór opow. Profile moich przyjaciół. FILISTER [niem. od Filistyn]: 1) człowiek o ciasnych horyzontach; 2) członek korporacji studenckiej, który ukończył już studia. FILISTYNI, lud zamieszkujący w starożytności część wybrzeża M. Śródziemnego na pd. od Fenicji; od nich wywodzi się nazwa Palestyny; prawdopodobnie przybyli z Kretv; znani są ze St. Testamentu jako wrogowie Izraelitów. 248 FILIT (fyllit), b. drobnoziarnista skała metamorficzna o budowie łupkowej; składa się z kwarcu i serycytu. FILLEBORN Seweryn (1820—47), poeta poi.; przywódca grupy lit. „cyganerii warszawskiej“; red. czasopisma „Nadwiślanin“; Poezyje. FILM [ang.]: 1) błona fot. na obu brzegach perforowana; f. szer. 35 mm używany jest do zdjęć kinematogr. i fotografii (w aparatach małoobrazkowych); f. szer. 16 i 8 mm („wąska taśma“) wykorzystuje się głównie w kinematografii amatorskiej; 2) utwór filmowy; f. dzieła się pod względem technicznym na czarno-białe i barwne, nieme i dźwiękowe, dwuwymiarowe i stereoskopowe, szerokotaśmowe i wąskotaśmowe, pełnometrażowe (l1/* godz.), średniometrażowe (20—60 min.) i krótkometrażowe (10—15 min.) oraz pod względem rodzajów na fabularne, dokumentalne, oświatowe i animacyjne; 3) sztuka filmowa. Zob. też kinematografia. Tabl. 37. FILMOTEKA, zbiór filmów gromadzony w celach naukowych, dokumentacyjnych, szkoleniowych i in. Zob. też fonoteka. FILMOWY APARAT -kamera (filmowa). FILOCHINON, witamina Ki — pochodna naftochinonu; nierozpuszczalny w wodzie; niezbędny do wytwarzania w wątrobie protrombiny, warunkującej krzepnięcie krwi; występuje w liściach zielonych; z gnijących ryb wyodrębniono związek zbliżony budową do f., o podobnym, lecz słabszym działaniu, oznaczany jako witamina K2. FILODENDRON [er.], monstera, Monstera deliciosa — krzew z rodziny obrazkowatych; pochodzi z Meksyku; liście duże, z owalnymi otworami w blaszce; z pnia wyrastają korzenie powietrzne; ozdobna roślina pokojowa. FILOGENEZA [gr.], rozwój filogenetyczny — rozwój rodowy organizmów w ujęciu hist., następujący w drodze zmian ewolucyjnych. FILOKSERA, winiec, Phylloxera oastatrix — owad z rzędu pluskwiaków równoskrzydłych; niszczy liście i korzenie winorośli. FILOKTET, mit. gr. towarzysz Herkulesa, po którym odziedziczył łuk z zatrutymi strzałami; zgodnie z przepowiednią, z łuku tego zabiwszy Parysa przyczynił się do upadku Troi. FILOLOGIA [gr.], dział nauk humanist. obejmujący badania języka i literatury danego narodu lub cywilizacji. FILOMACI, stowarzyszenie patriot. młodzieży wil. 1820—23, kierujące działalnością towarzystw filaretów i promienistych. Zlikwidowane wskutek prześladowań politycznych. FILOMELA —Prokne. FILOZOFIA [gr. miłość mądrości]: 1) w starożytności wiedza racjonalna, nauka w ogóle; 2) nauka o przyczynach i podstawach bytu i myślenia, o najogólniejszych prawach rządzących przyrodą, społeczeństwem i człowiekiem; 3) Kwintesencja danej dyscypliny wiedzy ujęta w formę najogólniejszych praw nią rządzących (np. filozofia religii, historii itp.); 4) potocznie: dążenie do poznania praw ogólnych, dostrzeganie w rzeczach i zjawiskach tego, co ogólne. — Jako nauka filozofia dzieli się tradycyjnie na: metafizykę, czyli ontologię, teorię poznania, czyli gnoscologię lub epistemologię, logikę, metodologię, etykę i estetykę. FILTR [łac.]: 1) chem. i techn. warstwa porowatej, przepuszczalnej substancji, na której następuje oddzielenie osadu od cieczy lub gazu; również urządzenie do sączenia na skalę przemysłową lub laboratoryjną; jako warstwę przepuszczalną stosuje się piasek, koks, węgiel aktywowany, azbest itp., w laboratorium najczęściej bibułę do filtrowania; f. wodociągowe oczyszczają wodę przed wprowadzeniem jej do sieci wodociągowej; w f. powolnych woda wprowadzana do dużych zbiorników przesącza się pod własnym ciężarem; w f. pośpiesznych przesączanie odbywa się pod ciśnieniem; 2) elektrot. —czwómik, który przepuszcza prądy pewnych określonych częstotliwości, a nie przepuszcza innych, stosowany np. w odbiornikach radiowych do wydzielania prądów pochodzących z wybranej stacji nadawczej; 3) fot. zabarwiony materiał przezroczysty, najczęściej płytka szklana (żelatynowa) umieszczona przed obiektywem aparatu: umożliwia ciemniejsze lub jaśniejsze oddanie pewnych barw na obrazie czarno-białym: np. f. 	żółtozielony sprawia, że zieleń na zdjęciu oddana jest w odcieniu jaśniejszym, błękit nieba zaś w ciemniejszym FILTROWANIE -sączenie. FILUNG, FILUNEK -plycina.  249 FILOZOFIA Historia filozofii Filozofia powstała Jako próba wyjaśnienia świata pojmowanego nie jako wynik dowolnie działającej » dającej się ubłagać siły (jak w religii), lecz jako wynik działania czynnika (czynników) przyrodzonego lub nadprzyrodzonego, nie działającego jednak w sposób dowolny. W pierwszym wypadku związana jest mniej lub więcej z każdorazowym stanem nauki, w drugim zachowuje przede wszystkim związki z religią. W czystych postaciach f. występuje jako materializm z jednej i jako idealizm z drugiej strony, w większości jednak systemów obydwa elementy są z sobą w różnym stopniu łączone. Szereg systemów koncentruje się na szczególnych zagadnieniach, takich jak teoria poznania, logika, etyka itp. F. europejska zaczyna się w Grecji (tzw. szkoła jońska w VI p. n. e) uznaniem czynnika przyrodzonego za prasubstancję (Tales — woda, Anaksymander — nieokreślona materia (apeiron), Anaksymenes — mgła) i przyjęciem przyrodzonej zasady stawania się (ruch), nie będącej niczym odrębnym od prasubstancji (hylozoizm). Później Heraklit, dla którego prasubstancją jest ogień, kładzie główny nacisk na wieczną zmienność (panta rei), której podstawą jest stawanie się i ginięcie). Prawie jednocześnie powstaje szkoła zaprzeczająca samej zasadzie zmienności bytu i stawania się (e le a ci), a niektórzy filozofowie doszukują się podstawowej zasady rzeczy w czynniku bardziej podobnym cło bóstwa (nous — Anaksagoras). P i t agorejczycy dopatrują się prazasady rzeczy w czynniku formalnym, w liczbie. Demokryt odrzuca eleacką niezmienność bytu i odnosi ją tylko do małych, niepodzielnych cząsteczek (atomy), których ruch jest źródłem zmian i stawania się. W dalszym rozwoju i komplikowaniu się życia spoi. ośrodkiem zainteresowań filozofów staje się człowiek, jego zdolność poznawcza i zasady postępowania. Sofiści pierwsi zastanawiają się nad władzami poznawczymi człowieka i dochodzą do relatywizmu (Protagoras: człowiek jest miarą wszystkich rzeczy) i sceptycyzmu (Gorgiasz: gdyby coś istniało, nie mogłoby być poznane). Dla cyników (Antystenes) jedynym dobrem jest cnota, wszystko inne zaś niewarte nawet zachodu. Wg cyrenaików (Arystyp) jedyną pewną wiedzę daje wrażenie zmysłowe, a jedynym dobrem i kryterium działania jest rozkosz. Ruchowi skierowanemu przeciwko tym — wówczas burzącym podstawy społeczeństwa — prądom, daje początek Sokrates: dzięki pojęciowemu poznaniu człowiek ma możność poznania niezmiennej istoty rzeczy, a więc także i dobra. Mądrość i cnota są z sobą identyczne. Jego uczeń Platon tworzy rozległy system filozof., w którym podstawą i źródłem wszelkiego bytu są idee (stąd idealizm), a świat rzeczywisty (zmysłowy) sprowadzony zostaje tylko do odbicia świata idei. Próbą syntezy ówczesnej wiedzy i połączenia w jedno przeciwstawnych zasad filozofii jest system Arystotelesa, dla którego zasadą bytu jest forma (morfę) i materia (hyle), przy czym materia stanowi czynnik bierny, a forma czynny, wprowadzający w ruch materię. — F. rzymska i hellenistyczn a, ogólnie biorąc, powtarza i rozwija koncepcje poprzednie. Z jednej strony trwa dalej zainteresowanie przyrodą i realnym człowiekiem; szuka się jakiejś ogólnej zasady stosunku człowieka do świata; stoicy na tle materializmu i sensualistycznej teorii poznania rozwijają etykę, w której cnotą jest życie zgodne z rozumem, a podstawową zasadą beznamiętność; epikurejczycy łączą atomistykę Demokryta z sensualizmem oraz hedonizmem cyrenaików, istotnego zaś kryterium szczęścia doszukują się w braku cierpienia; sceptycy uważają, że należy powstrzymać się od wszelkich sądów, ponieważ nic mogą one zawierać w sobie prawdy. Ź drugiej strony jednak odbywa się równocześnie proces odwracania się od przyrody i realnego człowieka i włączania filozofii do spekulacji religijnych. N e opitagorejczycy wprowadzają elementy mistycyzmu i objawienia, a neoplatończycy rozwijają koncepcję Platona w kierunku wyraźnie religijnym; u Plotyna świat powstaje jako emanacja Bóstwa. Odtąd aż do czasów Odrodzenia trwa podporządkowanie filozofii zagadnieniom religii. W pierwszym okresie — patrystycznym — nie ma różnicy między filozofią a teologią, a światopogląd chrześc., uzasadniany jest i rozbudowywany głównie elementami platońskimi. Najwybitniejszym przedstawicielem tego okresu jest św. Augustyn. W drugim okresie — scholastycznym — filozofia jest nauką odrębną od teologii, ale jej podporządkowaną (anciłla theologiae). Źródłem prawdziwej wiedzy jest objawienie, a ostatecznym zadaniem filozofii uzasadnienie tej prawdy. Elementem uzasadnienia i rozwijania światopoglądu chrześc. jest arystotelizm, najwybitniejszymi zaś przedstawicielami Anzelm z Canterbury, Albert Wielki, a zwłaszcza Tomasz z Akwinu. Przez całe średniowiecze przewijają się też poglądy o innym niż arystotelizm zabarwieniu, również podporządkowane prawdom objawienia: panteistyczne u Eriuceny, mistyczne u Bernarda z Clairvaux, neoplatońskie u Bonawentury. Najpłodniejszym w skutki problemem fizjologii średniow., który ostatecznie podważa cały jej gmach, jest spór o uniwersalia. Zwycięstwo nominalistów (gl. przedstawiciele: Roscelin, Abelard, Ockham) doprowadza w dalszym rozwoju hist. do wysunięcia na pierwszy plan badań przyrodniczych, oddzielenia filozofii od teologii, a prawdy od objawienia. Zwrot do badań przyrodniczych ł nowe ich zdobycze (zwłaszcza nowy obraz świata stworzony przez Kopernika) wywołują konieczność dostosowania do nich pojęć i poglądów filozof. Następuje odrodzenie filozofii przyrody, zrywającej w różnym stopniu z dotychczasowymi poglądami i torującej drogę nowym. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli Iest Giordano Bruno, który wyciąga filozoficzne :onsekwencje z nauki Kopernika, a swą filozofię przyrody opiera na zasadzie materialistycznej. F. Bacon uważa za rzecz najważniejszą uwolnienie nauki od przesądów (idola) i tworzy podstawę nauk doświadczalnych — naukę o indukcji. — XVII wiek zaznacza się powstaniem wielkich systemów filozof, opartych na zasadzie prymatu rozumu, w których zagadnienia związane z istnieniem Boga redukują się — ale i wiążą — z uznaniem lub odrzuceniem (w filozofii) niezależnej od materii substancji duchowej. Dla Kartezjusza podstawową, nie dającą się zachwiać prawdą, jest istnienie własnej jaźni (cogito. ergo sum), z niej zaś wyprowadza konieczność istnienia substancji duchowej — Boga — oraz materialnej — przyrody, którą pojmuje już wyłącznie mechanistycznie. Hobbes uznaje tylko jedną substancję — materialną. Spinoza tworzy ściśle deterministyczny system panteistyczny, w którym materia i duch rozwijają się równolegle do siebie (paralelizm psychofizyczny). Leibniz uznaje tylko substancję ducnową występującą w postaci odrębnych, hierarchicznie uporządkowanych i nie. oddziałujących na siebie Bytów duchowych (monad), między Którymi została z góry przez Boga ustanowiona harmonia (harmonia praestabilita). Dalszy rozwój nauk kieruje zainteresowanie filozofów na zagadnienie teoriopoznawcze. Mimo olbrzymiego rozwoju nauki i techniki w filozofii istnieją jeszcze relikty średniowiecza w postaci metafizyki, idei wrodzonych, absolutnie pewnych prawd, które jedynie są godne nazwy prawdy. Idee wrodzone zwalcza Locke, dla którego umysł jest nie zapisaną tablicą (tabula rasa), a cała nasza wiedza pochodzi z doświadczenia. Francuscy filozofowie Oświecenia występują przeciwko wszystkim pozostałościom średniowiecza, rozwijają materializm (La Mettrie, Holbach), sensualizm (Condillac), pozytywizm (d’ALEMBERT). Sensualizm jednak, który walnie przyczynił się do obalenia idealistycznej filozofii średniowiecza, sam z kolei staje się źródłem nowego prądu idealistycznego odrzucającego istnienie świata zewn. (idealizm teoriopoznawczy). Berkeley kwestionuje obiektywne istnienie substancji w ogóle, formułuje zasadę „esse est percipi“, dla zapewnienia zaś postrzeżeniom stałości wprowadza Boga, w którym postrzeżenia mają swą trwałość. Hume odrzuca nie tylko obiektywne istnienie substancji, ale także zasadę przyczynowości i w ogóle jakąś pewną wiedzę o rzeczywistości wykraczającej poza nagi fakt. Kant w celu zapewnienia zachwianej przez sensualizm obiektywności naszej wiedzy formułuje nową idealistyczną teorię poznania, zgodnie z którą nie rzeczywistość kształtuje naszą myśl, lecz na odwrót, nasza myśl kształtuje rzeczywistość. Przestrzeń i czas są formami naszego postrzegania, a kategorie formami naszego myślenia, które a priori narzucamy rzeczywistości, i dlatego sądy na nich oparte są konieczne i mają powszechną ważność.  FIŁATOW 250 Filozofia Kanta, prócz tej teoriopoznawczej strony, ma także stronę metafizyczną. Dziedziną metafizyki iest rozum praktyczny (die praktische Vernunft), który ma możność dosięgania do absolutu i prymat nad rozumem teoretycznym. Do tei metafizycznej strony nawiązuje idealizm niem. w koncepcji Fichtego, a także Schellinca. Najwybitniejszy przedstawiciel idealizmu niem., Hegel, tworzy szeroko rozbudowany system idealizmu obiektywnego i pod postacią dialektyki wprowadza do metafizyki element rozwoju, do którego dochodzi również ówczesna nauka. Rozwój nauk i związany z nimi faktyczny (żywiołowy) materializm prowadzi do osłabienia wpływu idealizmu w ogóle. Dzięki Marksowi i Engelsowi materializm, pod postacią m. dialektycznego i historycznego, wkracza w dziedzinę dotychczas dla materializmu niedostępną, w dziedzinę rozwoju stosunków społecznych, powstawania idei i światopoglądów w ogóle. Marksizm uwypukla historyczny charakter procesu poznawczego oraz wskazuje na pozapoznawcze (klasowe) źródło światopoglądów. Zainteresowanie filozofią, które w połowie XIX w. osłabło w związku z wielkimi osiągnięciami nauki, ożywa na przełomie XIX i XX w. Następuje częściowy odwrót od panującego w nauce żywiołowego materializmu do innych mniej lub bardziej idealistycznych albo pośrednich kierunków. Gł. reprezentantami tego częściowego odwrotu są: w fizyce Mach, który w swej teorii empiriokrytycyzmu nawiązuje do Berkeleya odrzucając istnienie świata zewn. i uznając za fedyną rzeczywistość nasze postrzeżenia. W biologii Driesch, który stara się rozbudować koncepcję odrębnej, celowościowo działającej siły życiowej (entelechia), a w historii Windelband, Dilthet, Rickert, których koncepcje sprowadzają się do wyodrębnienia nauk historycznych od przyrodniczych, m. in. jako nauk indywidualizujących i wartościujących w przeciwstawieniu do przyrodoznawstwa, jako nauki generalizującej i ustanawiającej prawa. Na tle ogólnego rozwoju ruchu filozoficznego powstaje szereg nowych koncepcji metafizycznych, teorii filozoficznych, socjologicznych i psychologicznych, takich jak: pragmatyzm (James, Dewey), intuicjonizm (Bergson), idealizm fenomenologiczny (Husserl), psychoanaliza (Freud), neopozytywizm (Schlick, Carnap), egzystencjalizm (Heidegger, Sartre) i wiele innych, które niezależnie od filozoficznych założeń mają często poważne osiągnięcia w dziedzinie analizy pojęć i metod oraz szukania nowych dróg poznania. Dla rozwinięcia filozofii marksistowskiej fundamentalne znaczenie ma przeprowadzona przez Lenina krytyka nowoczesnej filozofii idealist. w Materializmie i empiriokrytycyzmie oraz sformułowana przez niego teoria odbicia. 1928 wydaFIŁATOW Władimir P. (1875—1956), okulista ros.; pierwszy zastosował przeszczepianie rogówki; twórca metody leczenia tkankami konserwowanymi. FINALIZM —teleologizm. FINAŁ [tac.]: zakończenie, koniec; muz. końcowa część wielkiego utworu (opery, symfonii, sonaty) ; sport spotkania końcowe, decydujące o pierwszeństwie w określonej konkurencji. FINDER Paweł (1904-44), wybitny działacz poi. ruchu robota.; chemik, uczeń Fryd. Joliot; lony z Francji za działalność rewol., działacz KPP, kilkakrotnie aresztowany, 1934 skazany na 10 lat więzienia, 1942 współtwórca PPR, 1942—43 gen. sekretarz partii ; zamordowany przez gestapo. FIN DE SIÈCLE [fr. fę de sjekl — koniec wieku], termin używany na określenie schyłkowości (dekadencji) kultury mieszcz. w końcu XIX w. FINGAL (Find Mace Umaili), mit. bohater irl., postać wielu sag; prototyp Pieini Osjana Macpnersona. FINIS [lac.] koniec. FINISZ [ang.], sport ostatnie, rozstrzygające stadium konkurencji. FINKEL Ludwik (1858— 1930), historyk, prof. Uniw. Lw.; jeden z założycieli i długoletni prezes Pol. Towarzystwa Historycznego; red. „Kwartalnika Historycznego“; autor fundamentalnej Bibliografii historii polskiej. FINLANDIA (fin. Suomi), rep. w pn. Europie, nad Zat. Fińską i Botaicką; graniczy ze Szwecją, Norwegią i ZSRR; obejmuje również Wyspy Alandzkie na Bałtyku; 337 009 km*, 4 288 500 mieszk. (1956); stoi. Helsinki. Warunki naturalne: F. przeważnie pagórkowata nizina; większe wyniosłości tylko na pn.-wsch. i pn. (cło 1324 m); krajobraz wybitnie polodowcowy; na pd. wzdłuż wybrzeża, silnie rozczłonkowanego (szery) urodzajna równina, uprawiana i gęsto zaludniona: część środk. (Pojez. Fińskie) lesista, słabo zaludniona, z licznymi jeziorami i pasmami wzgórz polodowcowych; na pn. bagna i lasy iglaste; w Laponii Fińskiej także tundra leśna i górska; niezwykle liczne jeziora (ok. 55 000, prawie 10*/* og. pow.): Saimaa 4400 km*, PSijanne 1065 km*, Inari na pn. 1000 km*; rzeki o licznych progach, obfite w wodę, kryją wielkie zasoby energii; bagna zajmują ok. 30*/« pow. kraju. Klimat umiarkowanie chłodny: długie, mroźne, śnieżne zimy (śred. stycznia na pd. —4°. na pn. —15°), chłodne lata (śred. lipca na pd. 16°, na pn. 12°). Ludność: Finowie 91*/», P. Finder reszta gł. Szwedzi (na wybrzeżu); oba języki oficjalne; wyznanie luter.; śr. gęstość zaludn. ok. 13 na km* (w Laponii 2); ludność miejska 27*/«; gł. m.: Turku, Tampcre, Lahti, Pori, Oulu, Kuopio; zatrudnionych w przemyśle ok. 29*/», w roln. 34*/«, w leśn. 7•/». Gospodarka: podstawową gałęzią jest dobrze rozwinięta gospodarka leśna (lasy, gł. iglaste zajmują ok. 70*/» og. pow.) i związany z nią przemysł (tarcica, sklejka, meble, domki składane, papier, celuloza), który dostarcza ok. 80*/« wartości eksportu; mniejsze znaczenie ma przemysł maszyn, i metal., spoż., włókien, i in.; najważniejsze kopaliny: rudy miedzi i żelaza, piryty; brak węgla zastępuje duża produkcja hydroelcktryczności (6,2 mld kWh w 1955); rolnictwo ma trudne warunki klimat i glebowe (ziemie orne tylko 7,7°/» og. pow. kraju); gł. gałęzią jest hod. bydła mleczn.; produkcja zbóż (owies, jęczmień, pszenica, żyto) i pasz nie pokrywa potrzeb; sieć kol. najlepiej rozwinięta na pd.; duże znaczenie ma żegluga śródląd. oraz spław drewna (dróg splawnych ok. 40 000 km); pojemność floty handl. 749 000 BRT (1955); gł. porty: Helsinki, Turku, Kotka, Hanko. Ustrój: republika; konstytucja z r. 1919; na czele państwa prezydent; jednoizbowy parlament (Eduskunta). Historia: F. zamieszkała pierwotnie przez Lappów i Finów, należała od Xn w. do Szwecji; 1154 chrystianizacja; w XVI w. reformacja; podczas wojny północnej okupowana przez Rosjan 1714—21; po wojnie ros.-szwedz. 1808—09 przeszła pod panowanie carów jako autonomiczne wielkie księstwo; stopniowe ograniczanie autonomii wywołało ruch niepodległościowy i rewolucyjny. Od 1917 niepodległa republika; 1918 powstania robotnicze stłumione przez gen. Mannerheima; 1919 udział w interwencji antyradz.; 1939—40 woina z ZSRR, następnie udział w agresji Niemiec hitl. na ZSRR 1941—44; po zawarciu rozejmu z ZSRR we wrześniu 1944 (odstąpienie części Karelii, okręgu Petsamo i obszary Porkkala-Udd) F. walczyła przeciw Niemcom; 1947 traktat pokojowy; 1955 układ o wzajemnej pomocy z ZSRR; 1956 zwrot przez ZSRR okr. Porkkala-Udd (zlikwidowana radziecka baza wojsk.). Tabl. 33. FINOWIE, grupa ludów uralo-altajskich; dzielą się na: wsch. nadwołżańskich (Zyrian, Wotiaków, Mordwinów i Czeremisów) i zach., F. właściwych (Suomi, Karelów ł Wepsów); żyją w Finlandii (Suomi), a W ZSRR tworzą autonom. republikę i obwody. pionier ' FINSTERAARHORN, najwyższy szczyt Alp neńskich w Szwajcarii (4275 m), otoczony -►polami firnowymi i lodowcami FINWAL, Balaenoptera physalus, ssak morski z podrzędu -►waleni bezzębnych; pn. Atlantyk i Ocean Lodowaty; długość do 25 m; żywi się małymi rybami i planktonowymi skorupiakami; eksploatowany gosp. (tłuszcz, fiszbin, skóra i in.). FIŃSKA LITERATURA. W okresie reformacji istnieje wyłącznie literatura religijna — przekłady Biblii, dzieła moralizujące; 1831 powstaje Fińskie Towarzystwo Literackie; 1835 E. Lónnrot wydaje  FIRET iSŚĆlSj ¿if*“'! ^ ptGrun* oSui-iirt«^ Mmi ,ri|rt.t4bwrg J. K«‘"£i _,9H<Vo«n*V.d {Swndr;v«l>^ /ilufl Viator UrUtac wr^y ?r i-oiihin*« Sh«5crr‘/^t '¿É^or( inWofMOft fev^i.r.r. IMfllfńó Lvv,\rwr^y - -*—Katlnli 251 Kalewalę, dając początek nowszej literaturze; pierwszy wielki pisarz A. Kivi tworzy powieści i dramaty; naturalizm reprezentuje M. Canth; pisarze nowsi: lirycy E. Leino, O. Manninen, K. Kramsu, powieściopisarze J. Aho, F. E. Sillanpâa i P. Haanpaa, dramaturgowie M. Jotuni i L. Haarla. FIŃSKA MUZYKA. Przepojona jest elementami bogatego zasobu pieśni lud.; wśród nich wybija się cpiczny poemat Kalewala, który stał się przedmiotem licznych wokal, i symf. opracowań twórców fiń. Lud. instrumentem jest „kantele", leżąca harfa w kształcie skrzydła ptasiego. Rozkwit fińskiej muzyki ok. 1850 nastąpił dzięki działalności grupy kompozytorów niem.; spośród późniejszych twórców fiń. wysunął się na czoło J. Sibelius (1865—1957), twórca fiń. szkoły nar.; S. Palmgren (ur. 1878) jest twórcą licznych utworów fortepianowych. FIŃSKA SZTUKA. Najdawniejsze zabytki architektury pochodzą z XIII w. Masywne budowle o cechach got. powstają w XIV—XV w. (zamek Olavinlinna, koniec XV w.). Po wprowadzeniu reformacji w XVI w. buduje się wiele kościołów drewn., zwykle ozdobionych polichromią. Poziom sztuki podnosi się od przełomu XVIII i XIX w.: powstają budowle klasycyst. w Helsinkach (arch. K. Engel). Rozwój nar. malarstwa i rzeźby przypada na w. XIX; największe osiągnięcia pod koniec stulecia (malarze A. Edelfeldt, E. Jarnefelt i A. Gallen-Kallelaj. Żywo rozwijają się w Finlandii kierunki modern., zwłaszcza w architekturze (arch. A. Aalto). Lud. f. szt. ma dawne tradycje i osiąga nieraz wysoki stopień rozwoju (rzeźba w drzewie, tkactwo). FIŃSKA ZATOKA, wsch. odgałęzienie M. Bałtyckiego, między Finlandią a Estońską SRR; dl. 420 km, szer. 40—120 km; ważne porty; Leningrad, Tallin, Helsinki. FIŃSKIE JĘZYKI, zach. odłam rodziny uralskiej, reprezentowany dziś przez' języki: fiński (suomi), karelski, estoński, lapoński, zyriański (korni), wotiacki (ud-murt), mordwiński, czeremiski; 4 ostatnie utrzymują się u podnóża Uralu pn. i w dorzeczu średniej Wołgi; największe znaczenie cywilizacyjne ma język fiński; jego tradycje lit. sięgają XVI w. FIŃSKIE POJEZIERZE, kraina ok. 60 000 jez. polodowcowych w Finlandii (przeważnie na pd. od 65° szer. pn.), ciągnących się z pn.-zach. na pd.-wsch., pokrywa lodowa trwa przez 7 mieś. na pn. i ok. 5 	mieś. na pd.; duże przestrzenie lasów, przemysł drzewny. FIODOR, imię carów ros.: 1) F. I (1557-98), car od 1584; syn Iwana IV, ożeniony z Iriną Godunową, której brat, Borys Godunow, faktycznie sprawował rządy; 2) F. II (1589—1605), car od 1605; syn Borysa Godunowa, panował po śmierci ojca kilka miesięcy; zamordowany przez zwolenników Dymitra Samozwańca I; 3) F. Ili (1661—82), car od 1676; _ syn cara Aleksieja Michajłowicza. FIODOROW Jewgraf St. (1853—1919), krystalograf ros., wynalazca goniometru teodolitowej i uniwersalnej metody (stolika Fiodorowa) w petrografii, twórca -»analizy krystalochem., teoretyk struktury kryształów. FIOLKA, szklane naczyńko zamykane kapslem gumowym, zawierające określoną ilość jałowego leku do wstrzykiwań. FIOŁEK, Viola, rodzaj z rodziny fiolkowatycb, rzędu ściennych; grzbieciste, fioletowe lub żółte kwiaty; obejmuje liczne gatunki dziko rosnących w lasach, na polach i łąkach fiołków i bratków oraz ich gatunki i odmiany ogrod. powstałe ze skrzy- żowań; f. trójbarwny (V. tricolor), posp. na polach, przydrożach i wzgórzach, stos. w lecznictwie p. n. bratków; f. alpejski -►cyklamen. Tabl. XVI. FIONIA (Fyn), wyspa duń., na Bałtyku; 3482 km*, 356 400 mieszk. (1950); gl. m. Odense; uprawa zboża i buraków cukr.; hodowla bydła. FIORD [norw.]: 1) silnie wcinająca się w ląd, waska, często rozgałęziona i b. głęboka zatoka mor. o stromych, nieraz pionowych zboczach do 1000 m wys. (skaliste wybrzeża Norwegii, Szkocji, Grenlandii itpd; 2) zootechn. -*fiording. FIORDING, fiord — koń norw. hodowany nad . . ulepszonego pierwotnego kuca skand.; maść bułana, ciemna pręga na grzbiecie; b. wytrzymały.’ FIORITURA, wł. nazwa ozdobnika w muzyce. F1RDAUSI (Firdusi) (939—1020), największy poeta epicki Iranu, autor słynnej Szachname (,,Księga o królach“), opisującej dzieje tego kraju od czasów legend, do podboju arab. w VII w. FIRET [niem.], iustunek druk. — czcionka bez oczka (nie drukująca), o szerokości równej stopniowi danego pisma (-►drukarskie miary); służy do oddzielania wyrazów itd. Fiołek trójbarwny fiordami; pochodzi od Skandynawia  FIRLEJ FIRLEJ: 1) Mikołaj (?—1526). kasztelan krak., w. hetman koronny, świetny mówca, posłował kilkakrotnie do sułtana; odznaczył się w walkach z Moskwą (dwukrotne zwycięstwo pod Orszą, 1508, 1514), z Tatarami i Krzyżakami (zmusił zakon do podpisania rozejmu w Tortmiu 1521); 2) Jan (ok. 1521—74), wojewoda krak., marszałek w. kor., przywódca i protektor kalwinów małopolskich. FIRLETKA, Lychnis, wieloletnia roślina z rodziny gożdzikowatych; bruzdkowana łodyga i różowe postrzępione kwiaty; występuje masowo na wilgotnych łąkach. FIRMA [wł.]: 1) nazwa przedsiębiorstwa handl. lub przemysłowego, chroniona podobnie jak nazwisko osoby fizycznej; 2) samo przedsiębiorstwo. FIRN [niem.], szreń — przekrystalizowany, gruboziarnisty śnieg, tworzący powyżej linii wiecznego śniegu pola firnowe, gdzie z f. powstają lodowce; ułatwia wykonywanie ewolucji narciarskich, b. nośny. FIRTH OF CLYDE [fa:t aw klajd] fiord na pd.-zach. wybrzeżu Szkocji. FIRTH OF FORTH [fa:t aw fo:t] fiord na pd.-wsch. wybrzeżu Szkocji. FIS, dźwięk wyższy o półton od dźwięku f. FISCHART Johann, zw. Mentzer (ok. 1546—90), niem. pisarz i publicysta protest, okresu kontrreformacji; jeden z pierwszych pisarzy zawodowych w Niemczech; satyry, gł. przeciw papiestwu i jezuitom. FISCHER: 1) Kuno (1824—1907), filozof niem., prof. filozofii w Jenie i Heidelbergu, autor historii filozofii nowożytnej oraz licznych biografii i monografii (Kant, Descartes, Lessing itp.); 2) Emil (1852— 1919), chemik niem.; podstawowe badania z dziedziny związków org., głównie cukrów, białek i rozaniliny; 1875 odkrył fenylohydrazynę. Nagroda Nobla 1902; 3) 	Adam (1889—1943), etnograf poi., prof. Uniw. Lw. (1924—39); długoletni sekretarz Pol. Tow. Ludozn., red. „Ludu“; Zwyczaje pogrzebowe, Lud polski, Rusini; 4) Ernst (ur. 1899), pisarz austr.; działacz polit, komunista; traktaty filoz., dramaty, liczne prace lit-kryŁ; 5) Ludwig (1905—47), prawnik niem., działacz hitl., do 1939 kierownik gl. urzędu prawnego partii nar.-socjatist., 1939—15 gubernator okupowanego okręgu warsz., osądzony i stracony w Warszawie jako zbrodniarz woj. FISCHER VON ERLACH Johann Bernhard (1858— 1723), architekt austr., gł. przedstawiciel baroku wiedeńskiego; kościół św. Karola Boromeusza, Biblioteka Dworska, pałac Schönbrunn w Wiedniu. FISCUS -►Skarb Państwa. FISHARMONIA -►harmonium. FISHER [fysze]: 1) Irving (1867—1947), ekonomista am er., współzałożyciel Towarzystwa Ekonomicznego z siedzibą w Chicago; 2) Ronald Aylmer Sir (ur. 1890), uczony ang., jeden z twórców nowoczesnej statystyki mat. FISKALIZM, polityka skarbowa zmierzająca do osiągnięcia jak najwyższych dochodów przez nakładanie wygórowanych podatków i opłat. FISZBIN [niem.], substancja rogowa, z której zbudowane są pionowe płyty zwisające z podniebienia waleni bezzębnych i służące im do odcedzania pokarmu; jeden osobnik może dostarczyć do 1500 kg f.; f. 	używany jest w przemyśle galant. FISZER: 1) Stanisław (1770—1812), 1794 adiutant Kościuszki, 1799 szef brygady legii naddunajskiej; w Księstwie Warsz. generał i szef sztabu gen.; poległ w czasie odwrotu spod Moskwy; 2) Gustaw (1847— 1911), poi. aktor komediowy i farsowy, znany monologista; 3) Franciszek, zw. Francem (1860—1937), popularna w warsz. kołach artyst.-lit. postać, mistrz rozmowy intelektualnej, o wszechstronnej wiedzy literackiej i filozoficznej. FITA —średnicomierz. FITELBERG Grzegorz (1879—1953), dyrygent i kompozytor, przedstawiciel -►Młodej Polski w muzyce, świetny wykonawca i propagator poi. muzyki symf., zwłaszcza wspólcz., za granicą. Utwory symf., opracowania poi. muzyki klasycznej. FITOCENOLOGIA -fltosocjologia. G. Fitelberg 252 FITOCENOZA [gr.J, biocenoza roślinna — zespół różnych roślin w środowisku o określonych, mniej więcej jednolitych warunkach, np. las, łąka. FItOGEOGRAFIA [gr.J, geografia roślin — nauka 0 rozmieszczeniu roślin i typów szaty roślinnej na kuli ziemskiej w związku z warunkami ich bytowania. FITOHORMONY -auksyny. FITOKLIMAT [gr.J, klimat lokalny uwarunkowany przez określone zbiorowisko roślinne, np. klimat lasu sosnowego, torfowiska, dżungli. FITOL, alkohol nienasycony, występujący w postaci związanej w chlorofilu i in. biologicznie ważnych związków chemicznych. FITONCYDY, lotne substancje roślinne hamujące procesy życiowe innych organizmów, przede wszystkim drobnoustrojów; występują np. w cebuli. FITOPATOLOGIA [gr.], nauka o chorobach roślin, wywoływanych np. przez grzyby, bakterie, wirusy. FItOSOCJOLOGIA [gr.-lac.], socjologia roślin — nauka badająca strukturę i dynamikę zespołów roślinnych w określonym środowisku, nazywana także fitocenologią lub synekologią roślin. FITOTERAPLA -►ziołolecznictwo. F1TYNA [gr.], sól wapniowo-magnezowa kwasu fitynowego; występuje w wielu nasionach; stosowana w lecznictwie. FITZGERALD [fycdżereld] Francis Scott (1896— 1940); pisarz amer., przedstawiciel „pokolenia rozczarowanych“ lat 20-tych; This Side oj Paradise (Ta strona raju), The Great Gatsby (Wielki Gatsby). FIU ME -Rijeka. FIVE O’CLOCK [ang., fajw aklęk, piąta godzina], popołudniowe przyjęcie, zebranie towarzyskie. FIZJOGNOM1KA [gr.], teoria przyjmująca, że właściwości psychiki człowieka można określić na podstawie rysów i wyrazu twarzy. FIZJOGRAFIA [gr.J, zbiór wiadomości o pewnym obszarze lub kraju obejmujący informacje ogólnoprzyrodnicze z zakresu nauk wchodzących w skład szeroko pojętej geografii fizycznej. FIZJOKRATYZM [gr.J, system nauki ekon. 1 społ. stworzony w XVIII w. przez Quesnaya; główną myślą f. jest idea „porządku naturalnego“, z której wynika hasło wolnej konkurencji (laissez faire, łaissez passer); dla f. jedynym źródłem bogactwa jest ziemia, a jedyną formą pracy produkcyjnej praca w rolnictwie; f. odegrał poważną rolę we Francji; znalazł zwolenników w Polsce (A. Popławski, W. Stroynowski 1 in.). FIZJOLOGIA [gr.], dział biologii, nauka o czynnościach oraz procesach przemiany materii i energii w komórkach, tkankach i narządach organizmów żywych (f. roślin, f. zwierząt, f. człowieka). FIZJOLOGICZNY ROZTWÓR, w szerszym znaczeniu roztwór, który pod względem ciśnienia osmotycznego i zawartości soli jest podobny do płynu śródtkankowego; w wąskim znaczeniu 0,9*/» roztwór soli kuchennej, który wprowadza się w celach leczn. do żyły lub pod skórę. FIZYKA [gr-], nauka przyrodnicza zajmująca się badaniem ogólnych własności materii, bez względu na postać nadaną jej przez przyrodę lub człowieka, badaniem zjawisk zachodzących w materii oraz wykrywaniem ogólnych praw, którym zjawiska te podlegają; posługuje się mierzeniem, dzięki czemu może wyrażać związki między wielkościami fiz. w matematycznej formie; podstawowymi działami f. są: mechanika, akustyka, optyka, nauka o cieple, nauka o elektryczności i magnetyzmie oraz f. atomowa. FIZYKALIZM, postulat neo pozytywistów dążący do sprowadzenia języka wszystkich nauk (łącznie z biologią, psychologią i socjologią) do języka fizvki. FIZYKA MATEMATYCZNA, dział nauki z pogranicza fizyki i matematyki, rozważający rozmaite problemy fiz. ze szczególnym uwzględnieniem ich strony matem. FIZYKOTERAPIA [gr.], leczenie za pomocą rozmaitych czynników fiz.: mechanicznych, świetlnych, cieplnych, elektrycznych, wodnych; dział medycyny zajmujący się działaniem czynników fiz. na ustrój. FIZYLIER [fr-1, w XVII w. żołnierz uzbrojony w strzelbę skałkową; w Polsce XVIII w. żołnierz należący do oddziału eskortującego artylerię; obecnie żołnierz pododdziału uzbrojonego w pistolety maszynowe. FLADRY [niem.], sznury z zawieszonymi kolorowymi chorągiewkami do osaczania na polowaniach wilków i rysi, rzadziej lisów; zwierzęta bojąc się ruchu chorągiewek nie przekraczają zwykle linii f. FLAGA PAŃSTWOWA -godło państwowe. FLAGELANCI —biczownicy.  253 FLAJER [ang.], szybki koń wyścigowy na krótkie dystanse. FLAMANDOWIE, grupa etniczna zamieszkująca pn. prowincje Belgii, pd. prowincje Holandii oraz pn.-wsch departamenty Francji; katolicy; 5 min; jęz. flamandzki (drugi jęz. urzędowy Belgii) należy do grupy zach. języków germańskich; w lit. prawie identyczny z holenderskim. FLAMANDZKA LITERATURA. Samodzielnie rozwija się od 1830; przedtem wchodziła w skład literatury hol. Rozwojowi sprzyja przeciwstawiający si^ wpływom fr. „ruch flamandzki“ z H. Conscience m i J. F. Willemsem na czele. Liryka osiąga szczyt w twórczości G. Gezelle. Czasopismo ,,Van nu en straks" (zał. 1893) przyczynia się do rozkwitu literatury. Rozgłos światowy zyskuje Ch. De Coster powieścią Dyl Sowizdrzał; symbolizm reprezentują K. v. de Woestijne i S. Streuvels. Po I wojnie świat, pismo „Ruimte“ (1920—21) skupia pisarzy region. <F. Timmermans, E. Claes); w okresie między woj. FLANCA panuje literatura ekspresjon. i psychol.; po II wojnie świat, wyróżniają się H. Claus, J. Walravens, A. van Widerode, F. Hellens. FLAMANDZKA SZTUKA -»-niderlandzka sztuka. FLAMING, czerwonak, Phaenłcopterus roseus — ptak z kilkugatunkowego rzędu czerwonaków; gnieździ się kolonialnie w pd. Eurazji i pn. Afryce; dl. 125 cm, rozpiętość skrzydeł 170 cm, wys. 180 cm; nogi wyjątkowo długie, z palcami spiętymi błoną, dziób wielki, w środku załamany; upierzenie białoróżowe; buduje z ziemi i szlamu gniazdo w kształcie wysokiego stożka, na którym siedzi „okrakiem“ wysiadując jaja. FLAMINOWIE, kolegium kapłanów sprawujące w staroż. Rzymie opiekę nad kultem poszczególnych bóstw; w epoce Cesarstwa również cesarzy zaliczonych do bogów. FLAMMARION [flamarją] Camille (1842—1925), astronom fr., doskonały popularyzator astronomii. FLANCA -»rozsada. Z historii fizyki ok. 450 p. n. e. ok. 430 p. n. e. ok. 250 p. n. c. 1590-1609 n.e. 1600 1643 1662 i 1676 1678 1687 1738 1748 1785 1799 1801—07 1808 1820 1824 1831—46 1832 1842-47 1850—56 1859 1864—71 Pierwsze poglądy na materię (materia ani nie powstaje, ani nie ginie — Empedokles). Powstanie pierwszej hipotezy atomowej (Demokryt). Odkrycie praw dźwigni i równi pochyłej, parcia cieczy na ciała w niej zanurzone, ciężaru właściwego ciał, środka ciężkości (Archimedes). Odkrycie praw swobodnego spadania ciał, ruchu wahadła; budowa jednej z pierwszych lunet (Galileusz). Początki nauki o elektryczności i magnetyzmie (W. Gilbert). Wynalezienie barometru rtęciowego, stwierdzenie zmienności ciśnienia atmosfer. (E. Torricelli). Odkrycie jednego z praw gazowych (R. Boyle i E. Mariotte). Początki teorii o falowej naturze światła (Ch. Huygens). Sformułowanie trzech zasad dynamiki i prawa powszechnego ciążenia — stworzenie podstaw tzw. mechaniki klasycznej (I. Newton). Początki teorii kinetycznej gazów (D. Bernoulli). Pierwsze sformułowanie tezy o zachowaniu masy i energii (M. Łomonosow). Odkrycie podstawowego prawa elektrostatylci (Ch. Coulomb). Wynalezienie ogniwa (stosu) elektr. Volty (A. Volta). Wykrycie interferencji światła, rozwój falowej teorii światła (T. Young). Odkrycie polaryzacji światła (E. Malus). Odkrycie związku pola magnet z przepływem prądu elektr. (Chr. Oersted). Początki termodynamiki — teoria silników cieplnych (S. Carnot). Odkrycie indukcji elektromagnetycznej, praw elektrolizy, diai paramagnetyzmu, zaczątek teorii pola elektromagnetycznego (M. Faraday). Wprowadzenie układu CCS (centymetr, gram, sekunda) (K. F. Gauss). Dokładne sformułowanie zasady zachowania energii (I zasada termodynamiki) (J. R. Mayer, J. P. Joule, H. Helmholtz). Sformułowanie Ii-ej zasady termodynamiki (R. Clausius). Opracowanie metody analizy widmowej (R. Bunsen, R. Kirchhoff). Powstanie teorii pola elektromagnetycznego, w szczególności elektromagnetycznej teorii światła 0- Maxwell). 1888 1895 1896 1898 1900 1902 1905 1909-11 1912 1912 1913 1916 1919 t924—26 1928 1932 1932 1934 1935—37 1939 1942 1942-56 1947—56 1955 1956 1956 Odkrycie fal elektromagnetycznych — doświadczalne potwierdzenie teorii Maxwella (H. Hertz). Odkrycie promieni Roentgena (W. Roentgen). Odkrycie naturalnej promieniotwórczości minerałów uranowych (H. Becquerel). Odkrycie pierwszych pierwiastków promieniotwórczych: polonu i radu (małż. Curie). Powstanie klasycznej teorii kwantów (M. Planck). Sformułowanie teorii rozpadu promieniotwórczego (E. Rutherford, F. Soddy). Powstanie szczególnej teorii względności (A. Einstein). Powstanie koncepcji jądrowego modelu atomu (E. Rutherford). Odkrycie zjawiska uginania promieni Roentgena w kryształach (M. v. Laue). Odkrycie promieni kosmicznych (V. F. Hess). Powstanie koncepcji planetarnego modelu atomu (N. Bohr). . Powstanie ogólnej teorii względności (A. Einstein). Pierwsza sztuczna przemiana pierwiastka — rozbicie jądra azotu (E. Rutherford). Powstanie mechaniki kwantowej (L. de Broglie, E. Schrôdinger, W. Heisenberg, M. Born, P. Jordan). Powstanie relatywistycznej mechaniki kwantowej (P. A. M. Dirac). Odkrycie pozytonu i neutronu (C. D. Anderson i J. Chadwick). Budowa pierwszego cyklotronu (E. O. Lawrence). Odkrycie sztucznej promieniotwórczości (małż. Joliot-Curie). Odkrycie mezonów u (H. Yukawa, C. D. Anderson, S. H. Neddermeyer). Rozszczepienie jądra uranu (O. Hahn, F. Strassmann, L. Meitner). Zbudowanie pierwszego reaktora jądrowego (E. Fermi i in.). Wytworzenie w drodze sztucznych przemian jądrowych 10 pierwiastków pozauranowych. Odkrycie licznych typów mezonów i hiperonów. Odkrycie antyprotonu (O. Chamberlain, E. Segré, C. Wiegand, T. Ypsilantis). Odkrycie antyneutronu (J. M. Cork. K. Lambertson, O. Piccioni, G. Wenzel). Doświadczalne stwierdzenie istnienia neutrina (C. L. Cowan, F. Reines).  Flaszowiec FLANCOWAĆ FLANCOWAC [niem.], przesadzać na miejsce uprawy młode rośliny (nance) wyhodowane w inspektach lub rozsadniku. FLANDRIA (fr. Flandre, flam. Vlaanderen), kraina hist, obejmująca nizinny obszar na pograniczu Belgii i Francji; część belg. tworzą prow.: Flandria Zach. 3234 km*, 1 027 500 mieszk. (1954), stoi. Brugia, Flandria Wsch. 2971 km*, 1240100 mieszk. (1954), stoi. Gandawa; uprawa: buraka cukr., cykorii, chmielu, lnu; przemysł włókien, (gł. baweln. i lniany); część fr.: okręg góm.-przem.: 64V» wydobycia węgla we Francji, hutnictwo żelaza; przemysł: maszyn, (tabor kol., maszyny włókien.), włókien., chem.; intensywne rolnictwo: pszenica, burak cukr.; gł. m.: Lille, Roubaix, Tourcoing, Valenciennes, Calais, Lens, Douai, Arras, Bethune. — We wczesnym średniowieczu F. tworzyła prowincję państwa Franków, po 843 weszła w skład Francji jako hrabstwo; była jednym z najbogatszych krajów Europy, ośrodkiem tkactwa; w XIV w. pod władzą książąt burgundzkich ; 1477 dostała się Habsburgom jako dziedzictwo Marii Burgundzkiej; 1668 pd. część F. wróciła do Francji, pn. część pozostała przy Habsburgach dzieląc losy pd. Niderlandów. W I wojnie świat, jeden z gł. terenów walk. FLANE LA [ang.l, tkanina jednostronnie Tub dwustronnie drapana dla wytworzenia okrywy włosowej zakrywającej splot i nadającej tkaninie lepsze właściwości cieplno-izolacyjne (np. barchan, baja). FLANKA (fr.], skrzydło (bok) określonego ugrupowania wojska; flankowanie: 1) prowadzenie ognia wzdłuż linii frontu w skrzydło ugrupowania bojowego nieprzyjaciela ; 2) oskrzydlenie wojsk przeciwnika. FLASZOWIEC, Anona, drzewo z rodziny flaszowcowatych; kraje zwrotnikowe i podzwrotnikowe; dostarcza smacznych jadalnych owoców. (Rys.) FLATAU Edward (1868—1932), wybitny poi. lekarz neurolog; prekursor neurochirurgii poi.; liczne prace doświadczalne. FLAUBERT (flobę :r] Gustave (1821—81), pisarz fr., kontynuator tradycji realizmu krytycznego w powieści, subtelny psycholog, świetny stylista; nieprzejednany wróg mieszczaństwa, jego porządków i moralności; powieść Pani Bo vary (1857), przełomowa dla tego gatunku, jest głębokim studium obyczajowym 0 prowincji fr.; Szkota uczuć, Salammbô, Prostota serca, Bouvard i Pecuchet, dramat filozof. Kuszenie iw. Antoniego. FLAUSZ [niem.], tkanina ze zgrzebnej przędzy wełnianej, której przez falowanie i drapanie nadaje się miękkość. FLAWIUSZE, ród plebejski, później dynastia cesarzy rzym. 69—96; należeli do niej: Wespazjan, Tytus G. Flaubert 1 Domicjan. FLAW1USZ JÓZEF (37— ok. 100), historyk żyd. piszący po gr.; Historia wojny żydowskiej. FLAWOPROTEIDY, połączenia białek z pochodnymi ryboflawiny (witaminy B2). FLAXMAN [flaksman] John (1755—1826), ang. rzeźbiarz i ilustrator, klasycysta; cykle ilustracji do Iliady, Odysei, Boskiej komedii Dantego; wzory do ceramiki Wedgwooda. FLA20LET [fr.]: 1) nie używana już dziś odmiana fletu o wysokiej skali; 2) dźwięk o miękkiej, fletowej barwie otrzymywany na istrumentach smyczkowych (także na harfie itp.) przez lekkie tylko dotknięcie palcem struny w określonym punkcie. FLĄDERKA —stornia. FLĄDRY —płastugi. FLEGMA [gr.]: 1) śluz nagromadzony w drogach oddechowych i wykrztuszany z kaszlem; 2) niewzruszony spokój, zimna krew, obojętność. Fleksura A. Fleming 254 FLEGMONA —ropowica. FLEGREJSKIE POLA, wulkaniczny obszar we Włoszech, na zach. od Neapolu; różnorodne formydziałalności wulkanicznej. FLEKSJA [łac.], odmiana wyrazów polegająca na zaznaczaniu funkcji składniowej wyrazu za pomocą odpowiedniej końcówki ; fleksja obejmuje —deklinację i -koniugację. FLEKSURA [łac.], forma tektoniczna (—geotektonika) spowodowana przesunięciem pionowym warstw bez przerwania ¡el» ciągłości. Zob. też dyslokacja (ciągła). FLEKSYJNE JĘZYKI -język. FLÉ MALLE [flemęl], mistrz z F. (działał ok. 1410—40), malarz niderl.; obrazy ołtarzowe z Frankfurtu: Maria z Dzieciątkiem, św. Weronika, Trójco iw., tryptyk Zwiastowania z Brukseli. FLEMING [flęmyń] Alexander Sir (1881—1955), lekarz i bakteriolog ang.., wynalazca penicyliny. Nagroda Nobla 1945. FLEMMING Jakub Henryk (1667—1728), mąż stanu sas. i poi.; 1697 przyczynił się do obioru Augusta II; zwolennik wzmocnienia władzy król. ; od 1710 gen. artylerii koronnej. FLENSBURG, m. w NRF (Szlezwik); 106 000 mieszk. (1956); kościół got.; szkoła mor.; stocznie. FLERS [fle :r] Robert de (1872—1927), dramaturg fr.; komedie pisane przeważnie razem z Armandem de Caillavet (1889—1915). FLESZ [fr.]: 1) wojsk, dawne umocnienie obronne typu polowego, składające się z dwóch połączonych z sobą pod określonym kątem nasypów skierowanych w stronę nieprzyjaciela; 2) sport atak w szermierce, wykonany rzutem z jednoczesnym oderwaniem obydwu nóg od podstawy; szczególnie często stosowany przez Polaków; 3) fot. —światło błyskowe. FLET: 1) [wl.], muz. f. wielki, instrument dęty drewniany z zadęciem w boczny otwór, o skali h—c’; f. mały, piccolo, pikolo, pikulina — mniejszy rozmiarem, wyższy skalą (d*—h<), o przenikliwym dźwięku; f. a 11 o w y, o sica- Flet li niższej od f. wielkiego, rzadko stosowany; zob. też flaiolet; 2) [fr.] cienki, wysoki kieliszek do wina, czasem z pokrywką, wyrabiany gł. w XVIU w. FLETTNER, klapka netto era — loin., mała dodatkowa powierzchnia sterująca, umocowana obrotowo przy tylnej krawędzi (krawędzi spływu) głównej powierzchni sterowej i działająca podobnie jak —ster Flettnera, tj. zmniejszająca wysiłek pilota przy sterowaniu. FLEURY [flSrj] André Hercule de (1654—1743), kardynał i fr. mąż stanu; minister Ludwika XV; wciągnął Francję w wojnę o sukcesję austriacką. FLIBUSTIERZY [hol.], w XVII—XVIII w. piraci i kontrabandziści różnych narodowości walczący z hiszp. monopolem handl.; popierani przez ang. • i hol. kupców i bankierów. FLICK Friedrich (ur. 1883), kapitalista niem.; przez liczne spekulacje, m. in. w przemyśle górnośląskim (1920—33), dorobił się olbrzymiego majątku; popierał finansowo Hitlera przed jego dojściem do władzy; 1947 skazany w Norymberdze za zbrodnie woj., 1951 amnestionowany. FLINT, m. w USA (Michigan); 163 100 mieszk. (1950) 	; zakłady samochód. „General Motors Corporation “5 przemysł włókien. FLINT -szkło. FLIS [niem.]: 1) f., flisak — marynarz rzeczny trudniący się spławem towarów; 2) f., flisactwo — spławianie rzekami drzewa, zboża, soli i in. towarów na galarach lub tratwach; na czele załogi flisackiej  255 FLUORYT stoi retman; opisane 1595 przez S. Klonowica; utrzymuje się do chwili obecnej. FLISZ [niem.], zespól osadów przeważnie dość płytkiego morza, o dużej miąższości, złożony głównie z piaskowców i łupków; tworzy się zwykle w fazie poprzedzającej wynurzanie się łańcucha górskiego; często we f. występują i są z nim genetycznie związane złoża ropy naftowej lub gazów ziemnych; niemal całe poi. Karpaty (z wyjątkiem Tatr i Pienin) zbudowane są z F. FLIZY [niem.], kamienie ciosowe do licowania budowli wodnych. FLOEM [gr.], łyko, tkanka sitowa — przewodząca po całej roślinie substancje zasymilowane w liściach; składa się głównie z żywych rurek sitowych, poza tym z włókien łykowych, komórek towarzyszących i miękiszu łykowego; łyko pierwotne (protofloem), występuje w wiązkach organów o budowie pierwotnej, składa się przede wszystkim z rurek sitowych i komórek miękiszowych; ł. wtórne (metafloem), występuje w organach o budowie wtórnej, wytwarzane jest przez miazgę (kambium), a składem przypomina ł. pierwotne. FLOG1STON, hipotetyczna, nieważka palna substancja zawarta, według tzw. teorii f. (XVII i XVIII w.), w każdym czystym metalu pierwiastkowym ; zgodnie z tą teorią czysty metal prażony na powietrzu traci swój f. i przechodzi w substancję (w obecnym pojęciu — tlenek metalu), która może go odzyskać dopiero przez ponowne ogrzewanie, ale np. razem z węglem, jako substancją nader bogatą w palny f.; błędną, mającą swoich fanatycznych zwolenników, teorię f. obalili M. Łomonosow i A. Lavoisier. FLOKENY, płatki śnieżne — wady materiałowe widoczne na przełomach stali w postaci jasnych plam lub drobnych rysek; są to niewielkie pęknięcia, obniżające wytrzymałość materiału. FLOKS, płomyk, Phlox — roślina ozdobna z rodziny wielosiłowatych; pochodzi z Am. Pn.; w ogrodach uprawiane: roczny Ph. drummondi, bylina f. wiechowaty (Ph. paniculata), darniowe Ph. subulata 1 Ph. setacea. FLORA: I) mit. rzym. bogini kwiatów i wiosny; 2) bot. ogół wszystkich gatunków roślin lub roślin niektórych grup systematycznych na określonej powierzchni (np. f. Polski), w danym zespole roślinnym (np. w losie) lub czasie geologicznym (np. f. epoki lodowej). FLC-RÉÀL [fr.], ósmy miesiąc w kalendarzu rewol. fr., od 20—21 IV do 20—21 V. FLOREN, moneta złota bita w XIII w. we Florencji, później w innych państwach. FLORENCJA (Firenze), m. w środk. Włoszech (Toskania) nad rz. Arno; 393 OWO mieszk. (1954); średniow. i renesans, charakter (słynne budowle: katedra, Ponte Vecchio, Palazzo Vecchio, Palazzo degli' Uffizi); uniwersytet z 1349; najbogatsza kolekcja obrazów we Włoszech — Galleria degli Uffizi; liczne muzea i galerie sztuki; centrum rzemiosła artyst.; przemysł: maszyn., chem., poligraf., ceram. — Założona w II w. p. n.e. przez Rzymian, w średniowieczu samodzielna republika miejska; wielki rozwój rzemiosła, w szczególności sukiennictwa; od 1434 pod władzą Medyceuszów, rozkwit gosp. i kulturalny; od 1532 stolica w. księstwa Toskanii aż do 1860. z przerwą w okresie napoleońskim (1801—07 stolica królestwa Etrurii. 1808—14 podległa Francji); w okresie jednoczenia Wioch przejściowo stolica królestwa wł. 1864—71. Tabl. 51 i 73. FLORENTYŃSKA FLASZKA, chem. duży zbiornik żclnzny o dnie w kształcie stożka, służący do rozdzielania w sposób ciągły dwóch nie mieszających się cieczy. FLORÈS, wyspa w Indonezji (Male Wyspy Sundajskie); 16 610 km*, ok. 550 000 mieszk., Malajowie; górzysta; wulkaniczna; rzadkie lasy i sawanny; gł. uprawy: ryż, kukurydza, palma kokos., kawa. FLORET [fr.J, broń pochodzenia wł.-hiszp. używana w szermierce; na- końcu czworokanciastej klingi znajduje się gałka zabezpieczająca przed zranieniem. FLORIAN św., umęczony w r. 304, patron straźfików, FLORIS Cornells (1514—75), rzeźbiarz i architekt niderl.; ratusz w Antwerpii; oryginalne renesans, ornamenty grotesk, wydawane w sztychowanych albumach. FLORYDA (Fla), stan w USA; 151 600 km*, 2 771000 mieszk. (1950), Murzyni 22%; stoi. Tallahassee (27 000 mieszk., 1950); stan obejmuje nizinny piw. Floryda; klimat ciepły, dużo opadów; uprawa pomarańcz, grapefruitów, ananasów; warzywnictwo na wielką skalę; nieco trzciny cukr.; znaczne rybolów- stwo; największe w USA złoża fosfatów; kąpieliska mor., miejscowości wypoczynkowe i rozrywkowe (słynne Palm Beach, Miami i in.). FLORYDZKA CIEŚNINA, w zach. części Oc. Atlantyckiego, między płw. Floryda a wyspą Kuba i Wyspami Bahama; szer. ok. 180 km; przez F. C. wypływa z Zat. Meksykańskiej na ocean ciepły Prąd Zatokowy (Golfstrom). FLOSSENBURG, m. k. Weiden (NRF), od 1939 hitlerowski obóz koncentracyjny, w którym wymordowano ok. 75 tys. więźniów. FLOTA [staroskand.]: 1) ogół statków rybackich, handl. lub okrętów woj. danego kraju; 2) zespól statków jednego przedsiębiorstwa; 3) synonim marynarki. FLOTACJA, metoda oddzielania (wzbogacania) różnych minerałów (np. rud, siarki, węgla) od zanieczyszczeń, wykorzystująca różną zwilżalność właściwego minerału i zanieczyszczeń; rozdrobniony minerał miesza się z wodą zawierającą odpowiednie związki chem., — nie zwilżony składnik gromadzi się na powierzchni cieczy, zwilżony opada na dno. FLOTOW Friedrich (1812—1883), kompozytor niem.; opery (Marta). FLOTOWNIK, urządzenie do wzbogacania drobno zmielonej rudy lub miału węglowego. Zob. też flolaCFLOTTWELL Edward Henryk (1786—1865), polityk prus.; nadprezydent W. Księstwa Poznańskiego; przeprowadzał energicznie germanizację; popadł w zatarg z arcybiskupem Duninem; ustąpił w związku ze złagodzeniem kursu polityki pruskiej. FLOTYLLA, mała flota, zespół statków rzecznych, rybackich, sportowych; f. wojenna, jednostka organizacyjna i taktyczna złożona z małych okrętów (nie większych od niszczyciela). FLUATY, sole kwasu fluorokrzemowego; fluatowanie, pokrywanie powierzchni kamiennej lub drewn. fluatami, które tworzą warstwę ochronną (od wpływów atmosferycznych). FLUID [łac.]: I) w nauce XVII—XVIII w. substancja nieważka, za jaką uważano ciepło, elektryczność i magnetyzm; 2) nieuchwytny wpływ wywierany przez człowieka lub przedmiot FLUKOWSKI Stefan (ur. 1902), poeta, prozaik i dramaturg bliski awangardzie; debiutował z grupą lit „Kwadryga“. FLUKSOMIERZ, galwanometr dostosowany do pomiaru strumienia -«-indukcji (magnetycznej). FLUKTUACJE [łac.], niestałość, zmienność, chwiejność, wahanie; to fizyce samorzutne odstępstwa danej wielkości fiz. (np. gęstości gazu) od średniej statyst, tym większe i częstsze, im mniejszy jest obszar, w którym daną wielkość się obserwuje; w biologii zw. też fluktuacyjną zmiennością, zmiany cech osobnika wywołane czynnikami środowiskowymi. FLUOR F, fluorum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 9, niemetal, zielonożółty gaz, aktywny chemicznie — łączy się prawie ze wszystkimi pierwiastkami; na organizm ludzki działa szkodliwie (niszczy śluzówkę); w przyrodzie występuje w połączeniach — fluorkach (fluoryt) oraz innych złożonych minerałach (np. w apatytach); obecnie znajduje coraz szersze zastosowanie w przemyśle org., np. do wyrobu chemicznie b. odpornych mas plastycznych. FLUORESCEINA, żółty barwnik org. o silnej, zielonej fluorescencji. FLUORESCENCJA — luminescencja. FLUORESCENCYJNA ANALIZA, analiza chem. oparta na badaniu fluorescencji danej substancji naświetlonej promieniami nadfioletowymi; służy do identyfikowania substancyj oraz badania stopnia Ich czystości. FLUORKI -halogenki. FLUOROFORTA: 1) wytrawienie fluorowodorem rysunku wykonanego na szklanej wywoskowanej płycie, pokrycie go farbą i odbicie na papierze; pierwsze zastosowanie f. przypisuje się S. Wyspiańskiemu, L. Wyczółkowskiemu i F. Ruszczycowi; 2) odbitka wykonana tą techniką. FLUOROGRAFIA, fotografowanie na wąskiej taśmie film. obrazu powstającego na ekranie rentgenowskim podczas prześwietlenia, tzw. rentgen małoobrazkowy; stosowana w masowych badaniach narządów klatki piersiowej. FLUOROWCE —chlorowce. FLUOROWODÓR HF, gaz o duszącej woni, silnie trujący; powstaje z pierwiastków w reakcji wybuchowej; rozpuszcza się w wodzie, dając slaby kwas fluorowodorowy; używany do trawienia i matowania szkła. FLUORYT, minerał; fluorek wapnia; bezbarwne lub rozmaicie zabarwione regularne kryształy, naj F. Foch FLUORYZACJA ZĘBÓW częściej sześciany; szczególna własność — fluorescencja; używany jako topnik w metalurgii, do otrzymywania kwasu fluorowodorowego, oraz w przemyśle optycznym. FLUORYZACJA ZĘBÓW, zapobieganie próchnicy u dzieci przez nacieranie koron zębów pastą lub płynem zawierającym związki fluoru; inna metoda zapobiegania próchnicy polega na fluoryzowaniu wody do picia. FLUWIOGLACJAŁ [łac.J, utwory rzecznolodowcowe, piaski i żwiry osadzone przez wody topniejącego lodowca. Zob. też oz, sandr. Fm, symbol pierwiastka chem. fermu. FOB [ang. free on board], klauzula umowy w międzynar. handlu morskim oznaczająca, że koszty dostarczenia towaru na pokład statku w porcie załadowania pokrywa dostawca. Zob. też cif. FOBIA [gr.], natrętny, uporczywy lęk przed mniej lub bardziej określonymi sytuacjami, zjawiskami, przedmiotami; a g o r a f od i a, lęk przed otwartą przestrzenią; K1 a u s t r o f ob i a, lęk przed zamknięciem; neo fobia, lęk przed zachorowaniem na nowotwór; wenerofobia, lęk przed chorobą weneryczną itp. FOCH [fosz] Ferdinand (1857-1929), marszałek Francji, Anglii i Polski, nacz. dowódca wojsk sprzymierzonych w ostatniej fazie I wojny świat., rzecznik stałej okupacji Nadrenii; członek Akademii Francuskiej; Zasady sztuki wojennej, O prowadzeniu wojny. FOCJUSZ (ok. 820—91), teolog gr., patriarcha konstantynopolitański, inicjator schizmy kość.; wyklęty przez kościół katolicki. FOCYDA (Phokis), kraina w Grecji pn., słynna z wyroczni Apollina w Delfach ł z góry Parnas, siedziby Muz. FOERSTER: 1) Josef Bohuslay (1859—1951), kompozytor czes.; opery i symfonie; 2) Friedrich Wilhelm (ur. 1869), pedagog niem., orientacji rei.; Wychowanie obywatelskie, Szkoła i charakter. FOGARASKIE GÓRY, pasmo górskie w środk. części Karpat Pd., dl. 50 km; szczyt Negoj (2544 m); liczne formy polodowcowe. FOGAZZARO [fogacąro] Antonio (1842—1911), pisarz wl.; najlepszy z jego utworów Piccolo mondo antico (Światek starodawny) ukazuje konflikt psychol. na tle okresu walk wyzwoleńczych. FOGGIA [fędż:dżia], m. w pd. Włoszech (Apulia); 109 000 mieszk. (1954); handel pszenicą i wełną; przemysł spoi.; węzeł komunik. FOK Władimir A. (ur. 1898), fizyk radź.; prace z mechaniki kwantowej, elektrodynamiki, teorii dyfrakcji i ogólnej tąorii względności. FOK [niem.]: 1) przedni maszt i gl. żagiel na tym maszcie na żaglowcach o dwóch i więcej masztach, z wyjątkiem -Skeczów i -«-joli; na żaglowcach jednomasztowych mających jeden przedni żagiel nazywany często sztakslem; 2) pierwszy od masztu żagiel, jeżeli statek ma więcej żagli przednich. Zob. też ożaglowanie, omasztowanie. FOKI, Phocidae, ssaki morskie z rzędu —płetwonofich; morza zimne i umiarowane obu półkul; brak małżowin usznych; żywią się rybami; duże znaczenie gospodarcze (skóra, tłuszcz, futro); należą tu m. in. f. szara, f. grenlandzka, —nerpa. Czasami termin f. używany jest w zastępstwie terminu pletwonogi.Tabl. 13 i 8. FOKKER Antoni (1890— 1939), hol. konstruktor sa-' molotów; 1913 założył wła- ppjj sną fabrykę samolotów. FOKSAL [od ang. Vauxhall, przedmieście Londynu]: 1) w Warszawie — ogródek z czasów Stanisława Augusta, w którym odbywały się zabawy; po- 250 tern nazwa ulicy; 2) f., dawniej nazwa dworca kolejowego. FOKSTERIERY [ang ], rasa psów niewielkich, bardzo ruchliwych, odważnych, gładko- lub szorstkowłosych, maści białej; używane do polowań na dziki i jako —norowce do tępienia szczurów. Tabl. 66. FOKSTROT [ang.], taniec towarzyski pochodzenia amer., szybki, w takcie dwudzielnym, o różnyih formach pochodnych (-»jazz). FOLA: 1) duża skrzynia z desek do gaszenia wapna; 2) środkowa część grubego muru, w czasie murowania wypełniana często cegłami uszkodzonymi, brakami i zalewana rzadką zaprawą. FOLBLUT, pełna krew, angielska rasa szlachetnych koni gorącokrwistych. FOLENGO Teofilo (1491—1554), pisarz wl.; z jego utworów najciekawsze są poematy makaroniczne, zwłaszcza parodystyczna epopea Baldus (wyd. 1517 pod pseud. Merlin Coccaie). FOLIA [lac.]: 1) postać różnych tworzyw (metal, tworzywo sztuczne), arkusz o b. malej grubości; f. kolorowa używana w introligatorstwie do wytłaczania napisów na okładkach; 2) muz. —ciacona. FOLIACJA [lac.], numerowanie kolejnych kart druku lub rękopisu. Zob. też paginacja. FOLIES-BERGFRE [folą berżer], popularna scena rozrywkowa w Paryżu (operetka, potem music-hall), zał. 1869. FOLIO -«-format. FOLIOWY KWAS, kwas pteroiloglutaminowy — witamina z grupy B; bierze udział w wytwarzaniu komórek krwi; w większych ilościach występuje w wątrobie i drożdżach, także w owocach i warzywach; f. k. otrzymany syntetycznie (proszek pomarańczowożółty, bez smaku i zapachu) stosowany jest przede wszystkim przy niedokrwistości. FOLKESTONE [fęukstan], m. i port w Wielkiej Brytanii, nad Cieśn. Kaletańską; 45200 mieszk. (1951); prom do Boulogne (Francja); kąpielisko. FOLKIERSKI Władysław (1841—1904), inżynier i matematyk poi.; uczestnik powstania 1863; prof. Uniw. w Limie; budował koleje w Andach. FOLKLOR [ang.]: 1) twórczość ludowa w zakresie literatury (baśnie, podania, pieśni, przysłowia), muzyki i tańca, sztuki i rzemiosł, ubiorów; pojęcie f. obejmuje też zwyczaje i wiedzę lud.; 2) określenie gałęzi wiedzy, która bada tę dziedzinę. FOLKUNGOWIE, dynastia panująca w Szwecji 1250—1363 i w Norwegii 1319—87. FOLOWANIE [lac.], spilśnianie powierzchni tkanin w celu uzyskania większej spoistości i zaniku widoczności nitek osnowy, i wątku (np. sukno); f. filcu, zbijanie na foluszach młotowych w celu uzyskania większej gęstości i spoistości produktu, który kurczy się przy tym b. wydatnie. FOLUSZ, młyn blecharski do folowania, czyli zbijania tkaniny wełnianej dla uzyskania sukna; rozpowszechniony w Polsce od XVI do XIX w. FOLWARK [niem.], duże gospodarstwo wiejskie produkujące na zbyt, w którym właściciel nie wykonuje bezpośrednio prac gospodarczych; zasadnicze typy folwarku: 1) f. pańszczyźniany, w Polsce od XV do poł. XIX w. (gl. XVI w.); większość prac rolnych wykonywali w formie pańszczyzny poddani chłopi, zWykle własnym sprzężajem i narzędziami; 2) f. kapitalistyczny, w którym gl. prace gospodarcze wykonują stali i sezonowi najemnicy sprzętem i inwentarzem folwarcznym; powstał w Polsce w poł. XIX w., trwał do reformy rolnej 1945. FONDI D’ORO -szkło złote. FONEM [gr.], —głoska, która wpływa na zmianę treści wyrazu, np. b i p w bas i pas, w i r w mowa i mora, a i o w kat. i kot. FONENDOSKOP -słuchawka (lekarska). FONETYKA [gr.], dział językoznawstwa badający stronę dźwiękową języka (głoski); obejmuje 2 dyscypliny: f. eksperymentalną, która bada wszystkie cechy głosek i posługuje się do tego celu różnymi aparatami, jak fonograf, fonoskop, aparat Roentgena, i —fonologię. FONOGRAF [gr.], wynaleziony 1878 przez Edisona przyrząd do mech. zapisu dźwięku; igła poruszana przez drgającą pod wpływem fal dźwiękowych membranę żłobiła spiralny rowek na obracającym się walcu woskowym; odtwarzanie dźwięku odbywało się przez przesuwanie połączonej z membraną igły po wyżłobionym rowku. FONOGRAM [gr.], zapis dźwiękowy, dźwięk utrwalony na wałku, płycie lub taśmie. FONOLA —instrumenty muzyczne (mechaniczne). FONOLIT [gr.], magmowa skala wylewna ciemnej  EUROPA I Tablica 31 1 — Londyn, 2 — Przędzalnia w Lancashire (Anglia), 3 — Paryż. 4 — Zakłady Renaulta w Błllancourt (Paryż), 5 — Port w Monako, 6 — Gandawa (Belgia), 7 — Krajobraz holenderski, 8 — Kombinat hutniczy w Stalinstadt (NRD), 9 — Frankfurt n. Menem.  Tablica 32 EUROPA II 9 10 1 — Wenecja. 2 — Jezioro Lugano (Włochy), 3 — Ulica w Neapolu, 4 — Madryt, 5 — Krajobraz kastylijskj (Hiszpania), 6 — Klasztor Bataiha (Portugalia), 7 — Ateny, 8 — Kanał Korynckl. 9 — Zapora wodna w pobliżu Sofii (Bułgaria), 10 — Suszenie tytoniu (Albania).  EUROPA III Tablica 33 1— Solfaiary w Islandii. 2 — Przylądek Północny (Norwegia), 3 — Renifer, 4 — Geirangerfiord (Norwegia). 5 — Krajobraz jeziorny Finlandii, fi — Montaż łożysk rolkowych (Szwecja). 7 — Spław drzewa w Finlandii. 8 — Trondheim. 9 — Sztokholm.  Tablica 34 EUROPA IV 5 8 9 1 — Mont Blanc. 2 — St. Moritz (Szwajcaria), 3 — Wiedeń. 4 — Praha. 5 — Dunaj pod Bratysławą. fi — Budapeszt. 7 — Rafineria ropy naftowej w Loväsz (Wągry). 8 — Opatija (Jugosławia). 9 — Konstanca, port ropy naftowej (Rumunia).  257 barwy; skład mineralny -»sjenitu nefelinowego; materiał drogowy i budowlany. FONOLOGIA [gr.], dział językoznawstwa badający znaczeniowe i twórcze funkcje głosek; -»-fonem. FONOMETR [gr.], przyrząd do mierzenia natężenia -►dźwięku. FONOTEKA [gr.], taśmoteka — zbiory taśm film. i magnetofonowych z nagraniami dźwiękowymi, mieszczące się przy każdej wytwórni film., rozgłośni radiowej itp. FONSECA Zatoka, na Pacyfiku, między Salwadorem, Hondurasem a Nikaraguą; gl. porty: La Union, Amapala, Puerto Morozan; obiekt licznych konfliktów między państwami Ameryki. FONTAINE [fątęn] Pierre François Léonard (1762— 1853), architekt fr., klasycysta; wraz z Ch. Percier reprezentował styl oficjalny Pierwszego Cesarstwa FONTAINEBLEAU [fątenblo], m. w środk. Francji (Ile-de-France) na pd. od Paryża; 19 900 mieszk. (1954); pałac renesans., park; dawna rezydencja królów fr.; 1814 abdykacja Napoleona I. FONTANA: 1) architekci wł.: Domenico (1543— 1607), architekt papieża Sykstusa V; prace urbanist, w Rzymie; tamże fasada pałacu Lateraneńskiego, pałac królewski w Neapolu; Carlo (1634—1714), przedstawiciel baroku wł.; tworzył w Rzymie: fasada kościoła S. Marcello, portyk przed kościołem S. Maria in Trastevere; 2) rodzina architektów poi. pochodzenia wł.; najbardziej znani: Józef (ok. 1670— ok. 1741) i jego syn Jakub (1710—73), architekt król.; dziełem ich obu była znaczna część póżnobarok. pałaców i kościołów warsz. XVIII w. (współautorstwo kościołów Wizytek i Sw. Krzyża) i prowincjonalnych (pałac w Radzyniu Pódl. Jakuba F.); Jakub F. w późnej fazie twórczości reprezentował klasycyzm. FONTANE Theodor (1819—98), niem. pisarz i krytyk: w utworach swych dał krytyczny wizerunek junkierstwa prus. i burżuazji niem.; powieści Frau Jenny Treihel, Effi Briest, ballady. FONTANNA [łac.], wodotrysk. FONTE NE LLE [fątnęl] Bernard Le Bovier (1657— 1757), pisarz fr., popularyzator idei Oświecenia; Rozmowy o wielości śuHatów, Dzieje wróżb. FONWIZIN Denis I. (1745—92), ros. komediopisarz i satyryk; jeden z czołowych przedstawicieli Oświecenia; demaskował despotyzm i ucisk chłopów; Brygadier, Synalek szlachecki. FOOD AND AGRICULTURAL ORGANIZATION (FAO) [fu:d and agrykalczarl oganajzęjszn], Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa, jedna z agencji ONZ, założona 1945, której zadaniem jest rozwój gospodarki rolnej i podniesienie poziomu wyżywienia na świecie; siedziba — Rzym. FORCE OUVRIÈRE [fors uwrije:r], organizacja zrzeszająca zw. zaw. we Francji, kontrolowana przez SFIO; powstała 1947 w wyniku secesji z Powsz. Konfederacji Pracy (CGT) działaczy prawicy socjalisb, z L. Jouhaux na czele. FORD: 1) Henry (1863—1947), przemysłowiec amer., założyciel 1903 wielkich zakładów samochód., w których zapoczątkował kapitalist. racjonalizację pracy; —fordyzm; 2) Aleksander (ur. 1908), poi. reżyser i pedagog film., działał od 1928; Legion ulicy, Ulica Graniczna, Młodość Chopina. FORDEWIND [niem.], wiatr pełny — wiatr wiejący w kierunku od rufy po linii symetrii żaglowca. FORD MOTOR COMPANY [ford męutor kampęny], jeden z największych monopoli w przemyśle motoryzacyjnym USA, zal. 1903; gl. zakłady w Detroit; wytwarza 1/3 samochodów produkowanych w USA; liczne filie w całym świecie; filiami eur. kieruje Ford Investment Company w Londynie. FORDON, m., pow. i woj. bydg., nad 1. brzegiem Wisły; 5100 mieszk. (1956); przemysł ceram., spoż. i drzewny; most na Wiśle najdłuższy w Polsce (1325 m); więzienie dla kobiet. FORDYZM, organizacja pracy wprowadzona przez H. 	Forda; każdy robotnik wykonuje stale tę samą prostą czynność, a przedmiot pracy jest przesuwany automatycznie za pomocą taśmy od jednego stanowiska roboczego do następnego; tempo przesuwania taśmy wyznacza tempo pracy. FOREIGN OFFICE [ang. fęryn ęfys], ministerstwo spraw zagr. W. Brytanii. FOREL Auguste (1838—1931), psychiatra szwajc., pionier ruchu abstynenckiego, badacz życia mrówek oraz życia seksualnego ludzi; TLagadnienia seksualne. FOREMN1K, forma metalowa mająca wgłębienie odpowiadające kształtowi przedmiotu odkuwanego, stosowana przy -»-kuciu matrycowym; f. składa się FORMIZM z części dolnej zamocowanej na szabocie i górnej przymocowanej do bijaka. FORHAND [ang.], w tenisie i ping-pongu odbicie piłki z prawej strony przez graczy praworęcznych; w chwili trafienia piłki rakieta znajduje się w pozycji prostopadłej do ziemi. FORINT, jednostka monetarna Węgierskiej Republiki Ludowej; -»-monetarne jednostki (zest.). FORKIET [fr.], widełki używane przez piechotę w XVI i XVII w. do podpierania arkebuzów i muszkietów przy strzelaniu. FORLANINI Carlo (1847—1918), lekarz wl., pierwszy zastosował sztuczną odmę w leczeniu gruźlicy płuc. FORLI, m. w pn. Włoszech (Emilia-Romania); 81000 mieszk. (1954); przemysł lekki; handel produktami rolnymi. FORMACJA [łac.], układ, ukształtowanie, budowa; f. 	społeczno-ekonomiczna, społeczeństwo na określonym szczeblu rozwoju hist.; cechuje je określona struktura ekon. oraz związany z nią układ stosunków spoi.; podstawę każdej f. s.-e. stanowi właściwy jej -»sposób produkcji dóbr materialnych; w rozwoju hist. ludzkości rozróżnia się następujące f. 	s.-e.: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm (komunizm); f. geologiczna: 1) utwory pewnego określonego typu, np. f. węglowa lub solonośna; 2) synonim systemu geologicznego; obecnie wychodzi z użycia; f. roślinna -»-zbiorowisko roślin. FORMALDEHYD H • CHO, aldehyd mrówkowy — najprostszy aldehyd alifatyczny; gaz o ostrym zapachu; ulega łatwo polimeryzacji; wodne roztwory f. (formalina) służą jako środek dezynfekcyjny i bakteriobójczy; ważny surowiec w produkcji tworzyw sztucznych (bakelit, galalit i in.) stosowany do wielu syntez organicznych. FORMALINA, wodny roztwór formaldehydu, najczęściej 40°/»-owy. FORMALIZM [łac.], pogląd, zgodnie z którym wartość artyst. dzieła sztuki polega wyłącznie na jego cechach formalnych (na tworzywie i sposobach jego realizacji) i jest niezależna od treści, które ono reprezentuje; w związku z tym formalistycznymi nazywane są te kierunki w sztuce lub te dzieła sztuki, które gl. uwagę skupiają na środkach wyrazu artyst.; w sztuce nowocz. dotyczy to zwłaszcza kierunków bezprzedmiotowych: abstrakcjonizmu, taszyzmu itp. F. 	jako kryterium oceny dzieła artyst. stał się podstawą dla formalnych metod badawczych w historii sztuki (H. Wôlfflin) i lit. („Rosyjska Szkoła Formalna"). FORMAT [łac.], wielkość, rozmiar, tzn. długość i szerokość książki lub arkusza papieru; f. bibliograficzny książki jest uzależniony od tego, czy i ile razy zostały złożone jej składowe arkusze: Io — piano: arkusz nie został złożony, ma 2 strony; 2° — folio, 4° — quarto, 8° — octavo itd.: arkusz został złożony 1, 2, 3 razy, ma 2, 4, 8 kart, czyli 4, 8, 16 stron; f. biblioteczny książki jest uzależniony od długości jej grzbietu: 16° — do 20 cm, 8° — 20 do 25 cm, 4° — 25 do 35 cm, 2° — powyżej 35 cm; f. 	papieru według norm polskich odpowiada stosunkowi boków arkusza 1 : 2, tj. 1: 1,414; najczęściej stosowany szereg A daje arkusze o rozmiarach: np. Ao — 840 X 1190, A* — 210 X 297, At — 74 X 105. FORMIERKA [łac.], maszyna, w której obracający się ślimak wytłacza materiał piast, przez otwory lub nasady odpowiedniego kształtu; wychodząca z maszyny ciągła „taśma" materiału jest cięta na kawałki pożądanej długości (kostki masła, drożdży, cegły z gliny itp.). Formierskie masy, odpowiednio nawilżone mieszanki materiałów formierskich, masy otrzymywanej ze zniszczonych form odlewniczych oraz innych składników; służą do wykonywania jednorazowych form odlewniczych. FORMIERSKIE MASZYNY, urządzenia do szybkiego sporządzania form odlewniczych jednorazowych; stosowane w nowocz. odlewniach. FORMIERSKIE MATERIAŁY, składniki mas formierskich i rdzeniowych oraz materiały do wykańczania formy (piaski f., gliny f. -»spoiwa i in.). FORMINGA [gr.], instrument muz. w staroż. Grecji; -»kitara. FORMIZM [łac.], kierunek w sztukach piast, uprawiany i propagowany w latach 1917—22 przez grupę „ekspresjonistów polskich", zwanych później także formistami (L. Chwistek, S. I. Witkiewicz, T. 	Czyżewski, A. i Z. Pronaszkowie, A. Zamoyski 17 	Mala Enc. Powsz. PWN M. Fornalska FORMOZA i in., dwaj pierwsi byli jednocześnie teoretykami ruchu); formiści zerwali z naturalizmem i dążyli do stworzenia nowych zasad budowy dzieła sztuki: odrzucali perspektywę zbieżną, skupiając całą uwagę na kompozycji i ekspresji dzieła artyst.; twórczość formistów wykorzystywała doświadczenia kubizmu, ekspresjonizmu i futuryzmu oraz inspirowała się sztuką średniow. i twórczością lud.; formiści sądzili, że w oparciu o nowe środki wvtbzu artystycznego uda im się stworzyć nar. styl poi. sztuki. FORMOZA -«-Tajwan. FORMULA PROCESSUS [lac.], formuła procesu, częściowa kodyfikacja poi. prawa procesowego; przyjęta 1523 przez Małopolską, później także przez inne dzielnice. FORNALSKA Małgorzata, pseud. Jasia (1902—43), działaczka KPP, długoletni więzień polit.; współorganizatorka PPR, członek KC PPR; stracona przez okupantów hitl. na Pawiaku. FORNIR -okleina. FORPOCZTY, w dawnej terminologii wojsk, straże przednie (w marszu) lub czaty (na postoju). FORRESTAL [forastal] James Vincent (1892—1949), bankier i polityk amer., 1947—49 sekretarz obrony, zwolennik agresywnej polityki wobec ZSRR; popełni! samobójstwo w następstwie choroby umysłowej. FORSOWANIE [fr.],> wojsk. ^ natarcie połączone z pokonaniem przeszkody wodnej,“ której przeciwległy brzeg broniony jest przez nieprzyjaciela. FORSTER Albert (1902—47), przywódca hitlerowców w W. M. Gdańsku, 1939—45 hitl. namiestnik Gdańska i Prus Zach.; po wojnie za zbrodnie przeciwko ludności poi. skazany przez sąd poi. i stracony FORSYCJA, Forsythia, roślina z rodziny oliwkowatych; Chiny; ozdobny krzew do 3 m wys. o złocistożółtych kwiatach rozwijających się przed wykształceniem liści; u nas hodowana w parkach. FORSZTOWANIE [niem.], bud. lekka ścianka działowa. FORT [fr.J, wojsk, element obronny w systemie umocnień stałych (dawniej w twierdzach). FORTALEZA, stoi. stanu Cearâ, w pn.-wsch. Brazylii; 205 100 mieszk. (1950); port mor.; wywóz bawełny, skór, owoców oleistych; przemysł spoż.-rolny. FORT DE FRANCE [fo:r dó fr$s], gł. m. i port Antyli Fr., na wyspie Martynice; 60 700 mieszk. (1953); ośrodek handl. (cukier trzcin., kakao, rum). FORTE [wl.], skr. f — muz. silnie, głośno. FORTECA -«-twierdza. FORTEPIAN [wł.], instrument muz. strunowy klawiszowy z mechaniką młoteczkową; obite filcem młoteczki wprowadzone w ruch mechaniką klawiszy uderzają w struny (po 3 dla dźwięków wys., po 2 dla średnich, po 1 dla basowych) napięte krzyżowo w płaszczyźnie poziomej na metalowej ramie ponad drewnianą płytą rezonansową; pedałem prawym przedłuża się dźwięk, lewym — ścisza; skala: Aa—c5. F. powstał z klawikordu i klawesynu przez zastosowanie mechanizmu młoteczk. (pierwszy f. 	zbudował 1711 Włoch Cristofori) i ulegał licznym udoskonaleniom. W pianinie, mniejszej odmianie f., struny są umieszczone pionowo, co jest przyczyną innego kształtu instrumentu. Najsłynniejsze fabryki f.: Pleyel, Bechstein, Broadwood, Steinway, Bliithner. FORTISSIMO [wł.], skr. ii — muz. bardzo głośno. FORTUNA, rzym. bogini losów ludzkich utożsamiana z gr. -►Tyche; w sztuce przedstawiana na kole lub kuli ziemskiej, z rogiem obfitości i zawiązanymi oczyma; przen. bogactwo, majątek. FORTUNATÓW Filip F. (1848—1914), językoznawca ros.; pracował nad problemami głosowni hist.-porówn. jęz. słowiańskich. FORT WILLIAM [fort “yljem], m. i port w Wielkiej Brytanii (pn. Szkocja); 2700 mieszk. (1951); przemysł alumin.; hydroelektrownia; ośrodek turyst. FORT WORTH [-uęrt], m. w USA (Teksas); 278 800 mieszk. (1950) ; uniwersytet; ośrodek handlu bydłem, zbożem, bawełną; giełda; rzeźnie, fabryki konserw; przemysł zbrojeń.; fabr. samolotów. FORTYFIKACJA [łac.], sztuka przystosowywania terenu do walki przy pomocy specjalnych umocnień; również samo umocnienie; f. połowa — rowy strze- 238 leckie, schrony itp.; f. stała — twierdze, rejony umocnione. FORUM [łac. rynek], w starożytności plac targowy i miejsce zebrań obywateli w miastach i wsiach rzym.; F. Romanum, najstarszy rynek w Rzymie między wzgórzami: palatyńskim, kapitolińskim i kwirynalskim; powstawały tu wspaniale budowle i pomniki (świątynie Westy, Concordii, Kastora, Polluksa i in., Curia i Regia senatu, luk triumfalny Septimusa Sewera, posągi konne Domicjana i Konstantyna, rostra); ruiny F. R. odsłonięto w XIX w. Forum Romanum FOSCO LO Ugo (1778—1827), pisarz wł.; walczył w szeregach napoleońskich, po 1814 dobrowolny emigrant; pieśni liryczne, poemat Croby, opowieść o nieszczęśliwej miłości Ostatnie listy Jakuba Ortis, tragedie, krytyki. FOSFATYDY -»-fosfotluszczowce. FOSFOLIPIDY -«-fosfotluszczowce. FOSFOR P, phosphorus, pierwiastek chem. o liczbie atom. 15, niemetal, ciało stałe; występuje w kilku odmianach alotropowych: jako f. biały, silnie trujący, b. łatwo zapalny, i. czerwony, nietrujący, mniej aktywny, oraz f. czarny, o charakterze metalicznym; w przyrodzie występuje w postaci fosforanów (fosforyty, apatyty); wchodzi w skład kości, protoplazmy, substancji mózgowej, nerwowej itp.; f. ma zastosowanie w przemyśle zapałczanym, w produkcji specjalnych gatunków brązów, trucizn na gryzonie; duże znaczenie mają rozpuszczalne związki f., używane jako nawozy sztuczne (superfosfat, tomasyna). FOSFORANY, sole kwasów fosforowych, zwłaszcza kwasu ortofosforowego (ortofosforany); występują w przyrodzie, np. fosforyt, czyli fosforan trójwapniowy Cas(P04)2; używane są jako nawozy sztuczne (superfosfaty, tomasyna). FOSFORESCENCIA -«-luminescencja; f. morza -«-świecenie morza. FOSFOROBAKTERYNA, pospolite bakterie glebowe rozkładające org. związki fosforu na składniki nieorg.; hodowlą icn zmieszaną z kaolinem szczepi się nasiona roślin w celu lepszego wykorzystywania przez rośliny związków fosforu w glebie. FOSFOROLIZA, rozkład polisacharydów pod wpływem enzymów (fosforylaz) przy współudziale kwasu fosforowego; przebiega z jednoczesnym związaniem odszczepionych cukrów z kwasem fosforowym. FOSFOROWE KWASY, kwasy o średniej mocy wywodzące się z pięciotlenku fosforu P2O5: kwas metafosforowy HPO3, pyrofosforowy H4P2O7 i najważniejszy ortofosforowy H3PO4. FOSFORYT, minerał, odmiana apatytu pochodzenia org.; występuje w postaci buł, konkrecji lub jako spoiwo niektórych skał osadowych; zmielony (mączka fosforytowa) służy jako nawóz sztuczny; cenny surowiec do wyrobu nawozów fosforanowych (superfosFOSFOTŁUSZCZOWCE, fosfolipidy, fosfatydy — związki org. o charakterze tłuszczów, zawierające fosfor (np. lecytyny i kefaliny) i składniki zasadowe; w dużych ilościach występują w korze mózgowej i mięśniach, także w żółtkach jaj i nasionach wielu roślin. FOSGEN COCI2, tlenochlorek węgla — gaz o nieprzyjemnej woni, silnie trujący, b. aktywny chem.; użyty w I wojnie świat, jako gaz bojowy; obecnie służy do syntez organicznych. FOSTER William Zebulon (ur. 1881), amer. działacz robota., od 1921 członek KP USA, od 1938 do zjazdu partii 1957 przewodniczący jej KC.  259 FOSYLIA [łac.], kopalne szczątki, odciski na skalach lub inne ślady roślin i zwierząt żyjących w minionych epokach geologicznych; mikrofosylia, kopalne szczątki mikroorganizmów, np. okrzemek. FOSYLIZACJA [łac.], powstawanie skamieniałości wskutek wypierania przez materię mineralną materii org. ze szczątków roślin i zwierząt, zawartych w skale. FOT (ph), jednostka -»-natężenia oświetlenia; natężenie oświetlenia powierzchni, na którą na każdy cm* pada strumień światła wynoszący 1 lumen. Mniejszą jednostką jest luks (lx); 1 lx *= 10"‘ ph. FOTOCHEMIA, dziad chemii fizycznej badający reakcje chem. zachodzące pod wpływem światła. FOTOCHEMICZNA REAKCJA, reakcja chem. zachodząca pod wpływem energii świetlnej, np. asymilacja dwutlenku węgla z powietrza przez rośliny zielone, rozkład bromku sre- * bra (wykorzystany w procesie fot.). FOTOCHEMICRAFIA -»chemigrafia. FOTOELEKTRYCZNA KOMORKA, fotokomórka, fotonówka — szklana lub kwarcowa bańka próżniowa 0 dwóch elektrodach, w której padające promienio- t t wanie wyzwala z odpowied- —|l| nio spreparowanej katody Komórka fotoelektryczna: (najczęściej cezowej) swo- ^ _ katoda, a — spiralbodne elektrony przewo- na anoda, s — źródło dzące prąd o natężeniu światła proporcjonalnym do natężenia padającego światła; używana do wykrywania 1 pomiaru natężenia promieniowania; wykorzystywana w układach kontrolnych oraz w telewizji. FOTOELEKTRYCZNE ZJAWISKO, emisja -elektronów z substancji naświetlonej promieniowa- padajape iwiatto Fotoelement niem o dostatecznie krótkiej fali; liczba emitowanych elektronów (fotoelektronów) jest proporcjonalna do natężenia padającego promieniowania, a ich maksymalna prędkość — do jego częstotliwości. FOTOELEMENT, ogniwo fotoelektryczne — półprzewodnikowy przyrząd fotoeleklr., w którym powstaje siła elektromotoryczna pod wpływem promieniowania widzialnego lub niewidzialnego. FOTOEMISJA -»-elektronów emisja. FOTOGRAFIA [gr.]: 1) metoda otrzymywania tTwałych obrazów za pomocą aparatu fot. przy wykorzystaniu procesów fotochem.; pod wypływem światła padającego przez obiektyw powstaje na -»-światłoczułym materiale negatywowym (błona, płyta) obraz utajony, który po wywołaniu i utrwaleniu staje się widoczny w postaci negatywu (-«-negatywowy proces); naświetlając materiał pozytywowy (papier) poprzez negatyw (kopia, odbitka stykowa lub powiększenie), a następnie wywołując i utrwalając go (-»-pozytywowy proces), uzyskuje się pozytyw. Szerokie rozpowszechnienie i wykorzystanie w nauce i technice zawdzięcza f. 	następującym zaletom: dokładność oddania szczegółów (do 0,001 mm), możność rejestracji zjawisk i przedmiotów niewidocznych okiem (np. pocisku w locie, ciał niebieskich, cząstek elementarnych) oraz szybko przebiegających procesów (np. wybuchów — do 3 min zdjęć na sek.), trwałość dokumentacyjna zdjęcia. Zob. też dagerotypia; f. barwna, fotografia w barwach naturalnych; wykonuje się na specjalnych materiałach światłoczułych. Zob. też Agfacolor, Technicolor; 2) pozytywowy obraz fot. na nieprzezroczystym podłożu. Tabl. 40. FOTOGRAFICZNA BŁONA, przezroczysta, bezbarwna i elastyczna taśma celuloidowa lub acetylocelulozowa (niepalna) z warstwą światłoczułą; szerokość znormalizowana (najczęściej 60, 45 i 35 mm); konfekcjonowana w rolkach z papierową taśmą ochronną lub w kasetach (błona małoobrazkowa); w procesie fot. na f. błonie otrzymuje się negatyw. FOTOCRAFICZNE OSŁABIANIE, zmniejszenie stopnia zaczernienia negatywu przez chem. usunięcie części srebra tworzącego obraz. FOTOGRAFICZNE TECHNIKI SPECJALNE, metody wykonywania pozytywów fot., pozwalające na znaczne zwiększenie indywidualnego wpływu fotografa na ostateczny wygląd obrazu; f. t. s. dzielą się stosownie do użytego materiału na: a) bromowe (metoda FOTOPOWIELACZ ELEKTRONOWY Persona, heliobrom, izohelia, izoprint, helioprint), b) chromianowe (guma, pigment, ozobrom, bromolej); poi. fotografia artyst. ma znaczne osiągnięcia w zakresie f. t. s.; niektóre zostały wynalezione przez Polaków (izohelia przez W. Romera, izoprint przez W. Chromińskiego, helioprint przez S. Sommera). FOTOGRAFICZNE WZMACNIANIE, powiększenie stopnia zaczernienia lub kontrastów negatywu przez specjalną obróbkę chemiczną. FOTOGRAFICZNY APARAT, urządzenie optyczne i mechaniczne do wykonywania zdjęć fot.; składa się ze światloszczelnej kamery (o konstrukcji mieszkowej lub sztywnej), obiektywu z przysłoną, migawki, urządzeń do wymiany materiału negatywowego, wizjera oraz ewent. urządzeń dodatkowych (wbudowany dalmierz, światłomierz, samowyzwalacz itd.); f. a. zależnie od konstrukcji dostosowane są do zdjęć różnego formatu, do różnego materiału negatywowego (błony, płyty), służą do różnych celów (amatorskie, zawodowe, reporterskie, stereoskopowe itd.). Tabl. 40. FOTOGRAFICZNY PAPIER, materiał światłoczuły do otrzymywania pozytywów, w którym warstwa światłoczuła naniesiona jest na podłoże papierowe; zależnie od stopnia światłoczułości rozróżnia się f. p. bromosrebrowy (tzw. brom, do powiększeń) i chlorobromosrebrowy (tzw. chlor, do odbitek stykowych). FOTOGRAMETRIA [gr.], pomiary terenu do celów kartograficznych, dokonywane na podstawie zdjęć fotograficznych. FOTOGRAWIURA -»-heliograwiura. FOTOJĄDROWA REAKCJA, reakcja -«-jądrowa wywołana działaniem odpowiednio dużego -»kwantu energii, np. promieniami y (np. izotop i Be naświetlany promieniami y o odpowiedniej długości fali przechodzi w izotop ¡Be z równoczesną emisją neutronu). FOTOKATODA, katoda o fotoemisji elektronów. FOTOKOMÓRKA -»fotoelektryczna komórka. FOTOKOPIA -»kopia. FOTOLITOGRAFIA [gr.]: 1) metoda fotomech. przenoszenia rysunku na kamień litograf, lub płytę cynkową; 2) odbitka otrzymana w ten sposób. Zob. też druk (płaski). FOTOLIZA [gr.], uwalnianie się wodoru z wody pod wpływem energii świetlnej w czasie procesu -»fotosyntezy; wodór ten łączy się następnie z dwutlenkiem węgla, w wyniku czego następuje synteza węglowodanów. Zob. też asymilacja (węgla). FOTOLUMINESCENCJA -»luminescencja. FOTOMETRIA [gr.], dział optyki zajmujący się pomiarami wielkości fotometrycznych: natężenia źródeł światła (czyli światłości), jasności, strumieni świetlnych oraz natężenia oświetlenia. Zob. też fotometry; astrofotometria, f. światła gwiazd. FOTOMETRY, przyrządy do pomiarów wielkości fotometrycznych (-»fotometria), a zwłaszcza natężenia źródła światła; zasada pomiaru polega na wizualnym porównaniu jasności powierzchni oświetlonej przez badane źródło światła i oświetlonej przez wzorcowe źródło światła (o znanym natężeniu); obecnie do pomiarów natężenia oświetlenia stosowane są również fotoelementy połączone z czułymi amperomierzami wycechowanymi w luksach. FOTOMONTAŻ [gr.-fr.j, połączenie kilku zdjęć w jeden obraz przez odpowiednie ich wycięcie, sklejenie i ponowne sfotografowanie. FOTOMORFOZA [gr.], zmiana cech zewnętrznych rośliny pod wpływem intensywnego naświetlenia lub ocienienia. FOTON, -»kwant energii promienistej zaliczany zwykle do cząstek elementarnych; przypisuje mu się pewien pęd. Zob. też anihilacja elektronów. FOTONASTIE -»nastie. FOTONÓWKA -»fotoelektryczna komórka. FOTOPERIODYZM, zjawisko zależności rozwoju roślin od stosunku długości dnia do długości nocy; rośliny „krótkiego dnia“ (np. chryzantemy) do przejścia całego cyklu rozwojowego (zakwitnięcia i wydania nasion) potrzebują dnia 10-godzinnego lub krótszego (przy długim dniu ich cykl rozwojowy nie przebiega normalnie); rośliny „długiego dnia“ potrzebują dnia co najmniej 14-godzinnego (np. szpinak, sałata); fotoperiodyczna indukcja, reagowanie rośliny na zmianę czasu naświetlenia przyspieszeniem lub opóźnieniem rozwoju. FOTOPLASTYKON [gr.], urządzenie widowiskowe oparte na zasadzie -»stereoskopii, umożliwiające większej liczbie osób jednoczesne oglądanie obrazów piastycznych (przestrzennych). FOTOPOWIELACZ ELEKTRONOWY, fotoelektryczna komórka, w której elektrony emitowane z katody ulegają zwielokrotnieniu wskutek wtórnej emisji 17 FOTOREPORTAŻ na dodatkowych elektrodach; w ten sposób działanie komórki zostaje silnie wzmocnione. FOTOREPORTAŻ [gr.-fr.], forma reportażu polegająca na ścisłym powiązaniu ilustracji z tekstem, który wiąże poszczególne zdjęcia w tematyczną całość. FOTOS [gr.], fotografia aktora film. lub sceny wykonana w trakcie realizacji filmu w celach reklamowych; f. roboczy, tzw. „werkfotos“, zdjęcie fot. wykonane w czasie realizacji filmu przeważnie w celach dokumentacyjnych, utrwalające zarówno filmowaną scenę, jak i członków ekipy, sprzęt film., zaplecze dekoracji itp. FOTOSFERA [gr.], powierzchniowa warstwa gwiazdy (również Słońca); od f. pochodzi większość wysyłanego przez gwiazdę promieniowania. FOTOSYNTEZA [gr.]: 1) synteza chem. zachodząca pod wpływem światła; 2) proces wykorzystania światła iakq. energii potrzebnej dla -»asymilacji dwutlenku węgla przez rośliny zielone. FOTOTEKA, archiwum ilustracyjne. FOTOTROPIZM -»tropizmy. FOTOTYPIA, światłodruk -►druk. FOUCAULT [fukç] Léon (1819—68), fizyk fr.; 1S51 udowodnił za pomocą doświadczenia z wahadłem obrót Ziemi dokoła osi; wynalazł nową metodę pomiaru prędkości światła. FOUCHÉ [fusze] Joseph (1759—1820), polityk fr., członek Konwentu, min. policji za Dyrektoriatu, Konsulatu, Cesarstwa i Restauracji; 1816 skazany na wygnanie. FOUQUET [fukę] Jfean (ok. 1415 — ok. 1480), malarz fr., głównie miniaturzysta; sceny bist., biblijne i portrety. FOURIER [fuTję]: 1) Jean Baptiste Joseph (1768— 1830), matematyk i fizyk fr.; prace z zakresu szeregów trygonometrycznych, równań różniczkowych i teorii przewodnictwa cieplnego; 2) Charles (1772—1837), fr. socjalista utopijny, wnikliwy krytyk kapitalizmu; propagował zrzeszenia spółdzielcze zwane falangami, o rozmiarach takich, aby były samowystarczalne pod względem gosp.; dochody w falangach byłyby dzielone wg pracy; każda falanga zamieszkiwałaby falanster; wg tych zasad była zorganizowana Brook Farm w USA. FOWIZM [fr.], kierunek w malarstwie powstały we Francji 1907, wyrażający się staranną, płaską kompozycją obrazu utrzymaną w kilku zasadniczych, intensywnych barwach, bez gry świateł i cieni; wprowadzał elementy sztuki prymitywnej oraz sztuki ludów egzotycznych; gł. przedstawiciele H. Matisse, A. Derain, M. Vlaminck. FOX Charles James (1749—1806), historyk i polityk ang., przywódca wigów; słynny mówca, przeciwnik Williama Pitta, bronił praw kolonii amer., uznawał rewolucję fr. 1789. Fr, symbol pierwiastka chem. fransu. FRACHT [niem.]: 1) przewóz towarów; 2) opłata za przewóz ładunku, przewoźne. FRAGET [frażę] Józef (1797—1867), przemysłowiec poi. pochodzenia fr. ; 1824 założył w Warszawie fabrykę wyrobów srebrnych i platerowanych, później zw. frażetowskimi. FRAGONARD [fragonę:r] Jean Honoré (1732—1806), malarz i grafik fr.; pełne wdzięku i lekkości sceny miłosne, utrzymane w duchu rokoka; Fontanna miłości. FRAJTER, gefrajter [niem.], w dawnej terminologii wojsk, starszy szeregowiec. FRAK [fr.], wieczorowy czarny strój męski z jedwabnymi wyłogami, z tyłu zakończony długimi połami; w XVIII w. różnokolorowy męski strój dworski bogato zdobiony haftami. FRAKCJA [lac.]: 1) odłam, część składowa całości; odłam partii, stronnictwa; 2) druk. rodzaj czcionek o zmniejszonym oczku, używany do oznaczenia odnośników, wskaźników, wykładników, np. cm2, V max; 3) część mieszaniny związków chem. wyodrębniona w drodze -►destylacji frakcjonowanej, krystalizacji itp. FRAMBOEZJA, przewlekła choroba zakaźna występująca w klimacie podzwrotnikowym; gł. objawy Ch. Fourier A. France 260 wykwity na skórze przypominające jagody maliny, obrzęki gruczołów limfatycznych, zapalenie okostnej, zniekształcenia; leczenie antyluetyczne. FRAMUGA, wnęka w ścianie. FRANCE [fr3s] Anatole, właśc. Anatole François Thibault (1844—1924), wybitny powieściopisarz i krytyk fr., głęboki humanista, rzecznik demokracji i socjalizmu, w ostatnim okresie swego życia — komunista; w powieściach na tematy współcz. krytykuje rzeczywistość III Republiki, jej instytucje społ., polit, i obyczaj. (Zbrodnia Sylwestra Bonnard, Historia współczesna, nowela Crainquebille); subtelną aurą satyryczną i sceptycyzmem nasycone są powieści filoz.-fantast. Wyspa pingwinów, Bunt aniołów, a także opowiadania z przeszłości: Gospoda pod Królową Gęsią Nóżką, Tdis i in. Nagroda Nobla 1921. FRANCESCA [franczeska] Piero della (ok. 1416— 92), malarz wczesnego renesansu wł.; sceny rei. (freski z Legendy Krzyża Świętego) i portrety; traktat 0 perspektywie malowania. Tabl. V i 73. FRANCHE-COMTÉ [frasz-kątę], kraina hist we wsch. Francji; okręg wyżynny i górzysty (Jura) na pograniczu Szwajcarii; lasy, łąki, hodowla bydła; elektrownie wodne; rozwinięte rzemiosło i wysoko specjalizowany przemysł maszyn.; gł. m.: Besançon, Vesoul, Lons-le-Saunier. FRANCISZEK, imię książąt królów i cesarzy; Austria: 1) F. I (1768— 1835), cesarz od 1804 (1792 —1806 był ostatnim cesarzem rzym.-niem. jako F. II); walczył bez powodzenia przeciw rewolucji fr. i Napoleonowi; 2) F. Józef I (1830—1916), cesarz od 1848; stłumienie rewolucji 1848— 49, 1859 wojna włoska, 1864 duńska, 1866 prus.-austr., 1867 unia austro-węg.; 1914 wojna świat, w czasie której zmarł; 3) F. Ferdynand (1863—1914), arcyksiążę, od 1896 nast. tronu; zamordowany w Sarajewie. — Cesarstwo Rzym. i Królestwo Niemiec: 1) F. I (1708—65), książę lotaryński i w. książę toskański; od 1736 mąż Marii Teresy, od 1745 cesarz rzymsko-niem. ; 2) F. II zob. wyżej Austria F. I. — Francja: 1) F. I (1494—1547), król od 1515; prowadził wojny wł., rywalizował z ces. Karolem V; wzięty do niewoli pod Pawią 1525, podpisał traktat w Madrycie 1526 zrzekając się pozornie Burgundii; mecenas sztuki Odrodzenia; 2) F. II (1544—60), król od 1559; najstarszy syn Henryka II 1 Katarzyny Medycejskiej, poślubił Marię Stuart. — Neapol i Sycylia: 1) F. I (1777—1830), król Obojga Sycylii od 1825; 2) F. II (1836—94), ostatni król Obojga Sycylii 1859—60; zdetronizowany po zjednoczeniu Włoch. FRANCISZEK SALEZY św. (1567—1622), misjonarz, założył zgromadzenie wizytek, biskup genewski. FRANCISZEK Z ASSY2U św. (Giovanni Bernardone, 1181/82—1226), założyciel zakonu franciszkanów, klarysek i franciszkańskich tercjarzy; autor słynnego Hymnu do słońca; kanonizowany w 1228. FRANCISZKA JÓZEFA ZIEMIA, archipelag ok. 100 wysp w pn. części M. Barentsa; 18 940 km2; przeszło 90i/t pow. pokrywają lody. FRANCISZKANIE, minoryci — nazwa od założyciela, św. Franciszka z Assyżu, właśc. fratres minores, bracia mniejsi, zakon żebrzący zał. 1209, obejmuje: 1) zakon męski, 2) zakon żeński (klaryski), 3) zakon doskonalących się świeckich (tercjarze); w przeciwieństwie do dominikanów f. mieli za zadanie działalność rei.-społ. wśród ludu. FRANCJA (France, République Française), rep. w zach. Europie; leży między Oc. Atlantyckim, kanałem La Manche i M. Śródziemnym, obejmuje rówFranciszek Józef  261 FRANCJA Francja cuje 88*/ł ludności, w rolnictwie 33,5*/«, w handlu i usługach 13,3°/«; około 2 min obcokrajowców (Włosi, Polacy i in.) pracuje w rolnictwie, górnictwie i budownictwie. Gospodarka: F. ma bogate złoża węgla w dep. Nord i Pas-de-Calais (64°/o wydobycia), mniejsze w Lotaryngii (11*/« wydobycia) i w wielu ośrodkach Masywu Centralnego (24°/o wydobycia), bofate złoża rudy żelaznej w Lotaryngii (wydobycie — II miejsce w ¿wiecie), boksytów w Prowansji i Langwedocji (wydobycie — I miejsce w Europie), soli potasowych w Alzacji; liczne hydroelektrownie znajdują się na rzekach alpejskich i w Masywie Centralnym; wysoko rozwinięty przemysł metalurg, (hutnictwo stali i aluminium), maszyn, (samoloty, samochody, traktory, motory elektr., tabor kol.), zbrojeń., konfekc., spoż.; gł. okręgi przemysł, grupują się w pn. i wsch. części kraju: Paryż i okolice, dep. Nord i Pas-de-Calais, Lotaryngia; ponadto większe znaczenie mają: Lyon, St. Etienne, okręg alpejski. Wysoka kultura rolna (park traktorowy 250 000 szt.); produkcja rolna zaspokaja potrzeby kraju; na zach. i pn.-zach. przeważa uprawa pszenicy i hod. bydła, w pn.-wsch. okręgach intensywne rolnictwo (biwaki cukr., tytoń,) na wybrzeżu M. Śródziemnego uprawa winorośli (I miejsce w Europie), oliwek, ogrodnictwo, w okolicach górskich hodowla owiec. Flota handl. o wyporności 3 922 000 t zajmuje V miejsce w świecie; ważniejsze porty: Marsylia, Hawr, Cherbourg, Boulogne, Bordeaux, Rouen. Sieć komunik, dobrze rozbudowana: 80 000 km szos I kl., 40 482 km linii kol.; liczne kanały łączą w całość sieć rzeczną. Kolonie dostarczają F. około 25°/» jej przywozu i odbierają około 40*/» jej wywozu. nież wyspę Korsykę; granice lądowe przebiegają wzdłuż Pirenejów, Alp, gór Jura, rz. Ren, przecinają wzgórza Ardenny i nizinę Flandrii; F. graniczy z Hiszpanią, Wiochami, Szwajcarią, Niemcami, Luksemburgiem i Belgią; 551695 km2, 42 744000 mieszk. (1954), w większości katolicy; stoi. Paryż; F. dzieli się na 90 departamentów krajowych i 7 zamorskich; dawne krainy historyczne zachowały swe nazwy (np. Bretania, Normandia, Lotaryngia, Prowansja i in.); F. jest imperium kolonialnym tworzącym wraz z posiadłościami tzw. -►Unię Francuską; posiadłości gł. w Afryce (10 060 000 km*, 35 925 000 mieszk. w 1952), Ameryce Pn., Ameryce Pd., Oceanii. Warunki naturalne: rzeźba terenu urozmaicona; środkową i południową F. zajmuje rozległa, pocięta rzekami wyżyna Masyw Centralny, obrzeżona od pd.-wsch. Sewennami; na pn.-wschodzie Wyżyna Lotaryńska, przecięta Mozelą, obrzeżona od wsch. Wogezami; rozległe nizinne obszary zach. i pn. Francji użyźniają wielkie rzeki: Garonna, Loara, Sekwana; wąska dolina Rodanu między Sewennami i Alpami otwiera się ku wybrzeżu M. Śródziemnego. Klimat zróżnicowany: w zach. i pn.-zach. okręgach — morski (długie wiosny i jesienie, łagodne deszczowe zimy i krótkie lata), w pn. i wsch. części i w Masywie Centralnym — ostre zimy i gorące lata, na wybrzeżu M. Śródziemnego i w dolinie Rodanu — śródziemnomorski, o łagodnych zimach, suchych, gorących latach i deszczowej jesieni. Ludność: F. cechuje słaby przyrost naturalny i stały napływ imigrantów; w przemyśle i transporcie pra FRANCK 262 Ustrój: Republika; konstytucja z 1946; dwuizbo- FRANCO Francisco (ur. 1892), general hiszp., ■wy parlament: izba niższa — Zgromadzenie Narodowe, dyktator; 1936 jako dowódca wojsk w Maroku stawybierana na 5 lat w wyborach bezpośrednich, a izba nął na czele antyludowej rewolty wojsk, przeciwko wyższa — Rada Republiki, wybierana na 6 lat (co 3 la- Republice Hiszpańskiej ; popierany przez Hitlera ta połowa) w wyborach pośrednich; głowa państwa — i Mussoliniego wprowadził reżim faszyst.; od 1938 prezydent, wybierany na 7 lat przez cały parlament; szef państwa (caudillo). premier powoływany przez prezydenta po uzyskaniu FRANCOIS-PONCET [frSsua pasę] André (ur. 1887), inwestytury od Zgromadzenia Narodowego. Kraj dzieli dyplomato f, i93i_38 ambasador w Berlinie, rzeczsię na 90 departamentów oraz 7 dep. zamorskich; ^ ugod z hitlerowskimi Niemcami; 1938-40 ambana czele dep. stoi prefekt. sador w Rzymie, 1943—45 internowany przez NiemHistoria. W starożytności kraj celtyckich Gal- ców; jk> II wojnie świat, wysoki komisarz fr. w Niemlów; od poi. I w. p. n. e. pod panowaniem rzym. czech, 1953—55 ambasador w Bonn. uległ romanizacji; we wczesnym średniowieczu wcho- FRANCUSKA AFRYKA RÓWNIKOWA, terytorium dzil w skład państwa Franków; szczyt potęgi za Ka- zamorskie Francji; 2 510 000 km«, 4492 000 mieszk. rola Wielkiego; przy podziale państwa Karolmgów na pn plemiona sudańskie, na pd. Bantu; traktatem w Verdun 84ó powstało tu Państwo zach.- gtQj Brazzavüle; na pn. góry Tibesti (Emi Kussi frankońskie, już w X w. nazywane F. Pod nową >8415 m); na pd. bezodpływowa stepowa kotlina jez. dynastią Kapetyngów _ 987—1328 gwałtowny rozwój^. Czad i płaskowyż obniżający się ku dolinie rz. Konwielkich lenn i ograniczenie władzy królów do ich klimat na pn. pustynny, w środk. części gorący domeny; od 1154 rywalizacja Kapetyngów z fr. rodem z porą deszczową, na pd. gorący i wilgotny; na pn. Plantagenetów, który objął tron Anglii, utrzymując oaZy. w c2ę$cj środk uprawa zbóż i bawełny oraz jednocześnie wielkie lepna we Francjir od XIII w. jjod . na plantacje kawy, kakao, drzewa kauczuwzrost władzy królewskiej ^ w oparciu- o miasta 1 du- koweg0 oraz eksploatacja lasów (heban, palisander chowieństwo; w pocz. XIV w. ^uzależnienie polu. pa- j wydobycie miedzi, złota; eksport: drewno, piestwa od Francji (tzw. niewola awmionska 1309—77). bawełna, oliwa, kawa, bydło, skóry, złoto, diamenty. Dynastia Walezjuszów 1328 1589; wojna * stuletnia pg^^ła igio przez połączenie 4 posiadłości: Czad, z Anglią 1337—1453 zakończona jej - wyparciem z Francji; stałe wojsko i stałe podatki '¿umożliwiły centralizację państwa i wzmocnienie ¿władzy * królewskiej; Ubangi-Szari, Gabon i - Kongo Środk. FRANCUSKA AFRYKA ZACHODNIA, terytorium 17675000 mieszk. Arabow XVI w. początek «.wiekowej j rywalizacji z Habsbur-. zamorskie Francji; 4 743 000 km«, 17 garni (wojny włoskie) ;: postępy ■ kalwińizmu'(Hugonoci) (1955), przewaga plemion sudańskich, na pn. doprowadziły do wojen rei. >1562—98 - i zamętu wewn. 'wie i Berberowie; stoi. i gł. port Dakar; wnętrze Dynastia Burbonów 1589-^-1791 ; odbudowa, scentrali- kraju zajmuje wyżyna otoczona od pn. górami Anogzowanei monarchii przez, Henryka,IV,wnastępnie kar- gar i Tassili (do 3000 m); na pd. Wyżyna Gwinejska dynała Richelieu; za Ludwika XIV (1643—1715) szczyt (do 2000 m); klimat od pustynnego na pn. do zwrotabsolutyzmu, merkantylizm, liczne wojny; w XVIII w. nikowego, ..wilgotnego na pd.; na pn. pustynie, wewzrost pozycji ekonomicznej mieszczaństwa, jego wnątrz stepy, na pd. sawanny i puszcza podzwrotn.; walka ideologiczna z feudalizmem ' (Oświecenie), nad c, środk. » Nigrem , i Senegalem uprawy: orzech a z drugiej strony * wy zysk i zubożeni© wsi* oraz ziemny, kawa, banany, zboża; hod. gł. koczownicza; kryzys finans. państwa przygotowały wybuch wydobycie złoto; przemysł słabo rozwinięty; eksport: Wielkiej -►Rewolucji Francuskiej 1789—99; zwołanie' kawa, kakao, orzechy. ziemne, olej, kauczuk, złoto. Stanów Generalnych i przekształcenie się ich .w Kon- Powstała 1904 przez,połączenie 8 terytoriów: Maurystytuantę, zburzenie Bastylii i zniesienie przywilejów tania,- Senegal, Sudan Francuski, Nigeria Francuska, feud. 1789; pierwsza konstytucja 1791; początek wojen . Górna Wolto, Gwinea Francuska (do 1958), Dahomej, z koalicją i obalenie monarchii 1792; rządy jakobinów Wybrzeże Kości Słoniowej. 1792—94; upadek Robespierre’a 1794; Dyrektoriat \ FRANCUSKA LITERATURA. Początki jej przypa1795—99. Po przewrocie • 18 - Brumaire’a rządy.i.Napo- aa Ją na wieki IX (Przysięgi sztrasburskie 842, Kantyleona jako konsula 1799—1804, potem cesarza'1804— lena o Ho. Eulalii) i X. Wraz z rozwojem feudaliz14; podboje uczyniły z F. pierwsze mocarstwo Euro- mu w XI w. powstaje nar. epos rycerski (Pieśń o Ro~ py; klęska wyprawy na Rosję 1812, niepowodzenia landzie, przełom XI—XII w.); rozwija się poezja narwojenne Napoleona doprowadziły do jego abdykacji racyjna, zwłaszcza powieść dwoma (Trystan i Izolda). 1814. Restauracja Burbonów 1814—30, przerwana W XII w. szczyty • osiąga rycerska poezja liryczna {)róbą powrotu Napoleona 1815 (Sto Dni); 1830 rewo- uprawiana na południu przez trubadurów prowans.; ucja lipcowa; 1830—48 monarchia orleańska Ludwika 2 tego okresu pochodzą pierwsze zabytki literatury Filipa. 1848 rewolucja lutowa („wiosna «. ludów“) mieszcz.; rozkwit jej przypada na XIII w. (fabliaux, i ogłoszenie II Republiki. 1852—70 II cesarstwo . (Na- Powieść o Lisie)VW związku ze wzrostem znaczenia poleon III); uczestnictwo w wojnie krymskiej,® wł.- mieszczaństwa i> wzmocnieniem władzy król. po-austr., ekspedycja do Meksyku; klęska w wojnie wstaje bogato literatura pamiętnik, i hist. (J. Joinfr.-pruskiej 1870—71; Komuna Paryska 1871. in Repu- ville, J. Froissart, P. Comines) oraz nauk., moralnoblika 1870—1940; 1880 utworzenie przez Guesde’a -dydakt. (Powieść o Róźy) i dram.; to ostatnia, poi Lafargue’a marksist. partii robotn. ¡.--sojusz z Rosją czątkowo związana z liturgią kość., w XIV i XV w. 1893; uczestnictwo - w podziale kolonii u schyłku ulega laicyzacji (miracles) lub przekształca się w wiXIX w., „entente cordiale“ z Anglią 1904; 1905 utwo- dowiska lud. osnute na tematach rei. (misteria); rżenie zjednoczonej partii socjalist. ; zwycięski udział teatr świecki przynosi w XV w. moralitety i farsy w I wojnie świat.; 1920 rozłam w partu socjalist.; (Farsa o mistrzu Pathelin); wybitnym zjawiskiem lit. utworzenie partii komunist.; gabinet Frontu Ludowego tego wieku ¿jest liryka F. Villona, która zapowiada 1936, polityka nieinterwencji wobec wojny domowej nową epokę — Odrodzenie. Czołowym pisarzem Rew Hiszpanii, ustępstwa wobec Hitlera (Monachium formacji i jest J. Kalwin; ideały humanizmu najpel1938); 1939 delegalizacja partu komunist.; w II wojnie njej wyraża F. Rabelais (Gargantua i Pantagruel)-, świat, klęska^ 1940, po której część- F. okupowali przełomową rolę w odnowie języka i literatury odNiemcy; zależny od Niemiec rząd Pétaina i Lavala grywa nawiązująca do antyku poetycka grupa Ple(tzw.. rząd Vichy) 1940—44; ruch oporu (Résistance); jady z P. Ronsardem na czele; racjonalistyczną pro1944 wyzwolenie. Od 1944 IV Republika: prowizorycz- 2ę jj poł. XVI w. reprezentuje M. Montaigne. Dony rząd de Gaulle a, 1946 konstytucja, utworzenie minującym kierunkiem f. L XVII w. jest klasycyzm, Francuskiej Unii, która nadała nazwę Union Française przypadający na okres utrwalania monarchii absolutwszystkim terytoriom należącym do Republiki Fr.; nej; twórcą klasycznej tragedii jest P. Corneille usunięcie komunistów z rządu; 1947—54 „brudna woj- (Cyd, 1636), jej świetnym kontynuatorem J. Racine na" w Wietnamie; 1949 przystąpienie do paktu atlan- (Fedro, 1677); komedię reprezentuje Molier (Swiętoilz,aj6 do ustawicznych zmian gabinetów; 1958 pucz M de Scudéry), plebejsko-mieszcz. (powieść* obykoloniahstów w Algeru: zagrożenie demokracji parla- cza} p Scarrona j A. Furetiére’a) oraz grupa liberment we F.; de Gaulle szefem rządu, nowa konstytucja. tyn¿w (s. Cyrano de Bergerac). Literaturę Oświecenia FRANCK César (1822—90), belg. kompozytor przygotowały dwa doniosłe fakty: spór „starożytnych" i organista działający w Paryżu; wywarł znaczny z „nowożytnymi“ o wyższość literatury współczesnej wpływ na fr. muzykę śmiałą fakturą polifon., chro- nad antyczną oraz dzieła B. Fontenelle’a i B. Baymatyką harmoniki; opery, oratoria, utwory symf., le’a; w walce burżuazji z ideologią „starego pokamer., chór., fortep., organ., pieśni. rządku“ literatura staje się orężem postępu dzięki  263 sile demaskatorskiej i ukazywania wizji świata urządzonego zgodnie z nakazem rozumu i prawami naturalnymi człowieka; służy tym celom powieść obyczaj. (A. Lesage, A. Prévost, P. Marivaux, D. Diderot, J. Rousseau), powieść i powiastka filozof. (Ch. Montesquieu, Voltaire, D. Diderot), komedia (P. Marivaux), tragedia (Voltaire), dramat mieszcz. (D. Diderot) oraz wielka literatura polit. (Ch. Montesquieu, Voltaire. J. Rousseau); zapowiedzią rychłego wybuchu Rewolucji staje się komedia P. Beaumarchais’go. Wielka rewolucja fr. nie daje prócz dzieł sztuki oratorskiej nic wybitnego, ale zapoczątkowuje erę Romantyzmu I poł. XIX w.; za jego prekursorów uważani są F. Chateaubriand i pani de Staël; okres rozkwitu przypada na 1821—40, głównie dzięki twórczości V. Hugo; najżywiej przejawia się romantyzm w poezji (A. Lamartine, V. Hugo, A. de Vigny, A. Musset) i w dramaturgii (spór o Hernani’ego 1830); powieść reprezentują B. Constant, J. Nodier, G. Sand, E. Sue, V. Hugo, krytykę Ch. Sainte-Beuve, historiografię J. Michelet; jest to jednocześnie okres realizmu kryt. w powieści (Stendhal, H. Balzac); w nowelistyce celuje P. Mérimée. Po 1850 f. 1. przeciwstawia się romantyzmowi sięgając do nauki jako inspiracji twórczej; orientacje wyznaczają sztuce pozytywizm, determinizm, empiryzm; krytyce nadają ton H. Taine i E. Renan; w literaturze ujawnia się dążenie do sztuki obiektywnej — jej tonem zasadniczym jest pesymizm, który przejawia się w poezji realizującej zasadę sztuka dla sztuki (grupa Parnasu, Ch. Baudelaire); proza powieściowa osiąga szczyty w dziełach G. Flauberta, G. Maupassanta, A. Daudeta i E. Zoli; doktryny estetyczne pretendujące do miana „naukowych“ najsilniej zaciążyły nad utworami braci Goncourt 1 E. Zoli — teoretyków naturalizmu; najwybitniejszym dramaturgiem okresu jest H. Becque. Szkoła naturalistyczna 1880—90 ustępuje miejsca kierunkom tradycjonalist (J. Huysmans, P. Bourget, M. 	Barrés) oraz tendencjom racjonalist. i humanist. (powieści A. France’a i R. Rollanda); na scenę wkracza symbolizm; w poezji do głosu dochodzi sfera osobistych wrażeń i wzruszeń wyrażonych wierszem nowej poetyki (J. Rimbaud, symboliści: P. Verlaine i S. Mallarmé). Twórcą dramatu symb. jest M. Maeterlinck — Belg piszący w języku fr. Literaturę belg.-fr. reprezentuje grupa „młodobelgów“ (C. Lemannier, A. Rodenbach i wybitny poeta E. Verhacren). Poezja wzbogacona o nowe osiągnięcia, znajduje po I wojnie świat swą kontynuację w surrealizmie i kierunkach pokrewnych. Z tradycji tych, zabarwionych społecznym widzeniem świata, wywodzi się współczesna poezja (P. Eluard); osobną pozycję zajmuje neoklasyczna twórczość poetycka P. Valéry’ego. Okres międzywojenny w powieści odznacza się wielką różnorodnością; analizę psychol. wprowadza M. Proust; A. Gide i A. Malraux ukazują bunt indywidualisty; G. Bernanos i F. Mauriac głoszą ideały chrześc. H. Barbusse, R. Martin du Gard, L. Aragon sławią ideę walki o postęp społ.; na czoło dramaturgii wysuwa się J. Giraudoux, na czoło krytyki — A. Thibaudet. Literatura okresu okupacji i powojenna wyraża wzmożone zainteresowanie sprawami społ. (A. Salacrou, A. Stil, R. Vailland); duży wpływ ma filozofia egzystencjalist. (J. Sartre, A. Camus, S. de Beauvoir), a pisarze zwracają się od dominującej po wojnie tematyki okupacyjnej ku zagadnieniom moralnym i światopoglądowym (Vercors). FRANCUSKA MUZYKA. Już w średniowieczu była jednym z najważniejszych czynników rozwoju muzyki eur., wpływając na nią przez pieśni trubadurów i truwerów oraz działalność paryskiej szkoły Nôtre-Dame (XIII w.) w zakresie prymitywnej wieIogłosowości. W XIV w. w formach świeckich i kościelnych wówczas uprawianych zasłynęli Ph. de Vitry i G. de Machaut. W czasie rozwoju szkół niderl. twórczość fr. reprezentowali w XVI w. głównie autor programowych chansons C. Jannequin i kompozytor hugonockiego psałterza C. Goudimel. Barok muzyczny przyniósł Francji wielki rozwój muzyki instrument, lutniowej, a zwłaszcza klawesynowej w postaci programowych suit, które tworzyli głównie C. 	Daquin, F. Couperin („Le Grand“), J. Ph. Rameau — ten ostatni będący też twórcą nowoczesnego systemu harmonii tonalnej. Suity orkiestr, były domeną J. B. Lully’ego, który stworzył także typ dworskiej baletu-opery, uświetniającej Wersal Ludwika XIV. Rozwój opery fr. doprowadził do reformy Ch. Glucka, a w XIX w. do typu „wielkiej, opery bohaterskiej“ G. Spontiniego i G. Meyerbeera. Wystąpienie buffonistów, zwolenników wł. opery buffo, stało się na przełomie XVIII/XIX w. źródłem powstania miesz¬ FRANK czańskiej opera comique z mówionymi dialogami (A. Gretry, E. Méhul i in.). Romantyzm fr. znalazł wybitnego przedstawiciela w H. Berliozie, twórcy symfonii programowej i nowoczesnej techniki instrumentacji. Operę komiczną w XIX w. reprezentowali D. 	Auber, A. Adam, F. Boïeldieu, G. Bizet (Carmen), liryczną — Ch. Gounod, A. Thomas, T. Massenet; twórcą operetki paryskiej stał się J. Offenbach. Impresjonistyczna twórczość C. Debussy’ego, jako reakcja przeciw neoromantyzmowi, stała się przełomowa dla dalszego świat, rozwoju muzyki w kierunku stylów modernistycznych; rozwój ten kontynuowali M. Ravel i A. Roussel. Impresjonizmowi przeciwstawiła się tzw. „grupa sześciu“ z D. Milhaudem i A. Honeggerem na czele, kierując się ku neoklasycyzmowi. Wśród najnowszych prądów (Jeune France) zwraca uwagę O. Messiaen swymi skłonnościami mistycznymi. Ogólnie f. m. cechują: intelektualizm, deklamacyjność stylu, jasna budowa, programowość. FRANCUSKA SZTUKA. Na teTenie Francji, zwłaszcza pd., zachowały się cenne zabytki architektury rzym. Do XI w. trwa okres przedromański, reprezentowany gł. przez sakralne budowle chrześc.; dzieli się na sztukę gallo-rzym. (IV—V w.), merowińską (VI—VIII w.) i karolińską (IX—X w.). O właściwej sztuce fr. możemy mówić od okresu rom. (XI—XII w.); Francja staje się wówczas jednym z gł. ośrodków sztuki eur.; zachowały się liczne i cenne zabytki architektury i rzeźby arch, oraz malarstwa ściennego z tego czasu (kościół w Saint-Savin-sur-Gartempe, opactwo w Vézelay, Moissac). W okresie gotyku Francja jest przodującym w Europie centrum sztuki, promieniującym na inne kraje. Styl ten kształtuje się tu najwcześniej, dojrzewa w poł. XII w.; najdoskonalszy wyraz i pełnię logiki konstrukcyjnej osiąga w XIII w. (wielkie katedry w Chârtres, Reims, Amiens i Paryżu, zdobione bogato rzeźbą i witrażami); przyjmując charakter coraz bardziej dekoracyjny, trwa do XVI w., a nawet dłużej. Kwitnie również we Francji rzeźba i malarstwo got. ścienne, sztalugowe i miniaturowe. W XV w. Francja traci przodujące miejsce w sztuce eur. na rzecz Włoch i Niderlandów; wpływ wł. zaznacza się w renesansie fr. XVI w. w architekturze (zamki nad Loarą, m. in. Blois i Chambord) i w rzeźbie. Charakter klasyczny zachowuje architektura fr. od XVI do poł. XIX w., mało poddając się wpływowi wł. baroku (w Paryżu kolumnaaa Luwru Perraulta, II poi. XVn w., kościół Inwalidów Hardouin-Mansarta, przełom XVII i XVIII w., i Panteon Soufflota, II poł. XVIII w.). Za Ludwika XIV Francja odzyskuje przodujące miejsce w sztuce Europy, by utrzymać je po dziś dzień; rozbudowa pałacu wersalskiego i wyposażenie jego wnętrz staje się wzorem dla architektury pałac, innych krajów (-»-Ludwika XIV styl). Także i architektura (wystrój pałaców) oraz rzemiosło artyst fr. w XVIII i po cz. XIX w. są wszędzie naśladowane (style Ludwików XV i XVI, Dyrektoriatu i Empire). Fr. szkoła malarska, reprezentowana przez znakomite nazwiska już w XVI (J. i Fr. Clouetowie) i XVII w. (L. Le Nain, N. Poussin), wysuwa się na czołowe miejsce w Europie w XVIII w. (A. Watteau, J. H. Fragonard, J. B. Chardin, J. L. David); ugruntowuje je w XIX w. przez swoje szkoły: klasyków (J. A. Ingres), romantyków (E. Delacroix) i realistów (H. Daumier, G. Courbet). Od czasu impresjonistów (E. Manet, C. Monet, E. Degas, P. A. Renoir, C. Pissarro) Paryż jest gł. centrum świat sztuki nowocz.; tu rodzą się kierunki malarstwa współcz. (postimpresjonizm, kubizm). Także i rzeźba XIX i XX w. jest w pełnym rozkwicie (A. Rodin, A. Maillot, A. Bourdelle); ważną rolę odgrywa Francja i w zakresie nowocz. architektury. Tabl. '47 i 73. FRANCUSKI JĘZYK, należy do grupy -«-romańskich języków; pod wpływem jęz. germańskich Franków (VI—X w.) najdalej odbiegł od łaciny lud.; język lit. rozwinął się z gwary Paryża, należącej do grupy dialektów centralnych (Ile-de-France); od XVII w. ięzyk dyplomacji i salonów; dziś jeden z języków :ongresowych ; tradycje lit f. j. sięgają XI w. FRANK: 1) Józef (1771—1842), lekarz poi., prof. Uniw. Wil.; założyciel Wil. Tow. Lekarskiego; prace naukowe oraz Pamiętniki; 2) Leonhard (ur. 1882), powieściopisarz niem., pacyfista; 1933—50 na emigracji; Człowiek jest dobry, Karol i Anna, Von 3 Millionen drei (Trzej spośród trzech milionów); 3) Bruno (1887—1945), pisarz niem., obrońca humanist. tradycji w literaturze; dramaty Zwölftausend (Dwanaście tysięcy), powieść hist. tCercantes; 4) Hans (1900—46), polityk nitl.j 1934 minister bez teki, w czasie II wojny świat. gen. gubernator części okupowanej Polski,  FRANK tzw. General-Gouvernement, gl. odpowiedzialny za zbrodnie hitl. w Polsce; skazany w procesie nory mb. i stracony. FRANK, nazwa jednostek monetarnych: Belgii, Francji, Liechtensteinu, Luksemburga, Maroka, Monako, Szwajcarii; -►monetarne jednostki (zest.). FRANKENHAUSEN, m. okr. Halle w Turyngii (NRD); 1525 decydująca w wojnie chłopskiej bitwa zakończona klęską chłopów i wzięciem do niewoli T. Münzera. FRANKFURTER Felix (ur. 1882), polityk i prawnik tuner., od 1914 prof, prawa w uniwersytecie Harvard, doradca prawny Roosevelta, współtwórca -»-New Deal, od 1939 sędzia Sądu Najwyższego USA. FRANKFURT NAD MENEM (Frankfurt am Main), m. w NRF (Hesja); 625 000 mieszk. (1955); liczne zabytki archit. (ratusz, kościół Sw. Pawła); uniwersytet, akademia handlu zagr.; ważny ośrodek finans. (banki, tow. ubezp.); przemysł: ehern. (IG. Farben.), maszyn., samochód. (Opel), poligraf.; ważny ośrodek handl. (targi wios. i jes.) i komunik, (duże lotnisko). — 843 stolica państwa wsch.frankońskiego, od 1562 miejsce koronacji cesarzy; 1848—49 w dobie Wiosny Ludów ogólnoniem. przedstawicielstwo, parlament frankfurcki, opracowało liberalną Konstytucję, nie uznaną przez panujących niem.; 1871 pokój_ frankfurcki zakończył wojnę fr.-prus., przyznając Prusom Alzację i Lotaryngię oraz 5 mld fr. kosztów woj.; w czasie II wojny świat, miasto poważnie zniszczone; obecnie siedziba dowództwa amer. wojsk w NRF. FRANKFURT NAD ODRĄ (Frankfurt an der Oder), m. w NRD; 55 700 mieszk. (1955); port rzeczny; przemysł: maszyn foln., włókien., spoż., mebl., chem.; przeładunek towarów import, i eksport.; gł. punkt na granicy Polsld i NRD (Słubice — Frankfurt). FRANKIŚCI, zwolennicy Jakuba Franka (1726— 91), Żyda z Podola, kabalisty dążącego do połączenia judaizmu z chrześcijaństwem i uważającego się za mesjasza. Frank przyjął chrzest kat pociągając za ssbą tysiące zwolenników. FRANKLAND [frąńklond] Edward (1825—99), chemik ang.; 1849 odkrył związki metalo-organiczne; stworzył pojęcie wartościowości pierwiastków. FRANKLIN [frąńklyn]: 1) Benjamin (1706—90), amer. polityk, fizyk, publicysta, jeden z gł. działaczy w walce o niepodległość St. Zj., współautor Deklaracji Niepodległości-, 1778—85 jako poseł w Paryżu pertraktował o sojusz z Francją i podpisał preiiminaria pokojowe z Anglią; prowadził badania nad wyładowaniami atmosfer., wynalazł piorunochron; 2) John (1786—1847), żeglarz ang., badacz krajów polarnych, 1845—47 kierownik wyprawy, która zaginęła poszukując przejścia pn.-zach. FRANKO Iwan (1856—1916), ukr. pisarz, publicysta, krytyk lit; działał we Lwowie; związany z ruchem socjalist. w Galicji, jeden z założycieli (1890) ukr. partii radykalnej; poezje Ze szczytów i nizin, Borysław się śmieje; opowiadania i dramaty (Skradzione szczęście); prace nauk. i studia z historii literatury oraz z historii folkloru; szereg utworów i prac napisał i ogłosił w jęz. polskim. FRANKONIA (Franken), hist, dzielnica Niemiec nad środk. i górnym Menem (NRF); obecnie tworzy trzy regencje w Bawarii: Frankonię Dolną (gł. m. Würzburg), Frankonię Górną (gł. m. Bayreuth), Frankonię Środkową (gł. m. Ansbach). — Od końca IX w. księstwo w królestwie niemieckim; frankońsko-salicka dynastia panowała w Niemczech 1024—1125. FRANKOŃSKA DYNASTIA -salicka dynastia. FRANKOŃSKI LAS (Frankenwald), pasmo górskie w pn.-wsch. Bawarii, między Smreczanymi Górami (Fichtelgebirge) a Turyńskim Lasem; najwyższy szczyt Dobraberg (794 m); skały osadowe. FRANKOWIE, plemiona germ, osiadłe w IV w. w pn. Galii; dzielili się na F. ripuarskich nad śr. Renem i F. salickich nad d. Renem; F. saliccy pod wodzą Chlodwiga podbili w V w. Galię, dając początek frankońskiemu państwu (-►Franków państwo). FRANKOWSKI: 1) Stanisław (1840—99), działacz powst. 1863; komisarz Centr. Komitetu Narodowego 264 w woj. mazowieckim i kaliskim; członek wrześniowego Rządu Narodowego; po upadku powstania emigrował; 2) Leon (1843—63), brat S., działacz powst 1863; komisarz Centr. Komitetu Narodowego w woj. lubelskim; wzięty do niewoli w bitwie pod Słupczą, powieszony; 8) Eugeniusz (ur. 1884), etnograf i antropolog; dyr. Muzeum Etnograficznego w Warszawie (1921—1939); prof. Uniw. Pozn.; Zabiegi magiczne, Sztuka ludu polskiego oraz prace dotyczące etnografii Hiszpanii, druk. w jęz. obcych. FRANKÓW PAŃSTWO, powstało w V w. w wyniku podboju Galii przez Franków; pierwszy król ' Chlodwig (481—511) z dynastii Merowingów przyjął chrześcijaństwo; za jego następców państwo rozPaństwo Franków padło się na trzy części: Austrazję, Neustrię i Akwitanię; zjednoczyli je ponownie majordomowie z rodu Karolingów w VIII w.; majordom Karol Martel odparł inwazję Arabów pod Poitiers 732; jego syn, Pepin Mały, usunął z tronu Merowingów i koronował się 751; szczyt potęgi państwa za Karola Wielkiego (768—814), koronowanego 800 na cesarza rzymskiego; 843 podział państwa traktatem w Verdun między trzech wnuków Karola W. dał początek nowym państwom: Francji, Niemcom i Włochom. FRANS Fr, francium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 87, z grupy metali alkalicznych; odkryty 1939 jako jeden z członów naturalnego szeregu promieniotwórczego aktywu. FRANT [czes.J, filut, spryciarz, szalbierz; modniś, elegant. FRASCATI, m., miejscowość wypoczynkowa w środk. Włoszech k. Rzymu; 15000 mieszk. (1955); pałace i ogrody z XVI i XVII w.; produkcja win. FRASER [fręjzo], rz. w stanie Kolumbia Bryt (Kanada); dl. 370 km; źródła w G. Skalistych, płynie przełomem przez G. Wodospadowe; wpada do Cieśn. Georgia na Oc. Spokojnym; żeglowna 180 km. FRASHA METODA, metoda wydobywania rodzimej siarki; polega na wprowadzeniu do pokładu siarki trzech współśrodkowych rur żelaznych: przez zewn. doprowadza się przegrzaną wodę, która topi siarkę, przez wewn. — sprężone powietrze wyrzucające rurą środkową ciekłą masę 513 FRASZKA Iwł.l: 1) drobny utwór poetycki o zwartej budowie, zamknięty ointą, najczęściej o treści umorystyczno-satyrycznej ; 2) potocznie drobnostka. FRATICELLI [wl.J, radykalne grupy powstałe pod koniec XIII w. wśród franciszkanów i ich sympaty 265 ków, zrywające z kościołem oficjalnym, domagające się podniesienia życia religijnego. FRAUNHOFER Joseph (1787—1826), przyrodnik niem.; zapoczątkował prace w dziedzinie analizy widmowej odkrył w widmie słonecznym ciemne linie. FRAUNHOFERA LINIE, linie absorpcyjne występujące w -«-widmie światła słonecznego; najsilniejsze z nich oznaczono literami (A, B, C itd.). F. 1. służą do określania długości fal przez porównanie położenia linii innych widm z F. 1. FRAZA [gr.]: 1) zdanie zawierające myśl zamkniętą; 2) muz. cząstka w budowie melodii lub tematu (-«-okres muzyczny) obejmująca kilka -►motywów (taktów); także odcinek utworu muz. stanowiący całość wyrazową; 3) f. montażowa, jednostka utworu film., która zawiera logicznie zamknięty odcinek akcji; składa się z szeregu montażowo połączonych ujęć; stanowi część sekwencji filmowej. FRAZEOLOGIA [gr.]: 1) dział -►leksykologii badający wyrażenia i zwroty ustalone w danym języku, charakterystyczne dla języka danego pisarza itp.; 2) zasób wyrażeń i zwrotów ustalonycn w danym języku; 3) pogardliwe określenie kwiecistych wypowiedzi pozbawionych istotnej treści. FRAZER [fręjzo] James George (1854—1941), ang. etnolog i filolog klasyczny; uczeń E. Tylora; przedstawiciel ewolucjonizmu w etnografii; Totemism and Exogamy (Totemizm i egzogamia), Folk-lore in the Old Testament (Folklor w Starym Testamencie). FRAZES [gr.], słowo lub powiedzenie pozbawione istotnej treści, lecz mające wyszukaną formę. FRAZOWANIE, muz. umiejętność wykonawcza polegająca na plastycznym wyodrębnianiu fraz w utworze muz., gł. za pomocą agogiki i dynamiki. FREBLÓWKA, dawna nazwa przedszkola; termin pochodzi od nazwiska -►F. Fróbla. FREDEGAR, Pseudo-Fredegar, imię przypisywane kronikarzowi frankijskiemu z VII w.; jego kronika zawiera m. in. wiadomości o państwie Samona. FREDERKINGA APARAT, bezpieczny kocioł do gotowania (np. pokostów), stężania roztworów (np. sody żrącej), destylacji (np. ropy naftowej lub smoły) lub topienia (np. żywic); ogrzewany do temperatury 300°C za pomocą krążącej wody przegrzanej. FREDRO: 1) Andrzej Maksymilian (ok. 1620—79), pisarz polit, obrońca swobód szlacheckich, zwolennik merkantylizmu; domagał się utworzenia w Polsce przemysłu i rozwoju handlu; 2) Jan Maksymilian (1790—1845), poeta i dramaturg pseudoklasyczny, generał; Wanda, Dy done, przekłady Fedry, Andromachy, Brytanika; 3) Aleksandeh (1793—1876), brat J. M., największy komediopisarz poi.; od 1809 brał udział w kampaniach napoleońskich (pamiętnik Trzy £o trzy), 1815 wrócił do raju; 1817—35 wystawiał komedie; po krytyce Goszczyńskiego zaprzestał pracy lit., do której wrócił po 20 latach, nie publikując Í’ednak nowych utworów. ego komedie, oparte na tradycji Moliera, ośmieszają wady społeczeństwa (skąpstwo, pieniactwo, chciwość, cudzoziemszczyznę), ukazują charakterystyczne typy szlachty. Pozostawił ok. 40 utworów, z których najbardziej znane: Mąż i żona, Pan Geldhab, Damy i huzary, Pan Jowialski, Ślubu panieńskie, Dożywocie, Zemsta, Dwie blizny; 4) Jan Aleksander (1829— 91), syn A., komediopisarz; Drzemka pana Prospera, Poznaj nim pokochasz, Posażna jedynaczka. FREETOWN [frj:taun], stoi. bryt. kolonii Sierra Leone w zach. Afr.; 86 000 mieszk. (1944); port. FREGATA [wł.]: 1) żaglowiec co najmniej trzymasztowy, o ożaglowaniu rejowym i żaglu gaflowym na ostatnim maszcie; 2) typ eskortowca (-«-okręt). FREGATY, Fregata, duże ptaki z rzędu -«-wiosłonogich; dl. do 108 cm, rozpiętość skrzydeł do 230 cm; należy tu 5 podzwrotnikowych gatunków żyjących nad brzegami mórz; lot wytrwały; żywią się zdobyczą łapaną na powierzchni mórz. FREIBERG, m. przem. w NRD (okręg KarlMarx-Stadt), 46 000 mieszk. (1955); katedra got.; akademia góm.; kopalnie i huty ołowiu i cynku; przemysł: maszyn., włókien., skórz., szklar., porcelan. A. Fredro FREYTAG FREIBURG IM BREISGAU, m. w NRF (pd. Badenia); 129 000 mieszk. (1956); katedra got.; uniwersytet 1451; akad. sztuk piast., konserwatorium; przemysł: włókien., mebl., papierń., poligraf. FREILIGRATH Ferdinand (1810—76), niem. poeta rewol.; początkowo współpracownik K. Marksa w „Nowej Gazecie Reńskiej“, członek Związku Komunistów, później odsunął się od ruchu rewol.; ballady, liryki. FREITAL, m. przem. w NRD (okręg Drezno); 40 000 mieszk. (1955); kopalnia węgla kam., huta stali szlachetnej, huta szkła; przemysł maszyn., optyczny. FREJ, FREJA, bóg i bogini skandynawscy, brat i siostra, bóstwa płodności, miłości, małżeństwa, światła i pokoju. Freja często mieszana z germańską Friggą, żoną Wotana. FREMANTLE -^Perth. FRENETA TRÓJŚCIAN, układ trzech wzajemnie prostopadłych płaszczyzn związany z każdym punktem P krzywej przestrzennej k: 1) płaszczyzna ściśle styczna NPT, 2) plaszczyzna normalna NPB i 3) pła- Trójścian Freneta szczyzna prostopadła do obu poprzednich, zwana płaszczyzną prostującą (rektyfikującą) TPB. Krawędziami F. t. są: 1) styczna PT, 2) normalna główna PN, tj. prostopadła do płaszczyzny prostującej, oraz 3) binormalna PB, tj. prostopadła do płaszczyzny ściśle stycznej. FRENKIEL Mieczysław (1859—1934), wybitny poi. aktor komediowy; wystepo- Wtm % wal na scenach krak., Iw., od 1890 w Warszawie; role w komediach Fredry, Blizińskiego, Bałuckiego. FRENOLOGIA [gr.], kierunek badań, bardzo swego czasu popularny, dziś zarzucony, doszukujący się związku między budową czaszki człowieka a jego właściwościami psychicznymi i moralnymi; zaM. Frenkiel początkowany przez -►F. Galla (1757—1828). FREONY, pochodne węglowodorów o cząsteczce złożonej z węgla, chloru i fluoru, np. CF2CI2; odznaczają się niską temp. wrzenia, brakiem zapachu oraz małą toksycznością; stosowane jako rozpuszczalniki i czynniki chłodzące w maszynach chłodn. FRESCOBALDI Girolamo (1583—1643), wł. kompozytor i organista w Bazylice Św. Piotra w Rzymie; rozwinął i wzbogacił formy muzyki organ, (toccata, fantazja, ricercar, Capriccio). FRESK [wł. al fresco] : 1) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami rozprowadzonymi wodą, stosowana zwłaszcza we Włoszech XIV—XVI w. Zob. też al secco; 2) malowidło wykonane tą techniką; 3) potoczne określenie każdego malowidła ściennego. FRETKA, Putorius putorius furo, sztucznie wyhodowana odmiana albinotyczna tchórza, do polowań na króliki i szczury. FREUD Sigmund (1856— 1939), psychiatra austr., Sirof. neuropatologii w Wieniu; uczeń J. Charcota; twórca -►psychoanalizy (teorii i metod); Wstęp do psychoanalizy, Psychopatologia życia codziennego, Totem und Tabu (Totem i tabu), Marzenia senne i in. FREYSSINET [frejs-inę] Eugène (ur. 1879), konstruktor fr., projektant wielkich łukowycn mostów żelbetowych; wynalazca metody mech. wibrowania i wibroprasowania oraz sprężania betonów. FREYTAG: 1) Adam (1608—50), poi. teoretyk w zakresie fortyfikacji; dzieło o fortyfikacji tzw. staroholenderskiej Architectura militarłs; 2) Gustav (1816—95), niem. pisarz i publicysta; reprezentował Freud  FREZARKA 266 poglądy liberalnej burżuazji; powieici Soli und Haben (Winien i ma), cykl Die Ahnen (Antenaci), komedie Die JournaUsten (Dziennikarze) i in. FREZARKA [fr.]: 1) obrabiarka do frezowania; 2) glebogryzarka, maszyna rolnicza rozdrabniająca glebę do głębokości kilkunastu cm. FREZOWANIE, jeden z częściej stosowanych procesów obróbki skrawaniem polegający na zbieraniu warstwy materiału ; pnedmiot frerowanyjlJjj Schemat frezowania jego (Wybracającym się frezem (narzędziem o wielu ostrzach); za pomocą f. można obrabiać płaszczyzny, powierzchnie krzywoliniowe, koła zębate itp. Główne rodzaje frezów: f. walcowy, f. czołowy. Tabl. 50. FRIEDRICH Caspar David (1774—1840), niem. malarz okresu romantyzmu; pejzażysta. FR1EDRICHSHAFEN, m. w NRF nad Jez. Bodeńskim, w Wirtembergii; 31000 mieszk. (1955); fabr. motorów; do 1945 fabr. samolotów (Dornier). FRIEMAN Witold (ur. 1889), kompozytor poi., utwory orkiestr., kamer., instrument, pieśni. FRIMAIRE [fr., frimę:r], trzeci miesiąc w -►kalendarzu rewol. fr. ; od 21—23 XI do 20—22 XII. FRIULI — WENECJA JULIJSKA (Friuli — Venezia Giulia), dzielnica w pn. Włoszech; obejmuje Alpy Julijskie i pd.-wsch. zbocza Alp Weneckich oraz nizinę nad Zat. Triesteńską; 7637 km2, 937 000 mieszk. (1954); okręg roln.; złoża boksytów i cynku; gł. m.: Triest, Udine, Gorycja. — Od VI w. jedno z księstw longobardzkich; od czasów Karola W. marchia; ces. Henryk IV przekazał F. patriarchom Akwilei 1077; od 1420 należała do Wenecji i dzieliła jej losy. FRÜBEL Fryderyk (1782—1852), pedagog niem., twórca freblówek (-►ogródków dziecięcych); zajmował się gł. wychowaniem dzieci w wieku przedszkolnym; zwolennik -«-Pestalozziego; kładł nacisk na wszechstronny rozwój fiz., umysł, i moralny dziecka, do czego zmierzały zabawy wprowadzone w ogródkach dziecięcych; Die Menschenerziehung (\ chowanie człowieka). FROBISHER [fręubysza] Martin Sir (1535—1594), żeglarz ang., kierownik kilku wypraw północnych; 1576 odkrył cieśninę nazwaną później jego imieniem. FROISSART [fruasąrr] Jean (ok. 1337 — po 1404), poeta i historyk fr.; autor kroniki Anglii, Francji, Hiszpanii i Szkocji za lata 1325—1400. FROMBORK, osiedle, dawniej m., port rybacki, pow. braniewski, woj. olszt., nad Zalewem Wiślanym, w Warmii; 1300 mieszk. (1956); przez ostatnie 40 lat życia pracował tu Mikołaj Kopernik; w got. katedrze z XIV w. mieści się jego grobowiec; Muzeum Kopernika. schronisko turyst. FROMENTIN [fromatę] Eugène (1820—76), pisarz i malarz fr.; powieść autobiogr. Dominik, szkice z podróży po Afryce, szkice o malarstwie hol. Dawni mistrzowie; obrazy o tematach orientalnych. FRONDA [fr.], bunt feudałów we Francji 1648—53 za maloletności Ludwika XIV, wywołany niezadowoleniem z polityki kardynała Mazarin; zmierzał do ograniczenia władzy król. na rzecz parlamentu i zdobycia gwarancji nietykalności osobistej; na czele F. stali najwięksi ówcześni feudalowie: książęta Condé i Conti. FRGNDIBOLA [fr.], średniowieczna machina woj. miotająca kamienie, kule itp. FRONT [łac. frons — czoło] : 1) wojsk, a) związek operacyjny wojsk składający się z kilku armii; b) rejon bezpośrednich Frondibola działań bojowych; 2) bud. główna elewacja budynku; 3) g<5rn. w kopalni łączna długość wszystkich przodków góm.; f. góra. charakteryzuje zdolność produkcyjną kopalni. FRONTALIZM, zasada kompozycyjna w sztuce polegająca na przedstawieniu postaci ludzkiej od przodu. w układzie ściśle symetr.; występuje w sztuce ludów pierwotnych, a przede wszystkim w sztuce staroż. kręgu śródziemnomorskiego oraz na Dalekim Wschodzie. FRONTINUS Sextus Julius (I/II w.), pisarz, konsul i wódz rzym. w Brytanii; dzieło o sztuce woj. Strategemalicon. FRONTISPIS [łac.]: 1) karta tytułowa wykonana techniką miedziorytniczą; 2) ilustracja umieszczona przed kartą tytułową książki. FRONT LUDOWY, zainicjowana na VII kongresie Kominternu 1935 forma organiz. mas ludowych skupiających się wokół klasy robotn. do walki z reakcją 0 demokrację i postęp; powstał w okresie kryzysu świata kapitalist. oraz narastania groźby faszyzmu 1 II wojny świat.; odegrał dużą rolę w tworzeniu ustroju lud.-demokrat. po II wojnie świat, w Europie i Azji i odgrywa ją nadal w walce krajów kolonialnych o wolność. FRONT MORGES [frą męrż], próba skonsolidowania poi. centrowych stronnictw polit., podjęta 1936 z inicjatywy W. Sikorskiego i I. Paderewskiego na płaszczyźnie antysanacyjnej i antyniem.; doprowadziła do utworzenia 1937 Stronnictwa Pracy z W. Korfantym i J. Hallerem na czele; nazwa pochodzi od szwajc. m. Morges, gdzie w willi Paderewskiego odbywały się rozmowy. FRONTON [wł.], przyczółek: 1) trójkątne lub półokrągłe, często ozdobione rzeźbą zwieńczenie fasady budowli antycznej; stosowane również w renesansie i klasycyzmie. Zob. też tympanon; 2) trójkątne lub półowalne zwieńczenie drzwi, okna, wnęki. FRONT TROPOSFERYCZNY, ruchoma powierzchnia oddzielająca powietrze ciepłe od chłodnego; jedno z podstawowych pojęć współczesnej meteorologii synoptycznej; f. ciepły, f. Ł poruszający się tak, że powietrze cieple przemieszcza się na miejsce powietrza chłodnego; towarzyszy temu długotrwały, jednostajny deszcz lub śnieg; f. chłodny, f. t. poruszający się tak, że powietrze chłodne przemieszcza się na miejsce powietrza ciepłego; towarzyszą temu gwałtowne opady atmosferyczne, często bardzo silne wiatry i burze; f. zokludowany, f. t. utworzony wskutek dogonienia f. ciepłego przez f. chłodny w chłodnej porze roku; daje długotrwale opady i ocieplenie (f. zokludowany o charakterze ciepłym); w ciepłej porze roku daje długotrwałe opady, dość często burze oraz ochłodzenie (f. zokludowany o charakterze chłodnym). FRÓTTOLA, typ wł. świeckiej pieśni wielogłosowej, popularnej w XV—XVI w. FRUCTIDOR, dwunasty miesiąc w -►kalendarzu rewol. fr., od 18—19 VIII do 16—17 IX. FRUKTOZA, lewuloza, cukier owocowy — cukier prosty z grupy ketoheksoz; występuje w wielu owoŁaFRUNZE‘Michaił W. (1885—1925), działacz rewol., dowódca radź.; od 1904 członek SDPRR, jeden z dowódców Armii Czerw, w wojnie dom. 1918—21; od 1924 zastępca, później przewodniczący Rewol. Rady Woj.; 1925 komisarz ludowy do spraw wojska i marynarki. FRUNZE (dawniej Piszpek), stoi. Kirgiskiej SRR; 190 000 mieszk. (1956); uniwersytet, politechnika i 5 in. wyższych uczelni; Akad. Nauk; przemysł: metal., maszyn., roln., włókien., konfekc., skórz.-obuwn., mebl., tytoń., winiarski, spoż. FRYBURG (Fribourg), m. w pn.-zach. Szwajcarii; 28 800 mieszk. (1950); zabytki archit. z XII—XIV w.; uniwersytet kat.; elektrownia wodna; przemysł: spoż., papierń., drzewny. FRYCZ Karol (ur. 1877), malarz I dekorator teatr., reżyser, dyrektor teatru; jako scenograf Teatru Polskiego w Warszawie (zał. 1913) stworzył (razem z W. Drabikiem) podstawy nowoczesnej scenografii poi.; gł. związany z Krakowem i Warszawa. FRYCZ-MODRZEWSKI A. -Mbdrzewski A. FRYDERYK, imię panujących; Brandenburgia: F. Wilhelm „Wielki Elektor“ (1620—88), elektor brandenb. od 1640; twórca scentralizowanego państwa ze stalą armią; w czasie najazdu szwedz. na Polskę poparł Szwedów; 1657 zawarł z Polską traktat welawsko-bydgoski uzyskując zniesienie zależności Prus Książęcych od Polski. — Cesarstwo Rzym. i Królestwo Niemiec: 1) F. I Barbabossa (Rudobrody) (ok. 1123—90), król od 1152, cesarz od 1155, z dynastii Hohenstaufów; długoletni zatarg z Welfami; kilkakrotnie wyprawiał się do Włoch walcząc z papiestwem i miastami lombardzkimi; 1162 zburzył Mediolan; 1176 poniósł klęskę pod Legnano; brał udział w III krucjacie, podczas której utonął; 2) F. II Hohenstauf (1194—1250), król Sycylii od 1198, król niem. od 1215, cesarz od 1220; przekształcił Sycylię w państwo scentralizowane z aparatem urzędniczym i stałym woiskiem; walczył z papiestwem i miastami lombardzkimi  Fryderyk II Wielki 267 0 panowanie we Włoszech; ekskomunikowany; wziął udział w IV krucjacie; 3) F. III Habsburg (1415—93). cesarz od 1440; prowadził skutecznie politykę dynast.. m. in. zapewnił swej dynastii Niderlandy przez małżeństwo swego syna Maksymiliana I z ich dziedziczką. — Dania: 1) F. VII (1808—63), król od 1848; konstytucja 1849 wprowadziła rządy parlament.; 2) F. IX Sonderburc-GlUcksbuhg (ur. 1899), od 1947 król, syn Chrystiana X. — Niemcy, II Cesarstwo: F. III Hohenzollern (1831—88), cesarz przez 3 miesiące w 1888, syn Wilhelma I. — P r u s y : 1) F. I. Hohenzollern (1657—1713), syn F. Wilhelma, Wielkiego Elektora, od 1688 elektor brandenb., 1701 pierwszy przybrał tytuł króla Prus; 2) F. Wilhelm I (1688—1740), król od 1713; przeprowadził reformy wojsk., które umożliwiły sukcesy F. II; 3) F. II Wielki (1712—86); król od 1740, syn F. Wilhelma; po 2 wojnach śląskich (1740—42, 1744—45) i wojnie siedmioletniej (1756—63) przyłączył Śląsk do Prus; 1772 uczestniczył w I rozbiorze Polski; rozbudował administrację i wojsko; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli oświeconego absolutyzmu; 4) F. Wilhelm II (1744—97), król od 1786, bratanek F. II; udział w I koalicji antyfr., w II 1 III rozbiorze Polski; 5) F. Wilhelm III (1770—1840), król od 1797; w walce z Napoleonem I utracił 1806 połowę państwa; po reformach wojsk, udział Prus w wojnie przeciw Francji 1813—15; 6) F. Wilhelm IV (1795—1861), król od 1840, syn F. Wilhelma III; pod wpływem rewolucji marcowej 1848 wprowadził reformy liberalne; od 1857 obłąkany, — Reński Palatyn a t: F. V (1596—1632), palatyn 1610—20, przywódca unii protest, w okresie wojny 30-letniej; 1619 wybrany królem Czech, 1620 stracił koronę po bitwie pod Białą Górą; zw. „królem zimowym“. — Saksonia: F. August I Wettin (1750—1827), elektor od 1768; król od 1806; 1807—15 książę warsz., wiemy sojusznik Napoleona. FRYDERYK JAGIELLOŃCZYK (1468—1503), szósty syn Kazimierza Jagiellończyka; od 1488 biskup krak., od 1493 arcvbiskup gnieźn. i kardynał. FRYDERYK SASKI (?—1510), w. mistrz zakonu krzyżackiego od 1497; dążył do odzyskania Prus Królewskich i zniesienia zależności lennej Prus krzyżackich od Polski. FRYDMAN, w., pow. nowotarski, woj. krak., nad Dunajcem, na polskim Spiszu; 920 mieszk. (1956), przy dawnym szlaku handl. z Węgrami; got. kościół; renesans. dwór, spichlerz z XIX w. FRYGIA, w starożytności kraj w centrum Azji Mn.; podbity przez króla Lidii, -►Krezusa, stał się z czasem częścią Persji, potem monarchii Aleksandra Wielkiego, państwa Seleucydów, a na mocy testamentu króla Pergamonu Attalosa III — częścią rzym. prowincji Azji (133 p. n. e.). Frygowie — lud pochodzenia indoeur. FRYGIJSKA CZAPKA, używana na początku rewolucji fr. czerwona spiczasta czapka galerników, będąca symbolem wolności; pochodzi z Azji. FRYGORYFITY, rośliny wodne lub lądowe środowisk o temp. niskich, bliskich 0°, np. roślinność Oceanu Lodowatego, tundry. Zob. też termofity. FRYGOWIE -Frygia. FRYSZERKA [niem. od słowa fryszować -►świeżyć], dawny zakład hutniczy wyposażony w dwa piece (ogniska) oraz miechy podwójne i młot przekuwający, poruszane wodą; w pierwszym piecu surówkę wielko¬ FUGA piecową topiono i świeżono, otrzymując łupkę o własnościach stali miękkiej (niskowęglowej), przepojoną żużlem; w drugim nagrzewano i następnie przekuwano. Zoli. też dymarka. FRYZ [fr.]: 1) w archit. A /A A klasycznej część belkowania między architrawero i f - r T -4= >b. też po52S&3 TyfiwTuiy? aalowany na “ Fryz arkadowy między a gzymsem. Zob. też porządek architektoniczny poziomy pas dekoracj rzeźbiony lub malowany elewacji budowli, na ścianach wnętrz, na sprzętach, naczyniach itp. FRYZĘ Stanisław (ur. 1885), teoretyk elektrotechniki, prof. Polit. Gliw., członek PAN. " ' FRYZJA, nizinna kraina Fryz palmetowy wzdłuż wybrzeża M. Północnego, od jez. Ijssel w Holandii do zach. wybrzeża pd. Jutlandii (Dania); linia brzegowa bardzo urozmaicona, liczne wyspy, na lądzie depresje. FRY'ZOWIE, zach.germ. szczep nad M. Północnym; walczyli z Rzymianami; po podziale Fryzji między Niemcy i Holandię częściowo ulegli wynarodowieniu; 250—300 tys. FRYZURA [fr.], uczesanie kształtowane wg obowiązującej mody; związane jest ściśle z historią kostiumu i obyczaju. FRYZY [niem.], półfabrykaty tarcicy z twardego drewna liściastego (dąb, jesion, buk i in.), przerabiane głównie na deszczułki posadzkowe. FRYZYJSKIE DIALEKTY, jedna z grup dialektów zach.germ. w hol. prowincji Friesland, na Wyspach Fryzyjskich i w zach. Szlezwiku; istnieje lit. język zach.fryzyjski o starych tradycjach (XVI w.). FRYZYJSKIE WYSPY (Zach., Wsch. i Pd.), piasz czyste wyspy na M. Północnym, wzdłuż wybrzeża Holandii, Niemiec i zach. części Płw. Jutlandzkiego, zamieszkane przez Fryzów; należą do Danii, Holandii i Niemiec (NRF). FSM -►związki zawodowe (tabela). FTALOWY KWAS CeH^COOHh, ciało kryst., bezbarwne blaszki lub igły, otrzymywane przez utlenienie naftalenu w obecności katalizatorów; ogrzany traci wodę i przechodzi w bezwodnik ftalowy; ważny surowiec w przemyśle barwników i tworzyw sztucznych. FU AD I (Ahmed), (1868— 1936), od 1917 kedyw, od 1922 król Egiptu; prowadził politykę proangielską. FUCIlC Julius (1903—43), czeski bohater nar., bojownik ruchu oporu, działacz rewol., zgładzony przez hitlerowców; redaktor organu KPCz ,,Rudć Próvo“; publicysta i krytyk lit.; Reportaż spod szubienicy. Międzynar. Nagroda Pokoju 1950 (pośmiertnie). FUCZOU, m. i port we wsch. Chinach; stoi. prow. Fukien; 552 000 mieszk. (1953); uniwersytet; przemysł lekki, artykuły z łhki. FUDŻ1-JAMA, wulkan na wyspie Honsiu, najwyższy szczyt Japonii (3776 m); obwód krateru ok. 5 km, głęb. ok. 180 m; uważany za wygasły, ostatnio zaczyna przejawiać działalność. Tabl. 17. FUGA [wł.J, muz. utwór wielogłosowy, wokalny lub instrumentalny, oparty na jednym temacie zasadniczym, przeprowadzanym kolejno przez poszczególne Fućik Fryzury w różnych epokach: Starożytna Grecja, Starożytny Rzym, Średniowiecze, Renesans, XVI w., XVII w XVIII w., XIX w., 1958 r.  FUGAS 26$ glosy według pewnych określonych reguł formalnych; niekiedy w f. występują 2, najwyżej 3 tematy; mistrzem f. był J. S. Bach. FUGAS [fr.], rodzaj miny, duży ładunek materiału wybuchowego; ukryty w ziemi wybucha pod wpływem ciężaru przygniatającego lub przez zapalenie z odległości. FUGATO [wl.], fragment utworu muz. zawierający przeprowadzenie tematu na kształt -»-fugi. FUGGEROWIE, rodzina bankierów z Augsburga; w XV i XVI w. odgrywali wielką rolę w handlu świat., byli wierzycielami wielu panujących eur.; 1535 uzyskali od cesarza prawo bicia monety. FUGHETTA [wł.], muz. krótka fuga o prostej budowie. FÜHRER [niem. wódz], tytuł Adolfa Hitlera jako kierownika partii narodowo-socjalistycznej, a następnie jako najwyższego zwierzchnika państwa (Führer und Reichskanzler); Führerprinzip — zasada „wodzostwa“; władzy F. na szczeblu centralnym odpowiadała władza poszczególnych kierowników na wszystkich szczeblach hierarchii partyjnej i państwowej. FU-KIEN (Tajwańska Cieśnina), cieśn. w zach. części Oc. Spokojnego, między wybrzeżem Chin a wyspą Tajwan (Formoza); łączy M. Pd.-Chińskie z M. Wsch.-Chińskim; 130 km, glęb. 60—87 m. FUKLEN, prow. we wsch. Chinach; 120 150 km2, 13 142 700 mieszk. (1953); stoi. Fuczou; górzysta; klimat podzwrotnikowy, największe w Chinach opady (1750 mm), częste tajfuny; roln. w dolinach rzek (2 zbiory rocznie); wywóz herbaty, owoców połudn., bambusa, kamfory; kopalnie węgla, manganu, cynku, ołowiu; przemysł lekki; gł. m. Fuczou, Siamen. FUKIEROWIE, bogata warsz. rodzina kupiecka, wywodząca się od augsburskich Fuggerów; osiadła w Polsce od XV w., specjalizowała się w handlu zbożem, później winem. FUKOIDY, rozgałęzione utwory na powierzchni skal, uważane przez jednych za odciski wodorostów, przez innych za wypełnienie korytarzy wyrytych przez żerujące w mule zwierzęta; charakterystyczne dla fliszu. FUKSJA, ułanka, Fuchsia — krzew z rodziny wiesiołkowatych: Meksyk, Ameryka Pd.; kwiaty zwisające. purpurowe lub czerwone, często dwubarwne, osadzone w kątach liści; rośl. doniczkowa. FUKSYNA, rozanilina — czerwony barwnik; jeden z pierwszych barwników syntetycznych; barwi wełnę, jedwab oraz bawełnę na zaprawie taninowej, a także pewne gatunki włókien sztucznych, papier i skórę; f. po raz pierwszy otrzymał 1855 chemik pol. J. Natanson. FUKUOKA, gl. m. wyspy Kiusiu w Japonii, połączone z sąsiednim m. Hakata łącznie 544 300 mieszk. (1955); uniwersytet; ważny port mor. i ośrodek przem.; przemysł: włókien, (jedwabn., bawełn.), maszyn (samoloty, okręty), elektrotechn., ehern, i in.; baza rybacka; w pobliżu kopalnie węgla. FULANIE (Fulani, Fulbowie), plemiona zach. Sudanu; rzekomi potomkowie Hyksosów; jęz. grupy sudańskiej; koczownicy (hodowcy bydła) i osiadli w miastach (kupcy i rzemieślnicy). FULAR [fr.]: 1) cienka, delikatna tkanina jedwabna drukowana, używana od XIX w. na suknie damskie, bieliznę i szaliki; 2) jedwabna chustka. FULDA, m. w NRF (Hesja); 47 000 mieszk. (1955); zabytki archit. z VIII—X w.; kat. akademia teolog.; przemysł włókien., gum. FULGURYT [łac.], strzałka piorunowa — nieregularna rurka bezpostaciowego szkliwa kwarcowego, powstała przez stopienie piasku wskutek uderzenia piorunu. FULLER [fęia] John Charles (ur. 1878), ang. generał, teoretyk wojsk., twórca teorii prowadzenia wojny przy pomocy małych kadrowych armii, doskonale wyposażonych technicznie; Druga wojna światowa. FUMAROLA [wł.], wyziewy par i gazów o temp. Kamieniczka Fukierów w Warszawie 200—800® pochodzące z głębi Ziemi; f. występują na terenach wulkanicznych i po wulkanicznych. FUNARIA, mech o szerokich liściach i długiej żółtej szczecince ze zwisającą asymetryczną zarodnią; tworzy zbite damie na gruntach piaszczystych i bagnistych. FUNCHAL [funsząl], gł. m. i port na wyspie Maderze (Portugalia); 38 700 mieszk. (1950); katedra z XVI w.; uprawa winorośli; plantacje trzciny cukr.; znana miejscowość wypoczynkowa. FUNDACJA [łac.], masa majątkowa wyodrębniona i pod względem prawnym samodzielna; służy celowi oznaczonemu w akcie fundacyjnym. FUNDAMENT [łac.], zagłębiona w grunt dolna część budowli; pod ściany daje się f. ciągłe (ławy), z cegły, kamieni, betonu lub żelbetu; pod słupy — stopy o obrysie kwadratowym lub prostokątnym; niektóre obiekty (zbiorniki, kominy fabryczne) buduje się na płycie fund.; f. opiera się bezpośrednio na gruncie lub (w przypadku gruntów słabszych) — na palach, słupach, studniach opuszczanych, kesonach itp. FUNDATOR, donator [łac.] — założyciel kościoła, klasztoru, szkoły, instytucji społ.; osoba finansująca dzieło sztuki; od XV do XVII w. często portretowany na ofiarowanych przez siebie dziełach. FUNDUSZ [łac.], wartości majątkowe, zasoby, środki pieniężne, przeznaczone na określony cel i w związku z tym wyodrębnione od innych składników majątku, pochodzące w zasadzie z określonych źródeł; 1) f. akumulacji, część -»-dochodu nar. powstała po odjęciu od dochodu nar. funduszu spożycia; f. a. przeznaczony jest przede wszystkim na cele inwestycyjne, a także na powiększenie zasobów środków obrotowych i rezerw; dzięki akumulacji możliwa jest -►reprodukcja rozszerzona; 2) f. spożycia, część dochodu nar. przeznaczona na spożycie indywidualne (place, emerytury, dochody z warsztatów rzemieśln. i gospodarstw rolnych) oraz na spożycie zbiorowe (szpitale, żłobki, wojsko itp.); 3) f. amortyzacji, f. 	utworzony z odpisów amortyzacyjnych (-►amortyzacja) państw, i spółdz. przedsiębiorstw produkcyjnych; wydatkowany jest na renowację środków trwałych oraz na cele inwestycyjne; 4) f. dyspozycyjny, środki pieniężne wykorzystywane na cele specjalne, bez obowiązku publicznego rozliczania się z dokonanych wydatków; 5) f. skonsolidowany, w niektórych krajach (Anglia, Indie) część budżetu państwa obejmująca określone wydatki w stałej wysokości, nie podlegająca corocznemu uchwalaniu przez parlament; 6) f. zakładowy, f. socjalistycznego przedsiębiorstwa produkcyjnego tworzony z części zysku przedsiębiorstwa, wydatkowany na cele kulturalno-bytowe, premiowanie indywidualne pracowników oraz na cele inwestycyjne. FUNDUSZ WCZASÓW PRACOWNICZYCH (FWP), instytucja podległa Centralnej Radzie Związków Zawodowych; zajmuje się organizowaniem w tzw. domach wczasowych wypoczynku dla pracujących (wczasy pracownicze i turystyczne). W 1956 FWP rozporządzał 1418 domami wypoczynkowymi; korzystało z wczasów ogółem 439 800 osób, w tym z wczasów leczniczych 72 500 ; 92ł/ł z ogólnej liczby skorzystało z wczasów ulgowych. Cyfry te nie obejmują wczasów dla wojskowych oraz wczasów organizowanych przez resorty i instytucje we własnym zakresie. FUNDY BAY [fąndy bej], zatoka na Oc. Atlantyckim przy pd.-wsch. wybrzeżach Kanady, wcinająca się od pd. między piw. Nowej Szkocji a Nowy Brunszwik, dl. 300 km, szer. 50 km. FUNIKULUS, sznureczek -►zalążnia (rys.). FUNK Kazimierz (ur. 1884), biochemik poi., od 1915 w St. Zjedn., twórca nauki o witaminach. FUNKCJA [łac.] działalność, czynność, stanowisko; mat. podstawowe pojęcie całej matematyki; ogólnie: rodzaj współzależności dwóch lub więcej wielkości zmiennych, np. szybkość żaglowca jest funkcją siły wiatru. Ścisła definicja: jeżeli każdemu elejeden element y zbioru Y, to mówimy, że określona została funkcja na zbiorze X (zwanym dziedziną funkcji lub zbiorem argumentów) o wartościach należących do zbioru Y (zwanego zbiorem wartości). Najczęściej używane oznaczenie: y—f(x), przy czym y nazywa się zmienną zależną, * — zmienną niezależną. Najczęściej spotykanymi f. są: f. algebraiczna postaci y — = Of)Xn + alxn 1 + ... +an_1 x + ani f. logarytmiczna!/ = logflx(x >0, a > 0 i a =£ 1); f. wykład M(x,y) 269 nicza y=ax (o>0 i a=j=l); f. trygonometryczne, funkcje kąta trójkąta: sinus (sin), cosinus (cos), tangens (tg), cotangens (ctg), secans (sec) i cosecans (cosec) określone (na kole trygonometrycznym) następującymi wzorami: sin a “ y/r, cos a = x/r, tg a = y/x, ctg a = x/y, sec a = r/x, cosec a = rly; funkcje te odgrywają dużą Tolę przy badaniu zjawisk okresowych (np. prądy zmienne); f. n i per boli czne: sinus hiperbolicus , _ hiperbolicus (ch lub cosh), tangens hiperbolicus (tgh), cotangens hiperbolicus (ctgh) określone wzorami sh * = j (ex— e~x), ch x = j (ex + e~x), tgh x FUZARIOZY jak działają prawo i inne instytucje społeczne („law in function“); filozoficzną podstawą f. jest pragmatyzm; cechuje go wąski praktycyzm, podkreślenie roli orzecznictwa sądowego; czołowi przedstawiciele: O. W. Holmes, R. Pound, K. N. Llewellyn. FUNKTOR [łac.], wyrażenie, które łącznie z nazwą (lub nazwami) albo łącznie ze zdaniem (lub zdaniami) tworzy nową nazwę lub zdanie (f. nazwotwórczy i zdaniotwórczy). FUNT [niem.]: 1) dawna miara ciężaru różnej wielkości: f. warsz. = 32 łuty = ok. 477 g; f. ros. = ■= 409,51 g; f. ang. = 453,59 g (również miara wspólcz.); i. niem. =■ 500 g; 2) nazwa jednostek monetarnych Australii, Egiptu, 'Irlandii, Izraela, W. Brytanii (-»-monetarne jednostki, zest.). FURAN, heterocykliczny związek pięcioczłonowy (sh lub sinh), cosinus zawierający tlen jako heteroatom; ciecz bezbarwna, o zapachu podobnym do chloroformu; znajduje się w produktach suchej destylacji drewna z niektórych drzew iglastych, np. jodły. FURFUROL, furol, aldehyd furylowy — pochodna furanu; tworzy się przez rozkład pentoz; surowiec do wytwarzania włókien sztucznych. FURGON [fr.], pojazd o nadwoziu całkowicie kryKolo trygonometryczne Al. ctEh«- Ąich* sh * ... (e — podstawa logarytmów naturalnych), f. hiperbo- tym. zaopatrzony w drzwi; służy do przewozu laługał;uuu*y uatuiaiuy i. uipci uu- i ; , liczne związane są z hiperbolą, podobnie jak funkcje duIîfl,nï FURIA -szał. FURIANT, „dziki" czeski taniec lud. w takcie trójdzielnym. FURIE —Erynie. FURKA, przełęcz w Alpach Berneńskich w Szwaj. . , , . , carii; łączy doliny góm. Rodanu i górn. Renu; jedna Wszystkie wymienione f. oraz f. z nich 2 najwyższych przełęczy komunik, w Alpach; 2436 m; tunel kol. dł. 1800 m. FURMANÓW Dmitrij A. (1891—1926), pisarz ros.; w okresie wojny dom. komisarz dywizji Czapajewa; Czapajew (epopeja o życiu, walkach i śmierci legendarnego dowódcy), Bunt (powieść o kontrrewolucji). FUROL -furfurol. FURSTENBERG an der ODER, m. w NRD; trygonometryczne z okręgiem; f. wy mierne, f. w po2* + 3 staci ilorazu dwóch wielomianów, np. y =—,-y; f. n i ex* + r wymienne, f., w których występują pierwiastki np. ^ x złożone nazywamy f. elementarnymi; f. odwrotna, funkcja otrzymana z danej funkcji (rosnącej lub malejącej) y—f(x) przez rozwiązanie względem x i formalną zamianę zmiennych (np. dla funk*+3 cji y«*2*— 3 f. o. jest y =-^—. funkcje y = arcsin*, arc cos *, arctg* i arcctg* są odwrotnymi względem 5300 mieszk. (1946); port nad Odrą i Kanałem Odra— funkcji y = sinx, cos*, tg* i ctg*); f. okresowa, Sprewa. funkcja, której wykres co pewien jednakowy odcinek na osi odciętych, zwany okresem, powtarza się (zob. rys. b), np. funkcja sin * jest okresowa, gdyż sin (x+2n)=sinx; f. pierwotna —całka nieoznaczona; f. zdaniowa, wyrażenie zawierające wielkości zmienne i mające postać zdania (np. kiem"); o f. : jest ssanie można powiedzieć, że jest praw- lec y\ <\1 ii I • \ * 0 X FÜRSTENWALDE, m. w NRD (okręg Frankfurt n. O.); 32 700 mieszk. (1955); odlewnia stali; produkcja opon samochód., lamp jarzeniowych, obuwia. FORTH, m. w NRF (pn. Bawaria); 102 000 mieszk. (1955) ;. przemysł : zabawkarski, szklarski, precyzyjny, optyczny, radiowy. FURUNKUŁ -czyrak. FUSAN -Pusan. FUSTEL DE COULANGES [füstçl dô kul|ż] Numa-Denis (1830—89), historyk fr.; La cité antique (Miasto starożytne); Histoire des institutions politiques de l’ancienne France (Historia instytucji polit, dawnej Francji). FUSZER [niem.], partacz, lichy rzemieślnik; w dawnej Polsce rzemieślnik nie należący do cechu. FUSZUN, m. przemysłowe w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning) ; 233 000 mieszk. (1953) ; gł. ośrodek góm. węgla w Chinach, rafineria ropy naft; huty stali i aluminium, fabr. urządzeń góm.; stacja kol. FUTABETEI SHIMEI [Simei] (1864—1909), pseudonim jap. pisarza Hasegawa Tatsunosuke, twórcy wspólcz. powieści jap. i znakomitego tłumacza dzieł Turgieniewa, Dostojewskiego i in.; F. był zwolenni,, , . , , kiem stosowania języka potocznego w literaturze; wyWykresy funkcji: a wykładnicza, b okresowa war} wpływ na współczesnych mu pisarzy jap.; w jęlub fałszywa; jeżeli zmienne zastąpimy na- Zy*<puTA' DZALON^óry 1500 m n. p. m., silnie to-. •dziwa z wami we Fr. Afryce Zach.; wys. , , , , . , . , . «Lr,- in»» „i u. u., rozczłonkowane; liczne rzeki, my zdanie, które juz jest prawdziwe lub fałszywe, wspaniale fasy i pastwiska; uprawa bawełny i pszenp. od f z. „* jest ssakiem przechodzi się do zda- * , Lkosowe. X P snto ra\n/iznvr>on wiolnrtfh mer ccokipm nnricrau/ift- i— . nia prawdziwego „wieloryb jest ssakiem", podstawiając zamiast * słowo „wieloryb'' FUTRYNA [niem.], zamocowana w murze rama drewniana, do której przymocowane są skrzydła okienFUNKCJONALIZM [łac.], w architekturze ne lub drzwiowe; f. okienna — obokńie; f. drzwioI poi. XX w. kierunek uznający prymat funkcji uzyt- w a ościeżnica. kowej budowli lub jej wnętrza przed innymi czynnikami kształtującymi architekturę; podobnie w rze- FUTURYZM [łac.], kierunek artystyczny, sformułowany przez wł. poetę F. T. Marinettiego (1909); reakcja na mcchanistyczne i opisowe ujmowanie zja- logii wł. faszyzmu. W malarstwie f. wyraża się wisk psychicznych, wysuwający na pierwszy plan ba- w podkreślaniu dynamizmu form, ich ekspresji, anadanie i wyjaśnienie funkcji psychicznych człowieka lizie ruchu i rytmu, pod względem kompozycyjnym oraz rolę, jaką pełnią w życiu; w etnografii kie- w upodobaniu do jednoczesnego montowania sytuacji runek stworzony przez B. Malinowskiego, mający wie- pozornie bardzo różnych w ramach jednego obrazu lu zwolenników, zwłaszcza w krajach anglosas.; zarzu- (Boccioni); w literaturze f. zapoczątkował liczne cił dawne badania ewolucjonistyczne i opracował wlas- kierunki lit awangardowej (imażinizm, dadaizm, akną teorię i metodę badań terenowych ludów pierwot- meizm). W Polsce reprezentowany przez T. Peipera, nych; w opisie kultury konkretnych grup ludzkich dąży do wykrycia społ. funkcji zjawisk; w prawie, kierunek dominujący obecnie w USA; usiłuje wyjaśnić, B. Jasieńskiego, A. Wata, A. Sterna i in. FUZARIOZY, choroby roślin uprawnych wywoływane przez grzyby z rodzaju Fusarium.  FUZEL FUZEL [niem.], niedogon — mieszanina wyższych alkoholi (do pięciowęglowych włącznie) powstających w drobnych ilościach podczas alkoholowej fermentacji cukru; ma przykry smak i własności trujące; zawartość f. w spirytusie surowym wynosi do 4,5 g na litr; usuwa się go podczas rektyfikacji. FUZULINY, F usulinidae, rodzina wyłącznie morskich pierwotniaków z grupy —otwornic; budują sko- 270 rupki wapienne, które opadając utworzyły (w karbonie i permie) pokłady wapieni tzw. fuzulinowych. FUZYT, odmiana petrograficzna węgla kamiennego. FWP -►Fundusz Wczasów Pracowniczych. FYLOKAKTUS, kaktus liściasty, Phyllocactus — rodzaj z rodziny —kaktusowatych; Ameryka tropikalna; ma pędy spłaszczone; niektóre gatunki hodowane w doniczkach jako ozdobne. G g: 1) litera alfabetu łac.; 2) muz. piąty dźwięk skali naturalnej; 3) symbol jednostki gram masy. G: 1) skrót przedrostka giga-, oznacza miliard (10’) ; np. 1 giga wat (GW) ■■ 1 000 000 000 W; 2) symbol jednostki gram siły. Ga, symbol pierwiastka chem. galu. GABARDYNA [hiszp.], tkanina wełniana z przędzy czesankowej o splocie skośnym, impregnowana środkami wodoodpornymi. GABARYT [fr.], obrys budynków, ładunków itp. lub ustalona przepisami budowlanymi granica wysokości, do której budynki powinny być dostosowane. GABE Dora (ur. 1886), poetka bulg., autorka lirycznych poematów i książek dla dzieci, tłumaczka poezji poi.; przekład Hymnót» Kasprowicza, Anhellego Słowackiego i Sonetów krymskich Mickiewicza. GĄBIN [gabę] Jean, właśc. Alexis Monçorgé (ur. 1904), fr. charakterystyczny aktor filmowy; początkowo występował w kabarecie i rewiach; Ludzie za mgłą, Mury Malapagi, French Cancan. GABIROL Salomon ibn -►Salomon ibn Gabirol. GABLE, rodzaj wideł z gęstymi zębami zakończonymi kulką; służą do przerzucania roślin okopowych. GABON, terytorium zamorskie Francji we Fr. Mryce Równikowej, nad Atlantykiem; 274 000 km®, 407 000 mieszk. (1952); stoi. Libreville; pas nadbrzeżny nizinny, bagnisty, wewnątrz górzysty; klimat gorący, wilgotny, lasy zwrotnik, (mahoń, heban, różane, palmy oleiste i in.); podstawą gospodarki eksploatacja lasów; na pn. plantacje kakao, kauczuku; wydobycie złota. GABRIEL Jacques-Ange (1698—1782), architekt fr., przedstawiciel wczesnego klasycyzmu; pałacyk Petit Trianon w Wersalu, pałace przy placu Zgody i École Militaire w Paryżu. GABRIELI: 1) Andrea (1510—86) i 2) Giovanni (1557—1612) — wł. kompozytorzy i organiści u Sw. Marka w Wenecji; twórcy kompozycji kość. polichoralnych z towarzyszeniem instrumentów oraz muzyki instrument, o wielkim znaczeniu dla rozwoju form okresu Baroku (zwłaszcza sonaty). GABRO, magmowa skala głębinowa o budowie ziarnistej, barwie ciemnozielonej do czarnej; składa się z plagioklazów, piroksenów (zwłaszcza augitu i dialagu), niekiedy zawiera oliwin i amfibole; materiał dekoracyjny oraz drogowy. GABROWO, m. w środk. Bułgarii; 33 000 mieszk. (1956); wyższa szkoła techn.; przemysł włókien. GACEK, Plecotus auritus, nietoperz owadożemy; ogromne uszy, dług. całego zwierzęcia; w Polsce pospolity; zamieszkuje strychy, piwnice, dziuple i jaskinie. GADOLIN Gd, gadolinium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 64; metal -►ziem rzadkich. GADON Lubomir (1831—1908), dziennikarz poi., historyk Wielkiej Emigracji; od 1883 dyr. Bibl. Polskiej w Paryżu; od 1894 kustosz zbiorów Czartoryskich w Krakowie; Emigracja polska. GADY, Reptilia, gromada zmiennocieplnych kręgowców; skóra pokryta rogowymi łuskami lub tarczami; oddychają płucami; serce składa się z 2 rozdzielonych przedsionków oraz 2 łączących się komór (u krokodyli komory rozdzielone); rozdzielnoplciowe; przewody płciowe i moczowe uchodzą do wspólnej zatoki — steku; jaja składają zawsze na lądzie; zarodek w błonach płodowych; 4 rzędy: jaszczurogady (—Hatteria), żółwie, krokodyle oraz łuskoskóre (jaszczurki i węże). GAELICKIE JĘZYKI -celtyckie języki. GAETA, m. i port w pd. Włoszech (Lacjum) nad M. Tyrreńskim; 18 000 mieszk. (1936); przemysł szklarski. GAFEL, drzewce ruchome podnoszone falami wzdłuż masztu, jednym końcem ślizgające się po maszcie; mocuje się do niego górną krawędź żagla 0 kształcie nieregularnego czworoboku; stąd typ —ożaglowania gaflowego. GAFENCU [gafenku] Grigore (1892—1957), publicysta i dyplomata rum., 1938—40 min. spraw zagr., potem do 1941 poseł w Moskwie, od 1944 na emigracji. Derniers jours de l’Europe (Ostatnie dni Europy). GAG [ang. gag], zaskakujący chwyt komediowy stosowany w filmie; powstaje w wyniku nieoczekiwanej zmiany sytuacji. GAG AT, odmiana węgla brunatnego; daje się krajać i przyjmuje politurę; używany, zwłaszcza w czasach przedhisŁ, do wyrobu ozdób; niewłaściwie zwany też czarnym bursztynem. GAGAUZI, grupa ludności pd. tureckiej kulturowo zbliżona do Bułgarów, w XIV w. przywędrowali z Kaukazu. Zam. w Bułgarii, Rumunii oraz Mołdawskiej i Ukraińskiej SSR, ok. 5,5 min. GAIK, maik, nowe latko — zielona gałąź zdobiona wstążkami i świecidełkami obnoszona po wsi ze śpiewem przez dziewczęta w okresie wiosennym. GAILLARD [gają:r] Félix (ur. 1919), polityk fr. partii radyk.-socjalisb, od 1958 jej przewodniczący; od 1946 na wyższych stanowiskach państw., 1957—58 premier. GAINSBOROUGP [gęjnzbra] Thomas (1727—88), portrecista i pejzażysta ang. XVIII w.; Niebieski chłopiec, Portret p. Siddons, Powrót z jarmarku, Bydło u wodopoju. GAIRDNE, słone, bezodpływowe jez. w pd. Australii; 7490 km®. GAITSKELL [gęjtskol] Hugh (ur. 1906), polityk ang. działacz Partii Pracy, od 1947 kilkakrotny min., 1950—51 kanclerz skarbu, od 1955 przewodniczący Partii Pracy. GAIUS (II w.), prawnik rzym., autor podręcznika lnstitutiones (Instytucje), którego rękopis odkrył Niebuhr 1816. GAJ Ljudevit (1809—72), chorw. działacz polit., filolog i pisarz; twórca iliryzmu, tj. rzecznik zjednoczenia Słowian pd.; wydawał czasop. „Narodne novine“; poemat Luna oraz Kratka osnoca hrvatsko-slavenskoga pravopisanja (gramatyka). GAJA mit. gr. bogini, Ziemia-Rodzicielka, żona Uranosa; od tej pary wzięły początek dalsze pokolenia bogów. GAJARDA [wł. gagliarda, fr. gaillarde], we Włoszech też saltarello, w Polsce „goniony“ — skoczny taniec XVI—XVII w. w takcie trójdzielnym; przez poi. pisarzy Odrodzenia zw. galardą. GAJCY Tadeusz, pseud. Toporaicki Karol (1922—44), poeta; debiutował w latach okupacji; zginął w powstaniu warsz.; Utwory zebrane wydane pośmiertnie; dramat Homer i Orchidea (grany po wojnie). GAJDAR Arkadij, właśc. Golikow (1904—41), pisarz ros.; powieść dla dzieci i młodzieży (Timur i jego drużyna). GAJEWSKI Wacław (ur. 1911), biolog, czł. koresp. PAN, prof. Uniw. Warsz.; prace z zakresu geografii 1 genetyki roślin. G A JO WIEC ŻÓŁTY, Caleobdolon luteum, bylina z rodziny —wargowych; płożące się nadziemne rozłogi, wzniesione pędy kwiatowe, sercowate liście, żółte kwiaty; cieniste lasy i zarośla. GAJÓWKI —pokrzewki. GAL Ga, gallium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 31, niebieskosrebrzysty metal; topi się w temp. 30°; w przyrodzie występuje w niewielkich ilościach,  271 w postaci związków; wypełnia się nim termometry do pomiaru wysokich temperatur. CALA [hiszp.]: 1) uroczystość oficjalna, na której uczestnicy występują w przepisanych ceremoniałem strojach i odznaczeniach; 2) paradny strój. GALACJA, krai w Azji Mn., od 278 p. n. e. zajęty przez szczepy celt.; od 25 p. n. e. prowincja rzym. GALAKTOMETR [gr.], przyrząd do mierzenia ciężaru właściwego mleka. GALAKTOZA, cukier prosty z grupy aldoheksoz; występuje w mleku jako składnik laktozy. GALAKTYKA [gr.], układ składający się z setek miliardów gwiazd, zawierający gromady gwiazd, mgławice i rozproszoną ciemną materię. Do G. należy Słońce wraz z planetami i wszystkie pojedyncze gwiazdy widoczne gołym okiem; G. ma kształt płaskiego dysku spiralnej budowy o średnicy około 0,8 tryliona km (85 000 lat światła). Zob. też galaktyki. GALAKTYKI, układy gwiazd zawierające dziesiątki lub setki miliardów gwiazd; dzielą się na spiralne (np. nasza Galaktyka), eliptyczne i nieregularne (np. Obłoki Magellana). Przez teleskop widoczne jako mgliste plamki, stąd przed zbadaniem ich struktury były nazywane mgławicami pozagalaktycznymi, spiralnymi lub eliptycznymi. Zob. też Galaktyka. GALALIT, róg sztuczny — tworzywo sztuczne, produkt kondensacji kazeiny i formaldehydu; stosowany do wyrobu artykułów galant. oraz jako materiał izolacyjny (elektrotechnika). GALA.NT [fr.J, muz. określenie ozdobnego stylu z czasów Rokoka, między Barokiem a początkami klasycyzmu (ok. 1730—80). GALANTERIA [fr.]: 1) wykwintność obyczajów, grzeczność w obejściu; 2) komplementy, dusery; 3) koronki, wstążki, guziki, rękawiczki, torebki, klamry i in. ozdobne części stroju. GALAPAGOS (Wyspy Żółwie, Archipelag Colón), archipelag 16 wysp na Pacyfiku, 900 km na zach. od Ameryki Pd.; posiadłość Ekwadoru; 7800 km*, 1542 mieszk. (1955); czynne wulkany; flora i fauna w większości endemiczna (olbrzymie żółwie i jaszczurki); woj. baza mor. USA. GALAR, płaskodenny, czworoboczny, o niewielkim zanurzeniu statek rzeczny do spławiania towarów. GALARDA —gajarda. GALARETA, preparat spożywczy półprzezroczysty, łatwo przechodzący w stan ciekły, o jednorodnej konsystencji skrzepłej, powstałej wskutek obecności żelatyny lub pektyny. GALASÓWKI, Cynipidae, rodzina owadów z rzędu błonkówek; uszkadzają rośliny (liście, gałązki, pączki), powodują nienormalny rozwój tkanki — galasy; galasów z liści dębu używano dawniej do wyrobu atramentu i garbnika (taniny). GALATEA —Pigmalion. GALDHOPIG, szczyt w pd. Norwegii, najwyższy na Płw. Skandynawskim, wys. 2468 m. GALEASA (galeas), wielka, zaopatrzona w wiosła wenecka galera woj. z XV—XVI w., o trzech masztach, z ożaglowaniem. Zob. też. żaglowiec. GALEN (130—200), znakomity lekarz gr., autor licznych dzieł lek., szczególnie z zakresu anatomii. GALENIT, galena, błyszcz ołowiu, ołowianka — minerał barwy ołowianoszarej, o połysku metalicznym; siarczek ołowiu zwykle z domieszką srebra. Występuje w postaci gniazd i żył, zwłaszcza w dolomitach i wapieniach; najważniejszy kruszec ołowiu; w Polsce na Górnym Śląsku oraz w okolicach Olkusza i Chrzanowa. GALENOWE PREPARATY, leki otrzymywane z surowców pochodzenia rośl., zwierz, i minerał, (np. nalewki, wyciągi, odwary, napary, maści, syropy), w przeciwieństwie do leków otrzymywanych syntetycznie. GALEONA, wielki, trójmasztowy, żaglowy okręt woj. lub handl. silnie uzbrojony. Zob. też żaglowiec. GALERA, okręt woj. lub handl., wiosłowo-żaglowy (od 1 do 3 masztów) z —ożaglowaniem łac., używany do końca XVIII w., przede wszystkim na M. Śródziemnym. Zob. też żaglowiec. GALERIA [łac.]: 1) przejście o charakterze ganku łączące Galas Galera GALL szereg pomieszczeń; w górnych partiach budowli rodzaj krytego balkonu lub —empory; 2) wąska sala wielookienna o charakterze recepcyjnym i reprezentacyjnym w zamkach i pałacach (zwł. w baroku), wyEosażona zwykle bogato w dzieła sztuki (np. Galeria ustrzana w Wersalu, Galeria Luwru); 3) prywatna lub muzealna kolekcja dzieł sztuki (np. Galeria St. Augusta, Luksemburska, Drezdeńska i in.); 4) najwyższy balkon w teatrze z miejscami najbardziej oddalonymi od sceny (-►paradyz). GALIA, nazwa używana przez Rzymian w odniesieniu do terenów zamieszkałych przez Gallów, ludu pochodzenia celtyckiego; 1) G. Przedalpejska (G. Cisalpina) obejmowała tereny pn. Italii, podbite przez Rzymian w III w. p. n. e.; 2) G. Z a a 1 p e j s k a (G. Transalpina), kraina między Renem a Pirenejami (głównie obecna Francja); pd. część, tzw. G. Narbońską, opanowali Rzymianie w 121 p. n. e.; reszta podbita 58—51 przez Cezara (powstanie Wercyngetoryksa); G. uległa szybkiej romanizacji. GALICJA, kraina w pn.-zach. Hiszpanii; 29 093 km*, 2 616 300 mieszk. (1952); klimat mor., ciepły, wilgotny; gł. gospodarka rolna; uprawy: kukurydza, żyto, jęczmień, owies, winorośl; hod. bydła rogat., świń; rybołówstwo; przemysł spoż.; gł. m. Vigo, La Coruńa, Santiago. GALICJA I LODOMERIA, potocznie Galicja, nazwa nadana przez Austrię ziemiom poi. zabranym w I rozbiorze (zob. mapa: Polska w okresie rozbiorów), które należały do Austrii 1772—1918; nazwa od rus. księstwa halicko-włodzimierskiego, na które oddziaływały Polska i Węgry w XII—XIV w., miała upozorować rzekome prawa Habsburgów, jako następców królów węg., do zabranych Polsce ziem. Terytorium zagarnięte przez Austrię w III rozbiorze (1795), a utrzymane tylko do 1809 nazwano Galicją Zachodnią. Po 1815 G. Zach. nazywano część tego kraju na zach. od Sanu, w przeciwstawieniu do G. Wsch. z przewagą ludności ukraińskiej. Autonomia G., nadana 1868, tworzyła tu obok władz państwowych (namiestnik) rząd krajowy (marszałek, Wydział Krajowy, sejm krajowy). Obszar 78 500 km*, ludn. (1910) 8,2 min, stolicą był Lwów. GALICOWA GRAPA, wzniesienie na Podhalu na wsch. od Poronina, wys. 982 m; częściowo lesiste, częściowo pola uprawne; doskonały widok na Tatry. GALICYJSKI BANK KRAJOWY -Bank Krajowy Galicyjski. GAL1CYZM, wyraz zapożyczony lub zwrot przejęty w formie —kalki językowej z francuskiego. GALIJSKIE DIALEKTY, celtyckie dialekty mieszkańców staroż. Galii. GALILEA, kraina hist, w pn. części Palestyny na zach. od jez. Genezaret; wyżynna; bogata roślinność, uprawa zbóż. — W starożytności dzielnica król. izraelskiego; gł. teren działalności Jezusa i jego uczniów; w okresie wojen krzyżowych (1096—1270) część Król. Jerozolimskiego; obecnie w znacznej części należy do państwa Izrael. GALILEI (Galileusz) Galileo (1564—1642), fizyk, astronom i filozof wł.; podał prawa ruchu wahadłowego, sposoby oznaczania ciężaru właściwego, teorię maszyn prostych oraz ogólne prawa ruchu, skonstruował pierwszy termoskop i za pomocą zbudowanej przez siebie lunety dokonał szeregu odkryć astr., m. in. księżyców Jowisza, plam na Słońcu. 1638 ukazały się jego Discorsi, będące podstawą nowożytnej mechaniki i zaczątkiem nauki o wytrzymałości materiałów. Prześladowany przez inkwizycję za propagowanie poglądów Kopernika na budowę Wszechświata; Dialog o dwu najważniejszych układach świata Ptolemeuszowym i Kopernikowym. GALILEUSZA UKŁADY —inercyjne układy. GALION: 1) w. XVI długa galera wiosłowo-żaglowa; 2) w. XVI—XVII żaglowiec przeznaczony do transportu drogocennych ładunków; uzbrojony, ale pływający pod eskortą. Zob. też żaglowiec. GALL: 1) Franz Joseph (1758—1828), lekarz niem., twórca frenologii; badał mózgi i czaszki zwierząt i ludzi, starając się ustalić związek między kształtem czaszki, rozmiarami mózgu i właściwościami psyGałileusz  GALLACHER chicznymi; od 1807 w Paryżu; 2) Jan (1856—1912), poi. kompozytor, pieśniarz; popularne pieśni solowe i chóralne (opracowane pieśni lud.). GALLACHER [gąloha] William (ur. 1881), ang. działacz robota., od 1920 członek, a od 1956 przewodniczący KC KP Anglii. GALL ANONIM (XI/XII w.), autor najdawniejszej kroniki poi.; nieznany z imienia i narodowości mnich cudzoziemski, który przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego; kronika, napisana po łacinie (1113—16), obejmuje dzieje Polski do 1113. GALLEGOS [galjęgos] Romulo (ur. 1884), pisarz wenezuelski, prezydent 1947—48; opowiadania i dramaty o tematyce spoi. Dofia Barbara. ćALLI-CURCI [-kęrczi] Amelita (ur. 1889), śpiewaczka wł., sopran koloraturowy, przebywa w Ameryce. GALLIÉNI Joseph Simon (1894—1916), general fr., 1914 jako gubernator Paryża przyczynił się do zwycięstwa wojsk fr. w bitwie nad Mamą. GALLIFFET [galifę] Gaston Alexandre de (1830— 1909), generał fr.; dowódca wojsk wersalskich przeciw Komunie Paryskiej, znany z okrucieństwa; 1899 minister wojny. GALLIKANIZM, teoria zapoczątkowana w średniowieczu, ściślej sprecyzowana w 1408, postulująca ograniczenie wpływów papieskich w kościele kat. we Francji. GALLIPOLI, płw. ograniczający Cieśninę Dardanelską od pn.-zach.; dł. 80 km, szer. do 18 km; zbudowany ze skał wapiennych. GÂLL1VARE [jęlliware], osiedle górn. w pn. Szwecji (Laponia); 3200 mieszk. (1954); odkrywkowe kopalnie bogatych złóż wysokoprocentowej rudy żel. (eksport przez Narvik — port norw. i Luleâ). GALLOWIE -►Galia, Celtowie. GALMAN, górnicze określenie mieszaniny kruszców cynkowych —kalaminu i —smitsonitu; barwa żółtawobrunatna. GALOIS [galuą] Evariste (1811—32), matematyk fr., twórca nowoczesnego sposobu traktowania równań algebraicznych (teoria Galois); 1830 wprowadził pojęcie -►grupy, zajmował się również teorią funkcji eliptycznych; brał udział w rewolucji, zginął w pojedynku. GALOP: 1) szybki bieg konia do 900 m/min. 0 trzech taktach uderzeń kopyt; g. skrócony, kurcgalop — spacerowy, defiladowy; g. zwykły; g. wyciągnięty, en carrière — najszybszy; 2) szybki taniec w takcie dwudzielnym, popularny w XIX w. GALORKIN Boris G. (1871—1945), inżynier i uczony ros.; prace z dziedziny teorii sprężystości; jeden z twórców teorii zginania płyt; badał zagadnienia stateczności konstrukcji. GALSWORTHY [gę:lzue:dy] John (1867—1933). dramaturg i powieściopisarz ang.; w cyklicznej powieści Saga rodu Forsy łów, odmalował zmierzch burżuazji angielskiej; dramaty Sprawiedliwość, Srebrna szkatułka, Starcie. Nagroda Nobla 1932. GALTON [goilta] Francis (1822—1911), biolog 1 antropolog ang.; twórca —eugeniki oraz współczesnej —biometrii; zastosował biometrię do badań nad dziedzicznością; twórca zasad klasyfikacji odcisków palców dla celów registratury śledczej. GALUSOWY KWAS, kwas trójhydroksybenzoesowy; krystalizuje w postaci igieł; występuje jako składnik garbników w galasach dębu, w herbacie; służy do wyrobu atramentu. GALVANI Luigi (1737—98), fizjolog wł.; badając anatomię mięśni zwierzęcych odkrył zjawisko^ prądu elektr. i nazwał je „elektrycznością zwierzęcą". GALVESTON [galwysta], m. i port nad Zat. Meksykańską w USA (Teksas); 66 600 mieszk. (1950); wywóz bawełny i pszenicy. GALWANICZNA WANNA, elektrolizer do powlekania metalu ochronną lub dekoracyjną warstwą szlachetniejszego metalu. GALWANIZACJA, pokrywanie powierzchni przedmiotów warstwą metalu w drodze elektrolizy; galw a n o p 1 a s t y k a, g. zastosowana do otrzymywania odbitek metalowych z modelu wykonanego np. z woJ. Galsworthy Galwanometr 272 sku, gipsu, gutaperki i pokrytego warstewką grafitu (przewodzącą prąd elektr.); model ten stanowi katodę; elektrolitem jest roztwór soli metalu osadzającego się na katodzie podczas elektrolizy; używana gł. w technice drukarskiej oraz do wykonywania rur bez szwów; galwanostegia, g. przedmiotów metalowych cienką warstwą szlachetniejszego metalu, np. niklu, srebra, złota, w celach zdobniczych lub ochrony przed korozją; trwałą powłokę otrzymuje się wtedy. gdy wydzielany metal tworzy z podłożem kryształy mieszane; jako elektrolitu używa się gł. soli kompleksowych dających drobnokrystaliczny osad. Zob. też powłoki ochronne. G AL WANOK AU STYKA, wypalanie tkanek prądem stałym (galwanicznym). Zob. też elektrochirurgia. GALWANOMETRY, przyrządy do mierzenia bardzo słabych prądów stałych; najczęściej używany jest g. lusterkowy; zasadniczą częścią takiego g. jest lekka cewka zawieszona między biegunami silnego magnesu; przepływ prądu przez cewkę powoduje jej odchylenie o pewien kąt odczytywany za pomocą lunety skierowanej na lusterko umieszczone na cewce (zamiast wskazówki), w którym odbija się skala. Za pomocą g. można mierzyć prądy o natężeniu rzędu 10'u ampera i słabsze. GALWANOTERAPIA —elektroterapia. GAŁACZ (Galati), m. i najw. port Rumunii nad Dunajem, dostępny dla statków mor.; 95 600 mieszk. (1956); przemysł: spoż., stoczn., baweln., skórz., chem.; eksport drewna i pszenicy; baza rum. floty dunajskiej. GAŁCZYŃSKI Konstanty Ildefons (1905—53), jeden z najoryginalniejszych poetów wspólcz., liryk prostych uczuć i codzienności, której przywracał urok przesycając ją elementami fantastyki i ludowo-jarmarcznej groteski (nawiązanie do Villona, komedii rybaltowskiej); od anarchicznego sceptycyzmu ewoluował poprzez współpracę 1936—39 z prawicowym tyg. „Prosto z Mostu" do afirmacji haseł socjalizmu w okresie powojennym; do jego utworów przedwojennych należą: powieść satyr. Porfirion osielek, czyli klub świętokradców, poemat Koniec świata i zebrane Utwory poetyckie; po wojnie zbiory: Zaczarowana dorożka, Ślubne obrączki, poematy Ńłobe i Wit Stwosz; utwory satyr, w tyg. „Przekrój" (teatrzyk Zielona gęś, cykl Listy z fiołkiem). GAŁECKI Tadeusz -►Strug Andrzej. GAŁĘZATKA, Cladophora, glon z typu zielenic; nitkowaty, rozgałęziony, ma wygląd podwodnego krzaczka (rys.); komórki wielojądrowe; żyje w wodach bieżących i w morzach (m. in. w Bałtyku). GAŁĘZIAK, zielony i silnie spłaszczony ped roślinny podobny z kształtu i funkcji do liścia; właściwe liście są drobne, łuskowate i często odpadają; na g. wyrastają kwiaty i owoce, np. u myszopłochu. GAŁKA Jędrzej z Dobczyna (I poł. XV w.), profesor Akademii Krak., poeta, czołowy ideolog polskiego husytyzmu, prześladowany za Pieśń o Wiklefie, głośnym reformatorze ang., którego naukę wykładał; zmuszony do ucieczki z kraju (ok. 1449). GAŁKA MUSZKATOŁOWA -muszkat. GAŁKOWSCY Helena (ur. 1911) i Stefan (ur. 1912), artyści plastycy wyspecjalizowani w tkactwie dekor.; założyciele działu gobelinów żakard, i ręczn. w Krakowskiej Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Wan- K. I. Gałczyński da"; gobeliny Rybki, Osiem ptaków. Galęzatka: A — pokrój ogólny, B — fragment plechy  SSAKI EURAZJI I Tablica 35 •lak Żubr  Tablica 36 SSAKI EURAZJI II Katanek Jeżozwierz  273 GAMA Vasco da (ok. 1469—1524), żeglarz portug. ; odkrył morską drogę do Indii (1497—98) opływając Afrykę od południa i docierając do Kalikut; 1502—03 założył faktorię portug. w Mozambiku. GAMA, muz. szereg dźwięków w obrębie oktawy, dobranych według pewnej zasady i następujących po sobie wg wysokości. GAMBA, viola da gamba lwi.] — popularny w XVI—XVIII w. instrument smyczk. o skali tenorowej, poprzedza wiolonczelę, do niej podobna i przez nią wyparta z powszechnego użycia. Vasco da Gama GAMBETTA [gabetą] Léon (1838—82), fr. adwokat i polityk republ.; wybitny mówca, członek rządu Obrony Narodowej 1870—71 i organizator powstania na prowincji; 1881— 82 premier. GAMBIA: 1) kolonia i protektorat bryt. w dolnym biegu rz. Gambii; 10 500 km*, 290 000 mieszk. (1955); lasy galeriowe i sawanny; hod. bydła; uprawa bawełny i ryżu; gł. m. Bathurst; 2) rz. w fr. Afryce Zach. i ang. kolonii Gambia; dl. 1100 km, dorzecze 180 000 km*; źródła w górach Futa Dżalon; ujście lejkowate do Oc. Atlantyckiego; żeglowna 400 km; u ujścia port Bathurst. GAMB1R, Uncaria gambit, dziko rosnący ł uprawiany krzew z rodziny marzanowatych; Malaje; dostarcza włókna do wyrobów powrożniczych; z liści i łodyg otrzymuje się substancję gambir-katechu służąca do garbowania i farbowania. GAMBIT [fr.], sposób rozpoczęcia partii szachowej: przez poświęcenie pionka lub figury uzyskuje się możliwość ataku lub lepszą pozycję. GAMBUZJA, Gambusia affinis, ryba słodkowodna żyworodna z rzędu zębokarpi; dl. samic do 6 cm, samców do 3 cm; Ameryka Pn.; sprowadzona do Europy pd. dla zwalczania larw komarów, którymi się żywi. GÂMEKSAN, związek organiczny zawierający chlor; silny środek owadobójczy (np. przeciw pchłom, wszom, pluskwom). GAMELAN, orkiestra jawajskich Malajów złożona z płyt i sztab brązowych, dzwonów, gongów, kotłów, ksylofonu; towarzyszy tańcom kultowym. GAMELIN [gamlę] Maurice Gustave (1872—1958), generał fr., w okresie II wojny świat. nacz. dowódca armii fr. do 19 maja 1940. GAMETA Igr.], komórka rozrodcza o pojedynczej (haploidalnej) liczbie chromosomów w przeciwieństwie do zwykłych komórek ciała zawierających podwójną ich liczbę (diploidalną) ; mogą być u obu płci morfologicznie identyczne (izogamety), np. u niektórych glonów, lub różne (anizogamety), np. jajo i plemnik. CAMETANGIA, organa, w których powstają komórki rozrodcze u roślin zarodnikowych; g. żeńskie (rodnie) wytwarzają komórki jajowe, g. męskie (plemnie) — plemniki. GAMETOFIT, pokolenie płciowe roślin; w komórkach ciała pojedyncza (haploidalna) liczba chromosomów; g. kończy swój rozwój wytworzeniem komórek rozrodczych (gamet). Zob. też przemiana pokoleń. GAMMA GLOBULINA, białko surowicy krwi zawierające ciała odpornościowe; sztucznie wyosobniona z surowicy ludzkiej jest stosowana w celach zapobiegawczych lub leczniczych w niektórych chorobach zakaźnych (odra, nagminne zapalenie wątroby, choroba Heinego-Medina). GAMMA (y) PROMIENIOWANIE, przenikliwe promieniowanie elektromagnetyczne o energii dochodzącej do 107 elektronowoltów, wysyłane przez jądra atomowe wielu pierwiastków promieniotwórczych. GAMRAT Piotr (1487—1545), biskup krak. od 1538, od 1541 arcybiskup gnieżn., prymas Polski; zausznik królowej Bony; słynął z wystawnego życia. GANDAWA [fr. Gand, flam. Gent], m. w Belgii (Flandria Wsch.), ośrodek przemysł.-handl. i kult.; 227 700 mieszk. (1954); katedra (początek budowy X w.) z ołtarzem braci Van Eyck, ratusz z XIV w., uniwersytet (flam.), politechnika, wyższa szkoła roln., akademia sztuk pięknych, konserwatorium; największy ośrodek przemysłu włókien, w kraju; hutnictwo żel. i stali; przemysł maszyn, (turbiny, silniki) i chem.; węzeł komunik.; drugi port w Belgii, o przeładunku GARBNIKI ok. 3 min t rocz. (gl. żelazo, stal, superfosfaty, cement, węgiel, drewno, bawełna, len, rudy, oleje); doroczne targi międzynar. GANDHI Mohandas Karamczand (1869—1948), zwany Mahatma („wielki duchem“), polit. i duchowy przywódca Hindusów w walce o niezawisłość, sprawiedliwość społ. i zgodne współżycie obywateli różnych wyznań; 1893—1914 walczy w Afryce Pd. o prawa dla tamtejszej emigracji hind., po powrocie oo kraju początkowo działa w oparciu 0 władzę ang., następnie od 1919 wobec niewystarczających ustępstw zwraca się przeciwko niej rzucając hasło „niewspółdziałania“ (non cooperation), czyli uchylania się od współpracy z kolonizatorami oraz stosując metodę systematycznego nieposłuszeństwa wobec prawa uznanego za niesprawiedliwe; kilkakrotnie więziony przez Anglików; zamordowany przez przeciwników politycznych. GANEK: 1) przybudówka przed wejściem do budynku kryta daszkiem wspartym na słupkach; charakterystyczny dla poi. dworków szlach., chałup i domków podmiejsk.; 2) długi balkon drewniany; 3) krużganek wewn. dziedzińców pałacowych i kamienic mieszcz. GANGES, gł. rz. Indii; dł. 2700 km, dorzecze ok. 1 min km*; źródła w Himalajach; dopływ Dżamna dł. 1400 km; w pobliżu ujścia do Zat. Bengalskiej; G. 	rozgałęzia się i tworzy wraz z Brahmaputrą rozległą deltę; częste, niekiedy katastrofalne wylewy; żegluga w środk. i dolnym biegu. G. jest „świętą rzeką“ dla wyznawców braminizmu; liczne pielgrzymki i obrzędowe kąpiele. Tabl. 16. GANGRENA -zgorzel. GANGSTER [ang., gang — banda], przestępca, członek szajki; początkowo przemytnik alkoholu, termin wprowadzony w USA w latach prohibicji (1920— 32). GANIMEDES: 1) mit. gr. syn króla Trosa i nimfy Kolliroe, rzadkiej piękności chłopiec porwany przez Zeusa na Olimp, gdzie pełnił funkcję podczaszego; 2) astr. Ganimed —księżyce. GANSINIEC (Ganszyniec) Ryszard (1888—1958), filolog klasyczny; prof. Uniw. Lw., Wrocł., Jag.; liczne prace z zakresu religioznawstwa, literatury gr. i rzym., patrystyki, mediewistyki i humanizmu polskiego. GAPA —gawron. GAPON (Hapon) Gieorgij A. (1870—1906), pop, założył z inspiracji carskiej „ochrany“ Związek Rosyjskich Robotników Fabrycznych; w styczniu 1905 sprowokował pochód robotników Petersburga pod pałac Zimowy, co doprowadziło do masakry demonstrantów 9(22) I 1905 (—Krwawa Niedziela); zgładzony przez robotników. GARAMOND [garamą] Claude (1480—1561), liternik fr., twórca kroju pisma zw. garmontem; od nazwiska jego pochodzi również nazwa stopnia pisma. Zob. też drukarskie miary, drukarskie pisma. GARAŻ [fr.], pomieszczenie dla drogowych pojazdów mech.; g. zbiorowe mogą być jedno- lub wielopoziomowe, nad- lub podziemne; w g. wielopoziomowych piętrowych ruch pojazdów odbywa się po pochylni, najczęściej ślimakowej. GARB: 1) chorobliwe wygięcie kręgosłupa ku tyłowi, zwykle na tle krzywicy lub gruźlicy; 2) u wielbłąda i zebu nagromadzenie tkanki tłuszczowej pod skórą na grzbiecie. GARBARSTWO, przemysł zajmujący się wyprawianiem skór, tj. procesami prowadzącymi do przetworzenia surowej skóry zwierzęcej w trwały, spoisty, nieprzemakalny produkt; jakość wyprawionej skóry zależy od użytych środków chem. oraz sposobu prowadzenia procesów; pierwszy etap — garbowanie — polega na wprowadzeniu do tkanki skórnej garbników naturalnych lub syntetycznych oraz zazwyczaj zasadowych soli (np. soli chromu), drugim jest wykańczanie (suszenie, międlenie, natłuszczanie, barwienie, apretura itp.). GARBNIKI, substancje or ganicznc pochodzenia roślinnego (wyciąg z kory dębowej, świerkowej, galasówki) lub syntetycznego; smak cierpki; powodują ścinanie białka; stosowane do garbowania skóry. i 1W Ÿ M. K. Gandhi 18 	Mała Enc. Powsz. PWN G. Garbo GARBO GARBO Greta, właśc. Greta Gustafsson (ur. 1906), szwedzka aktorka film.; 1926 debiut; od 1926 w Hollywood; Gôsta Berling, Zatracona uliczka, Królowa Krystyna, Anna Karenina. GARBORG Ame (1851— 1924), norw. pisarz i publicysta; początkowo realista, później wyraziciel idei rei. i mist.; powieści i opowiadania (Znużone dusze, Haugtussa), dramaty (Uforsonlige — Nieprzejednani). GARCIA [garsija] LORCA Federico (1899—1936), f>oeta hiszp., piewca Andauzji; w liryce obierał tradyc. formy lud. ożywiając je świeżością przenośni, a w Cygańskim romancero także pierwiastkiem dram.; dla teatru napisał m. In. tragedie Krwawe gody, Dom Bernardy Alby. Zginął w Grenadzie z rąk faszystów. GARCZYŃSKI: 1) Stefan (P—1755), wojewoda pozn., pisarz polit.-gosp.; uzasadniał konieczność poprawy położenia chłopa oraz rozwoju przemysłu i handlu w Polsce; Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej; 2) Stefan (1805—33), poeta, przyjaciel A. Mickiewicza, który pośmiertnie ogłosił jego Poezje. CARDA, jez. podalpejskie, największe we Włoszech; 370 km*, 165 m n. p. m.. dl. 52 km, głęb. 346 m; odpływ do Padu; liczne miejscowości klimatyczne. GARDA (fr.J, blacha na rękojeści broni siecznej, służąca do ochrony garści. GARDENAL —luminal. GARDENIA, Gardenia, drzewo lub krzew z rodziny marzanowatych o białych kwiatach; obszary tropikalne; G. florlda, pochodząca z Chin, ma silnie pachnące kwiaty — hodowana w cieplarniach. GARDEROBA [fr.]: 1) zbiór kostiumów teatr.; 2) pokój, w którym artyści przygotowują się do wyjścia na scenę; 3) szatnia. GARDŁO, anat. wspólna część przewodu pokarmowego i oddechowego; worek mięśniowy wysiany błoną śluzową, leżący przed kręgosłupem; ku dołowi przechodzi w przełyk. GARDNA WIELKA, w., pow. słupski, woj. kosz., na Pobrzeżu Bałtyckim, nad jez. Gardno; 1300 mieszk. (1956); stare osiedle Słowińców z żywą tradycją mowy słowińskiej i budownictwa lud. GARDNO, jez. na wybrzeżu M. Bałtyckiego na pn.-wsch. od Ustki, dawna zat. morska, 3500 ha; głęb. 8 m; rezerwat ptactwa wodnego. GARF1ELD [garfi:ld] James Abraham (1831—81), polityk amer., 1881 prezydent USA, zwolennik zniesienia niewolnictwa; zamordowany przez fanatyka. GARGANTUA I PANTAGRUEL, mit. królowie z rodu olbrzymów (ojciec i syn), tytułowi bohaterowie dzieła F. Rabelais’ego. GARGULEC [fr.], rzygacz — ozdobne zakończenie rynny; rozpowszechnione w architekturze gotyckiej. GARIBALDI: 1) Giuseppe (1807—82), wł. demokrata i bojownik o zjednoczenie Włoch, przeciwnik papivstwa, orędownik niepodległości Polski; przywódca walk wyzwoleńczych 1848— 49, uczestnik wojen z Austrią 1859 i 1866; na czele Tysiąca zdobył 1860 Sycylię i Neapol jednocząc Włochy pn. z pd.; usiłował zdobyć Rzym 1862 i 1867; w czasie wojny franc.-pruskiej 1870—71 walczył na rzecz Francji; 2) Ricciotti (1847— 1924), syn G., generał wł., 1870 walczył po stronie Gardenia G. Garibaldi 274 Francji przeciwko Prusom, 1897 — po stronie Grecji przeciwko Turcji; podczas wojny wł.-tur. 1912 dowodził zorganizowanym przez siebie oddziałem ochotników. GARIN-MICHAJŁOWSKI Nikołaj G. (1852—1906), pisarz ros.; utwoiy przedstawiające byt inteligencji, podejmujące problem rodziny i moralności wychowania: Dietstwo Tiomy, Gimnazisty, Studienty, Inieniery. GARŁACZ: 1) ręczna broń palna z lufą o wylocie lejkowato rozszerzonym; używana od XVI do XVIII w. ; 2) przyrząd w kształcie rury metal, do nasadzania na lufę karabinu dla wyrzucania granatów karabinowych; wprowadzony w niektórych armiach w I wojnie świat.; 3) rasa gołębi. GARMAŻERIA [fr.], zakład lub dział restauracyjny, w którym są surowe lub przygotowane różne zimne potrawy i zakąski. GARMISCH-PARTENKIRCHEN, znany alpejski ośrodek sportów zimowych w NRF (pd. Bawaria); 25 000 mieszk. (1955). GARMONT —drukarskie miary, —drukarskie pisma. GARNCARSTWO, umiejętność wyrabiania naczyń z gliny przez lepienie, a następnie toczenie na kole; występuje od czasu neolitu; do w. XX utrzymuje się szereg rzem. ośrodków garncarskich o starych lud. tradycjach artyst. (por. archeologia, technika, przemysł). GARNIEC, dawna poi. miara pojemności “ “ 4 kwarty = 16 kwaterek = w przybl. 4 litry. GARNIÉRYT, minerał barwy zielonej; krzemian magnezu i niklu; ważna ruda niklu. " GARNIZON [fr.], oddziały, zakłady i Instytucje wojskowe rozmieszczone w miejscowości, twierdzy, forcie itp. GAROFALO Raffaele (1852—1934), prawnik wł., jeden z twórców —antropologicznej szkoły prawa karnego; stworzył teorię przestępstwa naturalnego, tj. niezależnego od ustroju spoi., miejsca i czasu; autor terminu i książki Kryminologia. GARONNA, rz. w pd.zach. Francji; dł. 650 km, dorzecze 85 000 km*; źródła w Pirenejach; wraz z rz. Dordogne wpada do Atlantyku lejkowatym ujściem — Żyronda; silne wahania wo< dostanów; żeglowna, połączona kanałem z Rodanem. GARRICK [gâryk] David (1717—79), wielki aktor ang.; artysta o olbrzymiej sile dram., jeden z prekursorów realizmu scen.; odtwórca ról bohaterów w tragediach szekspirowskich. GARSZIN Wsiewolod M. (1855—88), pisarz ros.; nowele i opowiadania o prostej konstrukcji i nikłej akcji, w których konflikty przeniesione zostały w sferę psycholog.-moralną; większość utworów w formie wyznań, listów, pamiętników; Attalea Princeps, Chudożniki, Krasnyj cwietok. GARWOLIN, m. pow., woj. warsz., nad Wilgą, pr. dopływem Wisły; 6300 mieszk. (1956); przemysł szklarski, tradycje garbarstwa i kożusznictwa. GARY [gary], m. i port w USA (Indiana), nad jez. Michigan; 133 900 mieszk. (1950); największy kombinat metalurg, w USA. GASKELL [gâskal] Elisabeth Cleghom (1810—65), ang. pisarka realist.; powieści: Mary Barton, Cranford XVives and Daughters (Żony i córki). GASKONIA (Gascogne), kraina hist. w pd. Francji u podnóża zach. Pirenejów, zaludniona częściowo przez Basków; gospodarka roi., w górach pasterstwo, na nizinie kukurydza; złoża ropy naft.; drobny przemysł miejsc.; gl. m.: Auch, Pau, Tarbes. GASKONCZYCY, mieszkańcy pd.-zach. Francji, pochodzenia baskijskiego; w VII w. wyparci z Pirenejów przez Gotów. GASPERI Alcide de (1881—1954), polityk wł., czołowy działacz i przewodniczący partii chrześc.-demokrat.; 1944—45 min. spraw zagr.; 1945—53 premier. GASSENDI Pierre (1592—1655), fr. filozof i matematyk, kontynuator materializmu Epikura i Lukrecjusza, występował przeciw autorytetowi Arystotelesa oraz przeciw szkole Kartezjusza. GASTEIN, miejscowość leczn. w Salzburgu (AusD. Garrick  275 dotytria); 1865 traktat między Austrią i Prusami, czący podziału Szlezwiku i Holsztynu. GASTRONOMIA [gr.J, sztuka kulinarna, kucharstwo. GASTROSKOPIA -►endoskopia. GASTRULACJA, proces przemieszczania się pewnych komórek wczesnego stadium zarodka zwierząt (blastuli), prowadzący do wysiania tymi komórkami wewn. powierzchni zarodka i do powstania następnego stadium — gastruli. GASZTOŁD Olbracht (?—1539), wojewoda wil., kanclerz lit; walczył z Moskwą, zwolennik separatyzmu lit GASZYŃSKI Konstanty (1809—66), poeta, publicysta; uczestnik powstania 1831, emigrował do Francji; Pieśni pielgrzyma polskiego, powieść Pan Dezydery Boczko i sługa jego Pafnucy. GAŚNICE, aparaty do gaszenia pożaru w zarodku; naczynia metalowe zawierające niepalne substancje chem., np. g. płynowa i pianowa — roztwór kwaśnego węglanu sodu i kwasu siarkowego, g. 	śniegowa — ciekły dwutlenek węgla, g. proszkowa drobno zmielone sole; uruchomienie g. polega na spowodowaniu wyrzucenia substancji gaszącej ogień. GATESHEAD [gęjtshed], m. w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia), w zespole Newcastle; 115 000 mieszk. (1951); przemysł hutn., budowy okrętów; fabryka lokomotyw i wagonów. GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) [dżęnarl 9grj:mant on tąryfs and trejd], Generalny Układ Taryfowo-Handlowy, wielostronna umowa celna zawarta między 23 państwami kapitalist na konferencji w Genewie 1947. GATUNEK, species, podstawowa jednostka systematyki organizmów, obejmująca osobniki różniące się między sobą nie więcej niż potomstwo z rodzicami; rozmnażając się, osobniki należące do tego samego gatunku aa ją z reguły płodne potomstwo. GAUCHO [hiszp.] pasterz stad bydła i koni w stepach Ameryki Pd. GAUDENTY RADZIM (? — ok. 1011), pierwszy arcybiskup gniez. od 999, brat biskupa praskiego, św. Wojciecha. GAUGAMELA, m. w staroż. Asyrii; 331 p. n. e. zwycięstwo Aleksandra W. nad królem perskim Dariuszem III. GAUGUIN [goge] Paul (1848—1903), malarz fr., początkowo impresjonista; z czasem wytworzył własny styl, 1891 osiedlił się na wyspach Tahiti i Dominice w Oceanii i tam malował obrazy o bogatej gamie tonów, dekoracyjne, egzotyczne (Duch czuwa, Skąd przybywamy, kim jesteśmy, dokąd idziemy?, Tahitanki); powieść autobiogr. Noa-Noa. Tabl. 55. GAULLE [gol] Charles Andró de (ur. 1890), gen. 1 polityk fr., 1920—21 członek fr. misji wojsk, w Polsce, 1939—40 uczestnik walk z Niemcami, 1941 twórca Komitetu Wolnej Francji w Londynie, po wyzwoleniu Francji 1944 szef rządu prowizorycznego, 1946 po ustąpieniu twórca partii Zjednoczenie Narodu Francuskiego, którą rozwiązał 1953 wycofując się przejściowo z życia polit.; w czerwcu 1958 stanął na czele rządu fr. poparty przez prawicę i elementy faszycłnwfllfip GAUMATA, mag w Medii, który po śmierci króla pers. Kambyzesa (522 p. n. 	e.) podawał się za jego brata i zagarnął przejściowo władzę. GAURISANKAR, szczyt w Himalajach, na zach. od Mount Everest; wys. 7143 m. GAUS (Gs), jednostka indukcji magnet. — indukcja w punkcie środowiska C. F. Gauss P. Gauguin de Gaulle GAY-LUSSACA PRAWO równa jest 1 Gs, jeżeli siła wywierana na jednostkowy biegun magnet, umieszczony w szczelinie między dwiema b. bliskimi płaszczyznami prostopadłymi do linii pola równa jest 1 dynie. GAUSS Carl Friedrich (1777—1855), jeden z największych matematyków wszystkich czasów zwany „Princeps mathematicorum" (książę matematyków); również wybitny astronom, geodeta i fizyk; dzieła Gaussa ze względu na treść i elegancję przeprowadzania dowodów należą do mistrzowskich i dotyczą prawie wszystkich działów matematyki. GAUTAMA, nazwisko rodzinne Buddy. GAUTIER [gotię] Téophile (1811—72), fr. pisarz romant ; rzecznik teorii „sztuki dla sztuki"; duży rozgłos zyskały jego poezje Emalie i kamee oraz powieści Panna de Maupln (głośna przedmowa), Kapitan Fracasse. GAUTSCH Paul von Frankenthurm (1851—1918), polityk austr., chrześc. demokr., trzykrotny premier. GAVARNI Paul, właśc. Sulpice-Guillaume Chevalier (1804—66), grafik-litograf fr. ; sceny z życia eleganckiego Paryża (Karnawał), ilustracje do czasopism (Charivari). GAVARNIE (Cirque de G.), rozległy kocioł polodowcowy w środk. Pirenejach we Francji; 1700 m; otaczające wzniesienia o stromych ścianach przekraczają 3000 m; wypływający z G. strumień tworzy wodospad o wys. 450 m. GÄVLE [jęwle], m. 1 port w Szwecji, nad Zat Botnicką; 50 700 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, papierń., metal., chem.; stocznia; węzeł komunikacyjny. GAWALEWICZ Marian (1852—1910), powieściopisarz, nowelista, poeta, krytyk lit; Poezje, Warszawa, Sylwetki i szkice literackie. GAWĘDA, utwór lit utrzymany w tonie swobodnego opowiadania, odznaczającego się luźnym układem kompozycyjnym i językiem zbliżonym do potocznego. GA WIAŁ, Gavialis gangeticus, krokodyl pd.-indyjski (Ganges, Brahmaputra, Indus i dopływy); dł. do 6 m, pysk w kształcie długiego, na końcu nieco rozszerzonego dzioba; żywi się rybami i padliną; czczony przez Hindusów. GAWIŃSKI Jan (ok. 1622—84), poeta; sielankopisarz; naśladowca Sz. Szymonowica; pisał w jęz. poi. i łac.; Sielanka i różne nagrobki, Dworzanki, Venus polska. GAWLINA Józef Feliks (ur. 1892), arcybiskup, 1927—29 kierownik Katolickiej Agencji Prasowej (KAP), od 1933 biskup połowy wojska poi.; od 1939 na emigracji; jeden z przywódców reakcyjnego odłamu emigracji. GAWOT [fr.], starofr. taniec lud., później dworski, w takcie dwudzielnym; w XVII w. stylizowany wchodził niekiedy w skład suity. GAWRA, zimowe legowisko niedźwiedzia. GAWRON, gapa, Corvas frugilegus — ptak z rzędu wróblowatych, rodziny krukowatych; zamieszkuje umiark. Eurazję oraz Amerykę Pn.; osiadły 1 koczujący; dł. 50 cm, rozpiętość skrzydeł 100 cm; wszystkożerny; pożyteczny; gnieździ się koloniami. GAWROŃSKI Andrzej (1885—1927), językoznawca 1 indianista; Podręcznik sanskrytu i in. GAY [gej] John (1685—1732), poeta i dramaturg ang.; wydawał bajki i ballady; autor Opery żebraczej (1728), w której pod maską rzezimieszków napiętnował przekupnych ministrów królewskich. GAY-LUSSAC [gej-lusąk] Joseph Louis (1778—1850), chemik i fizyk fr.; odkrył prawo rozszerzalności gazów (-►Charlesa prawo) oraz prawo stosunków objętościowych; badał związki jodu, siarki i cyjanu, stworzył analityczną metodę miareczkowania. GAY-LUSSACA PRAWO, stosunków objętościowych prawo — objętości produktów i substratów w reakcjach pomiędzy gazami mają się do siebie jak niewielkie liczby całkowite; np. w reakcji syntezy pary wodnej H2O z wodoru Ha i tlenu O2 (2H2+02=* =2H2Ó) stosunek objętości produktu H2O do objętości substratu lub substratów (H2, O2, lub H2+O2) 18' 276 GAY-LUSSACA WIEŻA będzie zawsze niewielką liczbą całkowitą (obj h,0 : :objH, =2:2, objHtO:objo, =2:1, obj H,0:objHs+OJ = = 2:3. Drugie prawo odkryte przez Gay-Lussaca dotyczy rozszerzalności gazów (—Charlesa prawo). GAY-LUSSACA WIEŻA —komorowa metoda. GAZ: 1) g. generatorowy, palny gaz otrzymywany w gazogeneratorach; g. powietrzny, powstaje w wyniku niezupełnego spalania węgla; zawiera tlenek węgla, dwutlenek węgla, wodór i azot; stosowany w przemyśle jako materiał opałowy oraz do napędu silników na gaz; g. wodny, wysokokaloryczny gaz złożony gł. z wodoru i tlenku węgla; powstaje w wyniku reakcji pary wodnej z węglem (C+H2O — CO+H2), stosowany do ogrzewania pieców przemysł., otrzymywania wodoru, syntezy amoniaku itp.; 2) g. kopalniany -»-metan; 3) g. musztardowy -»iperyt; 4) g. płynny, mieszanina propanu i butanów uzyskana przez rektyfikację surowej — gazoliny; zależnie od temp. i ciśnienia może się znajdować w stanie ciekłym lub gazowym; 5) g. rozweselający N2O, podtlenek azotu; działa oszałamiająco; używany do krótkotrwałych narkoz lub jako wprowadzenie do narkozy głębszej; 6) g. węglowy (gazowniczy i koksowniczy), dawniej zw. g. świetlnym — palny, wysokokaloryczny g. otrzymywany w gazowniach lub koksowniach podczas suchej destylacji węgla kam.; zawiera wodór, metan, tlenek węgla, dwutlenek węgla, azot oraz niewielkie ilości cięższych węglowodorów; stosowany do ogrzewania, oświetlania, napędu silników itp.; 7) g. wielkopiecowy, niskokaloryczny palny gaz otrzymywany jako produkt uboczny przy wytopie żelaza (w. piece); zawiera azot (ok. 60,/ł), tlenek węgla (ok. 30*/«), dwutlenek węgla oraz niewielkie ilości wodoru i metanu; znajduje zastosowanie jako materiał opałowy w kombinacie hutn.; 8) g. ziemny, palny g. towarzyszący ropie naftowej lub występujący w odrębnych złożach gazowych; składa się z metanu z domieszką cięższych węglowodorów; stosowany jako surowiec energetyczny, ostatnio jako surowiec chem. (np. masy piast., kauczuk syntet.). Zob. też gazy. GAZA, m. na wybrzeżu Palestyny; 38 000 mieszk. (1946); położone przy linii kol. Haifa-Kair; terytorium sporne między Egiptem a Izraelem. GAZA, med. luźna siatkowana tkanina bawełn. lub lniana, służąca do opatrunków. GAZDA [węg.], właściciel dużego gospodarstwa chłopskiego na Podhalu. GAZEL, gazal [arab.], forma lirycznej poezji orient., głównie pers.: zwrotka złożona z kilkunastu dwuwierszy o jednym rymie wg schematu: aa ba ca da itd.: mistrzem g. był Hafiz. GAZELE, gatunki antylop z rodzaju Gazella; pd. i wsch. Afryka oraz środk. i pd. Azja; rogi najczęściej proste, nieraz lirowato skręcone. Potocznie — wszelkie małe i średnie smukłe antylopy. Tabl. 4. GAZETA [wl.], pismo codzienne lub czasopismo wychodzące częściej niż raz w tygodniu; nazwa od drobnej monety weneckiej z XVI w., którą opłacano listy kupieckie zawierające nowiny informacyjne. „GAZETA GRUDZIĄDZKA“, czasopismo o charakterze klerykalnym, nacjonalistycznym i antypruskim (100 tys. nakładu); zał. 1894 i wyd. przez W. Kulerskiego. „GAZETA NARODOWA“, dziennik lwowski, wyd. 1862-—1915; początkowo organ demokr. mieszczaństwa, później tzw. Podolaków, reprezentujących we wsch. Galicji interesy konserwat. szlachty, zwalczających szczególnie zaciekle nar. ruch ukraiński. „GAZETA NARODOWA Y OBCA“, pierwsze poi. czasopismo polit. wydawane w Warszawie (1791—92) przez J. U. Niemcewicza, J. Weyssenhoffa i T. Mostowskiego; reprezentowało postępowy program Oświecenia. „GAZETA POLSKA“, 1) dziennik zał. 1826 w Warszawie przez K. Bronikowskiego z udziałem M. Mochnackiego, przetrwał do 30 IX 1831, po czym wychodził jako „Gazeta Codzienna“; 1859 nabył ją L. Kronenberg (ojciec) i oddał pod red. J. I. Kraszewskiego, który 1861 przywrócił jej dawną nazwę; później pismo prowadzili: J. Sikorski od 1868, Ed. Leo od 1874 i J. Gadomski do 1906, B. Koskowski i R. Dmowski do zamknięcia 1908; 2) założony 1929 organ piłsudczyków pod red. A. Koca, później B. Miedzińskiego i I. Matuszewskiego (syna), wreszcie M. Starzyńskiego do 1939 „GAZETA WARSZAWSKA“, najstarsze po „Monitorze“. czasopismo poi. o kierunku zachowawczym (początkowo „Wiadomości Warszawskie“); pierwszy red. ks. S. Łuskina; ukazywało się 1774—1914, 1919—35; 1794 jako „G. Krajowa“, od 26IV do 1IX jako ,,G. Wolna Warszawska“ — organ centralnych władz powstania kościuszkowskiego; od nru 56, 1794, jako „G. W.“; od 1906 organ Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego; 1909—14 red. U. Chmielowski. ĆAZ NE WIDZI, Ghaznawidzi, muzułm. dynastia pochodzenia tur. ok. 955—1191; panowała w Afganistanie i Indiach zach.; stolica Gnazna. GAZOBETON -beton. GAZOCIĄG, przewód rurowy do przesyłania gazu z miejsca produkcji (zbiornika) lub kopalni (gaz ziemny) do odbiorcy. Zob. też rurociąg. GAZOGENERATOR, generator gazowy, czadnica — piec z materiału ogniotrwałego w kształcie cylindra, w którym przez warstwy rozżarzonego koksu lub węgla przepuszcza się powietrze lub parę wodną otrzymując gaz generatorowy powietrzny lub wodny. GAZOLINA, ciecz o analogicznym do —eteru naftowego składzie, własnościach i zastosowaniu; wyodrębniona z gazu ziemnego przez adsorbcję lub wykraplanie cięższych węglowodorów (pentanu, heksanu itp.); nazwa używana czasem na określenie eteru naftowego. Tabl. 54. GAZOLINIARNIA, zakład, w którym znajdują się urządzenia do odgazolinowania gazu ziemnego. Zob. też gazolina. GAZOMIERZ —przepływomierz. GAZOTRON, dwuelektrodowa lampa elektronowa napełniona gazem szlachetnym lub parą rtęci; używana w prostownikach małej mocy. GAZOWNIA, zakład przemysłowy, w którym się wytwarza —gaz węglowy (do celów opałowych i oświetlania) poddając węgiel kamienny procesowi —odgazowania. Gazownia: 1 — zbiornik węgla, 2 — piec gazowniczy, 3 — chłodnica wstępna, 4 — gaszenie koksu, 5, 6 — odsmalacze, 7 — płuczka amoniakalna, 8 — płuczka benzolowa, 9 — odsiarczanie, 10 — zbiornik gazu GAZOWY OLEJ, frakcja —ropy naftowej o temp. wrzenia 300—350°, stosowany do napędu silników Diesla. GAZÓW STAŁA —Clapeyrona równanie. GAZU ANALIZA, oznaczanie jakościowego i ilościowego (procentowego) składu mieszaniny gazów. Zob. też Orsata aparat. GAZY, ciała lotne w temperaturach wyższych od temperatury krytycznej; nie mają sprężystości postaci (przybierają kształt naczynia), są rozprężliwe (zajmują całą objętość naczynia); g. doskonały — gaz w każdej temperaturze i pod każdym ciśnieniem ściśle spełniający prawa gazów (Boyle’a, Charlesa); g. rzeczywiste wykazują mniejsze lub większe odchylenia od tych praw. GAZY BOJOWE —bojowe środki chemiczne. GAZYFIKACJA, budowa urządzeń wytwarzających i rozprowadzających palne gazy (gaz ziemny, generatorowy, węglowy, np. otrzymany z podziemnego —zgazowania węgla itp.) do celów gosp. i przemysłowych. GAZY SPALINOWE, mieszanina gazów uchodzących z pieców lub z silników spalinowych, zawierająca produkty spalania materiałów opałowych lub pędnych, zwłaszcza dwutlenek węgla, parę wodną, azot, tlenek węgla. GAZY SZLACHETNE (nieczynne) —helowce.  277 GDAŃSK ‘.OWO ÏOÙBIt’ \kawcnhY potok ¿Sępi® Wzgórz« U&sopot "śW!CHikb\VQ\ ,j/fUMOWO jwesreaPtArre Sfevvvv, post lOU W A Klukowi i batami •a *SÓW£VNS Kokoszki Jasień 'Pt OMA. UJoSciskoizadółki. ■uoslowlce Borkowo J lś‘% Jonkowo Gd. iw.¡Wojciech GAŻNIK (dawniej: karburator), urządzenie w układzie zasilania silnika spalinowego; w g. następuje rozpylanie i zmieszanie lekkiego paliwa ciekłego (np. benzyny) z powietrzem. GAŻA [fr.], stała pensja. GĄBIN, m., pow. gostyniński, woj. warsz.; 3200 mieszk. (1956); przetwórstwo rolne; kościół z XIV w. GĄBKA ROŚLINNA, wysuszony szkielet wiązek naczyniowych z owocu jadalnej rośliny Luffa cylindrica z rodziny dyniowatych (Afryka trop.). GĄBKI, Porifera, typ najbardziej prymitywnych »————* zwierząt wielokomórkowych; Schemat gaźnika: a — kO' Polska na przełomie życia gospodarczego 1764— 1830. GĄSIOROWSKI Wacław, pseud. Sclavus (1869— 1939), powieściopisarz; liczne powieści hist., zwłaszcza dla młodzieży; Huragan, Rok 1809, Pani Walewska, Królobófcy. GĄSKA: 1) hutn. bloczek surówki odlany z wielkiego pieca lub kadzi, w kształcie wydłużonej bryły o ciężarze 40—50 kg; podobnie odlewa się niektóre metale nieżelazne (cynk, aluminium); 2) bot. g. Tricholoma, rodzaj grzybów kapeluszowych z rodziny bedłkowatych; charakterystyczny biały wysyp zarodników; g. zielonka (T. equestre), jadalny późnojesienny grzyb suchych lasów; owocnik żółtozielony, o miłym zapachu. Tabl. IV. GBUR, nazwa zamożnego chłopa na Pomorzu; potocznie: człowiek niekulturalny, mrukliwy, nieuprzejmy. Gd, symbol pierwiastka chem. gadolinu. GDANSK, m. woi. i pow., pow. miejski, port . _ handl. nad Zat. Gdańską i Leniwką; śródmieście liczne gatunki żyją w ko- mora pływakowa, b — (5 km od morza) nad Motławą i Raloniach; ciało z dwóch pływak, c — dopływ pa- dunią; 242 900 mieszk. (1956); stocznie warstw: ektodermy i ento- liwa do dyszy, d — do- okrętowe, zakł. przemysłu metal., dermy; szkielet wewnętrz- pływ powietrza, e — dysza chem., drzewn., spoż.; obrót towarowy ny złożony z oddzielnych 5 min 244 tvs. ton (1955); Politechmałych igiełek wapiennych (g. morskie), krzemion- njka. Akademia Medyczna, Biblioteka kowych lub z włókien organicznych (sponginowych) ; Miejska, zabytkowe Śródmieście. — szkielet sponginowy śródziemnomorskiej gąbki, tzw. W X w. obronny gród książąt pomorgreckiej, używany iest do mycia; ok. 5000 gatunków, skich z osiedlem rzemieśl. i portem GĄSIENICA: 1) zool. liszka — larwa motyla; handl.; 1308 podstępnie opanowany 2) techn. -»gąsienicowy pojazd. przez Krzyżaków, pogrom ludności; w wojnie 13-letniej GĄSIENICOWA: 1) Dolina, górna część Doliny jeden z gl. ośrodków walki z Zakonem; po przylączeSuchej Wody, na pograniczu Tatr Wysokich i Zach., niu do Polski 1466 w oparciu o gosp. zaplecze Polski otoczona od pd. i wsch. szczytami Tatr Wysokich, i uzyskane przywileje rozkwit gosp. miasta. 1526 a od zach. i pd.-zach. szczytami Tatr Zach.; masyw Małego Kościelca i Kościelca dzieli G. D. na część wsch. (Czarny Staw i Zmarzły Staw Gąsienicowy) i zach. (pozostałe 9 Stawów Gąsienicowych); dno doliny pokrywają osady lodowcowe; 2) Hala, obszar górskich łąk i kosodrzewiny obejmujący część G. D. od wys. 1500 do ok. 1650 m; ograniczony wypas owiec i bydła; szałasy, 2 schroniska turyst., placówka PIHM i Instytutu Geografii PAN. GĄSIENICOWE STAWY, grupa jezior polodowcowych w Tatrach, w górnych partiach Doi. Gąsienicowej; największe: Czarny Staw Gąsienicowy, Zielony, Długi, Zmarzły. GĄSIENICOWY POJAZD, samochód, ciągnik, czołg, który porusza się za pośrednictwem gąsienic, tj. pasów bez końca złożonych z ogniw (płyt) połączonych przegubowo i napędzanych przez silnik. Ciężar g. 	p. rozkłada się na dużą powierzchnię gruntu i dlatego może on poruszać się po miękkich terenach. Tabl. 76. GASIENICZNIKI, Ichneumonidae, rodzina owadów z rzędu blonkówek; larwy ich pasożytują w larwach innych owadów, często szkodników, stąd na ogól pożyteczne. GĄSIOR: 1) kłoda drewniana krępująca ręce i szyję; stosowana jako narzędzie kary na wsi pańszczyźnianej; 2) techfc -»dachówka. GĄSIOREK Stanisław. Kleryka, Anserinus (?—1562), poeta, kompozytor, dyrygent kapeli król.; liryki patriotyczne w jęz. polskim. GĄSIOREK -»dzierzba gąsiorek. GĄSIOROWSKA-GRABOWSKA Natalia (ur. 1881), historyk, znawca historii społ.-gosp. Polski XVIII—XIX w., od 1945 prof. Uniw. Łódź., od 1952 Uniw. Warsz.; członek PAN; Górnictwo < hutnictwo w Kr6~ lest wie Polskim 1815—1830; Trójmiasto: Gdańsk, Gdynia, Sopot ^KAMlSHHA GOSA  GDAŃSKA ZATOKA -»-„gdańskie artykuły“ Zygmunta; w XVI—XVII w. jeden z największych portów handl. w Europie (handel zbożem); ośrodek kultur, i artyst.; produkcja słynnych mebli, zegarów, złotnictwo; od 1793 w rękach Prus; 1919 na mocy traktatu wersalskiego utworzone Wolne Miasto G-, którego port miał służyć Polsce, przy utrzymaniu autonomii miasta w sprawach wewn.; uprawnienia Polski: włączenie G. do poi. obszaru celnego, zarząd kolei, własna komunikacja poczt, z portem, udział w administracji portu, kierowanie sprawami zagr. miasta; reprezentant Polski w G. — Komisarz Generalny, z ramienia Ligi Narodów — Wysoki Komisarz; realizacja tych uprawnień utrudniana przez politykę senatu gdańsk.; 1939 sztuczne zaognienie stosunków przez hitlerowskie władze G. było dla Hitlera jednym z pretekstów do napadu na Polskę; bohaterska obrona Westerplatte i Poczty poi.; 1939—45 okupacja niem.; zniszczenie miasta w czasie walk 1944; w Polsce Ludowej odbudowa zabytkowego śródmieścia i rozbudowa portu. Tabl. 57. GDAŃSKA ZATOKA, w pd. części M. Bałtyckiego, między piw. Hel a płw. Sambia; szeroko otwarta ku pn. zamulana przez nanosy Wisły; glęb. do 120 m; zasolenie do 0,8*/», w części pd.-wsch. Mierzeja i Zalew Wiślany; porty: Gdynia, Gdańsk, Kaliningrad. „GDAŃSKIE ARTYKUŁY“, 1526 nadanie przez Zygmunta I Gdańskowi nowego ustroju władz miejsk. po przewrocie dokonanym przez pospólstwo; obok rady miejskiej utworzono przedstawicielstwo pospólstwa, tzw. radę stu. GDAŃSKIE MEBLE, typ mebli wykonywanych w XVII i XVIII w. w Gdańsku, potem w in. miastach poi., szczególnie na Pomorzu; określenie to, powszechne w Polsce od XVII w., obejmowało również wiele sprzętów barok., o kształtach i dekoracji typowej dla ośrodków pn. Niemiec, Holandii i Anglii; krzesła i kanapy gd. odznaczają się wysokimi, wąskimi ażurowymi oparciami; orzech, szafy gd., masywne i wielkie z dużymi gzymsami, często bogato rzeźbione, czasem intarsjowane; słynęły także kufry gd., zamykane cylindrycznymi wiekami. GDAŃSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje dorzecze dolnej Wisły — Żuławy Wiślane, Mierzeję Helską, część Mierzei Wiślanej, na zach. niewielką część Pojez. Pomorskiego, a na wsch. część Pojez. Mazurskiego; 10 924 km*, ok. 1 082 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. 99 osób na 1 km*; gleby urodzajne; woj. ma charakter roL-hod., uprawa zbóż, buraków cukr., ziemniaków i in.; główna rz. Wisła z Nogatem, skanalizowana i żeglowna, ponadto Wierzyca i Radunia, źródło energetyki (elektrownie); jez.: Raduńskie, Druzno, Sarbsko, Łebsko, Ostrzyckie i in.; na wsch. od Gdańska depresje do — lm, obszary roi. chronione przez wały, dreny i kanały odwadniające, w czasie II wojny świat całkowicie przez hitlerowców zdewastowane, obecnie odbudowane; główne miasta Gdańsk i Gdynia (powyżej 100 000 mieszk.); Elbląg, Sopot, Tczew, Starogard Gdański, Malbork, Wejherowo, Kwidzyń, Lębork, Rumia, Nowy Dwór, Łeba, Kościerzyna są ośrodkami głównych gałęzi przemysłu: stoczn., metal., elektrotechn., konfek., garbar., drzew., ceram., spoż., przetw. rybnego; na wybrzeżu ośrodki wypoczynkowe, sportowe i turystyki wod., kąpieliska; porty mor.: Gdańsk, Gdynia, porty rybac.: Puck, Hel; surowce: piaski, gliny, torfy. GDUŁA -»-cyklamen. GDYNIA, m. pow., pow. miejski, woj. gd.; port handl. nad Zat. Gdańską osłonięty od pn. Mierzeją Helską; baza oceanicznych Unii okręt i rybołówstwa mor.; 129 600 mieszk. (1956); węzeł komunikacji mor. i ląd.; chłodnie i zakłady przetwórstwa tybnego, główny basen do przeładunku węgla, rud i towarów masowych; obrót towarowy (5050 tys. ton — 1955) obejmuje węgiel i koks, radę, zboże, drewno i in.; Morski Instytut Rybacki, Technikum Rybołówstwa Mor., Obserwatorium Mor. PIHM, Muzeum Marynarki Woj. — Pod zaborem niem. wieś rybacka; w Polsce od 1920 pierwsza przystań dla okrętów woj. i rybackich; 1924—39 budowa nowocz. portu handl. i miasta wobec niewystarczających urządzeń port Gdańska; szybki rozwój Gdyni stanowił poważne osiągnięcie gosp. Polski międzywoj.; w II wojnie świat, baza hitl. marynarki woj.; 1945 odbudowa zniszczonych urządzeń port., powiązanie Gdyni z Gdańskiem i Sopotem w rejon komunik.-gosp. „trójmiasto“. Tabl. 57. Ge, symbol pierwiastka chem. germanu. GEBETHNER I WOLFF, jedna z najbardziej zasłużonych polskich firm wydawn. i księgarskich, zał. Gekon 278 1857 przez G. Gebethnera (1831—1900) i R. Wolffa (1832—1910) w Warszawie, istniejąca do dzisiaj. GEBROW1E, wyznawcy -»mazdeizmu, którzy po najeżdzie Arabów na Persję w VII w. nie przyjęli religii muzulm. GEDDES [gędys] Patrick (1854—1932), socjolog, urbanista i biolog ang.; twórca koncepcji planowania regionalnego. GETŚZ —amharski język. GEFRAJTER -»-fraj ter. GEHENNA [hebr.-gr.-łac.]: 1) nazwa doliny w pobliżu Jerozolimy, gdzie czcząc Molocha zabijano własne dzieci, aby złożyć je w ofierze; 2) piekło; 3) potocznie długotrwałe cierpienie, tragiczne przeżycia. GEIGERA-MÜLLERA LICZNIK -»-licznik. GEIJERSTAM [jęjjerstam] Gustav af (1858—1909), poeta szwedz.; jeden z gł. przedstawicieli naturalizmu w Szwecji; powieści, nowele (Fattigt Folk — Biedni ludzie, Erik Grane), komedie i sztuki lud. GEISSLERA RURKA, szklana rurka o dwóch elektrodach, napełniona rozrzedzonym gazem, który świeci pod wpływem -»-wyładowań elektr. między elektrodami; używana w spektroskopii. GEJSZA [jap.], dziewczyna jap. przygotowywana w odpowiedniej szkole do pracy w lokalu rozrywkowym; z towarzystwa jej mogą korzystać za opłatą goście danego lokalu; zawód g. z prostytucją łączy się nie zawsze i nie wszędzie« GEJZER [island.], źródło wyrzucające w pewnych odstępach czasu gorącą wodę i parę wodną; spotykane na terenach wulkanicznych i powulkanicznych; najbardziej znane g. są w Islandii i w Parku Narodowym Yellowstone w USA. GEJZERYT -►martwica. GEKONY, Gecconidae, rodzina jaszczurek; dl. ok. 30 cm; spłaszczone, krępe ciało o stosunkowo dużej głowie; przylgi na palcach umożliwiają im łażenie po gładkich, prostopadłych powierzchniach; nocny tryb życia; owadożeme; żyją w strefie tropikalnej. GELSENKIRCHEN, m. przem. w NRF (Zagłębie Ruhry); 355 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla kamień., koksownie, huty, rafinerie ropy naft.; przemysł chem., szklarski. GEM [ang.], w tenisie część partii (seta). GEMBARZEWSKI Bronisław (1872—1941), płk., muzeolog i pisarz wojsk., twórca i od 1916 dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie, później MuzeumWojska; zasłużony badacz dziejów wojskowości poi. GEMEIN [gemajn], niem. nazwa szeregowca używana w Polsce w XVII i XVIII w. w wojskach autoramentu cudzoziemskiego. GEMINATY [łac.], spółgłoski podwojone, np. panna, gemma, irracjonalny. GEMMA [łac.], półszlachetny kamień rzeźbiony wklęsło (intaglio) lub wypukło (kamea) używany jako ozdoba lub pieczęć; najstarsze z okresu starożytności. Zob. też daictylioteka. GEMMI, przełęcz w zach. Alpach Berneńskich; wys. 2329 m; łączy doliny Kander i Wallis. GEMULE [łac.], wytwarzane przez gąbki słodkowodne skupienia komórek, okryte wspólną otoczką; są to tzw. przetrwalniki: po przetrwaniu zimy, wiosną dają początek nowej kolonii. GEN, podstawowy materialny element dziedziczenia; drobna ilość substancji jądrowej o określonej strukturze chemicznej, dość znacznym stopniu stałości i zdolności katalizowania reakcji chemicznych, w wyniku których powstają określone zmiany (dziedziczne) w cechach organizmu. GENCJANA -►goryczka. GENEALOGIA [gr.L 1) nauka pomocnicza historii badająca rodowody i siosunki pokrewieństwa; 2) biol. historia rodowa określonej grupy organizmów. GENEALOGICZNE DRZEWO, przedstawianie pokrewieństwa jako drzewa, którego pień wyobraża formy wyjściowe danej grupy, a poszczególne konary i gałęzie — różne pochodne linie rozwojowe. GENERAL ELECTRIC COMPANY (GECO) [dżęnorl ylęktryk kam pony], największy koncern elektr. świata z siedzibą w N. Jorku, zał. 1892; produkuje różnorodny sprzęt elektrotechn.; kontroluje znaczną część przemysłu elektrotechn. USA, uczestniczy w produkcji broni atomowej. GENERALISSIMUS [łac.], tytuł nadawany w czasie wojny w niektórych armiach naczelnemu wodzowi, związany ze specjalnymi pełnomocnictwami; pojawia się we Francji w XVI w.; m. in. tytuł ten posiadali: Suworow, Foch, Stalin.  279 GENERAL MOTORS CORPORATION [dżęnorl moutor ko:p»rejszn], największy koncern samochodowy USA, zał. 1916; gl. zakłady w Detroit i Flint; połowa produkcji samochodów USA; należą doń znane zakłady Chevrolet, Buick, Cadillac i Oakland w USA oraz Opel w Niemczech; związany z koncernem —Du Pont de Nemours. GENERALNA GUBERNIA, część ziem poi. okupowanych przez hitler. Niemcy w okresie II wojny świat., nie włączonych bezpośrednio do Rzeszy; obejmowała 5 okręgów: warsz., radom., lub., krak. i (od 1941) 	galic.; gubernatorem generalnym był Hans Frank. GENERAŁBAS -»-basso continuo. GENERAŁ-GUBERNATOR: 1) w carskiej Rosji administrator prowincji składającej się z kilku guberni; 2) w Królestwie Pol. po likwidacji urzędu namiestnika — wojskowy stojący na czele Królestwa, pełniący władzę cyw. i wojsk. GENERATOR [lac.]: 1) elektrostatyczny (van de Graaffa), urządzenie do wytwarzania wysokiego napięcia na zasadzie indukcji elektrostatycznej (-►elektryzowanie); zawiera izolowaną kulę metalową, do której wprowadza się nabój elektr. za pomocą taśmy bez końca, wskutek czego powierzchnia kuli ulega naelektryzowaniu przez indukcję; między dwiema takimi kulami, jedną naelektryzowaną, a drugą uziemiona, można otrzymać napięcie kilku milionów woltów; tabl. 39; 2) lampowy (elektronowy), układ, w któr właściwości lampy elektronowej są wykorzystane przetwarzania prądu stałego, czerpanego ze źródła energii (np. bateria), na prąd zmienny; g. 1. umożliwia otrzymywanie prądów zmiennych w bardzo szerokim zakresie częstotliwości (do ok. 300 000 MHz); stanowi zasadniczą część nadajnika radiowego; 3) elektryczny -►prądnica elektryczna; 4) gazowy —gazogencrator. GENERATYWNY ROZRÓD -►rozmnażanie. GENETYKA [gr.J, nauka o zjawiskach dziedziczności i zmienności organizmów; jako samodzielna nauka rozwinęła się od r. 1900, gdy ponownie zostały odkryte prawa -►Mendla; g. formalna, kierunek g. zajmujący się analizą genetyczną osobników na podstawie badania stosunków rozszczepień cech u mieszańców; g. f. powstała z rozwinięcia mendelizmu i uzupełnienia go teorią mutacyjnego powstawania nowych cech dziedzicznych oraz chromosomową teorią dziedziczności Morgana; we współcz. genetyce oprócz g. formalnej istnieją liczne inne, np. g. 	biochemiczna, g. rozwojowa, g. populacyjna; g. miczurinowska, rozwijana w ZSRR przez Łysenkę w oparciu o badania Miczurina; g. m. zakłada bezpośredni wpływ środowiska na kształtowanie się dziedzicznych cech organizmów. Zob. też dziedziczność i neodarwinizm. GENEWA (Genève), m. i stolica kantonu G. w pd.-zach. Szwajcarii nad Jez. Genewskim; 156 300 mieszk. (1954); ośrodek kult. Szwajcarii; katedra z XII—XIV w.. Pałac Narodów, Pałac Sprawiedliwości; siedziba Międzynar. Czerwonego Krzyża, Międzynar. Organizacji Pracy, kilku innych organizacji międzynar.; dawna siedziba Ligi Narodów; miejsce wielu konferencji międzynar.; produkcja zegarków, motocykli; ośrodek turvst.; port lotniczv. GENEWSKA KONFERENCJA, 17—23 VII 1955 w Genewie konferencja szefów rządów: Francji (E. Faure), W. Brytanii (A. Eden), USA (D. Eisenhower) i ZSRR (N. A. Bulganin) w sprawie zjednoczenia Niemiec, bezpieczeństwa europejskiego i współpracy między Wschodem a Zachodem. GENEWSKIE JEZIORO (Leman), największe jez. alpejskie na granicy Szwajcarii i Francji; 582 km*, 375 m n. p. m., dl. 72 km, glęb. 310 m, pochodzenia tektoniczno-lodowcowego; przepływający przez G. J. Rodan znosi duże ilości osadów i powoduje wahania wodostanu; liczne zamki, szczególnie w Szwajcarii; gl. m. Genewa i Lozanna. GENEWSKIE KONWENCJE -►Czerwony Krzyż. GENEZARET —Jam Kinered. GÉNISSIAT [żenisją], miejscowość we wsch. Francji (Burgundia); największa elektrownia wodna Francji na Rodanie. GENITALIA [lac.J, narządy płciowe. GENIUSZ [lac.]: 1) mit. rzym. duch opiekuńczy człowieka; 2) najwyższy stopień uzdolnienia nauk. lub artyst.; 3) człowiek obdarzony niezwykłymi zdolnościami twórczymi, odkrywający nowe drogi w nauce lub sztuce. GENOTYP, zespól wszystkich —genów w organizmie; zespól właściwości dziedzicznych organizmu. GENRE [fr., żar], rodzaj, maniera; w sztukach plastycznvch —rodzajowe malarstwo. GENRO [jap.], instytucja polit, w Japonii 1889— GEOGRAFIA 1940; rodzaj rady osobistej cesarza, o dużym wpływie na jego decyzje GENTILE [dżentile] Giovanni (1875—1944), wl. filozof idealista, przedstawiciel filozofii czynu, ideolog faszyzmu. GENTILI [dżentjli] Alberlco (1552—1608), Włoch z pochodzenia, prawnik, prof, prawa cywilnego na uniw. w Oksfordzie; zwolennik tolerancji i wolności handlu morskiego. GENTLEMAN [ang., dżęntlman], w słownictwie ang. człowiek honoru, przestrzegający obowiązującego kanonu moralności. GENTLEMEN’S AGREEMENT [ang. - 9grj:mont], porozumienie polit. reprezentantów dwóch państw, nie ujęte w formę umowy międzynarodowej. GENTRY [dżęntry], szlachta ang. w XVI i XVII w. posiadająca herby bez tytułów; także bogate mieszczaństwo zyskujące prawa szlach. przez nabycie ziemi; g. odznaczała się dużą aktywnością gospod. GENUA, m. w pn. Włoszech (Liguria) nad Zat. Genueńską (M. Liguryjskie); 680 000 mieszk. (1954); największy wl. port handl. i pasażerski; gmachy i kościoły z XVI i XVII w.; ważny ośrodek przem. i handl.; wielkie stocznie; przemysł: hutn., maszyn, (motory lotn.), chem., włókien., skórz.; węzeł komunik. W 1451 ur. Krzysztof Kolumb. — Dawna osada liguryjska, potem miasto rzymskie; w średniowieczu bogata kupiecka republika (samodzielna od X w.), rywalizująca z Wenecją w handlu lewantyńskim; posiadała kolonie na wyspach greckich i nad M. Czarnym (Kaffa na Krymie), zagarnięte w XV w. przez Turków; opanowała też Korsykę i Sardynię; 1797 przekształcona przez Napoleona Bonaparte w zależną od Francji Republikę Liguryjską; przyłączona do Francji 1805—14; od 1815 należała do Królestwa Sardynii, od 1861 do Zjedn. Włoch. GENZERYK, król Wandalów 428—77; podbił rzym. Afrykę. GEOCENTRYCZNA TEORIA, teoria budowy Wszechświata, wg której nieruchoma Ziemia znajduje się w środku, a wokół niej krążą: Słońce, Księżyc, planety i gwiazdy. G. t. uznawana w starożytności i średniowieczu, traktowana przez kościół jako jeden z dowodów centralnej pozycji Ziemi i człowieka we Wszechświecie, obalona została w XVI w. przez M. Kopernika. GEOCHEMIA, nauka o składzie chem. Ziemi, a zwłaszcza skorupy ziem., o rozmieszczeniu w niej pierwiastków, ich krążeniu i udziale w procesach geologicznych. GEOCHRONOLOGIA [gr.J, geologiczna rachuba czasu i datowanie zjawisk; g. względna dzieli dzieje Ziemi na pewne jednostki czasu, opierając się na przemianach świata organ., którego szczątki (skamieniałości) zachowane są w skalach. Jednostkami czasu pierwszego rzędu są ery, które dzielą się na okresy, te zaś na epoki, wieki i wreszcie doby. G. bezwzględna stara się obliczać czas trwania geol. jednostek czasu w latach, opierając się głównie na stopniu zaawansowania rozpadu pierwiastków promieniotwórczych w skatach. Zob. też stratygrafia (tabela). GEODA [gr.J, okrągławego kształtu puste miejsce w skale, później wypełnione częściowo masą mineralną w postaci pięknie wykształconych kryształów. GEODEZJA [gr.J, nauka zajmująca się wyznaczaniem kształtu i rozmiarów globu ziemskiego lub jego części, sporządzaniem map i planów, pomiarami gruntów i pewnych obiektów dla celów gosp., techn., wojsk., itp.; g. górnicza —miernictwo górnicze. GEODEZYJNA LINIA, najkrótsza odległość pomiędzy dwoma punktami na powierzchni (np. na —elipsoidzie ziemskiej). GEOFFROY DE SAINT-HILAIRE [żofrua dsętilę:rj: 1) Etienne (1772—1844), biolog fr.; przed K. Darwinem wysuwał teorię zmienności gatunków i ewolucji; 2) Isidore (1805—61), syn poprzedniego, zoolog; pionier aklimatyzacji. GEOFITY [gr.J, zielne rośliny trwałe, których pączki zimują w ziemi na kłączach, bulwach lub cebulkach, np. perz, ziemniak, kosaciec. GEOFIZYKA, nauka zajmująca się badaniem fizycznej strony zjawisk zachodzących w skorupie ziem., we wnętrzu Ziemi, w oceanach i w atmosferze, łącznie z wpływami wywieranymi na nie przez Słońce i Księżyc. „GEOGRAF BAWARSKI“, nazwa określająca zapiskę z poi. IX w., która wymienia m. in. niektóre państewka plemienno-terytorialne na ziemiach poi. GEOGRAFIA [gr.J, nauka badająca powlokę ziemską (środowisko geogr.) i związki, jakie zachodzą między działalnością człowieka a środowiskiem geogr.; g. fizyczna bada środowisko geogr. od strony  GEOGRAFIA JĘZYKOWA przyr., kompleksowo (jako całość Ziemi lub jej części), albo poszczególne elementy geogr., np. rzeźbę (-«-geomorfologia), wody (-«-hydrografia), oceany i morza (-«oceanografia), klimat (-«klimatologia), zespoły roślinno-zwierzęce (biogeografia, fitogeografia i zoogeografia); g. ekonomiczna (gospodarcza) lub g. człowieka (socjogeografia, antropogeografia) zajmuje się rozmieszczeniem człowieka oraz jego działalnością, gł. gosp., pozostawiającą trwałe ślady w środowisku geogr., np. g. zaludnienia i osadnictwa, g. 	rolnictwa, g. przemysłu, g. komunikacji; istotnym zadaniem nauk geogr. jest syntetyczna, kompleksowa charakterystyka poszczególnych krajów, lądów lub oceanów (g. regionalna); jako odrębne działy g. traktuje się -«kartografię oraz historię geografii. — G. jest jedną z najstarszych gałęzi wiedzy, której ślady znajdujemy już u staroż. pisarzy greckich, m. in. u Herodota, Eratostenesa, Ptolemeusza, Strabona; początkowo g. jako nauka opisowa ograniczała się do zbierania informacji i opracowywania charakterystyk poszczególnych krajów, lądów, mórz itp.; również w ramach g. (kosmografii) prowadzone były studia nad pomiarami Ziemi lub jej części, które z czasem stały się podstawą geodezji i kartografii; dopiero w XVIII w. g. przekształciła się w naukę właściwą przez wprowadzenie do badań klasyfikacji zjawisk, ich porównywania z sobą w przestrzeni i czasie, szukania związków pomiędzy zjawiskami występującymi w powłoce ziemskiej; z czasem obok opisu zjawisk geogr. coraz więcej uwagi poświęcano badaniom ich przyczyn, skutków, powiązań, nasileń oraz prawom rządzącym ich występowaniem i rozmieszczeniem na kuli ziemskiej. W Polsce g. była wykładana od końca XV w. na Uniw. Jag. pod nazwą kosmografii; z XV i XVI w. pochodzą pierwsze dzieła geogr.: Jana Długosza, Macieja Miechowity, Mikołaja Kopernika, Jana ze Stopnicy, Bernarda Wapowskiego; nowy okres rozwoju nastąpił pod koniec XVIII w. (S. Staszic, H. Kołłątaj, F. Skarbek, K. Surowiecki i in.); 1848 utworzona została pierwsza katedra g. na Uniw. Jag. w Krakowie (przez 4 lata piastował ją W. Pol), a pod koniec XIX w. powstała druga katedra we Lwowie (A. Rehman); duże zasługi ala rozwoju g. poi. położył W. Nałkowski, nauczyciel szkół średnich w Warszawie. Okres międzywoj. przyczynił się znacznie do rozwoju g. w Polsce. Powstało 5 bad.-dydakt. ośrodków geogr. w uniwersytetach, kilka towarzystw geogr. oraz kilkanaście ciągłych wydawnictw geogr.; najwybitniejszym geografem tego okresu był E. Romer; duże zasługi dla rozwoju g. poi. położyli: S. Lencewicz, L. Sawicki, J. Smoleński, 280 S. Pawłowski, S. Nowakowski i M. Limanowski. Po drugiej wojnie świat, nastąpił dalszy rozwój g. w Polsce. GEOGRAFIA JĘZYKOWA, pomocniczy dział językoznawstwa ujmujący wyniki badań nad jęz. zróżnicowaniem danego obszaru w formę -«izoglos; twórcą jej był fr. lingwista Jules GilUeron (1854—1936). GEOGRAFIA ROŚLIN -fitogeografia. GEOGRAFIA ZWIERZĄT —zoogeografia. GEOGRAFICZNA SIATKA, sieć południków i równoleżników pokrywająca w teorii kulę ziemską i przedstawiona na jej modelu — globusie. GEOGRAFICZNE ODKRYCIA —tabela str. 281. GEOIDA [gr.], powierzchnia teoretycznego poziomu mórz i oceanów wyznaczonego przez średnią stanów wód z wieloletnich pomiarów na wybrzeżach; umowna powierzchnia globu ziem. zbliżona kształtem do —elipsoidy. GEOLOGIA [gr.], nauka o Ziemi, głównie o jej zewnętrznej kamiennej powłoce (litosferze). Rozróżniamy g. przyrodniczą, czyli podstawową, i g. stosowaną. Do g. przyrodniczej należą: g. dynamiczna, zajmująca się czynnikami, które oddziaływają na skorupę ziemską, i procesami geologicznymi, wywoływanymi przez te czynniki; g. historyczna zajmuje się przemianami, którym ulegała skorupa ziemska, datuje te przemiany i odtwarza dzieje Ziemi oraz życia na niej. Z g. historyczną łączy się ściśle —stratygrafia, ustalająca kolejne następstwo warstw i zawartych w nich skamieniałości. Strukturą skorupy ziemskiej, będącą wynikiem jej dziejów, zajmuje się — geotektonika, a rzeźbą jej powierzchni —geomorfologia; g. regionalna opisuje stosunki geologiczne na poszczególnych obszarach powierzchni Ziemi; g. stosowana ma za zadanie wykorzystać wiedzę geologiczną dla życia gospodarczego; rozpada się na działy: g. surowcową, zajmującą się surowcami mineralnymi; g. złożową — złożami tych surowców, g. poszukiwawczą — ich poszukiwaniem, g. kopalnianą — zagadnieniami geologicznymi związanymi z eksploatacją tych surowców, g. ekonomiczną — ich zasobami i wartością. Warunkami geologicznymi robót ziemnych i podziemnych zajmuje się g. inżynierska (techniczna), a wodami podziemnymi — hydrogeologia. Zastosowanie g. do potrzeb rolnictwa należy do agrogeologii, a obrony kraju — do g. wojskowej. GEOLOGICZNA MAPA, przedstawienie na podkładzie topograficznym rozmieszczenia mas skalnych na powierzchni Ziemi; wiek i rodzaj skał oznacza się za pomocą umówionych barw lub kreskowań. »rant* ''Cabral iz d« Soli» Iwlal znany w staroiytności fcbáiwi.t znany w potowi« XV w ODKRYCIA XVhtazpaAąliiaj. -Kolumb 4-ta podrdł »302 04 .Mojada I VespueCi 1*99—1500«—•—■—•MapaMan 1310—22 .tola podziału świata miedzy Hiszpanią a Portugali* po umówią w Tomasinas 1494 r. B535»d* 6*m* — — «Xabral 1300—02 -Amtrigo Vatpuca 1301 — 02 EËffiSkdkrycia francuskie.-». .«.Jacques Carttsr 1534—34 Lj-¿jodkrycle rosyjski« — i —lAlmagro 1533-3? ■- ir 8:— -*Bartolom«n Olsz I486-SV— .John i Sebastian Cabotowie 1497—98 i rycia angielskie;. c// S \ li A - I yl lii I ^^rłartog/ y / 161« j  281 GEOGRAFICZNE ODKRYCIA Ważniejsze odkrycia i podróże geograficzne Afryka Prawdopodobne oplynięcie Afryki — Fenicjanie z inicjatywy egip. faraona Necho Podróż wzdłuż zach. wybrzeży Afryki — Kartagińczyk Hanno Dotarcie przez Saharę do m. Timbuktu nad Nigrem — Ibn Batuta Odkrycie Madery, Azorów, Przylądka Zielonego — Portugalczycy, wysłani przez Henryka Żeglarza Odkrycie ujścia rz. Kongo — Diego Cflo, M. Beheim Przylądek Dobrej Nadziei — B.Diaz Wyprawa do Indii — Vasco da Gama Podróże do dorzecza Nigru — Mungo Park Badanie Abisynii i źródeł Nilu — Ł, Kowalewski (udział polskiego iologa L. Cienkowskiego) Odkrycie Kilimandżaro i Kenii — J. L. Krapf i J. Rebmann Przejście przez Saharę i odkrycie rz. Benue — H. Barth Odkrycie jez. Ngami i badanie górnego biegu Zambezi — D. Livingstone Odkrycie jez. Tanganika i Wiktorii — R. Burton i J. Speke Odkrycie jez. Niasa i Szirwa — D. Livingstone Podróże po Abisynii, dotarcie do źródeł Nilu Białego i Błękitnego — I. Żagiell (Polak) Odkrycie rz. Uele, Bahr el-Ghazal — G. Schweinfurth Podróż przez Saharę od Trypolisu do jez. Czad i przez wsch. Sudan — G. Nachtigal Odkrycie rz. Lualaby (górny bieg Konga) i źródeł Konga — H. M. Stanley Badanie obszaru górnego Nilu i Konga — W. Junker Podróże naukowe po pd. Afryce (Kraj Przylądkowy, Orania, Transwal. Natal, Basuto) — A. Rehman (Polak) Podróże przez Afrykę ze wschodu na zachód i następnie z zachodu na wschód — H. Wismann Wyprawa naukowa do Kamerunu, a następnie na Fernando Po i do Liberii — S. Szolc-Rogoziński (Polak) Wejście na Kilimandżaro — H. Meyer Badania naukowe Afryki Środkowej przez księcia Adolfa Fryderyka meklembur., w których bierze udział polski antropolog J. Czekanowski Azja Wyprawa do Karakoram (Mongolia) pod wodzą G. Carpini de Piano — udział Polaka Benedykta Polonusa Chiny, Indie, Persja — podróże — Marco Polo Odkrycie drogi morskiej do Indii — V. da Gama Pinto jako pierwszy Europejczyk przybija do brzegów Japonii Wyprawa na Syberię — T. Jermak Podróże po Azji, Kaukazie, stepach mongolskich i Chinach — I. Potocki (Polak) Podróże po Arabii, Syrii i Mezopotamii — W. Rzewuski (Polak) Podróże po Syberii — T. Kobyledzki (Polak) Podróże po Tien-szanie, Ałatau (jez. Issyk-kul i Bałchasz) — P. Siemionow-Tianszański 600 p. n. e. ok. 470 p.n.e. 1325—52 od 1418 1484—86 1487 1497—08 1795—97 i 1805—06 1847—48 1848 1850—55 1849—56 1857—58 1859 1863—64 1869—72 1869—74 1874-77 1876—78 1 1879— 	86 1875 i 1879 1880- 	87 1882—83 i 1890—91 1889 1907—08 1245—47 1271—95 1497—98 1542 1581-84 1805 1807 1831—34 1856—57 Podróż do Chin — F. Richthofen Badania jez. Bajkał, Gór Nerczyńskieh oraz dorzecza Amuru i Ussuri — B. Dybowski (Polak), który w 1878 osiedla się na Kamczatce i bada sąsiednie wyspy Badania Turkiestanu, Pamiru, pn. Tybetu i Kaszgarii — B. Grąbczewski i K. Bohdanowicz (Polacy) Podróże po górach Pamiru (Mustag-ata), pn. Tybecie; odkrycie źródeł Brahmaputry, Satledżu i Indusu; podróż badawcza do Azji Środkowej — S. Hedin Odkrycie we wsch. Syberii Gór Czerskiego — W. Obruczew Próby zdobycia Czomolungmy (Mount Everest) przez Anglików Próba pokonania Himalajów przez międzynarodową ekspedycję Wejście na Czomolungmę — E. Hillary i N. Tensing Wejście na szczyt Nanga Parbat — H. Buhl Ameryka Odkrycie brzegów Ameryki Pn. — E. Leif Odkrycie wysp: Bahama, Kuba, Haiti, Dominica, Guadelupe, Antigua i Puerto Rico — K. Kolumb Odkrycie pn.-wsch. wybrzeża Ameryki Pn. i Labradoru — J. Cabot Odkrycie Ameryki Pd. przy ujściu rz. Orinoko — K. Kolumb Odkrycie Brazylii — P. Cabral Badanie wybrzeży Ameryki Pd. od Kolumbii do pd. Brazylii — Amerigo Vespucci (od jego imienia nazwa Ameryka) Odkrycie płw. Floryda — Ponce de Leon Przejście przesmyku Panamskiego i osiągnięcie Oceanu Spokojnego — V. Balboa Podbój Meksyku — F. Cortez Odkrycie cieśniny pomiędzy Ameryką Pd. a Ziemią Ognistą zwaną Cieśniną Magellana — F. Magellan Podbój Peru — państwa Inków — F. Pizarro Podbój Chile — D. Almagro Pierwszy spływ w dół Amazonki — F. Orellana Odkrycie rzeki i zatoki Hudsona — H. Hudson Ekspedycja naukowa do Ameryki Pd. i Srodk. — A. Humboldt, A. Bonpland Prace badawcze: i naukowe w Chile — I. Domeyko (Polak) Podróże badawcze po Ameryce Pd. — J. Siemiradzki (Polak) Badanie Alaski — E. Romer (Polak) Australia i Oceania Odkrycie Wysp Marianów i oplynięcie po raz pierwszy kuli ziemskiej — F. Magellan Odkrycie Nowej Gwinei — D. J. Menezes Odkrycie Cieśniny Torresa między Nową Gwineą a Australią — L. de Torres Odkrycie wysp: Nowa Zelandia, Tasmania, Tonga i Fidżi — A. Tasman Odkrycie wysp Samoa — L. de Bougainville Trzy podróże dookoła świata — J. Cook Założenie angielskiej kolonii karnej w Australii (dzisiejsze Sydney) 1868—72 1868 1876—89 1893-97 i 1905—09 1927—33 1925 1921, 1922, 1924 1933—39 1953 1953 ok. 1000 1492—96 1497 1493 1500 1499—1504 1513 1513 1519—21 1519- 	21 1531-33 1535—37 1541 1609—10 1799—1804 1838-84 1886—91 1913 1520— 	21 1526 1606 1642—44 1768 1768—80 1788  GEOLOGICZNE NAUKI Podróże badawcze po Australii i Tasmanii — E. Strzelecki (Polak) 1839—44 Prace badawcze na wyspach Oceanii, gł. Karolinach — J. Kubary (Polak) 1869—98 Prace badawcze na pn. i pd. wybrzeżu Nowej Gwinei — N. Miklucho-Makłaj 1871, 1872 i 1874 Odkrycie Archipelagu Palmera — A. de Gerlache; udział Polaków, A. Dobrowolskiego i H. Arctow1898 skiego Arktyka (Kraje Północne) Odkrycie Grenlandii — Eryk Rudobrody 983 Odkrycie Nowej Ziemi i Morza Karskiego, Wysp Niedźwiedzich i Spitsbergenu — W. Barents i towarzysze 1594—97 Odkrycie Cieśniny Hudsona — H. Hudson 1609—10 Odkrycie Przylądka Dieżniewa — S. Dieżniew, Popow 1648 Odkrycie Cieśniny Beringa — V. Bering 1728 Badania pn.-wsch. wybrzeży Azji — F. Wrangel 1820—23 Odkrycie północnego bieguna magnetycznego na piw. Boothia — J. i J. Ross 1831 Odkrycie północno-zachodniego przejścia — Mac Ciurę 1850—54 Przejście południowej Grenlandii ze wschodu na zachód — F. Nansen 1888 Wyprawa do bieguna północnego — F. Nansen 1893—98 Pierwsze przepłynięcie przejścia północno-zachodniego ze wschodu na zachód — R. Amundsen 1903—08 Dotarcie do bieguna północnego — R. Peary 1909 Odkrycie wysp: Wilkickiego, Ziemia Północna — W. Wilkicki 1913 Przelot ze Spitsbergenu przez biegun północny do przyl. Barrow na Alasce — R. Amundsen, U. Nobile 1928 Wyprawa Północną Drogą Morską z Murmańska — S. Czeluskin 1933—34 Transarktyczny przelot Moskwa — Stany Zjednoczone Ameryki — W. Czkalow 1937 Prace badawcze dryfującej stacji polarnej „Biegun Północny“ Lot z przyl. Czeluskin do bieguna północnego bez lądowania — 1937, 1938 M. A. Titłow 1945 Antarktyda Odkrycie kontynentu antarktycznego i wysp: Aleksandra I i Piotra I ‘ — F. Bellingshauzen 1819—21 Wyprawa do bieguna południowego i pierwsze zimowanie na Antarktydzie — A. de Gerlache z udziałem uczonych polskich skiego 1897—99 Odkrycie południowego bieguna magnetycznego — J. Davis 1909 I Dotarcie do bieguna południowego — R. Amundsen 1911 Dotarcie do bieguna południowego w sześć tvgodni po Amundsenie — R./Scott 1912 Lot nad biegunem południowym — R. Byrd 1929 Badania naukowe obszarów podbiegunowych — R. Bvrd 1928—38 Ekspedycja do rejonu Ziemi Mary Byrd — R. Byrd 1948—47 282 GEOLOGICZNE ZDJĘCIE, całokształt prac wykonanych w terenie w celu zbadania budowy geol. danego obszaru; wyniki zdjęć, po opracowaniu kameralnym, przedstawia się za pomocą tekstu, map i przekrojów geologicznych. GEOLOGICZNY PRZEKRÓJ (profil), przedstawienie rozmieszczenia mas skalnych w rzucie na płaszczyznę pionową za pomocą odpowiednich barw lub kreskować. Przekrój konstruuje się na podstawie danych z odkrywek, szybów, wierceń i innych robót podziemnych oraz na podstawie geometrycznej interpretacji mapy geologicznej. GEOMETRIA [gr.], najstarsza gałąź matematyki; zajmuje się badaniem własności figur geometrycznych; powstała w starożytności w związku z pomiarami gruntów. Usystematyzowana po raz pierwszy przez uklidesa (ok. 800 p. n. e.) w dziele Elementy, które w ciągu blisko 2 tysięcy lat stanowiło wzór matemaObliczanie pół figur płaskicb. i objętości brył trójkąt prostokąt równoległcbak f*~(r’-r{)3Z a - A, A, P=yna*ctga Figury geometryczne płaskie sześcian klin ostrosłup V-£bh(2a+c) ostrosłup ściąty »alec V=^(B,+VBjE't+B2) V-szr'h stożek ictĄty kula czasza kulista GEOLOGICZNE NAUKI, zespół nauk zajmujących h się Ziemią; oprócz geologii: geofizyka, geografia ^mJJi(ir*V^*ri) fiz., geochemia, mineralogia, petrografia, paleontologia i prehistoria. sxr‘ r* nr,ls ■ Bryły geometryczne szsf  GERON 283 tycznej ścisłości. Wprowadzenie współrzędnych (R Descartes 1637) zapoczątkowało rozwój działu g. zwanego g. analityczną, w której własności figur geometrycznych bada się środkami algebraicznymi. Rozwój g. analitycznej przyczynił się ao powstania ogólniejszej teorii, a mianowicie g. algebraicznej, badającej własności krzywych i powierzchni metodami nowoczesnej algebry. Wraz z odkryciem rachunku różniczkowego i całkowego powstał nowy dział g., tzw. g. różniczkowa, badająca figury geometryczne środkami rachunku różniczkowego; w końcu XVIII w. powstaje g. wy kreśl na (G. Monge), zajmująca się metodami graficznego przedstawiania figur przestrzennych na płaszczyźnie i mająca duże zastosowanie w inżynierii i architekturze. Ścisły związek z g. wykreślną ma powstały w początkach XIX w. dział zwany g. rzutową, która zajmuje się badaniem tych własności figur przestrzennych, które nie zmieniają się przy rzutach perspektywicznych. Od połowy XIX w. datują się rozleglejsze badania nad podstawami g. Doniosłe znaczenie miało odkrycie g. nieeuklidesowej, odrzucającej postulat -»Euklidesa (Łobaczewski, J. Bolyai, pierwsza połowa XIX w.), nazwanej od nazwiska twórcy g. Łobaczewskiego lub g. hiperboliczną. Uogólnieniem g. nieeuklidesowej jest g. R i eman na, opracowana 1854 przy użyciu pojęć g. różniczkowej; g. Riemanna ma duże zastosowanie w fizyce teoretycznej, szczególnie w teorii względności. Ważnymi metodami g. są: rachunek wektorowy i tensorowy. GEOMETRIA ELEMENTARNA, dział geometrii, w którym stosuje się tylko tzw. metody elementarne, bez użycia wyższej algebry i analizy matematycznej; niekiedy przez g. e. rozumie się g. euklidesową, w przeciwieństwie do g. nieeuklidesowych (-»Euklidesa postulat). GEOMORFOLOGIA [gr.], nauka o formach rzeźby pow. Ziemi: o ich wyglądzie zewn., właściwościach, pochodzeniu, rozwoju i rozprzestrzenieniu geogr.; zależność rzeźby od różnych czynników wiąże g. z geologią, petrografią, klimatologią, hydrogeologią, gleboznawstwem, geobotaniką itd. GEOPOLITYKA, teoria przypisująca środowisku geogr. decydujący wpływ na rozwój społeczeństw; f. 	niem. (Haushofer) uzasadniała względami geogr. onieczność szukania sobie „przestrzeni życiowej" kosztem innych narodów. GEORGE [dżordż] Henry (1839—97), ekonomista amer.; wysuwał program reformy społ., oparty na takim opodatkowaniu własności ziemskiej, ażeby uległa ona stopniowej nacjonalizacji; Postęp i nędza. GEORGE Stefan (1868—1933), poeta niem., w wierszach odznaczających się wyrafinowaniem formy głosi kult heroizmu; wokół G. skupiła się grupa modernistów i symbolistów, której organ „Blätter für die Kunst" wywierał duży wpływ na literaturę i sztukę niemiecką. GEORGETOWN [dżę rdźtaun]: 1) gl. m. i port na wyspie Pinang (Federacja Malajska); 189100 mieszk. (1950); eksport: cyna, kauczuk, pieprz; 2) m. -»Gujana Brytyjska. GEORGIA (Ga.), stan w USA; 152 471 km*, 3 444 600 mieszk. (1950), Murzyni 30°/«; stoi. Atlanta (331 300 mieszk. 1950); stan obejmuje nizinę nad Atlantykiem i pd.-wsch. zbocza Appalachów; okręg roln.; uprawa kukur., tytoniu, bawełny; pokłady glinki kaolinowej. ' GEORGIA POŁUDNIO- ' WA, bryt. wyspa subarktyczna na Oc. Atlantyckim, 4074 km*; największa wys. Mount Paget (2200 m); wybrzeża fiordowe, śr. temp. powietrza 1,9°C, opady 1400 mm; gł. miejscowość Grytviken. GEORGIKI -»sielanka. GEORGINIA -»dalia. GEOSFERY [gr.], współśrodkowe sfery, z których się składa kuła ziemska: atmosfera, hydrosfera, biosfera, litosfera, płaszcz, barysfera. Przekrój przez kulę ziemGEOSYNKLINA [gr.], ską: A — atmosfera (grub, wąski i długi pas skorupy ok. 1000 km), L — litosfeziem., słabszy od otaczają- ra (do głęb. 35—60 km), cych go -»bloków konty- P — płaszcz (do głęb. ok. nentalnych, bardziej podat- 2900 km), J — baiysfera, ny na wszelkie naciski czyli jądro Ziemi (proi dlatego ulegający częstym mień ok. 3470 km) i zmiennym ruchom; podczas zanurzania się g. gromadzą się na niej osady wielkiej miąższóści, które następ- Geosynklina nie fałdując się 1 wynurzając tworzą góry, np. g. śródziemnomorska, z której powstały Alpy, Karpaty, Kaukaz, Himalaje i in. Zob. też Alpidy. GEOTEKTONIKA [gr.] (w skrócie tektonika), dział -»geologii dynamicznej zajmujący się ruchami skorupy ziemskiej i formami ułożenia mas skalnych wywołanymi przez te ruchy. GEOTERMICZNY STOPIEŃ, ilość metrów w głąb Ziemi, przypadających na wzrost temperatury o 1°; przeciętnie 33 m. GEOTROPIZM -»tropizmy. GEPARD, Acinonyx, rodzaj z rodziny kotów, obejmuje 4 gatunki; stepy Afryki i pd. Azji; dl. ciała 1—1,25 m + ogon 0,5 m, wys. ok. 0,75 m; sierść w ciemne centki. Poluje nie z zasadzki, lecz dopędzając zdobycz (głównie antylopy). W Azji — zwierzę gończe. Tabl. 3. GEPATSCHFERNER, lodowiec w Alpach Otztalskich, na gran. Austrii i Włoch; najdłuższy w Alpach Wsch.; 25 km*, dl. 10 km. GEPIDZI, lud germ., pokrewny Gotom; ze Skan dynawii przybyli nad dolną Wisłę w III w., a ok 370 nad dolny Dunaj; 567 ich państwo nad Cisą z ni szczyli Longobardowie. GERA, m. w NRD (okręg G.); 98 000 mieszk. (1955) przemysł: wełn., jedwabn., farbiarski, maszyn. GERARD [żerę:r] François (1770—1837), malarz fr. oficjalny portrecista i malarz hist w okresie Cesar stwa i Restauracji. GERBER Johann Heinrich Gottfried (1832—1912) w swych rozwiązaniach mostów zastosował belki cią głe z przegubami (tzw. belki Gerbera). GERHARDSEN Einar (ur. 1897), polityk norw. od 1945 przywódca partii socjaldemolaat, 1945—51 i od 1955 premier. GERHARDT [żerąrd] Charles Frédéric (1816—56), chemik fr.; dokonał zbliżonej do obecnej klasyfikacji związków organicznych opartej na szeregu wspólnych ich własności; odkrył bezwodniki kwasów organicznych. GÉRICAULT [żerikę] Théodore (1791—1824), malarz i grafik fr.; jeden z gł. przedstawicieli romantyzmu; dzieło Tratwa Meduzy przyczyniło się do zerwania z kanonami akad. klasycyzmu. GERLACH Helmut (1866—1935), niem. polityk i pisarz, antyfaszysta, czołowy pacyfista; 1918 jako komisarz m. Poznania występował w sprawie przyjaźni poi.-niem.; od 1933 na emigracji. Der Zusammenbruch der deutachen Polen-polityk (Załamanie się niem. polityki wobec Polski). GERLACHE [żerląsz] Adrien, de Gomery (1866— 1934), żeglarz belg. po wodach północy; 1898—99 kierownik wyprawy antarktycznej na statku „Belgica" (udział Polaków -»Arctowski, Dobrowolski). GERLOFF Wilhelm (ur. 1880), niem. ekonomista, prof. skarbowości w Innsbruku, Frankfurcie n/Menem. GERMAN Ge, germanium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 32, szarawa substancja o wyglądzie metalicznym; w przyrodzie występuje w bardzo małych ilościach; półprzewodnik elektr.; znajduje obecnie zastosowanie w termistorach i tranzystorach oraz jako dodatek stopowy do stopów lekkich i stali nierdzewnej. GERMANOWIE, lud indoeur.; w okresie neolitu ł wcz. epoce brązu w pd. Skandynawii i Jutlandii; stąd wyruszyli na południe; pierwsze najazdy G. na staroż. Rzym w II w. p. n. e. (Cymbrowie i Teutonowie); potem rozprzestrzenili się po Europie; na ziemiach poi. przebywali czasowo Wandalowie, Burgundowie, Gepidzi i Goci; w III—V w. n. e. zaatakowali cesarstwo rzym. i przyczynili się do jego upadku; na gruzach cesarstwa utworzyli szereg państw. Zob. też Franków państwo, Longobardowie, Ostrogoci, Wizygoci, Normanowie. GERMAŃSKIE JĘZYKI, północna gałąź -»indoeuropejskich języków; obejmuje dziś 2 grupy: zachodnią (angielski, holenderski, fryzyjski, niemiecki) i północną (duński, szwedzki, norweski); niegdyś istniała też grupa wschodnia (gocki). GERMINAL [fr., żerminal], siódmy miesiąc w kalendarzu rewolucyjnym franc, od 21—22 III do 19— 20IV ; głośna powieść E. Zoli Germinal. GERON (?—965), margrabia wschodni 937—65; podbijał tereny słów. na zachód od Odry; walczył z Mieszkiem I.  GERONA GERONA [herona], m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 28 900 mieszk. (1950); ośrodek adm.; zabytki z XIV w.; ośrodek komunik, i handl.; przemysł: ceram., rolny. GERONT [gr.], członek rady starszych w Sparcie (-»gerazja). GERONTOLOGIA, dział med. zajmujący się schorzeniami wieku starczego; geriatria, leczenie chorób wieku starczego. GERSHWIN [g?rsz»yn] George (1898—1937), kompozytor amer, stosujący rytmiczne i melodyczne elementy muzyki murz. i o ryg. jazzu; muzyka G., nie hę- G. Gershwin dąc jazzem, ma swoisty styl właściwy wielkomiejskiemu muzykowaniu; utwory orkiestr. (Rhapsody in Blue), piosenki, muzyka rewiowa i film., opera murz. Porgy and Bess. GERSON Wojciech (1831—1901), malarz; kompozycie hist. (Chrzest Litwy, Zabójstwo Przemysława), realist, sceny rodzajowe (Pożegnanie z koniem) i pejzaże (m. in. Tatry). Był również historykiem i teoretykiem sztuki. GERSTENMAIER Eugen (ur. 1906), zach.-niem. polityk, radca konsystorza ewang., 1944 uwięziony za działalność antyhitler., od 1948 członek CDU, 1954 i 1957 wybrany przewodniczącym Bundestagu. GERUZJA [gr.], rada starszych w Sparcie, złożona z wybieranych dożywotnio przez -»apellę 28 starców (gerontów) i 2 królów dziedzicznych; kompetencje: decyzja w najważn. sprawach państwowych, przygotowywanie wniosków na apellę, władza sądownicza. GERYLASI, partyzanci hiszp., w szczególności w walkach z okupacją napoleońską 1808—14; nazwa od hiszp. guerilla — mała wojna, partyzantka. GES, dźwięk niższy o półton od dźwięku g. GESSNER Salomon (1730—88), szwajc. pisarz, malarz, rytownik i wydawca; wiersze, idylle, sztychy. GESTAPO (skrót od Geheime Staatspolizei), tajna policja w Niemczech hitl. zorganizowana 1933 przez H. 	Goringa, od 1934 kierowana przez Himmlera; stosowała metody nieludzkiego terroru wobec ludności krajów podbitych, organizowała obozy koncentracyjne, przesiedlania oraz masowe wyniszczanie, szczególnie okrutne wobec Żydów; na procesie norymberskim 1946 uznana za organizację zbrodniczą. GESZON Iwan Ewstatiew (1849—1924), polityk i pisarz bułg., 1912 jeden z twórców sojuszu balk. GETTER, warstewka metalu, najczęściej baru lub magnezu, osadzona na ściankach elektronowej -►lampy; służy do utrzymywania wysokiej próżni, pochłania bowiem ślady gazu zaadsorbowanego na ścianach lampy lub na elektrodach (mogą się one wydzielać podczas pracy). GETTO, ghetto [wl.] : 1) pierwotne określenie dzielnic żyd. średniowiecznych (i późniejszych) miast eur., w których Żydzi żyli odseparowani od reszty ludności tych miast; 2) przenośnie: określenie dla grup społecz. izolujących się od otoczenia. Zob. też powstanie w getcie warszawskim. GETTYSBURG [gętyzborg], m. w USA (Pensylwania); ok. 6000 mieszk.; bitwa w 1863 w okresie wojny domowej; Park Nar. Wojsk, obejmuje pole bitwy. GETYNGA (Gottingen), m. uniwersyteckie w NRF (Dolna Saksonia); 80 000 mieszk. (1955); uniwersytet z 1737; przemysł: alumin., precyz., optyczny (Zeiss); fabr. penicyliny; wytwórnia filmowa. GEULINCX [gÇlinks] Arnauld (1625—66), filozof hol., wraz z Malebranchem sformułował doktrynę zw. okazjonalizmem, wg której materia i duch, choć działają niezależnie, pozostają w harmonii kontrolowanej przez Boga. Metapnysica vera (Metafizyka prawdziwa). GEYER Ludwik (1805—69), fabrykant łódzki pochodzenia niem.; przybył do Łodzi 1828, założył ręczną drukarnię perkalu, 1839 uruchomił w przędzalni bawełny pierwszą w Łodzi maszynę parową. GEZELLE Guido (1830—99), ksiądz, poeta flam.; piewca przyrody swej ojczyzny, autor wierszy o tematyce religijnej. GEZIRA, równinna kraina w Sudanie, między Nilem Białym a Błękitnym; dzięki sztucznemu nawodnieniu (zbiorniki wodne w Sennar i Dżebel Aulia), gł. obszar uprawy bawełny. GEZOW1E (fr. gueux — żebracy), powstańcy w 284 okresie rewolucji w Niderlandach w XVI w.; partyzanci walczący z Hiszpanami na lądzie i morzu. GĘBAROWICZ Mieczysław (ur 1893), historyk sztuki; prof. Uniw. Lw., pracownik Muzeum we Lwowie, prace z historii sztuki, zwłaszcza średniowiecznej. GĘBOWE NARZĄDY OWADÓW, w skład ich wchodzi: warga górna (labrum), para żuwaczek (mandibulae), para szczęk (maxillae) z głaszczkami i warga dolna (labium) z głaszczkami; w zależności od ukształtowania poszczególnych części rozróżnia się narządy gębowe typu gryzącego, gryząco-liżącego, kłująco-ssącego, liżącego i ssącego. GĘSI, Anseridae, rodzina z rzędu -»blaszkodziobych; ogółem ok. 40 gatunków, w Polsce 8; żyją na brzegach wód pn. Eurazji i Ameryki; wyłącznie roślinożerne; jedyny gniazdujący w Polsce gatunek — gęś gęgawa (Anser anser) jest przodkiem eur. gęsi domowej; dl. do 100 cm, rozpiętość skrzydeł do 170 cm; g. domowe dostarczają obok mięsa i tłuszczu cennego pierza, waga do 15 kg; kilkanaście ras, np. pomorska, wargonosa, amdeńska. GĘSIA SZYJA, lesisty grzbiet reglowej części Tatr Wysokich, między Polana Rusinową a Waksmundzką, wys. 1490 m; widok na Tatry Wysokie i Bielskie. GĘSIÓWKA, Arabis, wielogatunkowy rodzaj z rodziny -»krzyżowych; należą tu rośliny dwuletnie i byliny, o białych kwiatach i wydłużonych owocach — łuszczynach; suche łąki, skaliste zbocza, nad potokami. GĘSTOŚĆ, masa właściwa — wielkość charakteryzująca dane ciało, liczbowo równa masie jednostki objętości tego ciała. GĘSTOŚĆ ŁADUNKU ELEKTRYCZNEGO, stosunek ładunku do powierzchni (przewodnika), na której się znajduje; liczbowo równy wartości ładunku znajdującego się na jednostce powierzchni; na izolowanym przewodniku o kształcie kuli g. ł. e. jest jednakowa w każdym punkcie; na innych przewodnikach jest większa w punktach 0 małym promieniu krzywizny; największa na ostrych brzegach przewodnika, zwanych ostrzami. GĘSTOŚĆ MIESZKANIOWA, urb. stosunek całkowitej powierzchni mieszk. w budynkach do powierzchni bloku mieszk. lub działki budowlanej. GĘSTOŚĆ PRĄDU, stosunek natężenia prądu elektr. do pola przekroju przewodnika, w którym ten prąd płynie; mierzona zazwyczaj w amperacb na mm kwadr. GĘSTOŚĆ ZABUDOWANIA, urb. stosunek kubatury budynku do powierzchni bloku budowl. lub działki budowl. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA, liczba ludności zamieszkującej pewien okre- Gęśle podhaślony obszar, przypadająca na 1 km*. lańskie GĘŚLE, stary, prymitywny, lud. słowiański instrument strunowy o zmienianym w ciągu wieków wyglądzie; w Polsce g. podhalańskie mają wąskie i płytkie pudło rezonansowe, 4 struny, po których pociąga się prymitywnym smyczkiem. GHANA, państwo niepodległe w Afryce nad Zat. Gwinejską powstałe 1957; wchodzi w skład bryt. Wspólnoty Narodów; obejmuje dawną kolonię bryt. Złote Wybrzeże (Gold Coast) i bryt. terytorium powiernicze Togo; 238 000 W, 4 971 000 mieszk. (1955), Murzyni sudańscy; stoi. Akkra. Obszar przeważnie nizinny z niewielkimi wyżynami na pd.-wschodzie i pn.-zachodzie; gł. rzeki: Biała i Czarna Wolta oraz Oti; klimat w pd. części gorący i wilgotny, w pn. tylko okresowe deszcze; kraj gł. rolniczy; w produkcji kakao zajmuje 1 miejsce w świecie; poza tym: ryż, banany, orzechy ziemne, olejowiec gwinejski, tytoń; wiele bogactw miner.: złoto, mangan, boksyt (szacowane złoża 330 min t), diamenty; Narządy gębowe owadów typu gryzącego: a — warga górna, b — żuwaczki, c — szczęki, d — warga dolna  285 duży eksport rudy manganu i złota; przemysł słabo rozbudowany; gł. m.: Sekondi-Takoradi, Kumasi, Taniała. CHATY (\Vsch. i Zach.), dwa łańcuchy górskie tworzące krawędzie nadmorskie wyż. Dekanu (Indie); najwyższą część G. są góry Niłgiri, na zach., wys. do 2760 m. GHEORGHIU DEJ George (ur. 1901), czołowy rum. działacz robotn., od 1930 członek KP Rumunii; 1933 skazany na 12 lat więzienia; 1945 generalny sekretarz KC KP Rumunii, 1948 po zjednoczeniu rum. ruchu robotn. — KC Rum. Partii Robotn. 1952—55 premier, od 1955 I sekretarz KC RPR. GHIBERTI Lorenzo di Cione (1378—1455), rzeźbiarz wł.; łączył gotyckie formy z renesansowym ideałem piękna i harmonii; dwie pary drzwi brązowych w Daptysterium we Florencji. Autor pracy teoret. Komentarze. GHIRLANDAJO Domenlco (1449—94), malarz flor., nauczyciel Michała Anioła; obrazy rei. i dekoracje freskowe. GIAP Vo Nguen (ur. 1900), polityk i generał Wietnamskiej Republiki Ludowej; 1945 premier, potem min. spraw wewn. i min. wojny; nacz. dowódca w walce przeciwko Francji. G1BBON [gyban] Edward (1737—94), historyk ang.; autor History of the Decline and Fali of the Roman Empire, w której zaatakował rolę chrześcijaństwa w polit. i kult. rozwoju Europy. GIBBONY, Hylobatidae, rodzina małp wąskonosych; lasy Indii i Malajów; wys. ciała do 90 cm; kończyny przednie znacznie dłuższe od tylnych; ogona brak; żyją gromadnie; b. zbliżone do człekokształtnych. Tabl. 18. GIBBS [gybz] Josiah Willard (1839—1903), fizyk i chemik amer.; wyróżnił się ważnymi pracami z termodynamiki chem., sformułował regułę faz. GIBELINOWIE, jedno z dwu stronnictw we Włoszech XII—XIV w.; zwolennicy cesarstwa; zwalczali —gwelfów; nazwa gibelinów od zamku Hohenstaufów: Waiblingen. GIBRALTAR, m. i twierdza bryt. na skalistym, pd. cyplu Płw. Pirenejskiego, kontrolująca ruch w Cieśninie Gibraltarskiej; 5 km*, 25 000 mieszk. cywil. (1951); port woj. 1704 opanowany przez Anglików w czasie wojny sukcesyjnej hiszpańskiej. CIBRALTARSKA CIEŚNINA (w starożytności tzw. Slupy Herkulesa), wąska cieśn. łącząca Oc. Atlantycki z M. Śródziemnym, szer. 14—20 km, głęb. 300—1000 m, oddziela Europę od Afryki, ważny punkt strateg.; na pn. skalistym wybrzeżu bryt twierdza Gibraltar. GIDE [żid]: 1) Charles (1847—1932), ekonomista fr., zwolennik idei solidarystycznych, przedstawiciel —kooperatyzmu; 2) Andre (1869—1951), pisarz fr., indywidualista i sceptyk; w twórczości swej dokonuje przewartościowania tradycyjnie uznanych wartości moralnych; wywarł duży wpływ na wspólcz. literaturę zachodu. Powieści: Pokarmy ziemskie, Amoralista, Lochy Watykanu, Fałszerze; poezje, sztuki teatr., eseje, przekłady. Nagroda Nobla 1947. GIEBUROWSKI Wacław ksiądz (1879—1943), muzykolog i kompozytor utworów kość.; twórca i dyrygent znanego także za granicą chóru chłopięco-męskiego katedry poznańskiej. GIEDYMIN (?—1341), w. książę lit. od 1316; przyłączył do Litwy Podlasie, Polesie, Mińsk, Witebsk, a w walce z Krzyżakami Żmudź; ugruntował potęgę państwa lit. GIEŁGUD [gjdgud] John (ur. 1904), ang. aktor f reżvser (pochodzenia polskiego) o światowej sławie. Występował w sztukach Szekspira, Czechowa, Shawa; reżyserował głównie Szekspira; również w filmie. GIELNIÓW, w., m. do 1869, pow. przysuski, woj. kieł., nad Gielniowianką i Brzuśnią; 1700 mieszk. (1956). GIEŁDA [lac.J, regularne spotkania kupców i pośredników dla zawierania transakcji handl. papierami wartościowymi lub masowymi standardowymi towarami (zbożem, drzewem, bawełną) za pośrednictwem maklerów; pierwsza światowa g. została otwarta w Antwerpii 1551; w Warszawie pierwsza giełda została zał. 1817. GIEŁGUD Antoni (1792—1831), generał; 1812 własnym kosztem wystawił pułk; uczestnik powstania listopadowego; po nieudanym ataku na Wilno schronił się ■do Prus; zastrzelony przez jednego z oficerów. GIEMZA [niem.], wyprawiona skóra kozia. GIERMEK [węg.], w średniow. młodzieniec towarzyszący rycerzowi na wojnie i noszący za nim kopię, tarczę i hełm. A. Gierymski GILLER GIERYMSCY, bracia malarze: 1) Maksymilian (1846—74), sceny powstańcze, myśliwskie i krajobrazy; 2) Aleksander (1850—1901), przedstawiciel kierunku rcalist. w malarstwie pol. II poł. XIX w.; sceny rodzaj., pejzaże; Gra w mora, Siesta wioska, Piaskarze, Wnętrze bazyliki Sw. Marka, Trumna chłopska. Tabl. VII. GIESCHE Sp. Akc., największe i najstarsze w Polsce między woj. przedsiębiorstwo cynkowe zał. 1704, należące do kapitału niem., 1926 opanowane częściowo przez amer. koncern Harrimana. GIESEBRECHT Wilhelm von (1814—89), historyk niem., mediewista; Geschichte der deutschen Kaiserzeit (Historia Niemiec w okresie cesarskim). GIESSEN, m. w NRF (Hesja); 57 000 mieszk. (1955); wyższa szkoła roln. i weteryn.; przemysł maszyn., gum., tytoń. GIEWONT, wapienny szczyt w Tatrach Zach., dominujący nad Zakopanem, wys. 1894 m. GIEYSZTOR: 1) Jakub (1827—97), działacz polit., przewodniczący Wydziału Wykonawczego Rządu Narodowego na Litwie; przywódca stronnictwa białych na Litwie; 1863 aresztowany i zesłany na katorgę; Pamiętniki z lat 1857—1865; 2) Aleksander (ur. 1916), historyk i archeolog, prof. Uniw. Warsz.; wicedyr. Instytutu Hist. Kultury Materialnej PAN. GIEZ BYDLĘCY -gzy. GIĘTARKA, pomocnicza maszyna kuźnicza do zginania długich i grubych prętów na gorąco lub cienkich prętów na zimno. GIFU, m. na wyspie Honsiu w Japonii, 259 000 mieszk. (1955); uniwersytet; zabytkowe świątynie; przemysł: włókien, (jedwabn.), ceram., papierń, (lam- ■ piony, wachlarze, parasole). GIG [ang. gygj: 1) wąska spacerowa łódź wiosłowa; 2) jednokonny powozik dwukołowy. GIGANCI, mit. er. ród olbrzymów zrodzonych z —Gai i krwi okaleczonego —Uranosa; w czasie walki z bogami olimp. (gigantomachia) zostali pokonani przez Herkulesa. GIGANTYZM [gr.J, wzrost olbrzymi — skutek nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową. GIGLI [dżili] Beniamino (1890—1957), śpiewak wł., tenor. GIGUE [fr., żig], taniec staroang., bardzo żywy, w takcie dwudzielnym (6/8); w XVII w. stylizowany wchodził w skład suity, zwykle jako ostatnia jej część. GIJÓN [hihęn], m. i port nad Zat. Biskajską, w pn.-zach. Hiszpanii (Asturia); 113 800 mieszk. (1954); przemysł: hutniczy, chem., spożywczy; eksport węgla, żelaza. GIL, Pyrrhula pyrrhula, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny —łuszczaków; występuje w Eurazji; do Polski zalatuje zimą, latem gnieździ się nielicznie; dl. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 29 cm. GILACY —Niwchowie. GILBERT [gylbat] William (1540—1603), lekarz i fizyk ang.; badał magnetyzm ziemski i elektryzowanie ciał przez tarcie. GILBERTA [gylbat] I ELLICE [ęlys] WYSPY, grupy wysp koralowych w Mikronezji na Pacyfiku (kolonia bryt.); 1185 km2, ok. 37 700 mieszk., eksport fosforytów, kopry. GILDIA [niem.]: 1) korporacja rzemieślników łub kupców w mieście średniow.; 2) w carskiej Rosji kategoria kupców (I, II) uzależniona od ich kwalifikacji zawód, i majątkowych. GILGAMESZ, legendarny władca państwa —Uruk, bohater starobabil. eposu (III tysiąclecie p. n. e.) zawierającego opis potopu (fragmenty). GILLER Agaton (1831—87), poi. historyk, publicysta, działacz polit.; przywódca prawicy czerwonych; w czasie powstania 1863 członek Rządu Narodowego; następnie na zesłaniu; Historia powstania narodowego 1861—1864.  Gilotyna GILLINGHAM GILLINGHAM -«-Chatham. GILOTYNA, przyrząd do ścinania głowy skazańcom, wprowadzony w czasie rewolucji fr. ; nazwa od nazwiska lekarza fr. Guillotin, który zaproponował jej zastosowanie. GIL ROBLES QUINONES [hil rębles kinjones] José (ur. 1898), polityk hiszp.; przywódca Katol. Akcji Ludowej, 1935 min. wojny w rządzie republikańskim, 1936—50 na emigracji. GIMNASTYKA [gr.], zespól ćwiczeń oddziałujących na organizm człowieka; dzieli się na podstawową, leczniczą i sport gimnastyczny, który obejmuje: g. sportową, akrobatyczną i artystyczną; g. 	lecznicza, odpowiedni dobór ćwiczeń dla wzmocnienia mięśni, zwiększenia zakresu ruchów w stawach itp. — po urazach lub chorobach. Tabl. 84. GIMNAZJUM [gr.], w starożytności miejsce ćwiczeń gimnastycznych, publiczny zakład poświęcony kulturze fizycznej; obecnie w niektórych krajach szkoła średnia. GIN -dżyn. GINCZANKA Zuzanna (1917—44), poetka związana ze środowiskiem „Wiadomości Literackich“ i „Skamandra“; zamordowana przez hitlerowców; O centaurach. GINEKOLOGIA [gr.], nauka o chorobach kobiecych. GINSENG, żeń-szeń, Panax Ginseng — bylina z rodziny araliowatych; wsch. Azja, zwłaszcza Korea, Chiny; liście pięciopalczaste, kwiaty drobne, owoce — jagody; korzeń używany w lecznictwie. GIOCONDA -»Mona Lisa. GIOLITTI Giovanni (1842—1928), polityk w!., liberał; 1892—1921 wielokrotny premier; przeciwnik przystąpienia Włoch do I wojny świat. GIORDANO [dżOTdąno] Luca (1632—1705), malarz neapol.; obrazy rei. Chrystus i jawnogrzesznica i alegoryczne. GIORGIONE [dżordźęne], właśc. Giorgio da Castelfranco (ok. 1477—1510), malarz wł. Odrodzenia, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły weneckiej; Madonna ze świętymi z Castelfranco, Śpiąca Wenus, Trzej filozofowie, Burza. GIOTTO [dżęt:to] Bondone di (1268—1337), wł. malarz i architekt, jedna z najpotężniejszych indywidualności w dziejach sztuki; twórczość jego przyczyniła się do zerwania z konwencją bizantynizmu na korzyść pogłębienia treści psycholog, oraz oddania bryły i przestrzeni w malarstwie wł., przygotowała drogę renesansowi; freski z życia Marii i Chrystusa w kaplicy delT Arena w Padwie, Legenda św. Franciszka w górnym kościele w Assyżu, freski w kaplicy Bardich w Santa Croce we Florencji, projekt dzwonnicy katedry florenckiej. GIOVANNI DA BOLOGNA [dżowąnni da bolęnia] (1529—1G08), rzeźbiarz. Niderlandczyk z pochodzenia, pracujący we Włoszech; jeden z gł. przedstawicieli —manieryzmu; Porwanie Sabinek, pomnik Kużmy I Medyceusza we Florencji, studnia Neptuna w Bolonii. GIOVI [dżowi], przełęcz w Apeninie Liguryjskim w pn.-zach. Włoszech (472 m); ważna droga z Genui na Niz. Padańską. GIOVINEZZA [dżowinec:ca], po wł. młodość, nazwa wł. hymnu faszystowskiego. GIPIURA [fr.], rodza; koronki. GIPPIUS Zinaida N. (1869—1945), poetka ros., powieściopisarka, dramaturg i krytyk lit., żona D. Mereżkowskiego; po rewolucji 1917 emigrowała; dekadenckie utwory o motywach śmierci i zagłady. GIPS [gr.]: 1) selenit — mineral, uwodniony siarB. di Giotto 2S6 czan wapnia; niekiedy tworzy kryształy słupowe i tabliczkowe znacznych rozmiarów; występuje w skalach osadowych, w złożach soli i siarki; ważny surowiec w przemyśle chem. i ceram., w budown. stosowany jako składnik cementu, spoiwo szybkowiążące do wyrobu prefabrykowanych elementów (ścianki, okładziny, suche tynki); stosowany również w modelarstwie, sztuce dekorac., w chirurgii, dentystyce; w Polsce występuje w dużych ilościach nad Nidą i na Dolnym Śląsku; zob. też alabaster; g. sztukatorski, g. zmielony i ogrzany, w ten sposób pozbawiony częściowo wody; po ponownym zalaniu wodą tworzy szybko tężejącą masę plastyczną, doskonale wypełniającą formy; 2) śnieg drobny, nawiany, suchy, ciężki do jazdy na nartach. GIRARD [żira:r] Philippe (1775-1845), fr. wynalazca maszyn włók., a przede wszystkim maszyny do przędzenia lnu; 1826 objął kierownictwo wielkiej mech. przędzalni lnu w Polsce, w osadzie nazwanej od jego nazwiska Żyrardowem. GIRARDON [żirardęn] François (1638—1715), rzeźbiarz fr. związany z dworem Ludwika XIV; liczne rzeźby dekor. do galerii Apollina w Luwrze, do Tuilerii, parku wersalskiego (Apollo w kąpieli, Porwanie Prozerpiny), marmurowy nagrobek Richelieu, brązowy pomnik Ludwika XIV. GIRAUD [żirę] Henry (1879—1949), generał i polityk fr., w wojnie fr.-niem. 1940 dowódca armii, 1942 zbiegł z niem. obozu jeńców; 1943 obok de Gaulle’a przewodniczący Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. GIRAUDOUX [żirodę] Jean (1882—1944), dramaturg i powieściopisarz fr., wraz z —L. Jouvetem zmodernizował teatr fr.; jego pełne temperamentu i niezwykłego wyczucia wymogów sceny sztuki poświęcone są zagadnieniom sprawiedliwości (Elektra), woj- J. Giraudoux ny i pokoju (Wojny trojańskiej nie będzie), stosunkowi człowieka do Boga (Judyta), moralności (Amfitrion 38). Powieści: Bella, Siegfried et le Limousin. GIRL, [ang. go:l — dziewczyna], girlsa, tancerka, w zespole tanecznym rewii, variétés, music-hallu. GIRLANDA [wł.]: 1) plecionka z kwiatów lub gałęzi służąca do dekoracji; 2) feston. GIRONDE —Żyronda. GIROSKOP -»żyroskop. GIS, dźwięk wyższy o półton od dźwięku g. GISERNIA -odlewnia. GITARA [wł.], instrument strunowy szarpany 0 6 strunach, popularny zwłaszcza w Hiszpanii i Włoszech, używany do gry solowej, akompaniamentu 1 w zespołach mandolinowych; g. hawajska, odmiana stosowana w orkiestrach jazzowych, na której możliwe jest wykonanie charakterystycznego portamento. GIURGIU [dżiurdżiu], m. i port w Rumunii nad Dunajem, 36 600 mieszk. (1956); cukrownia, młyny; eksport ropy naft., zboża; most łączący G. z m. Russe na przeciwległym brzegu Dunaju (Bułgaria). GIWER —czako. GIZA (Gizeh), m. w Egipcie, przedmieście Kairu na 1. brzegu Nilu; 98 000 mieszk. (1952); słynne piramidy faraonów. Tabl. 94. GIZEWIUSZ Gustaw (1810-48), duchowny ewang., poi. działacz oświatowy w Ostródzie na Mazurach; zasłużony w walce przeciwko germanizacji. GIŻYCKO, m. pow., woj. olszt., na Pojez. Mazurskim, nad jez. Niegocin; 13 	100 mieszk. (1956); warsztaty szkutnicze, wędzarnie ryb, fabr. kazeiny, stacja nauk. rybactwa śródlądowego. Gitara GJELLERUP Karl (1857—1919), pisarz duń.; początkowo należał do kręgu postępowych literatów, później pesymista i mistyk; powieści: Pielfrzym Kamanłta, Wędrowcy świata. Nagroda Nobla 917 (z H. Pontoppidanem). GKKF —Główny Komitet Kultury Fizycznej. GL —Gwardia Ludowa.  287 GLIN CLABER Jędrzej z Kobylina (ok. 1502 — ok. 1548), GLEICHSCHALTUNG [niem. zrównanie szeregu]; rof. Akademii Krak.; Nauka pospolita o puszczaniu pojęcie stworzone w hitler. Niemczech, oznaczające rwie, przekład Macieja z Miechowa Polskie wypi- podporządkowanie całego aparatu państw, oraz wszelsanie dwojej krainy iwiata. fcich związków i organizacji ideom i tendencjom reGLACJAŁ [łac.]: 1) okres poszczególnego zlodo- prezentowanym przez ruch hitlerowski, wacenia z czasów lodowcowej epoki; 2) utwory po- GLEJT -«-list żelazny. GLEJTA OŁOWIANA PbO, tlenek ołowiawy; używana w przemyśle ceramicznym (polewy) oraz szklarskim do wyrobu szklą kryształowego. GLEN MORĘ [glen mo:], wąski rów tektoniczny rozcinający Góry Pn.-Szkockie; rowem biegnie Kanal Kaledoński. GLEWIA [łac.], broń złożona z szerokiego noża i 2—2,5 m drzewca; używana w Europie zach. w XIV—XVII w., początkowo jako broń bojowa, później jako broń straży pałacowych. GLICEROL -».gliceryna. GLICERYDY, estry gliceryny (glicerolu) i kwasów tłuszczowych. GLICERYNA CH2OH • CHOH. CH2OH, glicerol — najprostszy i najważniejszy alkohol trójwodorotlenowy; bezbarwna, oleista ciecz o słodkim smaku; występuje w przyrodzie w postaci estrów kwasów tłuszczowych (tłuszcze zwierzęce i roślinne); otrzymuje się przez hydrolizę tłuszczów oraz przy fermentacji cukrów; stosowana do wyrobu materiałów wybuchowych (nitrogliceryny), w lecznictwie, w kosmetyce oraz jako dodatek do likierów i konserw. GLICYNA, glikokol, kwas aminooctowy — najprostszy aminokwas, wchodzący w skład białek; ciało krystaliczne. GLICYNIA, W ist aria sinensis, wieloletnie drzewiaste pnącze z rodziny motylkowatych; pochodzi z Azji Wscn., sadzona na pd. Europy; ozdobne niebieskie kwiaty w zwislych gronach; obrasta mury, domy; trująca. GLICZNER-SKRZETUSKI Erazm (ok. 1535—1603), pedagog; zwolennik wychowania publ., głosił m. in., iż wychowanie szkolne jest lepsze niż wychowanie domowe; autor pierwszego w języku polskim dzieła pedagog. Książka o wychowaniu dzieci, wyd. 1558 w Krakowie. GLIER Reinhold M. (ur. 1875), radź. kompozytor stosujący motywy lud.; opery, balety, utwory symf., kamer., koncerty, muzyka film., pieśni. GLIF [gr.], skośne ścięcie —ościeża okiennego lub drzwiowego poszerzające otwór ku wnętrzu lub na zewnątrz. toryzacT! metali i'wieÜd zbrojeń.; kombinat metalurg. GLIKOGEN [gr.], polisacharyd zbudowany z glikole] i metali kolor.); przemysł: chem., gum., włókien, zy występujący w organizmach zwierzęcych (najwięcej (baweln); w pobliżu złoża węgla kamień.; wielki w wątrobie i mięśniach prążkowanych); stanowi zapaport handl.; ważny węzeł komunikacyjny. sowy materia! odżywczy organizmu, zużywany podczas GLAUBERSKA SÓL -siarczan sodu. pracy mięśni i w przypadku głodu. GLAUBERYT, minera) barwy szarej; siarczan sodu GLIKOKOL —glicyna, i wapnia; gorzko-slony; składnik niektórych złóż sol- GLIKOLE, alkohole dwuwodorotlenowe, tj. zawienych. rające w cząsteczce dwie grupy —OH, np. glikol etyGLAUCHAU, m. w NRD (okręg Karl-Marx-Stadt); lenowy CH2OH • CH2OH. 35 000 mieszk. (1955); przemysł włókien., maszyn. GLIKONOWY KWAS, kwas jednokarboksylowy, GLAUKOMA —jaskra. początkowy produkt utleniania glikozy; sole g. k., GLAUKONIT, mineral; uwodniony krzemian po- zwłaszcza wapniowe, stosowane w lecznictwie, tasu. żelaza i glinu; występuje w postaci okrąglawych GL1KOZA, glukoza — cukier gronowy, dekstroza — zielonawych ziarenek w osadowych skałach pochodzę- cukier prosty z grupy aldoheksoz; występuje w soku nia morskiego; stosowany jako nawóz potasowy oraz owoców, zwłaszcza winogron, także w miodzie; jako farba. w przypadkach niektórych stanów chorobowych (cuGLAZURA [niem.]: 1) zewnętrzna bezbarwna lub krzyca) znajduje się w moczu ludzkim; stanowi składzabarwiona warstewka szkliwa, którą się pokrywa wy- nik cukrów złożonych, np. sacharozy, skrobi, celuroby z gliny (w bud. płytki, kafle); 2) rodzaj płytek łozy. glazurowanych do wykładania ścian. GLIKOZAMINA (glikozoamina), aminowa pochodGLEBA [lac.], wierzchnia warstwa ziemi, powstała na glikozy; ciało krystaliczne, rozpuszczalne w wow wyniku oddziaływania drobnoustrojów, roślin, zwie- dzie; wchodzi w skład —chityny. rząt, człowieka . i czynników klimat, na skałę macie- GLIKOZYDY, glukozydy — połączenia cukrów prorzystą; g. jest źródłem składników pokarmowych i wo- stych z innymi związkami, szeroko rozpowszechnione dy dla roślin oraz miejscem rozwoju ich korzeni. zwłaszcza w święcie rośl.; wiele znajduje zastosowanie GLEBAE ADSCRIPTI [łac. przypisani, przywią- w lecznictwie; niektóre trujące, zani do ziemi], w średniowieczu chłopi poddani od- GLIKURONOWY KWAS, kwas dwukarboksylowy bywający pańszczyznę u pana, nie mogący bez jego powstający przez utlenienie glikozy; produkt przezgody opuścić ziemi. miany cukrów w organizmach żywych; w stanach choGLEBOGRYZARKA —frezarka. robowych spotykany w moczu. GLEBOZNAWSTWO, nauka mająca na celu GLIN Al, aluminium pierwiastek chem. o liczbie wszechstronne zbadanie gleb jako tworów przyrod- atom. 13, metal srebrzysty, lekki, odporny na dzianiczych, a więc ich powstawanie, budowę i wlaści- lanie powietrza i wody dzięki tworzącej się na jego wości, poznanie typów gleb i określanie zasięgów powierzchni ochronnej warstwie tlenku g. AI2O3, ich występowania. dobry przewodnik ciepła i elektryczności; zawartość GLEDICZJA, Gleditschia, drzewo z rodziny motyl- g. w skorupie ziemskiej wynosi ok. 7,3V» (głównie kowatych; potężne rozgałęzione ciernie do 7 cm dl., glinokrzemiany); otrzymuje się go przez elektrolizę podwójnie pierzaste liście, owoc — duży brązowawo- stopionego tlenku g.; czysty g. używany bywa do czerwony strąk; pochodzi z Am. Pn., u nas hodo- wyrobu przewodów clektr., jako składnik lekkich, wana w parkach. o dużej wytrzymałości stopów (np. duraluminium). Gladiatorowie wstale w tym okresie. GLACJOLOGIA [lac.], nauka o fiz. własnościach lodowców, warunkach ich powstawania, działalności i ewolucji, a także 0 wpływie lodowców na rzeźbę pow. Ziemi. GLADBECK, m. przem. w NRF (Zagłębie Ruhry); 80 000 mieszk. (1955); kopalnia węgla kamiennego; produkcja urządzeń kopalń.; przemysł metalowy, chem. GLADIATOROWIE, zapaśnicy w staroż. Rzymie (jeńcy wojenni i niewolnicy). Zapasy ich, między sobą lub ze zwierzętami, odbywały się w amfiteatrze 1 stały się ulubioną rozrywką Rzymian w czasach Cesarstwa. GLADIOLUS —mieczyk. GLADSTONE [glądstan] William Ewart (1809—98); polityk ang., przywódca liberałów, czterokrotny premier; 1884 przeprowadził trzecią reformę parłam.; zwolennik autonomii Irlandii. GLAESER Emst (ur. 1902), pisarz i dziennikarz niem.; antywojenne powieści Rocznik 1902, Ostatni cywil. GLAMORGAN [glamo:gn], hrabstwo w Wielkiej Brvtanii (pd. Walia); 2118 km*, 1 202 000 mieszk. (1951) w tym 50°/» ludn. Walii; bogate zagłębie węgla kamień, i rud żel.; silnie rozwinięty przemysł ciężki; gl. m.: Cardiff (stoi.), Swansea, Merthyr-Tydfil, Rhondda. GLARNENSKIE ALPY, część Alp szwajc., między Renem i rz. Reuss; najwyższy szczyt Tödi (3623 m). GLASGOW [glą:sgou], wielkie m. przem.-handl. w Wielkiej Brytana (środk. Szkocja), nad rz. Clyde; 1089 600 mieszk., zespół miejski 1758 000 mieszk. (1951); katedra z XII w., uniwersytet z 1450; b. silnie ro?tuintnłv iwAmvc)• ctnc7n.. maszvn.. Darowoz.. mo GLINA stosowanych w przemyśle lotn., do wyrobu naczyń kuch. itp. oraz w aluminotermii. Glin Produkcja światowa i ważniejsi producencia (w tys. ton) Kraje 1937 1950 1956 Ś w i a t b 450 1310 2902 w tym: USA 133 652 1523 Kanada 43 360 563 Francja 35 61 150 NRF • 28 147 Norwegia 23 45 93 Japonia 11 25 66 Tylko produkcja z rudy i koncentratów. b Bez ZSRR (w 1953 r. — 330 tys. ton) i Chińskiej Rep. Lud. (w 1937 r. bez Chin). 288 GLIPTYKA, sztuka rzeźbienia -«-gemm; powstała w Mezopotamii w IV tysiącleciu p. n. e., znana w staroż. Grecji i Rzymie, uprawiana w okresie Renesansu i Klasycyzmu. GLISSANDO [fr.-wl.], płynne przejście z dźwięku na dźwięk za pomocą przesunięcia palcem po klawiszach, strunach, na puzonie przez ruch suwaka; możliwe też w głosie ludzkim. GLISTNICA, choroba pasożytnicza ludzi i zwierząt, wywoływana przez glisty; szerzy się głównie przez pokarmy i napoje, zakażone jajami glist; objawy przede wszystkim ze strony przewodu pokarm. GLISTNIK JASKÓŁCZE ZIELE, Chelidonium majus, bylina z rodziny -«-makowatych, o liściach pierzastosiecznych i żółtych kwiatach; przydroża, rumowiska, szczeliny skał; zawiera żółty sok z alkaloidami właściwościach leczn. i trujących. Zob. tabl. XVI. i dala — GLISTY, askarydy, Ascaric rząd z gromady GLINA, osadowa skała ilasta (-«-ił) zawierająca domieszkę piasku; zabarwiona zwykle związkami żelaza na kolor żółty; g. w bud. stosowana do zapraw glinianych i cementowo-glinianych oraz na warstwy wodoszczelne w ziemnych budowlach wodnych; podstawowy surowiec w przemyśle ceram.; g. nawiana (glinka nawiana) -►less; g. zwałowa, osad lodowcowy, składający się z niewarstwowanej gliny i tkwiących w niej bloków skalnych różnej wielkości. GLINIANY, związki chem. glinu powstałe przez rozpuszczenie glinu, tlenku łub wodorotlenku glinu w silnych zasadach, np. glinian potasu K(Al(OH)<); do tego typu związków należą minerały spinele, używane jako tworzywo ceramiczne. GLINIEC, sztuczny kamień porowaty, otrzymywany przez wypalanie gliny zawierającej 6—8*/« tlenków żelaza, używany jako kruszywo do lekkich betonów. GLINKA Michaił I. (1804—57), kompozytor, twórca i pierwszy klasyk ros. muzyki naród.; oparte na elementach lud. opery (Iwan Susanin, Rustan i Ludmiła), utwory symf., kamer., fortep., pieśni. CLINOKRZEMIANY, związki chem. o cząsteczkach zawierających tlenek glinu AlgOji, tlenek krzemu .SiO? oraz tlenki metali (zwłaszcza potasu, sodu, wapnia); nierozpuszczalne w wodzie; b. rozpowszechnione w przyrodzie, np. ortoklaz K20*A1203 6Si02 .(g. potasu). CLINOWCE, borowce, metale ziem — nazwa ogólna trójwartościowych pierwiastków chem. tworzących rodzinę główną trzeciej grupy -►okresowego układu; bor (B), glin (Al), gal (Ga), ind (In) i tal (Tl); z wyjątkiem boru wykazują charakter metaliczny o cechach amfoterycznych. GLIŃSKA Helena (?—1537), bratanica Michała G., od 1527 żona księcia moskiew., Wasyla, sprawowała rządy w Moskwie podczas maloletności swego syna, Iwana Groźnego. GLIŃSKI: I) Michał (1470—1534), kniaź litewsko-ruski, marszałek nadworny Aleksandra Jagiellończyka; pobił Tatarów pod Kłeckiem 1508; usunięty przez ■Zygmunta I udał się do Moskwy; uwięziony przez V/asyIa III i stracony; 2) Kazimierz (185(1—1920), dramaturg, powieściopisarz i poeta; Almanzor, Z walk życia, Poezje. GLINU TLENEK A1203, ciało stale o wysokiej temp. topnienia (2048°); występuje w przyrodzie w postaci b. twardego minerału korundu, który używany jest jako materiał ścierny lub ogniotrwały. GLIPTALE -»-alkidale otrzymywane z bezwodnika ftalowego i gliceryny. CLIPTOGENEZA [gr.], całokształt procesów geologicznych powodujących rzeźbienie lądu. GL1PTOTEKA [gr.]: 1) zbiór rżniętych kamieni (-►daktylioteka); 2) zbiór rzeźb, zwłaszcza starożytnych, i odlewów. nicieni; pasożyty kręgowców; g. ludzka, Ascaris lumbricoides, dł. do 30 cm, pasożytuje w jelicie człowieka, a zwłaszcza dzieci. GLIWIC Hipolit (1878—1943), poi. przemysłowiec, polityk i ekonomista, 1926 min. przemysłu i handlu, wiceprezes Syndykatu Hut Żelaznych; Ewolucja syndykatów, Podstawy ekonomiki &wiatowej. GLIWICE, m. pow. i po w. miejski, woj. kat; nad Klodnicą i By tomką; 134 800 mieszk. (1956); duży ośrodek góm.-przem. i kult. (Politechnika Śląska, Główny Instytut Metalurgii, Instytut Onkologiczny i in.); węKanafe zeł kol. i port na ratusz z XVIII w., kościoły z XVI Gliwickim; mm nośności do 750 ton; przewóz węgla o7: M. Glinka i XVII w., 30*/§ pow. miasta zajmują parki, zieleńce i ogrody. GLIWICKI KANAŁ, skanalizowane koryto rz. Kłodnicy częściowo w nowym wykopie lub łożysku starego Kanału Klodnickiego; zbudowany 1933— 39; przepływ regulują 4 zbiorniki wodne; dostępny dla barek o i rudy. GLOBE-THEATRE [glęubtjato], teatr w Londynie, zał. 1599 przez R. Burbage; współwłaścicielem jego był Shakespeare; wystawiał tu swoje sztuki. GLOBETROTTER [ang., glęubtrota], wędrownik, namiętny turysta. GLOBIGERYNY, Globigertna, morskie pierwotniaki z rzędu otwomic; planktonowe; szkielet zewnętrzny w postaci porowatej skorupki wapiennej z licznymi delikatnymi kolcami; opadające na dno skorupki tworzą iły tzw. globigerynowe. GLOBKE Hans (ur. 1898), polityk niem., do 1945 ższy urzędnik w ministerstwie spraw wewn. Prus, 1953 sekretarz stanu w urzędzie kanclerskim NRF. GLOBULE [łac.], zgęszczenia ciemnej materii międzygwiazdowej. Wg niektórych hipotez stanowią najwcześniejsze stadium ewolucji gwiazd. GLOBUS [łac. kula], zmniejszony obraz Ziemi przedstawiony na kuli, obracającej się na osi ustawionej pod kątem analog, do osi ziemskiej. GLOB ZIEMSKI, bryła Ziemi rozpatrywana jako całość; kształt jej określa się nazwą -►elipsoidy. GLOCHIDIUM, larwa małżów z rodziny skójkowatych, pasożytująca na skrzelach lub płetwach ryb. GLOGER Zygmunt (1845—1910), etnograf i histok kultury; Encyklopedia staropolska, Budownictwo rzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, Rok polski, Obchody weselne. GLOKSYNIA, marcinka, Sinningia hybrida — roślina doniczkowa z rodziny ostrojowatych; pochodzi z tropikalnej Ameryki; kwiaty duże, dzwonkowate, wewnątrz aksamitne, najczęściej czerwone. GLOMMA, najdłuższa rz. Norwegii, dł. 587 km, wpada do cieśn. Skagerrak; spław drzewa, hydroelektrownie; żeglowna odcinkami. GLONOWCE, Phycomycetes, grzyby wodne i lądowe, -►roztocza lub pasożyty; grzybnia wielojądrowa, nie podzielona na komórki i nie tworząca -►owocników; bezpłciowo rozmnażają się za pomocą zarodników (sporangialnych i konidialnych) oraz pływek, płciowo zaś za pomocą komórek rozrodczych (oospor i zygospor); b. pospolite; dawniej nazywane pleśniakami (niewłaściwie). GLONY, Algae, jedno- lub wielokomórkowe —-plechowce samożywne; wielkość od mikroskopijnej do 100 m i więcej; rozmnażają się płciowo i bezpłciowo, przeważnie przez pływki; często występuje typowa -►przemiana pokoleń; wody morskie i słodkie oraz miejsca wilgotne; duże, nie wyzyskane możliwości użytkowania w gospodarce; zalicza się tu sinice, sprzężnice, okrzemki, zielenice, brunatnieć i krasnorosty. dr  FILM I  1Tablica 37 1 - A. i Ł. Lumière: Oblany ogrodnik (Francja 1893), 2 — D. Griffith: Nietolerancja (USA 1915). 3 — Ch. Chaplin: Gorączka złota (USA 1925'. 4 — S. Eisenstein: Pancernik Potiomkin (ZSRR 1925). 5 — C. Th. Dreyer: Męczeństwo Joanny dArc (Francja 1928). 6 —R. Clair: Pod dachami Paryża (Francja 1930). 7 — J. Renoir: Towarzysze broni (Francja 1937). 8 — O. Welles: Obywatel Kane (USA 1941), 9 — L. Olivier: Henryk V (Anglia 1944), 10 — V. de Sica: Złodzieje rowerów (Wiochy 1949). 11 — F. Felini: La strada (Włochy 1954). 11  Tablica 38 FILM II 1 — Teatr optyczny Reynauda. 2 — Kamera filmowa 35 mm. 3 — Kamera filmowa systemu Todd-AO. 4 — Ekipa filmowa podczas nakręcania zdjęć w plenerze (fotos roboęzy z filmu „Kanał” reż. A. 	Wajdy), 5 — Zdjęcia w atelier. 6 — Wywoływanie taśmy filmowej w laboratorium, 7 — Stół montażowy. 8 — Sala synchronizacyjna. 9 — Kabina projekcyjna. 10 — Cinerama (schemat). 10  289 GLORIA [łac.], Jeden lub kilka barwnych kręgów, pojawiających się w górach dokoła cienia obserwatora widzianego na tle chmur, mgły lub nawet kropelek rosy; powstaje wskutek uginania się promieni świetlnych w kropelkach wody; nazywana również widmem Brockenu. GLORIETA arch., dekoracyjna nadbudówka w postaci lekkiego pawiloniku wspartego na słupkach. GLOSA [gr.], wstawka rękopiśmienna na marginesie lub między wierszami o charakterze uwagi lub komentarza; także komentarz prawniczy do orzecznictwa sądowego. GLOSATORZY [łac.], prawnicy z końca XI w., którzy przyczynili się do poznania prawa rzym. (pr. Justyniana) przez dokonywanie komentarzy i uwag bezpośrednio między wierszami lub na marginesie tekstu (glosy). GLOTOGONIA [gr., glótta — język, gónos — pochodzenie], teoria powsta- Glorieta nia języka. GLOUCESTER [glęsts], m. i port rzeczny w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia); stoi. hr G.; 67 300 micszk. (1951); słynna katedra w anglo-normandzkim stylu z XI w.; biskupstwo; przemysł: lotn. (silniki), chem., elektrotechn. GLOVERA WIEŻA —komorowa metoda. GLUBB [głąb] Pasza, właśc. Bagot John (ur. 1897), ang. oficer, uczestnik I wojny świat., następnie w ang. służbie kolonialnej w Iraku i (od 1930) w Transjordanii, od 1932 dowódca wojsk ang. na Półwyspie Arabskim, od 1945 szef sztabu Legionu Arabskiego w Jordanii; 1956 usunięty wraz z innymi oficerami brytyjskimi. GLUCK Cbristoph Willibald (1714—87), kompozytor niem.; zreformował operę przez pogłębienie czynników dramat., ustalenie właściwego stosunku muzyki do tekstu, uproszczenie środków muz.; liczne opery (Orfeusz, Alceste, Ifigenia w Taurydzie). CLUCKSBERGOW1E, rodzina księgarzy i wydawców: 1) Natan (1780—1831), drukarz i księgarz warsz.; księgarz i typograf Królewskiego Uniwersytetu; ok. 1816 zał. nowocz. drukarnię; 2) Jan (1795—1859), księgarz; wydawca pierwszych poi. czasopism ilustr. („Magazyn Powszechny"). GLUKOZA —glikoza. GLUKOZYDY -glikozydy. CLUTAMINOWY KWAS, związek organiczny; składnik białek kiełkujących nasion, białka mięśniowego, witaminy M; biała kryst. substancja; środek stosowany w niektórych przypadkach niedorozwoju umysł, dzieci. GLUTEN [łac.], substancja białkowa w nasionach zbóż; wpływa na wartość wypiekową mąki. GŁADKA PRZEŁĘCZ, szeroka przełęcz w gł. grani Tatr Wysokich nad zach. częścią Doliny Pięciu Stawów Polskich, wys. 1994 m. GŁADKOW Fiodor W. (ur. 1883), powieściopisarz ros., uczeń M. Gorkiego i W. Korolenki; po rewolucji zdobył rozgłos utworami epickimi o budownictwie socjalist., kształtowaniu się ideowym i moralnym ludzi socjalizmu; powieść Cement odnosi się do okresu rekonstrukcji, Energia poświęcona jest budowie Dnieprostroju. Po wojnie opublikował trylogię autobiograficzną Opowieść o dzieciństwie, Wolnica, Zła godzina. GŁADZENIE: 1) kalandrowanie tkanin — przepuszczanie tkanin bawełnianych, lnianych i jutowych między walcami papierowymi a walcem metalowym ogrzewanym parą dla nadania tkaninom gładkości i połysku; 2) rodzaj —obróbki skrawaniem. GŁADZICA, Pleuronectes platessa, ryba morska z rzędu płastug; pn. cz. O. Atlantyckiego, M. Barentsa, M. Białe, w Bałtyku pospolita; dł. do 80 cm, w Bałtyku do 25 cm; skóra gładka, jaskrawoczerwone plamy; mięso jadalne. GŁAGOLICA [staroslow.], pierwotny alfabet slow.; wywodzi się prawdopodobnie z minuskuly gr. z IX w. 19 Mała Enc. Powsz. PWN GŁOŚNIA uzupełnionej literami na oznaczenie głosek słów.; z czasem g. zastąpiono cyrylicą. GŁASZCZKI, kilkuczłonowe wyrostki na szczękach i wardze dolnej -gębowych narządów owadów. GŁAZ NARZUTOWY -eratyk. GŁAZUNOW Aleksandr K. (1865—1926), kompozytor ros., początkowo tworzył dzieła o charakterze naród., później eklektyczne w stylu; utwory symt., kamer., koncerty, pieśni. GŁĄB1KI KRAKOWSKIE, Lactuca sativa var. eracoviensis, sałata uprawiana specjalnie pod Krakowem; nie tworzy główek; wyrośnięte jadalne pędy kwasi się w czerwcu jak ogórki. GŁĄBIŃSK1 Stanisław (1862—1943), ekonomista i polityk, działacz Narodowej Demokracji: oa 1892 prof. ekonomii politycznej Uniw. Lw.; Nauka skarbowości, Ekonomika narodowa, Historia ekonomiki. GŁĘBIA OSTROŚCI, fot. przedział odległości (mierzonych od aparatu), w którym znajdujące się przedmioty oddane zostają ostro na zdjęciu fotogr.; wielkość g. o. 	wzrasta z odległością zdjęcia i przysłoną; jest większa dla obiektywów o krótkiej ogniskowej. GŁĘBIENIE, góro., drążenie pionowych wyrobisk z góry na dół. GŁĘBOSZ, narzędzie rolnicze do głębokiego spulchniania gleby między rzędami roślin. GŁODEK, Draba, rodzaj drobnych roślin z rodziny —krzyżowych; przeważnie górskie, o białych lub żółtych kwiatach. GŁODÓWKA, polana na Podhalu; pd.-zach. stoki Cyrli nad Białką; wys. 1148 m; ośrodek szkol. ZHP. GŁOGÓW, m. pow., woj. zielonog., nad 1. brzegiem Odry, na wyspie; 6300 mieszk. (1956); port rzeczny, stocznia, węzeł kol. i dróg. — Stary gród słów. przy przeprawie przez Odrę; 1109 słynna obrona przed najazdem Henryka V; miejsce urodzenia Jana z Głogowa, teologa i astronoma (koniec XV w.); stare miasto zniszczone 1945. GŁOGÓWEK, m., pow. prudnicki, woj. opol., nad Osobłogą; 5500 mieszk. (1956); wytwórnia cukierń., roszarnia lnu; szczątki obwarowań miejskich, kościoły z XV i XVII w. GŁOGÓW MAŁOPOLSKI, m„ pow. i woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej; 2000 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny. W XVI w. zał. jako Glowów na planie typowym dla miast renesansowych. GŁOS: 1) dźwięki wydawane przez aparat głos. człowieka lub zwierzęcia; źródłem dźwięku są struny głos. drgające pod wpływem powietrza płynącego przy wydechu z płuc przez tchawicę, a rezonatorem — jamy nosowo-gardzielowa i ustna; 2) muz. a) w utworach wykonywanych zespołowo partia jednego wykonawcy lub grupy wykonawców unisono; b) w fakturze polifonicznej każda linia melodyczna, względem pozostałych linii samodzielna i współbrzmiąca. Zob. też rejestr. GŁOSKA, najprostszy, pod względem akustycznym nierozkładalny element systemu głosowego języka stanowiący realizację —fonemu. „GŁOS LUDU": 1) tajny organ PPR w czasie okupacji hitler. w Polsce; 2) pismo codzienne, organ PPR, zał. 1944 w wyzwolonym Lublinie, następnie przeniesiony do Warszawy; 1948 łączy się z „Robotnikiem“ w „Trybunę Ludu , organ PZPR. GŁOŚNIA, najwęższa część krtani, ograniczona fałdami głosowymi; obrzęk g. prowadzi do zwężenia krtani i do duszności oddechowej; w razie grożącego niebezpieczeństwa uduszenia się konieczne jest operacyjne przecięcie tchawicy (—tracheotomia); skurcz ., gwałtowny skurcz mięśni krtani powodujący zamnięcie głośni i przerwanie oddychania; występuje z reguły u dzieci, wywołując często groźne objawy duszności. Głębia ostrości  membrana, magnes stały uzwojenie GŁOŚNIK GŁOŚNIK, urządzenie do przetwarzania drgań elektr. w drgania akustyczne (dźwięki); większe głoś* niki nazywa się megafonami, wielkie zaś głośniki uliczne — gigantofonami. GŁOWA, caput, przednia część ciała zwierzęcego z otworem gębowym (u człowieka górna), mieszcząca ośrodkowy układ nerwowy oraz niektóre narządy zmysłów. GŁOWACKI: 1) Bartosz (Wojciech Bartos) (? — 1794), chłop spod Krakowa, kosynier w powstaniu 1794; . , za odważny atak na arma- cewka drgająca ty- ros. pod Racławicami miarfowany przez T. Kościuszkę oficerem; zginął pod Szczekocinami; 2) Aleksander —Prus Bolesław. GŁOWACZ, Cottus go- 290 GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY (GUS), naczelny organ statystyki państw, w Polsce, zał. 1918. GŁOWSZCZYZNA: 1) w dawnej Polsce pieniężne zadośćuczynienie za zabicie człowieka, płacone krewnym zabitego w wysokości zależnej oa jego stanowiska społ.; 2) podatek od głowy. GŁUBCZYCE, m. po w., woj. opol., nad Psiną, dopływem Odry; 7700 mieszk. (1956); drobny przemysł; mury obronne z XIII w., zabytkowy ratusz, kamienice i kościoły. GŁUCHOŁAZY, m. i uzdrowisko, pow. nyski, woj. opol., na stokach Gór Opawskich; 9500 mieszk. (1956); przemysł drzewny, skón mysł papierń.; zabytki z XVI, XVII obudowa Głośnik elektrodynamiczny bio, ryba z rodziny głowaczowatych; dŁ do 12 cm; Europy; wartości użytkowej nie ma. 1) wet. choroba zakaźna bydła wywek, rzeki GŁOWICA: woływana przez wirusy; objawy: obrzęk spojówel zmętnienie rogówek, ropienie oczu i zaburzenia nerwowe; 2) szt. piast, kapitel — górna wieńcząca część kolumny, pilastra, filara. Zob. też porządek architektoniczny. GŁOWIENKA, Prunella, bylina z rodziny —wargowych; liście jajowate, całobrzegie, kwiaty fioletowe, zebrane w kioski szczytowe; pospolita na łąkach i w zaroślach. GŁOWNIE, Ustilaginales, rząd grzybów z klasy podstawczaków; pasożyty roślin; grzybnia rozwija się wewnątrz tkanki żywiciela; obecność pasożyta ujawnia się w okresie wytwarzania zarodników (czarny pył); najczęściej w kwiatach (kłosach), a czasem na źdźbłach zbóż i dziko rosnących traw. GŁOWNO, m., pow. łowicki, woj. łódź.; 10 200 mieszk. (1956); przemysł metalowy i przetw.rolny. GŁOWO NOGI, Cephalopoda, gromada wyłącznie morskich, dwubocznie symetrycznych, drapieżnych mięczaków rozdzielnoplciowych; noga przekształcona w 8 lub 10 ramion otaczających otwór gębowy; -płaszcz, otaczając tułów, tworzy na stronie brzusznej worek (jama płaszczowa) z dwoma lub czterema skrzelami; muszla przykryta płaszczem (wyjątek lodzik) i często zredukowana; należą tu ośmiornice, dziesięciomice itp. GŁOWOTUŁÓW, céphalothorax, zrośnięte w jedną całość segmenty głowy i tułowia u niektórych stawonogów. np. u pająków. GŁÓD TLENOWY -anoksja. GŁÓG, Crataegus, rodzaj z rodziny —różowatych; drzewa lub krzewy z cierniami, o liściach klapowanych lub wrębnych, kwiatach białych i różowych oraz czerwonych owocach (duża zawartość wit. C); widne lasy, zarośla, zbocza, zręby; również hodowany; 2 gatunki leczni- Głóg cze: g. jednoszyjkowy (C. monogyna) i g. dwuszyjkowy (C. oxyacantha). Nazwa ta używana jest niekiedy błędnie na określenie niektórych gatunków róży polnej. GŁÓWKA KWIATOWA —kwiatostan. GŁÓWNY KOMITET KULTURY FIZYCZNEJ (GKKF), najwyższy organ władzy sportowej w Polsce, powstały w 1949 na miejsce dawnego Głównego Urzędu Wychowania Fizycznego i Sportu; ma swoje odpowiedniki we wszystkich województwach i powiatach w postaci terenowych komitetów kultury fizycznej. GŁÓWNY URZĄD LIKWIDACYJNY, utworzony 1919 dla rozrachunków finansowych Polski z b. państwami zaborczymi; rozwiązany 1926. GŁÓWNY URZĄD MIAR, utworzony 1919, przechowuje wzorce państwowych miar podstawowych oraz legalizuje miary i wagi będące w użyciu. przemysł drzewny, skórzany, odzież.; w okolicy przersł papierń.; zabytki z XVI, XVII i XVIII w. G. 	Zdroju sanatoria, ośrodek wczasów. GŁUCHONIEMOTA, całkowity brak słuchu pociągający za sobą niewyksztaicenie się mowy artykułowanej; g. wrodzona (u ludzi głuchych od urodzenia;) g. nabyta (u ludzi, którzy utracili słuch w dzieciństwie, przed 7 rokiem życia); za pomocą specjalnych metod pedagogicznych można głuchoniemych nauczyć mówić i rozumieć mowę innych. GŁUCHOTA, upośledzenie lub utrata zdolności odczuwania i rozróżniania dźwięków. GŁUPTAK, gluptactwo —niedorozwój umysłowy. GŁUPTAKI, Sula, duże ptaki z rzędu —wioslonogich; 9 gatunków; zamieszkują tropikalne wybrzeża oceanów, latają świetnie, pływają niechętnie; zdobycz łapią w wodzie, nurkując; tworzą wielkie stada. GŁUSZEC, Tetrao urogallus, ptak z rzędu kuraków; lasy umiarkowanej i pn. Eurazji; osiadły; dł. 100 cm, rozpiętość skrzydeł 130 cm; roślinożerny; samiec w czasie toków wydaje charakterystyczny glos — „pieśń“ składającą się z 4 części. GMERK, znak używany we wczesnym średniowieczu przez rzemieślników dla oznaczenia własnego dzieła. Zob. też sygnatura. m i Ę/M tKlA t&t + V f N LI <1 JT? 4 I ß A $ P Gmerki GMINA [niem.]: 1) jednostka podziału terytorialnego; w Polsce istniała do 1954. Zob. też gromada; 2) zorganizowana grupa wyznaniowa. GNE1SENAU August hr. Neidhardt von (1760—1831), feldmarszałek i reorganizator armii pruskiej; 1813—15 jako szef sztabu Biiichera wyróżnił się w bitwach przeciwko Napoleonowi I. GNEJS, skała metamorficzna o składzie mineralnym zbliżonym do granitu; ortognejs, g. powstały ze skały magmowej; paragnejs — ze skały osadowej; g. są używane do wyrobu płyt i schodów oraz jako materiał drogowy. GN1ADY, gniadosz — koń maści czerwonobrązowej o różnych odcieniach; grzywa, ogon i dolne części kończyn czarne. GNIAZDO, trwała lub doraźna budowla zwierzęcia, miejsce ukrywania się, spoczynku lub chowu potomstwa; u ptaków do wysiadywania jaj i pielęgnowania piskląt; g. pszczele — zespół plastrów woskowych; na nich bytuje rodzina pszczela z matką; g. 	p. w ulu rozbieralnym stanowi ta część plastrów, na której matka składa jaja, a pszczoły przebywają w ciągu całego roku. GNIAZDOWNIKI, ptaki, których pisklęta wykluwają się niedołężne (ślepe, nieupierzone, ze zmienną  291 temperaturą ciała) I dłuższy czas pozostają w gnieździć pod opieką rodziców, np. gołębie, wróblowate i in. Zob. też zagniazdowniki. GNIAZDO WTYKOWE (wtyczkowe), popul. koniki — część łącznika elektr. zaopatrzona w tuleje stykowe, w które wchodzą kołki drugiej części łącznika, czyli wtyku (wtyczki). GNICIE, rozkład substancji organicznych, szczególnie białek, dokonywany na ogół przez bakterie anaerobowe; w toku g. powstają związki o przykrym zapachu (siarkowodór, amoniak, skatol, zasady organiczne itd.); g. odgrywa ważną rolę w przyrodzie, prowadząc do rozkładu organizmów martwych. GNIDA, jajo wszy. GNIDOSZ, Pedicularis, jednoroczna roślina z rodziny trędownikowatych; 250 gatunków gł. na półkuli pn., u nas kilka gat na łąkach i torfowiskach; półpasożyt. GNIEDICZ Nikołaj I. (1784—1833), ros. poeta i tłumacz.; w poezji oscylował między neoklasycyzmem a nowymi prądami sentymentalizmu reprezentowanego przez W. Żukowskiego; wiersze sentymentalne, idylle, przekład Iliady. GNIEW, m., pow. tczewski, woj. gd., nad Wieżycą; 3400 mieszk. (1956); drobny przemysł; szczątki murów obronnych; zamek krzyżacki, barok, pałac — dawna rezydencja J. Sobieskiego. GNIEWKOWO, m. pow. inowrocławski, woj. bydg., 4400 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż. W XIV w. stolica udzielnego księstwa piastowskiego. GNIEWOSZ, Coronelía austríaca — wąż eur.; dł. do 0,75 m; wierzch ciała czerwonobrunatny z niewyraźnym deseniem dwóch rzędów ciemnych plamek; niejadowity; zamieszkuje miejsca suche; występuje w całej Polsce, ku północy coraz rzadszy. GNIEZDOWO, pod Smoleńskiem w Ros. FSRR, cmentarzysko kurhanowe z IX—X w.; stwierdzone wpływy skandynawskie. GNIEZNO, m. pow., pow. miejski, woj. pozn., na Wysoczyżnie Gnieźnieńskiej, wśród jezior; 42 000 mieszk. (1956); przemysł rolny, spoi., odzież., metal., chem., graficzny, gar^ bamia, fabryka zabawek, luster; pozostałości grodu i podgrodzia z VIII w., got. katedra z renesans, i barok, kaplicami oraz słynne romańskie drzwi ze scenami z życia św. Wojciecha (XII w.), inne zabytki. W VIII—X w. znaczny gród, pierwsza stolica państwa poi.; 1000 zjazd Bolesława Chrobrego z Ottonem III, założenie arcybiskupstwa, ok. 1243 nadanie samorządu miejsk.; G. zostało zdystansowane polit przez Poznań jeszcze w X w.; od 1768 stolica woj.; od 1793 pod zaborem pruskim, z wyjątkiem okresu 1807—15, kiedy należało do Ks- Warszawskiego. Tabl. 58. CN1LEC -»szkorbut GNIOT, zmniejszenie wysokości bryły metalu wskutek przejścia między walcami. GNIOTQU/CE, Gnetinae, najwyższa klasa nagozalążkowych; <fwu- lub jednopienne rośliny suchych i ciepłych stref klimat.; drewno oprócz cewek zawiera naczynia, brak przewodów żywicznych; należą tu rodzaje: Gnetum, przęśl i welwiczja. GNIOTOWNIK -łamacz. GNOJKA, Eristalis, jeden z rodzajów rzędu muchówek; larwy mają długą rurkę oddechową na końcu ciała; tyją w półpłynnych gnojówkach. GNOjOWCE, Caprinas, podrodzina chrząszczy; żywią się odchodami ssaków; należy tu m. in. skarabeusz. GNOMON [gr.J odpowiednio osadzony pręt, którego cień wskazuje położenie Słońca; część składowa wielu dawnych narzędzi astronomicznych; często używany jako zegar słoneczny; gnomonika, nuka o budowaniu zegarów słonecznych. GNOSEOLOGIA [gr. gnosis — poznanie], epistemologia, teoria poznania; dział filozofii zajmujący się możliwościami, granicami i zasięgiem ludzkiego poznania oraż jego prawdziwością. W GODOWA SZATA GNOSTYCYZM [gr. gnosis — poznanie]: 1) starożytny kierunek filozofii rei. stanowiący mieszaninę elementów chrześc., greckich i orientalnych. Główną jego cechą jest krańcowy dualizm boskości i materii; 2) współcz. kierunek teozoficzny, dążący do pogodzenia wszystkich religii. GNÓJ: 1) odchody, kał zwierzęcy; 2) obornik. GNU, Connochaetes gnu, antylopa zamieszkująca stepy Afryki pd. i zach.; dł. ciała 2 m, wys. w kłębie 1,5 m. Wygląd osobliwy; tułowiem, grzywą, ogonem przypomina konia, głową — bawołu. Tabl. 4. GNYKOWA KOŚĆ, kość kształtu podkowiastego zawieszona na mięśniach szyi między żuchwą a mostkiem. GO A, kolonia portug. na zach. wybrzeżu Indii (od 1510); 3377 km*, 540 000 mieszk. (1950); stoi. Nowa Goa; uprawa; ryż, palma kokos., bawełna, banany; wydobycie soli z morza; kopalnie rudy manganowej. Indie żądają zwrotu obszaru G. GOAL [ang., goul], w grach w piłkę i w hokeju zdobycie przez jedną z drużyn punktu przez umieszczenie piłki w bramce przeciwnika. GOBELIN -arras. GOBI (Sza-mo), wyżynny obszar pustynny w Azji Srodk. między Syberią na pn., Wielkim Chinganem na wsch., górami Nanszan na pd. i Ałtajem na zach.; 2 min km*, wys. 700—1500 m, wzniesienia ponad 2500 m; klimat kontynentalny, duże wahania temp.; gleby przeważnie zasolone; rzadkie zaludnienie. GOBINEAU [gobinę] Joseph hrabia de (1816—82), socjolog i pisarz tr., jeden z twórców rasizmu; w pracy o nierówności ras ludzkich (1853—55) przedstawił dzieje ludzkości jako dzieje walki ras wyższych z niższymi. Do jego teorii nawiązał hitleryzm. GOCI, lud germ.; na pocz. n. e. przybyli ze Skandynawii nad dolną Wisłę; w końcu II w. dotarli nad M. Czarne, gdzie zorganizowali własne państwa; w III w. nastąpiło rozbicie na —Ostrogotów i —Wizygotów. GOCKI JĘZYK, wymarły już język wsch.germ. plemienia Gotów; zachowały się w nim teksty ewang. z IV w.; odgrywa ważną rolę w studiach germanist GOCZAŁKOWICE ZDRÓJ, w. i zdrojowisko, pow. pszczyński, woj. kat., w Kotlinie Raciborsko-Oświęcimskiej; 3300 mieszk. (1956); źródła solanki jodo-bromowej; ogromny zbiornik na Wiśle do magazynowania wody i zaopatrywania wodociągów miast Śląsk. (1956); hodowla ryb. GODAWERI (Godawari), rz. na Piw. Indyjskim; dł. 1450 km, dorzecze 290 000 km*, źródła na wsch. stokach Zachodnich Chat, ujście deltą do Zat Bengalskiej; czczona przez Hindusów („Święto Kąpieli“); legendy o podziemnym połączeniu z Gangesem. GODEBSKI: 1) Cyprian (1765—1809), poeta, powstaniec kościuszkowski 1 legionista. 1799 wydawał w Mantu! gazetę dla żołnierzy „Dekada Legionowa“. 1803—6 był współredaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych“; Grenadier filozof, Wiersz do legióto polskich, Pamiętnik oblężenia Warszawy, bajki, elegie; 2) Cyprian (1835—1909), wnuk poprzedniego, rzeźbiarz; pomniki: A. Mickiewicza w Warszawie, M. Kopernika w Krakowie (na dziedzińcu Bibl. Jag.). GODFRYD DE BOUILLON [bują] (1061—1100), książę Dolnej Lotaryngii; jeden z przywódców I krucjaty; po zdobyciu Jerozolimy wybrany 1099 przez krzyżowców pierwszym królem Królestwa Jerozolimskiego; nie przyjął tytułu mieniąc się „stróżem Grobu Pańskiego“. GODLEWSKI: 1) Emil sŁ (1847—1930), fizjolog roślin; prace z dziedziny przemiany materii, oddychania i wzrostu roślin; 2) Emil ml. (1875—1944), embriolog. GODŁO PAŃSTWOWE, znak wyróżniający państwa, zamieszczany zazwyczaj na fladze państw., na pieczęciach państw., monetach itd.; godłem PRL jest wizerunek orła białego w czerwonym polu. GODÓLLÓ, miejscowość wypoczynkowa na WęEzech, koło Budapesztu, 11 800 mieszk. (1941); zamek ól.; fabr. aparatów elektrotechn.; wyższa szkoła rolnicza. GODOWA SZATA, strój godowy — jaskrawe lub Godło państwowe Polski. Orły — piastowski, kazimierzowski, jagielloński, zygmuntowski, stanisławowski, Królestwa Kongresowego, z roku 1918, Polski Ludowej 19» GODOY wzorzyste ubarwienie bądź urozmaicenie rzeźby powierzchni ciała zwierzęcego, pojawiające się, szczególnie u samców, w okresie dobierania się osobników odrębnych płci i parzenia się. GODOY don Manuel (1767—1851), minister Karola IV hiszp.; kierownik polityki hiszp. w początkach XIX w. GOD SAVE THE KING (Queen) [ang., god sejw da kyń — Boże, chroń króla], ang. hymn narodowy, powstał 1743. GODUNOW Borys -»Borys Godunow. GODWIN [gęduyn] William (1756—1836), pisarz i myśliciel ang.; propagator idei anarchizmu; utopijny krytyk własności prywatnej; An Enquiry Concerning Political Justice (Badanie dotyczące sprawiedliwości politycznej). GODZINA [znak h, lac. hora = godzina], 1/24 część -»doby; g. średnia słoneczna trwa 60 min. 9,856 sek gwiazdowych. Zob. też czas. GOEBBELS Joseph (1897—1945), polityk hitler., min. propagandy III Rzeszy, bliski współpracownik Hitlera, jeden z głównych zbrodniarzy wojennych; popełnił samobójstwo podczas oblężenia Berlina. GOELRO PLAN, plan elektryfikacji Rosji Radzieckiej, opracowany z inicjatywy Lenina przez Państw. Komisję do Spraw Elektryfikacji Rosji (GOELRO) i uchwalony przez VIII Zjazd Rad 1920. GOERDELER Karl (1884—1945), polityk niem.; jeden z przywódców opozycji antyhitlerowskiej, stracony jako współorganizator nieudanego zamachu na Hitlera w lipcu 1944. GOES [hęes] Hugo van der (ok. 1440—1482), malarz niderl.; obrazy ołtarzowe (sprowadzony do Florencji ołtarz rodziny Portinari). GOETEL: 1) Walery (ur. 1889), geolog poi., prof. Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie; czł. koresp. PAN; badacz Tatr; działacz ochrony przyrody; 2) Ferdynand (ur. 1890), prozaik; 1937—39 członek PAL; po wojnie emigrował do Anglii; powieści podróżn. Przez płonący wschód, Wyspa na chmurnej północy i społ.-obycz. (Kar-Chat), dramat hist. Samuel Zborowski (apologia rządów silnej ręki) i zbiory artykułów publicyst. wychwalających systemy totalne (Pod znakiem faszyzmu). GOETHE Johann Wolfgang (1749—1832), wielki poeta niem., uczony i humanista o wszechstronnych zainteresowaniach; minister dworu i długoletni dyrektor teatru w Weimarze; serdeczny przyjaciel Schillera; jego bogata i różnorodna twórczość wywarła wielki wpływ na rozwój romantyzmu; wiersze, bal-; lady Król olch, Rybak, poematy Herman i Dorota„ Lis Przechera, dramaty Götz von Berlichingen, Egmont, lfigenia w Taurydzie, Torquato Tasso, Faust — najważniejsze dzieło jego życia, powieści Cierpienia młodego Werthera, Wilhelm Meister, Pokrewieństwo z doboru, autobiografia Z mojego życia — Zmyślenie i prawda, prace przyrodnicze o metamorfozie u roślin i zwierząt. GOGH [hog] Vincent van (1853—90), malarz hol., tworzył długie lata we Francji; malował początkowo ciemne w tonie pejzaże oraz sceny z życia chłopów i robotników Jedzący kartofle, następnie pod wpływem impresjonizmu jasne, czyste w kolorze Krajobrazy, portrety i martwe natury; znalazł własną wizję malarską, położył podwaliny pod ekspresjonizm (Doktor Gachet, Pokój artysty, Krajobraz z wronami, Słoneczniki). Tabl. 55. J. W. Goethe N. Gpgol V. van Gogh 292 GOGOL Nikołaj W. (1809—52), pisarz ros., prozaik i dramaturg, gł. przedstawiciel tzw. szkoły naturalnej w literaturze ros. XIX w.; w utworach młodzieńczych (Wieczory na chutorze w pobliżu Dikańki) wracał do wspomnień lat dzieciństwa, przedstawiał fantastykę ukr. baśni lud., guseł i wierzeń, spoetyzował tradycje kozaczyzny; w następnych zbiorach: Mirogród i cyklu opowieści petersb. ukazał postępujący rozkład ziemiaństwa oraz chciwość i bezduszną służalczość czynownictwa ros.; znakomita powieść satyrycz. Martwe dusze jest aktem oskarżenia ustroju pańszczyźnianego, a komedia Rewizor jadowitą satyrą na carską biurokrację. GOIAS, stan w środk. Brazylii; 622 463 km2, 1 33d 000 mieszk. (1953); stoi. Goi3nia; wyżynny; klimat zwrotnik.; przeważnie sawanna i step; ekstensywna hod. bydła; wydobycie kwarcu, diamentów; złoża niklu. GOJAWA -»guajawa. GOJAWICZYŃSKA Pola (ur. 1896), pisarka; realist, powieści społ.-obyczaj, z życia środowisk proletariacko-drobnomieszcz. Warszawy i Śląska: Ziemia Elżbiety, Dziewczęta z Nowolipek, Rajska jabłoń, Słupy ogniste; po wojnie: Krata (wspomnienia więzienne), Stolica (reportaż z Warszawy powojennej). GOLDE-STRÓŻECKA Estera, pseud. Pedagog, Edka (1872—1936), lekarka, działaczka socjalist.; współredaktor katowickiej „Gazety Robotniczej“; po rozłamie w PPS (1906) członek CKR PPS-Lewicy; następnie w Paryżu jeden z kierowników sekcji zagr. PPS-Lewicy. GOLDFaDEN Abraham (1840—1908), twórca wspólcz. teatru żyd-, autor wielu komedii i melodramatów w jidysz, zawierających krytykę fanatyzmu i przewrotności, oraz dramatów romant.-historycznych. GOLDFLAM Samuel (1852—1932), wybitny poi. lekarz neurolog; cenne prace z zakresu neurologii. GOLDONI Carlo (1707—93), komediopisarz wł.; w sztukach swych odtwarza środowisko Wenecji XVIII w.; Z wady w Chioggi, Gbury, .Sługa dwóch panów, pamiętniki w jęz. francuskim. GOLDSCHMIDT: 1) Wiktor (1853—1933), krystalograf niem.; wynalazł goniometr teodolitowy, opracował metodykę badań krystalograficznych; 2) Hans (1861—1923), chemik niem., wynalazca metody otrzymywania niektórych metali (np. chromu, berylu) przez redukcję tlenków sproszkowanym glinem, otrzymywania tlenku glinu z gliny i in. GOLDSMITH [gęuldsmyt] Oliver (1728-r74), poeta, eseista, dramaturg i powieściopisarz ang., autor m. in. głośnej powieści sentymentalnej Pleban z Wakefield. GOLENIÓW, m. pow., woj. szczec., nad Iną; 7900 mieszk. (1956); przemysł drzewny, metal, i spoż.; ruiny got. kościoła, szczątki murów miejskich i in. zabytki. GOLESZÓW, osiedle przemysł., pow. cieszyński, woj. kat., na Pogórzu Śląskim; 7400 mieszk. (1956); cementownia. GOLF: 1) popularna w Anglii gra w piłkę; jej uczestnicy starają się wbić kijami przy pomocy najmniejszej ilości uderzeń małą piłkę do kilkunastu dołków rozmieszczonych na terenie pokrytym trawą; 2) sweter wkładany przez głowę. GOLFSTROM (Prąd Zatokowy), ciepły prąd morski w środk. i pn. Atlantyku; wypływa z Zat. Meksykańskiej u wybrzeży Ameryki Srodk.; obejmuje olbrzymie przestrzenie aż po Spitsbergen i M. Barentsa; dł. ok. 10 000 km, szer. na oc. do 800 km, temp. na obszarach źródłowych 26°C; odgałęzienia G. silnie ocieplają klimat Islandii, pn.-zach. Europy i zach. Grenlandii. GOLGOTA [hebr.], wzgórze w pobliżu Jerozolimy, wg N. Testamentu miejsce ukrzyżowania Chrystusa; tu znajduje się obecnie bazylika Grobu Sw. GOL1CYN Nikołaj D. książę (1850—1925), 1916 17 premier ostatniego rządu carskiego. GOLINA, m., pow. koniński, woj. pozn.; 1800 mieszk. (1956); w drewnianym kościółku zbiór haftów ludowych. GOLONKA, dolna partia zadniej szynki świnL  293 GOLTZ Colmar von der (1843—1916), niem. feldmarszałek i teoretyk wojsk.; reorganizator armii tur.; w dziele Das Volk in Waffen rozwinął teorią wojny totalnej. GOLUB-DOBRZYŃ, m. pow., woj. bydg.. dwa miasta połączone adm. w 1951; 5300 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż., cegielnia; szczątki murów obronnych, got. kościół z XIII w., ruiny zamku krzyżackiego z 1296, przebudowanego w 1623 (siedziba Anny Wazówny). GOŁAŃCZA, m., pow. wągrowiecki, woj. pozn., na Wysoczyinie Gnieźnieńskiej; 1800 mieszk. (1956); ruiny got. zamku; szlak kajakowy. COŁĄB Stanisław (ur. 1902), matematyk, prof. Uniw. Jag.; specjalność; teoria obiektów geometrycznych. GOŁĄB, w., pow. puławski, woj. lubelskie; 1672 konfederacja w obronie króla Michała Korybuta przeciw partii magnacko-francuskiej, dążącej do jego detronizacji. GOŁĄBEK, surojadka, Russula — rodzaj leśnych grzybów kapeluszowych z rodziny bedłkowatych; należy tu ponad 100 gatunków o mięsistych kapeluszach i białych blaszkach; jedne jadalne (np. g. oliwkowy, g. 	zielonawy), inne trujące (np. g. wymiotny). Tabl. IV. GOŁDAP, m. pow., woj. białost., w pn.-wsch. części Pojezierza Mazurskiego nad Gołdapą; 5000 mieszk. (1956); w pobliżu Puszcza Romincka. GOŁDOPIWO, jez. na Pojez. Mazurskim, na pn.-wsch. od Giżycka; 1070 ha; głęb. 36,5 m; brzegi wysokie częściowo lesiste. GOŁĘBIE, Columbiformes, rząd ptaków z jedną, lecz bardzo liczną (ok. 300 gatunków) rodziną Columbidae; tu należały ponadto wymarłe -►dr on ty; żyją na całej kuli ziemskiej, z wyjątkiem Arktyki i Antarktyki. Rodzice karmią pisklęta wydzieliną z wola, tzw. ptasim mlekiem; 1) g. grzywacz, Columba palumbis, gnieździ się w lasach Europy, pn. Afryki i środk. Azji; zimuje w Europie pd., niekiedy w Afryce; dł. 43 cm, rozpiętość skrzydeł 75 cm; 2) g. siniak, C. oenas, mniejszy od grzywacza, nie dochodzi równie daleko na pn.; 3) g. skalny, C. linia, występuje na pd. od Alp, wielkość g. domowego — jego przodek. GOŁOBORZE, rumowisko skalne, składa się zwykle z ostrokrawędzistych bloków skał krystalicznych, pokrywa grzbiety górskie. GOŁOGÓRY, pn. krawędź Płyty Podolskiej, od Lwowa po Złoczów; dl. 60 km, najwyższe wzniesienie 418 m. GOŁOLED2, przezroczysta warstwa lodu, powstająca podczas zetknięcia się przechłodzonych kropelek deszczu lub mżawki z powierzchnią ziemi, roślinnością itd. GOŁONÓG, osiedle góm.. pow. będziński, woj. kat.; na Wyżynie Śląskiej; 8500 mieszk. (1956); na wzgórzu (335 m) kościół z XVII w. GOŁOTA SZLACHECKA, drobna szlachta bez ziemi i poddanych; znajdowała utrzymanie na dworach magnackich, w wojsku lub administracji. GOŁUBIEW Antoni (ur. 1907), powieściopisarz związany z kołami kat.; cykl powieści hist. o dużym rozmachu epickim i daleko idącej stylizacji języka Bolesław Chrobry (Puszcza, Szło nowe, Zle dni, Rozdroża). GOŁUCHOWSKI: «Józef (1797—1858), filozof, metafizyk; w teorii poznania na pierwszy plan wysuwał uczucie i intuicję; przyswoił Polsce idee idealizmu niem., głównie Schellinga: Dumania nad najwyższymi zagadnieniami człowieka; 2) Agenor hr. (1812—75), polityk konserwatywny w służbie austr.; 1849, 1866, 1871 namiestnik Galicji; 1859 min. spraw wewn. Austrii; 3) Agenor hr. (1849—1921), syn poprzedniego; austr. dyplomata; 1895—1906 austro-węg. min. spraw zagr.; wzmocnił sojusz Austrii z Niemcami; utrwalił wpływy austr. na Bałkanach. GOŁUCHÓW, w., pow. pleszewski, woj. pozn., nad Ciemną, dopływem Prosny; 750 mieszk. (1956); renesans, zamek do 1944 z bogatymi zbiorami sztuki (Czartoryskich), w parku rezerwat przyrody. GONFALONIERE COMBOS [gombosz] Gyula (1886—1936), polityk węg., przywódca faszystowskiej Partii Obrony Rasy, 1929—32 min. wojny, 1932—36 premier. GOMBROWICZ Witold (ur. 1905), pisarz; jego odkrywcza intelektualnie, grotesk.-satyr, powieść Ferdydurke wywarła znaczny wpływ na młodsze pokolenie pisarzy. Po 1939 przebywa na emigracji w Argentynie, współpracując z paryskim mies. ,,Kultura“; powieść Transatlantyk, dramat Ślub oraz Dziennik 1953—1956. GOMEZ DE LA SERNA Ramón (ur. 1888), pisarz hiszp., twórca gatunku liter, „greguería", opartego na niespodziewanych skojarzeniach i przenośniach, łączącego liryzm z ironią i zwięzłością maksymy. GOMÓŁKA Mikołaj (XVI w.), kompozytor, autor dzieła Melodie na psałterz polski (1580) zawierającego 150 psalmów w prostym układzie 4-głosowym do tekstów J. Kochanowskiego. GOMÓŁY, bydło bezrogie, spotykane w pn. Europie, zwłaszcza na Wyspach Brytyjskich. GOMPERS [gęmparz] Samuel (1850—1924), amer. prawicowy działacz związk., 1882 współzałożyciel i przywódca Amer. Federacji Pracy. GOMULICKI Wiktor, pseud, Fantazy (1850—1919), powieściopisarz, poeta i dramaturg; większość utworów poświęcił Warszawie; Wspomnienia niebieskiego mundurka. Opowiadania 0 starej Warszawie, Cudna mieszczka, Miecz i łokieć. GOMUŁKA Władysław, pseud. Wiesław (ur. 1905), czołowy działacz poi. ruchu robota.; 1927 sekretarz Zw. Zaw. Chemików, od 1931 sekretarz Komitetu Organiz. Lewicy Związkowej; 1932 skazany na 4, a 1936 na 7 lat więzienia za działalność w szeregach KPP; 1942 sekretarz okręgu rzesz. PPR, następnie sekretarz organizacji warsz.; od 1943 sekretarz gen. KC PPR, po wyzwoleniu wicepremier Rządu Tymczasowego i min. Ziem Odzyskanych; 1949 usunięty z KC PZPR 1 rządu na podstawie nie. uzasadnionych i krzywdzących zarzutów, następnie W. Gomułka uwięziony; A. Gołuchowski st. HM. MM-,. ,, październiku 1956 na VIII plenum wybrany I sekretarzem partii; od 1957 członek Rady Państwa. GON; 1) gonienie zwierzyny przez psy myśliwskie w czasie polowania; 2) ruja kozic; 3) gonny trop — ślady uciekającej zwierzyny. GONADY [gr.J, anot. gruczoły rozrodcze: jajniki i jądra. GONCIAK, gontal — gwóźdź z główką w kształcie odgiętego haczyka, służy do przybijania gontów. CONCOURT (gąkyir) de, bracia Edmond (1822—96) i Jules (1830—70), pisarze fr.; prekursorzy naturalizmu w powieści (Renée Mauperin, Cerminie Lacerteux); pozostawili obszerny Dziennik stanowiący cenny dokument epoki z lat 1851—95; założyli akademię literacką nazwaną ich imieniem; nagroda lit. imienia G. jest przyznawana corocznie za najwybitniejszą powieść fr. GONCZAROW Iwan A. (1812—91), pisarz ros.; realistyczne powieści z życia szlachty w okresie pańszczyźn.; Z wy kła historia, Oblomow, Urwisko. GONDOLA: 1) używana w Wenecji łódź kanałowa, wąska, wiosłowa i bezs terowa; 2) Iota., pomieszczenie o kształcie opływowym dla załogi lub ' urządzeń znajdujących się poza kadłubem samolotu, np. g. silnikowe w samolotach wielosilnikowych i sterowcach. GONDWANA, ląd w erze paleozoicznej (-►paleozoik) obejmujący półkulę pd. i sięgający aż po Indie; w erze mezozoicznej (-»-mezozoik) ląd ten się rozpadł; szczątkami jego są obecnie: większa część Ameryki Pd., Afryki, Australii, Antarktydy oraz Madagaskar, część Indii (Dekan) i Arabii. GONFALONIERE [wł.], chorąży; w średniowieczu wysoka godność w republikach miejskich pn. i środk. Włoch. Gondola  CONG 294 Goniometr refleksyjny . 9?NG [chiń-l, instrument perkusyjny w kształcie ■wielkiego, grubego talerza z brązu o donośnym dźwięku metalicznym wydobywanym przez uderzenie pałką z filcową główką. Zob. też tam-tam. rJl GONGORA Y ARGOTE Luis de (1561—1627), poeta hiszp.; obok tradycyjnych form nar. uprawiał poezję barokową o zawiłej składni, pełną aluzji mitologicznych i niejasnych przenośni; od niego wywodzi się kierunek zw. gongoryzmem. GONGORYZM, sztuczny, barokowy styl w poezji hiszp. XVII w.; nazwa od nazwiska poety L. de Gongora y Argote. GONIENIE SIĘ -datowanie. GONIOMETR [gr.J, przyrząd do mierzenia kątów Gong i wyznaczania kierunków; w krystalografii używa’ się g. kontaktowego. lub refleksyjnego do pomiarów kątów dwuściennych; do badania struktury kryształów służy g. rentgenowski, dający na przesuwanej błonie zdjęcie rentgenowskie obracanego kryształu; g. radiowy —radiogoniometr. CONIOMETRIA [gr.J, dział -»-trygonometrii, nauka o własnościach i wzajemnych zależnościach —funkcji trygonometrycznych; zajmuje się również pomiarami kątów. GONIONY, taniec polski odpowiednik wł. — gajardy renesansowej. GONITWA MYŚLI, ucieczka myśli — chorobliwe przyspieszenie, natłok myśli nie mających żadnego związku logicznego; wystęiektón KOK ■■ GONOREA —rzeżączka. śrych chorobach psychicznych GONOKOK [gr.], bakteria, dv puje w niek GONT, deszczułka służąca do krycia dachu. GONTA Iwan (?—1768), wraz z Maksymem Żeleźniakiem przywódca powstania chłopskiego na Ukrainie 1768; ujęty i stracony. GONTYNA, tradycyjna nazwa pogańskiej świątyni slow.; poprawniej: kącina. GONZAGA, książęta wl., panowali w Mantu! 1328—1708; z rodu tego po kądzieli pochodziła ”—*“ Ludwika, królowa polska. GOŃCZY —ogar, charty. GOPLO, największe jez. Kujaw; 2340 15,7 m, dł. 24 km, szer. 0,5 do 3,2 km; linia brzegowa urozmaicona, w pd. części liczne zatoki i wyspy; brzegi płaskie, bezleśne, miejscami zabagnione. GORĄCZKA, med. podwyższenie ciepłoty ciała ponad 37°; g. mierzona w odbytnicy wynosi o 0,5° więcej niż pod pachą; przyczyny g.: zakażenia, wchłanianie wylewów krwawych i obumarłej tkanki, podrażnienie (toksyczne lub mechaniczne) ośrodka cieplnego; g. jako odczyn obronny ustroju może być wykorzystana w leczeniu niektórych chorób i w tym celu sztucznie wywołana przez wprowadzenie do ustroju (drogą pozajelitową) gatunkowo obcego białka, toksyn lub bakterii; środki przeciwgorączkowe: antypiryna, chinina, piramidon. GORĄCZKA MALTAŃSKA -brucelozy. GORĄCZKA OKOPOWA, gorączka wołyńska — ostra choroba zakaźna przenoszona przez wesz odzieżową; objaw charakterystyczny — pięciodniowy rytm gorączkowy; występuje głównie w czasie wojen. GORBATOW Boris L. (1908—54), pisarz ros., prozaik, publicysta i scenarzysta film.; utwory o tematyce z życia młodzieży radź. oraz powieści żołn. z lat wojny nar.; Moje pokolenie, Dusze nieujawnione, Donbas. GORCE, pasmo górskie w Beskidzie Wysokim, od Przełęczy Sieniawskiej po przełom Dunajca; dł. 23 km, szer. 1Ó km, najwyższy szczyt Turbacz (1311 m); formy łagodne, stoki lesiste, na grzbietach hale; wypas owiec. GORCZAKOW: 1) Michaił D. książę (1795—1861), gen. ros.; od 1856 namiestnik Królestwa Pol.; 2) Aleksandr M. książę (1798—1883), 1856—82 min. spraw zagr. Rosji; 1863 odparł próby interwencji dyploma¬ tycznej mocarstw zach. na rzecz Polski; dążył do zbliżenia z Francją. GORCZAŃSKI PARK NARODOWY, obejmuje gł. asm o Gorców z Turbaczem oraz doliny: Łopuszanki, otoku Olszowego, Turbaczyka; w granicach Parku szczątki pierwotnej Puszczy Karpackiej, śródleśne polany z halami, rezerwat im. W. Orkana. GORCZYCA: 1) g. biała, Sinapis alba, roczna roślina z rodziny krzyżowych; uprawna, niekiedy zdziczała; z nasion wytłacza się olej, wyrabia musztardę, ponadto używana w lecznictwie; 2) g. polna, ognlcha, Sinapis aroensis, pospolity chwast polny. GORCZYCKI Grzegorz Gerwazy ks. (ok. 1666— 1734), kompozytor i kapelmistrz kapeli katedry wawelskiej; utwory wyłącznie kość. w czystym stylu polifonicznym. GORCZYCZNIK, okład z ciasta sporządzonego z mąki gorczycznej i letniej wody, stosowany w celach leczniczych; powoduje miejscowe przekrwienie i podrażnienie skóry. GORCZYN Jan Aleksander (poi. XVII w.), dziennikarz, heraldyk, muzyk; wydawał pierwsze polskie pismo „Merkuriusz Polski“ (1661); Tabulatura muzyki albo zaprawa muzykalna. Herby Królestwa Polskiego. GORDIUS —nitkowce. GORDON Charles George (1833—85), zwany Gordon Pasza; generał ang., 1877 gubernator Sudanu; zginął w bitwie z wojskami Mahdiego pod Chartumem. GORDON BENNETTA ZAWODY, międzynarodowe zawody dla balonów wolnych o pojemności 2200 m>. Nagrodę przechodnią, którą ufundował w 1905 Amerykanin James Gordon Bennett (syn), zdobyła Polska na własność dzięki zwycięstwom: 1933 — kpt. Hynek i por. Burzyński, 1934 — kpt. Hynek i por. Pomaski, 1935 — kpt. Burzyński i por. Wawrzczak; 1936 i 37 zwycięzcą był Belg Demuyter; 1938 — kpt. Janusz i prof. Janik. GORDYJSKI WĘZEŁ, węzeł, który łączył jarzmo z dyszlem wozu król. w Gordion (Frygia); wg legendy królem Azji Mn. miał zostać ten, kto ów węzeł rozwiąże; 334 p. n. e. przeciął go mieczem Aleksander Wielki. GÓRECKI Antoni (1787—1861), poeta; uczestnik wojen napoleońskich i powstania 1831; członek Tow. Szubrawców; Poezje Litwina, Bajki i poezje nowe. GOREMYKIN Iwan L. (1839—1917), ros. polityk; 1895—99 min. spraw wewn.; 1906 i 1914—16 prezes rady ministrów. GORGANY, pasmo górskie w Beskidach Wsch., od rz. Swicy na zach. do Prutu na wsch.; najwyższy szczyt Siwula (1806 m); znaczna ilość limb. GtłRGEY Artur (1818—1916), generał węg.; po ustą{»leniu L. Kossutha dyktator w powstaniu 1849; zwoennik ugody z Habsburgami. GORGIASZ z Leontinoi (ok. 483 — ok. 380 p. n. e.), filozof gr., sofista, negował istnienie prawdy obiektywnej; poglądy G. przedstawił Platon w dialogu nazwanym jego imieniem. GORGONY, mit. gr. 3 straszne siostry, przedstawiane z wężami na głowach; pod spojrzeniem jednej z nich, Meduzy, ludzie kamienieli. Perseusz zabił Meduzę i głowę podarował Atenie, która umieściła ją na swej tarczy. GORING Hermann (1893—1946), marszałek Rzeszy niem., jeden z najbliższych współpracowników Hitlera; od 1933 premier Prus i minister lotnictwa, od 1936 stopniowo przejmował dyktatorską władzę nad gospodarką Rzeszy; w procesie norymberskim skazany na śmierć za zbrodnie woj., popełnił samobójstwo. GORKI Maksym, właśc. Pieszkow Aleksiej M. (1868— 1936), pisarz ros., prozaik, dramaturg, publicysta i krytyk lit., twórca literatury realizmu socjalist. i literatury radź., nauczyciel i wychowawca całego pokolenia pisarzy radź., wydawca licznych czasopism i serii wydawniczych. Utwory młodzieńcze cechuje romantyczny patos buntu przeciwko mieszczaństwu i carskiemu niewolnictwu; później bunt ten konkretyzuje się i wciela w postaci rewolucjonistów w sztuce Mieszczanie i powieści Matka. W powieściach Foma Gordiejew, Miasteczko Okurow, Zycie Matwieja Ko- M. Gorki  295 żemiaklna, Artamonow ł synowie, w sztukach Wassa Zeleznowa, Wrogowie, Igor Bułyczow i inni dal obraz kształtowania się społeczeństwa kapitalist. w Rosji, degenerującego wpływu stosunków kapitalist. na osobowość człowieka. Trylogia autobiograficzna Dzieciń~ stwo, Wśród ludzi, Moje uniwersytety przynosi bogaty materiał spostrzeżeń społ. i obyczaiowo-moralnych Rosji końca XIX w. W okresie radzieckim pisze czterotomową powieść Klim Samgin. W publicystyce bronił idei rewol., występował przeciw obskurantyzmowi, zwalczał faszyzm, piętnował marazm i oderwanie od życia lit olaesu dekadentyzmu. GORKIJ (dawniej Niżnij Nowgorod), m. obw. w Ros. FSRR nad Wołgą, port u ujścia Oki; 876 000 mieszk. (1956); zabytki architekt, (twierdza z XVI w.); uniwersytet i in. wyższe uczelnie; duży ośrodek przemysł.: fabr. samochodów osob. i ciężar. (ZIM), fabr. „Krasnoje Sormowo" (parowozy, statki, dźwigi), fabr. silników, obrabiarek; przemysł lekki; m. rodzinne Gorkiego. GORLICE m. pow., woj. rzesz., u podnóża Karpat w dolinie Ropy pr. dopływu Wisłoki; 9500 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu chemiczn., mineraln. i drzewn.; w okolicy kopalnie ropy naftowej; dom Kolberga z muzeum regionalnym; szczątki lamusa z XVI w. W XIX w. stały się kolebką polskiego górnictwa naftowego (-»I. Łukasiewicz). GÓRLITZ, m. w NRD (okręg Drezno) nad Nysą Łużycką; 96 000 mieszk. (1955); przemysł; sukienniczy, maszyn., materiałów budowl.; produkcja wagonów. GORŁOWKA, m. przem. w Ukr. SRR (Zagłębie Donieckie); 240 000 mieszk. (1956); kopalnie węgla kamień.; budowa maszyn kopalń.; przemysł koksochem.; fabr. nawozów azotowych. GORNER, lodowiec na pn. stokach masywu Monte Rosa w Alpach Pennińskich w Szwajcarii, na pograniczu Włoch; drugi co do wielkości w Alpach; 67 km*, dl. 15 km. GORNO-AŁTAJSKI O. A., obwód autonom. w Kraju Ałtajskim (zach. Syberia) w Ros. FSRR; 92600 km*, 156 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Gomo-Altajsk; hod. bydła rogat. i jeleni (marałów); pszczelarstwo; wydobycie złota. GORNO-BADACHSZAŃSKI O. A., obwód autonom. we wsch. części Tadż. SRR (Pamir); 61 000 km*, 62 000 mieszk. (1956); stoi. Chorog; alpejska bod. jaków i owiec. GORSET [fr.]: 1) sznurówka, usztywniona fiszbinami lub metal, prętami, część ubioru służąca do nadania figurze modnego kształtu; 2) obcisły stanik, zwykle sznurowany z przodu, część kobiecego stroju lud.; 3) med. aparat ortoped. prostujący kręgosłup: g. gipsowy, opatrunek obejmujący cały tułów; stosuje się dla unieruchomienia i odbarczenia kręgosłupa w przypadku złamania lub gruźlicy kręgosłupa; g. ortopedyczny, spełnia te same zadania; zbudowany jest z taśm i prętów metal., pokrytych tkaniną. GORYCJA (Gorizia), m. w pn.-wsch. Włoszech (prow. Friuli-Wenecja Julijska) na granicy Jugosławii; 42 000 mieszk. (1954); przemysł lekki. CORYCZAK ŻÓŁCIOWY, Tylopilus felleus — gTzyb kapeluszowy spokrewniony z borowikiem, od którego różni się brązową siateczką na trzonie owocnika i jasnoróżowym spodem kapelusza; niejadalny (gorzki). Tabl. IV. GORYCZKA, Gentiana, roślina z rodziny goryczkowatych, rzędu zwitnych; szeroko eliptyczne liście 1 kielichowate, przeważnie szafirowe lub żółte kwiaty; w większości gatunki górskie; wszystkie chronione z wyjątkiem g. trojeściowatej (G. asclepiadea)— gat. leczniczy. Tabl. XV. GORYCZKOWA DOLINA, pd. odgałęzienie Doliny Bystrej w Tatrach Zach. u stóp Kasprowego Wierchu i Goryczkowej Czuby; część G. D. zajmuje Goryczkowa Hala. GORYL, Gorilla gorilla, największa z małp człekokształtnych; lasy Afryki równikowej; ponad 2 m wzrostu; uwłosienie brunatnoczame; twarz, dłonie i stopy nagie; żyje rodzinami; tryb życia nadrzewny i naziemny. Tabl. 3. GORZELNIA, zakład przem. produkujący alkohol, gl. z ziemniaków, zboża lub z innych surowców roślinnych. GORZELNICTWO, gałąź przemysłu ferment, obejmująca wytwarzanie alkoholu (spirytusu) ze skrobi zawartej w ziemniakach lub zbożu. GORZKA SÓL -►angielska sól. GORZKNIK, Hjdrastis canadensis, bylina z rodziny GOŚCINIEC berberysowatych; Ameryka Pn.; kłącza zawierają sok mleczny; leczniczy. GORZKOWSKI: 1) Franciszek, matematyk i geometra, jakobin poi.; uczestnik powstania 1794; za przygotowywanie 1797 powstania chłopskiego więziony do 1802; 2) Ludwik (1813—?), adiunkt Uniw. Jag.; działacz konspiracyjny w Krakowie; 1846 członek Rządu Nar. w Krakowie. GORZÓW ŚLĄSKI, m., pow. oleski, woj. opol., nad Prosną; 2500 mieszk. (1956). GORZÓW WIELKOPOLSKI, m. pow., pow. miejski, woj. zielonog., nad dolną Wartą; 44 800 mieszk. (1956); przemysł chem. (kombinat włókien sztucznych), miner., spoż.; węzeł kol. i dróg., port rzeczny; got. kościół (1300, od 1945 katedra), fragmenty murów obronnych, kilka domów z XVII i XVIII w., stare spichrze, muzeum regionalne. GOSIEWSKI: 1) Wincenty (?—1662), hetman polny lit.; pozostał wierny Janowi Kazimierzowi podczas wojny szwedz., związany z profrancuskim stronnictwem królowej; zginął z rąk przeciwników polit.; 2) Władysław (1844—1911), matematyk, autor wielu prac naukowych, przeważnie z fizyki teoretycznej i rachunku prawdopodobieństwa; Zasady rachunku prawdopodobieństwa. GOSLAR Julian (1820—52), poeta poi., współpracownik E. Dembowskiego; podczas rewolucji 1848 w Wiedniu oficer legionu poi.; powieszony w Wiedniu za przygotowywanie chłopskiego powstania pol.-węgierskiego. GOSLAR, m. w NRF, w zach. Harcu; 47700 mieszk. (1950); średniow. dzielnica; kopalnie miedzi, cynku, cyny, srebra; przemysł: chem., papierń., fotograf. GOSŁAWSKI Maurycy (1802—34), poeta; uczestnik powstania 1831; Poezje ulana polskiego, Poezje. GOSPODARKA ŻAROWA, pierwotny system rolniczy polegający na uprawianiu ziemi w miejscu spalonego lasu; drzewa uprzednio okorowywano aby uschły, a uzyskany popiół służył jako nawóz. GOSPODARSTWO LEŚNE: bezzrębowe (przerobowe), usuwanie z powierzchni leśnej w pewnych okresach niektórych drzew (przecinka), tak że pów. leśna jest stale zadrzewiona; g. zrębowe, jednorazowe lub rozłożone na lata usunięcie wszystkich drzew z pewnej części pow. leśnej, zwanej pow. zręGOSPODARSTWO PRZYZAGRODOWE, działka przyzagrodowa — ziemia przylegająca do zagrody członka spółdzielni prod. uprawiana przez niego; wielkość g. p., tzn. rozmiary działki i ilość inwentarza żywego, określa statut spółdzielni prod. G. p. jest dodatkowym poza dniówką obrachunkową źródłem dochodu członków spółdzielni produkcyjnej. GOST (gosudarstwiennyj obszczesojuznyj standart), państwowa norma radziecka; fot. skala czułości materiałów światłoczułych. Zob. też światłoczułość. GOSTKOWSKI Wojciech, pisarz skarbu koronnego w I poł. XVII w., autor prac ekon., zajmujących się problemami skarbu i pieniądza. GOSTOMSKI Anzelm (ok. 1507—87), wojewoda rawski, autor Gospodarstwa, pierwszego poi. poradnika gospodarki rolnej (1588). GOSTYNIN, m. pow., woj. warsz., nad Skrwą 1. dopływem Wisły; 8300 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny; ruiny zamku. GOSTYŃ, m. pow., woj. pozn., w dolinie Kani, pr. dopływu Odry; 8500 mieszk. (1956); przemysł miner., poligraf., drzewny i spoż.; kościół z XV w.; klasztor filipinów z XVII/XVIII w. GOSTYŃSKA Anna (1854—1918), aktorka teatru lw., sławna z ról charakterystycznych zarówno w dramacie, jak i w komedii. GOSZCZYŃSKI Seweryn (1801—76), poeta romant., działacz polit.; uczestnik ataku na Belweder 1830; założyciel Stów. Ludu Polskiego w Krakowie 1834. Zamek kaniotoski, Król zamczyska. GOŚCIEC -»gośćcowa choroba; g. pierwotnie przewlekły (przewlekłe zapalenie stawów, gościec, reumatyzm) — cierpienie należące do grupy chorób reumatycznych, o przebiegu w zasadzie przewlekłym, występujące najczęściej u kobiet, początkowo wywołuje nieznaczne bóle i obrzęki stawów, doprowadzając z czasem, jeżeli nie jest leczone, do stałych zniekształceń narządu ruchu i zmian w narządach wewnętrznych. GOŚCINIEC [staropol.], szeroka, obsadzona drzewami droga o nawierzchni gruntowej, czasem twardej.  GOŚĆCOWA CHOROBA GOŚĆCOWA CHOROBA (gościec, choroba reumatyczna, reumatyzm, zapalenie stawów) — jedno z cierpień należących do grupy chorób reumatycznych; zapoczątkowane zakażeniem paciorkowcami (angina, katar), występuje ostro lub podostro głównie u dzieci, ale także u starszych, atakując tkankę łączną całego ustroju; przebiega w postaci ostrego zapalenia stawów, wsierdzia, błon surowiczych oraz innych narządów; pozostawia bardzo często zmiany w sercu, nie pozostawiając na ogół zmian w stawach, choć po przebyciu choroby występują często pod wpływem zimna lub wilgoci bóle mięśniowe lub GOSLICKI Wawrzyniec (ok. 1530—1607), biskup, pisarz, sekretarz król.; De optimo senatore. GOTAJSKI ALMANACH, wychodzące w Gotha od 1763 (kilka serii) wydawnictwo periodyczne zawierające dane genealogiczne i biograficzne dynastii i arystokracji eur. oraz informacje ustrojowo-polityczne. GOTAJSKI KANAŁ (Göta-Kanal), w Szwecji; 385 km; łączy Kattegat (M. Północne) przez jez. Wener i jez. Wetter z Bałtykiem. GOTAJSKI PROGRAM, program uchwalony w maju 1875 na zjeżdzie w Gotha, na którym nastąpiło połączenie lassalowskiego Powsz. Niem. Związku Robotników z kierowaną przez A. Bebla i W. Liebknechta Socjaldemokratyczną Partią Robotn. Niemiec; g. 	p. w wielu istotnych punktach sprzeczny z podstawowymi założeniami naukowego socjalizmu, skrytykowany został ostro przez Marksa w Krytyce programu gotajskiego. GÖTALAND -Szwecja. GÖTEBORG [jöteborj], m. w pd.-zach. Szwecji, drugie pod względem wielkości; najważniejszy port szwedz.; ośrodek przemysł, -handl.; 380 400 mieszk. (1955); uniwersytet, politechnika, Instytut Oceanograficzny, muzea; biskupstwo protest.; przemysł: okręt., maszyn., samochód., włókien., spoż., chem.; węzeł kolejowy. GOTHA, m. w NRD (okręg Erfurt); 58 000 mieszk. (1955); budowa maszyn, wagonów; zakłady kartograf, i wydawn. (Justus Perthes). GOTLANDIA (Gotland), największa szwedz. wyspa na Bałtyku; 3200 km2, 56 900 mieszk. (1955); hodowla bydła; gł. m. Visby. GOTOVAC Jakov (ur. 1895), Chorwat, wybitny kompozytor i dyrygent jugosłowiański. GOTSCHALK (?—1066), książę Obodrzyców od 1043, chrześcijanin; sojusznik Sasów i Danii; zagarnął część ziem Wieleckich; zamordowany podczas powstania przeciw Sasom i chrześcijaństwu. GOTTFRYD ZE STRASSBURGA, poeta niem. przełomu XII i XIII w.; autor eposu rycerskiego Tristan i Izolda (ok. 1210). GOTTLIEB Maurycy (1856—79), poi. portrecista i malarz scen hist. z Biblii; Shylock i Jesyka, Portret dziewczyny. Tabl. 63. GOTTSCHED Johann Christoph (1700—66), niem. pisarz i teoretyk sztuki, racjonalista; reformator teatru wg wzorów francuskich. GOTTWALD Klement (1896—1953), czołowy czechosł. działacz robotn. i mąż stanu; od 1929 sekretarz gen., a od 1945 przewodn. KC KP Czechosłowacji, 1946—48 premier, 1948—53 prezydent Czechosłowacji. GOTTWALDOV (Zlln), m. w Czechosłowacji (wsch. Morawy); 57 500 mieszk. (1955); olbrzymi kombinat skórz.-obuwn. „Svit“ (dawniej „Bata“); przemysł chemiczny. GOTYCKIE PISMO: 1) alfabet ułożony dla Gotów przez Wulfila (Uifilas), biskupa ariańskiego (IV w.), który przetłumaczył Biblią na ich język; g. p. było kombinacją alfabetu gr., łac. i pisma runicznego (—pismo); 2) pismo łacińskie pionowe, wydłużone, o ostro łamanych tukach używane ogólnie w średniowieczu, a w Niemczech do ostatnich czasów; jego drukowaną odmianą jest szwabacha. GOTYK, styl w sztukach piast, powstały w Europie po stylu romańskim, panował w ostatnim okresie średniowiecza (XII—XV w., w niektórych krajach do XVI w.); miał wyraźne piętno rei., a związany był ściśle z kulturą miejską oraz zakonną. Centrum jego rozwoju była Francja, ponadto rozwijał się bujnie w Hiszpanii, Anglii, Niderlandach i całej Europie środk. łącznie z Polską (od XIII w.), słabiej we Włoszech. Najpełniej wyraził się w architekturze, w której zastosowano udoskonalony system konstrukcyjny oparty o sklepienia krzyżowo-żebrowe, luki przyporowe, filary i przypory; charakterystyczna forma — ostrołuk. W strzelistych kościołach got. ważną rolę 296 odgrywają witraże oraz rzeźba figuralna i dekoracyjna (katedry fr. w Chartres, Reims, Amiens). W rzeźbie i malarstwie got., mających charakter dekoracyjny, zaznaczał się z biegiem czasu coraz silniejszy zwrot do natury i realizmu (rzeźbiony ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie), zwiastujący renesans. Tabl. 42. GOUJON [gużą] Jean (ok. 1510— ok. 1568), rzeźbiarz i architekt fr. Odrodzenia; reliefy Fontaine des Innocents w Paryżu, grupa Diany z jeleniem i psami. GOUNOD [gunę] Charles (1818—93), fr. kompozytor operovyy; popularna opera liryczna Faust, Romeo i Julia; utwory rei. i in. GOURDE [gurd], jednostka monetarna Haiti;—monetarne jednostki (zestawienie). GOWIDLIŃSKIE JEZIORO, na Pojez. Kaszubskim; 508 ha; głęb. 23 m, dl. 6,4 km, szer. 1,1 km; brzegi na ogół bezleśne, 2 wyspy; Srzez jez. przepływa rz. tupia. GOYA Y LUCIENTES [gęja i lusjęntes] Francisco de (1746—1828); malarz i grafik hiszp., nadworny malarz Karola IV, wprowadził do mai. i grafiki hiszp. elementy realist, i romant.; portrety, kompozycje hist., mit. i rei., sceny obyczaj.: Rodzina Karola IV, Maja naga, Maja ubrana, Rozstrzelanie powstańców madryckich; mai. ścienne i kartony do gobelinów, graficzne cykle satyryczne, Caprichos, Desastres de la guerra, Tauromaquia, Disparates. Tabl. VI, 43. GOYEN [hojen] Jan van (1596—1656), pejzażysta hol., jeden z twórców „krajobrazu monochromatycznego“, tj. utrzymanego w jednej barwie. GOZZI [goccij: 1) Gaspare (1713—86), wł. publicysta i krytyk; 2) Carlo (1720—1806), brat G., pisarz, rywal Goldoniego; autor baśni scenicznych (fiabe), m. in. Turandot; Memorie inutili (Pamiętniki niepotrzebne). COZZOLI [goc:coli] Benozzo (1420—97), malarz wł., uczeń Fra Angelico; freski w pałacu Medici Riccardi we Florencji (Pochód Trzech Króli). GOŻDZIANKA, kozia bródka, Clavaria — rodzaj jadalnych grzybów z rzędu oblóczniaków; owocnik żółty, krzaczkowato rozgałęziony. GOŹDZIK, Dianthus, roślina z rodziny gożdzikowatych, rzędu śródłożnych; ok. 200 gatunków w EuroÍ)ie, Azji, Afryce, u nas 17; równowąskie siedzące iście, pachnące białe, różowe lub czerwone kwiaty z postrzępionymi płatkami; pospolite na łąkach i w suchych lasach; gatunki ozdobne mają kwiaty pełne. GOŹDZIKI, wysuszone pąki kwiatowe goździkowca używane jako przyprawa. GOŹDZIKOWIEC, Eugenia caryophyllata, Ictzcw lub drzewo z rodziny mirtowatych; Oceania, uprawiany w pasie zwrotnikowym; olejek goździkowy stosowany w med. i jako środek aromatyczny. GÓRA Tadeusz (ur. 1918), pilot szybowcowy, mistrz sportu; 1938 odznaczony medalem Lilienthala za najdłuższy szybowcowy przelot docelowy 578 km. GÓRA, m. pow., woj. wróci., w dolinie Śląskiego Rowu, pr. dopływu Barczycy; 6500 mieszk. (1956); przemysł spoż. i farmac.; średniowieczny układ śródmieścia, fragmenty obwarowań. „GÓRA“ —Konwent Narodowy. GÓRA KALWARIA, m., pow. piaseczyński, woj. warsz., przy krawędzi doi. Wisły, na pd. od Warszawy; 6500 mieszk. (1956); ośrodek sadowniczo-warzywniczy, przetwórnia owoców; zabytkowe budowle z XVII—XVIII w. GÓRALE, mieszkańcy terenów górskich; do ludności góralskiej Karpat zaliczamy: Podhalan, KlimGoya  297 czaków, g. śląskich, sądeckich, Łemków, Bojków, Hucułów i in. GÓRALKI, Hyracoidea, rząd ssaków spokrewnionych ze słoniami; zamieszkują tereny skaliste i lasy Afryki i zach. Azji; wielkość zająca; kończyny przednie cztero-, tylne trójpalczaste o pazurach w kształcie kopytek, siekacze o stałym wzroście, kłów brak; roślinożerne; żyją gromadnie. Tabl. 3. GÓRALSKA MUZYKA PODHALAŃSKA, odmienna od reszty folkloru poi., spokrewniona jest z muzyką lud. węg., słowac., morawską, rumuńską. Melodie są krótkie, o niedużej skali, z dodawanymi nieraz ponad lub poniżej melodii tercjami. Takt dwudzielny. Do tańców (góralski, drobny, krzesany, zbójnicki) przygrywa kapcia złożona z 2 skrzypiec i basów. GOlRA ŚWIĘTEJ ANNY, w., pow. strzelecki, woj. opol. na grzbiecie Chełmu zw. Górą Św. Anny; 630 mieszk. (1956); na stoku góry wykuty w skale amfiteatr na 150000 widzów oraz Pomnik Powstańca Śląskiego dłuta K. Dunikowskiego. GÓRKA Olgierd (1887—1956), historyk; ostatnio prof. Uniw. Warsz., znawca dziejów Europy wsch. XIV—XVII w. GÓRNE JEZIORO, największe jez. słodkowodne świata; leży w grupie Pięciu Wielkich Jez. Ameryki Pn., na granicy Kanady i USA; 82 400 km*, 183 m n. 	p.m., głęb. 308 m; połączone z jez. Huron stanowi część ważnego szlaku żeglugi śródląd.; przewóz rud żelaza, miedzi, węgla kam., zboża; gł. port Duluth. GÓRNICKI Łukasz (1527—1603), prozaik Renesansu poi.; sekretarz i bibliotekarz Zygmunta Augusta; Dworzanin (przeróbka z wzoru wl. II Cortegiano B. 	Castiglione’a), Dzieje w Koronie Polskiej, pisma polityczne. GÓRNICTWO, nauka i gałąź przemysłu zajmujące się całokształtem zagadnień związanych z wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych; początki g. sięgają epoki kamienia; w Azji i Egipcie rozpoczęto wydobycie rud metali nieżelaznych w poł. w. V p. 	n.e.; na ziemiach poi. zachowane płytkie kopalnie krzemienia w Orońsku k. Radomia (3000 lat p. n. e.) i krzemionki k. Opatowa (2000 lat Godło p. n. e.), gdzie głębokość szybów po- górnicze łączonych chodnikami dochodziła do 10 m; górnicze godło, w Polsce godło wyobrażające dwa skrzyżowane młotki, z których jeden (tępy) zwie się perlikiem, a drugi (z ostrzem) żelazkiem; W dawnych czasach żelazko i perlik były narzędziami do urabiania kopalin. GÓRNICZE GODZINY, dwa lub trzy piony zawieszone u stropu wyrobiska, służące do wyznaczania kierunku robót; nazwa pochodzi od dawniej stosowanego podziału koła kompasu górniczego na 24 części zwane godzinami. GÓRNOPŁAT, samolot jednopłat o skrzydłach umieszczonych nad kadłubem. GÓRNOREŃSKA NIZINA, szeroki rów tektoniczny od Bazylei na pd. i po Frankfurt n. M.; na pn. wypełniony osadami morskimi i rzecznymi; część na granicy fr.-niem.; dł. 300 km, szer. 40 km, wys. 100— 200 m; żyzne gleby; łagodny klimat; rozwinięte rolnictwo, winnice; gęste zaludnienie. GÓRNOŚLĄSKA KOMISJA MIESZANA, utworzona na mocy Konwencji Genewskiej 1922 instytucja międzynar. powołana do rozjemstwa między Polską a Niemcami w sporach mniejszościowych na poi. i niem. Górnym Śląsku; istniała do 1937'. GÓROTWÓR, utwory skalne tworzące skorupę ziemską; ciśnienie górotworu, stan naprężenia w górotworze wywołany ciężarem warstw wyżej leżących; objawia się w wyrobiskach górniczych dążnością do ich zaciskania; powoduje nacisk na obudowę oraz w pewnych przypadkach tąpanie. GÓROWANIE, kulminacja górna — najwyższe położenie ciała niebieskiego na niebie w czasie ruchu dziennego tego ciała. Chwila g. Słońca nazywana jest południem prawdziwym. GÓROWO IŁAWIECKlE, m. pow., woj. olszt., 1900 mieszk. (1956); drobny przemysł metalowy. GÓRSKA Halina (1898—1941), autorka książek dla młodzieży, związana z ruchem lewicowym; współzałożycielka tyg. „Sygnały"; zamordowana przez hitlerowców; powieści: Nad czarną wodą, Chłopcy z ulic miasta, Druga brama, ślepe tory. GÓRSKA CHOROBA, choroba wysokości — omdlenia, zawroty głowy, osłabienie występujące u osób znajdujących się na znacznej wysokości pod wpływem zbyt niskiego ciśnienia atmosferycznego i zmniejszonej zawartości tlenu w powietrzu. VT- GRABOWSKI GÓRSKI: 1) Stanisław (1489—1572), kanonik, sekretarz Bony, historyk; zebrał dokumenty hist, dotyczące panowania Zygmunta I (Acta Tomiciana); 2) Jakub (ok. 1525—-85) teolog, prof. Akad. Krak.; dzieła z zakresu wymowy i teologii; 3) Konstanty (1826—98), historyk wojskowości poi.; Historia jazdy polskiej; 4) Wojciech (1849—1935), pedagog, założyciel i kierownik szkół, od 1877 w Warszawie; 5) Artuh, pseud. Quasimodo (ur. 1870), poeta, krytyk lit., dramaturg, prozaik, tłumacz; jako red. „Życia" ogłosił artykuł programowy Młoda Polska; Monsalwat, Rzecz 0 Adamie Mickiewiczu, Ku czemu Polska szła; 6) Marian (ur. 1886), chemik rolny, członek koresp. PAN, prof. SGGW; badania z dziedziny żyzności i nawożenia gleby oraz zastosowania izotopów w rolnictwie; 7) 	Konrad (ur. 1895), historyk lit. związany z ruchem kat.; prof. Uniw. w Toruniu; studia z zakresu literatury epoki Romantyzmu i Reformacji w Polsce; 8) Karol (ur. 1903), hist., prof. Uniw. w Toruniu, znawca XV w. GÓRSKIE OCHOTNICZE POGOTOWIE RATUNKOWE (GOPR), instytucja powołana przez Tow. Tatrzańskie dla ochrony i bezpieczeństwa turystów; gromadzi w swych szeregach najlepszych taterników polskich. Obecnie wchodzi w skład Pol. Tow. Turystyczno-Krajoznawczego. GÓRY, rozległe, wznoszące się wysoko nad otaczającym terenem obszary powierzchni ziemi, posiadające rzeźbę o znacznych różnicach wysokości; g. powstają w wyniku fałdowania- skorupy ziemskiej, jej wypiętrzania się, zjawisk Wulkanicznych, a także wskutek rozcinania powierzchni ziemi przez działalność erozyjną płynących wód i lodowców. Tabela str. 298. GÓRY, żupnietwo — w kopalnictwie staropolska nazwa wyrobisk solnych; stare góry, najstarsze, dawno wyeksploatowane partie kopalni. GÓRZNO, m., pow. brodnicki, woj. bydg.; 1400 mieszk. (1956); pod G. 1629 bitwa ze Szwedami. GPU, OGPU, Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Pol i ti czesko je Uprawlenije (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny), 1922—34 nazwa organów bezpieczeństwa w ZSRR; powstało na miejsce WCzK, funkcje jego przejęło NKWD. GRAAFA PĘCHERZYK, twór wzrastający w obrębie jajnika; dojrzewają w nim komórki jajowe. GRAAL, wg średniowiecznych legend bretońskich. cudowne naczynie przechowywane na górze Monsalwat, w które miano zebrać krew Chrystusa; rycerze Okrągłego Stołu daremnie poszukiwali świętego naczynia; dopiero nieskazitelny rycerz -»-Parsifal potrafił doń dotrzeć. Zob. też Artur. GRABARZE, Nicrophorus, jeden z rodzajów dość dużych chrząszczy żywiących się padliną, którą zakopują również jako pożywienie dla larw. GRABBE Christian Dietrich (1801—36), dramaturg niem.; dramaty: Napoleon, Don Juan und Faust; komedie: Scherz, Satire, Ironie und tiefere Bedeutung (Żart, satyra, ironia i głębsze znaczenie). GRABEN -»rów (tektoniczny). GRABIA, pr. dopływ Widawki, dł. 102 km. GRABIARKA, konna lub ciągnięta przez traktor maszyna roi. (rząd sierpowatych prętów stalowych) do zgrabiania siana 1 kłosów pozostałych po uprzątnięciu snopów z pola. GRABIE, narzędzie rolnicze i ogrodnicze; g. drewniane, do zgarniania siana, zboża; g. 	żelazne, do spulchniania i wyrównywania ziemi. Grabiarka konna GRABIŃSKI Stefan (1887—1936), powieściopisarz i nowelista, wprowadzający elementy fantastyki w duchu E. A. Poego; zbiory nowel Niesamowite opowieści, Księga ognia. GRABOŁUSK -grubodziób. GRABOWIECKI Sebastian (ok. 1540—1607), poeta ascetyczno-rel., polemista kat.; pod wpływem baroku wł.; Setnik rymów duchownych w dwu częściach. GRABOWSKI: 1) Stefan (1765—1844), gen., uczestnik powstania kościuszkowskiego i kampanii 1812; dyrektor w komisji wojny Królestwa Pol.; sekretarz stanu w Petersburgu; 2) Ambroży (1782—1868); archeolog, antykwariusz krak.; ogłosił kilka prac dotyczących poi. zabytków hist., m. in. Starożytności historyczne polskie; 3) Stanisław (1787—1841), min. rządowej komisji oświecenia i wyznań Królestwa Poi. 1821—32; przedstawiciel obozu klerykalno-zachowawczego; hamował rozwój oświaty w Królestwie; 4) Mi GRAB POSPOLITY 298 chał, pseud. Tarsza (1804—63), krytyk lit. i pisarz; Literatura i krytyka, Korespondencja literacka, powieści bist. Koliszczyzna i stepy, Pan starosta kaniowski; 5) Andrzej (1833—86), portrecista i malarz rodzajowy; portrety K. Ujejskiego, St. Tarnowskiego, A. 	Kurzawy; 6) Władysław (ur. 1883), aktor, doskonały komik o oryginalnym, groteskowym rodzaju humoru, zbliżającym jego Tole do postaci commedia dell’ arte; 7) Witold (ur. 1898), prawnik i polityk poi., działacz sanacji; rozpoczął swą karierą 1931 jako prokurator w procesie brzeskim działaczy Centrolewu, 1936—1939 min. sprawiedliwości, od 1939 na emigracji. GRAB POSPOLITY; Carpinus betulus, drzewo z rodziny -»-brzozo watych do 20 m wys.; nieregularna korona, wrzecionowate pączki, szaropopielata kora z podłużnymi wgłębieniami, eliptyczne, drobno ząbkowane liście; ma twarde, cenne i szeroko użytkowane drewno; lasy całej Polski. GRABSKI; 1) Stanisław (1871—1949), polityk i ekonomista; prof. Uniw. Lw.; współzałożyciel PPS na zjeździe paryskim 1892, od 1907 działacz i teoretyk Narodowej Demokracji; 1917—19 członek Komitetu Narodowego w Paryżu, 1919—27 poseł na sejm; dwukrotnie minister oświaty; w okresie II wojny świat, przewodniczący tzw. II Rady Narodowej w Londynie powołanej 1942; 1945—46 po powrocie do kraju wiceprzewodniczący KRN. W teorii ekonomii zwolennik koncepcji młodszej szkoły historycznej; Ekonomia społeczna; 2) Władysław (1873—1938), polityk i ekonomista; brat Stanisława; 1906—17 poseł do pierwszej i następnych Dum ros. z ramienia Stronnictwa Narodowo-Demokr., 1923—25 premier i minister skarbu, 1924 przeprowadził reformę monetarną, autor szeregu prac z dziedziny ekonomii i historii; Historia Tow. Rolniczego, Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce; 3) Władysław Jan (ur. 1901), powieściopisarz związany z kołami kat.; Saga o Jarlu Broniszu, Konfesjonał, W cieniu kolegiaty. GRACA: 1) bud. g. murarska, łopatka na długim kiju, narzędzie do mieszania wapna przy gaszeniu. Zob. też wapno (budowlane); 2) roln. motyka. GRACJE -»Charyty. GRAD, opad atmosferyczny złożony z bryłek lodu 0 średnicy od 5 do 50 mm, niekiedy i większych; występuje w cieplej porze roku z chmur burzowych, zwykle w połączeniu z ulewnym deszczem. GRADACJA [łac.]: 1) stopniowe wzmaganie się lub osłabianie wrażeń, odczuć i zjawisk; 2) biol. masowe, przybierające rozmiary klęski, wystąpienie szkodliwych owadów; 3) fot. stopień kontrastowości; cecha materiału fot charakteryzująca sposób odtwarzania różnic jasności fotografowanego obiektu; rozróżnia się materiały o g. miękkiej (kontrasty mniejsze od oryginału), normalnej (kontrasty zbliżone do oryginału) 1 twardej (kontrasty większe od oryginału). GRADIENT WIELKOŚCI SKALARNEJ, fiz. wektor skierowany w stronę najszybszego wzrostu wielkości skalarnej (np. temperatury, gęstości, napięcia elektr.); jego miarą jest zmiana tej wielkości na jednostkę przesunięcia w tym właśnie kierunku. GRADÓWKA, med. przewlekłe zapalenie gruczołu łojowego tarczki powieki; twardy, niebolesny guzek; leczenie operacyjne. GRADUAŁ [łac.]: 1) tekst liturgiczny śpiewany w czasie mszy; 2) księga zawierająca ten tekst, bogato ozdobiona -»-inicjałami, -»miniaturami i -»ornamentami (słynny poi. graduał Jana Olbrachta, wykonany w Krakowie 1506). GRAFF: 1) Anton (1736—1813), malarz i grafik szwajc., portrecista; portret S. Kostki Potockiego; 2) Kazimierz (1878—1950), astronom poi.; założyciel obserwatorium w Poznaniu, prof. astronomii i dyrektor obserwatorium uniw. w Wiedniu; wynalazca fotometru klinowego; zajmował się głównie fotometrią gwiazd. GRAFIKA [gr.], sztuka pisania i rysowania; g. artystyczna, jedna z gałęzi sztuk piast, obejmująca techniki powielania odbitek z płyt metalowych (-►akwaforta, akwatinta, miedzioryt, staloryt i in.), drewnianych (drzeworyt) i kamiennych (Litografia); Najwyższe góry kontynentów Nazwa a ih Pasmo górskie Kraj Nazwa O to •Na V» fi H Pasmo górskie Kraj | SdŁ Europa Mount Logan 6048 G. Sw. Eliasza Kanada/USA Mont Blanc 4810 Sabaudzkie Francja/Wlochy Góra 5488 G. św. Eliasza (Alaska) Monte Rosa 4638 Alpy Pennińskie Szwajcaria/ /Włochy Sw. Eliasza (Alaska) Weisshorn 4512 Alpy Szwajcaria/ Ameryka 4481 Pennińskie /Włochy Matterhorn Alpy Pennińskie Szwajcaria/ /Włochy Orizaba 5700 Sierra Madre Meksyk Wsch. Azja Popocatópetl 5452 Sierra Madre Zach. Meksyk Czomolungma 8848 Himalaje Nepal/Chiny (Mt. Everest) Ameryka Dapsang (Godwin Austen) 8611 Karakoram Kaszmir Południowa Kanczendzenga 8585 Himalaje Indie/Nepal/ Aconcagua 7055 Andy Argentyna/ 8180 Himalaje /Tybet Ampato 6950 Andy /Chile Dhaulagiri Nepal Huascarśn 6768 Cordillera Peru Nanga Parbat 8125 Himalaje Kaszmir Blanca Peru Afryka Australia Kiwu 6010 Kiliman- Tanganika Góra dżaro Kościuszki 2240 Alpy Austra- Australia Mount Pigott 5199 Kenia Kenia lijskie Marguerite 5120 Ruwenzori Uganda Antarktyda i Arktyka Ameryka Północna Executive Comittee Mount Me Range 6100 Ziemia • > Kinley 6187 Alaska USA M. Byrd I Góra Watkinsa 3734 Grenlandia  299 w szerszym znaczeniu obejmuje także rysunek; g. u ży t k o w a -►drukarstwo. Tabl. 43. GRAFION, przyrząd do kreślenia linii tuszem na rysunkach techn. Zob. też kreślarskie przybory. GRAFIT, odmiana węgla pierwiastkowego; ciemnoszare, o połysku metalicznym, miękkie, tłuste w dotyku blaszki; występuje w przyrodzie w postaci żył; otrzymuje się go również sztucznie, np. przez termiczny rozkład węgliku krzemu SiC; w mieszaninie z gliną służy do wyrobu ołówków, sproszkowany — jako smar odporny na wysokie temperatury, poza tym używany do wyrobu elektrod i tygli. GRAFITYZACJA, proces rozpadu cementytu na żelazo i grafit; wykorzystywany w celu zmiękczenia odlewów żeliwnych w drodze wyżarzania. GRAFOLOGIA [gr.], badania zmierzające do wykrywania właściwości psychicznych człowieka na podstawie pisma ręcznego; dotychczasowe wyniki bardzo chwiejne i wątpliwe. GRAFOLOGICZNA EKSPERTYZA, badanie pisma ręcznego, pozwalające ustalić, czy dwa wzory pisma ręcznego pochodzą od tej samej osoby. GRAFOMAN [gr.], człowiek pozbawiony zdolności literackich, a opanowany manią pisania utworów lit. GRAHAM [gręjem] Thomas (1805—69), chemik ang., prowadził badania nad dyfuzją gazów oraz osmozą; badając własności kwasów fosforowych stwierdził możliwość istnienia kwasów wielozasadowych. Uważany za twórcę chemii koloidów. GRAHAMA CHLEB, dietetyczne pieczywo ze specjalnej (z otrębami) mąki pszenno-razowej lub pszenno-żytniej, bez drożdży; nazwa od amer, lekarza Grahama (1794—1891). GRAHAMA ZIEMIA, ląd na pd. od przyl. Horn (Antarktyda zach.). GRAJEWO, m. pow., woj. białost.; 8300 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż. GRAKCHOWIE Tyberiusz i Gajusz, z plebejskiego rodu rzym. Semproniuszów, trybuni ludowi: T. w 133, G. 	w 123—121 p. n. e. usiłowali przeprowadzić w Rzymie reformę agrarną; G, dążył ponadto do nadania praw obywatelskich mieszkańcom Italii i ograniczenia władzy senatu; obydwaj zginęli nie osiągnąwszy swych celów. GRAM Hans Christian (1853—1938), lekarz duó., wynalazca jednej z metod rozpoznawania bakterii, polegającej na obróbce badanego preparatu roztworami barwników i odpowiednimi odczynnikami; w rezultacie niektóre preparaty zabarwiają się na niebiesko (bakterie Gram-dodatnie), inne na czerwono (Gra m-u j em n e). GRAM: 1) jednostka masy (g) równa 1/1000 masy kilograma wzorcowego, przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sèvres pod Paryżem; w przybliżeniu 1 g masy równy jest masie 1 cm* wody w temperaturze 4°; 2) jednostka siły (G) równa 1/10Ô0 -►kilograma siły (kG). GRAMATYKA [gr.], nauka o zasadach budowy i odmiany wyrazów oraz o regułach składni danego języka; rozróżniamy g. opisową (synchroniczną), omawiającą aktualny stan języka, g. historyczno-porównawczą (diachroniczną), przedstawiającą procesy jego zmian w czasie. Każdy z tych działów obejmuje: -►fonetykę, -►morfologię, składnię i -►semantykę. GRAMICYDYNA, antybiotyk wytwarzany przez bakterio ze szczepu Bacillus brevis; środek w zakażeniach drobnoustrojami Gram-dodatnimi i Gram-ujemnymi. GRAMOATOM, liczba gramów danego pierwiastka chem. równa jego ciężarowi -►atomowemu. GRAMOCZĄSTECZKA -►gramodrobina. GRAMODROBINA, gramocząsteczka, mol — liczba gramów danej substancji równa jej ciężarowi -►drobinowemu. a więc równa sumie ciężarów atom. atomów wchodzących w skład drobiny; np. g. wody HgO wynosi 18 g, gdyż ciężar atom. wodoru H — 1, ciężar atomu tlenu O =■ 16, ciężar drobinowy wody H20 = 1 • 2 + 16=18. GRAMODROBINOWA OBJĘTOŚĆ, 22,412 1, objętość, którą zajmuje 1 gramodrobina związku lub pierwiastka chem. w stanie gazowym w warunkach normalnych (temp. 0° i ciśn. 1 Atm.). GRAMOFON, urządzenie do odtwarzania dźwięku z płyt gramofonowych; składa się z mechanizmu obracającego płytę, igły przenoszącej drgania na membranę oraz tuby lub pudła rezonansowego wzmacniającego dźwięk; w g. elektrycznym membranę zastępuje adapter; wzbudzone w adapterze drgania elektr. po wzmocnieniu kierowane są do głośnika. GRAMOFONOWA PŁYTA, okrągła płaska płyta z tworzywa sztucznego z zapisanymi na niej na spiralnym rowku drganiami dźwiękowymi; zależnie od GRANIAK prędkości obrotowej przy odtwarzaniu istnieją g p. standardowe (78 obr./min) oraz wolnoobrotowe (45 i 33 obr./min). GRAMORÓWNOWAŻNIK -►równoważnik chemiczny. GRAMPIAN [grąmpjan], góry w środk. Szkocji zbudowane ze starych skał krystalicznych, najwyższy szczyt Ben Nevis (1343 m); stoki pn. urwiste, na pd. GRAMSCI Antonio (1891 —1937), działacz wł. ruchu robota., założyciel KP Włoch, filozof, historyk, krytyk i publicysta; więziony przez rząd faszystowski; zbiór jego pism wydanych pośmiertnie otwierają Listy z więzienia — wyraz rozległej kultury umysłowej i szlachetności uczuć. GRANAT: 1) bot. Punica granatum, krzew z rodziny granatowa tych; Azja Mniejsza, kraje śródziemnomorskie; ma błyszczące zimotrwałe liście, piękne Granat GRANATY, minerały; krzemiany metali trój- i dwuwartościowych: glinu, żelaza lub chromu oraz magnezu, wapnia, żelaza lub manganu, np. krzemian ?;linu i magnezu (pirop), krzemian glinu i żelaza a 1 m a n d y n) ; składniki skał metamorficznych i kontaktowych; kryształy regularne; barwa różna; stosowane jako materiał ścierny; odmiany czerwonawe — kamienie półszlachetne. Tabl. VIII. GRAN CHACO [gran czako], wielka (ok. 800 000 km*) równina w Ameryce Pd., pomiędzy Andami a rz. Paragwaj; terytorialnie podzielona pomiędzy Argentynę, Paragwaj i Boliwię (Chaco); klimat zwrota.; suche lasy, kolczaste zarośla, step i bagna; ludność rzadka, częściowo Indianie; uprawa bawełny, produkcja garbnika quebracho; w pobliżu Andów ropa naft. GRAND COULÉE [gr$ndkv:ly], wielka hydroelektrownia w USA (Waszyngton) nad rz. Kolumbia o mocy 1 974 000 kW. GRANDEZZA [hiszp.-wł. grandęcca], godność granda hiszp. ; obejście wyniosłe, ceremonialne, sztywne. GRAND GUIGNOL [gra ginięl] w Paryżu, teatr na Montmartre, zał. 1897 przez O. Méténier; zdobył sławę spektaklami złożonymi z krótkich sztuk o treści przeważnie makabrycznej. GRANDI Dino, hr. (ur. 1895), wł. polityk faszyst. i dyplomata, 1929—32 min. spraw zagr., następnie ambasador w Londynie i min. sprawiedliwości do 1943; przyczynił się do upadku Mussoliniego. GRANDLE [niem.], haki — tow. kły jelenia; trofea myśliwskie. GRAND MAL -►padaczka. GRANDOWIE, wyższa warstwa szlachty hiszp.; od XVI w. szlachta dworska. GRANGEMOUTH [gręjndżmat], m. w W. Brytanii (środk. Szkocja) ; 15 300 mieszk. (1951) ; rafineria ropy naft.; dawny teren doświadczalny statków parowych, w 1801 zbudowano tu pierwszy — „Charlotte Dunbas”. GRANGESBERG, gl. osiedle w regionie górn. Bergslagen, w środk. Szwecji; 5500 mieszk. (1954); wielkie złoża rudy żelaza; eksport rudy przez Oxelôsund. GRANIAK, sortyment materiałów tartych z drewna liściastego, o przekroju kwadratowym lub zbliżonym do kwadratu; produkowany w wymiarach od 25 X 25 mm do 130X130 mm.  GRANIASTOSŁUP GRANIASTOSŁUP, wielościan, którego dwie ściany (podstawy) są wielokątami przystającymi, a pozostałe ściany są równoległobokami, wyznaczonymi przez pary odpowiednich boków obu podstaw. GRANICA FUNKCJI u=/(x) w punkcie liczba L, do której zbliżają się nieograniczenie wyrazy ciągu f(xi), f(x2), /(*3), ... dla każdego ciągu argumentów *i, *2, *3. ... którego wyrazy zbliżają się z kolei nieograniczenie do punktu x0; np. funkcja y = = l/(l+x2) ma granicę L—l w punkcie xo=0; oznaczenie lim f(x)rmL (skrót lim pochodzi od wyrazu limes x-«-x0 [tac.] = granica, zapis x—Xo oznacza, że x zbliża się nieograniczenie do xn, krócej: x dąży do xo). GRANICA PAŃSTWA, płaszczyzna idealna, prostopadła do powierzchni ziemi, dzieląca obszar lądu, powietrza i obszar w głąb ziemi jednego państwa od drugiego lub od morza otwartego; przecięcie tej płaszczyzny z ziemią tworzy linię graniczną; wytyczenie granicy (delimitacja) odbywa się na podstawie umowy. GRANIK, rz. w Azji Mn. słynna ze zwycięstwa Aleksandra W. nad Persami 334 p. n. e. GRANIT, magmowa skala głębinowa barwy szarej, różowej lub czerwonawej; składa się ze skaleni (ortoklazu lub mikroklinu i plagioklazów kwaśnych), kwarcu i minerałów ciemnych (najczęściej biotytu), najpospolitsza skala w skorupie ziemskiej; szeroko stosowany jako materiał drogowy (kostka granitowa), budowl., dekorac. i rzeźbiarski; w Polsce na Dolnym Śląsku i w Tatrach. Zob. też granityzacja. GRANITYT, odmiana granitu, zawiera biotyt. GRANITYZACJA, powstanie granitu nie drogą skrzepnięcia pierwotnej magmy, lecz przez wtórne przetopienie innych skał. GRANODIORYT, magmowa skala głębinowa o składzie miner, pośrednim między granitem a diorytem; stosowany w budownictwie i jako materiał drogowy. GRAN PARADISO, masyw górski w Alpach Graickich, na pograniczu Wioch i Francii; wys. 4061 m; zbudowany ze skal krystal.; pokryty lodowcami. GRAN SASSO DTTALIA, masyw górski w Abruzzach, najwyższe wzniesienie w Apeninach; szczyt Monte Como (2914 m). GRANT [gränt] Ulysses Simpson (1822—85), general amer.; wyróżnił się w wojnie secesyjnej przeciw południowcom; 1869—77 prezydent USA. GRANULACJA [lac.]: 1) nadawanie substancjom sproszkowanym postaci ziarnistej; 2) -«-ziarnina; 3) astr. pomarszczenie powierzchni Słońca wywołane burżliwymi ruchami gazów w jego wnętrzu. GRANULIT, zbita, drobnoziarnista skala metamorficzna złożona z kwarcu, skaleni i drobnych granatów; dobry materiał drogowy. GRANULKI, twarde, małe kuleczki lub wałeczki przyrządzone ze środków leczn., cukru zwykłego lub mlekowego i gumy arabskiej; forma leku przeznaczona do stosowania wewnętrznego. GRANVELLA Antonio Perrenot de (1517—86), kardynał, minister ces. Karola V i króla hiszp. Filipa II; zarządca hiszp. Niderlandów; 1570—82 wicekról Neapolu. GRAŃ, ostra, często silnie poszarpana szczytowa partia pasma lub grzbietu górskiego. GRAPE FRUIT [gręjpfru:t], pompela, Citrus decumana (C. maxima), drzewo z rodziny rutowatych; pas subtropikalny; owoce duże, żółtozielone, gorzkawe; hodowany w Kalifornii, Afryce pd.. Izraelu. GRAPTOLITY. najpierwotniejsze strunowce, wyłącznie kopalne; żyły w sylurze, tworzyły krzaczaste, pływające kolonie. GRASICA, anat. gruczoł wydzielania wewn., leżący w klatce piersiowej za górna częścią mostka; czynny w wieku dziecięcym, reguluje wzrastanie; zanika w okresie pokwitania. GRASSI Józef (1758—1838), malarz pochodzenia wł., w Polsce pracował przez kilka lat od 1791; portrety wybitnych osobistości polskich. GRASSMANN Hermann Günther (1809—77), matematyk, fizyk i filolog niem.; pierwszy dal systematyczny wykład o wielowymiarowej przestrzeni eukli- 300 desowej, co stało się podbudową do rachunku wektorowego i tensorowego; zajmował się również akustyką i magnetycznym oddziaływaniem prądów. GRATIS [łac.], darmo, bezpłatnie. GRAVE [wł.], muz. poważnie, bardzo powoli. GRAVELOTTE [grawlęt], miejscowość we Francji, w dep. Moselle; 1870 zwycięstwo Niemców nad Francuzami. GRAVESEND [gręjwzęnd], m. w W. Brytanii (pd.« -wsch. Anglia); 45 000 mieszk. (1951); przedport Londynu; stocznie; rybołówstwo. GRAWER -»rytownik. GRAWEROWANIE ffr.], zdobienie przedmiotów metal., kam., szklan., kościan. i rogowych rytą dekoracją płaską lub wypukłą. GRAWIMETRIA [łac.-gr.], nauka o pomiarach wielkości charakteryzujących ziemskie pole siły ciężkości. GRAWITACJA, ciążenie powszechne — ogólna własność ciał polegająca na wzajemnym przyciąganiu się jakichkolwiek dwu ciał z silą, która, jak dowiódł I. 	Newton, jest wprost proporcjonalna do ich mas i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu ich odległości (F = G• (mim2/f2)); stała grawitacji (G), stała fizyczna w powyższym równaniu, liczbowo równa sile, z jaką się przyciągają dwa punkty materialne, każdy o masie 1 g. z odległości 1 cm (G = 6,67-10'8 dyn-cm2 na g2). GRAW1URA -sztych. GRAY [grej] John (1798—1850), ang. socjalista utopijny pozostający pod wpływami D. Ricarda i R. Owena. GRAZ [grac], m. w pd.-wsch. Austrii, stoi. Styrii; 266 200 mieszk. (1951); uniwersytet, politechnika; zabytki arch, z XIII w.; hutnictwo żelaza; przemysł maszyn., różnorodny lekki. GRAZIANI [gracjani] Rodolfo (1882—1955), marszałek i polityk wł.; realizator podbojów kolonialnych Mussolinicgo w Afryce; 1345 skazany za zbrodnie wojenne, 1950 uwolniony. GRA2DANKA [ros.], alfabet oparty na cyrylicy, ustalony w Rosji prze2 Piotra W. (1708), obecnie stosowany przez wiele narodów zamieszkujących ZSRR, a także Bułgarów, Serbów i in. Zob. też alfabet. GRAŻYŃSKI Michał (ur. 1890), polityk, działacz sanacyjny; historyk; uczestnik III powstania Śląsk., od 1926 wojewoda śląski, od 1939 na emigracji. GRĄBCZEWSKI Bronislaw (1855—1926), podróżnik i badacz środk. Azji w służbie rosyjskiej, uczestniczył w podboju Fergany i wyprawie ałtajskiej, wykonał zdjęcia fotograficzne na trasie ok. 10 000 km, badał góry Tień-szan, Hindukusz, wyżyny Pamiru, dorzecza górnego Sudasu; autor Podróży gen. Grąbczewskiego, Kaszgaria, kraj i ludzie, Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus. GRĄŻEL, Nuphar, wodna bylina z rodziny grzybieniowatych; długoogonkowe pływające liście i żółte duże kwiaty; w Polsce 2 gat. (N. luteum — leczn. i trujący, N. pumilum — rzadszy, o mniejszych kwiatach i liściach); stawy, jeziora. GREAT YARMOUTH [grejt ją:mat], m. w W. Brytanii (wsch. Anglia); 51 100 mieszk. (1951); zabytki z XI—XIV w.; wielki port rybacki (śledzie); przemysł rybny. GRECJA (Ellós), król. parlamentarne w pd.-wsch. Europie na Piw. Bałkańskim oraz otaczających go wyspach na M. Egejskim i Jońskim (Wyspy Jońskie, Cyklady, Sporady, Dodekanez, Kreta 20*/» obszaru); graniczy z Albanią, Jugosławią, Bułgarią i Turcją; 132 562 km*, 7 901 000 mieszk. (1954); stoi. Ateny; adm. dzieli się na 51 obwodów (nomos). Warunki naturalne: większa część kraju (łącznie z wyspami) górzysta; najwyższy szczyt legendarny Olimp 2917 m; obszary nizinne przeważają tylko w Macedonii, Tracji i Tessalii; dużych rzek brak (gł. rzeka Wardar); linia brzegowa b. urozmaicona (liczne półwyspy i zatoki); klimat śródziemnomorski; lasy pokrywają ok. 20*/» pow. kraju. Ludność: Grecy (prawosławni) ponad 90*/»; w pn. części kraju Macedończycy, Bułgarzy i Turcy; śr. gęstość zaludnienia 59 na km2; większość ludności skupia się na wybrzeżu i nizinach; gł. m. Pireus, Saloniki, Patras. Wolos, Iraklion, Kawalla. Gospodarka: G. kraj rolniczy, słabo rozwinięty; gł. uprawy: tytoń, oliwki, cytrusy, winorośl, figi, warzywa, bawełna, owoce, sezam, migdały; dość duże znaczenie ma hod. kóz i owiec; na wybrzeżu rybołówstwo. Różnorodne surowce miner, słabo eksploatowane (ruda żel., chromu, miedzi, cynku, ołowiu, antymonu, niklu, Graniastosłup  301 Grecja starożytna magnezyt; oprócz tego siarka, marmur); brak węgla i ropy naft. nie sprzyja rozwojowi przemysłu; zasoby energii hydroelektrycznej nie są wykorzystane; gł. gałęzie przemysłu: włókien., spoż. (gł. tytoń.), chem., metal,; największym ośrodkiem przem. jest rejon Aten i Pireusu (70•/« zakładów przem. kraju); komunikacja kol. i dróg. b. słabo rozwinięta z uwagi na górzysty charakter kraju; żegluga przybrzeżna jest najważniejszym środkiem transportu; dużą rolę odgrywa żegluga mor.; flota handl. (1,8 min BRT), zatrudniona w przewozach ocean, oraz ruchu turyst.; gł. porty mor.: Pireus, Saloniki, Wolos; eksport: boksyt, piryt, ruda żel., chrom, magnezyt, cytrusy, tytoń, wina, bawełna, kalafonia, skóry; import: paliwa (gł. węgiel i ropa), maszyny, wyroby gotowe, żywność. Ustrój: monarchia konstytucyjna; konstytucja z r. 1952; parlament jednoizbowy. Historia. Starożytność. Pierwotna ludność G. była pochodzenia niegreckiego. Wytworzyła ona w III i II p. n. e. tysiącleciu wysoką cywilizację z ośrodkiem na Krecie. Przybyłe w II tysiącleciu z północy pierwsze plemiona gr. — Achajowie przejęły kulturę kreteńską. Powstały wówczas na Peloponezie główne ośrodki państwowe: Tyryns i Mykeny (stąd kultura mykeńska). Ok. 1200 p. n. e. wędrówka Dorów spowodowała zniszczenie kuitury kTeteńsko-mykeńskiej (-«-egejska kultura) i przesunięcia ludności. Główne plemiona gr.: Jonowie, Eolowie, Dorowie, rozprzestrzeniły się na wyspy M. Egejskiego i wybrzeża Azji Mn. 1200—700 dawna wspólnota rodowa plAnion gr. weszła w okres rozkładu; rozwój sił wytwórczych, wyprawy wojenne pomnożyły majątek poszczególnych rodzin, co wpłynęło na GRECJA pogłębienie różnic społecznych i doprowadziło do utworzenia polis (miasta-państwa typu gr.). W pocz. VIII w. zaczęła się tzw. wielka kolonizacja (pd. Italia, Sycylia, Tracja, wybrzeża M. Czarnego), w której brały udział głównie: Korynt, Metara, Milet i Eubeja. Do wieliego znaczenia doszła stopniowo Sparta, w której warstwa Spartiatów panowała nad ludnością podbitą (heloci i periojkowie). W VI w. prawie wszystkie kraje pd. G. wchodziły w skład Związku Peloponeskiego pod przewodnictwem Sparty. W tym też okresie na skutek rozwoju handlu morsk. i rzemiosła (w wyniku w. kolonizacji) wzrosła gospod. i polit. potęga Aten. Do VI w. p. n. e. toczyła się tu walka społeczna między uprzywilejowaną warstwą eupatrydów (arystokracja) a resztą pozbawionej praw, poważnie zadłużonej ludności (demos), której położenia nie poprawiły prawa Drakona (621) wydane w; interesie eupatrydów. Dopiero prawodawstwo Solona (594) zniosło zadłużenie rolników i częściowo zmniejszyło uprzywilejowanie eupatrydów przez podzielenie obywateli na 4 klasy majątkowe. Do udziału w rządach dopuszczeni byli jednak tylko przedstawiciele 3 pierwszych klas. Tyrania Pizystratydów (560—527) wzmocniła pozycję rzemieślników i kupców, a reforma Klistenesa (508), zastępująca dawny, rodowy podział terytorialnym, załamała władzę arystokracji i ugruntowała demokrację. Rozrastające się terytorialnie państwo perskie zagarnęło kolonie gr. w Azji Mn. Poparcie przez Ateny i Eretrię powstania w Milecie spowodowało I wyprawę perską przeciw G., zakończoną zwycięstwem Greków pod Maratonem (Miltiades) 490 p. n. e. Dzięki flocie ateńskiej, zbudowanej za sprawą Temistoklesa, Grecy odparli rów GRECKA LITERATURA nież II najazd (480) Persów pod wodzą Kserksesa (obrona Termopil, zwycięstwa pod Salaminą, Platejami, u przylądka Mykale). Następstwem sukcesów militarnych Aten było utworzenie Ateńskiego Związku Morskiego (zw. również Delijskim) 478 i przewodnictwo (hegemonia) Aten wśród państw gr. Po wojnach perskich Ateny pod kierownictwem Peryklesa doszły do największego polit. i kultur, rozkwitu; utrwaliła się ostatecznie forma demokracji ateńskiej. Rozbieżności polit. między demokr. Atenami i arystokr. Spartą, a zwłaszcza rosnąca gosp. potęga Aten, doprowadziły 431 do wojny zw. peloponeską; towarzyszyły jej walki polit. w poszczególnych miastach-państwach sprzymierzonych z jedną lub drugą stroną. Klęska Aten 404 zadecydowała o hegemonii Sparty. Podejmowane od IV w. p. n. e. próby zrzucenia jej (Związek Tebański, II Związek Morski) osłabiają G. W 338 pod Cheroneą Grecy ulegli przewadze Macedonii (Filip II). Potęga Macedonii osiągnęła punkt szczytowy za rządów Aleksandra Wielkiego, który podbił imperium perskie i rozciągnął swe panowanie aż do Indii. Po śmierci Aleksandra (323) jego dowódcy podzielili, w wyniku walk, ogromne państwo między siebie, rozpoczynając rządy diadochów (następców). Powstają wówczas państwa hellenistyczne: Egipt z dynastią Lagidów, Syria pod rządami Seleucydów, Macedonia, Pergamon i Rodos. W III/II w. p. n. e. miasta gr. próbowały uniezależnić się od Macedonii, ale wobec wewn. skłócenia i rozpoczynającej się penetracji Rzymu — bezskutecznie. W 148 w prowincję rzym. została zamieniona Macedonia, a w 146 p. n. e. G. jako prowincja Achaja. W okresie rzym. G. przeżywała kryzys gosp., uległa wyludnieniu, zachowała jednak znaczenie kulturalne. — Średniowiecze i czasy nowożytne. Od IV w. G. weszła w skład -•-Bizancjum (wsch.-rzymskie państwo); w końcu XIV i w XV w. została stopniowo opanowana przez Turcję; w wyniku powstania 1821—22 ogłosiła niepodległość jako republika; niepodległość G. uznana 1830 (konf. londyńska); od 1832 monarchia; udział w wojnach bałkańskich 1912—13, przyłączenie Krety i części Macedonii; w I wojnie światowej początkowo neutralna, od 1916 po stronie koalicji; 1918 powstanie KP Grecji; wojna z Turcją 1919—22, utrata Tracji wsch. i Smyrny; ogłoszenie republiki 1924; przywrócenie monarchii 1935; odparcie agresji faszystowskich Włoch 1940, okupacja hitlerowska 1941, wyzwolenie 1944 (-ELAS); wojna domowa (-*-EAM) 1946—49; 1946 plebiscyt na rzecz monarchii; 1952 przystąpienie do paktu Atlantyckiego, 1953 pakt bałkański z Jugosławią i Turcją; oa 1954 konflikt z W. Brytanią i Turcją 0 Cypr. GRECKA LITERATURA. Okres archaiczny (w. IX—VI p. n. e.). Z istniejących w czasach zamierzchłych pieśni roboczych, relig. i heroicznych powstała w G. najpierw poezja epiczna; szczytem jej rozwoju była Iliada i Odyseja Homera, twórczość Hezjoda i -►cyklików. Na w. VII przypada powstanie liryki: monodycznej i chóralnej (-»-poezja chóralna). Do pierwszej zaliczamy: 1) elegię: Kalinnos, Tyrtajos, Mimnermos, Solon i Teognis; 2) jambografię: Archiloch, Simonides z Amorgos i Hiponaks; 3) melikę: Safona, Alkajos i Anakreont Z VI w. pochodzi zbiór bajek przypisywany Ezopowi. W okresie archaicznym zaczęła się również rozwijać filozofia: Tales, Anaksymenes, Anaksymander, Heraklit, Pitagoras, Parmenides, Empedokles, i historiografia zapoczątkowania przez logografów i Hekatajosa z Miletu. Na przełomie w. VI i V powstał na Sycylii dramat Epicharma. — Okres klasyczny (V—IV p. n. e.) charakteryzuje powstanie i rozwój tragedii: Aischylos, Sofokles, Eurypides i komedii: Kratinos, Eupolis, a przede wszystkim Arystofanes. Historiografię reprezentują Herodot 1 Tucydydes. Pojawiły się broszury polityczne: Pseudo-Ksenofonta O ustroju Aten, Kritiasa Konstytucja lacedomońska, Epidemie łona z Chios. W V w. działali również 2 pierwsi mówcy attyccy: Antyfont i Anokides, a w dziedzinie filozofii — Anaksagoras, Demokryt i sofiści (Gorgiasz). Głównym przeciwnikiem sofistów był Sokrates. Rozwój medycyny związany był z nazwiskiem Hipokratesa (V/IV w.). Wiek IV przynosi przede wszystkim rozwój prozy: wymowy, historiografii i filozofii. Do starszego pokolenia mówców zaliczamy Lizjasza i Izokratesa, który był również twórcą I szkoły retorycznej, do młodszego zaś — Demostenesa, Hyperejdesa, Aischinesa 1 Likurga. Głównym przedstawicielem historiografii jest Ksenofont, który w Hellenikach kontynuuje historię Tucydydesa. Młodsi od niego historycy: Efor, Teopomp i Anaksymenes pozostają pod silnym wpływem retoryki. Efor pisze Historię powszechną, Dzieje Grecji. Filozofia znaiduje przedstawicieli w uczniu 302 Sokratesa, Platonie, a nieco później w Arystotelesie; obok nich działa szkoła cyników i hedoników. Nauki rystos. W IV w. poezja upada. Epika nie odgrywa już prawie żadnej roli; najważniejszym utworem jest mit epos Antymacha Tebaida. Zmniejsza się również znaczenie tragedii. W dziedzinie komedii na w. IV przypada rozwój tzw. komedii średniej (Antifanes, Aleksis) i nowej (Meander, Difilos, Filemon); obydwie czerpią tematykę z codziennego życia ateńskich warstw zamożnych lub mitologii. — Okres hellenistyczny (w. III i II p. n. e.). Nowym centrum kulturalnym stała sie Aleksandria (dwór Ptolemeuszów), a w II w. także Pergamon. Nastąpił rozwój nauk ścisł., humanist (filologia) i techn. W Aleksandrii badania skupiły się w instytucie nauk. zw. Muzeum, założonym przez Ptolemeusza Sotera. Rozwój matematyki w III w. był związany z nazwiskami Euklidesa, Archimedesa i Apoloniosa z Perge, geografii opisowej — z Pyteaszem z Masalii i Megastenesem, mat. — z Eratostenesem, a botaniki — z Teofrastem. W Aleksandrii powstała także filologia: Zenodot, Eratostenes, Arystofanes z Bizancjum, Arystarch z Samotraki. Ośrodkiem wymowy stały się wyłącznie szkoły retor. W retoryce przewagę uzyskał styl azjański (Hegezjasz z Magnezji). Historiografia hellenist., pozostająca pod wpływem retoryki, miała raczej powieściowy niż nauk. charakter. Rzeczowe i ściśle hist były natomiast dzieła Ptolemeusza Sotera o wyprawie Aleksandra W. i Historia diadochów Hieronima z Kardii. Najwybitniejszym historykiem okresu hellenist. był Połibiusz. W poezji zapanowały drobne gatunki literackie: epyliony (rodzaj małej epopei), elegia erot., poematy dydalcŁ, epigramy i sielanki: Kallimach, Likofron, Arat, Teokryt, Filetas z Kos, Hermesianaks, Fanokles. Uznaniem cieszyły się również miny (Herondas). Charakterystyczne cechy poezji hellenist to: erudycja, wielka dbałość o formę i określony odbiorca (wykształcone warstwy społeczeństwa). W II w. poezja upada i ogranicza się niemal wyłącznie do epigramu. Filozofia, skupiona wokół szkół: stoickiej, epikurejskiej, sceptycznej i Akademii Platońskiej, zajmowała się proDlemami etycznymi. — Okres cesarstwa rzym. (I w. p.n.e. — IV w. n. e). W zakresie prozy na pierwszy plan wysunęła sie historiografia, której głównym tematem była historia Rzymu: Dionizjusz z z Halikarnasu, Appian, Kasjusz Dion i Herodian; Diodor Sycylijski autorem kompilacyjnej historii powszechnej, a Arian — historii wyprawy Aleksandra W. i Opisu Indii. Biografię hist. reprezentował Plutarch. Wielką popularnością cieszył się romans gr.: Chariton, Ksenofont z Efezu i Heliodor. Poezja I i II w. ograniczała się do epigramu: Lukillos, Filip z Tesaloniki, Leonidas z Aleksandrii, Polianos, Ammianus, Antioch. Lirykę II w. reprezentowały hymny Mesomedesa z Krety i hymny orfickie. W schyłkowym okresie cesarstwa poezja gr. nawiązała w formie do epopei: Nonnos z Panopolis, Kwintus ze Smyrny (Postnomerika), Muzajos oraz poematy orfickie: Argonautika i Lithika (o tajemnych siłach kamieni). Proza gr. II w. znalazła wybitnego przedstawiciela w Lukianie z Samosaty, wymowa — w Libaniosie, medycyna — w Galenie, a geografia — w Strabonie i Klaudiuszu Ptolemeuszu. Dużym zainteresowaniem cieszyła się również diatryba cyniczna. W dziedzinie filozofii spotykamy kilka wybitnych nazwisk: Epiktet, Plutarch, Sekstus Empiryk, Plotyn, Jamblich. W schyłkowym jej okresie powstał również neoplatonizm. Na IV i V w. przypadł także wzrastający rozwój literatury chrześc.: Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nysy, Jan Chryzostom, Euzebiusz, Synezjusz z Nysy. Literatura nowogreck a. W pierwszych wiekach chrześc. g. 1. ma charakter rei. i teolog.; w średniow. (epoka bizantyjska) rozwija się literatura retor.-dydakt. i historiogr.; w X w. powstaje Anthologia Palatina (dzieła staroż. i współcz.); poezja lud. ma charakter anonim. Po zdobyciu Grecji przez Turków (1453) literatura upada — dopiero w XVIII w. D. Solomos tworzy nową szkołę literatury patriot. Lata 1880—90 przynoszą rozkwit literatury opartej na języku lud. (J. Psicharis, K. Palamas). Po I wojnie świat, nowoczesną powieść reprezentują I. 	Wenezis i N. Kazantzakis, w okresie międzywoj. w prozie wyróżnia się G. Theotokas, w poezji A. Sikelianos. * GRECKA MUZYKA. W kulturze europejskiej odegrała rolę zasadniczą w okresie starożytności klasycznej, głównie dzięki rozbudowanej teorii, przyjętej następnie za podstawę systemów teoret. średniowiecza;  303 była ona jednogłosowa, przeważnie wokalna lub wok.-instr., przypisywano jej znaczenie etyczne, ważne w życiu spoi., zwłaszcza w wychowaniu. Gł. instr.: itara, instr. strunowy pośw. kultowi Apollina, i aulos, ęty drew. — Dionizosa. Najdawniejsze znane zabytki muz. pochodzą z Grecji (najst. fragment Ody Pindara z V w. p. n. e.), która w tym czasie posiada już notację muz. M. g. miała duży udział w dramacie, a gr. Eoezja liryczna była właściwie pieśniarstwem. Rytmia opierała się na metrum poezji, a system tonalny od początkowej -►pentatoniki rozwinął się przez diatonikę do -«-chromatyki i -»enhannonii (użycie ćwierćtonów). GRECKA SZTUKA. Starożytna gr. sztuka stanowi jedną z najpiękniejszych kart w rozwoju sztuk piast. Rozróżniamy 3 okresy: najwcześniejszy i archaiczny (X—VI w. p. n. e.), klasyczny (V w.) o tradycjach trwających przez I poi. IV w. oraz hellenistyczny (od poł. IV w. do przełomu n. e.). W okresie najwcześniejszym występuje ceramika tzw. stylu geometrycznego; tych czasów sięgają początki budownictwa monument, i rzeźby w drzewie; architektura i rzeźba w kamieniu rozwija się od VII w. Głównymi ośrodkami są Grecja właściwa i Azja Mn.; istnieją liczne ośrodki prowincjonalne (m. in. Włochy pd.). Najważniejsze centrum od VI w. stanowią Ateny, z ośrodków kultowych — Olimpia i Delfy. W architekturze najbardziej charakterystycznym typem budowli jest świątynia prostokątna, w rozwiniętej formie otoczona kolumnami dźwigającymi belkowanie, o niskim dwuspadowym dachu ujętym w przyczółki; poza tym teatry, skarbce, budowle sport. W ujęciu kolumn i belkowania obowiązywały zasady porządku doryckiego i bardziej ozdobnego jońskiego (-►porządek architektoniczny). Pełnię stylu klas., przy dążeniu do harmonijne! zwartości budowli i ścisłego stosowania kanonów określonych porządków osiągnięto w II poł. V w.; najważniejsze zabytki zachowały się na ateńskiej Akropolis, przekształconej wówczas z inicjatywy Peryklesa: świątynia Ateny Partenon, Propyleje, Erechteion, świątynia Nike. W rzeźbie statuarycznej przeważają posągi bóstw i sławnych osobistości; ważną rolę odgrywa rzeźba monument: fryzy i wypełnienia przyczółków świątyń. Od początkowej sztywności okresu archaicznego zaznacza się w rzeźbie i;r. dążenie do poprawności anatom, modelunku ciała udzkiego przez studium aktu i poszukiwanie kanonu jego proporcji; osiągnięcia klas., podobnie jak w architekturze, w II poł. V w. występują w twórczości Fidiasza (kierującego pracami na Akropolis, a w szczególności rzeźbiarską ozdobą Partenonu), oraz Polikleta i Myrona (autora Dyskobola); większa swoboda ujęcia i poszukiwanie miękkości wyrazu widoczne są u rzeźbiarzy IV w., Lizyppa, Praksytelesa i Skopasa. Obok wcześniej występującej nagiej postaci męskiej pojawia się wówczas naga postać kobieca w rzeźbie oraz kształtuje się portret. Dzieła wielkich rzeźbiarzy gr. V i IV w. znane są gł. z kopii z okresu rzym.; malarstwo gr. znane jest tylko z opisów, oryg. dzieła nie zachowały się. Najsłynniejszymi przedstawicielami byli: Polignot i Apelles. Wysoki poziom osiąga malarstwo naczyń glin., tzw. wazowe (styl sylwetkowy, tzw. czamofigurowy i czerwonofigurowy; w Polsce reprezentują go wazy ze zbioru gołuchowskiego). Kwitną także i inne działy rzemiosła artyst. Od czasów Aleksandra W. liczymy okres sztuki hellenist. W architekturze zaznacza się coraz większa swoboda w stosowaniu porządków klas. przy coraz większym bogactwie dekoracji; pojawia się nowy typ głowicy, koryncki; obok świątyń wznosi się wielkie budowle grobowe i pałace. W rzeźbie przejawia się poszukiwanie ruchu, ekspresji i realizmu (ołtarz Pergamoński). Sztuka hellenist. wpływa na rzymską (która nawraca i do dawniejszych tradycji gr.) oraz inspiruje sztukę epok późn., zwłaszcza bizantyńską, której ważne ośrodki istniały na terenie Grecji (Atos i Saloniki), renesansową i klasycyst W XV—XVIII w., w okresie niewoli tur., rozwija się jedynie twórczość ludowa. Nowoczesna nar. sztuka gr. powstaje w XIX w.; najciekawsze jest malarstwo (bb Gysis, II poł. w. XIX). Tabl. 41. GRECKI JĘZYK, jeden z -►indoeur. języków, który odegrał wybitna rolę w dziejach naszej cywilizacji i pozostawił głęboki ślad w eur. słownictwie intelektualnym; rozróżniamy 3 jego stadia: język starogr. epoki klasycznej, język ogólnogr. epoki hellenistycznej, tzw. „koinó“, oraz nowogr. język lud. kontynuujący „koinó“, ale fonetycznie i gram. bardzo od niego różny; ten język lud. w XIX i XX w. stał się podstawą nowogr. języka literackiego. GRENLANDIA GRECKOKATOLICKI KOŚCIÓŁ („unicki“), powstał w wyniku połączenia rzymskiego kościoła kat. z kościołem greckim na soborze florenckim (1439—45), W Polsce połączenie zapoczątkował Władysław Warneńczyk w 1443, a dokonał go Zygmunt III na sejmie w 1596 i na synodzie w Brześciu. W okresie międzywojennym kościół gr.kat. tworzył w Polsce od 1925 osobną prowincję kościelną i obejmował ludność ukraińską województw pd.-wsch. Istnieje również w Rumunii, na Węgrzech, w Czechosłowacji, St. Zjedn. i Kanadzie. GRECO EL, właśc. Domenico Theotocopuli (1541 —1614), malarz pochodzenia gr. osiadły w Hiszpanii; charakterystyczne kompozycje rei., w których nienaturalnie wydłużone postacie pozbawione cech ziemskich są wyrazem ekstatycznej wizji artysty; Pogrzeb hrabiego Orgaza, Męczeństwo łw. Maurycego, Święta Trójca. GREEN [griinj Georg (1793—1871), matematyk ang.; prace z analizv maternal.; 1828 wprowadził do mechaniki pojęcie funkcji potencjalnej (potencjał). GREENE [gri:n] Graham (ur. 1904), powieściopisarz ang., jeden z czołowych pisarzy kat.; utwory jego osnute są na problematyce konfliktów moralnych: Sedno sprawy. Spokojny Amerykanin, opowiadania. GREENWICH [grynydż], przedmieście Londynu; 190 000 mieszk. (1951); słynne obserwatorium astronom. (przechodzi południk 0°) z 1675; w 1953 przeniesione do zamku Hurstmonceux w hrabstwie Sussex, ok. 13 km na pn. od Eastbourne. GREGARYNY, hurmaczki, Gregarinida — rząd pierwotniaków z gromady sporowców; dł. do kilku mm, największe spośród sporowców; pasożytują w jelicie lub jamie ciała wielu bezkręgowców. GREGOROWICZ Jan Kanty (1818—90) publicysta; autor popularnych powieści „dla ludu“ (Obrazki wiejskie); red. „Gazety Rolniczej“, „Gazety Codziennej“, „Kmiotka“. GREIFSWALD (Gryfia), m. uniwersyteckie w NRD nad Bałtykiem; 46 000 mieszk. (1955); uniwersytet z 1456; przemysł drzewny, włókien. G REISER Arthur (1S97—1946), od 1930 hitler, „gauleiter" Gdańska, od 1934 prezydent senatu gdańskiego; w czasie okupacji Polski „gauleiter“ tzw. Warthegau; jako zbrodniarz wojenny, winny śmierci wielu Polaków, skazany przez sąd poi. i stracony. GREJPFRUT -»grape fruit. GREJZEN, pneumatolitycznie zmieniona skała granitowa. GREKÓW Boris D. (1882-1953), historyk radź. mediewista; członek Akad. Nauk ZSRR; Ruś Kijowska, Chłopi na Rusi, Złota Orda. GREMIUM [łac.], zespół, komplet, kolegium, grono. GRENA, techniczna nazwa jaj jedwabnika; grenaż — czynności związane z pozyskiwaniem i przechowywaniem greny. GRENADA (Granada), m. w pd. Hiszpanii (Andaluzja); 154 400 mieszk. (1950); dawna rezydencja królów mauretańskich (pałac Alhambra — najświetniejszy zabytek sztuki mauret. w H.); katedra z XVI w., uniwersytet z 1531; ośrodek przemysł, i handl.; 1235—1492 stolica niewielkiego państwa muzułm. przyłączona do Hiszpanii za Ferdynanda V. Tabl. 23. GRENADIER [fr.J, żołnierz wyszkolony w rzucaniu granatów; od XVIII w. nazwę g. nadawano w wielu armiach oddziałom wyborowym. GRENLANDIA, największa wyspa świata; leży w pn. części Oc. Atlantyckiego; 2 176 000 km£, 25 300 mieszk. (1953); wyspę pokrywa ogromny Iądolód (80% pow.) o grub, do 2300 m, tworząc płaskowyż do 3000 m n. p.m., szczyt Mt. Forel (3400 m); wybrzeża przeważnie wolne od lodu obfitują w liczne fiordy i zatoki; klimat polarny, tylko na wybrzeżu pd.-zach., złagodzony przez ciepły prąd (odgałęzienie Golfstromu); tundra; ludność zamieszkuje głównie wybrzeże zach. i częściowo wsch. trudniąc się rybołówstwem i myślistwem (Eskimosi, Duńczycy); gł. m. Godthaab, 970 mieszk. (1954); bogactwa miner.: kryolit (okolice Ivigtut), węgiel (9,4 min t 1951), ołów (wsch. wybrzeże), grafit (Upemivik) i in. — Odkryta ok. 982 przez isl. Normanów; do XV w. związana  GRENLANDZKIE MORZE z Islandią; od 1721 zamieszkiwana przez Duńczyków i Norwegów; od 1814 po zerwaniu unii norw.-duńskiej kolonia duńska; od 1941 bazy wojsk. USA. Ostatnio wysunięto hipotezę, że G. nie jest wyspą, lecz archipelagiem pokrytym gigantyczną masą lodową. GRENLANDZKIE MORZE, pn. część Oc. Atlantyckiego na pn. od Islandii, między Grenlandią Spitsbergenem; 1317 000 km*, glęb. 2000—4000 m; pływające kry lodowe. GRENOBLE [gronobl], m. w pd. Francji (Delfinat); 116 400 mieszk. (1954); ośrodek adm.; zabytki architektury z VI w.; uniwersytet; przemysł: maszyn., elektrotechn., skórz. (rękawiczki); węzeł komunikacyjny. GRESHAMA (gręszam(a)] PRAWO, sformułowana przez Thomasa Greshama (1519—79), finansistę ang., prawidłowość występująca w obiegu pieniądza; pieniądz gorszy (z gorszego metalu, mający mniejszą wartość) wypiera z obiegu pieniądz lepszy (z lepszego metalu, mający większą wartość); prawo to sformułował także M. Kopernik (1526). GRETRY [gretrj] Andró (1742—1813), kompozytor pochodzenia belg., tworzący we Francji; ustalił typ fr. opery komicznej (z dialogiem). GREUELPROPAGANDA [niem. propaganda grozy]; nazwa stworzona w hitler. Niemczech, określająca akcję rozpowszechniania, zwłaszcza za granicą, wiadomości o aktach przemocy i terroru, których dopuszczali się hitlerowcy, szczególnie na Żydach. GREUZE [gro:z] Jean-Baptiste (1725—1805), malarz fr.; sentymentalne sceny rodzajowe z życia mieszczan, portrety; Zły syn ukarany, Rozbity dzban, Złamane lustro, Pijany szewc. GREVY [grewi] Jules (1807—91), adwokat i polityk fr.; 1879—87 prezydent Republiki. GREW [gru:] Nehemias (1641—1711), ang. lekarz i botanik; jeden z twórców anatomii roślin, podał teorię komórkowej budowy roślin w dziele The Anatomy of Plants (Anatomia roślin). GREY [grej] Eduard (1862—1933), polityk ang., liberał; 1905—16 minister spraw zagranicznych. GREŻA [fr.], jedwab surowy otrzymywany z kilku pojedynczych nitek odwijanych z kokonów jedwabnika. GRĘPLOWANIE -zgrzeblenie. GRIBOJEDOW Aleksandr S. (1795—1829), pisarz ros., przyjaciel dekabrystów (W. Küchelbeckera, K. RylejeE. Grieg wa, A. Odojewskiego, A. Bestużewa), jeden z twórców współczesnego języka lit., autor głośnej komedii Mądremu biada, w której biczem satyry i zjadliwą ironią chłostał hierarchię, konserwatyzm i manieryzmy szlachty dworskiej. GRIEG Edvard (1843— 1907), kompozytor norw. o światowej sławie; wykorzystał w twórczości lud. muzykę norw.; nazywany ,.Chopinem Północy*1; utwory orkiestr. (Peer Gynt), koncert fortep., pieśni i utwory chór., kamer., a zwłaszcza cenne liryczne miniatury fortepianowe. GRIFFITH [gryfyt] David Lewelyn Wark (1880— 1948), amer, reżyser film.; początkowo dziennikarz, dramaturg i aktor teatr.; 1908—81 realizuje kilkaset filmów, w większości krótkometrażowych ; najsłynniejsze z pełnometrażowych Narodziny narodu, Nietolerancja. GRIGNARD [grinią:r] Victor (1871—1935), chemik fr., wynalazł tzw. połączenia G. (chlorowcomagnezoalkile R*Mg»X), stosowane w syntezie organicznej Nagroda Nobla 1912. GRIGOROWICZ Dmitrij W. (1822—99), prozaik ros.; powieści z życia wsi pańszczyźn. nasveone materiałem etnograficznym (przesądy, obrzędy i obyczaje); Wieś, Antoni Nieborak. D. L. Griffith 304 GRILLPARZER fgrylparcer] Franz (1791—1872), pisarz austr.; dramaty hist. Die Ahnfrau (Matka rodu Dobrałyńskich), Libusza, trylogia Das goldene Vlies (Złote runo). GRIMM Jacob (1785—1863), językoznawca i filolog niem.; jego Gramatyka niemiecka stała się podstawą językoznawstwa hist., opartego na metodzie porównawczej; wraz z bratem Wilhelmem (1787—1859) wydał znany zbiór baśni. GRIMMÉLSHAUSEN Johann Jakob Christoph von (ok. 1622—76), pisarz niem.; w dziele Przygody Simplizissimusa dał realist. obraz czasów wojny 30-ïetniej. GRIMSBY [grymzby], m. w W. Brytanii (wsch. Anglia), nad rz. Humber; 94 500 mieszk. (1951); największy port rybacki świata; przem. rybny; doki ryb. GR1MSEL, przełęcz w Alpach Berneńskich w Szwajcarii (2165 m); łączy dolinę góra. Rodanu z doliną Aar; schronisko turyst GRIN Aleksandr S., właśc. Gryniewski (1880—1932), pisarz ros., z pochodzenia Polak; utwory o tematyce fantast. i awantura.-krymin.; Czomyj almaz. GRIS Juan, właśc. José Vittoriano Gonzalès (1887— 1927), malarz hiszp. osiadły we Francji, kubista; martwe natury, portrety, wnętrza. GRIZZLI, Ursus horribilis, niedźwiedź pn.-amer.; Góry Skaliste; wys. w postawie wyprostowanej do 2,5 	m, ciężar do 450 kg; futro szare. Tabl. 7. GROBLA, wal ziemny usypany w celu utrzymania wody w stawie lub rzece na określonym poziomie (zapora ziemna), służący do podniesienia poziomu drogi w stosunku do otaczającego terenu lub dzielący dwa stawy (vy gospodarstwie rybnym). GROBLICZ: 1) Marcin st. (ok. 1550 — ok. 1609), 2) Marcin mł. (ok. 1670 — ok. 1750) — dwaj najsłynniejsi lutnicy polscy. GROBU ŚW. ORDER, ustanowiony 1496 przez papieża Aleksandra VI, nadawany w imieniu papieża przez patriarchę jerozolimskiego. GRÓCH, Pisum, roczna roślina uprawna z rodziny —motylkowatych, o dużych kwiatach, złożonych liściach z dużymi przylistkami; górna część liścia przekształcona w wąs; owocem jest strąk; niekiedy zdziczały na polach i przydrożach; g. cukrowy, odmiana grochu; strąki miękkie, słodkie, nadające się do spożycia w całości; g. łuskowy, odmiana g. ; strąki niejadalne; do spożycia nadają się tylko nasiona. GROCHODRZEW —robinia akacjowa. GROCHOLSKI Kazimierz (1815—88), konserwatywny polityk, przywódca —Podolaków; 1871 pierwszy minister dla Galicji; długoletni prezes Koła Polskiego w parlamencie wiedeńskim. GROCHOWISKA, w., pow. pińczowski, woj. kieleckie; 18 III 1863 oddział Langiewicza stoczył nie rozstrzygniętą bitwę z wojskami rosyjskimi. GROCHOWSKI: 1) Stanisław, właśc. Wierzbowski (ok. 1540—1612), poeta; panegiryki, wiersze okolicznościowe i rei.; 2) Jerzy (ur. 1899), leśnik, członek koresp. PAN, prof. SGGW; prace z zakresu dendrometrii. GROCHÓW, dzielnica prawobrzeżnej Warszawy; 25 II 1831 przegrana bitwa wojsk poi. pod wodzą Chlopickiego z Rosjanami, udaremniła szturm Pragi. GRODDECK Godfryd Ernest (1762—1825), prof. literatury gr. i rzym., pochodził z rodziny niem., studiował w Gdańsku; uczniem jego był A. Mickiewicz. GRÓDECKI Roman (ur. 1889), historyk dziejów społecznych i gosp.; od 1922 prof. Uniw. Jag.; Początki immunitetu w Polsce. GRODEK Andrzej (ur. 1901), ekonomista historyk, prof. SGH, a następnie SGPiS, od 1947—49 i od 1955 rektor tej uczelni; Piotr Maleszewski i jego nauka społeczna. GRODKÓW, m. pow., wol. opol., na Przedgórzu Sudeckim; 3100 mieszk. (1956); przemysł spoż.; kościół z XIII w., fragmenty średniowiecznych murów, zabytkowe budowle. GRODNO, m. obw. w Białoruś. SRR, nad Niemnem; 60 000 mieszk. (1947); instytut roln. i pedagogiczny; przemysł: wełn., skórz., obuwn., tytoń., drzewny, mebl. — Gród ruski, w końcu XlV w. włączony do Litwy; po unii lubelskiej 1569 wcielony do Korony; miejsce licznych sejmów (sejm rozbiorowy 1793); w II poł. XVIII w. zakładane przez A. Tyzenhausa w G. i jego okolicach manufaktury jedwabiu, pasów, galanterii. Pod zaborem ros. miasto gubemialne, twierdza; 1919—39 należało do Polski. GRODWAGNER Jan, poi. pisarz polit.-gosp. I poł. XVII w.; zajmował się głównie problemami pieniądza. GRODY CZERWIEŃSKIE —Ruś Czerwona. GRODZĄ, tymczasowa, pomocnicza budowla wodna, wykonywana najczęściej w postaci szczelnej ścian APARATURA FIZYCZNA Tablica 39 1 — Sala sygnałów czasu w Międzynarodowym Biurze Czasu w Paryżu. 2 — Precyzyjny zegar do nadawania sygnałów czasu: znajduje się w pomieszczeniu o stałej temperaturze i stałym ciśnieniu. 3 — Oscylograf elektronowy. 4 	— Pomieszczenie do badania fal akustycznych: ściany całkowicie absorbujące wszelkie dźwięki umożliwiają przeprowadzanie doświadczeń z falami wysyłanymi przez głośnik (fala odbita nie dochodzi do miejsca badania), 5 — Mikroskop elektronowy „Siemens”, dający powiększenie milion razy, 6 — Generator elektrostatyczny van de Graaffa, dający napięcie 1400 kV, 7 — Komora Wilsona: pole magnet, wytwarzane przez elektromagnes kieruje cząstki do komory, co pozwala na pomiar ich liczby: do rejestracji służy aparat fotograficzny, umieszczony nad ekranem obserwacyjnym. 8 — Akcelerator średniej wielkości: pośrodku u dołu tarcza bombardowana przyspieszonymi cząstkami, 9 — Mały spektrometr do badania widma cząstek yj/; źródło promieniowania umieszczone w rurze (pośrodku), wysyła cząstki, które po odchyleniu w polu magnet, wpadają do licznika rejestrującego (na prawo w tyle): na pierwszym planie urządzenie do mierzenia i regulowania pola magnetycznego.  Tablica 40 FOTOGRAFIA 1 * * 41 — Aparat małoobrazkowy składany konstrukcji mieszkowej. 2 i 5 — Lustrzanka jednoobiektywowa z wizjerem pryzmatycznym. 3 — Lustrzanka dwuobiektywowa produkcji polskiej ..Start". 4 	— Aparat do zdjęć stereoskopowych. G — Lustrzanka jednoobiektywowa z urządzeniem do makrofotografii. 7 — Aparat małoobrazkowy z teleobiektywem. 8 — Urządzenie do mikrofotografii: połączenie mikroskopu z lusttzanką jednoobiektywową. 9 — Powiększalnik z maskownicą. 10 — Kamera filmowa wąskotaśmowa. 11 — Projektor filmowy wąskotaśmowy.  305 ki, czasami umocnionej walem ziemnym, wzniesiona w celu osłony miejsca budowy od wód otwartych dla umożliwienia robót na sucho. GRODZICKI: 1) Paweł (?—1646), „starszy nad armatą kor.“ (gen. artylerii), zorganizował arsenały w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Barze i Malborku; 2) Kbztsztof (?—1660), gen. artylerii koronnej, wybitny artylerzysta poi. z XVII w.; wsławił się obroną szeregu zamków i miast (Kudak, Lwów). GRODZIEC, m. góm.-przem., pow. będziński, woj. kat., na Wyż. Śląskiej; cementownia; od 1954 teren budowy nowego miasta; na Górze św. Doroty kościół z 1625. GRODZIEŃSKI SEJM, 1793, ostatni sejm Rzplitej, pod naciskiem Rosji i Prus ratyfikował II rozbiór Polski; zniósł większość uchwał Sejmu Czteroletniego. GRODZIŃSKI Zygmunt (ur. 1896), biolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Jag.; prace z anatomii porównawczej, zwłaszcza układu krwionośnego i limfatycznego ryb. GRODZISK MAZOWIECKI, m. pow., woj. warsz.; 18100 mieszk. (1956); stary ośrodek sukiennictwa, zakłady farmaceut., garbarnia, w pobliskim Guzowie cukrownia; kościół z XVII w. GRODZISKO, ruina grodu albo osady obronnej; zazwyczaj kopiec lub kolisty wał ziemny. GRODZISKOWA KULTURA, nie używana dziś nazwa kultury wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny. GRODZISK WIELKOPOLSKI, m., pow. nowotomyski, woj. pozn.; 7300 mieszk. (1956); przemysł spoż.-rolny (znane piwa „grodziskie"), tartak i in.; zabytkowe kościoły z XV i XVII w. GROENER Wilhelm (1867—1939), niem. generał i polityk; od października 1918 następca Ludendorffa na stanowisku gen. kwatermistrza; 1920—32 kilkakrotny minister Reichswehry. GROER Franciszek (ur. 1887), lekarz pediatra, zasłużony badacz gruźlicy dziecięcej, dyrektor Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, członek PAN. GROG [ang.j, gorący napój z rumu, koniaku lub araku z wodą, cytryną i cukrem. GRÜLL Michał (ok. 1722—1806), warsz. drukarz 1 nadworny księgarz Stanisława Augusta; druki G. wyróżniają się starannością i pięknem czcionki. „GROM" -►Marynarka Wojenna poi. w II wojnie światowej. GROMADA: 1) prawo od reformy 1954 najmniejsza jednostka podziału terytorialnego PRL; w 1954 utworzono ponad 8700 gromad; poprzednio g. stanowiła część składową -►gminy, obejmowała z reguły jedną wieś, na czele g. stał sołtys; 2) biol. -►systematyka. GROMADY GWIAZD, skupienia dziesiątek, setek lub tysięcy gwiazd powiązanych wzajemnym przyciąganiem i wspólnie poruszających się w przestrzeni. Rozróżniamy g. kuliste o regularnej, sferycznej budowie i gęstym, centralnym skupieniu gwiazd, g. otwarte o budowie nieregularnej i g. ruchome — dające się poznać tylko po wspólnym ruchu gwiazd do nich należących; czasem zalicza się tu -►asocjacje gwiazd. GROM AIRE [gromęr] Marcel (ur. 1892), malarz i grafik fr., zbliżony do kubizmu; obrazy (Wojna), ilustracje do książek, projekty wzorów na tkaniny. GROMYKO Andriej A. (ur. 1909), dyplomata radź., 1943—46 ambasador w USA, następnie do 1948 delegat ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa ONZ; od 1947 wicemin. spraw zagr. i przejściowo 1952—53 ambasador w W. Brytanii, od 1957 min. spraw zagr. ZSRR. GRONCHI [gTonki] Giovanni (ur. 1887) — polityk wl., 1944—45 min. przemysłu i handlu; od 1955 prezydent Włoch. GROND, las liściasty na glebach żyznych, gł. graby, dęby i buki, czasem z domieszką iglastych. GRONINGEN: 1) prow. w pn. Holandii nad M. Północnym; 2246 km*, 465 300 mieszk. (1955); kraina bagnista osuszana przez liczne kanały; hodowla bydła; uprawa ziemniaków, jarzyn, buraków cukr.; gl. m. Groningen (stoi.), Winschoten, Delfzijl (port mor.), 2) m. i port mor. w pn. Holandii na węźle dróg wodnych; 141300 mieszk. (1955); uniwersytet z 1614, kościół gót. z XV w.; muzeum; handel zbożem i produktami hodowl.; przemysł: spoż., chem.; węzeł komunik. GRONKOWCE, bakterie kształtu kulistego, układające się w skupienia podobne do winnych gron; wywołują zapalenia ropne. GRONO -►kwiatostan. GRONOSTAJ, Mustela erminea, drapieżnik z rodziny kun; lasy środk. i wsch. Europy oraz Syberii; dł. ciała około 25 cm -t-ogon 10 cm; latem wierzch GROZA czerwonaworudy, zimą cały biały, tylko koniec ogona czarny; cenne futro. Tabl. 36. GROOM [ang. grum], chłopiec stajenny, także lokajczyk towarzyszący w przejażdżce konnej jeźdźcowi. GROOT [hro:t] Paul de (ur. 1899), hol. działacz robotn., uczestnik ruchu oporu, 1946 sekretarz gen. KP Holandii. GROS [gro] Jean Antoine (1771—1835), fr. malarz klasycysta, uczeń J. L. Davida; sceny batalistyczne i portrety; portret J. U. Niemcewicza. GROS, 12 tuzinów; potocznie większa część. GROSSER Marcin (II poł. XVI w.), proboszcz wsi Szewce (Dolny Śląsk), autor podręcznika w jęz. niem. Krótkie l bardzo proste wprowadzenie do gospodarstioa wiejskiego. GROSS GLOCKNER, najwyższy szczyt w Alpach Wsch. (Wysokie Tamy) i Austrii; wys. 3798 m, wielkie lodowce. GROSSMAN: 1) Leonid P. (ur. 1888), pisarz ros., teoretyk i historyk lit., eseista; portrety i biografie pisarzy ros. (A. Puszkin, I. Turgieniew, F. Dostojewski, N. Leskow) oraz powieść o A. Puszkinie Śmierć poety; 2) Wasilij S. (ur. 1905), pisarz ros., prozaik i publicysta; epicka powieść z historii ruchu robotn.; Stiepan Kolczugin, utwory o tematyce woj.-patriot.: Lata wojny, Naród jest nieśmiertelny, O słuszną sprawą. GROSS ROSEN -►Rogoźnica. GROSZ Wiktor (1908—56), generał, publicysta, działacz rewoluc., członek KPP, PZPR; współzałożyciel i red. pisma frontu ludowego „Dziennik Popularny"; podczas wojny w ZSRR, współorganizator -►Związku Patriotów Polskich, oficer I Armii; po wojnie w wojsku, następnie w służbie dyplomat. GROSZ, duża moneta srebrna bita w Polsce od XIV w., później moneta miedziana, obecnie zdawkowa = 1/100 zł. GROSZEK, góm. sortyment węgla. GROSZEK PACHNĄCY -lędźwian. GROSZKOWSKI Janusz (ur. 1898), radioelektryk, prof. Polit. Warsz., członek PAN; specjalista w dziedzinie stabilizacji drgań elektr., twórca tzw. „metody harmonicznych", z której wynika równanie noszące jego nazwisko; inicjator badań nad przyrządami półprzewodnikowymi w Polsce. GROSZKOWKI, Pisidium, drobne słodkowodne małże o delikatnej, kulistej lub jajowatej muszelce; w Polsce kilkanaście gatunków. GROSZ ŚW. PIOTRA —świętopietrze. GROT: 1) wojsk, ostrze (żeleżce) różnych rodzajów broni drzewcowej (włóczni, kopii) i miotającej (oszczepu, strzały); mógł być płaski, trójkątny itp.; 2) żegl. główny maszt na żaglowcu, również główny żagiel na tym maszcie. GROTESK —drukarskie pisma. GROTESKA [wł.]: 1) lit., muz. utwór o elementach komicznie przejaskrawionych i wyolbrzymionych; 2) szt. piast, dekoracja ornamentalna złożona ze stylizowanych wici roślinnych, wśród których wplecione są motywy figuralne, zwierzęce, owoce, kwiaty, —panoplia; powstała w sztuce rzymskiej, popularna w okresie renesansu i klasycyzmu. GROTEWOHL Otto (ur. 1894), działacz niem. ruchu robotn. i polityk; uczestnik ruchu antyfaszyst., do 1946 socjaldemokrata; położył duże zasługi dla zjednoczenia niem. ruchu robotn. i stworzenia SED (1946), przewodniczący tej partii wraz z W. Pieckiem; od 1949 premier rządu NRD. GROTIUS (Grocjusz) Hugo (de Groot Huig, 1583— 1645), hol. uczony, historyk, prawnik, filozof i dyplomata, twórca nauki prawa międzynar., jeden z twórców teorii prawa; Trzy ksiągi o prawie wojny 4 pokoju, Wolność mórz. GROTNIKI, w., pow. buski, woj. kieleckie; 1439 powstańcy husyccy pod wodzą Spytka z Melsztyna ponieśli druzgocącą klęskę. GROTTGER Artur (1837 —67), malarz romant., słynne cykle poświęcone walkom powstańczym; Lituania, Polonia, Wojna, Warszawa I i II; obrazy olejne, ilustracje. GROZA Petra (1884— 1958), polityk rum.; 1920— 27 członek parlamentu z ra- A. Grottger 20 Mała Enc. Powsz. PWN  GROZNYJ mienia partii lud. oraz dwukrotny minister; od 1927 na czele współpracującej z komunistami radykalnej organizacji chłopskiej; 1943 aresztowany, 1944—45 wicepremier, następnie do 1952 premier, potem przewodniczący prezydium Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Rum. Republiki Ludowej. GROZNYJ, m. obw. w RFSRR (pn. Kaukaz); 226 000 mieszk. (1956); centrum zagłębia naft., rafinerie ropy naft.; budowa maszyn dla przemysłu naft.; przemysł: chem., drzewny, spoż.; naftociągi do Tuapse i Machaczkały. GRÓB, miejsce pochówku zwłok człowieka lub zwierzęcia. W archeologii znany g. ciałopalny, jamowy, kloszowy i in.; grobów skrzynkowych kultura, pomorska kultura — okres od VII do IV w. p. n. e.; nazwa od formy grobów obstawianych płytami kam.; g. s. k. charakteryzuje używanie jako popielnic również urn twarzowych. GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA, symboliczny pomnik lub grobowiec ku czci bezimiennie poległych w wojnie żołnierzy, przed którym zaciąga się wartę honorową i oddaje honory wojskowe; pierwszy 1920 pod Łukiem Tryumfalnym w Paryżu, później również w stolicach innych krajów; w Warszawie od 1924. GRÓD, mieszKalno-obronny zespół budowli w Średniowieczu; w Polsce X—XIV w. państwowy ośrodek Gród słowiański władzy i punkt militarny (gród kasztelański) lub siedziba pana feudalnego; przed grodem lub na podgrodziu zaczątki miast; w XIV—XVII w. g. nazywano też zamek, stąd starosta grodzki. GRÓDEK JAGIELLOŃSKI, m. w Ukr. SRR, w pobliżu Lwowa; 1434 miejsce śmierci Władysława Jagiełły. GRÓDEK POMORSKI, w., pow. świecki, woj. bydg., nad Czarną Wodą (Wdą); 630 mieszk. (1956); elektrownia wodna z 1924. GRÓD2, ścianka wewnątrz kadłuba okrętu; g. wodoszczelna w razie uszkodzenia podwodnej części kadłuba zapobiega zalaniu całego wnętrza. GRÓJEC, m. pow., woj. warsz., nad Melnicą; 8200 mieszk. (1956); ośrodek sad.-warzywn., przemysł materiałów budowlanych; w XVI w. jeszcze Grodziec; w średniowieczu do XIII w. naczelny gród pd. Mazowsza. „GRUBA BERTA'*, potoczna nazwa niem. moździerza 420 mm z czasów I wojny świat.; błędna nazwa armaty 210 mm, którą 1918 ostrzeliwano Paryż z odległości ponad 120 km. GRUBER, narzędzie rolnicze zaliczane do kultywatorów; kruszy ziemię do głębokości ponad 20 cm. GRUBIŃSKI Wacław (ur. 1883), dramaturg i nowelista; od 1939 na emigracji; lekkie utwory rozrywkowe, komedie salonowe. GRUBIZNA, drewno okrągłe, użytkowe lub opałowe, o średnicy co najmniej 7 cm. GRUBODZIÓB, grabołusk, Coccothraustes coccothraustes — ptak z rzędu wróblowatych, rodziny łuszczaków; ma dziób masywny, którym rozłupuje pestki wiśni, tarniny itp.; żyje w pd. i umiark. Eurazji oraz w pn. Afryce; osiadły; dl. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 32 cm. GRUBOSZOWATE, Crassulaceae, rodzina roślin dwuliściennych, Tzędu różowców; 500 gatunków w umiark. i ciepłym pasie klimat.; g. należą do ekologicznego typu -»sukulentów; półkrzewy o grubych mięsistych pędach, kwiatach obuplciowych, owoc — torebka z licznymi nasionami; należą tu m. in. znane u nas rodzaje rojnik i rozchodnik. GRUCA Adam (ur. 1893), lekarz ortopeda, twórca licznych metod operacyjnych, prof. Akad. Med. w Warszawie, członek PAN. GRUCZOŁ KROKOWY, prostata, stercz — anat. właściwy tylko płci męskiej narząd wielkości kasz- 306 tana, obejmujący cewkę moczową tuż pod pęcherzem; wytwarza specjalną wydzielinę osłaniającą plemniki i przedłużającą ich żywotność; przerost, g. k., potoczna nazwa gruczolaka sterczu, nowotworu łagodnego, który rosnąc uciska i przegina cewkę moczową, powodując trudności w oddawaniu moczu, a nawet jego zatrzymanie. GRUCZOŁY, narządy wydzielania; anat. g. potowe, łojowe i mleczne powstają z nabłonka skóry, g. trawienne — z nabłonka przewodu pokarmowego; g. t. małe leżą w ścianie żołądka i jelit, g. Ł duże (wątroba, trzustka) wychodzą poza jelito; g. ślinowe leżą w jamie ustnej; w ścianach układu oddechowego mieszczą się liczne g. wydzielające śluz. Wszystkie wymienione g. zaopatrzone są w przewody wyprowadzające ich wydzielinę; poza tym istnieje grupa g. pozbawionych przewodów, tzw. g. wydzielania wewnętrznego, których wydzielina przechodzi wprost do krwi (przysadka mózgowa, tarczyca, g. przytarczyczne, grasica, narząd wysepkowy trzustki, nadnercza i częściowo g. płciowe). Żob. też hormony. GRUDA, wet. każde zapalenie skóry lub wyprysk na tylnej powierzchni dolnego odcinka kończyn u koni i bydła. GRUDNIOWY DEKRET, wydany w Ks. Warsz. 27 XII 1807 przez Fryderyka Augusta; potwierdzając zniesienie poddaństwa osobistego chłopa zawarte w konstytucji dozwalał dziedzicowi na usunięcie go z gruntu i zabudowań. GRUDZIĄDZ, m. pow., pow. miejski, woj. bydg., nad Wisłą; 57 200 mieszk. (1956); fabryka maszyn roln.; przemysł gumowy, ceramiczny, wytwórnie obuwia; port żeglugowy na Wiśle; szkoła szybowcowa; węzeł kol. ii;J i dróg.; szczątki murów miejskich, « ] spichrze z czasów Kazimierza Jagiełlończyka, got. kościół z zabytkami v(X sztuki, kolegium jezuickie z XVIII w. k — obecnie ratusz. — Za pierwszych VI Al yvi 17 l Piastów warowny gród ziemi cheł- llHl Mjr mińskiej; w XIII w. w posiadaniu Krzyżaków; 1233 prawo miejskie; 1466 wrócił do Polski; do 1772 odbywały się w G. sejmy Prus Królewskich; pod zaborem pruskim (1772) otrzymał silną fortecę. GRUDZIĄ2 GROMADA, najstarsza sekcia -»Ludu Polskiego z siedzibą w Portsmouth (Anglia); złożona z byłych żołnierzy i podoficerów powstania listopadowego; 1835 ogłosiła manifest stanowiący podstawę ideologiczną Ludu Polskiego. GRUJEW Damian (1871—1906), nauczyciel i polityk macedoński, jeden z założycieli organizacji rewoluc. i dowódca w powstaniu antytureckim 1903. GRUNDTVIG Nikolai Frederik Severin (1783—1872), duński teolog, historyk, pedagog i poeta; założyciel szeroko później rozpowszechnionych wyższych szkół lud. 	, zw. uniwersytetami lud., które w Danii stały się czynnikiem odrodzenia narodowego. GRUNEWALD Matthias, właśc. Nithart, także Neithardt (ok. 1460—1528), niem. malarz przełomu średniowiecza i renesansu; ołtarz Isenheimski. GRUNT BUDOWLANY, podłoże, na którym się wznosi budowlę; właściwości g. b. bada się przez kopanie próbnych dołów, przez wiercenie, sondowanie lub badanie geofizyczne; można go polepszyć przez usypanie warstwy piasku pod fundamenty, przez zastrzyki cementowe, zamrażanie lub zcskalanie gruntu. GRUNTOWANIE [niem.], w malarstwie i malarskich robotach budowlanych przygotowanie powierzchni do nałożenia farby. GRUNTOWE WODY, wody występujące płytko pod ziemią; g. w. sięgają w górę do pewnego poziomu, zwanego poziomem wód gruntowych. GRUNWALD Henryk (1904—58), malarz, metaloplastyk, karykaturzysta. GRUNWALD, w., pow. ostródzki, woj. olszt., na Pojez. Mazurskim; 240 mieszk. (1956); 1410 na polu między Grunwaldem a Łodwigowem i Stębarkiem wielka bitwa wojsk poi. i lit.-ruskich pod dowództwem Władysława Jagiełły z wojskami krzyżackimi pod dowództwem Ulryka von Jungingen, zakończona całkowitym pogromem Krzyżaków. GRUPA: 1) geol. największa jednostka podziału utworów geol.; dzieli się na systemy; w czasie odpowiada erze geol. Zob. też stratygrafia (tabela); 2) wojsk. g. operacyjna, czasowe połączenie pod jednym dowództwem oddziałów lub związków taktycznych dla wykonania wspólnego zadania; 3) mat. zbiór, w którym każdej uporządkowanej parze elementów a i b jest przyporządkowany element tegoż zbioru, oznaczany symbolem a • b, przy czym spełnione są trzy  307 następujące warunki: 1) iloczyn Jest łączny (a*Ł)«c= “«• (b «c), 2) istnieje w zbiorze element (zwany jednostkowym) taki, że a • i = j • a — a dla każdego elementu a, S) dla każdego elementu a istnieje w zbiorze element (zwany odwrotnym i oznaczany symbolem a_1) taki, że o» o'1 = <rł • a = /; np. zbiór liczb rzeczywistych różnych od zera stanowi grupę ze względu na zwykłe mnożenie. Badaniem i własnościami różnych grup zajmuje się teoria grup. GRUPOWANIE STATYSTYCZNE, podział zbiorowości na grupy typowe dla istoty i formy badanych zjawisk. GRUPPETTO, muz. wl. nazwa obiegnika (-«-ozdobnik). GRUPY KRWI, u człowieka zależą od niezmiennych w ciągu całego życia właściwości krwinek czerwonych (aglutynogenów A i B) oraz znajdujących się w surowicy krwi przeciwciał (aglutynin anty-A i anty-B); przeciwciała zlepiają (aglutynacja) lub rozpuszczają (hemoliza) krwinki nieodpowiedniej grupy; istnieją 4 g. k.: A, B, AB i 0; surowica krwi nie może zlepiać ani rozpuszczać własnych krwinek, zatem we krwi g. A nie ma przeciwciał anty-A, występują natomiast przeciwciała anty-B; we krwi g. B znajdują się przeciwciała anty-A; g. k. 0 zawiera w surowicy oba przeciwciała: anty-A i anty-B; zaś surowica g. AB nie zawiera w ogóle przeciwciał; g. k. zostały odkryte 1900 przez bakteriologa niem. K. Landsteinera (1868—1943). GRUPY PRZESTRZENNE, 230 zespołów pierwiastków symetrii -«-sieci przestrzennej, wyznaczających symetrię rozmieszczenia atomów w strukturze kryształu. Zob. też kryształów symetria. GRUSZA, Pyrus, drzewo owocowe z podrodziny jabłoniowych, uprawiane w licznych odmianach; owoc ziarnkowy, przeważnie wydłużony, żółty, zielony lub czerwony, słodki; deserowy i na przetwory; drewno — cenny materiał stolarski i rzeźbiarski. GRUSZECKA Aniela, pseud. Jan Powalski (ur. 1884), pisarka; powieści hist. i dla młodzieży:W grodzie żaków, Nad jeziorem, Przygoda w nieznanym kraju, Od Karpat do Bałtyku. GRUSZECKI Artur (1853—1929); powieściopisarz naturalista; red. „Dwutygodnika Naukowego“ i „Wędrowca"; Wykolejony, Tuzy, Krety, W starym dworze, Szachraje. GRUSZKA MIŁOSNA -«-oberżyna. GRUSZKA ŻAROWA, głowica żarowa — odrębna, zwykle żaroodporna i nie chłodzona część głowicy cylindra, rozgrzewająca się podczas biegu -»-spalinowego silnika; powoduje zapłon wtryśniętego na jej ścianki paliwa; używana w prostych silnikach nie posiadających układu zapłonowego. GRUSZOW, w„ pow. myślenicki, woj. krak., w Beskidzie Średnim; 710 mieszk. (1956); drewniany kościół z XVI w. GRUZ, bud. rozdrobniona, rozbiórkowa lub odpadkowa cegła stosowana jako kruszywo do gruzobetonu. GRUZIŃSKA DROGA WOJENNA, szosa z Ordżonikidze do Tbilisi (207 km) przez główny grzbiet Kaukazu (Przełęcz Krzyżowa 2382 m). GRUZIŃSKA LITERATURA. Duży wpływ na rozwój kultury i literatury gruz. wywarło przyjęcie chrześcijaństwa w IV w.; literatura rei. dominuje do XI w. Od V w. datuje się rozwój rodzimej literatury, której GRUZJA wybitnym przedstawicielem jest G. Merczuli (X w.). Wiek XII, okres kształtowania i umacniania się państwa gruz., w literaturze nazywamy okresem klasycznej literatury starogruz.; cechuje go rozwój literatury świeckiej i historiograficznej; najznakomitszym dziełem, odzwierciedlającym dążenie epoki do wolności i bohaterstwo narodu jest poemat Sz. Rustaweli Witeż w tygrysiej skórze. Po upadku literatury w XIII— XIV w., spowodowanym najazdem mong., w XVI w. następuje renesans kultury gruz.; pojawiają się wiersze patriotyczne (np. Diamourawiani J. Tbileli). W XVIII w. występują dążenia do niezawisłości polit.; reprezentantami tego kierunku są pisarze D. Guramiszwili, Sulchan-Saba Orbeliani, modemizator języka lit., liryk W. Gabaszwili. Początek XIX w. to roz.wój romantyzmu gruz.; najwybitniejsi przedstawiciele tego kierunku tworzą pod wpływem postęp, literatury ros. Prekursorem literatury romant. jest poeta A. Czawczawadze; rozwija się twórczość poetów N. Barataszwili i G. Orbeliani, u Którego dominuje tematyka patriot. W poł. XIX w. rozkwit realizmu, reprezentowanego przez poetę i twórcę dramatu G. Eristawi, powieściopisarza D. Czonkadze. W literaturze lat 186(1—70 przeważa tematyka walki naród.-wyzwoleńczej (I. Czawczawadze, A. Cerateli, który pisał satyry, dramaty, utwory lir. 1 powieści, G. Cerateli, autor powieści np. Pierwszy krok, o rozwoju kapitalizmu, N. Nikaładze — krytyk, R. Eristawi, autor opowiadań, sztuk teatr, i wierszy). W latach 1880—90 tworzą wybitni pisarze: A. Kazbegi, piszący o życiu górali, Waża-Pszaweła, E. 	Ninoszwili, który odzwierciedlał biedotę wsi, D. Kładiaszwili, którego twórczość odbija rozkład szlachty, L. Kiaczeli. Wielu pisarzy okresu przedrewol. przeszło na stronę Rewolucji Październikowej, np. futurysta G. Tabidze (wiersz Rewolucyjna Gruzja). W okresie międzywoj. należy zanotować działalność lit. L. Kiaczeli (powieść Gwadi Bigwa, o nowej wsi gruz.) A. Kutateli (wielotomowa powieść Twarzą w twarz). Mistrzem współcz. prozy jest starszy pisarz K. Gamsachurdia; z młodych prozaików należy wymienić R. Dżaparidze. z współcz. poetów: G. Tabidze, G. Leonidze, S. Czikowani, A. Mircchuwawa, K. Kaladze, Ch. Beruława, R. Mergiani, G. Szalberaszwill. GRUZIŃSKA SZTUKA. Gruzja była ważnym centrum artyst. sztuki chrześc. Okresami rozkwitu są w. VI—VII oraz w. XI—XIII. Zaznacza się wówczas rozwój architektury monument.; typową budowlą jest kościół bazylikowy z kopułą ukrytą w wysokim bębnie krytym stożkowym dachem, o prostej bryle, z dekoracją płaskorzeźb, zbliżoną w w. X—XIII do romańskiej (Nikorcminda, pocz. w. XI). Malarstwo pozostaje pod wpływami Bizancjum. Na wysokim poziomie jest rozwój złotnictwa, a emalie gruz. należą do największych osiągnięć średniowiecza w zakresie rzemiosła artystycznego. W XIII—XVI w., w okresie podboju Gruzji przez Mongoło-Tatarów, następuje upadek sztuki. Od XVIII w. wzrasta wpływ ros. na g. sz.; w II poł. XIX w. rozwija się nar. malarstwo (G. Gabaszwili, A. Mrewliszwili) i rzeźba. Sztuka Gruzji radź. kształtuje się w oparciu o zasady realizmu socjalist. nawiązującego do miejscowej tradycji (architekci A. Kurdiani, M. Szawiszwili, rzeźbiarze i malarze J. Nikoładze, M. Toidze, U. Dżaparidze). GRUZIŃSKI JĘZYK (kharthwelski), najważniejszy język pd.kaukaski; g. j. ma własny alfabet, a tradycje lit. sięgają V w n. e. Zob. też kaukaskie języki. GRUZJA, Gruzińska SRR, rep. związk. ZSRR w zach. części Zakaukazia; 69 600 km-, 4 000 000 mieszk. (1956); w skład G. wchodzą m. 	in.: Abchaska i Adżarska rep. autonom. i Pd.-Osetyński obwód autonom.; stoi. Tbilisi; G. obejmuje: pd.-zach. Kaukaz (Elbrus 5633 m), Niz. Kolchidzką, dolinę Kury, pn.-zach. część Małego Kaukazu; Góry Suramskie dzielą G. na zach. i wsch.; rze- • ki: w zach. części Rioni, we wsch. Kura, Ałazani, Chrami, Iori; klimat w zach. części podzwrotn., wilgotny, we wsch. umiark., kontynent. Ludność: Gruzini i Abchazi (64Vi), Ormianie (11,7*/»), Rosjanie (8,7°/«), Azerbajdżanie (5,6°/o), Osetyńcy (4,2•/•) i in.; ludność miejska 30,ltyo (1939); najgęściej zaludniona Niz. Kolchidzką; gł. m.: Kutaisi, Batumi, Suchumi; w zach. G. uprawa herbaty, cytrusów', owoców poludn., tytoniu; we wsch. G.: pszenicy, kukurydzy, słonecznika, winorośli; sadownictwo; w górach hod. bydła rogat. i owiec. Produkcja energii elektr. (1,9 mld kWh — 1953) wykorzystująca w 77,5 •/♦ hydroenergię (największe zasoby mocy na 1 km2 w święcie); wydobycie węgla kamień. (2,7 min t — 1953); duże wydobycie manganu (zach. G.); huta żel. i stall w Rustawi (pod Tbilisi); przemysł silnie rozbudowany, 20' GRUŹLICA zwłaszcza maszynowy, fabr. samochodów ciężar. (Kulisi); gł. porty Batumi (eksport prod. naft.), Poti (eksport manganu); -►Gruzińska Droga Wojenna. Historia. VI—IV w. p. n. e. państwa: Kolchida i Iberia; l w. walki z Rzymem; w IV w. przyjęcie chrześcijaństwa. Zjednoczona za dynastii Bagratydów, osiąga znaczną potęgę w XII w. W XIV w. ulega Mongołom, potem staje się terenem walk o wpływy między Turcją a Persją. Włączona po 1801 do Rosji. W XIX i pocz. XX w. jeden z głównych ośrodków ruchu rewolucyjnego w Rosji. 1918 mieńszewicka Republika Kaukaska. Po proklamowaniu 1921 władzy radź. G. weszła 1922 (wraz z Armenią i Azerbajdżanem) w skład Federacji Zakaukaskiej i z nią do ZSRR. Od 1936 samodzielna rep. związkowa ZSRR. Zob. też ZSRR. GRUŹLICA, choroba zakaźna, wywoływana przez swoisty zarazek (prątek Kocha), przebiegająca przeważnie przewlekle z powstawaniem w tkankach charakterystycznych tworów (gruzełków) zawierających zarazki i skłonnych do obumierania (martwicy); ogniska martwicze, szerząc się na otoczenie, ulegają rozpływowi, tworzą owrzodzenia i jamy gruźlicze (kawerny), a zarazki, rozprzestrzeniając się drogą naczyń krwionośnych lub chłonnych, wywołują podobne zmiany w różnych odległych narządach, niekiedy — ogólne zakażenie ustroju; g. płuc -»płuca; g. kostno-stawowa, swoisty proces zapalny kości i stawów, powstaje wskutek przerzutu zarazków gruźliczych drogą krwi z ogniska pierwotnego; najczęściej zapadają na nią dzieci; g. zwierząt, choroba wywoływana przez prątek gruźlicy bydlęcej, ptasiej lub ludzkiej; często stanowi źródło zakażenia dla człowieka, zwłaszcza dla osesków (mleko). GRYCZ Józef (1890—1954), bibliotekarz poi., autor licznych prac, m. in. Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie. GRYDZEWSKI Mieczysław (ur. 1894), redaktor tyg. „Wiadomości Literackie" 1924—39 i mieś. „Skamander" 1920—28 oraz 1935—39; od 1939 na emigracji, gdzie redaguje tyg. „Wiadomości". GRYF [niem.]: 1) twór fantastyczny o ciele lwa (skrzydłach) i głowie drapieżnego ptaka; motyw ikonograficzny w rzeźbie babilońskiej 1 egipskiej, motyw ornamentalny w sztuce fr., rzym. i nowożytnej; 2) muz. głada lub zaopatrzona w metal, progi listwa drewniana, nad którą rozciągnięte są struny w niektórych instrumentach muz.; w czasie gry strunę skraca sie przez przyciskanie palcem do gryfu, uzyskując podwyższenie dźwięku. GRYFIA -Greifswald. GRYFICE, m. pow., woj. szczec., na Pobrzeżu Bałtyckim, nad Regą; 10 300 mieszk. (1956); lokalny węzeł kol.; fabr. mebli, cukrownia, zakład przetworów owocowych; fragmenty średniow. murów. W XIV w. G. 	były ośrodkiem handlu. GRYFINO, m. pow., woj. szczec., nad Regalicą — ujściowym ramieniem Odry; 4200 mieszk. (1956); lokalny węzeł kol.; przemysł drzewny i spoż.; port żeglugi śródlądowej; kamienny kościół z XIII w., mury obronne, Brama Bańska. GRYFON, rasa psów, wys. do 60 cm; włos długi, twardy, odstający, zwichrzony, różnej maści; chętnie wchodzi do wody; wielostronny pies myśliwski. GRYGLEWSKI Aleksander (1833-79), malarz; widoki arch. i wnętrza: Wnętrze katedry wawelskiej. GRYKA, hreczka, Fagopyrum esculentum — uprawna roślina z rodziny rdestowatych; obcopylna, miododajna, z nasion wyrabia się kaszę. GRYNDERSTWO (niem.), zakładanie przedsiębiorstw, banków w formie spółek akcyjnych najczęściej w celach spekulacyjnych, zazwyczaj w okresie wysokiej koniunktury. GRYNSZPAN, zasadowy octan miedzi; powstaje wskutek działania kwasu octowego na miedź lub jej stopy; substancja trująca; używany jako zielona farba malarska; g. szlachetny — synonim patyny. GRYPA, influenca — med. ostra choroba zakaźna wywoływana przez swoiste wirusy; głównie zaburzenie dróg oddechowych; występuje sporadycznie lub nagminnie, niekiedy w postaci olbrzymich pandemii; obecnie wprowadza się szczepienia ochronne; wet. g. prosiąt, enzootyczne odoskrzelowe zapalenie płuc, choroba zakaźna prosiąt; występuje przeważnie w złych warunkach higien, (choroba „cementowa"). GRYPHIUS Andreas, właśc. Greif (1616—64), niem. poeta i dramaturg; Ślązak; wiersze rei., dramaty Gryf 308 barok, i komedie: Cárdenlo und Celinde, Carolus Stuardus, Peter Squentz. Piastus. GRYZARKA, obrabiarka do drewna, nadająca elementom drewnianym odpowiedni profil. GRYZKI, psotniki, Psocoptera — rząd drobnych ruchliwych owadów o —przeobrażeniu niezupełnym; należący do nich psotnik książkowy (Troetes divinatorius), występuje pospolicie w mieszkaniach, niszczy książki. GRYZONIA (Graubiinden, Grisons), kanton we wsch. Szwajcarii; 7109 km2, 141 400 mieszk. (1954); jedyny kanton z ludnością retoromańską; stoi. Chur; górzysty (Alpy Retyckie, Lepontyjskie); hodowla alpejska i leśnictwo; rolnictwo w dolinach; liczne elektrownie wodne; ożywiony region turyst. (Davos, Engadyna, Arosa, Saint Moritz). GRYZONIE, Rodentia, rząd ssaków łożyskowych; 2500 gatunków; 2 podrzędy; podwój nosiekaczowce (Dupliciaentata) — 2 pary siekaczy (zając, królik i in. zbliżone), pojedynczosiekaczowce (Simplicidentata) — 1 para siekaczy (pozostałe gryzonie); Siekacze bezkorzeniowe, rosną przez całe życie; kłów brak. Roślinożerne lub wszystkożerne. W miocie duża liczba młodych, które wcześnie dojrzewają płciowo. GRYŻA —sorgo. GRZĄDZIEL, część pługa łącząca korpus płużny z zaprzęgiem (pług pojedynczy) lub opierająca się na koleśnicy (pług koleśny) GRZBIETOPŁAWEK -pluskolec. GRZBIETORÓD, Pipa americana, wodny płaz bezogonowy, dł. 15—20 cm; Brazylia; zapłodnione jaja samiec umieszcza na grzbiecie samicy w zagłębieniach skórnych, gdzie odbywa się wylęg I rozwój larw. GRZEBACZE, Sphecidae, rodzina owadów z rzędu blonkówek; zakładają dla potomstwa gniazda w piasku, drewnie, w szczelinach skał, gdzie składają sparaliżowane ukłuciem żądła owady (często szkodniki), jako zapasy pokarmowe dla larw. GRZEBIĄCE -kuraki. GRZEBIENICA POSPOLITA, Cynosurus cristatus, nisko rosnąca trawa kępkowa; pospolita na łąkach 1 pastwiskach; kłoski zebrane w wiechę wyciętą w kształcie grzebienia. GRZEBIENIOWCE, Carinatae, nadrząd, do którego należą wszystkie współczesne ptaki poza strusiami, nielotami i pingwinami; mostek z zasadniczo dobrze rozwiniętym grzebieniem. GRZEBIUSZKA ZIEMNA, huczek, Pelobates fuscus — eur. płaz bezogonowy; dł. do 8 cm; nocny, w dzień zagrzebany w ziemi; do wody schodzi tylko w porze godowej; w Polsce pospolity. GRZEBOWISKO, miejsce przeznaczone do zakopywania padłych zwierząt GRZEBSKI (Grzepski) Stanisław (1526—70), filolog, numizmatyk i matematyk, prof. Akad. Krak. (od 1563); autor dzieła Geometria, to jest Miernicka Nauka. GRZECHOTNIK, Crotalus, jeden z rodzajów węży; suche, otwarte przestrzenie Am. Sr. i Pd.; dł. do 2 m; na końcu ogona tzw. grzechotka z przekształconych łusek, wydająca przy poruszaniu się zwierzęcia charakterystyczne dźwięki; jadowity. GRZECZNAROWSKI Józef (ur. 1884), działacz ruchu robota., od 1904 w PPS, od 1906 w PPS-Frakcja Rewolucyjna, uczestnik akcji bojowych; 1908—17 zesłany na katorgę, od 1927 prezydent m. Radomia, 1939—45 w hitl. obozach koncentr.; 1948 wykluczony z PPS, 1956 rehabilitowany, 1957 poseł na Sejm z ramienia PZPR. GRZEGORCZYK Piotr (ur. 1894), bibliograf, krytyk lit; od 1926 sekretarz, od 1933 red. „Ruchu Literackiego“, gdzie prowadził dział bibliografii lit.; Joseph Conrad w Polsce, Materiały bibliograficzne, Danteana polskie 1921—33, Diariusz Kultury Polskiej 1936—49. GRZEGORZ, imię wielu papieży: 1) G. I Wielki św. (ok. 540—604), papież od 590; stworzył podwaliny państwa kościelnego; przeprowadził reformy liturgiczne (msza gregoriańska); za jego staraniem nastąpiło nawrócenie Anglosasów; oswobodził Rzym od najazdów Longobardów; 2) G. VII św. (Hildebrand, ok. Grzbietoród GUBEN 309 1080—85), papież od 1073; dążył do uniezależnienia kościoła od władzy świeckiej; zwalczał nadużycia w kościele, wprowadził celibat kleru i obiór papieża przez conclave; rozpoczął z Cesarstwem walkę o inwestyturę; zmusił ces. Henryka IV do ukorzenia się w Canossie 1077; wypędzony z Rzymu 1085 zmarł na wygnaniu w Salemo; 3) G. XIII (Ugo Buoncompagni, 1502—85), papież od 1572; przeprowadził reformę kalendarza (-«-kalendarz gregoriański). GRZEGORZ Z SANOKA (ok. 1406—77), przedstawiciel humanizmu polskiego, wykładał na Uniw. Jag.; od 1451 arcybiskup lwowski; przeciwnik scholastyki, zwolennik fizyki Epikura; poglądy jego znamy z biografii napisanej przez Kallimacha. GRZEGORZ Z TOURS św. (ok. 538—94), biskup, kronikarz frankoński; Historia Francorum — cenne źródło do historii Merowingów. GRZEJN1CTWO ELEKTRYCZNE, dział elektrotechniki zajmujący się zastosowaniem zjawisk przemiany energii elektr. w cieplną. Zob. też elektrotermia. GRZEJNIK, urządzenie służące do wytwarzania energii cieplnej; w g. elektrycznym energia cieplna jest wytwarzana z energii elektr. GRZELSZCŻAK-GRZEGORZEWSKI Franciszek (1881 —1937), ślusarz, członek SDKPiL; uczestnik rewolucji 1905 i 1917; 1918—19 organizator Rad Delegatów Robotn. w Polsce; 1918 na I zjeździe KPP wybrany na członka KC; działacz Kominternu, od 1928 w ZSRR, gdzie 1937 uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia; zrehabilitowany wraz z KPP. GRZĘDA: 1) roln. mały, wąski zagon; 2) żerdź, bant — drąg poziomy, na którym siedzą Kury; 3) geogr. dość szeroka wyniosłość dzieląca w górach dwa sąsiednie żleby lub kotły. GRZMOT, efekt akustyczny towarzyszący -«-piorunowi; występuje wskutek nagłego rozprężenia się powietrza (ogrzanie, zmiana ciśnienia), wywołanego przez piorun; słyszalny na odległość do ok. 20 km. GRZYB DOMOWY, grzyby powodujące rozkład (zgniliznę) drewna w budynkach; najpospolitsze: stroczek łzawy (Mertilius lacrimans) i gnilica mózgowata (Conopfiora cerebella). Trudny do zwalczania. GRZYBICA, med. zakaźna choroba skóry wywołana przez grzybki; ze względu na cechy kliniczne i rodzaj zarazka rozróżnia się: g. naskórkową, g. włosów i skóry, promienicę, drożdżycę, łupieże. GRZYBIEŃ BIAŁY, lilia wodna, Nymphaea alba — wieloletnia rośl. z rodziny grzybieniowatych, rzędu wiełoowockowców; duże pływające liście i piękne duże białe kwiaty; stawy i jeziora w całej Polsce; leczn. i trujący, chroniony; rzadziej występuje b. podobny do poprzed(& 0 kwiatach przez cały czas kwitnienia tylko na wpół rozchylonych; leczn. _ ... ,, 1 trujący. Grzybień północny GRZYBNIA, mycelium, plecha grzybów utworzona ze splotu jedno- lub wielokomórkowych nitkowatych tworów zwanych strzępkami. GRZYBOWSKI Konstanty (ur. 1901), teoretyk i historyk prawa państw., prof. Uniw. Jag.; Nauka o państwie, Demokracja angielska. GRZYBY, Fungi, plechowce pozbawione ciałek zieleni w komórkach, w związku z czym nie mogą się odżywiać samodzielnie jak rośliny zielone; pasożytują na innych organizmach żywych lub żywią się ich butwiejącymi szczątkami; plecha jedno- lub wielokomórkowa (grzybnia); g. rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. Tabl. IV. GRZYMAŁA: 1) Franciszek (1790—1871), publicysta, red. pism. ,,Sybilla Nadwiślańska“, „Pielgrzym“, „Astrea"; wiceprezes Tow. Patriotycznego; od 1831 na emigracji; 2) Wojciech (1795—?), referendarz stanu w Królestwie Pol., członek tajnego Tow. Patriotycznego; w czasie powstania 1831 agent Banku Polskiego dla zakupu broni za granicą; na emigracji w obozie Czartoryskich. GRZYMAŁA-SIEDLECKI Adam, pseud. Jan z Marnowa (ur. 1876); krytyk lit., dramaturg i powieściopisarz; studia lit. Galeria moich bliźnich, Świat aktorski moich czasów, utwory scen. Sublokatorka, Spadkobierca; powieść Samosęki. GRZYMUŁTOWSKIEGO POKÓJ, tzw. „wieczysty pokój" między Polską a Moskwą, zawarty 1686 przez Krzysztofa Grzymułtowskiego. Rzplita utraciła ziemie odstąpione czasowo Rosji w andruszowskim rozejmie. niego g. północn y (N. Candida) GRZYWACZ -gołębie. GRZYWNA: 1) w średniowieczu jednostka rachunkowa systemu monetarnego opartego na pieniądzu srebrnym; polska g. zawierała ok. 190 g srebra, dzieliła się na 4 wiardunki, na 24 szkojce, na 240 denarów, na 480 oboli; g. *= IV2 funta; 2) kara pieniężna wymierzana przez organy sądowe lub administracyjne; ustawodawstwo poi. przewiduje obecnie grzywny w wysokości od 150 do 300000 zł. Gs, symbol jednostki gaus. GUADALAJARA: 1) m. w Meksyku, na Wyżynie Meksykańskiej; 378 000 mieszk. (1950); zabytki archit. kolonialnej; uniwersytet, akademia sztuk pięknych, muzea, biblioteki; ośrodek handl. bogatego regionu roln. (pszenica, kukurydza, strączkowe, owoce); węzeł kol.; 2) m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia); 19100 mieszk. (1950); Techn. Akad. Wojsk.; pałac Infuntado z 1461 i in. zabytki. 1937 zwycięska bitwa stoczona przez Brygady Międzynar. z wl. korpusem interwencyjnym. GUADALCANAL —Salomona Wyspy. GUAJAWA, go-, jawa, Psidium guayava — rośl. z rodziny mirtowa tych; tropikalna Ameryka; niewielkie drzewo o smacznych owocach gruszkowa- Guajawa tego kształtu. GUAJKURUSI, plemię Indian grupy jęz. paleoamerykańskiej, w Gran Chaco w Argentynie; gł. zajęcia myślistwo i rybołówstwo. GUAM, największa z wysp Marianów na Pacyfiku (USA); 534 km2; 75 000 mieszk. (1952); ważna baza lotn. i morska USA. GUANAKO, Lama guanicoS, ssak z rodziny wielbłądów, podrodziny lam; stepowe wyżyny Amer. Pd.; nieco mniejszy od lamy; dziki przodek lamy i prawdopodobnie —alpaki. GUANINA, gwanina — jedna z zasad purynowych; występuje w wielu roślinach i organach zwierz.; wchodzi w skład kwasów nukleinowych. GUANO [peruw. hiszp.]: 1) gromadzące się od wieków pokłady ptasich odchodów na wyspach Chincha blisko Peru oraz u wybrzeży zach.afrykańskich; cenny nawóz azotowo-fosforowy; 2) nawozy wyrabiane z produktów odpadkowych przemysłu rybnego i zwierzęcego. GUANTANAMO, m. port. w pd. wsch. Kubie; 125700 mieszk. (1953); ośrodek handl. (trzcina cukr., banany); wielka baza marynarki woj. USA. GUAPORĆ, rz. w Ameryce Pd. na granicy Brazylii i Boliwii; dł. ok. 1550 km; po połączeniu się z rz. Mamoró tworzy rz. Madeirę; żeglowna. GUARANA, wysuszone ciasto przyrządzone z nasion rośliny ameryk. Paullinia cupana; zawiera ok. 4V* kofeiny; wchodzi w skład proszków od bólu głowy. GUARANI, Indianie grupy jęz. tupi-guarani (—Indian amerykańskich języki) w Paragwaju oraz Argentynie i Brazylii, w dorzeczu Parany; gł. zajęcie uprawa ziemi. GUARANI, jednostka monetarna Paragwaju; -monetarne jednostki (zestawienie). GUARDAFUI, przylądek na płw. Somali, 51° 16' dł. wsch.; najdalej na wschód wysunięty punkt Afryki. GUARDI Francesco (1712—93), malarz wł., ostatni wielki przedstawiciel szkoły weneckiej; widoki i sceny rodzajowe. GUARlNI Guarino (1624—83), architekt wł. Baroku; kaplica S. Sudario, kościół S. Lorenzo, kolegium jezuickie, Palazzo Carignano w Turynie; Traktat 0 architekturze. GUARNERI, ród wł. lutników w Cremonie w XVII 1 XVIII w.; najsłynniejszy Giuseppe Antonio zwany „del Gćsń“ (1687—1744). GUATEMALA —Gwatemala. GUAYAQUIL, największe m. Ekwadoru; 295 800 mieszk. (1955); uniwersytet; ośrodek obszaru uprawy kakao; gł. port handl. kraju( wywóz kakao, kawy, produktów leśnych); przemysł spoż., drzewny; kolej do Quito; lotnisko. GUBAŁÓWKA, wybitne, częściowo zalesione wzniesienie na Podhalu, bezpośrednio nad Zakopanem: wys. 1123 m, wierzchołek szeroki; z Zakopanego kolej linowo-terenowa; panoramiczny widok Tatr. GUBEN, m. w NRD nad Nysą Łużycką (okręg Chociebuż); 23 800 mieszk. (1955); przemysł włókien., maszyn.  GUBERNATOR GUBERNATOR [łac.], zarządca; w Rosji carskiej administrator guberni mianowany przez rząd centr.; w dawnej Polsce administrator majątków magn. GUBERNIA, w Rosji carskiej jednostka adm. złożona z kilku lub kilkunastu powiatów, zarządzana przez gubernatora; Królestwo Pol. było podzielone na 10 guberni. GUBERNIUM, jednostka adm. utworzona z ziem Polski przyłączonych do Austrii, ze stolicą we Lwowie; 1849 przekształcona w namiestnictwo. GUBIN, m. pow., woj. zielonog., nad Nysą Łużycką przy ujściu Lubczy; 6400 mieszk. (1956); przemysł tkacki, węzeł kol.; got. kościół z XVI w., renesans, ratusz z XVII w.; lewobrzeżna część m. w NRD. Stare osiedle na skrzyżowaniu dróg handl., w XVII w. ośrodek włókien, i uprawy winnej latorośli. GUBRYNOWICZ Bronisław (1870—1933), historyk lit., prof. Uniw. Warsz.; Romans w Polsce za czasów Stanisława Augusta, Kazimierz Brodziński, Józef Maksymilian Ossoliński. GUCCI [gęcz:czi] Santi z Florencji (ok. 1538 — ok. 1600), architekt i rzeźbiarz późnego Renesansu; pałac w Mirowie, nagrobek Batorego w katedrze na Wawelu. GUCEWICZ Wawrzyniec (1753—98), architekt poi. klasycyzmu; ratusz i pałac biskupi oraz przebudowa katedry w Wilnie. GUCZKOW Aleksandr I. (1862—1936), polityk ros., przywódca partii -»-paździemikowców; prezes III Dumy; 1917 min. wojny w Rządzie Tymczasowym. GUDERIAN Heinz (1888—1954), niem. generał, teoretyk i propagator użycia wojsk pancernych; w II wojnie świat, dowodził wojskami pane, przeciw Polsce, Francji i ZSRR; od połowy 1944 do marca 1945 szef sztabu gen. wojsk lądowycn; Wspomnienia iolnierza. GUDRON, pozostałość po oddestylowaniu ciężkich frakcji (olejów) z -»-ropy naftowej; stosowany jako materiał opałowy (po zmieszaniu z pewnymi olejami) oraz do wytwarzania asfaltu. GUDŻERAT (Gujarat), urodzajna prow, w pn.-zach. Indiach nad M. Arabskim ; 18 500 km*, ok. 2 000 000 mieszk.; ośrodek roln. (bawełna, proso, ryż, tytoń); gł. m.: Ahmadabad, Baroda; od 1956 wchodzi w skład stanu Bombaj. GUERCINO [guerezjnoj, właśc. Giovanni Francesco Barbiéri (1591—1666), malarz wl. przedstawiciel szkoły bolońskiej; obrazy religijne. GUERICKE Otto von (1602—86), niem. fizyk i działacz spot.; wynalazca pompy tłokowej, barometru wodnego, prototypu maszyny elektrostatycznej ; wyznaczył ciężar właśc. powietrza. GUERNICA [gernika], m. w pn. Hiszpanii (Baskonia); 3400 mieszk. (1950); stary ośrodek baskijskiej kultury; zniszczona przez íotnictwo hitler. 1937. GUERNSEY [gę:nzy], wyspa na kanale La Manche, 65 km*, druga co do wielkości w archipelagu Wysp Normandzkich należących do W. Bryt; zbudowana z granitu. GUERRA JUNQUEIRO [gerra żunkęiro] Abilio (1850—1923), poeta portug.; przeciwnik romantyzmu, pozytywista o poglądach demokr.; Ojczyzna, Ludzie proie i. GUESDE [gezd] Jules (1845—1922), fr. działacz socjalisty 1880 współzałożyciel marksist. Partii Robotniczej, reprezentował kierunek rewol. w socjalizmie fr. zwalczając -«-possybilistów; w późniejszym okresie centrysta; jeden z przywódców II Międzynarodówki; w okresie I wojny świat wszedł w skład burż. „rządu obrony narodowej“. GUEVARA -►Vêlez de Guevara. GUICCIARDINI Francesco (1483-1540), dyplomata, polityk i historyk wł.; głosiciel realizmu w poliSrcc; znakomita Historia Wioch (okres 1492—1534), ialog o rządzeniu Florencją, zbiór maksym. GUIDO D’AREZZO (ok. 995 — ok. 1050), wł. mnich benedykt., jeden z największych teoretyków muzyki średniowiecza, twórca solmizacji; wprowadził 4 linie do notacji muzycznej. GUIGNOL [fr., giniçl] : 1) nazwa popularnego we Francji teatru lalek; 2) imię sprytnego i dowcipnego bohatera tego teatru. Zob. też Grand-Guignol. GUILBERT [gilbę :r] Yvette (1868—1944), pieśniarka fr., zdobyła wielką popularność w music-hallach Europy i Ameryki; zasłynęła jako wykonawczyni starych piosenek francuskich. GUILLÉN [giljęn] Nicolás (ur. 1904), działacz komunisty kubański poeta folkloru murz.; Trzystrunna gitara. Międzynar. Nagroda Pokoju 1954. GUIRALDES Ricardo (1886—1927), pisarz argent.; Don Segundo Sombra, powieść o życiu poganiaczy bydła (-»-gaucho). 310 GUISE [gi:z] de (Gwizjusze), fr. ród książęcy, odgrywający dużą rolę w XVI w.; w ówczesnych wojnach rei. stali na czele stronnictwa kat.; Henryk I książę de G. (1550—88), przywódca Ligi Katolickiej, jeden z inicjatorów -»-Nocy św. Bartłomieja. GUITRY [gitrj]: 1) Lucien Germain (1860—1925), aktor fr., zdobył rozgłos w komedii; 2) Sacha (1885— 1957), syn poprzedniego, autor licznych sztuk bulwarowych, aktor i dyr. teatru; występował także w filmach. W okresie II wojny świat, kolaborował z Niemcami. GUIZOT [gizç] François (1787—1874), fr. polityk konserw, i historyk; 1832-—37 i 1840—48 minister monarchii lipcowej; 1847—48 premier obalony przez rewolucję; opracował historię rewolucji ang. oraz historię cywilizacji w Europie i we Francji. GUJANA (Guyana), kraina w pn.-wsch. części Ameryki Pd. pomiędzy Atlantykiem a rz. Orinoko, Rio Negro i Amazonką; na wybrzeżu rozległa nizina, 0 wilgotnym zwrotnik, klimacie, pokryta puszczą, częściowo zabagniona; w głębi płytowa, silnie rozcięta Wyż. Gujańska (szczyt Roraima 2628 m) pokryta puszczą zwrotnik, i sawanną; prawie połowa krainy należy do państw eur., reszta do Wenezueli 1 Brazylii. G. 	Brytyjska (Demerara), kolonia bryt. (od 1814); 214 962 km*, 479 000 mieszk. (1954), Murzyni, Mulaci, Hindusi, Brytyjczycy; stoi. i gł. port Georgetown (87 300 mieszk. w 1951); wydobycie boksytu, złota, diamentów; uprawa trzciny cukr., palmy kokos., kawy, kakao, ryżu; G. Francuska, do 1946 kolonia, obecnie departament zamor. Fr.; 91 000 km*, 28 000 mieszk. (1954), Murzyni, Indianie, Francuzi; stoi. 1 gł. port Cayenne (13 300 mieszk. 1954); wywóz kawy, kakao, rumu, drewna szlachetn., złota; do 1947 miejsce deportacji skazańców fr.; G. Holenderska (Surinam), do 1950 kolonia hol., obecnie państwo autonomiczne; 142 822 km*, 220 000 mieszk. (1954), Indianie, Malaje, Murzyni, Holendrzy; stoi. i gł. port Paramaribo (86 000 mieszk. w 1953); plantacje trzciny cukr., kakao, kawy; wydobycie boksytu (80V» wartości wywozu), złota. Tabl. 6. GULDEN: 1) jednostka monetarna Holandii; -►monetarne jednostki (zest.); 2) do 1892 jednostka monet. Austro-Węgier zwana też złoty reński; potem przeliczona na 2 korony. GULDINA REGUŁY, twierdzenia podające proste sposoby obliczania objętości i pól brył obrotowych. GULIWER -►Swift. GUMA: 1) produkt otrzymany w wyniku wulkanizacji kauczuku; zależnie od ilości siarki wprowadzonej do substancji kauczukowej oraz od użytych plastyfikatorów i napełniaczy otrzymuie się produkty o różnych własnościach (np. g. miękkie zawierające do 4*/q siarki, g. twarde, czyli ebonit — powyżej 80*/t); stosowana do wyrobu: opon samochód., węży (przewody gaz., wodne itp.) oraz obuwia; 2) lepka substancja węglowodanowa pochodzenia rośl., pęczniejąca w wodzie, otrzymywana najczęściej z drzew krajów podzwrotn., również z wiśni, akacji itp. GUMA ARABSKA, wysuszony sok akacji afryk. Acacia Senegal; z wodą tworzy lepką ciecz, stosowaną jako klej oraz w przemyśle farmaceutycznym. GUMIENNY, gumiennik — dozorca gumna albo robót gumiennych, karbowy. GUMILEW Nikołaj S. (1886—1921), poeta ros., twórca ugrupowania akmeistów; wiersze romant.-patet. o poznawaniu i zdobywaniu dalekich, egzotycznych lądów i morskich szlaków, sławią męstwo silnych ludzi. GUMMIDRAGAN, żywica otrzymywana z niektórych pd. gatunków -►traganków (Astragalus) ; używany jako składnik farb do malowania tkanin, w przemyśle poligraf., skórz. i farmaceut. (zastępuje gumę arabską). GUMMIGUTA, odparowany mleczny sok indyjskiego drzewa Carcinia hanburyi i G. morella z rodziny dziurawcowatych, używany jako żółta farba. GUMNO: 1) plac między stodołami, gumnisko; 2) ogrodzone miejsce, na którym się ustawia sterty. GUMOWE DRZEWO, Ficus elastica, roślina z rodziny morwowatych; Azja tropik.; potężne drzewo GWARANCJA 311 0 deskowatych korzeniach; częste w hodowli pokojowej, kauczukodajne; obecnie wobec lepszych źródeł kauczuku uprawa w Indiach jest zarzucona. GUMOZA, choroba drzew pestkowych: wiśni, śliw 1 in.; w miejscach skaleczeń drzewa wydziela się obficie gęsta, lepka ciecz, przypominająca gumę GUMPLOWICZ Ludwik (1838—1909), poi. prawnik, socjolog, historyk, prof, prawa w Grazu; Rechtsstaat und Sozialismus (Państwo prawa i socjalizm), Der Rassenkampf (Walka ras). GUNARIS Demetrios (1866—1922), rojalista gr., parokrotny premier i minister, rozstrzelany jako winowajca klęski w wojnie z Turcją. GUNDULIĆ Ivan (1589—1638), wybitny poeta chorw.; przyswajał poezji rodzimej zdobycze wł. baroku; liryka, liczne dramaty, m. in. Dubravka, i nie ukończony epos Osman, osnuty na tle bitwy pod Chocimem. GUNIAK CZERWCZYK, Amphimallus solslicialit, chrząszcz z rodziny chrabąszczowatych; znacznie mniejszy od chrabąszcza majowego, równie szkodliwy. GUNNARSSON [gQnnarson] Gunnar (ur. 1889), pisarz isl.; powieści i nowele współcz. oraz hist, z wczesnych dziejów Islandii: Ludzie z Borg, Kirken paa Bjerget (Kościół na górze). GUPTA, dynastia pn.indyjska (IV—V w.); państwo rozszerzone za jej rządów i doprowadzone do rozkwitu (Samudragupta, Czandragupta II) uległo hordom Białych Hunów i rozpadło się. GURAMI, Osphronemus gurami, ryba akwariowa z rzędu okonioksztaltnych; płetwy brzuszne przekształcone w długie wyrostki; buduje gniazda; pochodzi z Wysp Sundajskich. CURAMISZWILI Dawid (1705—86), poeta gruz.; liryka relig. i miłosna oraz utwory epickie obrazujące życie feud. Gruzji XVIII w.; Dawidiani, Guramiani. GURJEW, m. obw. w Kazachskiej SRR w pobliżu ujścia Uralu do M. Kaspijskiego; 60 000 mieszk. (1947); przemysł: naft., rybny, mięsny. GURKOWIE, Gurkha — grupa plemion zamieszkujących Nepal i zach. Bengal; język nepali grupy jęz. indyjskiej języków indoeuropejskich. GURT [niem.]: 1) arch, łuk jarzmowy w kształcie pasa z kamienia lub cegły przebiegający w poprzek sklepienia kolebkowego, wzmacniający je i dzielący na przęsła; 2) pasek ze sztywnej taśmy używany w krawiectwie. GUSŁA, obrzędy i zabiegi związane z wiarą w skuteczność różnego rodzaju zaklęć i czynności dla usunięcia choroby lub zapobieżenia nieszczęściu. GUSTAW, imię królów szwedz.: 1) G. I Waza (1496—1560), król Szwecji od 1523; przywódca szwedz. ruchu wyzwoleńczego; 1523 oderwał Szwecję od Danii; zwolennik reformacji; uczynił protestantyzm religią panującą; 2) G. II Adolf (1594—1632), król Szwecji od 1611; syn Karola IX; wybitny wódz, uczynił Szwecję potęgą bałtycką; 1629 zakończył wojnę z Polską (rozejm w -»Altmarku); brał czynny udział w wojnie 30-letniej w sojuszu z Francją przeciwko cesarstwu; 1631 wvgrał bitwę pod BreitenfeTd; zginął pod Liitzen; 3) G. III (1746—92), król Szwecji od 1771; zwolennik absolutyzmu oświeconego; ograniczył znaczenie parlamentu; prowadził wojnę z Rosją; 4) G. IV Adolf (1778— 1837), król Szwecji 1792— 1809; uczestnik koalicji przeciwnapoleońskiej; utracił szwedzkie Pomorze i Finlandię; zdetronizowany i wygnany z kraju; 5) G. VI Bernadotte (ur. 1882), od 1950 król Szwecji, syn G. V. GUTAKOWSKI Ludwik (1738—1811), szambelan Augusta III, członek Komisji Edukacyjnej, poseł Stronnictwa Patriotycznego na Sejm Czteroletni, prezes Rady Ministrów i Senatu Księstwa Warsz. GUTAPERKA, substancja organiczna zbliżona budową chem. do kauczuku, zawarta w soku roślin podzwrotn. oraz trzmieliny (uprawianej w ZSRR, w Polsce rosnącej dziko); stosowana jako materiał izolac., wodoodporny (np. do wyrobu kabli podwodnych). Gustaw Adolf II GUTENBERG Johann, właśc. Gensfleisch Johannes (1397—1468), drukarz z Moguncji, wynalazca ruchomej czcionki metal, oraz metal, matryc do odlewania czcionek; pierwszy wykonawca druków tą metodą (Biblia G. 1455). Zob. też drukarstwo. GUTKOWSKI Mieczysław (1893—1943), prawnik i ekonomista, od 1924 prof skarbowości Uni w. w Wil nie; publikował studia po święcone finansom miej skim (miast Królestwa Pol skiego, Warszawy, Wilna) GUTT Romuald (ur 1888), architekt, prof. Aka demii Sztuk Pięknych i Po litechniki w Warszawie J. Gutenberg dwór w Brudzewie, szkoła pielęgniarek w Warszawie, Ciechocinku, gmach GUS-u w VYarbasen i poczta w szawie. GUTTACJA, zjawisko wydzielania wody (w postaci kropel) przez liście niektórych roślin, np. nasturcji. GUTTRY Aleksander (1813—91), działacz polit w Poznańskiem; 1846 brał udział w przygotowaniach powstańczych; trzymany w berlińskim więzieniu w Moabicie; 1863 związany ze stronnictwem białych; Pan Ludwik Mierosławski-, Pamiętniki z lat 1845—1847. GUTTUSO Renato (ur. 1912), wł. malarz, rysownik, grafik i ilustrator; początkowo ekspresjonista, następnie czołowy przedstawiciel malarstwa neorealist.; Robotnik ziemny, Praczka, cykl rysunków satyr.-polit. Gott mit uns, ilustracje do Biegu do Fragaló. J. 	Stryjkowskiego. GUTZKOW Karl (1811—78), niem. pisarz, uczestnik ruchu „Młodych Niemiec"; powieści i dramaty (Uriel Acosta). GUYENNE -»-Akwitania. GUYSKI Marceli (1832—93), rzeźbiarz; portrety, przeważnie popiersia (m. in. H. Modrzejewskiej), płaskorzeźby. GUZ, med. -»-nowotwór; również każda nieprawidłowa wyniosłość w tkance łub narządzie. GUZIKARKA, maszyna do przyszywania guzików, stosowana w przemyśle odzieżowym. GUZKI KRWAWNICZE, hemoroidy — żylakowate rozszerzenie żył odbytu; wewnątrz odbytnicy (g. k. wewnętrzne) lub poza zwieraczem odbytu (g GUZOWATOŚĆ” KORZENI, choroba roślin, np. buraków, krzewów i drzew, powodowana przez Bacterium tumefaciens. G WAD ALKI WIR, rz. w pd. Hiszpanii zasobna w wodę, o małych wahaniach wodostanu; dł. 579 km, dorzecze 56 tys. km2, źródła w Górach Andaluzyjskich, wpada niskim, zabagnionym ujściem do Zat. Kadyksu (Oc. Atlantycki). GWADELUPA, 2 wyspy w grupie Małych Antyli na M. Karaibskim; departament zamor. Francji; 1780 km2, 294 000 mieszk. (1952), Mulaci 65*/o; stoi. Basse Terre (10 100 mieszk. 1946); wyspa wsch. nizinna, zach. górzysta z gęstymi lasami; klimat wilgotny, ciepły; żyzne gleby; wielkie plantacje trzciny cukr., bananów, kakao, kawy; przemysł cukrown.; eksport: cukier, rum, cytrusy, banany, kawa. GWADIANA, rz. na Płw. Pirenejskim, głównie w Hiszpanii i częśc. w Portugalii, dł. 850 km, dorzecze 72 tys. km*, źródła na wyż. Mesety (hiszp. La Mancha); lejkowate ujście do Zat. Kadylcsu (Oc. Atlantycki); żegluga ograniczona; duże wahania wodostanu. GWAJAKOL, związek organiczny; tworzy bezbarwne Kryształy; środek używany jako odczynnik na oksydazy (enzymy) 1 saponiny (trujące glikozydy); wykrztuśny. G WAJ AKOWE DRZEWO, Guajacum officinale, drzewo z rodziny parolistowatych; Ameryka środk.; w drewnie zawiera żvwice (gwajakol). GWANINA -guanina. GWARA, odmiana ięzyka ogólnonarodowego różniąca się od niego słownictwem (g. zawodowe) albo słownictwem i fonetyką (g. ludowe); pojęcie g. jest podrzędne w stosunku do -»dialektu. GWARANCJA [łac.]: 1) zapewnienie ze strony sprzedawcy lub wykonawcy, że rzecz zbywana jest wolna od wad; zapewniający bierze na siebie odpowiedzialność (rękojmię) za wady, jakie mogą się ujawnić w określonym terminie; 2) zapewnienie, że  GWARDIA osoba trzecia wykona określone zobowiązanie; w razie jego niewykonania gwarantujący wypłaci odszkodowanie lub sam zobowiązanie to wykona; g. państwowa, przejęcie przez skarb państwa odpowiedzialności za wykonanie zobowiązań finansowych, np. spłatę pożyczki. GWARDIA [wł.], w starożytności i średniowieczu straż przyboczna panujących, później doborowe oddziały wojska. GWARDIA CZERWONA, uzbrojone oddziały robotników, utworzone 1917 w Piotrogrodzie i innych miastach Rosji; odegrała ogromną rolę w czasie Rewolucji Październikowej; 1918 weszła w skład Armii Czerwonej. GWARDIA LUDOWA (GL), organizacja bojowa PPR, powstała w czerwcu 1942; na czele F. Jóźwiak-Witold, M. Spychalski i in.; pierwsze oddziały partyzanckie GL wyszły w pole 1942; 1943 propozycja GL współdziałania z AK w walce z Niemcami nie została przyjęta przez kierownictwo AK; główne akcje przeciw okupantowi: niszczenie komunikacji, transportu i urządzeń przemysł., ochrona osób ściganych itp.; od stycznia' 1944 GL wchodzi w skład AL tworząc jej główny trzon organizacyjny. GWARDIA NARODOWA, milicja obywatelska utworzona po raz pierwszy 1790 we Francji dla obrony zdobyczy rewolucji; w czasach późniejszych tworzenie gwardii nar., republ., ludowych itp. łączyło się zazwyczaj w różnych krajach z ruchami rewol. i naród.-wyzwoleńczymi. GWAREK [niem.], samodzielny górnik pracujący na własny rachunek w kopalni, opłacający czynsz na rzecz feudała; g. zrzeszeni byli w gwarectwa analogiczne do cechów; korzystali z pomocy robotników najemnych. GWASZ [wł.]: 1) kryjąca farba wodna stosowana w malarstwie; 2) technika mai. posługująca się tymi farbami; 3) obraz wykonany tą techniką. GWATEMALA (Guatemala): 1) rep. w Ameryce Srodk.; 108 889 km2; 3149 000 mieszk. (1954), Indianie ponad 50%; język urzędowy hiszp.; stoi. Gwatemala; nad Pacyfikiem i na pn. niziny, klimat gorący, wilgotny; w części środk. i na pd. Kordyliery i wyżyna (liczne wulkany), klimat ciepły, łagodny; plantacje kawy, bananów (na żyznych glebach powulkan.), gł. na eksport; sieć komunik, słabo rozw.; gł. port Puerto Barrios. — 1524—1821 posiadłość hiszp.; 1821—23 należała do Meksyku, 1823—39 do Unii Srodk.-Amerykańskiej wraz z Costa-Ricą, Hondurasem, Nikaraguą i Salwadorem; od 1839 somodzielna republika; od pocz. XX w. rosnący wpływ koncernów USA zwłaszcza United Fruit Company; stąd zależność polit. od USA. 1952/53 za demokrat. rządów prezydenta • 312 J. Arbenza reforma roi. wywłaszczająca wielką własność ziemską, m. in. Un. Fruit Co.; 1954 obalenie rządu prez. Arbenza w drodze zbrojnego przewrotu. Prezydentem zostaje C. Armas; 1955 układ wojsk, z USA. 1957 Armas zamordowany; 2) stoi. G. (1630 m n. 	p. m.); 294 000 mieszk. (1950); zabytki archit. kolonialnej; uniwersytet i in. wyższe uczelnie; ośrodek handl. (kawa, bawełna, cygara); stacja kolejowa, lotnisko. GWDA, pr. dopływ Noteci, dł. 147 km; dorzecze 4744 km2; wypływa na pd. od Szczecinka, żeglowna od Piły. GWELFOWIE, stronnictwo papieskie we Włoszech w XII—XIV w. zwalczające zwolenników cesarza —-gibelinów; nazwa od saskiego rodu Welfów, głównych rywali cesarzy w Niemczech. GWIAZDA, potocznie: wszelkie świecące ciało niebieskie; ściśle: ciało niebieskie wytwarzające i wysyłające własną energię świetlną (np. Słońce, Syriusz) w przeciwieństwie do planet, które tylko odbijają światło; g. podwójna, układ składający się z dwu g. związanych siłą ciężkości i krążących wokół siebie. Zob. też gwiazdy. GWIAZDA, elektratechn. -»-połączenia elektryczne. „GWIAZDA POLARNA“ (Sicwiemaja Zwiezda): 1) periodyk wydawany w Petersburgu 1823—25 przez K. Rylejewa i A. Bestużewa; 2) ros. rocznik społ.-lit. wydawany przez Hercena w Londynie 1855—62 i Genewie 1869. GWIAZDNICA, Stellaria, rodzaj ziół rocznych łub wieloletnich z rodziny gożdzikowatych; liście jajowate lub wydłużone, kwiaty białe z wcinanymi płatkami. GWIAZDOMORSKI Jan (ur. 1899), prof. prawa cyw. Uniw. Jag.; Przejęcie długu, Prawo spadkowe. GWIAZDOZBIÓR, konstelacja — dawniej: grupa gwiazd widocznych wskutek perspektywy obok siebie na sferze niebieskiej; obecnie: obszar nieba o określonych umownie granicach; zob. niebo (mapa). GWIAZDY: 1) g. nowe -»-nowe; 2) g. rozbłyskowe, czerwone g. zmienne w nieregularnych odstępach czasu szybko zwiększające blask i szybko powracające do blasku normalnego; pospolite, lecz mało zbadane; 3) g. supernowe -»-supernowe; 4) 	g. zmienne, g. zmieniające jasność; dzielą się na g. z. fizycznie, w których zmiany jasności zachodzą wskutek procesów fizycznych oraz g. z. zaćmieniowe, których zmiany blasku obserwowane z Ziemi wywołane są periodycznym zasłanianiem jednej gwiazdy przez drugą (gwiazda podwójna). Zob. też asocjacja gwiazd, gromady gwiazd, gwiazdozbiór. GWINEA, złota moneta ang. z XVII—XIX w., = = 20, później 21 szylingów. Zob. też monetarne jednostki (zestawienie). GWINEA, geogr. nazwa zach. części Afryki między Gambią a rz. Kunene; G. obejmuje m. in. kraje: Niektóre najjaśniejsze gwiazdy Nazwa Obserwowana jasność w m *  **Zabarwienie Oddalenie w latach świetlnych Jasność absolutna (siła światła) (Słońce = 1) około Prędkość radialna *• w km/sek Syriusz ct CMa —1,58 biało 9 26 -8 Kanopus a Car —0.86 żółtawe 155 4 000 +20 Toliman a Cen —0.06 żółte 4 1,3 -22 Wega o Lyr 0,14 białe 26 50 14 Kapella a Aur 0,21 żółte 46 120 +29 Arktur a Boo 0.24 pomarańcz. 38 100 -5 Rigel ß Ori 0,34 hiałe 544 17 000 +23 Procjon a CMi 0,48 żółte 11 6 -3 Achemar u Eri 0,60 białe 66 160 +19 ß Cen 0,88 białe 192 1300 -12 Altair a Aąl 0,89 żółtawe 16 9 -26 Betelgeza o Ori (zmienna) 0,1—1,2 pomarańcz. 300 2 500 +21 Aldebaran a Tau 1,06 pomarańcz. 64 130 +54 Pelluks ß Gem 1,21 pomarańcz. 33 28 +4 Spika a Vir 1,21 białe 192 800 +5 Antares a Sco 1,22 czerwonawe 233 1 300 -3 Fomalhaut a PsA 1,29 białożółte 25 13 + 6 Deneb a Cyg 1,33 białożółte 408 3 600 -4 Regulus a Leo 1.34 białe 79 130 +4 ß Cru 1,50 białe 326 1 900 +20 • Dwie gwiazdy różnią się o 1 wielkość gwiazdową (magnitudo = m), jeśli odpowiednie oświetlenia mają się jak 2,512 : 1. ** Prędkość radialna = prędkość oddalania (+) lub zbliżania (—) względem Słońca.  313 Republika G., do 1958 terytorium zamorskie Francji; 231 000 km*, 2 281 000 mieszk. (1952), Murzyni; stoi. Konakri; wnętrze górzyste (Futa Dżalon), ku pn. przechodzące w wyżynę; klimat zwrotnik, z porą deszszową; uprawy: banany, cytrusy, ryż, bawełna, orzechy ziemne, olejowiec; na wyż. chów bydła rog.; wydobycie rudy żel., złota; eksport: banany, olej, orzechy ziemne; G. Hiszpańska, kolonia, składa się z części lądowe] Rio Muni oraz wulkan, wysp: Fernando Po, Annobon; 28 000 km*, 198 000 mieszk. (195S), Murzyni Bantu; stoi. Santa Isabel (10 000 mieszk.), klimat gorący i wilgotny; uprawa kuczoku, plant, kakao i olejowca; G. Portugalska, kolonia, 36 125 km*, 541 000 mieszk. (1955), Murzyni; produkcja orzechów ziemnych, ryżu, kauczuku; hodowla bydła; gł. m. 	Bissau (18 000 mieszk.). GWINEJSKA ZATOKA, wielka zat. Oc. Atlantyckiego w przyrównikowej części zach. Afryki; glęb. poniżej 4000 m. GWINT, rowek wycięty wzdłuż linii śrubowej na walcu (g. zewnętrzny) lub w cylindrycznym otworze (g. wewnętrzny); zarys (przekrój) g. może być trójkątny (stosowany do połączeń), trapezowy lub prostokątny (do napędu śrubowego), okrągły (np. w cokołach żarówek); element z gwintem zewnętrznym (śruba) wkręcony w wnętrznym stanowi połączenie gwintowe; wymiary g. podaje się albo w milimetrach (g. metryczny) albo w calach (g. Whitwortha). GWINTOWANA BRON, broń palna posiadająca wewnątrz lufy wypukłe pola i wklęsłe bruzdy, któro nadają pociskowi ruch obrotowy zwiększając celność i donośność; wprowadzona w XIX w. pociągnęła za sobą poważne zmiany w taktyce. GWINTOWANIE, ręczne lub maszynowe nacinanie gwintu; gwint wewnętrzny nacina się za pomocą gwintowników (podobnych do freza) zwykle 3 stopni, HACHA wkręcanych kolejno w wywiercony otwór; gwint zewnętrzny za pomocą narzynki nakręcanej na sworzeń; g. maszynowe — za pomocą gwintowników i główek narzynkowych. CWYN [guyn] Eleanor (1651—87), wybitna aktorka ang., zdobyła sławę w dramatach Drydena. CYDAŃSKI PÓŁWYSEP, na M. Karskim między Zat. Obską a Zat. Jenisejską; klimat polarny, tundra; hodowla reniferów, łowiectwo, rybołówstwo. GYMEL [ang.], muz. rodzaj prymitywnej średniowiecznej techniki wielogłosowości (dwugłos). GYMKHANA [ang., dżymkąme], zawody sportowe dla motocykli lub samochodów składające się z prób zręczności w pokonywaniu przeszkód na ograniczonej przestrzeni. GYNANDROMORF, osobnik, którego jedna część ciała jest żeńska, druga męska, np. motyl o jednej parze skrzydeł z deseniem jak u samca, a drugiej jak u samicy. GYÖR [d’ör], m. w zach. Węgrzech u ujścia Raby do Dunaju; 66 000 mieszk. (1955); katedra z XIII w.; Muchówka, gynandromorf: przemysł maszyn., spoż., lewa strona samicza, prawłókien., chem.; fabr. or- wa — samcza ganów. GZY, Oestrinae, dość duże muchówki, których larwy żyją pod skórą, w drogach oddechowych, zatokach czołowych lub żołądku; powszechnie znany jest giez bydlęcy (Hypoderma bovis), którego larwy żerują pod skórą i uszkadzają ją, zmniejszając wartość mięsa i skór. GZYMS [niem.]: 1) arch. silnie występujący z lica ściany, profilowany, poziomy człon belkowania klasycznego; występuje później również jako element samoistny stanowiący zwieńczenie budowli (tzw. wieńczący), ściany; człon podziału poziomego (tzw. kordonowy); zwieńczenie kominka, drzwi, okna, mebla itp.; 2) listwa drewn. lub pręt metal., na których zawiesza się firankę. Rodzaje gwintów i schemat powstawania linii śrubowej element z gwintem weH h: 1) litera alfabetu lac.; 2) skrót przedrostka hekto-, oznacza 100; np. 1 hektolitr (hl) = 100 1.; 3) oznaczenie godziny (łac. hora); 4) mus. siódmy dźwięk skali naturalnej. H: 1) symbol jednostki henr; 2) symbol pierwiastka chem. wodoru. ha, symbol jednostki hektar (100 arów). HAAKON, imię królów norw.: 1) H. Start (1204— 63), król od 1217; przyłączył do Norwegii Grenlandię i Islandię; 2) H. VII z dyn. Sonderburg-Gliicksburg (1872—1957), król od 1905, po oderwaniu się Norwegii od Szwecji; w II wojnie świat, po inwazji niem. 1940 ewakuował się wraz z armią do Anglii. HAANPAA [hanpa:] Pentti (1905—55), powieściopisarz fiń.; celował w opowiadaniach ze środowiska robotniczego i wiejskiego, wykazując swoisty humor; Opowiadania, Wojna wśród leśnych bagien. HAARLEM, m. w zach. Holandii; 116100 mieszk. (1955); zabytkowe kościoły, muzea; przemysł: okręt., maszyn., włókien., spoż.; hodowla tulipanów (eksport cebulek). HAARLEMMER MEER, -»-polder w Holandii między Haarlemem, Amsterdamem i Lejdą; 183 km*; powstał 1840—52; uprawa zbóż, buraków cukr., lnu. HABA Alois (ur. 1893), kompozytor czes., propagator -»-systemu ćwierćtonowego, autor utworów opartych na tym systemie oraz pomysłu fortepianu ćwierćtonowego. HABANA -»-Hawana. HABANERA [hiszp.], taniec kubańsko-hiszp. w tempie umiarkowanym, w takcie dwudzielnym. HABEAS CORPUS [łac.], w PTawio ang. formula zakazująca aresztowania obywatela bez podania powodów ; H. C. Act, ustawa uchwalona przez parlament ang. 1679 za panowania Karola II, zabraniająca aresztowania obywatela bez nakazu sędziow¬ skiego i zabezpieczająca postępowanie przed właściwym sędzią; może być czasowo zawieszana przez parlament. HABENDA [lac.], staropol. posiadłość wiejska. HABER Fritz (1868—1934), chemik niem.; opracował techniczną metodę syntezy amoniaku (z wodoru i azotu pod ciśnieniem, w obecności katalizatorów). Nagroda Nobla 1918. HABERA-BOSCHA METODA, metoda syntetycznego otrzymywania amoniaku z azotu i wodoru w piecu kontaktowym, pod ciśn. 200 at i w temp. ok. 500°C. HABERLANDT Gottlieb (1854—1945), botanik austr.; badał tkanki roślin wyższych klasyfikując je na podstawie ich flzjol. roli w żywym organizmie. HABILITACJA [łac.], postępowanie mające na celu uzyskanie prawa wykładania w szkole akademickiej (docentury). HABSBURGOWIE, dynastia niem. ze Szwabii; w XII w. zyskali posiadłości w Szwajcarii i Alzacji; hrabia Rudolf wybrany 1273 królem niem. nadal synowi Albrechtowi Austrię i Styrię w dziedziczne władanie, tworząc zaczątek państwa habsburskiego, które w ciągu wieków rozrastało się dzięki małżeństwom dynastycznym i przetargom dyplomatycznym; szczyt potęgi za cesarza Karola V; od 1438 cesarze rzymscy; 1519 odziedziczyli koronę hiszp.; w 1526 czes. i węg.; 1556 podział na dwie linie: hiszpańską, która wygasła 1700, i austriacką, która ■wygasła w linii męskiej i740; potomkowie ostatniego przedstawiciela tej linii Karola VI, z jego córki Marii Teresy, panujący w Austrii do 1867 i Austro-Węgrzech do 1918, nosili nazwisko domu Habsbursko-Lotaryńskiego. HACEL, ocel [czes.] — zębce na podkowie zapobiegające ślizganiu się konia. HACHA Emil (1872—1945), prezydent Czechoslo HACJENDA wacji po układzie monachijskim 1938; w maicu 1939 wyraził zgodę na wkroczenie wojsk. niem. do Czech i na utworzenie tzw. Protektoratu Czech i Moraw; po wyzwoleniu zmarł w więzieniu. HACJENDA [hiszp.J, małe lub średnie gospodarstwo wiejskie w Hiszpanii i krajach Am. Łacińskiej. HACZETYN, minerał; węglowodór stały; występuje w postaci perłowobialych blaszek. HADAMARD [adamą:r] Jacques, matematyk fr., członek Paryskiej Akademii Nauk, członek zagr. PAN; podstawowe prace z rozmaitych działów matematyki (teoria liczb, równania różniczkowe, teoria całkowitych funkcji analitycznych, równania fizyki matematycznej); prekursor analizy funkcjonalnej. HADERSLEV, m. i port mor. w Danii (Jutlandia); 18 900 mieszk. (1955); kościół z XU w.; przemysł: maszyn., spoż., tartaczny. HADES: 1) mit. gr. bóg i władca podziemnego państwa zmarłych; mit. rzym. Pluton; 2) samo Podziemie; otaczały je rzeki: Acheront (Smutku), Pyriflegeton (Ognia), Kokytos (Żalu) i Lete (Zapomnienia); miejscem dusz potępionych był Tar tar, dusz błogosławionych — Elizium lub Łąki Asfodelowe. HADRAMAUT, Kraina we wsch. części Protektoratu Aden; 155 400 km2, ok. 300 000 mieszk., Arabowie; obszar wyżynny, pustynie, stepy; w oazach uprawy: zboża, daktyli, owoców pd., tytoniu, bawełny; hod. owiec, kóz; eksport: daktyle, guma arabska; gł. m. i port Makalla. H ADRIAN, Publius Aelius Hadrianus, cesarz rzym. 117—38; zwolennik polityki pokoj., reformator w zakresie administracji finans. państwa, opiekun prowincyj, protektor sztuk i nauk; wydał „edykt wieczysty" (przepisy prawa cywiln.); stłumił ostatnie wielkie powstanie Żydów (132—35) pod wodzą Bâr Kochby. HADR1AN I (?—795), papież od 772; ?a jego pontyfikatu II sobór nicejski 787 (przeciw obrazoburstwu). HADZIACKA UGODA, zawarta 1658 pomiędzy częścią starszyzny kozackiej z Janem Wyhowskim na czele a Rzplitą; przewidywała utworzenie W. Ks. Ruskiego połączonego unią z Polską; nie zrealizowana z powodu powstania ludowego przeciwko Wyhowskiemu. HADZ1EWICZ Rafał (1803—86), malarz, pedagog; portrety, obrazy hisŁ i religijne. HADŻDŻ, hadż — rei. pielgrzymka muzułmanów do Mekki w celu złożenia ofiary w świątyni Kaaby; wyznawcy mają obowiązek odbycia przynajmniej raz takiej pielgrzymki; otrzymują wówczas tytuł hadżdżi. HAECKEL Ernst (1834— 1919), niem. biolog i filozof-materialista; zwolennik i krzewiciel darwinizmu; uważany za twórcę prawa —biogenetycznego. HAFIZ Szamseddin Mohammed (ok. 1320—90), największy poeta liryczny Iranu, mistrz miłosnego —gazelu. HAFN Hf, hafnium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 72, metal; w przyrodzie występuje dość rzadko (związki h. towarzyszą cyrkonowi). HAFT, ozdobny wzór na tkaninie wykonany z nici igłą, czasem szydełkiem, także maszyną; bywa plaski, wypukły, ażurowy lub nakładany (-►aplikacja); ojczyzną h. jest Daleki i Bliski Wschód. HAGA (’s Gravenhage), siedziba władz Holandii; 596 000 mieszk. (1955); rezydencja król.; jedno z najpiękniejszych miast Europy z wieloma zabytkami (ratusz z XVI w., kościół got. z XV—XVI w.. Pałac Pokoju z 1913, pałace król. i wiele in.); liczne muzea; siedziba Trybunału Międzynar. ONŻ i Międzynar. Urzędu Statystycznego. HAGANA, Haganah, żyd. tajna organizacja wojsk, w Palestynie; po II wojnie świat. 1947 przybrała charakter nar. wojska lud., 1948 weszła w skład armii izraelskiej. HAGEN, m. w NRF (Westfalia); 181000 mieszk. (1955); walcownia; przemysł: metal., papierń., włókien. HAGIA SOPHIA [gr.], Aja Sofia — kościół Sw. Zofii w Konstantynopolu, wybudowany przez Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles 532—36 dla cesarza Justyniana I; najwspanialsze dzieło architektury E. Haeckel 314 bizantyjskiej, z wnętrzem ozdobionym złotymi i kolorowymi mozaikami, witrażami, marmurami, koronkową dekoracją rzeźbiarską; zamieniona 1453 przez Turków na —moszeę, od 1934 muzeum. HAGIOGRAFIA [gr.], piśmiennictwo kościelne poświęcone opisom żywotów świętych. HAHN: 1) Wiktor (ur. 1871), historyk lit i bibliograf poi.; znawca i historyk poi. teatru; od 1921 prof. KUL; 1912—21 redaktor „Pamiętnika Literackiego"; prace z zakresu bibliografii (Bibliografio bibliografii polskich, Bibliografia dziel J. Słowackiego i opracowań), historii lit. okresu Romantyzmu (zwłaszcza utworów J. Słowackiego); 2) Otto (ur. 1879), fizyk niem.; odkrył wiele promieniotwórczych izotopów oraz zjawisko izomerii jąder atomowych; 1939 z F. Strasmannem odkrył rozszczepienie jąder uranu wywołane neutronami. Nagroda Nobla 1944. HAHNEMANN Samuel Friedrich Christian (1755— 1843), lekarz niem., twórca homeopatii. HAIFA, m. i największy port Izraela nad M. Śródziemnym; 158 000 mieszk. (1956); wyższa szkoła techn.; przemysł włókien.; rafinerie ropy naft., ropociąg z Kirkuk (Irak). HAIG [hejg] Douglas (1861—1928), marszałek ang., od 1915 naczelny dowódca wojsk ekspedycyjnych we Francji, 1918—19 dowódca ang. wojsk okupacyjnych w Niemczech. HAIKAI, haiku, hokku [jap.J, -►epigram złożony z 3 wierszy: 5-, 7- i 5-sylabowego (XVII w.), zwykle 0 treści lirycznej; popularny we współcz. literaturze japońskiej. HAIKOU -►Hainan. HAILE SELASSIE I, właśc. Tafari Makonnen (ur. 1891), od 1928 król (negus), od 1930 cesarz Abisynii; w 1931 wprowadził ustrój parlamentarny; po zajęciu Etiopii przez Włochów na emigracji 1936—41 w Anglii; od 1952 cesarz państwa związkowego Abisynii 1 Erytrei. HAIŁAR, m. w Mongolii Wewnętrznej (Chiny); 16 000 mieszk. (1947); handel skórami, wełną; stacja kol., lotnisko. HAIMON, mit. gr. syn władcy Teb, Kreona, zaręczony z córką Edypa, Antygoną; zabił się przy zwłokach Antygony skazanej na śmierć przez Kreona. HAINAN, wyspa na M. Pd.-Chińskim (Chłńy); 34 000 km2, ok. 2 500 000 mieszk. ; na pn. nizinna, na pd. górzysta; klimat monsunowy; uprawa kawy, kauczuku, owoców poludn., trzciny cukr.; duże bogact,wa mineralne: żelazo, cyna, miedź, złoto; gł. porty Haikou, Jülin. HAINAUT [enę] (flam. Hennegouwen), prow, w środk.-zach. Belgii; 3721 km2, 1 253 000 mieszk. (1954); kopalnie węgla, hutnictwo żel.; przemysł: maszyn., włókien.; gł. m. Mons (stoi.), Charleroi, Tournai. — Hrabstwo monarchii karolińskiej; 1051 połączone z Flandrią; od 1433 dzieliło losy Niderlandów; od 1830 przyłączone do Belgii. HAITHABU wczesnośredniow. ośrodek handl. u nasady Półw. Jutlandzkiego, naprzeciwko obecnego m. Szlezwik. HAITI (dawniej San|to| Domingo): 1) wyspa w grupie W. Antyli na M. Karaibskim; 77 220 km2, w części zach. rep. Haiti, we wsch. rep. -►Dominikana. Historia: Odkryta 1492 przez Kolumba; do 1697 nalhżała do Hiszpanii (Hispaniola), następnie do Francji; po powstaniu przeciw Francuzom (którzy wysłali tu m. in. legionistów poi,) niepodległa republika Haiti 1804, od której odpadła na rzecz Hiszpanii 1809 część wsch., dzisiejsza republika Dominikana; 2) H. republika; 27 844 km2; 3 227 000 mieszk. (1953), Murzyni 90V»; język urzędowy fr.; stoi. Port-au-Prince; górzysta i wyżynna; klimat wilgotny, gorący; gwałtowne huragany; uprawa kawy przy sztucznym nawadnianiu (78*/o wartości eksportu Haiti); sieć komunik, słabo rozwinięta; gł. porty Port-au-Prince, Cap Haïtien. Silne wpływy USA. HAICZYK Mieczysław (1901—25), górnik, od 1919 członek KPP; dokonał wraz z F. Pilarczykiem zamachu na prowokatora; zabity przez policję. t HAJDAMACZYZNA, ruch wyzwoleńczy chłopów na prawobrzeżnej Ukrainie w XVIII w. przeciw1' uciskowi feudałów poi. i ukraińskich. HAJDARABAD: 1) stan muzulm. w środk. Indiach od 1956 włączony do stanu —Andhra; 213 200 km2, 18 700 000 mieszk. (1951); gł. rzeka Godavari; klimat monsunowy, opady od 500—800 mm; uprawy (sztuczne nawadnianie): pszenica, ryż, bawełna; wydobycie: węgiel (na pn.), mangan, kamienie szlachetne; 2) stoi. stanu H., od 1956 stanu Andhra; 803 000 mieszk., zespół miejski 1 086 000 mieszk. (1951), gł. mahomet.;  315 HALOFITY zabytkowe palace, mury, meczety; uniwersytet; ośrodek, przemysłu włókien.; przemysł chałupniczy; 3) m. w Pakistanie Zach., w dolinie Indusu; 241 800 mieszk. (1951); ośrodek przemysłu włókien, i rzemiosła artystycznego. HAJDUK [węg.]: 1) w wojsku poi. XVI— XVII w. żołnierz piechoty węg. wprowadzonej za Stefana Batorego, odpowiednik -»draba w piechocie polskiej; 2) służący na dworze magnackim. HAJFONG, gł. port Wietnamskiej Rep. Dem. nad Zat. Tonkińską; ok. 200 000 mieszk.; przemysł: włókien., spoż., rybny, cement HAJNÓWKA, m. pow., woj. bialost., na zach. skraju Puszczy Białowieskiej; 10 600 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu drzewn. i chem.; przy szosie z H. do Białowieży rezerwat lasu pierwotnego. HAJSTRA -»bociany. HAKATA: 1) (Ostmarkenverein) Związek Kresów Wschodnich, niem. organizacja nacjonalistyczna zał. 1894 do walki z polskością poprzez germanizację,' bojkot, wywłaszczanie; nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwisk założycieli: Hansemanna, Kennemanna i Tiedemanna; hakatysta, członek Hakaty, także szowinista niem.; 2) geogr. Hakata -»Fukuoka. HAKI -»grandle. HAKODATE, m. na wyspie Hokkaido w Japonii, nad Cieśn. Cugaru; 242 600 mieszk. (1955); port handl., baza rybacka; przemysł drzewny, rybny; stocznie. HAKOWNICA [czes.], jeden z najdawniejszych typów ręcznej broni palnei, używany oa XV w.; nazwa od haka pod lufą, służącego do zaczepiania h. o mur lub płot w chwili oddawania strzału. HALA: 1) zbiorowisko roślinne z przewagą bylin przystosowanych do krótkiego okresu wegetacji; występuje w górach chłodnych stref klimat, oraz na dalekiej północy i dalekim południu; u nas, np. w Tatrach, zazwyczaj powyżej górnej granicy lasów, użytkowana jako pastwisko; 2) bud. budynek przeważnie jednokondygnacjowy, o dużej wysokości i rozpiętości podpór; wykorzystywany jako pomieszczenie przemysłowe lub magazynowe, również h. sportowa, dworcowa; oprócz oświetlenia bocznego ma najczęściej oświetlę- Halanie górne przez świetliki; -»halowy kościół, barda HALABARDA [niem.], broń drzewcowa złożona z siekiery, grotu i haka (do ściągania z siodła), osadzonych na 2,5 m drzewcu; używana w średniowieczu przez piechotę, od XVII w. tylko przez straże pałacowe. HALACH A [hebr. prawo], podstawowa część Talmudu zawierająca traktaty o prawodawstwie religijnym, cywilnym i karnym wyznawców religii żydowskiej. HALALII, okrzyk myśliwski lub glos rogu czy trąbki, oznajmiający osaczenie łub zdobycie zwierzyny na polowaniu -»par force. HALBAN Leon (ur. 1893), historyk prawa, prof. Uniw. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Historyczne podstawy narodowego socjalizmu, Religia w Trzeciej Rzeszy. HALBERSTADT, m. w NRD (okręg Magdeburg); 45 000 mieszk. (1955); zabytki archit. rom. i got.; produkcja maszyn roln., motorów elektr., konserw mięsnych. HALBWIND, halfwind, półwiatr — wiatr wiejący prostopadle do linii symetrii żaglowca. HALE [hejl] George Ellery (1868—1938), astronom amer.; organizator i ayr. obserwatoriów Yerkesa i na Mount Wilson (USA); wynalazca -»spektroheliografu; badania nad spektroskopią Słońca i gwiazd. HALEB (Aleppo), m. w pn.-zach. Syrii; 408 000 mieszk. (1955); zabytki archit. arab.; przemysł: włókien., rolno-spoż., cement; ośrodek handl.; węzeł komunikacyjny. HALECK1 Oskar (ur. 1891), historyk, znawca epoki jagiellońskiej, od 1919 prof. Uniwersytetu Warszawskiego; od 1939 na emigracji; dyrektor Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku; Dzieje Unii Jagiellońskiej. HALEK VitSzslav (1835—74), popularny poeta czes.; cykle poetyckie Veierni pisnę (Pieśni wieczorne), V pfirodć (Poematy o przyrodzie). HALERZ, drobna moneta poi. zw. także obolem; bita w XIV w. = 1/12 grosza; również moneta austro-węg. = 1/100 korony. HALES [hejlz] Stephen (1677—1761), ang. fizjolog roślin; badał m. in. wznoszenie się soków w drzewach; Vegetable Staticks (Statyka roślin). HALÉVY [alewj] Jacques (1799—1862), kompozytor fr.; opera Żydówka. HALICKO-WOŁYŃSKIE KSIĘSTWO, jedno z księstw starorus., powstało 1199; rozkwit za panowania Daniela Romanowicza; teren rywalizacji Polski i Węgier; po wygaśnięciu rodu Romanowiczów 1340 podzielone między Polskę i Litwę. HALIFAX [hąlyfaks] Edward Frederick (ur. 1881); polityk ang., konserwatysta; 1926—31 wicekról Indii; 1938—40 minister spraw zagr., 1938 uczestnik rokowań monachijskich, 1941—46 ambasador w Waszyngtonie. HALIFAX: 1) stoi. prow. Nowa Szkocja (Kanada); 85 600 mieszk. (1951); katedra rzym.kat. z XVIII w.; uniwersytet; atlant port. handl.-pasażerski, stale wolny od lodów (przeładunek rocz. ok. 4,5 min t, gł. ropa naft, węgiel, zboże, mąka, drewno); odlewnie żel., przemysł drzewny; 2) m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 98 400 mieszk. (1951); zabytkowe budowle renesans.; przemysł włókien.; maszyny tkackie. HALIKARNAS, dziś Budrum — staroż. kolonia gr. w Karii (Azja Mn.); m. słynne z jednego z 7 cudów świata — grobowca Mauzolosa II, króla Karii (IV w. p.n.e.); ojczyzna Herodota i Dionizjesa; zburzone w 334 p.n.e. przez Aleksandra W. HALIT -»sól kamienna. HALIZNA, powierzchnia leśna nie zalesiona wskutek zaniedbań gospodarczych. HALL [ang., ho:l], reprezentacyjne pomieszczenie przy wejściu połączone z resztą domu. HALLA ZJAWISKO, gdy płytkę (B) przewodzącą prąd elektr. umieścimy w polu magnet. (A) prostopadłym do kierunku prądu, wówczas pomiędzy ścianami płytki (D, F) wystąpi napięcie elektr. w kierunku prostopadłym do kierunku pola i do kierunku prądu; zjawisko wykorzystane do pomiaru natężenia pola magnetycznego. HALLE AN DER SAALE, m. w NRiD (okręg H.), port na rz. Saale; 290 000 sytet z 1502; zabytki arch. Zjawisko Halla mieszk. (1955); uniwer; XV—XVI w.; kopalnie węgla brun., soli potas.; przemysł chem., maszyn.; cementownia; fabr. wagonów, pomp. HALLER: 1) Jan (1476—1525), księgarz i drukarz krak.; 1503 założyciel pierwszego w Polsce stałego warsztatu druk.; drukował Statuty J. Łaskiego; 2) Stanisław (1872—1939), generał poi., od 1892 w armii austr., od 1918 w wojsku poi., 1920 oraz 1923—26 szef Sztabu Generalnego, w czasie zamachu majowego 1926 szef sztabu wojsk rządowych; 3) Józef (ur. 1873), polityk i gen. poi.; 1916—18 dowódca II brygady Legionów, 1918—19 dowódca poi. armii we Francji; przeciwnik Piłsudskiego, zbliżony do Chrześcijańskiej Demokracji; 1936—1939 jeden z organizatorów tzw. Frontu Morges; 1940—43 minister oświaty emigr. rządu poi. w Londynie. HALLERCZYCY, popularna nazwa żołnierzy armii Hallera. HALLEY [hąly] Edmund (1656—1742), wybitny astronom ang.; odkrył okresowość pojawiania się komety nazwanej potem jego imieniem, ruch własny gwiazd oraz wiekowe przyśpieszenie ruchu Księżyca. HALLSTATT, m. w Alpach wsch.; stare kopalnie soli; cmentarzysko ilirskie, od którego wziął nazwę cały okres archeologiczny (-»halsztacki okres). HALLSTEIN Walter (ur. 1901), niem. polityk i prawnik, profesor uniwersytetu, od 1950 sekretarz stanu w urzędzie kanclerskim NRF, od 1951 sekretarz stanu ministerstwa spraw zagr. HALMAHERA (dawniej Djilolo), wyspa w Indonezji (Molukki); 18 000 km*, ok. 102 000 mieszk. (Malajowie, Papuasi); górzysta i wulkaniczna, lasy zwrotnik.; gł. uprawy: ryż, kukurydza, palma kokos.; eksport korzeni. HALMSTAD, m. 1 port w zach. Szwecji; 37 300 mieszk. (1955); przemysł: włókien., spoż., skórzany; kąpielisko. HALNY WIATR, poi. nazwa wiatru typu fenowego; występuje w Karpatach, Tatrach, Karkonoszach; prędkość porywów przekracza niekiedy 200 km/godz. HALO [gr.], barwne pierścienie i luki o promieniach (kątach widzenia) 22° i 46°, a także rozmaite postacie barwnych plam świetlnych, tworzące się dookoła tarczy słonecznej (lub księżycowej), spowodowane odbiciem i załamaniem promieni świetlnych na kryształkach lodu wysokich chmur lodowych. HALOFITY [gr.], slonorośla — rośliny żyjące na glebach zasolonych (zazwyczaj solą kuchenną).  HALOGENKI HALOGENKI [gr.], dwuskładnikowe o charakterze soli połączenia chlorowców (halogenów) z pierwiastkami metalicznymi lub rodnikami; w połączeniach tych chlorowce występują w postaci prostych jednoujemnych jonów; h. obejmują więc związki F- — fluorki (np. fluorek amonu NH4F), związki Cl- — chlorki (np. chlorek sodu NaCl, chlorek etylu C2H5CI), związki Br— — bromki (np. bromek potasu KBr), związki J— — jodki (np. jodek srebra AgJ, jodek etylu C2H5J). HALOGENY -»-chlorowce. HALOIZYT, minerał z grupy minerałów ilastych. HALOWY KOŚCIÓŁ, arch, kościół o nawach jednakowej wysokości; występuje przede wszystkim w architekturze późnego średniowiecza. HALPERTOWA Leontyna (1803—95), aktorka; występowała gł. w Warszawie; pedagog teatralny. HALPHEN [alfęn] Louis (1880—1950), historyk fr., mediewista; wydawca serii „Peuples et civilisations“ (Ludy i cywilizacje). An N\ (n ' Ir Kościół halowy HALS Frans (1580/84—1666), malarz holend., słynny portrecista; zbiorowe portrety cechowe (Muszkieterzy iw. Adriana, Regenci i regentki Hospicium) oraz liczne portrety muzykantów, kuglarzy itp. HALS: 1) linka do umocowania dolnego rogu żagla przy maszcie lub -»-bukszprycie; 2) lina do odciągania w kierunku dzioba dolnych rogów żagla rejowego (-»-reja); 3) określenie, z której burty wieje wiatr: prawy (lewy) hals oznacza wiatr z prawej (lewej) burty; 4) odcinek drogi żaglowca przebyty bez zasadniczej zmiany położenia względem wiatru (-►lawirowanie). HALSINGBORG, m. i port w Szwecji (Skania); 74 400 mieszk. (1955); katedra z XII w.; przemysł hutn., metali kolor., stoczn., elektrotechn., maszyn., gumowy. HALSZTACKI OKRES, 800—400 p. n. e., najstarszy okres epoki żelaza środk. i zach. Europy; nazwa oa cmentarzyska w -»-Hallstatt; dominujący wpływ Ilirów. HALUCYNACJE [łac.] omamy — doznania zmysłowe (wzrokowe, słuchowe, dotykowe, bólowe) powstające bez działania bodźców zewnętrznych, jako wyraz zaburzeń czynności mózgu; mogą być objawem choroby psychicznej lub występować w przebiegu chorób zakaźnych i niektórych zatruć. HALURGIA, gałąź wiedzy zajmująca się występowaniem, eksploatacją i przeróbką soli. . . . HAŁDA -»-zwały. HAMADA [arab.], kamienista, martwa (zwykle bezwodna) pustynia, przykryta ostrokanciastym gruzem skalnym (wyż. na Saharze). HAMADAN, m. w zach. Iranie; ok. 120 000 mieszk. (1955), Persowie, Żydzi; słynne zabytki (grób Awicenny z 1037); handel produktami roln.; artyst. rzemiosła (dywany, wyroby ze skóry, mosiądzu itp.); węzeł dróg.; H. w starożytności Ahmetha, stoi. Medii. HAMADRIADY, mit. gr. nimfy, boginki leśne mieszkające w drzewach i ginące wraz z nimi. HAMAMACU, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 268 800 mieszk. (1955); przemysł: bawełn., metalurg., maszyn., drzewny, chem.; wyrób instrumentów muz.; handel herbatą. HAMANN Johann Georg (1730—88), niem. filozof religii, mistyk, zw. magiem północy; wywarł duży wpływ na niem. romantyków okresu -»-Sturm und Drang. HAMASA [arab.], tytuł antologii poezji staroarab.; zebrał ją Abu Tammam (zm. 846). HANAU, m. w prow. Hessen (NRF), 42 000 mieszk. (1955); przemysł metali szlach.; wyrób biżuterii, szlifiemie diamentów, przemysł gum., elektrotechn. i in. 1813 zwycięstwo Napoleona I nad wojskami bawarsko-austr.; duże zniszczenia w okresie II wojny światowej. HAMBURG, m. w NRF, największy port Niemiec (obrót — 14,8 min NRT w 1953); 110 km od M. Północnego; 1 757 000 mieszk. (1955); zabytki arch. z okresu Hanzy; uniwersytet, liczne instytuty nauk.; wielki ośrodek komunik., handl., przem. (kapitały zagr.); stocznie; przemysł (wykorzystujący surowce import.): spoż., gum., skórz., włókien, (juta), chem., maszyn., poligr.; wielkie rafinerie ropy naft.; port tranzyt, dla środk. Eur.; ważny węzeł transportu kol. i rzeczn. — Zał. w IX w.; biskupstwo 811; arcybiskupstwo 834; sojusz między Lubeką a Hambur- 316 giem 1241 stal się zalążkiem Hanzy; rozwinął się w XIII w., później podupadł; XVII—XIX w. jego znaczenie wzrosło dzięki stosunkom handlowym z Anglią i Ameryką; 23—26 X 1923 -»-hamburskie powstanie. HAMBURKA, łódź sport, ze sterem o dwóch wiosłach; wioślarz siedzi na ruchomym, posuwającym się po szynach siodełku. HAMBURSKIE POWSTANIE, 23—26 X 1923, zbrojne wystąpienie robotników pod wodzą E. Thalmanna; próba zdobycia władzy przez proletariat, zarazem protest przeciw katastrofalnej inflacji, prowadzącej do przerzucenia kosztów wojny na masy pracujące; stłumione po krwawych walkach barykadowych. HAMILKAR BARKAS (Piorun) (?—229 p. n. e.), wódz kartagiński z czasów I wojny punickiej (264—241 p. n. e.), ojciec Hannibala; zdobył dla Kartaginy pd. część Hiszpanii. HAMILTON [hąmyltn]: 1) m. przem. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Ontario, 208 300 mieszk. (1951); uniwersytet; hutn. żelaza i stali, przemysł maszyn., elektrotechn., włókien.; węzeł kol., port śródlądowy; 2) m. w W. Brytanii (środk. Szkocja); 40 200 mieszk. (1951); kopalnie węgla kam.; przemysł włókienniczy. HAMILTON: 1) Alexander (1757—1804), polityk amer., bliski współpracownik Washingtona; min. finansów; 1788 inicjator i współautor tzw. Federalist Papers, czyli zbioru 85 artykułów, uzasadniających konieczność zatwierdzenia projektu konstytucji; 2) Emma (1761—1815), słynna z urody żona ambasadora ang. w Neapolu, Williama H., kochanka admirała Nelsona; po jego śmierci uwięziona za długi; 3) William Rowan Sir (1805—65), wybitny matematyk irl.; odkrył kwaterniony oraz zasadę najmniejszego działania (zasada Hamiltona); twórca podstaw rachunku wektorowego; w optyce teoret. poczynił odkrycia ważne dla mechaniki falowej. HAMLET, tytułowy bohater tragedii Szekspira; postać zaczerpnięta z XII-wiecznej kroniki duń., rozmaicie interpretowana w literaturze świat.; symbol niezdecydowania w wyniku nadmiernej introspckcji psychologicznej. HAMM, m. przemysł, w NRF (Westfalia); 67 C00 mieszk. (1955); kopalnie węgla; przemysł: hutn., maszyn., włókien. HAMMARSKJOLD [hąmmarszdld] Dag (ur. 1905), polityk szwedzki, od 1953 sekretarz generalny ONZ. HAMMERFEST, m. portowe w pn. Norwegii; najdalej na pn. wysunięte m. w Europie; 4500 mieszk. (1954); rybołówstwo; od 13 V do 29 VI dzień polarny, od 18 XI do 23 I noc polarna. HAMMURABI, władca Babilonii XVIII/XVII w. p. n. e.; zjednoczył państwo babil. po okresie rozbicia wewnętrznego; zreformował i skodyfikował prawo karne, prywatne i procesowe (jeden z najstarszych kodeksów świata); podniósł poziom rolnictwa (kanały nawadniające). HAMOWANIE: 1) biol. proces przeciwstawny pobudzeniu; skutkiem h. jest zmniejszenie lub zniknięcie danej czynności. Wg Pawłowa istnieją 2 rodzaje h.: a) h. występujące powszechnie w całym układzie nerwowym, związane stale z procesem pobudzenia, stale mu towarzyszące i po nim następujące; zdolność do wytwarzania tego rodzaju h. jest wrodzona, jego powstanie nie wymaga specjalnych warunków ani pracy nad jego wytwarzaniem; nazywamy je h. wrodzonym, biernym lub bezwarunkowym; b) h. wewnętrzne, proces, który musi być czynnie wytworzony, wymaga pewnego okresu ćwiczeń, w ciągu których w odpowiednich warunkach dany bodziec nabiera cech hamulcowych ujemnych. H. rozprzestrzeniające się na większe obszary mózgu powoduje sen; 2) techn. próba silnika (np. samochodowego, lotniczego) polegająca na obserwacji jego pracy i pomiarach różnych związanych z nią wielkości (mocy, zużycia paliwa, temperatur); h. najczęściej odbywa się na specjalnym stoisku zwanym hamownią, wyposażonym w potrzebne przyrządy i urządzenia, a przede wszystkim urządzenie do pomiaru mocy (hamulec powietrzny, wodny lub elektryczny); 3) zatrzymywanie maszyny lub mechanizmu (np. pojazdu mech.) za pomocą hamulca. D. Hammarskjold  317 HAMPDEN [h|m(p)dan] John (1594—1643), polityk ang., krewny Cromwella; jeden z przywódców opozycji parlamentarnej w pierwszym okresie rewolucji. HAMPSTEAD [hąmpstyd], pn.-zach. część Londynu; 80 000 mieszk. (1951); położone na wzgórzach, o 2,5 km od City; ulubione miejsce wypoczynku świątecznego mieszkańców Londynu. HAMPION [hamplen], miejscowość w W. Brytanii (hrabstwo Middlesex), nad rz. Tamizą; 11 000 mieszk. (1941); zamek król., była rezydencja króla ang.; duża galeria obrazów z 1515. HAMPTON ROADS [hąmpton roudz], kanał w USA (Wirginia) łączący rzeki James, Nansemod i Elisabeth z Zat. Chesapeake; ważna handl. droga wodna. HAMSUN Knut, właśc. Knut Pedersen (1859—1952), pisarz norw.; powieści skrajnie indywidualistyczne (Głód, Pan) i krytykujące współczesną cywilizację (Błogosławieństwo ziemi) zdradzają silny wpływ filozofii Nietzschego. W czasie okupacji kolaborował z hitlerowcami. Nagroda Nobla 1920. HAMTRAMCK [hamtrąmyk], środk. dzielnica m. Detroit w USA; 43 000 mieszk. (1950); duży odsetek ludności pochodzenia poi.; fabryki samochodów. HAMULEC, urządzenie do zmniejszania prędkości lub zatrzymania niektórych lub wszystkich części ruchomych mechanizmu maszyny, pojazdu itd.; działa na zasadzie tarcia między obracającą się częścią maszyny a dociskanymi do niej specjalnymi unieruchomionymi klockami lub szczękami; uruchamianie h. może być mechaniczne (za omocą dźwigni i cięgien), ydrauliczne (cieczą), pneumatyczne (powietrzem) i elektryczne; h. torowy, mechaniczne urządzenie układane w torze, służące przy manewrach do hamowania wagonów staczanych z górki; h. aerodynamiczny, płytki wysuwające się ze skrzydła lub kadłuba samolotu prostopadle do kierunku lotu w celu uniemożliwienia zbytniego rozpędzenia się w locie stromo opadającym lub dla wybacenia prędko- Hamulec samochodowy ści przy ładowaniu. HAN, dynastia cesarska w Chinach: wcześniejsza 266 p. n. e. — 9 n. e., późniejsza 23—220; rozszerzyła wpływy Chin w Azji Środkowej. Wywóz niektórych krajów Udział w wywozie Kraje światowym w •/• * 1937 1956 Ogółem • 100,0 100,0 w tym: Stany Zjedn. Ameryki 14,0 20,4 W. Brytania 11,1 9,6 NRF 	
 7,9 Kanada b 4,3 5,3 Francja 4,1 4,9 Belgia i Luksemburg 3,6 3,4 Holandia 2,8 3,1 Japonia Włochy 5,1 2,3 2,7 2,3 Szwecja 2,2 2,3° Wenezuela 0,8 2,1 Australia 2,5 2.0 Brazylia 1,5 1,6 Szwajcaria 1,8 1,6 Fed. Malajska 2,2 1,5 i Singapur Indie d 3,0 1,4 Związek Pd. Afryki 0,9 1,3 Dania 1,4 1,2 Polska ■ 1,0 1,0 Argentyna 3,2 1,0 Indonezja 2,3 1,1° • Wyliczone na podstawie danych w dolarach USA. „• Bez Albanii, Bułgarii, Chińskiej Rep. Lud., Koreańskiej Rep. Lud.-Dem. (od 1949), NRD, Węgier, Czechosłowacji, Rumunii i ZSRR. b Od IIV 1949 łącznie z Nową Fundlandią. 0 1955. d Łącznie z Pakistanem. HANDEL ŻYWYM TOWAREM HANDEL [niem.] gałąź gospodarki nar. obejmująca i organizująca obrót towarowy między produkcją i spożyciem; charakter i rola handlu jest historycznie zmieniana; określa je sposób produkcji właściwy danej formacji ekon.; w warunkach kapitalizmu h. prywatny rozumiany jest jako zawodowe kupno i sprzePrzywóz niektórych krajów Kraje Udział w przywozie światowym w V* • 1937 1956 Ogółem * 100,0 100,0 w tym: Stany Zjedn. Ameryki 11,6 12,9 W. Brytania 18,0 10,7 NRF 	
 6,8 Kanada b 3,0 5,9 Francja 6,4 5,7 Holandia 3,3 3,8 Belgia i Luksemburg 3,5 3,3 Japonia 5,1 3,3 Włochy 2,8 3,2 Szwecja 2,0 2,3 Szwajcaria 1,6 1,8 Australia 1,5 1,8 Indie ° 2,6 1,8 Związek Pd. Afryki d 1,9 1,4 Fed. Malajska i Singapur 1,5 1,4 Brazylia 1,3 1,3 Dania 1,4 1,3 Norwegia 1,2 1,2 Argentyna 1,8 1,1 Austria 1,0 1.0 Polska 0,9 1,0 * Wyliczone na podstawie danych w dolarach USA. • Bez Albanii, Bułgarii, Chińskiej Rep. Lud., Czechosłowacji, Koreańskiej Rep. Lud.-Dem. (od 1949); NRD, Rumunii, Węgier, ZSRR. b Od 1 IV 1949 łącznie z Nową Fundlandią. c Łącznic z Pakistanem. d Łącznie z Afryką Pd.-Zach. daż towarów dla osiągnięcia zysku; w warunkach socjalizmu celem handlu uspołecznionego jest zaspokajanie potrzeb konsumenta; h. wewnętrzny (krajowy), obejmuje przede wszystkim skup produktów rolnych od wytwórców oraz zaopatrzenie ludności miast i wsi w towary; h. zagraniczny, obejmuje h. przywozowy (import), h. wywozowy (eksport) i h. przechodni (tranzyt); h. hurtowy, kupno-sprzedaż towarów między kupcami lub przedsiębiorstwami handlowymi w większych partiach; h. detaliczny, sprzedaż towaru wprost konsumentom lub użytkownikom; h. 	komisowy -►komis. HANDEL Georg Friedrich (1685—1759), kompozytor niem. pochodzenia działający gł. w Anglii; obok Bacha reprezentował szczytową syntezę muzyki Baroku, nie tak silnie jednak opartej na polifonii, nadto o b. śpiewnej melodyce i większej przystępności; opery w stylu w!., o dużym wyrazie dram. (Juliusz Cezar), później wielkie oratoria o tematyce bibl. (Saul, Mesjasz ze słynnym „Alleluja”, Juda Machabeusz), specjalnie kultywowane w Anglii, nadto inne utwory wokalne oraz wiele instrumentalnych (concerti grossi, kamer., organ., fortep.). HANDELSMAN: 1) Marceli (1882—1945), historyk, znawca zwłaszcza XIX wieku; 1906 jeden z organizatorów Tow. Kursów Naukowych w Warszawie, 1919 prof. Uniw. Warsz., od 1918 redaktor „Przeglądu Historycznego“; zginął w obozie hitlerowskim; Historyka; Rozwój narodowości nowoczesnej; Francja a Polska; Adam Czartoryski; 2) Józef (ur. 1883), lekarz psychiatra, prof. Akad. Med. w Warszawie. HANDEL ŻYWYM TOWAREM, wywożenie podstępem lub siłą kobiet i dziewcząt, i wciąganie ich G. F. Händel  HANDICAP 318 Rozwój światowego handlu zagranicznego Wskaźniki 1937 1949 1950 1951 1952 1954 1955 1956 1953 = 100 Wskaźnik wartości w cenach bieżących: przywóz 34,9 79,4 76,8 105,8 104,5 104,2 116,2 127.8 wywóz 31,9 75,6 75,4 102,3 98,6 103,8 112,8 125,0 Wskaźnik wartości wywozu w cenach stałych 72 75 85 95 94 105 114 123 Wskaźnik cen wywozu 44 97 89 108 105 99 99 102 Uwaga: Tablica nie obejmuje handlu zagranicznego między następującymi krajami: Albania, Bułgaria, Chińska Rep. Lud., Czechosłowacja, Koreańska Rep. Lud. (od 1949), NRD, Polska, Rumunia, Węgry, ZSRR. do nierządu; zwalczany na mocy konwencji 1904, 1910, 1921, 1933 i 1951. HANDICAP [ang., händykäp], sztuczne wyrównanie szans w zawodach sport., np. w wyścigach konnych przez obciążenie koni w zależności od wagi jeźdźca lub konia. HANFORD [hąnford], miejscowość w USA (Waszyngton); ośrodek badań atomowych, produkcja plutonium. HANGAR [fr.]: 1) budynek jednokondygnacjowy do przechowywania samolotów; 2) skład portowy na nabrzeżu; służy do manipulacji ładunkami okrętowymi przed dalszą ich ekspedycją oraz do krótkotrwałego składowania ładunków. HANGCZOU, m. we wsch. Chinach; stoi. prow. Czekiang; 699 000 mieszk. (1953); uniwersytet; port u pd. ujścia W. Kanału (handel przybrzeżny); fabr. satyny, jedwabiu. HANGO -Hanko. HANJANG, m. we wsch. Chinach (prow. Hupei); 111 300 mieszk. (1953); wchodzi w skład trójmiasta —Wuhan; huta żelaza i stali; arsenał. HANKA Vaclav (1791—1861), slawista czeski. HANKO (szwedz. Hango), m. port. w pd.-zach. Finlandii na płw. Hanko; 6870 mieszk. (1955); 1940—47 w dzierżawie ZSRR. HANKOU, m. w Chinach (prow. Hupei); 878 000 mieszk. (1953); na przecięciu linii kol. Pekin—Kanton z rz. Jangcy; największe z trójmiasta —Wuhan; duży przemysł maszyn., chem., bawełn., jedwabn. HANNIBAL (246—183 p. n. e.), wódz kartagiński, kontynuator polityki Hamilkara; dokończył podboju Hiszpanii; wódz w II wojnie punickiej (218—201), zwycięzca m. in. nad Jez. Trazymeńskim i pod Kannami; zagroził nawet bezpośrednio Rzymowi (,,H. ante portas“); pokonany przez Scypiona pod Zamą 202, otruł się na wygnaniu. HANOI, stoi. Wietnamskiej Rep. Demokr. w delcie tonkińskiej nad Rz. Czerwoną; ok. 300 000 mieszk. (1953); ośrodek adm., handl., kult.; przemysł włókien., rolno-spoż.; port śródląd.; węzeł kol., lotnisko. HANOTAUX [anoto] Gabriel (1853—1944), historyk i dyplomata fr. HANOWER (Hannover): 1) hist, dzielnica Niemiec; 6565 km£, 1 385 400 mieszk. (1950); obecnie okręg w granicach kraju Dolna Saksonia. — Od 1692 elektorat; 1714—1837 w unii personalnej z W. Brytanią; od 1814 królestwo; 1866 wcielony do Prus; 2) m. w NRF, stoi. kraju Dolna Saksonia; 500 000 mieszk. (1955); politechnika, akademia weterynar.; przemysł: maszyn, (samochody), gum. (1 miejsce w Niemczech), metal., chem., włókien., spoż.; zakłady radiowe Telefunken; ważny węzeł komunik.; coroczne targi przemysłowe. HANOWERSKA DYNASTIA, rodzina niem. książąt Hanoweru powołana na tron ang.; panowała w Anglii 1714 (Jerzy I) — 1901 (Wiktoria); jej potomkowie po kądzieli panują do dziś jako dom Windsor. HANSEN: 1) [hänsn] Alvin (ur. 1887), ekonomista amer.; teoretyk przeciwkryzysowej polityki fiskalnej współczesnego państwa kapitalist.; zwolennik teorii J. 	M. Keynesa; 2) Hans Christian (ur. 1906), polityk duń., od 1953 przywódca partii socjaldemokr., od 1945 kilkakrotnie minister, od 1955 premier. HANSWURST [niem.], charakteryst. postać komiczna w dawnym teatrze niem., rozpowszechniona w XVII i XVIII w., obecnie spotykana na scenach lud. i w teatrze marionetek; niemiecki odpowiednik —arlekina. . ,, HANZA, średniow. związek miast handlowych pn. niem., utworzony w XIII w. pod przewodnictwem Lubeki; faktyczny monopol w handlu bałt.; własna flota i armia; 1368—70 zwycięska wojna z Danią; największy rozkwit XIV w., od XVI w. upadek znaczenia, przestaje istnieć XVII w. HAŃCZA, najgłębsze jez. w Polsce, 22 km na pn. od Suwałk; 306 ha; głęb. 108,5 m, brzegi na ogół strome, kamieniste, bezleśne; przez jez. przepływa rz. Czarna Hańcza. HAPLOFAZA —przemiana faz. HAPLOID, organizm zawierający w komórkach pojedynczą (haploidalną) liczbę chromosomów, tj. taką, jak w komórkach rozrodczych (—gametach). HAPON —Gapo n. HAPPY END [ang., h$py end], szczęśliwe zakończenie akcji powieści, sztuki teatr., filmu. HARACZ [arab. danina]: 1) w krajach muzułm. podatek od ludności niemuzulm.; 2) danina składana przez pokonane kraje niemuzułmańskie. HARAKIRI [jap. rozcięcie sobie brzucha], forma samobójstwa samurajów: h. przymusowe, aby uniknąć kary z wymiaru sprawiedliwości (zniesione 1868), i h. dobrowolne, aby okazać wierność suzerenowi. HARALD (Harold), imię królów; Anglia: H. II (ok. 1022—66), król od 1066, w tymże roku pobity przez Wilhelma Zdobywcę pod Hastings, gdzie poległ; tron zagarnął Wilhelm Zdobywca; Norwegia: H. I (?—930), król od 866; założyciel dynastii Haarfargów; zjednoczył państwo. HARAP [niem.], bicz myśliwski o krótkiej rękojeści i długim rzemieniu, używany gł. na psy. HARBAJTEL —harcap. HARBIN (Charbin, chiń. Pinciang), m., ośrodek gosp. i komunik, pn.-wsch. Chin; stoi. prow. Heilungkiang; 1163 000 mieszk. (1953); stocznia; fabr. chem., materiałów wybuchowych, montaż samoch.; przemysł spoż., stacja kol., port na rz. Sungari, lotnisko. HARCAP [niem.], warkocz noszony przez mężczyzn w XVIII w., wprowadzony jako obowiązkowe uczesanie w armiach eur.; na h. zakładano siatkowy lub jedwabny woreczek zawiązywany na kokardę, tzw. harbajtel. Harcap HARCE [węg.], w średniowieczu i później walki prowadzone przed rozpoczęciem właściwej bitwy przez pojedynczych żołnierzy, zw. harcownikami. HARCERSTWO, wychowawcza organizacja młodzieży; Zw. Harcerstwa Pol. zapoczątkowany w latach 1909/11 przez A. Małkowskiego na wzór —skautingu stworzonego przez Baden-Powella; ideał wychów, zawiera się w „prawie harcerskim“ i w przyrzeczeniu; pozdrowieniem i hasłem jest słowo „czuwaj“; organizacja: drużyny, hufce, chorągwie; odznaką zasadniczą jest krzyż z lilijką w środku i literami O. N. C. (Ojczyzna, Nauka, Cnota), poza tym różne odznaki funkcyjne i sprawnościowe; zadaniem h. jest organizowanie takiej działalności, aby młodzież zrozumiała treść prawa i przyrzeczenia, aby nabrała umiejętności pracy spoi., a równocześnie wzbogaciła własne życie; działalność ta powinna uwzględniać zainteresowania i poziom umysłowy młodzieży. HARDANGERFJORD, fiord w pd.-zach. Norwegii, drugi co do wielkości w tym kraju; dł. 172 fan, głęb. 800 m. HARDENBERG Karl August książę (1750—1822), prus. dyplomata, mąż stanu, od 1810 kanclerz; przeprowadził reformy, które uchroniły Prusy od ruiny finans. (zniesienie poddaństwa chłopów, nowy system podatk. itp.).  319 HARDING Warren (1865—1923), prezydent USA od 1921; republikanin. HARDT, pasmo górskie o charakterze wyżyny, w zach. Niemczech i częściowo we Francji; zbudowane z piaskowców; stanowi pn. przedłużenie Wogezów; gł. szczyt Kalmit (683 m). HARDY [ha:dy] Thomas (1840—1928), pisarz ang.; powieści odznaczające się realizmem obserwacji; Z dala od zgiełku, Tessa d'Urberville, poezje. HAREM [arab. niedostępny]: 1) u wielu ludów muzulm. odosobnione, strzeżone mieszkanie kobiet; dziś zanika, a np. w Turcji jest zakazane; 2) kobiety, mieszkanki haremu. HARFA [wł.], instrument strunowy szarpany, w kształcie trójkąta; znany już w staroż. Egipcie; używana dziś h. pedałowa (wynalazca Érard 1820) umożliwia przestrajanie 46 strun diatonicznie nastrojonych w ces-dur o 1 lub 2 półtony za pomocą 7 pedałów; stosowana w muzyce svmf., rzadziej solowo; h. Eola, rodzaj harfy o strunach poruszanych wiatrem. „HARFA", chór amatorski w Warszawie, pod dyr. W. Lachmana; w okresie międzywoj. odegrał wybitną rolę w upowszechnianiu muzyki; liczne koncerty, także za granicą. HARMONIA Igr.] : 1) w muzyce wielogłosowej współbrzmienie dźwięków (akordy) i ich następstwa; 2) dział teorii muzyki obejmujący wiadomości o akordach i zasadach ich następstw; 3) nazwa typu orkiestry dętej niewojskowej; 4) h. ręczna, h. rozciągana — instrument muz. dęty, o zasadzie powstawania dźwięków jak w harmonium, z miechem rozciąganym i składanym ręcznie; rodzaje h. r.: bandonion, bandonium — o kształcie kwadratowym; akordeon — kształtu prostokątnego, z klawiszami fortepianowymi; kierunek ruchu miecha nie zmienia wysokości dźwięku; 5) w przenośni zgodność, ład. Harfa pedałowa Harpun mech. i ręczny Harmonia ręczna; a — akordeon, b — bandonium HARMONICZNA, składowa okresowego drgania złożonego, która ma częstotliwość całkowitą liczbę razy wyższą od częstotliwości drgania podstawowego. HARMONIJKA USTNA, popularny mały instrument dęty, w którym źródłem ograniczonej liczby dźwięków są drgania stroików, wywołane prądem powietrza wdmuchiwanego bądź wchłanianego ustami przez grającego. HARMONIKA [gr.], zespół zagadnień związanych ze zjawiskami harmonicznymi występującymi u jakiegoś kompozytora, w jakimś utworze, stylu muzycznym, okresie czasu itp.; h. funkcyjna, tonalna (dur-moll) — h. oparta na systemie tonalnym (—tonalność), panującym w w. XVI—XIX; h. atonalna —ałonalność. HARMONIKA SZKLANA, instrument muz. (XVIII w.), w którym dźwięki powstają przez pocieranie szeregu umieszczonych na jednej osi kloszy szklanych o stopniowo zmniejszającej się wielkości. HARMONIUM, fisharmonia — dęty instrument klawiszowy o kształcie małego pianina; źródłem HARUNOBU dźwięków, podobnych do organowych, są stroiki pobudzane do drgań powietrzem z miechów poruszanych stopami przez grającego; ma do kilkunastu rejestrów na wzór organów. HARMONIZACJA, tworzenie współbrzmień akordowych (np. do melodii). HARMONOGRAM [gr.], wykres przedstawiający przebieg produkcji (robót) w czasie; może dotyczyć również dostawy materiałów, ilości zatrudnionych pracowników, sprzętu, środków finansowych itp. HARMS WORTH: 1) Alfred C. W. —Northcliffe A. C. W.; 2) Harold Std- Harmonium net -*-Rothermere H. S. HARNEY [hą:ny] George Julien (1817—97), przywódca lewicy czartystowskiej, 1846 współzałożyciel Stowarzyszenia Bratnich Demokratów; członek Związku Komunistów i I Międzynarodówki. HAROLD -Harald. HARPAGON, główna postać komedii Moliera Skąpiec; uosobienie nieznośnego i okrutnego skąpstwa. HARPIA, Thrasaetus harpyia, ptak drapieżny z pd. i środk. Amer.; dł. 100 cm; na głowie czubek z ruchomych piór; napada małpy, leniwce, ptaki itp. Tabl. X. HARPIE; 1) mit. gr. stwory o głowie kobiety i tułowiu sępa, uosobienie burzliwego wichru; 2) arch. częsty motyw dekoracyjny. HARPUN, oszczep stalowy na linie, wyrzucany ręcznie lub mechanicznie; używany do połowu wielorybów lub wielkich ryb morskich. HARR1MAN [hąryman] William Averell (ur. 1891), finansista i polityk amer.; akcjonariusz wielkich domów bankowych i przedsiębiorstw przemysł.; w latach międzywojennych posiadał duże wpływy w przemyśle poi.; jeden z przywódców partii demokr. w USA. HARRISON [hąrysn] Benjamin (1833—1901), prezydent USA 1889—93, przedstawiciel USA na konferencji haskiej 1899. HARROW [hąrou] (HarTow-on-the-Hill), dystrykt miejski wielkiego Londynu; 219 500 mieszk. (1951); słynne szkoły pubł. z 1571; zabytkowe budowle z XI— HARSPRANGET, wielka elektrownia wodna w pn. Szwecji (350 000 kW). HARTE [bart] Bret (1836—1902), pisarz amer.; powieści satyryczne, opowiadania i wiersze oraz parodie lit.; w Polsce znany m. in. z wyboru opowiadań Trzech włóczęgów z Trinidad. HARTFORD [hąrtferd], m. w USA, stoi. stanu Connecticut; 177 40Ó mieszk. (1950); produkcja motorów lotn. i obrabiarek; przemysł precyzyjny. HARTLEPOOL [hą:tlypu:l], m. i port w W. Bryt. (pn. Anglia); 19 000 mieszk. (1951); stare fortyfikacje z XIII w., kościół z XII w.; stocznie, huty, fabr. generatorów; H. łączy się z West-Hartlepool; 72 600 mieszk. (1951); stalownie, cementownie; przemysł rybny; kąpielisko nad M. Północnym. HARTMANN Eduard von (1842—1906), filozof niem., twórca systemu będącego syntezą filozofii Hegla, Schelłinga i Schopenhauera; rolę pierwiastka twórczego przypisywał „niewiadomemu". HARTMANN VON AUE (ok. 1170 — po 1210), poeta niem., uczestnik wypraw krzyżowych; opracował legendy o królu —Arturze (Erce, Iwein); poematy epickie (Ubogi Henryk), liryki. HARTOWANIE, zabieg obróbki cieplnej mający na celu uzyskanie drobnoziarnistej struktiiry (budowy) ł wysokiej twardości stali; h. polega na nagrzaniu stali do odpowiednie) temperatury (zależnej od gatunku, zwykle ok. 900°), wygrzaniu w tej temperaturze 1 następnie szybkim ochłodzeniu. HARUN AL-RASZYD, Harun ar-Raszid (763—809), najwybitniejszy kalif z dynastii Abbasydów; panował od 786; protektor nauki i sztuki; znany z baśni Tysiąc i jedna noc. HARUNOBU Suzuki (1718—70), malarz i drzeworytnik jap., jeden z twórców barwnego drzeworytu jap.; sceny rodzaj.; Kobiety strzelające z luku, Kobiety nad morzem.  HARUSPIKOWIE 320 HARUSPIKOWIE, w staroż. Rzymie wieszczkowie pochodzenia etruskiego, wróżący z wnętrzności zwierząt ofiarnych, błyskawic, grzmotów, trzęsienia ziemi itp. HARVEY [ha:wy] William (1578—1657), lekarz i fizjolog ang.; odkrył krążenie krwi wielkie. HARWARDZKI UNIWERSYTET -►Boston. HARWELL [hą:uel], wieś w W. Brytanii (Berkshire) ; ok. 670 mieszk.; gł. ośrodek badań jądrowych. HARWICH [hąrydż], m. i port woj. w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia) ; 13 500 mieszk. (1951); prom do Zeebrugge (Belgia) i Hoek van Holland (Holandia). HARZ, góry w środk. Niemczech; stary zwarty TT masyw hercyński; dł. 100 ”• Harvey km, szer. 30 km, wys. do 1142 m (Brocken); skały krystaliczne i osadowe; rozlegle lasy; srebro, rudy żelazne i miedź. HASDRUBAL, wódz kartagiński w okresie wojen punickich (III w. p. n. e.), krewny Hannibala, założyciel Nowej Kartaginy w Hiszpanii. HASEK Jaroslav (1883—1923), pisarz czes., członek KPCz.; liczne humoreski, satyra na militaryzm i bezmyślność biurokratycznego aparatu państw, monarchii austro-węg. ; Przygody dobrego wojaka Szwejka. HASENCLEVER Walter (1890—1940), dramaturg, jeden z twórców ekspresjonizmu niem.; głośny dramat Syn, tragedie (Antygona), tragikomedia Miinchhausen. HASKIE KONFERENCJE POKOJOWE, 2 konferencje międzynar.; 1899 z udziałem 26 i 1907 z udziałem 44 państw; ustaliły szereg konwencji w sprawie: pokojowego załatwiania sporów międzynar. przez stały trybunał, ograniczeń w użyciu pewnych środków bojowych w wojnie lądowej, rozciągnięcia przepisów konwencji genewskiej J. Haśek 1864 na wojnę morską. HASŁO [czes.]: 1) uipówione słowo lub zdanie, które wraz z odzewem służy do rozpoznania się wtajemniczonych; stosowane w wojsku i organizacjach konspiracyjnych; 2) sygnał rozpoczęcia akcji; 3) w piśmiennictwie wyraz lub zwrot stanowiący jedną pozycję w obrębie całego spisu, np. wyraz objaśniany w encyklopedii; 4) część komendy w mustrze bezpośrednio wywołująca wykonanie określonej czynności. HASSĘ Johann Adolf (1699—1783), kompozytor niem.; przedstawiciel stylu szkoły neapolitańskiej. HASTINGS [hęjstyńz], m. w W. Brytanii, nad kanałem La Manche; 65 500 mieszk. (1951); kościoły z XI i XIII w.; kąpielisko. — 1066 zwycięstwo księcia fr.-normandzkiego, Wilhelma Zdobywcy, nad królem ang., Haraldem II. HASTINGS Warren (1732—1818), ang. mąż stanu; 1773 wprowadził rządy ang. w Indiach. HASZYSZ [arab.], narkotyk zawarty w kwiatach konopi ind. (Cannabis indica; rodzina morwowatych; Indie, Iran). HATOR/ w staroż. Egipcie bogini nieba i świata umarłych; wyobrażana z głową krowy. HATOYAMA Ichiro (ur. 1883), polityk jap., od 1915 członek parlamentu, 1931—32 min. oświaty, 1945 organizator i przywódca partii liberalnej, 1954—56 premier. HATTA Mohammed (ur. 1902), prawicowy polityk indonez.; od 1945 wiceprezydent niepodległej Indonezji, 1948 i 1949—50 premier, 1950—57 wiceprezydent St. Zj. Indonezji. HATTERAS [hątaras], przylądek na wyspie H., u wybrzeży stanu Karolina Pn. (USA), nad Oc. Atlantyckim; latarnia morska. HATTERIA, tuatara, Sphenodon punctatus — je- Hatteria dyny współcz. gatunek wymarłego rzędu jaszczurogadów, szczególnie licznego w erze mezozoicznej; Nowa Zelandia; dł. 70 cm; ciało pokryte łuskami, wzdłuż grzbietu grzebień z płytek rogowych; jako cecha prymitywna występuje oko ciemieniowe i kręgi dwuwłdęsłe; nocny tryb życia. HAUBICA [niem.], działo o stosunkowo krótkiej lufie i stromym torze pocisku, do ostrzeliwania celów znajdujących się za zasłoną. HAUFF Wilhelm (1802— 27), pisarz niem., romantyk; fantastyczne nowele, baśnie. HAUGESUND, m. i port w pd.-zach. Norwegii; 19100 mieszk. (1954); duża baza rybołówstwa mor. (połowy śledzi), produkcja konserw rybnych; stocznia. HAUKE-BOSAK Józef (1834—71), generał, jeden Haubica 122 mm z przywódców powstania styczn.; na emigracji ideolog grupy rewolucyjnych demokratów; poległ w wojnie fr.-pruskiej; Listy do gromady, La grève (Strajk). HAUPTMANN Gerhardt (1862—1946), pisarz niem., mieszkał 1 tworzył na Śląsku; czołowy przedstawiciel naturalizmu; dramaty: Przed wschodem słońca, Tkacze, Futro bobrowe, Wotnica Henschel, Hanusia, 7sitopiony dzwon, powieści (Atlantis), opowiadania. Nagroda Nobla 1912. HAUR Jakub Kazimierz (1632—1709), poi. rolnik ekonomista; Oekonomika ziemiańska generalna. HAU RAKI, zat. na pn.-wsch. wybrzeżu pn. wyspy Nowej Zelandii. HAURAN, obszar górski w pd. Syrii, wygasłe wulkany; najwyższy szczyt Dżebel el Druz (1765 m); w części zach. żyzne gleby (uprawa zbóż, tytoniu, bawełny Itp.), we wsch. step. HAU SOWIE, lud murzyński zamieszkujący pn. Nigerię i sąsiadujące z nią G. Hauptmann terytoria; ich język rozpowszechniony także w Sudanie; ok. 4 min; rolnicy; tworzyli szereg państw; w XIV w. przyjęli islam; w końcu XIX w. ich państwa podbite przez Anglików. HAUSSMANN Georges Eugène (1809—91), prefekt departamentu Sekwany za Drugiego Cesarstwa; przyczynił się do rozbudowy i upiększenia Paryża (opera, Lasek Buloński, mosty i bulwary, np. bulwar Haussmanna); Wspomnienia. HAÜY [aiiij RenA Just (1743—1822), krystalograf i mineralog fr., jeden z twórców krystalografii. HAVLICEK-BOROVSKŸ Karel (1821—56), ezes. poeta i publicysta; jego epigramy i poematy Tyrolska elegie i Kfest svatého Vladimira (Chrzest św. Włodzimierza) są ostrą satyrą na absolutyzm i kościół. HAWAJE, grupa wysp w Polinezji, na Pacyfiku (USA); 16 636 km2, 522 000 mieszk. (1954); Amerykanie, Japończycy (36*/i), Filipińczycy, Kanakowie hawajscy i mieszańcy; gl. m. Honolulu na Oahu. Obejmuje 8 dużych wysp wulkan.; najważniejsze: Hawai (10 478 km2, 68 300 mieszk.), Oahu (1570 W, 353 000 mieszk., port Pearl Harbour) i wiele wysepek koral.; na Hawai wielkie wulkany: Mauna Loa — 4170 m (czynny) i Mauna Kea — 4210 m; klimat morski, ciepły; lasy (47*/t pow.); uprawy: trzcina cukr. (1955 — 1 min t), ananasy (85a/* zbiorów świat.), banany, kawa, tytoń. — Odkryte przez Hiszpanów 1527, anek SZTUKA GRECKA Tablica 41 1 — Lwia brama. Mykerty (ok. 1300 r. p.n.e.), 2 — Ogólny widok Akropolu, Ateny (V--IV w. p.n.e.), 3 — Nike Samotracka (I w. p.n e.). 4 — Skarbiec Ateńczyków, Delfy (500—485 r. p.n.e.), 5 — Erechteion, Ateny (421—405 r. p.n.e.), 6 — Satyr odpoczywający (III w. p n.e.), 7 — Poliklet: Doryforos (V w. p n.e.), 8 — Partenon. fryz. Ateny (V w. p.n.e.), 9 — Wenus z Milo (II w.), 10 — Hagesandros, Polydoros, Atanadoros — Laokon (50 r.). 10  Tablica 42 GOTYK 8 1 — Katedra Ndtre-Dame w Paryżu (XII w.). 2 — Wnętrze katedry w Chartres (XII/XIII w ). 3 — Katedra w Lichfield w W. Brytanii (XIII w.). 4 — Anioł z portalu katedry w Reims (XIII w.). 5 — Pałac Dożów w Wenecji (XIV w.). 6 — Ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie (koniec XV w.). 7 — Miniatura z „Godzinek” ks. du Berry (Francja. XV w.). 8 — Mistrz z Wyższego Brodu: Nawiedzenie N. M. Panny (Czechy, XV w.).  321 towane przez USA 1897; amer, baza wojskowa floty (Pearl Harbour) i lotnictwa. HAWANA (Habana), stoi. Kuby; 783 200 mieszk., zespół miejski 1 190 000 mieszk. (1953); zabytki archit. kolonialnej; uniwersytet i in. wyższe uczelnie, muzea; rafinerie cukru, fabryki cygar; gł. port kraju, 75•/« importu, 20•/« eksportu (cukier, tytoń, owoce tropik.); ośrodek turyst. HAWELA, rz. w Niemczech, pr. dopływ Łaby; dl. 371 km; źródła na Pojezierzu Meklemburskim; wzdłuż biegu liczne jeziora; H. włączona jest w system kanałów żeglownych Niziny Niemieckiej; kanał Odra—Łaba. HAWR (Le Havre), m. i port w pn. Francji (Normandia), u ujścia Sekwany; 139 800 mieszk. (1954); ruch handl., pasażer, z Ameryką Pn., ośrodek handlu bawełną, kawą, cukrem; wielkie stocznie, metalurgia nieżel., przetwórstwo ropy naft., przemysł zbrojeniowy. HAWRAŃ, szczyt w Tatrach Bielskich, między Muraniem a Szalonym Wierchem, wys. 2121 m. HAWTHORNE [hę: thorn] Nathaniel (1804—64), pisarz amer.; krytykował purytańskie pojęcia winy i pokuty; Szkarłatna litera, The House of the Seven Gables (Dom o siedmiu kalenicach). HAY ANGE [aj ?ż], m. we wsch. Francji (Lotarynia); 11 100 mieszk. (1954); opalnie rudy żelaza, hutn. żelaza 9 HAYDN Joseph (1732— 1809), kompozytor austr., najstarszy z trójcy klasyków wied., ostatecznie skrystalizował formę cyklu sonatowego i formę sonatową, zwłaszcza w postaci symfonii 1 kwartetu smyczk. jako typów wykonawczych; 104 symfonie, 77 kwartetów smyczk., koncerty, sonaty i inne dzieła instrument., utwory wokalne, -w tym dwa oratoria (Stworzenie świata, Pory roku). HAYFORD [hejfard] John Fillmore (1888—1925), geodeta ameryk.; wyznaczył elementy -»-elipsoidy ziemskiej przyjętej za międzynarodową. HAZARD [azę:r] Paul (1878—1944), historyk literatury fr., członek Akademii Francuskiej; Etudes sur Don Quichot (Studia o Don Kichocie), La crise de la conscience européenne 1680—1715 (Kryzys świadomości eur.), La pensée européenne au XVlll siècle (Myśl europejska XVIII wieku). HAZARD [fr. przypadek], ryzyko w grze, np. w ruletce, niektórych grach w karty. HAZENA [czes.] jordanka — gra podobna do piłki nożnej; różnica polega na tym, że piłkę podaje się tylko za pomocą rąk i prowadzi się ją ponad głową. HAZLITT [hązlyt] William (1778—1830), ang. krytyk i historyk lit.; autor znakomitych esejów o Szekspirze i epoce wiktoriańskiej. He, symbol pierwiastka chem. helu. HEADLINE [ang., hędlajn], streszczenie najważniejszych wiadomości zawartych w czasopiśmie, zamieszczone na widocznym miejscu pierwszej strony. HEARN [he:n] Lafcadio (1850—1904), dziennikarz i pisarz ang. osiadły w Japonii; znawca i popularyzator kultury jap.; Bajki japońskie, Japonia. HEARST [ho:st] William Randolph (1863—1951), dziennikarz amer.; właściciel wielkiego koncernu prasowego; założył 1906 International News Service (INS), jedną z największych agencji prasowych USA. HEBANOWE DRZEWO, Ebenus, tropikalne I subtropikalne drzewo z rodziny hebanowatych ; twarde, czarne drewno używane do wyrobów ozdobnych. HEBBEL Friedrich (1813—413), dramaturg niem.; jeden z najpopularniejszych twórców teatralnych XIX w.; głęboki myśliciel, mistrz techniki scenicznej; dramaty historyczne: Agnes Bemauer, trylogia Die Nibelungen, tragedia mieszczańska Maria Magdalena, komedie, wiersze liryczne, poemat Mutter und Kind (Matka i dziecko), Dzienniki. HEBE, gr. bogini młodości, podczaszy bogów olimpijskich, córka Zeusa i Hery, małżonka przeniesionego między bogów Herkulesa. HÈBEFRENIA [gr.], med. odmiana -»schizofrenii, występująca we wczesnej młodości. HÉBERT [ebe.Tl Jacques René (1757—94), polityk fr., redaktor rewol. pisma ,,Père Duchesne“r przy¬ HEERLEN wódca lewego skrzydła jakobinów; stracony na gilotynie. HEBLARKA, gwar. strugarka (-»struganie). HEBRAJSKA LITERATURA. Zyskała sławę głównie dzięki zabytkom lit. przekazanym w St. Testamencie, a pochodzącym z różnych faz okresu staroż. Obok utworów treści hist., prawnej i filozof, znajdujemy tu utwory liryczne (Psalmy, Pieśń nad pleśniami). Po ustaleniu tekstu Biblii (II w. p. n. e.) rozpoczyna się okres rozwoju piśmiennictwa Talmudu (komentarzy do Biblii), zawierającego obok elementu rel.-prawn. (Halacha) także element lit. (Agada). Stulecia X—XIII przynoszą poezję świecką (obok rei.), rozwijającą się głównie w Hiszpanii (Jehuda Halewi, Salomon ibn Gabirol, Abraham i Mosze ibn Ezra), a pozostającą pod pewnym wpływem poezji arab. Dalszy rozwój świeckiej poezji hebr. jest zasługą Emanuela z Rzymu (początek XIV w.), prekursora Odrodzenia wśród Żydów wl. W końcu XVI w. rozpoczyna się zastój w rozwoju świeckiego piśmiennictwa hebr. Nowy renesans tej literatury wiąże się z rozwojem Haskali (hebr. Oświecenie), od końca XVIII w. Ośrodkiem h. 1. w XIX i na początku XX w. jest Europa wsch. Rozwija się w tym okresie poezja epiczna i liryczna (I. L. Gordon z Wilna, 1830—92), romant. powieść hist. (A. Mapu z Kowna, 1808—67), poezja nar. (Chaim-Nachman Bialik z Odessy, 1873—1934, największy poeta hebr., zamieszkały od 1921 w Tel Awiw) i nawiązująca do tradycji starożytności (Saul Czernichowski z Krymu, ur. 1875) oraz rewolucyjna i modernistyczna (Z. Szneur z Białorusi, ur. 1887). Obecnie gł. ośrodkiem h. 1. jest Izrael, gdzie tworzą najwybitniejsi współcześni pisarze hebr.: prozaik I. J. Agnon, poeta Szloński, twórca nowego języka poet., rewolucyjny poeta Aleksander Pen i in. W kibucach izrael. powstała najmłodsza h. 1. poruszająca zagadnienia nowego życia narodu we własnym państwie, problemy życia kolektywnego w kibucach, a także tematy hist. Najwybitniejszym przedstawicielem młodej literatury kibucowej jest Mosze Szamir, autor wielkie] powieści hist z okresu królów z dynastii hasmonejskiej. HEBRAJSKI JĘZYK, z grupy kananejskiej języków sernic., używany w I tysiącleciu p. n. e. w Palestynie przez Izraelitów; z tego okresu pochodzi St. Testament; między II w. p. n. e. a XIX w. n. e. język h. 	był tylko językiem nauk. i ksiąg rei.; wskrzeszony w XX w. stał się urzędowym językiem w państwie Izrael; jęz. nowohebr. zawiera liczne ślady jęz. aramejskiego i języków europejskich; hebrajskie pismo, pismo semickie o charakterze alfabetycznym uwzględniające tylko spółgłoski (samogłoski oznacza się systemem kresek i punktów); istnieje kilka jego odmian; kierunek pisma od prawej ku lewej stronie. HEBRYDY, archipelag przeszło 500 wysp na Oc. Atlantyckim, u pn.-zach. wybrzeży W. Brytanii; 7555 km*, ok. 62 000 mieszk.; góry, bagna, liczne jez., nieco terenów uprawnych; rybołówstwo. HEDAJAT SADEK (1904 —51), pisarz irań.; powieści, nowele, utw. dramat.; surowy krytyk konserwatyzmu i wstecznictwa. HEDIN Sven (1865— 1952), podróżnik i geograf szwedz., badacz środk. Azji; autor popularnych opisów podróży. HEDONICZNA SKALA, w towaroznawstwie 10-stopniowa skala wartości produktów spożywczych z punktu widzenia konsumenta, stosowana w -»organoleptyce żywnościowej. HEDONIZM [gr.], teoria głosząca, że celem i najwyższym dobrem ludzkości jest przyjemność; w starożytności miała dwa krańcowo różne nurty: Arystypa i cyrenaików oraz Epikura; dziś: doktrma zalecająca jako dobre to działanie, które prowadzi do zwiększenia przyjemności lub zmniejszenia przykrości. HEDŻAS -»Hidżas. HEDŻRA, hidżra, [arab. wyjście], ucieczka Mahometa i jego zwolenników z Mekki do Medyny 622; początek ery muzułmańskiej. HEERLEN, m. górn. w pd.-wsch. Holandii; 64 700 mieszk. (1955); ośrodek zagłębia węgl.; przemysł szklany; szkoła górnicza. J. Haydn 21 	Mała Enc. Powsz. PWN G. W. F. Hegel HEFAJSTOS HEFAJSTOS, mit. gr. bóg ognia i sztuki kowalskiej; syn Zeusa i Hery, małżonek Afrodyty; jego pracownie mieściły się na wyspie Lemnos i w Etnie; był chromy, ponieważ rozgniewany ojciec zrzucił go z Olimpu na ziemię; mit. rzym. Wulkan. HEFTALI CI -«-Biali Hunowie. HEGEL Georg Wilhelm Friedrich (1770—1831), filozof niem., przedstawiciel idealizmu obiektywnego; filozofia H. była filozofią dialektycznego rozwoju przyrody i społeczeństwa; rozwój polega zdaniem H. na tworzeniu się przeciwieństw, na przechodzeniu od tezy przez antytezę do syntezy; materię uważa za przedmiot i przeciwieństwo ducha, w którym duch przejawia się i tworzy sam siebie; bezpośredni następcy H. dzielą się na prawicę heglowską i lewicę (młodohegliści); w późniejszym okresie z filozofii H. czerpią dwa przeciwstawne nurty: marksizm i różne kierunki idealistyczne; Wykłady o filozofii dziejów, Wstęp do historii filozofii, Phänomenologie des Geistes (Fenomenologia ducha), Grundlinien der Philosophie des Rechts (Zasady filozofii prawa). HEGEMONIA [gr.], przodownictwo, przywództwo, rola kierownicza. HEGYAL1A ihędialja] (Tokajskie Góry), wulkaniczne pasmo górskie pomiędzy rz. Homad a Bodrog w pn. Węgrzech, na granicy z Czechosłowacją; dl. ok. 115 km, szer. 20—30 km, wys. do 1092 m; na pd. stokach winnice tokajskie. HEIBERG Johan Ludvig (1791—1860), duń. pisarz i krytyk-lit.; przeciwnik romantyzmu; wiersze liryczne, pieśni polityczne, dramaty, komedie satyryczne. HEIDEGGER Martin (ur. 1889), filozof niem., twórca egzystencjalizmu ateistycznego; jego filozofia powstała z połączenia fenomenologii Husserla i egzystencjalizmu Kierkegaarda; Sein und Zeit (Byt i czas). HEIDELBERG, m. w NRF (Badenia); 125 400 mieszk. (1955); znany uniwersytet zał. 1386; zamek; różnorodny przemysł; malownicze położenie, ośrodek turyst; w pobliżu (Mauer) stanowisko prehisb tzw. człowieka heidelberskiego. HEIDENREICH Michał, pseud. Kruk (1831—66), gen. poi., jeden z przywódców powstania styczn.; naczelnik sił zbrojnych woj. lub. i pódl. 8 VIII 1863 rozbił pod Żyrzynem 2 kompanie piechoty rosyjskiej. HEIDENSTAM Vemer von (1859—1940), szwedz. poeta i powieściopisarz; liryki i powieści hist (Karolinema). Nagroda Nobla 1916. HEIDENSTEIN Reinhold (1533—1620), poi. polityk i pisarz pochodź, niem.; sekretarz Stefana Batorego i Zygmunta III; dzieła hist, w języku łac. HEIFETZ Jascha (ur. 1901), skrzypek amer., wirfitAy iwidtnwpi c}a w v HEIJERMANS Herman (1864—1924), dramaturg i powieściopisarz, gł. przedstawiciel hol. dramatu naturalistycznego; Ghetto, Nadzieja. HEILBRONN, m. w NRF (Wirtembergia); 80 000 mieszk. (1955); przemysł: maszyn., chem., włókien., spoż.; kopalnia soli kamień.; port nad Neckarem. HEILBROÑSKI PROGRAM, program części mieszczaństwa niem., która poparła wojnę chłopską 1525; wysuwał żądania zjednoczenia Niemiec, ustanowienia jednolitej monety i jednolitego systemu miar i wag, ograniczenia władzy książąt i panów feudalnych. HEILUNGKIANG (Amur), prow, w pn.-wsch. Chinach, nad Ammern; 487 000 km*, 11 897 300 mieszk. (1953), Chińczycy, Mandżurowie, Mongołowie; stoi. Harbin; nad rz. Nonni i Sungari nizinna, reszta wyżynna i górzysta (Mały Chingan); klimat kontynent.; rolnictwo w dolinach rzek (soja, pszenica, kukurydza, buraki cukr., kaolian); kopalnie węgla, rudy żel., złota; duży przemysł spoż. i drzewny, ponadto chem. i maszyn.; gł. m. Cycyhar, Ciamusy, Mutanciang. HEIMWEHRA [niem.], milit. organizacja nacjonalist. do walki z ruchem robotn. w Austrii w okresie międzywoj.; 1931 dokonała nieudanego faszystowskiego zamachu stanu; po Anschlussie zreorganizowana i włączona do partii hitlerowskiej. HEINE Heinrich (1797—1856), jeden z największych roetów niem.; liryka H. łączy w sobie szczerość uczuć subtelność nastroju z ostrą, gryzącą ironią i drwi- 322 ną, która nadaje jej swoiste piętno; wywarła wielki wpływ na poezję eur.; proza H. żywa i swobodna daje wyraz wielostronności jego zainteresowań; obejmuje nowele, szkice, opisy podróży i publicystykę; z poglądów swych Dyl’ H. rewol. demokratą, przyjaźń łączyła go z Marksem; Księga pieśni, arcydzieło liryki H.; poematy Atta Troll, Niemcy, baśń zimowa-, Obrazki z podróży; wiersze polit. (Tkacze). HEINEGO-MEDINA CHOROBA, paraliż dziecięcy — ostra choroba zakaźna wywoływana przez swoisty wirus; zapadają na nią przeważnie dzieci; w jej dwa H. Heine przebiegu rozróżnia się dwa charakterystyczne okresy: S:zkowo-nieżytowy i porażenny; w cięższych przyach porażenia mięśni mogą pozostać na stałe; zakażenie następuje gl. przez przewód pokarmowy; od 1956 stosuje się z powodzeniem szczepienia ochronne. HEINRICH Władysław (1868—1957), filozof poi. ze szkoły krak., przedstawiciel radykalnego empiryzmu i powiązania filozofii z naukami przyrodn.; autor pierwszego komunikatu z psychologii eksperyment., przedstawionego w Uniw. Warsz.; Teoria i wyniki badań psychologicznych. HEISENBERG Werner (ur. 1901), fizyk niem.; współtwórca mechaniki kwant.; wypowiedział znaną w fizyce zasadę nicoznaczności. Nagroda Nobla 1932. HEJNAŁ [węg.], rodzaj sygnału wygrywanego (np. z wieży kościoła Mariackiego w Krakowie) o określonej porze. HEKATAJOS z MELETU (VIIN w. p. n. e.) historiograf gr.; Opis ziemi i Genealogia, pierwsze gr. dzieła hist. wykazujące zaczątki metody krytycznej. HEKATE, mit. gr. bogini utożsamiana bądź z Artemidą jako boginią księżyca, bądź z Persefoną jako bóstwem podziemnym; władczyni świata widm i upiorów; czczona zwłaszcza przez orfików. HEKATOMBA [gr.]: 1) pierwotnie ofiara ze 100 wołów składana bogom w staroż. Grecji, później w ogóle większa ofiara składana bóstwu; 2) przen. wielka liczba ofiar klęski żywioł., bitwy itp. HEKELFON, instrument dęty drewn., rodzaj barytonowego oboju; wynalazca W. Heckel 1904. HEKLA, czynny wulkan w pd. Islandii, wys. 1447 m. ,, , HEKSAGONALNY -krystalograficzne układy. HEKSAMETR [gr.], w poezji staroż. wiersz epicki złożony z sześciu stóp daktylicznych; stosowany przez Homera, Wergiliusza, Horacego; próbą stworzenia poi. odpowiednika heksametru jest Powieść Wajdęloty w Konradzie Wallenrodzie A. Mickiewicza. HEKSODA —lampa elektronowa. HEKSOZY, ogólna nazwa cukrów prostych o 6 atomach tlenu w cząsteczce. Zob. też aldozy, ketozy. HEKTAR, skrót ha, miara powierzchni; 1 ha “ = 100 a = 10 000 mi. HEKTOKOTYLUS, ramię niektórych głowonogów (np. u żeglarka), służące do przenoszenia pakietów ze spermą (spermatoforów); odrywa się ono od ciała samca i swobodnie pływa, aż do wniknięcia do jamy płaszczowej samicy, gdzie następuje zapłodnienie. HEKTOR, mit. gr. syn króla Priama, mąż Andromachy; najdzielniejszy bohater wojny trojańskiej zabity przez Achillesa; postać znana z Iliady. HEKUBA, mit. gr. żona Priama, matka m. in. Hektora, Parysa i Kasandry; w czasie wojny trojańskiej straciła niemal całą swą liczną rodzinę; zginęła tragicznie. HEL: 1) —Helska Mierzeja; 2) w., port rybacki i nadmorskie kąpielisko, pow. pucki, woj. gd., na cyplu półwyspu; wędzarnie ryb, latarnia morska. HEL He, helium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 2, gaz szlachetny; występuje w powietrzu, w niektórych gazach ziemnych, w źródłach mineralny *h, minerałach uranowych; używany do wypełniania balonów oraz do otrzymywania b. niskich temperatur. HELCEL Antoni Zygmunt (1808—70), prof. prawa Uniw. Jag., redaktor „Kwartalnika Naukowego"; Starodawne prawa polskiego pomniki, Rys postępów prawodawstwa karnego, Dawne prawo prywatne polskie.  HELTMAN Helikon 323 HELDER (Den Helder), m. portowe w pn. Holandii, nad M. Północnym; 42 700 mieszk. (1955); baza marynarki woj.; ośrodek rybołówstwa. , HELENA, mit gr. słynna z urody córka Zeusa 1 Ledy, siostra Klitemnestry, Kast ora i Polluksa, żona Menelausa; porwanie jej przez Parysa, królewicza trojańskiego, stało się powodem wojny. Zob. też Iliada. HELENY SW. WYSPA, w. na Atlantyku, należąca do W. Brytanii; 18 X 1815 — 5 V 1821 miejsce zesłania i śmierci Napoleona. HELFFERICH Karl (1872—1924), finansista i prawicowy polityk niem.; 1916—17 min. spraw wewn. i wicekanclerz. HELGOLAND, wyspa na M. Północnym, 0,9 km*, 148 mieszk. (1954); 1807—90 ang., potem niem. twierdza mor.; po 1918 fortyfikacje zburzono. HELIAJA: 1) ustanowiony przez Solona sąd lud. w Atenach; 2) miejsce, w którym się sąd odbywał; sędziów nazywano heliastami. HELIAKALNY WSCHÓD, wzeiście gwiazdy tuż przed wscnodem Słońca; h. w. poszczególnych gwiazd służył w starożytności do określania pór roku. HELIAŚCI -heliaja. HELIKON [gr.], instrument dęty blasz., rodzaj tuby basowej, używany w orkiestrach wojskowych. HELIKON, obecnie Zagora lub Palco-Wuno, góra w pd. Beocji; w starożytności uważano ją za siedzibę Muz. HELIKOPTER —śmigłowiec. ~ HELIOCENTRYCZNA [gr.-łac.] TEORIA, rozwinięta przez M. Kopernika i w nieco zmodyfikowanej postaci przyjęta dziś w nauce, teoria budowy -^słonecznego układu głosząca, że Słońce jest centralnym ciałem, wokół którego krążą planety, w ich liczbie Ziemia. Zob. też geocentryczna teoria. HELIODOR Z EMESY* (III w.), autor jednego z najlepszych romansów gr. Historia etiopska o Teagenesie i Chariklei. HELIOFITY [gr.l, rośliny światłolubne, wymagające dużych ilości światła słonecznego, np. brzoza, modrzew. Zob. też skiofity. HELIOFIZYKA [gr.], dział astrofizyki zajmujący ■ię chemiczną i fizyczną budową Słońca. HELIOGABAL, Varius Avitus Bassianus, cesarz rzym. 218—222, kapłan syryjskiego boga słońca, Heliogabala, słynny z okrucieństwa i rozpusty; zginął mając lat 18 w zamieszkach wywołanych przez Aleksandra Sewera. HELIOGRAF [gr.]: 1) przyrząd do pomiaru —usłonecznienia; zasadniczą częścią jest kula szklana, odgrywająca rolę soczewki skupiającej promienie słoneczne; 2) przyrząd astr. do fotografowania powierzchni Słońca; 8) dawniej przyrząd do sygnalizacji za pomocą błysków świetlnych. HELIOGRAWIURA [gr.], fotograwrura — rodzaj druku wklęsłego z zastosowaniem sposobów fotomech., wynaleziony 1879 przez K. Klića; z negatywu fot otrzymuje się diapozytyw, który odbija się na papierze pigmentowym pokrytym światłoczułą emulsją żelatynową; kopię pigmentową, przeniesioną na płytę miedzianą, poddaje się trawieniu, przy czym rolę -►rastra spełnia tu proszek asfaltowy; druk odbywa się w specjalnej prasie ręcznej; h. coraz rzadziej stosowana; obecnie -►rotograwiura. Zob. też druk. HELIOMETR [gr.], dawny przyrząd astr. służący do pomiarów średnicy Słońca oraz b. małych odległości gwiazd. HELIOPOLIS [gr. miasto słońca]: 1) staroż. m. egipskie (na pn.-wsch. od Kairu), w którym się znajdowała słynna świątynia boga słońca Ra; 2) —Baalbek. HELIOS, mit. gr. bóg tarczy słonecznej; na rydwanie zaprzężonym w 4 białe rumaki objeżdżał co dzień cały świat, darząc go światłem; miejscem szczególnego kultu H. była wyspa Rodos (-►kolos rodyjski). HELIOSKOP [gr.], przyrząd do oglądania Słońca. 21* Helios (malowidło na wazie) HELIOSTAT —celostat. HELIOTERAPIA [gr.], kąpiele słoneczne — metoda leczenia naturalnym światłem słonecznym; zawarte w nim promienie nadfioletowe wywołują w skórze korzystne dla ustroju przemiany biochemiczne. HELIOTROP [gr.]: 1) układ zwierciadeł i soczewek kierujący wiązką odbitych promieni światła (słońca lub lampy) z jednego punktu do drugiego; używany np. w pomiarach triangulacyjnych; 2) mineral. -►kwarc; 3) bot. Heliotropium, roślina z rodziny szorstkolistnych; H. peruvianum — fioletowe kwiaty z waniliowym zapachem; pochodzi z A mer. Pd., u nas hodowany w ogrodach (Kwitnie od sierpnia do jesieni); H. europaeum — białe kwiaty; rośnie dziko w Europie. HELIOTROPIZM —tropizmy. HELLADA: 1) w czasach Homera pd.-tesalski obwód Ftii, później nazwa całej Grecji, poza Peloponezem; 2) w szerszym znaczeniu wszystkie kraje zamieszkane przez Greków. HELLEN, mit. gr. syn Deukaliona i Pyrry, protoplasta Hellenów (Greków). HELLENIZM, okres hist. od podbojów Aleksandra W. do zawładnięcia przez Rzym wsch. częścią basenu M. Śródziemnego, 384—30 p. n. e.; w tym czasie na gruzach monarchii pers. powstały nowe państwa (-►Grecja); kultura tego okresu, żw. hellenistyczną, powstała w wyniku połączenia pierwiastków fr. z orientalnymi; gl. ośrodki: Aleksandria (Egipt), ergamon, Rodos; wszechstronny rozwój nauk, zwłaszczs ścisłych. HELLER Józef (ur. 1896), prof. chemii fizjol. Akad. Med. w Warszawie, członek koresp. i dyr. Inst Biochem. i Biofiz. PAN; prace nad amoniakiem krwi, fizjologią i biochemią owadów. ' HELLESPONT [gr. Morze Helli], staroż. nazwa cieśniny Dardanele; wg mit. gr. utonęła w niel Helle przeprawiająca się wraz z bratem Fryksosem do Kolchidy na grzbiecie baranka o złotym runie. HELMERT Friedrich Robert (1843—1917); niem. uczony, specjalista w zakresie geodezji wyższej i fizycznej. ‘ "' HELMHOLTZ Hermann von (1821—94), niem. prof. anatomii, psychologii, fizyki; od 1884 dyr. państw, instytutu flz. 1 techn. w Charlottenburgu; doskonały teoretyk i eksperymentator; określił pojęcie energii, opracował teorię wirów, odkrył wiele zjawisk w optyce, akustyce, fizjologii i elektryczności. ■* HELMINTOLOGIA [gr.J, dział parazytologii, nauka o tzw. robakach pasożytniczych, tj. o przywrach, tasiemcach i pasożytniczych nicieniach. HELMINTOZA -czerwiwość. HELMOLD (ok. 1100 — po 1177), proboszcz z Bosau (Szlezwik-Holsztyn), kronikarz niem.; jego Clironica Slavorum zawiera dzieje podboju i nawrócenia Słowian zach. do 1171. , HELOCI [gr.], ludność zależna w Sparcie, wywodząca się z podbitej przez Spartiatów miejscowej ludności; h. uprawiali działki ziemi Spartiatów, którym oddawali część plonów. HELO FITY [gr.], rośliny błotne, częściowo zanurzone w wodzie; liście ich rozwijają się nad powierzchnią wody, pączki zimują najczęściej na dnie, np. pałka wodna. HELOWCE, gazy szlachetne (nieczynne) — nazwa ogólna pierwiastków występujących w stanie gazowym, chem. całkowicie biernych, tworzących rodzinę główną ósmej grupy (tzw. rodzinę zerową) -►okresowego układu: hel (He), neon (N), argon (Ar), krypton (Kr), ksenon (Xe) i radon (Rn — pierwiastek promieniotwórczy); z innymi pierwiastkami nie tworzą trwałych połączeń; ich cząsteczki są jednoatomowe. HELSINGFORS -Helsinki. HELSINGOR, m. i port. w Danii, w cieśninie Sund; 23 700 mieszk. (1955); prom do HSlsingborg (Szwecja); stocznia; przemysł gum., szklany; w pobliżu H. zamek Kronborg, znany z Hamleta. HELSINKI (szwedz. Helsingfors), stoi., i gł. ośrodek przem., handl. i kult Finlandii, nad Zat. Fińską; 404 000 mieszk. (1955); akademia nauk, uniwersytet (zał. 1640 w Turku), politechnika, akademia weteryn., konserwatorium muz., 2 wyższe szkoły handl. (fińska 1 szwedzka) i in. instytucje nauk. i kult; przemysł: maszyn, (elektrotechn., stocznie), chem., włókien., spoż.; największy port Finlandii, gł. importowy. HELSKA MIERZEJA (Hel), piaszczysty wał na Pobrzeżu Bałtyckim; 31 km*, dl. 34 km, szer. 3 km do 200 m; linia kol. Puck—Hel. HELTMAN Wiktor (1796—1878), poi. działacz polit., publicysta; założyciel Związku Wolnych Polaków,  HELUAN 324 Helm uczestnik powstania listopad., na emigracji czynny w Tow. Dem. Pol.; jeden z gł. autorów Manifestu TDP 1836; Demokracja polska na emigracji. HELUAN, miejscowość uzdrowiskowa na pd. od Kairu, w Egipcie; ok. 8000 mieszk.; cementownie. HELVETIUS Claude Adrien (1715—71), filozof fr., encyklopedysta; w pracy De l'Esprit (O umyśle), potępionej przez Sorbonę i publicznie spalonej, dowodził, że zmysły są jedynym źródłem wszelkiej aktywności intelektualnej; ludzie z urodzenia są sobie równi, różnice powstają później, pod wpływem wychowania; De l’Homme (O człowieku). HELWECJA, nazwa Szwajcarii; -»Helwetowie. HELWECJUSZ -»Helvetius. HELWECKA REPUBLIKA, państwo utworzone w Szwajcarii 1798—1803 przez Dyrektoriat fr. i zależne od Francji. HELWECKIE WYZNANIE -ewangelicko-rèformowany kościół. HELWETO WIE, lud celtycki; w okresie podboju Galii przez Cezara zamieszkiwał część dzisiejszej Szwajcarii i tereny sąsiednie; kraj ten zwano Helwecją. HEŁM [niem.]: 1) ochronne metalowe nakrycie głowy używane przez wojsko i straż pożarną; 2) arcli. ozdobne zwieńczenie wieży (stożkowate lub baniaste) z cegły. kamienia lub drewna, najczęściej kryte blachą. HEM, barwny składnik cząsteczki hemoglobiny, zawierający żelazo dwuwartościowe. HEMATURIA -»-krwiomocz. HEMATYNA [gr.], związek chem. powstały w wyniku hydrolizy hemoglobiny w obecności tlenu; zawiera żelazo trójwartościowe; pod wpływem kwasu solnego przechodzi w —heminę. HEMATYNOWE ZWIĄZKI, ogólna nazwa obejmująca połączenia żelaza z porfirynami. HEMATYT [gr.], błyszcz żelaza, żelaziak czerwony — minerał barwy czerwonawej lub stalowoczamej; tlenek żelazowy; ważna ruda żelaza (do 70’/« Fe); używany do wyrobu czerwonej farby i do polerowania. HEMERALOPIA -»ślepota (zmierzchowa). HEMICELULOZA [gr.-lac.], węglowodan odkładający się jako ciało zapasowe w błonie komórkowej roślin wyższych; łatwiej niż celuloza ulega hydrolizie i przyswajaniu. HEMIMORFIT -kalamin. HEMINA [gr.], chlorek —hematyny; otrzymana w postaci krystal. przez anatoma krak. L. K. Teichmanna; służy do identyfikacji krwi różnych gatunków zwierząt. HEMINGWAY [hemyń°ej] Ernest (ur. 1899), pisarz amer, należący do tzw. „wielkiej czwórki'* (E. Hemingway, J. Steinbeck, E. Caldwell, W. Faulkner); twórca „nowego stylu“ w literaturze i nowej szkoły pisarskiej; znalazł niezliczonych naśladowców wśród nowocz. pisarzy Ameryki i Europy; styl jego prozy polega na maksymalnej oszczędności słów, prawie zupełnym braku komentarza autorskiego, beznamiętnej narracji, wreszcie na dialogu naturalistycznym, posługującym się najprostszymi wyrazami z codziennego życia; Słońce leż wschodzi, Pożegnanie z bronią, Biedni i bogaci. Komu bije dzwon, Stary człowiek i morze oraz zbiór 49 opowiadań, z którego wybór wydano w Polsce (śniegi Kilimandżaro i inne opowiadania). Nagroda Nobla 1954. HEMIPAREZA [gr.], niedowład połowy ciała; objaw choroby mózgu (wylew krwi, nowotwór i in.). . HEMIPLEGIA [gr.], porażenie jednej połowy cia» ła; objaw choroby mózgu (wylew krwi, nowotwór i in.). HEMOFILIA —krwawiączka. HEMOGLOBINA [gr.-lac.], czerwony barwnik krwi znajdujący się w osoczu bezkręgowców, a w czerwonych ciałkach krwi (erytrocytach) u kręgowców; łatwo łączy się z tlenem tworząc tzw. oksyhemoglobinę, któE. Hemingway ra z kolei łatwo się rozpada w środowisku ubogim w tlen na hemoglobinę i tlen; na tym polega zaopatrywanie tkanek organizmu w tlen; h. chemicznie pokrewna jest chlorofilowi. HEMOGLOBINOMETR -hemometr. HEMOLIMFA [gr.-łac.], krew bezkręgowców. HEMOL1ZA [gr.], rozpływanie się czerwonych ciałek krwi pod wpływem czynników enem. lub fiz., połączone z przechodzeniem barwnika krwi do osocza lub roztworu. HEMOMETR [gr.], hemoglobinometr — przyrząd do oznaczania zawartości hemoglobiny we krwi. HEMOPROTEIDY [gr.], białka złożone zawierające układ hematynowy (—nematynowe związki), np. hemoglobina, katalaza i in. HEMOROIDY -»guzki krwawnicze. HEMOTERAPIA [gr.], leczenie krwią przez przetaczanie krwi jednego człowieka drugiemu, przez wprowadzenie własnej krwi chorego dożylnie lub domięśniowo, przez podawanie choremu preparatów z krwi zwierzęcej. HEMPEL Jan (1877—1936), działacz poi. ruchu robota., działacz spółdzielczy, publicysta; od 1921 w KPP, wielokrotnie więziony; od 1932 w ZSRR, gdzie 1936 uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia; zrehabilitowany. HEMPIŃSKI Jakub (1749—1829) aktor; role komediowe w zespole Wojciecha Bogusławskiego, w sztukach Moliera, Beaumarchais’go, Zabłockiego. HENDAYE [adąj], m. i port we Francji, nad Atlantykiem, przy granicy z Hiszpanią; 6900 mieszk. (1954); kąpielisko, plaża. HENDERSON [hęndosn] Arthur (1863—1935), polityk ang., przywódca Labour Party; 1929—31 min. spraw zagr., 1932—33 przewodniczący konferencji rozbrojeniowej. Nagroda pokojowa Nobla 1934. HENGELO [heńhelę], m. we wsch. Holandii; 54 400 mieszk. (1955); przemysł włókien., maszyn. HENLEIN Konrad (1898—1945), przywódca hitlerowców w Czechosłowacji; 1938—45 namiestnik Sudetenlandu; po klęsce Niemiec popełnił samobójstwo. HENLEY [hęnly], m. w Anglii posiadające najstarszy (od 1826) tor regatowy w Europie; słynne z corocznych międzynar. regat wioślarskich. HENNA [arab.], barwnik do farbowania włosów otrzymywany z liści rośliny Lawsonia inermis (rodzina krwawnicowate; Australia, tropik. Azja, Afryka). HENNEBIQUE [enbjk] François (1842—1921), twórca teorii żelbetu z prostoliniowym rozkładem naprężeń; projektant pierwszego mostu żelbet. (Viggen 1894) oraz licznych mostów i konstrukcji żelbet, we Francji i w innych krajach. HENOTEIZM [gr.], termin wprowadzony przez M. Miillera dla określenia wedyjskich form —politeizrou; istotą h. jest wyróżnianie jednego bóstwa przy jednoczesnym nienegowaniu istnienia innych. HENR (H), jednostka indukcyjności (własnej i wzajemnej) — indukcyjność takiego obwodu, w którym powstaje siła elektromotoryczna 1 wolta, gdy natężenie płynącego przezeń prądu elektr. zmienia się jednostajnie o 1 amper na sek.; nazwa od amer, fizyka Josepha Henry’ego (1797—1878). HENRY O., właśc. William Sydney Porter (1862— 1910), pisarz amer., humorysta; pełne ironii i zjadliwego dowcipu opowiadania z życia wielkomiejsk.; Cztery miliony, Humoreski. HENRY’EGO PRAWO: rozpuszczalność gazu w cieczy jest w danej temperaturze wprost proporcjonalna do ciśnienia tego gazu nad cieczą; odkrywca — chemik ang. William Henry (1775—1836). HENRYK, imię panujących; Polska, królowie: H. 	Walezy (1551—89), z rr. dynastii Walezjuszów, 1573 ohrany królem poi..; opuścił potajemnie Polskę 1574, aby objąć tron fr. jako Henryk III po śmierci hrata, Karola IX. Piastowscy książęta dzielnicowi: 1) 	H. Sandomierski (1135—66), książę dzielnicy sandom. od 1138, syn Bolesława Krzywoustego; brał udział w drugiej wyprawie krzyżowej i w wyprawach przeciwko Prusom; 2) H. Brodaty (1168—1238), wnuk Władysława II; władca dzielnicy wrocł. 1201—38, książę krak. 1228—29 i od 1232, części Wielkopolski od 1234; dążył do zjednoczenia państwa poi.; 3) H. Pobożny (1191—1241), syn H. Brodatego; 1238 odziedziczył monarchię ojca, 1239 zdobył pozostałą część Wielkopolski; dążył do zjednoczenia państwa poi.; zginął w bitwie z Tatarami pod Legnicą; 4) H. Probus (1248—90), książę wrocł. od 1270 i krak. od 1288; wnuk H. Pobożnego; dążył do zjednoczenia państwa ppl,; . czynił starnia o koronę król.; 5) H. (?—1309), książę głogowski 1273/74—1309; prowadził wojnę  Henryk VIII ang. 325 z Władysławem Łokietkiem; 1296 uzyskał część, a 1306 całą Wielkopolskę. — Anglia: 1) H. I (1068—1135), król od 1100, syn Wilhelma Zdobywcy; przywrócił jedność państwa normandzko-ang.; 2) H. Plantacenet (1133—89), król od 1154; lennik króla fr. z ziem we Francji — posagu żony ^??nory Akwitaóskiej, co dało początek wojnom z Francją XIII—XV w.; opanował Bretanię; przeprowadził reformy skarbu i wojska; podbój Irlandii i Szkocji; 3) H. III (1207—72), król od 1216; przeciwko niemu powstali baronowie pod wodzą Szymona de Monfort i zwołali pierwszy parlament ogólnostanowy 1265 z udziałem przedstawicieli szlachty i miast; 4) H. V (1387—1422), król od 1413; wznowił wojnę stuletnią; po zwycięstwie pod —Azincourl opanował prawie całą Francję; od 1420 regent Francji przez małżeństwo z córką Karola VI; 5) H. VI (1421— 71), król Anglii i Francji 1422—61, utracił zdobycze Anglii we Francji; zakończenie wojny stuletniej 1453 i,Pocz9tek wojny Dwóch Róż 1455; zdetronizowany 1471; ostatni z linii Lancaster; 6) H. VII (1458—1509), król od 1485, pierwszy z dynastii Tudorów; zakończył wojnę Dwóch Róż 1485; 7) 	H. VIII (1491—1547), król od 1509; walczył z Franciszkiem I i Karolem V; wskutek sprzeciwu papieża w sprawie rozwodu z pierwszą żoną Katarzyną Aragońską zerwał z kościołem rzym., sekularyzowal majątki kościelne i aktem suprenftcji 1534 utworzył kościół anglik., ogłaszając się jego głową. — Bawaria: 1) H. Jasomirgott Babenberg (ok. 1114—77), książę Bawarii 1141—54, książę Austrii od 1156; zrezygnował z Bawarii na rzecz Henryka Lwa, w zamian otrzymując marchię austriacką jako samodzielne księstwo; 2) H. Lew (1129—95), książę Saksonii i Bawarii; głowa rodu Welfów; prowadził politykę podboju ziem słów. i rozpoczął kolonizację podbitych terenów; założył Lubekę; prowadził długoletni zatarg z cesarzem Fryderykiem Barbarossą; w wyniku sporu pozbawiony księstwa i skazany na banicję 1180. — Francja: 1) H. II (1519-59), kró od 1547; syn Franciszka I ożeniony z Katarzyną Me dycejską; kontynuował wal kę przeciw cesarzowi Karo łowi V i jego synowi, kró łowi hiszp. Filipowi II zawarł pokój w —Cateau Cambrćsis 1559; 2) H. III -►Henryk Walezy; 3) H. IV (1553—1610), król od 1589; syn Antoinę’a de Bourbon i Jeanne d’Albret, odziedziczył po matce tron król. Nawarry 1579; za panowania Walezjuszów we Francji przywódca hugonotów; po śmierci Henryka III 1589 dziedzic tronu fr., powszechne uznanie zdobył po frzejściu na katolicyzm 593; wydał edykt tołerancyjny w Nantes 1598; zapewnił Francji pokój i podniósł gospodarkę. — Cesarstwo Rzym. i Królestw o Ni em.: 1) H. I Ptasznik (876—936), książę saski z rodu Ludolfingów, król od 919; rozpoczął podbój Słowian polabskich, założył Marchię Pn.; 929 narzucił zwierzchność lenną Czechom; 933 pokonał Węgrów nad rz. Unstrut; 2) H. II Sw. (973—1024), książę bawarski od 995; król niem. od 1002; cesarz od 1014; prowadził wojny z Bolesławem Chrobrym; 3) H. III (1017—56), król od 1039; cesarz od 1046; utrwalił zwierzchność cesarzy nad papiestwem, popierał prądy reformatorskie w kościele; narzucił zwierzchność lenną Węgrom; pokonał Brzety sława czes.; jego panowanie uważa się za szczyt potęgi Cesarstwa Rzym.-Niem.; 4) H. IV (1050—1106), król od 1056, nie koronowany na cesarza; syn Henryka III; w okresie maloletnoścl H. IV do 1065 regencję sprawowała najpierw matka, Agnieszka z Poitou, od 1062 biskupi Anno Koloński i Adalbert Bremenski; rządy osobiste od 1065; rozpoczął walkę o inwestyHenryk IV fr. HERB lurę z papieżem Grzegorzem VII; ekskomunikowany, ukorzył się przed papieżem w Canossie 1077; 1085 zmusił Grzegorza VII do opuszczenia Rzymu; przed śmiercią zdetronizowany przez swego syna Henryka V; 5) H. V (1081—1125), król od 1106, cesarz od 1111; syn Henryka IV; 1109 walczył z Bolesławem Krzywoustym; zakończył walkę o inwestyturę zawierając z papieżem Kalikstem II konkordat w Wormacji 1122; 6) H. VI (1165—97), król od 1190, cesarz od 1191; syn Fryderyka I Barbarossy; opanował Sycylię — wiano swej żony Konstancji; 7) H. VII Luksemburczyk (ok. 1275—1313), cesarz od 1308; oddał Czechy swemu synowi Janowi w dziedziczne władanie. — Obodrzyci: H. (P—1127), książę od ok. 1100; syn Gotszałka; wypędzony odzyskał tron po walkach; sojusznik Sasów i Danii; okres szczytowy rozwoju państwa obodrzyckiego. — Portugalia: H. 	Żeglarz (1394—1460), książę, syn króla Jana I; inicjator budowy floty mor., zapoczątkował okres odkrywczych podróży i kolonialnej polityki Portugalii. HENRYKÓW, w., pow. ząbkowicki, woj. wróci., u podnóża Wzgórz Strzelińskich, nad Oławą dopływem Odry; 1200 mieszk. (1956); kościół i klasztor 1222 zał. przez Henryka Brodatego, przebudowany na zamek, w kościele grobowce Piastów. HENSEL Witold (ur. 1917), archeolog poi., badacz wczesnego średniowiecza. HEPARYNA, polisacharyd wytwarzany przez komórki tuczne, gl. w wątrobie i tkance płucnej; stos. w lecznictwie dla zapobiegania krzepnięciu krwi. HEPPLEWHITE [hępluajt] George (P—1786), ang. meblarz, twórca stylu w meblarstwie (1760—86) zw. od jego nazwiska hepplewhite; jego meble, gl. mahoniowe, lekkie i eleganckie, wykonywane były do wnętrz projektowanych przez R. i J. Adamów; charakterystyczne dla niego są owalne, sercowate i lirowate, ażurowe oparcia krzeseł, foteli i kanap. HEPTARCHIA [gr.]. siedem królestw utworzonych na wyspie Brytanii w V i VI w. przez plemiona anglosaskie, 828 Egbert, król Essex, połączył je w jedno państwo. HERA, mit. gr. bogini nieba, opiekunka małżeństwa, żona Zeusa; rzym. Junona. HERAKLES -Herkules. HERAKLION -Iraklion. HERAKLIT Z EFEZU (ok. 540—480 p. n. e.), filozof gr., zwany „Ciemnym“; twórca doktryny bezwzględnej i wiecznej zmienności wszystkich rzeczy, uważał trwałość za złudzenie zmysłów; prawem rozwoju jest walka przeciwieństw przejawiająca się w powstawaniu i ginięciu wszystkiego i wszystkich; z prac H. zachowały się nieliczne fragmenty w postaci luźnych zdań. HERALDYKA [niem.], herboznawstwo, nauka pomocn. historii zajmująca się herbami; nazwa pochodzi od średniow. heroldów, którzy od XII w., pełniąc służbę porządkową na turniejach, obowiązani tryli również do baczenia na poprawność rysunku herbów rycerskich i z czasem, w XIV—XV w., ustalali, kto ma prawo przynależenia do stanu rycerskiego. HERAT, m. w zach. Afganistanie, w żyznej dolinie rz. Heri-Rud; ok. 90 000 mieszk. (1948); wyrób dywanów; handel karakułami; lotnisko. HERB [niem.], ustalona wg reguł heraldycznych oznaka rodziny, korporacji, miasta lub państwa; h. rycerskie od XIV w. były dziedzicznymi oznakami przynależności do stanu szlacheckiego; składały się z godła herbowego i klejnotu; godło umieszczano na barwnej powierzchni tarczy, zw. w heraldyce polem, a klejnot na hełmie rycerskim. Herby rodowe: a — Rola, b — Sas, c — Stan koń, d — Starża-Topór, e — Sulima, f — Syrokomla, g — Szeliga, li — Slepowron-Bujno  HERBA MATE HERBA MATE, herbata paragwajska, wywar z liści krzewu mate (Ile* paraguay ensis) z rodziny ostro* krzewowatych; Ameryka Pd. i Srodk.; zawiera kofeinę. HERBARIUM -zielnik. HERBART Johann Friedrich (1776—1841), niem. filozof, psycholog, pedagog i polityk; zwolennik absolutnej prus. monarchii; jego Pedagogika ogólna w celu wychowania wysnuta (1806) oraz Wykłady pedagogiczne w zarysie (1835) były reakcją na demoler. idee rewolucji fr.;, cel wychowania opierał na ideach rei.-moralnych; herbartyzm był b. popularny w Europie XIX w. HERBARZ, zbiór i opis herbów; h. poi. zawierają również genealogie rodzin; w Polsce m. in. h. K. Niesieckiego (z 1728—43), A. Bonieckiego (z 1899—1914). HERBATA [łac.J: 1) h. chińska, Thea sinensis, krzew lub drzewo z rodziny cistronkowatych, o wiecznie zielonych skórzastych liściach; pochodzi z Chin i Indochin, uprawiany w wielu krajach (Japonia, Indie, Amer. Pd., pd. wzgórza Kaukazu); 2) młode liście i pączki tego krzewu poddane m. in. więdnięHerbata Powierzchnia uprawy, produkcja światowa i ważniejsi producenci Krzew herbaciany Powierzchnia uprawy (w min ha) Zbiory (w tys. ton) Kraje przeciętna roczna 1955 przeciętna roczna 1955 1934—1938 1934-1938 Świat* # 466 778 w tym: Indie • 178» 300 Cejlon 0,2 0,2 104 172 Chińska Rep. Ludowa • • • - 108 Japonia 0,04 0,04 49 73 Indonezja 0,2 0,07 75 44 Pakistan 0,04» 0,03 26» 23 Tajwan 0,04 • 12 14 * Bez ZSRR i w latach 1934—38 bez Chin. b Przeciętna z lat 1936—38. ciu, fermentacji i suszeniu; zawierają taninę (garbnik), kofeinę (alkaloid) i olejki eteryczne; 3) napar z liści herbacianych, znany w Chinach od przeszło 2 tys. lat, w Europie od ok. 1600 r. Tabl. 17. HERBICYDY -auksyny. HERBST Stanisław (ur. 1907), historyk, znawca historii miast i wojskowości; prof. Uniw. Warsz.; od 1956 prezes Pol. Tow. Historycznego; Toruńskie cechy rzemieślnicze, Wojna inflancka 1600—1602. HERBURT Jan Szczęsny (1567—1616), jeden z przywódców rokoszu Zebrzydowskiego; wydawał pisma S. Orzechowskiego, W. Kadłubka, J. Długosza we własnej drukami w Dobromilu; autor satyr i pism polit oraz poematu HerHERC (Hz), cykl na sekundę — jednostka częstotliwości; 1 Hz jest częstotliwością takiego zjawiska —okresowego, które się powtarza co 1 sek.; nazwa od nazwiska Heinricha Hertza. HERCEGOWINA -Bośnia i Hercegowina. HERCEN Aleksandr I. (1812—70), ros. działacz A. Hercen S26 rewoL-demokr., pisarz, filozof-materialista; 1835 wydalony z Moskwy na prowincję za organizację kółek rewol.; od 1847 mieszkał stale za granicą; w Londynie wydawał ros. almanach lit. „Polamaja Zwiezda“ i czasopismo „Kołokoł“; jako publicysta popierał walkę nar.wyzwól. Polaków; odegrał wielką rolę w dziejach kształtowania się myśli rewol. w Rosji; prace filozof.: Dyletantyzm w nauce, Listu o badaniu przyrody, powieści Kto winien, Sroka złodziejka, wielki pamiętnik ’it. Rzeczy minione i rozmyślania. HERCULANEUM —Pompei. HERCYNIDY, Waryseydy — góry fałdowe powstałe w okresie karbońskim (—kar bon), np. Wogezy, Harz (od nich nazwa), Ural, w Polsce Góry Świętokrzyskie, częściowo Sudety. HERCZEG [herceg] Ferenc (1863—1954), powieściopisarz i dramaturg węg.; Błękitny lis, Brama życia. HERDER Johann Gottfried (1744—1803), niem. filozof i pisarz; wywarł duży wpływ na kształtowanie 6ię literatury niem.; inicjator ruchu lit Sturm und Drang; propagator twórczości lud.; podkreśla! charakter nar. literatury; autor pierwszej próby powszechnej historii kultury; Idee do filozofii historii ludzkości. HERE [e:r] Emmanuel (1705—63), architekt fr.; projektował (na zlecenie Stanisława Leszczyńskiego) zespól placów i budynków w Nancy. HEREDIA [eredią] Josó Maria de (1842—1905), poeta fr., paraasista; sonety Trophées. HEREDITAS -spadek. HEREFORD [hęryfod], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 32 500 mieszk. (1951); stoi. hrabstwa H.; katedra St Ethel z XI w., liczne budowle z XVI i XVII w.; garbarnie; przemysł spoż. i skórz. • HEREZJA [gr.], kacerstwo — błędna nauka, odrzucanie któregoś z dogmatów danej religii, w szczególności kat.; przen. wyznawanie poglądów sprzecznych z powszechnie przyjętymi. HERKULES: 1) Igr. Herakles], najsławniejszy bohater mitologii gr., syn Zeusa i Alkmeny; prześladowany przez Herę; w służbie u króla Myken Eurysteusza dokonał 12 słynnych prac: 1) zdusił lwa nemejskiego; 2) zabił hydrę leraejską; 3) złowił łanię kerynejską; 4) upolował dzika erymanckiego; 5) oczyścił stajnię Augiasza, króla Elidy; 6) wypłoszył straszliwe ptaki z doliny Stymfalos; 7) pokona! byka kreteńskiego; 8) uprowadził stado ziejących ogniem koni Diomedesa; 9) zdobył pas królowej Amazonek, Hipolity; 10) w wyprawie po woły Geriona przedarł przesmyk łączący Europę z Afryką i po obu stronach utworzonej w ten sposób cieśniny ustawił 2 skały zw. Słupami Herkulesa (Gibraltar i Ceuta); 11) zdobył złote jabłka z ogrodu Hesperyd; 12) uprowadził z Tartaru Cerbera. Gdy sam spalał się na stosie, chcąc skrócić cierEienia zadane mu przez —Dejanirę, ogowie wzięli go na Olimp i uczynili nieśmiertelnym; 2) gwiazdozbiór nieba pn.; zob. niebo (mapa). HERKULES, Dynastes hercules, chrząszcz tropikalny; wyjątkowo duży (dł. ok. 20 cm). HERMA [gr.]: 1) w staroż. Grecji kamienny słup zwężony u dołu, z popiersiem Hermesa, stawiany pierwotnie przy drogach; później też innych bogów lub słynnych ludzi; 2) pilas ter, zwężający się w dolnej części, zwieńczony głową lub pólpostacią ludzką; stosowany w arch. od Renesansu. HERMAFRODYTA [gr.], obojnak— organizm obuplciowy, tj. wytwarzający komórki płciowe męskie i żeńskie, np. większość roślin kwiatowych, u zwierząt np. tasiemiec; osobnik mający rozwinięte tylko drugorzędne cechy płci odmiennej (np. mężczyzna z rozwiniętym biustem) nie jest hermafrodytą. HERMANDADY [hiszp.], w średniowieczu związki hiszp. miast lub gmin wiejsk. dla obrony swych praw; Santa Hermandada, rodzaj policji, z której pomocą Ferdynand i Izabela Katoliccy utwierdzili władzę król. w walce z feudałami. HERMANN VON SALZA (1170—1239), w. mistrz zakonu krzyżackiego 1210—39; zawarł 1225/26 porozumienie z Konradem Mazow. w sprawie przybycia Krzyżaków do Polski; popierany przez cesarza i papieża zaczął tworzyć państwo zakonne w Prusach. HERMES, mit. gr. bóg handlu, żeglugi, kupców 1 złodziei, poseł bogów, przewodnik dusz zmarłych do Podziemia; miał moc łagodzenia sporów za poHcrma  327 mocą laski z obwiniętymi dokoła nie) wężami, zwane] kaduceuszem; mit. rzym. Merkury. HERMETYCZNY [gr.], szczelnie zamykający, nie dopuszczający dopływu powietrza. HERMITÉ [ermjt] Charles (1822—1901), matematyk fr.; badania z zakresu teorii liczb i teorii funkcji eliptycznych; wykazał, że liczba e nie jest algebraiczna. HERMLIN Stephan (ur. 1915), niem. pisarz socjalist. (NRD), liryk i nowelista; Mansfelder Oratorium. HERMON -»-Dżebel-esz-Szach. HERNANDEZ [ernąndes] José (1834—94), poeta argent., autor nar. epopei o ginącej grupie społ. konnych pastuchów, gauchos; Martin Fierro. HERNE, m. przem. w NRF (Zagłębie Ruhry); 116300 mieszk. (1955); kopalnie węgla kam., koksownie, huty; przemysł maszyn, i urządzeń kopalnianych, włókien. ; port rzeczny. HEROD, imię władców Judei: 1) H. Wielki, król 37—4 p. n. e.; walczył pomyślnie z Partami i Arabami; odbudował świątynię jerozolimską; znienawidzony z powodu okrucieństwa; na czas jego rządów, wg N. Testamentu, przypada narodzenie Chrystusa; 2) 	H. Antypas, tetrarcha 4 p. n. e. — 39 n. e., syn poprzedniego; na skutek intryg żony, Herodiady, kazał ściąć Jana Chrzciciela; pozbawiony władzy przez cesarza Kaligulę zmarł na wygnaniu; za jego rządów zginął Chrystus. HERODIADA (I w.), wnuczka Heroda W.; jej małżeństwo z bliskim krewnym, Herodem Antypasem, sprzeczne z prawem mojż., wywołało ostrą naganę ze strony Jana Chrzciciela; H. skłoniła męża do uwięzienia go, a następnie za pośrednictwem córki, Salome, do ścięcia i ofiarowania jej głowy skazanego. HERODOT Z HALIKARNASU (V w. p. n. e.), podróżnik i najstarszy historyk gr., zw. ojcem historii; historia wojen gr.-pcrs. do- Herodot prowadzona do klęski Persów pod Platejami (Beocja) 479 p. n. e.; przy opisie ludów pn. wybrzeża M. Czarnego wymienia Neurów j Budynów, uchodzących za Słowian. HERO I LEANDER, para legendarnych kochanków; Hero, kapłanka Afrodyty w Sestos, rzuciła się do morza po śmierci Leandra, który płynąc na schadzkę, utonął w Hellesponcie (-»Muzajos). HEROINIZM -»-narkomania. HEROIZM [gr.], bohaterstwo; heroiczny, dzielny, bohaterski. HEROLD -heraldyka. HERON Z ALEKSANDRII (ok. 80 p.n.e.), matematyk, geodeta, fizyk i inżynier gr.; zajmował się mechaniką, optyką, hydrostatyką; opisał teodolit, sporządził pompę tłoczącą; w optyce dowiódł równości kątów padania i odbicia; w matematyce podał wzór na obliczanie pola trójkąta. HEROS, mit. gr. bohater pochodzenia boskiego, jak Herkules, Achilles i in. HEROSTRAT, Efezyjczyk, który podpalił słynną świątynię Artemidy w Efezie (356 p. n. e.), aby uwiecznić swe imię; skazano go na śmierć, a historykom zabroniono wzmianki o nim. HERPES —opryszczka. HERPETOLOGIA [gr.], dział zoologii obejmujący naukę o gadach i płazach. HÉRRERA Juan de (ok. 1530—97), architekt hlszp. okresu Renesansu, pracujący na dworze Filipa II; Escorial pod Madrytem, katedra w Valladolid. HERRIOT [erjp] Edouard (1872—1957), fr. polityk, pisarz i publicysta, przywódca partii radykalno-socjalist. ; 1905—47 mer miasta Lyonu, wielokrotny minister; 1924—25 i 1932 premier, 1947—54 przewodni¬ HESSA PRAWO czący Zgromadzenia Nar., członek Akademii Fr. Nagroda Świat. Rady Pokoju 1954. HERSCHEL [hę:szel]: 1) Friedrich Wilhelm (Sir William) (1738—1822), astronom ang., odkrywca planety Uran; stworzył podstawy astronomii gwiazdowej; wykrył ruch Słońca ku -»apeksowi; podał model budowy Galaktyki; 2) John Frederick William (1792— 1871), syn poprzedn., astronom, fizyk i chemik ang., popularyzator nauk przyTodn.; Wstęp do badań przyrodniczych. HERSTAL [erstąl], m. przemysł, we wsch. Belgii, w pobliżu Liège; 27 965 mieszk. (1954); hutnictwo żeL i stali; produkcja broni, samochodów, traktorów, trolejbusów. HERTLING Georg hr. (1843—1919), uczony, kat. polityk niem.; 1912 premier Bawarii; 1917—18 kanclerz Rzeszy. HERTZ: 1) Heinrich (1857—94), fizyk niem.; 1888 wykazał istnienie fal elektromagnet., przewidzianych teoretycznie przez J. C. Maxwella; 2) Benedykt (1872—1952), poi. bajkopisarz, satyryk, autor książek dla dzieci; związany z kierunkiem demokr.lewic.; Bajki, Satyry 1919—1951; 3) Jan Adolf (1878— 1943), dramaturg poi.; zamordowany przez hitlerowców; popularna w latach między woj. sztuka Miody las (o strajku szkolnym 1905); 4) Paweł (ur. 1918), poi. poeta, eseista, tłumacz; pierwsze liryki w „Skamanarze“; 1945—49 współred. „Kuźnicy“; 1 liczne zbiory wierszy, tom opowiadań Sedan, opowieść biogr. Portret Słowackiego, kilka tomów esejów, przekłady z lit. fr. i rosyjskiej. HERTZOG James (1866—1942), dowódca wojsk burskich w wojnie z Anglią 1899—1902; od 1918 leader partii opozycyjnej, dążącej do uniezależnienia państwa od Imperium Bryt.; 1924—39 premier rządu Związku Afryki Pd. HERTZSPRUNG Ejnar (ur. 1873), wybitny astronom duń., wprowadził podżiał gwiazd na olbrzymy i karły. HERTZSPRUNGA-RUSSELLA DIAGRAM, diagram ilustrujący zależność pomiędzy jasnością gwiazd (dzielnością ich promieniowania) a ich barwą; za pomocą H-R. d. gwiazdy systematyzuje się w grupy, Zob. też wielkość gwiazdowa. HERWEGH Georg (1817—75), niem. poeta rewol.; Cedichte eines Lebendigen (Wiersze żyjącego). HERYNG: 1) Zygmunt (1854—1931), ekonomista poi.; we wczesnym okresie działalności naukowej bliski marksizmowi, później zwolennik fizycznego wyjaśniania zjawisk gosp., tzw. teorii „energii społecznej“; Gawędy ekonomiczne, Logika ekonomii; 2) Jerzy, syn Z. -»Ryng. HE-RZL Teodor (1860—1904), publicysta i pisarz żyd., twórca -»syjonizmu, założyciel organizacji syjonistycznej i jej pierwszy prezydent. HERZOG, niem. tytuł książąt panujących; odpowiednik łac. „dux“ i fr. „duc“. HESJA (Hessen), kraj w NRF; 21 109 km2 (1950), 4 478 000 mieszk. (1954); stoi. Wiesbaden; obejmuje obszar między środk. Renem I górną Wezerą; dzieli się na 3 regencje; Kassel, Darmstadt i Wiesbaden; uprawa zbóż; hod. bydła rogat.; nad dolnym Menem wielki okręg przem. (metal., maszyn., skórz., chem.); gł. m. Frankfurt nad Menem, Darmstadt, Kassel, Giessen. — Sredniow. landgrafostwo, podzieliło się 1567 na 3 części: Hesscn-Darmstadt, wielkie księstwo, należało 1871—1918 do cesarstwa niem.; Hessen-Homburg, landgrafostwo, wcielone 1866 do Prus; Hessen-Kassel, od 1803 elektorat, wcielony do Prus 1866; ośrodek protestantyzmu; anektowane przez Prusy części H. utworzyły prowincję Nassau-Hessen. HESPERYDY: 1) mit. gr. 3 córki Atlasa; strzegły w swych ogrodach złotych jabłek na jabłoniach, które Gaja ofiarowała Herze z okazji jej zaślubin z Zeusem; zdobycie tych jabłek było jedną z prac Herkulesa; 2) geogr. -«-Iberyjskie góry. HESS: 1) Mozes (1812—75), niem. publicysta; przedstawiciel ..prawdziwego socjalizmu“, później zwolennik Lassalle’a; 2) Walter Rudolf (ur. 1881), fizjolog szwajc. Nagroda Nobla 1949; S) Victoh Franz (ut. 1883), fizyk austr., odkrywca promieniowania kosmicznego. Nagroda Nobla 1936 ; 4) Rudolf (ur. 1894), polityk niem.; od 1925 osobisty sekretarz Hitlera, od 1933 jego zastępca i min. Rzeszy; 1941 w czasie II wojny świat, udał się w tajnej misji do Anglii; w procesie norymberskim skazany na dożywotnie więzienie. HESSA PRAWO, podstawowe prawo -»termochemii, w myśl którego efekt cieplny reakcji chem. zależy jedynie od początkowego 1 końcowego stanu reagującego układu, a nie zależy od jego stanów pośrednich, np. efekt cieplny spalania węgla na dwu tlenek węgla jest taki sam jak efekt cieplny spalani»  HESSE węgla najpierw na tlenek węgla, a następnie tlenku węgla na dwutlenek węgla; sformułowane przez H. 	Hessa (1802—50). HESSE Hermann (ur. 1877), niem. poeta 1 powieściopisarz osiadły w Szwajcarii; początkowo realista, po I wojnie świat wprowadza do swych powieści fantastykę i utopię oraz nastrój mistyczny; powieści: Pod kołami, Peter Camenzind, Wilk stepowy, Narcyz i Złotousty, Das Clasperlenspiel. Nagroda Nobla 1946. HESTIA, mit. gr. bogini ogniska domowego, córka Kronosa i Rei; mit. rzym. Westa. HETERA, w staroż. Grecji niezamężna kobieta prowadząca lekki tryb życia, często odznaczająca się dużą inteligencją i wykształceniem. HETERIE [gr. hetaira — towarzyszka], w staroż. Grecji tajne stowarzyszenia o charakterze polit. W XIX w. organizacja niepodległość, antyturecka p. n. Filiki Eteria. W Grecji wspólcz. stowarzyszenia polit. i literackie. HETEROATOM -►cykliczne związki. HETEROCHROMOSOMY -»chromosomy. HETEROCYKLICZNE ZWIĄZKI -cykliczne związki. HETERODYNA [gr.], generator lampowy małej mocy, używany m. in. w odbiornikach radiowych, do pomiaru częstotliwości drgań elektr. i in. HETEROFILIA [gr. héteros — odmienny], występowanie u tej samej rośliny liści różnego kształtu, np. u roślin wodnych (jaskier wodny, strzałka wodna) liście nadwodne i zanurzone. HETEROFONIA [gr.], rodzaj muzyki, w której wszystkie głosy wykonują tę samą melodię, jedynie w różny sposób, na kształt wariacji nieznacznie ją odmieniając, stąd nazywana też h. wariacyjną; sposób muzykowania powszechny na całym Wschodzie, także w eur. muzyce ludowej. HETEROGAMIA [gr!], biol. łączenie się dwóch heterogamet; heterogamety, wytwarzane przez dany gatunek zwierzęcia lub rośliny komórki rozrodcze (gamety) męskie i żeńskie, różniące się pod względem budowy i czynności, np. u człowieka komórka jajowa i plemnik. Zob. też izogamia. HETEROGENEZA [gr.], teoria powstawania gatunków w drodze nagłych, skokowych zmian o charakterze —mutacji. HETEROGENICZNY [gr.], niejednorodny; przeciwstawienie: homogeniczny; w chemii i fizyce pojęcie związane z —układem. HETEROGONIA —metageneza. HETEROMORFIZM, biol. różnopostaciowość. Zob. też polimorfizm. HETEROSPERMIA [gr.], sztuczne zaplemnienle mieszaniną plemników pochodzących od kilku samców. HETEROTROFIZM [gr.], cudzożywność — odżywianie się organizmów substancjami organicznymi pochodzącymi z innych organizmów; heterotroficzne są zwierzęta oraz saprofityczne i pasożytnicze rośliny, jak większość bakterii lub grzyby; heterotrofy, organizmy odżywiające się heterotroficznie. Zob. też autotrofizm. HETEROZJA [gr.], zjawisko bujności roślin, mieszańców ze skrzyżowania pewnych form rodzicielskich; zwykle występuje tylko w pierwszym pokoleniu, nie dziedziczy się; często praktycznie wykorzystywana w hodowli, np. kukurydzy, pomidorów, cebuli. HETEROZYGOTA -zygota. HETMAN [niem.], tytuł najwyższego dowódcy wojsk w Polsce i na Litwie od XVI w. do rozbiorów; h. stał na czele wszystkich sił zaciężnych; nie podlegało mu pospolite ruszenie; prawa i obowiązki h. określił sejm 1609; h. był dożywotni i nieusuwalny, mianowany jedynie przez króla; pierwotnie Korona i Litwa miały po jednym h. (koronny i litewski); osobno przy dworze h. nadworny; od XVII w. Korona i Litwa miały po jednym h. wielkim i jednym h. polnym jako jego zastępcy. Na Ukrainie tytuł nacz. dowódcy Kozaków zaporoskich. HETTNER Alfred (ok. 1859—1941), geograf niem., badacz Ameryki Pd., prof. uniw. w Heidelbergu. HETYCI, lud pochodzenia indoeur.; około 1800 p. n. e. stworzyli w środk. i wsch. części Azji Mn. silne państwo o dużej kulturze (wpływy asyro-babil. i egip.), zniszczone w VIII w. przez Asyrię; —Boghazkttj. H ETY CK A SZTUKA rozwijała się w II tysiącleciu p. n. e. w Azji Mn. i pn. Syrii; w arch. reprezentują ją ruiny wielkich pałaców (miasto hetyckie w dzisiejszej miejscowości Boghazkoj k. Ankary); najliczniej zachowały się zabytki rzeźby: reliefy, stele; w h. szt. początkowo zaznaczały się wpływy egipskie, później asyryjskie. 32$ HETYCKI JĘZYK, język staroż. ludu Hetytów w Azji Mn. (1800—1200 p. n. e.), należący do grupy pd.indoeur. (—jafetyckie języki); teksty jego, spisane alfabetem klinowym, należą do najstarszych znanych tekstów indoeur.; odczytał je 1914—17 uczony czes. Fryderyk Hrozn£ (1879—1952). HEUREKA [gr. znalazłem], okrzyk radości przy dokonaniu odkrycia, znalezieniu rozwiązania trudnego zagadnienia; przypisywany — Archimedesowi, który podczas kąpieli miał odkryć prawo wyporu, podstawowe prawo hydrostatyki. HEUREZA [gr.], metoda nauczania polegająca na umiejętnym naprowadzaniu ucznia (za pomocą pytań) na właściwą odpowiedź. HEURICH, architekci warszawscy: 1) Jan (1834— 87); kamienice, dwory i kościoły; 2) Jan, syn poprzedniego (1873—1925); Bank Tow. Spółdzielczych i Biblioteka Publiczna w Warszawie. HEUSINGER Adolf (ur. 1897), generał niem.; w okresie II wojny świat, szef oddziału operac. sztabu gen.; od 1956 gen. inspektor Bundeswehry. HEUSLERA STOPY, stopy pierwiastków nieferromagnetycznych (np. manganu, glinu, miedzi i in.) 0 własnościach ferromagnetycznych. HEUSS Theodor (ur. 1884), zach.-niem. polityk 1 prawnik, 1924—33 członek Reichstagu z ramienia Niem. Partii Demokr., 1948—49 założyciel i przywódca —FDP w Niemczech Zach., od 1949 prezydent NRF. HEVESY Gyorgy (ur. 1885), chemik węg., od 1943 prof. w Sztokholmie; odkrywca pierwiastka chem. hafnu oraz metody promieniotwórczych atomów znaczonych. Nagroda Nobla 1943. HEWEA, Hevea, drzewo z rodziny wilczomleczowatych; Ameryka tropikalna; niektóre gatunki, np. H. brasiliensis, dostarczają kauczuku i są uprawiane na obszarach podzwrotnikowych. HEWEL Jerzy, bogaty kupiec gdański z I poł. XVII w., komisarz morski za Władysława IV; przyczynił się finansowo do budowy floty polskiej. HEWELIUSZ Jan (1611— 87), wybitny astronom poi.; zbudował w Gdańsku obserwatorium; opracował katalog położeń 1564 gwiazd oraz pierwsze dokładne mapy Księżyca; obserwował i opisał kilka komet. HEYDUK Adolf (1835—1923), czeski poeta liryczny; współzałożyciel almanachu ,,Maj“. HEYM Stefan (ur. 1913), niem. pisarz i publicysta; 1933—52 w USA; krytykuje kapitalizm i militaryzm amer.; powieści Inwazja, Goldsborough. HEYMANS Corneille (ur. 1892), fizjolog i farmakolog belg.; badania nad oddychaniem i Krążeniem. Nagroda Nobla 1938. HEYSE Paul (1830—1914), pisarz niem.; doskonały nowelista (L’Arrabiata, Andrea Delfin i in.). Nagroda Nobla 1910. HEZJOD Z ASKRY (Beocja), obok Homera najwybitniejszy przedstawiciel gr. poezji z VII/VI w. p.n.e.: Teogonia — epos kosmogoniczny o powstaniu świata, bogów i ludzi; Katalog niewiast — epos genealog., wywodzący herosów ze związków bogów z ludźmi; Prace i dnie — epos dydakt. zawierający wskazówki i rady dla rolników. Hf, symbol pierwiastka chem. hafnu. Hg, symbol pierwiastka chem. rtęci. HIACYNT: 1) Hyacinthus orientalis, roślina cebulkowa z rodziny liliowatych; w stanie dzikim rośnie w Azji Mn.; wyhodowano liczne odmiany ozdobne, doniczkowe i rabatowe; kwiaty wonne, zebrane w grona; 2) minerał; przezroczysta odmiana -cyrkonu; barwa żółta, pomarańczowa lub czerwonawa; kamień szlachetny. HIADY [gr. Płaczki]: 1) mit. gr. Hiacynt nimfy, siostry Plejad, wychowawczynie małego Bachusa; umarły z rozpaczy po śmierci brata Hiasa i zostały przeniesione między gwiazdy; 2) astr. Dżdżownice — otwarta —gromada gwiazd w gwiazdozbiorze Byka. HIALURONOWY KWAS, śluzowielocukrowiec; wyHewea  329 stępuje w skórze, ciałku szklistym oka 1 in; zapobiega przenikaniu mikroorganizmów chorobotwórczych do tkanek. HIATUS [łac.]: 1) językozn. rozziew — bezpośrednie zetknięcie się w toku mowy dwóch samogłosek, np. Anna otwiera okno; niektóre języki unikając rozziewu usuwają jedną z owych samogłosek i zastępują ją -»-apostrofem; 2) biol. otwór — szczelina albo przepust w narządzie. HIBERNA [łac.], leże zimowe wojska zw, stacją; w Polsce XVII i XVIII w. podatek na utrzymanie wojska, pobierany z dóbr król. i duchown. zamiast dawnego obowiązku zakwaterowania i utrzymania. HIBERNACJA [łac.], med. stan podobny do snu zimowego zwierząt, wywoływany sztucznie za pomocą odpowiednich środków farmaceutycznych; polega na obniżeniu do minimum wszystkich procesów życiowych (oddychania, temperatury ciała, ciśnienia krwi), co stwarza korzystne warunki do przeprowadzenia ciężkiego zabiegu operacyjnego. HIBISCUS -»ketmia. HIBNER Władysław (1893—1925), robotnik łódzki; uczestnik rewolucji 1905, działacz PPS-Lewicy, członek KPP od chwili jej powstania, członek Komitetu Warszawskiego KPP; skazany i stracony wraz z W. Kniewskim i H. Rutkowskim za próbę zamachu na prowokatora. HIDALGO [idąlgo], szlachcic hiszpański. HIDŻAS, Hedżas — jedno z dwu królestw wchodzących w skład Arabii Saudyjskiej, na zach. Płw. Arabskiego; 400 000—500 000 kin2, ponad 3 000 000 mieszk.; górzysty (do 2800 m); klimat suchy i gorący; uprawy w oazach i w -»-wadi; gł. m.: Mekka (stoi.), Dżidda, Medyna. HIDZRA -hedżra. HIENY, Hyenidae, rodzina z rzędu mięsożernych; bezleśne obszary Afryki i pd. Azji; dł. ciała 1 m; kończyny przednie dłuższe od tylnych. Tabl. 3. HIERATYCZNE PISMO -hieroglify. HIEROGLIFY [gr. hierós — święty, gliphe — rzeźba]: 1) pismo staroż. Egipcjan; początkowo (ok. 2500 p. n. e.) miało charakter obrazkowy (piktografia), z czasem rozwinęło się w pismo ideograficzno-sylabiczno-literowe (ideografía). Obok uproszczonego pisma tzw. hieratycznego i jeszcze bardziej uproszczonego demotycznego, stosowanych do celów świeckich, h. używano nadal jako pisma monument. Zob. też pismo; 2) geol. wypukłe i wklęsłe nierówności rozmaitego kształtu na dolnej powierzchni warstw geol., gł. piaskowców, odlewy (negatywy) wgłębień powstałych w miękkim mule na dnie morza pod wpływem czynników org. (np. ślady pełzania zwierząt) lub nieorg. (np. ślady fal, kropel deszczu); charakterystyczne dla utworów fliszowych. HIERON, imię tyranów Syrakuz (Sycylia): 1) H. Starszy, 478 — ok. 467 p. n. e., zwycięzca Etrusków i Kartagińczyków; protektor literatów; okres świetności państwa; 2) H. Młodszy, ok. 269 — ok. 216 p. n. e., sprzymierzeniec Rzymu w czasie wojen punickich. HIERONIM ZE STRYDONU św. (ok. 340 — ok. 420), w pustelni 385—87; następnie sekretarz papieża Damazego; znawca literatury hebr. i gr., tłumacz Pisma św. na język łac.; odtąd stało się ono powszechnie Używane i dlatego otrzymało nazwę „wulgaty“. HIERONIM Z 'PRAGI (1363—1416), reformator czes.; zwolennik Husa; skazany na spalenie na stosie przez sobór w Konstancji. IHGHLANDS [hąjlendz], góry w pn. Szkocji, po obu stronach rowu tektonicznego Glen More; maks. wys. 1309 m; ślady silnej działalności lodowców, głębokie doliny, w zach. części liczne zatoki morskie. HIGIEJA, gr. bogini zdrowia, córka —Eskulapa. HIGIENA [gr.], dział wiedzy med. badający wzajemne stosunki między człowiekiem a środowiskiem zewn. oraz opracowujący wskazówki, jak zapobiegać chorobom i wzmacniać zdrowie; obejmuje h. komunalną, czyli osiedli (powietrza, wody, gleby, mieszkań), h. pracy, h. szkolną, h. wojskową, h. żywienia; h. 	psychiczna zajmuje się warunkami zdrowia psychicznego oraz sposobami jego zachowania przez stosowanie odpowiednich środków zapobiegawczych. H1CROFILÉ [gr.], biol. organizmy środowisk wilgotnych. HÍIGROFITY [gr.l, rośliny lądowe żyjące w środowiskach wilgotnych, np. pod okapem drzew; słaby system korzeniowy, duże, cienkie liście; paprocie, zawilec, szczawik zajęczy, marzanka wonna. Zob. też kserofity. HIGROGRAF [gr.], higroskop z urządzeniem samopiszącym, rejestrującym zmiany wilgotności w czasie. HIMMLER HIGROMETR [gr.], higroskop ze skalą pozwalającą na pomiar wilgotności. HIGROSKOP [gr.], przyrząd do wykazywania zmian wilgotności względnej powietrza; gł. częścią jest ciało zmieniające jakąś swą własność wraz ze zmianą wilgotności powietrza; np. zasadniczą częścią h. włosowego jest pęczek odtłuszczonych włosów, które wydłużają się przy wzroście wilgotności względnej powietrza, a skracają przy jej spadku. HIGROSKOP1JNE SUBSTANCJE, związki chem. pochłaniające wilgoć z powietrza, np. pięciotlenek fosforu P2O5, kwas siarkowy H2SO4, chlorek wapnia CaCb; używane jako środki osuszające. HIKORA —orzesznik. HILBERT David (1862—1943), matematyk mcm.; podstawowe prace z algebraicznej teorii liczb, rachunku wariacyjnego, teorii równań całkowych, aksjomatyki geometrii, logiki mat. i in.; wywarł olbrzymi wpływ na rozwój współcz. matematyki. HILDEBRAND: 1) Jan Łukasz (1668—1745), architekt wied., budowniczy cesarski; obok J. Fischera v. Erlach gł. przedstawiciel baroku austr.; Belweder w Wiedniu, projekt pałacu Schreyvogla we Wrocławiu; 2) Adolf (1847—1921), rzeźbiarz niem. nawiązujący do form klasycznych; studnia Wittelsbachów w Monachium; autor rozprawy teoret. o problemach formy w sztukach plastycznych. HILDESHEIM, m. w NRF (Dolna Saksonia); 83 100 mieszk. (1955); kościół rom.; przemysł: maszyn., włókien., spoż., gum. HILDT Kazimierz (1853—79), publicysta; organizator pierwszych kółek socjalist. w Warszawie, następnie działacz poi. emigracji socjalist w Szwajcarii. HILFERDING Rudolf (1877—1941), niem. polityk i ekonomista, socjaldemokrata, teoretyk austromarksizmu; 1923 i 1928—29 minister finansów Rzeszy; zmarł w hitlerowskim obozie koncentracyjnym; Dos Finanzkapital (Kapitał finansowy). HILL [hyl] David Octavius (1802—70), malarz szkocki, twórca artyst. fotografii portretowej. HILLARY [hylęry] Edmund P. (ur. 1919), alpinista nowozel.; dokonał wraz z Tensingiem 29 V 1953 pierwszego wejścia na szczyt Mount Everest. HILLEL (ok. 30 p. n. e. — ok. 10), przewodniczący synhedrionu w Jerozolimie za czasów Heroda I, autorytet doktrynalny; zwolennik umiarkowanego tłumaczenia prawa mojżeszowego i wybitny humanitarysta w etyce. HILMEND, rz. w Afganistanie; dł. 1110 km, dorzecze ok. 500 000 km2; źródła w g. Hindukusz; ujście deltą do jez. Hanum na pograniczu afg.-per.; wykorzystywana do nawadniania. HILVERSUM, m. rezydencyjno-wypoczynkowo w środk. Holandii; 94 300 mieszk. (1955); nowocz. arch.; przemysł elektrotechn., szlifiernie diamentów. HÍMACZAL PRADESZ, terytorium federalne w pn. Indiach (zach. Himalaje) utworzone 1956; 28 321 km2, 1 109 000 mieszk. (1951); stoi. Simia (18 300 mieszk.); lasy. HIMALAJE, najwyższy na Ziemi system górski w Azji, na pograniczu Chin, Indii, Kaszmiru, Nepalu, Bhutanu i Pakistanu, wys. do 8848 m (Czomohingma — Everest zdobyty 1953 przez Hillary’ego i Tensinga), dł. 2450 km, szer. 400—500 km; 11 szczytów przekracza 8000 m; przełęcze na wys. 4500—5500 m; linia śniegów na wys. 4500—5300 m; trzon krystaliczny; dzielą się na: Wielkie H., o śr. wys. 6000 m (ok. 100 szczytów powyżej 7000 m), Małe (Niskie) H. i Przedgórze (Siwaliks); rzeźba o charakterze alpejskim; wielkie lodowce schodzą do 3000—1000 m; jezior niewiele; piętra roślinne: do 1000 m wiecznie zielona dżungla, do 2000 m las podzwrotnik., powyżej 2000 m lasy klimatu umiark.; górna granica lasu na wys. ok. 3500 m, wyżej łąki alpejskie; H. stanowią ostrą granicę klim., na pd. stokach duże opady; urozmaicony świat zwierz.; cel wielu wypraw wysokogór. Tabl. 16. HIMATION, wierzchnie okrycie u staroż. Greków (tak kobiet, jak i mężczyzn): prosty kawał materiału drapowany w piękne fałdy wokół ciała. HIMEDZI, m. na wyspie Honsiu w • Japonii; 252 300 mieszk. (1955); przemysł: maszyn., bawełn., chem., skórz., drzewny; w pobliżu kombinat metalurgiczny. HIMMLER Heinrich (1900—45), jeden z przywódców hitler., szef policji, współorganizator i zwierzchnik gestapo, nacz. dowódca SS; twórca obozów konHimation  HINAJANA 330 centrac., bezpośrednio odpowiedzialny za popełnione tam masowe mordy; po klęsce hitler. Rzeszy popełnił samobójstwo. HINAJANA [sanskr. mały wóz], religia ind. reprezentująca buddyzm pierwotny; rozpowszechniona na Cejlonie, w Birmie i Syjamie. HINDEMITH Paul (ur. 1895), kompozytor nlem. tworzący w stylu atonalnej polifonii dzieła, które cechuje „motoryzm“ (ruch jakby maszynowy) i polirytmia; opery, dzieła symfoniczne, kamer., koncerty, sonaty. HINDENBURG Paul von Beneckendorff (1847—1934), niem. feldmarszałek, 1914 zwycięzca Rosjan w Prusach Wsch.; od 1916 szef sztabu gen., 1925—34 prezydent Rzeszy; 1933 mianował kanclerzem Hitlera. HINDI, język Indii środk. i pn.; należy do -»indoirańskich języków; obecnie urzędowy język Republiki Indii. HINDOSTAŃSKA NIZINA, nizinny obszar w pn. części Indii, leżący u stóp Himalajów, od pd. otoczony wyż. Dekanu; niegdyś zatoka mor. wypełniona osadami rz. Indusu, Gangesu i Brahmaputry; ok. 1 200 000 km*, b. żyzne gleby, w zach. części sztucznie nawodniona; uprawa ryżu, bawełny, herbaty, trzciny cukr. i in.; ważniejsze m.: Kalkuta, Benares, Delhi, Patna, Karaczi. HINDUIZM, religia ind., która się rozwinęła w II poł. I tysiąclecia p. n. e. na zasadach braminizmu i z pierwiastków innych religii miejscowych; system kast; najwyższe bóstwa: Brahma, Wisznu i Siwa; wiara w wędrówkę dusz i inkarnację bóstw (-►Wisznu) w ludzi i zwierzęta (stąd np. kult krowy); dążenie do wyzwolenia dusz z kręgu wcieleń przez „drogę miłości“ (tj. całkowite oddanie się bóstwu); h. 	jest najbardziej rozpowszechnioną religią w Indiach. HINDUKUSZ, system młodych gór w pn.-wsch. Afganistanie; graniczy z Pamirem, Himalajami i Karakoram; dł. ok. 1000 km, najwyższy szczyt Tiricz Mir (7750 m); trzon krystal.; stoki przeważnie skaliste, częste osypiska; klimat suchy, kontynentalny; na pn.-wsch. liczne lodowce; obszar mało dostępny; wysokie przełęcze (3000—4500 m). HINDUSI: 1) indyjscy wyznawcy braminizmu; 2) mieszkańcy Indii; 3) w znaczeniu ściślejszym grupa indoaryjska zamieszkująca dolinę Gangesu, Radżastani w Radżpucie, Gudżerati na płw. Katiawar i we wsch. Pendżabie. HINDUSKI KONGRES NARODOWY, najstarsza partia polit. Indii, zał. 1885, kierująca hind. ruchem wolnościowym; obecnie stronnictwo rządzące w niepodległej Republice Indii. HINDUSTAN, kraina w Indiach nad Gangesem i Indusem; ok. 5 000 000 km2; gęsto zaludniony; urodzajny obszar rolniczy (ryż, trzcina cukr., jęczmień, mak, bawełna i in.); liczne miasta, gł.: Delhi, Agra, Kanpur, Lakhnau, Allahabad, Benares, Patna. Także potoczna nazwa Republiki Indii. HINDUSTANI, urdu — najważniejszy dialekt -►hindi; ok. XI w. pod wpływem elementów semickich (islam) i pers. stal się językiem mieszanym; obecnie język urzędowy Pakistanu. HINNÖY, górzysta wyspa na M. Norweskim, w archipelagu Vesterälen, 2136 km2, największa w Norwegii; rybołówstwo. HIŃCZOWE STAWY, w Tatrach Wys., w Dolinie Mięguszowieckiej: Wielki Staw H. 19 ha, Mały Staw H. 	2,8 ha. HIOB, postać biblijna, uosobienie ideału poddania się woli Bożej; domniemany autor biblijnej Księgi Hioba. HIPER- [gr.], nadmiernie; występuje tylko jako część wyrazów złożonych (np. hiperastenia — nadmierne osłabienie, hiperestezja — nadczulość). HIPERBOLA [gr.]: 1) lit. celowa przesada w określeniu jakiegoś zjawiska czy przedmiotu (np. morze łez); 2) mat. krzywa płaska, -»miejsce geometryczne punktów P, których różnica odległości od dwóch stałych punktów Fi i Fz (ogniska h.) jest stała (rys.): . IPFi —PF2I = 2a; AB = 2a oś rzeczywista, CD — 20 oś urojona; h. ma dwie -»asymptoty. HIPERBOLICZNE FUNKCJE -»funkcja. HIPERBOLOIDY [gr.], powierzchnie, których szczególnymi przypadkami są h. obrotowe powsta¬ łe przez obrót hiperboli: a) dokoła osi urojonej z (h. jednopowłokowa) lub b) dokoła osi rzeczywistej * (h. dwupowlokowa) (rys.); do h. zalicza się również powierzchnię w kształcie siodła. Hiperboloidy: jednopowłokowa i dwupowlokowa Hipokrates HIPERESTEZJA -»przeczulica. HIPERK1NEZY [gr.], chorobliwe mimowolne ruchy mięśni. HIPERON, cząstka o masie pośredniej między masą neutronu i protonu. HIPERTONIA -nadciśnienie. HIPERTONICZNY ROZTWÓR, roztwór o większym ciśnieniu osmotycznym niż roztwór porównywany. HIPERTROFIA [gr.], przerost; przeciwieństwo —atrofii. H1PIKA, hippika [gr.] — sport konny, pokonywanie przeszkód; nie należą do h. wyścigi konne i gra w polo. HIPNOZA [er.], stan snu lub półsnu wskutek zahamowania niektórych czynności mózgu; zahipnotyzowany (medium) reaguje tylko na niektóre bodźce, np. na słowo hipnotyzera; może być stosowana w celach leczniczych. HIPOCHONDRIA [gr.], przesadnie poważne traktowanie własnych dolegliwości, nieuzasadnione doszukiwanie się u siebie objawów różnych chorób. HIPODERMA [gr.], warstwa komórek znajdująca się pod skórką liści i łodyg roślin wyższych. HIPODROM [gr.], tor wyścigów konnych płaskich lub z przeszkodami; w czasach staroż. miejsce przeznaczone na wyścigi kwallPOFIZYNA [gr.], wodny wyciąg z tylnego płata przysadki mózgowej zwierząt rzeźnych; zawiera dwa hormony: oksytocynę, wywołującą skurcze macicy, i wazopresynę, zmniejszającą wytwarzanie moczu i podnoszącą ciśnienie krwi. HIPOKRATES (460—377 i>. n. e.), najwybitniejszy ekarz starożytności zw. ojcem medycyny; pozostawił liczne pisma, opracowane w sto lat po jego śmierci pod wspólnym tytułem Corpus Hippocraticum. HIPOKRATES A KSIĘŻYCE, figury o kształcie podanym na rysunku (zakreskowane części); zewn. łuk księżyca jest częścią okręfii opisanego na boku trójąta prostokątnego jako średnicy, wewn. łuk stanowi część okręgu opisanego na trójkącie; łączne pole księżyców równe jest polu trójkąta ABC. HIPOKRA TYCZNA TWARZ, wyraz twarzy charakterystyczny przy ciężkich chorobach narządów jamy brzusznej: zaostrzenie rysów, zapadnięte oczy, uderzająca bladość ny pot na czole. HIPOLIT, syn kTÓla ateńskiego Tezeusza i Antiopy, królowej Amazonek; zginął z powodu nieodwzajemnionej miłości do niego macochy -»Fedry, która fałszywie oskarżyła go przed ojcem, że nastawał na jej cześć. HIPOLITA, mit. gr. królowa Amazonek, córka Aresa; zdobycie wspaniałego pasa, który H. otrzymała od ojca, było jedną z 12 prac Herkulesa.  331 HIPOLOGIA [gr.], nauka o koniach. HIPOPOTAM, Hippopotamus amphibitts, na wpół wodny ssak parzystokopytny nieprzeżuwający; wody Afryki; waży do 3500 kg; roślinożerny. Tabl. 4. HIPOSTAZA [gr.], przypisywanie realnego istnienia pojęciom abstrakcyjnym. HIPOTAKSA -►zdanie. HIPOTEKA [gr.], zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej na nieruchomości; powstaje przez umowę zawarta w formie aktu notarialnego i wpis do księgi wieczystej; wierzyciel może żądać spłaty długu od każdoczesnego właściciela nieruchomości; h. kaucyjna stanowi jedynie górną granicę zabezpieczenia dla wierzytelności jeszcze nie ustalonej, o zmiennej wysokości itp.; h. łączna zabezpiecza jedną wierzytelność na kilku nieruchomościach. HIPOTENSJA [gr.-lac.], obniżenie ciśnienia krwi. Zob. też hipotonia. HIPOTERMIA [gr.], obniżenie ciepłoty ciała poniżej normalnej temperatury. HIPOTETYCZNY [gr.], nie sprawdzony, niepewny; hipotetyczne zdanie, zdanie warunkowe; „jeżeli ...to..." HIPOTEZA [gr.], przypuszczenie, z którego się korzysta w nauce dla wytłumaczenia jakichkolwiek problemów lub zjawisk, íecz którego wiarygodność jeszcze nie jest dowiedziona ani sprawdzona doświadczalnie. HIPOTONIA [gr.], zmniejszenie napięcia w komórkach, tkankach lub naczyniach krwionośnych (szczególnie obniżenie ciśnienia krwi lub napięcia mięśni). HIPOTONICZNY ROZTWÓR, roztwór o niższym ciśnieniu osmotycznym niż roztwór porównywany. HIPO WIT AMINÓZA [gr.-lac.], med. stan chorobowy wskutek niedostatecznego zaopatrzenia ustroju w witaminy. HIPPARCHOS Z NICEI (ok. 190—125 p.n.e.), astronom gr.; zmierzył czas obrotu Ziemi dokoła Słońca z dokładnością do 6 min.; obliczył odległość Księżyca od Ziemi, nachylenie eliptyki, precesję punktów równonocy, mimośród orbity ziemskiej; sporządził wykaz 1080 gwiazd stałych; pierwszy określał położenie za pomocą długości i szerokości geogr.; stworzył podstawy trygonometrii. HIPPODAMUS Z MILETU, wg Arystotelesa twórca sztuki planowania miast; pierwszy znany z imienia autor planu miasta (Pireus ok. 446 p. n. e.). HIPPOKRENE, źródło na górze Helikon (Grecja) poświęconej Muzom; wg legendy powstało pod uderzeniem kopyta Pegaza. HIPSOMETRIA [gr.], jeden ze sposobów przedstawiania rzeźby powierzchni Ziemi na mapach i profilach; polega na zastosowaniu -►izohips dających jasny pogląd na wysokość i charakter rzeźby. HIPUROWY KWAS, związek org.; znajduje się w moczu zwierząt roślinożernych i ludzi; tworzy kryształy rozpuszczalne w wodzie i alkoholu. HIROHITO (ur. 1901), od 1925 cesarz Japonii; od wprowadzenia konstytucji 1947 władca tylko nominalny. HIROSHIGE Ando (1797—1858), malarz i drzeworytnik jap., uczeń Hokusai; krajobrazy: Osiem widoków Omi. HIROSZIMA, m. i port na wyspie Honsiu w Japonii, nad Japońskim Morzem Wewnętrznym; 357 300 mieszk. (1955); stocznie; przemysł: maszyn., włókien., drzewny, gum., spoż. Wybuch pierwszej bomby atomowej 1945 ; 2/3 miasta zniszczone, 80 000 mieszk. zabitych, 200000 zmarło do 1954. HIRSCH-DUNCKEROWSKIE ORGANIZACJE, zał. 1869, zw. zaw. robotników na Śląsku i w Niemczech; pomoc dla bezrobotnych, w razie choroby, pogrzebu, niezdolności do pracy itp.; nazwa pochodzi od ich niem. założycieli. HIRSZFELD Ludwik (1884—1954), serolog, badacz cech grupowych krwi; prof. Akad. Med. we Wrocławiu, członek PAN; organizator krwiodawstwa oraz twórca pierwszego w Polsce ośrodka badania patologii ciąży; liczne i cenne prace z zakresu hematologii; autobiografia Historia jednego tycia. namagnesowanie L. Hirszfeld HISTORIOGRAFIA HIRUDYNA, składnik wydzieliny gruczołu ślinowego pijawki; zapobiega krzepnięciu pobieranej przez pijawkę krwi. HISTAMINA, związek org. powstający z histydyny przez odszczepienie karboksylu; rozszerza naczynia włosowate, wywołując obniżenie ciśnienia krwi, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, wywołuje skurcz mięśni oskrzeli i in.; wzrost poziomu h. następuje w stanach uczulenia (alergii), przy oparzeniach itd. HISTEREZA [gr.], zjawisko polegające na tym, że stan fizyczny jakiegoś uklfdu zależy od jego poprzedniej historii, np. h. magnetyczna, występująca w ciałach ferromagnetycznych, polega na tym, że dla tej samej wartości natężenia pola magnet, wartość namagnesowania jest mniejsza w przypadku gdy natężenie rośnie, niż w przypadku gdy ono maleje; dlatego w zmiennych polach magnet, zależność namagnesowania od natężenia pola magnet przedstawia graficznie pętlę histerezy; wartość namagneso- Pętla histerezy magnewania (OB), gdy wartość po- tycznej; OA — zależność la magnet, wynosi zero, na- namagnesowania od nazywamy magnetyczną tężenia pola magnet, przy pozostałością (nama- pierwszym namagnesowagnesowaniem szcząt- niu k o w y m) ; wartość natężenia pola 'magnet. (OC) potrzebną do zniszczenia namagnesowania nazywamy koercją. H. dielektryczna, występująca w ferroelektrykach, dotyczy podobnych zmian stałej dielektrycznej w zależności od zmian natężenia pola elektrycznego. v HISTERIA [gr.], rodzaj nerwicy ze skłonnością do reakcji przesadnych, teatralnych; w cięższych wypadkach występują napady histeryczne (utrata przytomności, drgawki) lub histeryczne porażenia, niedowłady, zaburzenia czucia itp. — z reguły wskutek silnego wzruszenia. HISTOGENEZA [gr.], procesy różnicowania się tkanek i wytwarzania różnych ich typów w czasie embrionalnego rozwoju osobnika. HISTOGENY -►merystem. HISTOLOGIA [gr.], biol. dział anatomii, nauka 0 budowie i czynnościach tkanek. HISTORIA [gr.]: 1) w znaczeniu og. — dzieje, przebieg wydarzeń, proces rozwoju w przyrodzie lub społeczeństwie, np. h. ziemi, h. narodu, h. sztuki; 2) nauka historii, historiografia lub dziejopisarstwo; bada dzieje społeczeństw ludzkich, przebieg konkretnych procesów rozwojowych w kolejnych formacjach społ.-ekon., ich swoiste cechy w warunkach poszczególnych krajów i epok; nauki pomocnicze h., nauki umożliwiające pracę nad zbieraniem, opisywaniem, systematyzacją i oceną wiarogodnoścl źródeł hist. : paleografia, dyplomatyka, chronologia, genealogia, heraldyka, numizmatyka, sfragistyka i in. HISTORIA KULTURY MATERIALNEJ, nauka obejmująca badania materialnych warunków bytu spoi w dziejach. HISTORIOGRAFIA, dziejopisarstwo — piśmiennictwo historyczne, odtwarzające przeszłość na podstawie źródeł ustnych 1 pisanych, wykopalisk i zabytków, zwyczajów i obyczajów. Jej zaczątki to zestawienie czynów wojennych władców, służące ich gloryfikacji. Stopniowo zakres zapisywanych zdarzeń się poszerza, a forma zapisu wzbogaca. Zmysł krytyczny i szerokie widnokręgi wniósł do h. w V w. p. n. e. pisarz gr. Herodot, a rozwinęli te cechy i dbałość o artyst. formę swych dzieł jego następcy: Tucydydes, Ksenofont i historycy rzym. Liwiusz, Tacyt. W h. średniowiecznej, obok uniwersalnych historii świata, ilustrujących tezy teologiczne, rozpowszechniły się zwięzłe zapiski kronikarskie służące lokalnym interesom warstwy oświeconej; z nich rozwinęły się szersze i bogate kroniki (najstarsze: fr. Villehardouin, Joinville; niem. Thietmara, Widukinda; ruska Nestora, czeska Kosmasa). Humanizm nawiazal do form antycznych, zastosował krytycyzm w traktowaniu źródeł (Lorenzo Valla) i pragmatyzm w spojrzeniu na dzieje (MachiavelU, Guicciardini). Oświecenie przyniosło głęboki postęp w rozwoju h. w postaci opisu obyczajów (Voltaire), warunków przyrodzonych (Monteskiusz) 1 stosunków społecznych oraz rozwinęło środki krytyczne, m. in. dzięki rozwojowi archeologii i filologii. Romantyzm niem. (Rankę) podjął hasło „historii krytycznej na podstawie krytycznie przygotowanych źródeł; sensu dziejów doszukiwał się w „tendencjach  HISTORIOZOFIA i ideach kierowniczych“, rozwinęli ten rodzaj h. liczni badacze dziejów naród, (we Francji J. Michelet, N. D. Fustel de Coulanges; w Niemczech G. Waitz, J. G. Droysen, w Rosji S. N. Sołowjow i inni). Recepcja materializmu hist. jako metody badań ugruntowanej przez K. Marksa dokonała się na większą skalę dopiero w XX w. W h. współczesnej obok h. marksistowskiej uprawia się różne rodzaje dziejopisarstwa opisowo-analitycznego; występują idealistyczne próby filozofii dziejów (O. Spengler, B. Croce, A. Toynbee); coraz częstsze są socjologiczne interpretacje historii zbliżające się niekiedy do materializmu hist. W Polsce dziejopisarstwo zaczyna się od roczników prowadzonych na dworze książęcym od XJXI w., w klasztorach i przy katedrach biskupich oraz kronik (Gall-Anonim, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa), które służą różnym ugrupowaniom możnych w ich walce polit; znakomitym pomnikiem historiograficznym, jednym z najwybitniejszych w Europie, jest dzieło Jana Długosza powstałe już pod wpływem oddziaływania humanizmu wł., mimo swych kościelnych i możnowładczych tendencji. Kontynuacje (M. Miechowita, M. Kromer, M. Bielski) głównie interesują się czasami sobie współczesnymi. Od poł. XVIII w. narasta i u nas krytyczny stosunek do poznania historycznego (A. Załuski, St. Konarski, A. Naruszewicz); na najwyższy poziom wiedzy i metody, a zarazem koncepcji syntetycznej, wydżwignął h. J. Lelewel, szermierz radykalizmu społ. w poglądzie na dzieje Polski. Od poł. XIX w. rewizjonizm hist. skupił się głównie w Galicji, gdzie szkoła krakowska najrychlej przejęła metody nowoczesnego warsztatu badawczego, głosząc jednocześnie surową ocenę przeszłości i kult silnego rządu (J. Szujski, M. Bobrzyński, St. Smolka). Szkoła lwowska, bardziej liberalna w poglądach społecznych, zasłużyła się głównie w organizacji życia hist. („Kwartalnik Historyczny“), wydała także wybitnych historyków (T. Wojciechowski, L. Kubala). Szkoła warszawska, najbardziej liberalna, otworzyła drogę badaniom spol.-gosp., główną przyczynę upadku dawnej Polski widziała w przemocy obcej (T. Korzon, A. Pawiński, W. Smoleński). Przed I wojną świat, gruntowały się poglądy neomesjanistyczne 0 wyższości dziejów Polski nad innymi; o obliczu h. decydowała jednak przede wszystkim rozbudowa warsztatu i pogłębiające się specjalizacje. W syntezie zabrzmiały nuty nacjonalistyczne (W. Sobieski, W. Konopczyński) i kultu wielkich indywidualności (St. Zakrzewski), co wystąpiło też w okresie międzywoj. przy narastającym cennym dorobku nowych ustaleń w wielu dziedzinach (zwłaszcza w historii społ.-gosp. F. Bujak, K. Tymieniecki i J. Rutkowski, ustroju O. Balzer 1 St. Kutrzeba, A. Bruckner i St. Kot). W Polsce Ludowej zaznajomienie się z zasadami materializmu hist. dało obfite obserwacje ogólne i otworzyło nową tematykę badań. Uprawiają je katedry uniwersyteckie oraz Instytut Historii PAN, a nadto niektóre instytuty specjalne w zakresie historii najnowszej, historii wojskowości, partii i ruchu robotniczego, oświaty, wychowania, nauki i techniki, historii kultury materialnej. HISTORIOZOFIA [gr.J, filozofia rozwoju historii. HISTORYCZNA SZKOŁA, ekon. kierunek ekonomii burż., głoszący rezygnację z badań teoretycznych ekonomii na rzecz opisu hist.; powstał w Niemczech ok. 1840 (tzw. starsza h. sz.: Roscher, Knies, Hildebrandt); wznowiony i rozwinięty w latach siedemdziesiątych ub. w. jako idealistyczna reakcja na marksizm (tzw. nowsza h. sz.: Schmoller, Brentano, Sombart). HISTORYKA, metodologia historii, nauka zajmująca się przedmiotem, zadaniami i metodą badań hist.; termin wprowadzony do słownictwa poi. przez J. Lelewela. HISTORYZM: w architekturze XIX i XX w. tendencja polegająca na programowym stosowaniu stylów hist. lub ich poszczególnych elementów, np. neogotyk, neorenesans; w literaturze i malarstwie wierne odtwarzanie elementów hist. (ścisłość fabuły, języka, kostiumów, podbbieństwo postaci z wizerunkami portretowymi); w filozofii doktryna, wg której prawa, tak jak języki ł obyczaje, są tworem zbiorowego wysiłku, nieświadomego i mimowolnego, i dlatego nie można ich dowolnie zmieniać ani zrozumieć i interpretować inaczej niż w ich rozwoju historycznym. HISTRION [łac.J, w staroż. Rzymie pierwotnie etruski tancerz, potem w ogóle aktor; obecnie komediant w znaczeniu pogardliwym. HISTYDYNA, aminokwas heterocykliczny; stosowana w leczeniu choroby wrzodowej. 332 HISZPANIA (España), państwo na Piw. Pirenejskim; 505 545 km*; 29 000 000 mieszk. (1955); stoi. Madryt; do H. należą wyspy: Baleary na M. Śródziemnym i Wyspy Kanaryjskie w Afryce, na Atlantyku. Warunki naturalne: większą część H. (60°/») zajmuje wyżyna-meseta, opadająca na zacn.; od pn. ograniczona Górami Kantabryjskimi (Peñas de Europa 2678 m), od pn.-wsch. Górami Iberyjskimi (Moncayo 2316 m), od pd. Sierrą Moreną i Górami Betyckimi (Mulhacćn 3481 m — najwyższy szczyt H.); mniej więcej w połowie Góry Kastylijskie (Sierra de Credos i Sierra de Guadarrama) dzielą mesetę na wyżyny Starej i Nowej Kastylii; na pd. H. w mesetę od strony Atlantyku wcina się Niz. Andaluzyjska, a na pn.-wsch. kotlina Aragonii (basen rz. Ebro) oddziela ją od Pirenejów (Pico de Aneto 3403 m). Klimat: łagodny morski na pn. i pn.-zach., wewnątrz kraju (meseta i Aragonia) umiarkowanie kontynent., na wybrzeżach wsch. i pd. śródziemnomorski, z gorącymi i suchymi latami oraz wilgotnymi, łagodnymi zimami, na obszarach górskich wilgotny, surowy; gł. rz.: Duero, Tag, Gwadiana, Gwadalkiwir (spływające na zach. do Atlantyku) i Ebro (uchodząca na wsch. do M. Śródziemnego); rz. płytkie, bez znaczenia komunik.; część mniejszych dopływów (gł. pn. dopływy Ebro) wykorzystana energetycznie. Ludność skupiona gł. na wybrzeżach, narodowościowo dość jednolita (jęz. hiszp.); mniejszości: Katalończycy (ok. 5 min) i Baskowie (ok. 700 000); katolicy; gł. m.: Barcelona, Walencja, Sewilla, Bilbao, Malaga, Kordowa, Murcja, Valladolid, Oviedo, Santander, La Coruña. Gospodarka: H. jest krajem roln.-przem.; gł. uprawy: pszenica (w pn. części mesety i nad M. Śródziemnym), kukurydza i żyto (na pn.-zach.), ryż (na wybrzeżach śródziemnomor.), ziemniaki, buraki cukr., tytoń, bawełna (Andaluzja), len, konopie, esparto; duże znaczenie ma uprawa winorośli i oliwek, gł. w obszarze śródziemnomor. i Andaluzji; plantacje: pomarańcz, cytryn, migdałów, fig, granatów; hod. bydła rogat., owiec, świń, kóz, koni, osłów i mułów; przemysł: gorzelń., browarn., cukrown., winiarski i olejarski (z oliwek), włókien. (Katalonia, Madryt), stoczn., gł. w portach atlant. (El Ferrol, Kartagena, Barcelona, La Coruña, Kadyks), cementowy; produkcja korka; rybołówstwo (sardynki, tuńczyki). Górnictwo: rtęć (27% produkcji świat), rudy żelaza, cynku i ołowiu, węgiel kam., sól kuch. i potasowa, siarka. Produkcja energii hydroelektr. 10,4 mid kWh (1954). Sieć komunik, słabo rozwinięta; linie kol. 18 012 km, w tym zelektryfik. 2529 km; gł. porty: Barcelona, Kadyks, Bilbao, Walencja, Malaga. Eksport: produkty spoż. i góm.; import gl. towary przemysł. (50% wartości). Kolonie: Hiszp. Afryka Zach., Gwinea Hiszp.; og. 303 926 km2, 250 000 mieszkańców. Ustrój: państwo totalitarne; konstytucja z r. 1938—39 (ze zmianami); władzę naczelną sprawuje wódz państwa (caudillo) — dyktator Franco, który jest równocześnie głównym dowódcą wojsk, premierem i wodzem Falangi; parlament (cortes) pochodzący częściowo z wyborów, a częściowo z nominacji spełnia funkcje doradcze; od 1947 państwo ogłoszone zostało królestwem; powołana 6-osobowa rada regencyjna ma w przypadku śmierci lub ustąpienia Franco wybrać króla. Historia: W starożytnośći kolejno posiadłość Kartaginy i Rzymu; V—VIII w. państwo Wizygotów. VIII—XI w. pod władzą Arabów (kalifat w ’ Kordowie); od I poł. XI w. wyzwalanie się poszczególnych ziem H. zakończone 1479 zjednoczeniem królestw Aragonii i Kastylii w królestwo H.; 1480 wprowadzenie inkwizycji, prześladowanie Maurów i Żydów; 1492 zdobycie ostatniej twierdzy arab. Grenady. W XVI w., po odkryciu Ameryki, rozkwit potęgi H. pod rządami Karola V i Filipa II, z dyn. habsburskiej (Niderlandy, Sycylia, Sardynia, Neapol, kolonie w Ameryce śroak. i pd.); rządy absolutne, H. podporą kontrreformacji w Europie. W końcu XVI w. osłabienie potęgi H., 1581 oderwanie się pn. Niderlandów, 1588 klęska floty hiszp. („niezwyciężonej armady“) w wojnie z Anglią; w XVn w.’ upadek gospodarczy kraju; po wymarciu hiszp. Habsburgów, w wojnie sukcesyjnej hiszp. 1701—14 utrata reszty eur. zdobyczy. Od 1700 dynastia Burbonów (do 1931); 1807—13 okupacja napoleońska, zacięta walka ludu hiszp. o niepodległość; 1822—24 oderwanie się od H. kolonii hiszp. w Ameryce Łacińskiej; od 1820 ponawiające się rewolucje demokr. i republ.; 1898 wojna z USA, utrata Kuby i Filipin. 1882 założenie partii socjaldemokr.; 1909 powstanie robotników w Barcelo 333 HISZPAŃSKA LITERATURA ' Zatoka Jtiskajska I Santander B A Bilbaof Sar\ I*/Y J >5 y BasKQNI* T ululad ■*sruRik »ebasti kfQtJ \ïn'*t9rré I '•PO do Cor Molod.Mo Pł’«ncn< lüânrës» 'aliadolíi [CEl-ÖN A lossa*^ XaUuywd [Jour o' T orloa« Mlnorka ,T «ru»r| C*n»¡o Bri' rc..i.u«A a« « p1»"* Maiorica I [WALENCJA O !aic«z«p iPcot. Atbacct* î R««t ^/.îtdepeftafc SlERRA^MORENA ^Xi8#in Kordową j*« Murcja >e willa] .847« ^artagano 0 ( Granada, ALGER Almería •z de la Frontera, Kadyltsc^ Málaga *á«br*tta¿ (brj Clein. Gibraltm -MoaUpan*^ [Caute (hiêlp ) , Hiszpania i Portugalia nie; 1910 założenie anarchist. zw. zaw. W I wojnie świat. H. neutralna; 1920 założenie KP Hiszpanii; 1921—25 powstanie Kabylów w Maroku; 1923—30 dyktatura wojskowa gen. Primo de Rivera; 1931 po zwycięstwie wyborczym lewicy abdykacja Alfonsa XIII, H. demokratyczną republiką; 1934 powstanie robotn. w Asturii; 1936 rząd frontu lud., autonomia Katalonii i Basków; faszyst. bunt wojsk. gen. Franco; 1936—39 wojna dom.; interwencja zbrojna hitl. Niemiec i faszyst. Włoch przynosi zwycięstwo gen. Franco; od 1939 dyktatura Franco (caudillo); podczas II wojny świat, przy formalnej neutralności współpraca z państwami osi, udział ochotników hiszp. po stronie Niemiec na froncie wschodnim. Od 1948 rosnący wpływ USA, 1953 układ wojskowy, zapewniający USA bazy wojskowe w H.; 1958 odstąpienie hiszp. Maroka niepodległemu państwu marokańskiemu. HISZPAŃSKA LITERATURA. Od zarania wyróżnia się charakterem ludowym i narodowym, przewagą realizmu nad liryzmem, skłonnością do ironii i satyry. Dowodzi tego średniow. epika (Poemat o Cydzie) i wywodzące się z niej romance lud. o tematyce historyczno-legendamej, Księga o dobrej miłości J. Ruiza. Wiek XV przynosi rozkwit poezji lirycznej — cancioneros, L Santillana, J. Manrique — zaprawionej nieraz pierwiastkiem moralno-dydaktycznym. Obok liryki dwornej doskonali się piosenka ludowa, chętnie kultywowana przez wybitnych poetów (Santillana, G. Vicente, później Lope de Vega). Na przełomie XV/XVI w. powstaje dramat świecki (J. Encina, Celestyna, G. Vicente, B. Torres Naharro). Pod wpływem lit. odrodzenia wł. poezja odchodzi odform narodowych, przejmując włoskie i klasyczne (J. Boscán, Garcilaso de la Vega, L. de León, F. 	Herrera), co pociąga za sobą ograniczenia tematyczne i sztuczność. Pionierami myśli renesansowej są w Hiszpanii wybitni humaniści J. i A. de Valdés, L. Vives, sympatyzujący z Reformą. Za czasów ultrakatolickiego Filipa II przeważają tendencje idealistyczne: kwitnie literatura mistyczna (św. Teresa, św. Jan od Krzyża, Luis de Granada); rozwija się romans rycerski i pasterski. Powstaje jednak również zarodek powieści łotrzykowskiej (Lazarillo) i realistycznego dramatu) (Lope de Rueda). Na przełom XVI/XVII w. („Złoty Wiek“) przypada twórczość geniuszów liter, hiszpańskiej: Cervantesa oraz Lope de Vegi, twórcy narodowego dramatu hiszp. W dzie¬ dzinie satyry króluje mistrz prozy F. Quevedo. Szczeólnie imponujący ilościowo i jakościowo jest rozwit dramatu (Tirso de Molina, Ruiz de Alarcón, Vêlez de Guevara, później Calderón, Moreto, Rojas Zorrilla). Kształtuje się ostatecznie realistyczna powieść łotrzykowska (M. Alemán, V. Espinel, Quevedo). W poezji surowość form renesansowych ustępuje miejsca barokowej bujnoścl („kultyzm" Gongory i Calderona). Kontrreforma przyśpiesza dekadencję dramatu (późniejsze komedie i -»-autos sacramentales Calderona; jego szkoła). Druga poł. XVII w. jest już zupełnie jałowa; ciekawszą indywidualnością wyróżnia się tworząca w Meksyku poetka Juana Inés de Asbaje (de la Cruz). W XVIII w. Hiszpania ulega wpływom franc, klasycyzmu i oświecenia (komedie F. Moratina, powieści satyryczne J. Cadalsa), zachowując jednak cechy i gatunki tradycjonalne (D. Torres Villarroel, tematyka łotrzykowska, R. de la Cruz, kontynuacja intermediów). Romantyzm hiszp. nawiązuje znów do dawnej literatury rodzimej, do tematyki hist., czerpiąc jednocześnie z lit. Anglii i Francji (Rivas, byroniczny Espronceda, J. Zorrilla); ma na ogół charakter postępowy, demokratyczny (Larra). Bardziej intymne i delikatne tony przynosi twórczość liryka G. A. Bécquera i Rozalii de Castro. Drugą poł. XIX w. cechuje rozkwit powieści realist, typu przeważnie regionalno-obyczajowego (Fernán Caballero, Alarcón, Valera, Pereda, Pérez Galdós, Pardo Bazán, Palacio Valdés). Silniejsze akcenty socjalne pojawiają się u Blasco Ibañeza. Równocześnie zaznacza się upadek poezji (prozaizm R. Campoamora) i dramatu (melodramaty Echegaraya). Klęska militarna i strata ostatnich kolonii amer, w 1898 zbiega się z dojściem do głosu pisarzy „pokolenia 1898“ (Unamuno, Azorin, Baroja, Machado). Szukają oni na zewnątrz i wewnątrz Hiszpanii przesłanek odrodzenia, wydobycia kraju z wiekowego upadku i zacofania; u większości (prócz anarchistycznego Baroji) przeważa kontemplacja i pesymizm. Później zaznacza się dekadencja powieści (R. Perez de Avala, B. Jarnés) i rozkwit eseju (Ortega y Gasset, É. d’Ors, Bergamin). W poezji ruchem reformatorskim jest modernizm, zapoczątkowany przez zeuropeizowanego Nikaraguańczyka R. Dario, zbliżony do franc, parnasizmu i symbolizmu (J. R. Jiménez, który ewoluował w kier. poezji „czystej“). Pod wpływem modernizmu rozpoczyna również twórczość Valle In HISZPAŃSKA MUCHA clán. Od 1920 największe triumfy święci poezja, bliższa treści i form lud. u Garcii Lorki, R. Alberti, M. Hernandeza, bardziej elitarna u J. Guilléna, P. Salinasa, G. Diego i L. Cemudy. W okresie wojny domowej ^większość pisarzy stanęła po stronie republikańskiej (np. Machado, Alberti, Hernández, Bergamin); wielu przebywa obecnie na emigracji. Najwybitniejszymi dramatopisarzami I poi. XX w. byii: Benavente i García Lorca. Wśród humorystów króluje R. Gómez de la Sema, wróg nacjonalizmu. W Hiszpanii frankistowskiej przejawia się obecnie ciekawy zwrot ku poezji antyindywidualistycznej, adresowanej do szerokiego kręgu czytelników (Celaya); w dziedzinie powieści wyróżniają się C. J. Cela, Carmen Laforet, Zunzúnegui. HISZPAŃSKA MUCHA -«-majka. HISZPAŃSKA MUZYKA, o, żywych i dawnych tradycjach, bierze czynny udział w rozwoju muzyki eur. w okresie Renesansu i Baroku (liczne kompozycje wokalne a cappella, organowe, lutniowe). Elementy rodzimej muzyki dochodzą w niej do głosu dopiero pod koniec XIX w., osiągając szczyt w twórczości I. Albeniza, E. Granadosa i M. de Fallí, których kompozycje zyskały trwałe znaczenie ogólnoświat. Oryginalne tańce hiszp. (bolero, habanera, seguedilla i in.), nie pozbawione śladów panowania mauretańskiego w Hiszpanii, stały się kanwą dla twórczości także licznych obcych kompozytorów. Sławnymi wirtuozami byli skrzypkowie: P. Sarasate i J. Manén oraz wiolonczeliści: Casals i Cassado. HISZPAŃSKA-NEUMANN Maria (ur. 1917), graficżka; drzeworyty, ilustracje książkowe. HISZPAŃSKA SZTUKA. Na terenie Hiszpanii znajdują się liczne zabytki rzym. oraz późniejsze islam., pochodzące z okresu panowania Maurów; sztuka ta wywarła wpływ na rozwój sztuki hiszp. Pierwsze ważniejsze zabytki architektury cbrześc. z IX—X w. w Hiszpanii pn. (rejon Oviedo) aależą do sztuki wizygockiej. Właściwa sztuka hiszp. rozwija się od XI w. w Hiszpanii pn., nie będącej pod panowaniem mauret.; jest to początkowo sztuka romańska, która osiąga tu wysoki stopień rozwoju, Í>rzy czym odrębną prowincję artyst. stanowi Kataonia; zachowały się cenne zabytki architektury, rzeźby i malarstwa ściennego, sztalugowego i rękopisów. Gotyk hiszp. (koniec XII—XV w.) jest mniej oryginalny i bardziej zależny od Francji; charakterystyczne dlań jest poszukiwanie wielkiego bogactwa dekoracji; reprezentują go wielkie katedry (Burgos), rzeźba architekt, i ołtarz., malarstwo. W XII—XIII w. u chrześcijan pod panowaniem muzułm. rozwija się mieszany styl rom.-mauret., tzw. mozarabski, później w odebranych Maurom częściach Hiszpanii mieszany styl got.-mauret., tzw. mudejar, kwitnący w XIV w. (zabytki w Toledo i Sewilli). W końcu XV w. w całej Hiszpanii panuje styl plateresco, łączący elementy got., renesans, wł. i mudejar; występuje gł. w dekoracji fasad; jego przeciwstawieniem jest surowy styl renesans, w II poł. XVI w. za Filipa II (zamek królewski i klasztor Escorial, arch. J. Herrera). Bujnie rozwija się w Hiszpanii sztuka baroku, znajdująca w architekturze najpełniejszy wyraz w stylu lansowanym przez arch. J. Churriguerę na przełomie XVII i XVIII w., mającym bogaty, skrajnie dekoracyjny charakter (budowle, wystrój, rzeźbione ołtarze). W III ćwierćwieczu XVIII w. przychodzi neoklasycyzm. Rzeźba renesans, pozostaje pod wpływem wł. (A. Berruguete); barok, jest bardziej oryginalna, nacechowana bogactwem i skrajnie naturalistyczną ekspresją, żywo polichromowana. Wspaniały rozwój nowoż. malarstwa reprezentuje w końcu XVI i na pocz. XVII w. El Greco, a w XVII, w okresie Baroku, J. Ribera, F. Zurbarán, a zwłaszcza D. Velasquez i B. E. Murillo; ich znaczenie jest ogólnoeur.; ostatnim wielkim mistrzem Hiszpanii jest F. Goya, działający na przełomie XVIII i XIX w. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA -►wojna domoWamSZPAŃSKl' JĘZYK (kastylski), język Hiszpanów eur. i potomków hiszp. zdobywców w niepodległych dziś państwach Ameryki środk. i Pd. (z wyjątkiem Brazylii); należy do grupy romańskich języków; posiada tradycje lit. sięgające XII w.; różnice między hiszpańszczyzną eur. i amer. są nieistotne. HITLER Adolf (1889—1945), przywódca narodowego socjalizmu, dyktator Niemiec; od 1919 w NSDAP, od 1921 jej przewodniczący; po nieudanym puczu w Monachium 1923 napisał Mein Kampf (Moja walka), formułując szowinistyczny i rasistowski program hegemonii niem. w Europie; posługując się demagogią i rozpalając nastroje nacjonalistyczne i rewanżowe. 334 zyskiwał zwł. wśród drobnej burźuazji zwolenników, z których tworzył organizacje paramilitarne (SA); przez zwalczanie komunizmu zyskał poparcie wielkiego kapitału; powołany w styczniu 1933 na stanowisko kanclerza, 1934 rozwiązał partie polit., rozprawił się krwawo z wewnętrzną opozycją w SA (tzw. pucz Röhma), po śmierci prez. Hindenburga połączył urząd prezydenta i szefa rządu i jako wódz (Führer) stał się dyktatorem Niemiec; stosował bezwzględny masowy terror wobec przeciwników (obozy koncentracyjne) i rasistowskie prześladowania Żydów („ustawy norymberskie“); łamiąc międzynarodowe układy wywołał II wojnę światową;. 1941 objął naczelne dowództwo nad armią; wprowadził nieludzkie metody w krajach okupowanych, zwł. na wschodzie — zagłada Żydów, wyniszczanie narodów biologiczne (w obozach koncentr. i przez masowe wywózki na roboty do Niemiec, masowe rozstrzeliwania), gospodarcze i kulturalne; 20 VII 1944 nieudany zamach na H. dokonany przez opozycyjną grupę wojskową wywołał nową falę represji i fanatyczne rozkazy dalszej walki, w beznadziejnej już sytuacji wojsk.; 30 IV 1945 w otoczonym przez wojska radzieckie Berlinie H. popełnił samobójstwo. HIUMA, wyspa na M. Bałtyckim, na pd. od wejścia do Zat. Fińskiej (Estońska SRR); 960 km*; uprawa roli, hodowla, rybołówstwo. HLINKA Andrej (1864—1938), polityk i duchowny słowacki; przywódca ruchu autonomistów słowackich, domagających się autonomii w ramach Czechosłowacji; po śmierci H. utworzona przez niego Słowacka Partia Ludowa, dążąc do oderwania Słowacji od Czech, związała się z Niemcami i uległa faszyzacji. HLOND August (1881—1948), kardynał; od 1922 administrator apostolski Śląska, od 1925 biskup, od 1926 arcybiskup gnieźnieński i poznański, prymas, ed 1927 kardynał, od 1939 na emigracji, od 1946 arcybiskup warszawski. HŁASKO Jan (XIX w)., działacz pierwszych kółek socjalist. w Królestwie Pol. Ho, symbol pierwiastka chem. holm u. HOBART [hęuba:t], gł. m. i port stanu Tasmania w Związku Austral.; 97 400 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł maszyn., roln.; eksport: wełna, owoce, rudy metali. HOBBEMA Meindert (1638—1709), malarz hol., uczeń Ruisdaela; typowe krajobrazy niderl.; Aleja w Midelharnis. HOBBES [hobz] Thomas (1588—1679), filozof ang. materialista, pierwszy z wielkich ang. teoretyków państwa, zwolennik silnej władzy państw.; w psychologii poprzednik asocjacjonistów; Lewiatan, Elementy filozofii. HOBLER Tadeusz (ur. 1899), prof. Polit. Gliwickiej, członek koresp. PAN; specjalista w zakresie inżynierii i konstrukcji aparatury chemicznej. HOBOKEN [houboukan], m. w USA (New Jersey) nad rz. Hudson; 50 700 mieszk. (1950); ośrodek przemysł. związany z Nowym Jorkiem. HOBSON [hobsn] John Atkinson (1858—1940), ekonomista ang.; jeden z pierwszych teoretyków kierowanego kapitalizmu; The Evolution of Modem Capitalism (Ewolucja współczesnego kapitalizmu). HOCHE [osz] Lazare (1768—97), gen. fr., w okresie rewolucji pacyfikował Wandeę i walczył zwycięsko w wojnie z I koalicją. HOCHFEDER Kasper (przełom XV/XVI w.), drukarz krak. pochodzenia niem.; w Polsce pracował 1503—09; wydał ok. 30 dzieł humanistycznych, klasycznych i scholastycznych, m. in. Mszał wrocławski. HO CHI MINH [ho szi miń] (ur. 1890), polityk Wietnam.; 1930 współzałożyciel KP Indochin; za jap. okupacji 1940—45 na czele nar.-wyzwoleńczej walki ludów Indochin; 1941 twórca Frontu Demokr. (Wiet-Minh); 1945 po proklamowaniu Wietnam. Republiki Demokr. premier rządu tymczasowego, od 1946 prezydent Wietnamu; w sprowokowanej przez Francuzów wojnie przewodził walce nar. wyzwoleńczej, w wyniku której Francuzi byli zmuszeni do ustąpienia z pn. części kraju. T. Hobbes  335 HOFMANNSTHAL V////A GŁÓWNE OBSZARY HODOWLI, INNE ZWIERZĘTA HODOWLANEi W- öydfa rogatego. Urody chfewnef, owiec r *0/ Halbtądy R-renifery {-tamy )-/§*! 5-sfon/e Hodowla zwierząt w święcie HOCHSZTAPLER [niem.], oszust, aferzysta. HODEIDA, m. i port w Jemenie nad M. Czerwonym; ok. 20 000 mieszk.; siedziba zagr. placówek dyplomat.; rzemiosło artyst.; eksport kawy, produktów rolno-hodowlanych. HODCSKIN [hpdżkyn] Thomas (1787—1869), ang. socjalista utopijny, najwybitniejszy spośród socjalistów ricardiańskich, ceniony przez Marksa, głównie za wkład do teorii wartości dodatkowej; Labour Defended Against the Claim of Capital (Obrona pracy przed roszczeniami kapitału). Popular Political Economy (Popularna ekonomia polityczna). HODLER Ferdinand (1853—1918), malarz szwajc., symbolista; wielkie kompozycje monument. Odwrót Szwajcarów z bitwy pod Marignano, Wymarsz studentów z Jeny 1813. HODOWLA, ulepszanie lub tworzenie nowych ras i odmian roślin i zwierząt przez selekcję i dobór materiału hodowlanego oraz odpowiednie żywienie w celu podniesienia ich wartości użytkowej. Zob. też chów; rozprzestrzenienie na świecie hodowanych zwierząt w pewnym stopniu jest uzależnione od czynników ekologicznych i geograficznych; główne obszary hodowli zob. mapa. HODOWLA LASU, gałąź leśnictwa obejmująca wiedzę o siedlisku leśnym, o warunkach odnawiania lasu, pielęgnowania drzewostanów i o gospodarstwie leinvm. rtODZA: 1) Milan (1878—1944), Słowak, polityk czechosłow., agrariusz; wielokrotny minister, premier 1935—38; 2) Enwer (ur. 1911), albański działacz robotn., w okresie II wojny świat przywódca ruchu oporu, generał; od 1941 sekretarz gen. KC KP Albanii, od 1948 I sekretarz KC Alb. Partii Pracy; 1946—54 premier Albańskiej Republiki Ludowej. HOEK [huk] VAN HOLLAND, port mor. w Holandii w pobliżu ujścia Mozy; 4600 mieszk. (1950); tranzyt pasażerski do W. Brytanii; kąpielisko. HOENE-WROŃSKI Józef Maria (1778—1853), matematyk i filozof poi.; skrajny racjonalista; jeden z najbardziej abstrakcyjnych metafizyków pocz. XIX w.,; działał na emigracji, pisał po francusku; Prolegomena do mesfanizmu, Messianisme ou reforme absolute du savoir humain (Mesjanizm albo reforma całkowita wiedzy ludzkiej); w matematyce znane są tzw. wyznaczniki Wrońskiego (wrońskiany). HOESICK Ferdynand (1867—1941), literat, księgarz i wydawca; autor licznych prac z zakresu historii lit. poi., od 1924 red. nacz. ,.Kuriera Warszawskiego“. HOESS Rudolf (1900—47), oficer hitlerowskich oddziałów SS, organizator i komendant obozu zagłady w Oświęcimiu (1940—43); skazany przez sąd poi. i powieszony na terenie obozu oświęcimskiego. HOF, m. w NRF (pn. Bawaria) ; 57 800 mieszk. (1955); 2 zabytkowe kościoły z XI i XIII w.; ośrodek przemysłu włókien, i maszyn. HOFEI, m. we wsch. Chinach, stoi. prow. Anhuei; 70 000 mieszk. (1947); łuszczarnie ryżu, tkalnie jedwabiu, bawełny; stacja kolejowa. HOFER Andreas (1767—1810), przywódca powstania tyrolskiego przeciw Bawarii i Francji 1809; rozstrzelany na rozkaz Napoleona I. HOFF Jacobus Hendrikus van’t (1852—1911), chemik hol.; twórca -»stereochemii związków węgla; związał izometrię optyczną z budową związku chem. (asymetryczny atom węgla); stworzył podwaliny nowoczesnej kinetyki chemicznej. Nagroda Nobla 1901. HÖFFDING Harald (1843—1931), filozof duń., prof, filozofii w Kopenhadze; Współcześni filozofowie, Psychologia ogólna. HOFFMAN: 1) Antoni (ok. 1765—1816), poi. dramaturg pseudoklas.; uczestnik insurekcji kościuszkowskiej; Bolesław Śmiały, Ubodzy bogaci, czyli troiste wesele; 2) Karol Boromeusz (1798—1875), poi. prawnik, historyk i publicysta; mąż Klementyny z Tańskich; od 1832 na emigracji we Francji; stronnik A. Czartoryskiego; wydawca czasopisma „Themis Polska“; Obraz rządu i prawodawstwa w dawnej Polscei 3) Antonina (1842—97), aktorka teatru krak. w okresie Koźmiana. HOFFMANN: 1) Ernst Theodor Amadeus (1776— 1822), niem. pisarz, kompozytor i malarz; przedstawiciel romantyzmu; operuje fantastyką i groteską; Panna de Scudery, Diable eliksiry, opera Undine; 1800—08 przebywał w Polsce jako urzędnik pruski; założył w Warszawie Tow. Muz. i organizował koncerty symf.; bohater opery Offenbacha Opowieści Hoffmanna; 2) Max (1869—1927), gen. niem. w I wojnie świat., od 1916 dowódca niem. frontu wsch.; gł. autor narzuconego Rosji Radź. traktatu pokojowego w Brześciu Lit. 1918. HOFFMANNA KROPLE, mieszanina eteru z alkoholem etylowym; środek trzeźwiący. HOFFMANOWA Klementyna z Tańskich (1798— 1845), powieściopisarka, redaktorka pierwszego poi. pisma dziec. „Rozrywki dla Dzieci“; książki dla dzieci i kobiet; Amelia matką, Jan Kochanowski w Czarnym Lesie, Karolina, Krystyna. HOFMAN: 1) Józef (1876—1957), poi. pianista; 2) Vlastimil (ur. 1881), malarz poi. okresu Secesji; madonny (Madonna ze skrzypkiem i flecistą), portrety i pejzaże step., figuralne kompozycje symboliczne. HOFMANN August Wilhelm (1818—92), chemik niem.; odkrycia w dziedzinie związków org.; przyczynił się do rozwoju przemysłu barwników syntetycznych, opartego na przerobie smoły węglowej. HOFMANNSTHAL Hugo von (1874—1929); poeta austr., neoromantyk; wiersze, dramaty: Elektra,  HOFMEISTER Ariadna w Naksos; opracował misterium średniow. Jedermann (Każdy). HOFMEISTER Wilhelm (1824—77), botanik niem.; badacz cyklu rozwojowego roślin, odkrył przemianę pokoleń u roślin zarodnikowych. HOGARTH [hęuga:t] William (1697—1765), malarz i grafik ang. znany przede wszystkim ze scen rodzaj., w których satyrycznie i karykaturalnie przedstawiał życie społeczeństwa ang.; cykle: Modne małżeństwo, Zycie rozpustnika, Zycie kurtyzany, portrety: Sprzedawczyni krewetek, Autoportret z psem. HOHENBERG Sophie księżna von (1868—1914), morganatyczna żona austr. następcy tronu Franciszka Ferdynanda, zamordowana wraz z nim w Sarajewie 28 VI 1914. HOHENLINDEN, miejscowość w Bawarii na wsch. od Monachium; 3 XII 1800 zwycięstwo fr. gen. Moreau nad Austriakami. HOHENSTAUFOWIE, książęca dynastia niem.; książęta Szwabii od 1079; królowie niem. i cesarze 1138—1254; wygaśli 1268. HOHENZOLLERN, ród książąt niem.; od 1415 elektorowie brandenb., od 1701 królowie prus., 1871— —1918 cesarze niem.; boczna linia — Sigmaringen panowała w Rumunii 1866—1947. HOHENZOLLERN, hist, dzielnica Niemiec, obecnie w granicach kraju Wirtembergia-Badenia. HOKEJ [ang.]: 1) na lodzie, gra sport., w której biorą udział 2 drużyny po 6 graczy; odbywa się na lodowisku; polega na wbiciu gum. krążka do bramki przeciwnika przy pomocy drewn. kijów; 2) na t r aw i e, gra sport, podobna do h. na lodzie, rozgrywana drewnianą piłką na boisku trawiastym przez 2 drużyny po Hokej na lodzie, ustawienie graczy 11 graczy. Tabl. 84. HOKKAIDO (dawniej Jezo), jedna z czterech wielkich wysp japońskich; położona najbardziej na pn.; 75 461 km2, 4 295 600 mieszk. (1950), w tym ok. 15 000 Ainów; przeważnie górzysta (do 2290 m); kilka czynnych wulkanów; klimat umiark., chłodny (śnieżne zimy, mgliste lata); przeszło 60*/« pow. lasy iglaste i liściaste; wydobycie węgla, ropy naft., rudy żel. i in. metali, siarki; przemysł: metalurg., maszyn, (stocznie), drzewny,; rybołówstwo i przemysł rybny; uprawa zbóż, ziemniaków, soi, buraków cukr.; hodowla bydła i owiec; gł. m.: Sapporo, Hakodate, Muroran. HOKUSAI, właśc. Katsushika (1760—1849), malarz i drzeworytnik jap.; kompozycje figuralne i krajobrazowe oparte na studium natury; 14-tomowy zbiór drzeworytów Mangwa; Widoki Fudzi-san. HOLANDIA (Nederland), królestwo w zach. Europie, między Belgią, Niemcami a Morzem Północnym; 32 437 km*, 10 680 000 mieszk. (1955); stoi. Amsterdam; adra. dzieli się na 11 prowincji; kolonie hol.: Surinam (Gujana Hol.), Antyle Hol., Nowa Gwinea Hol. (Irian Zach.). Warunki naturalne: H. zajmuje nizinę przy ujściu Skaldy, Renu i Mozy, utworzoną z osadów rzecznych, lodowcowych i morskich, która ulega powolnemu zanurzaniu w morze; około 25°/« pow. leży poniżej p. m.; ciągłe prace osuszające (Zuider Zee) za pomocą wiatraków poruszających pompy, charakterystycznych dla Krajobrazu H. Klimat morski, wilgotny; małe wahania temperatury; silne wiatry. Ludność: gęstość zaludnienia H. jest b. wysoka, śr. 329 na km2; najgęściej zaludnione są prowincje zach. (Holandia Pd. 902,2), najrzadziej wsch. i pn. (18 na km2); zatrudnionych w przemyśle 37°/«, w roln. i ryboł. 20*/», w handlu i finansach 15*/«, w usługach 15*/#; ludność miejska 60°/»; gł. m. Amsterdam, Rotterdam, Utrecht. Gospodarka: dużą rolę odgrywa transport mor. i handel, rolnictwo, przemysł i rybołówstwo; pow. uprawna zajmuje 29°/», łąki i pastwiska 36%, lasy 7•/•; w zach. H. (-»poldery — żyzne gleby) uprawia się pszenicę, buraki cukr., warzywa, na wydmach koło Haarlem kwiaty; w tej części H. są największe m. i ośrodki przemysł.; część pn. bagnista i zatorfiona, pocięta kanałami jest krainą roln.-hod. (ziemniaki, żyto); w pn.-wsch. H. złoża ropy naftowej (wydobycie 939 000 t — 1954); na wsch. i pd. kraju gleby piaszczysto-gliniaste, wrzosowiska 336 (żyto, owies, ziemniaki), koło Hengelo i Boekelo kopalnie soli kamiennej (511500 t — 1954); w pd.-wsch. H. (najwyższe wzniesienie 300 m. n. p. m.) pokłady węgla kam. (12 071 000 t — 1954). Produkcja roślinna (1954): ziemniaki 4 min t, buraki cukr. 3 062 000 t, żyto 515 000 t, owies 467 000 t, pszenica 397 000 t, jęczmień 208 000 t; duże znaczenie ma hod. bydła mlecznego 2 995 000 szt. (słynna czamo-biała rasa hol.), trzody chlewnej 2 378 000, owiec 378 000, koni 220 000, ptactwa dom. 30,4 min; połowy ryb 195103 t (1954). Górnictwo ma małe znaczenie; produkcja energii elektr. 10 588 min kWh (1954); w przemyśle pierwsze miejsce w wartości prod, zajmuje przemysł spoż. (masło, sery, konserwy, czekolada), następnie stoczn., budowy maszyn, włókien., chem., elektrotechn. i in. Długość linii kol. (1954) 3186 km (1341 km zelektryfik.); transport wodny na rzekach i kanałach (6770 km) ma znaczenie tranzytowe; gł. porty: Vlaardingen, Ijmuiden, Scheveningen; flota mor. obsługuje wiele krajów; gł. porty: Rotterdam, Amsterdam; międzynar. znaczenie ma komunikacja lotn. (Król. Linie Lotn.); eksport: nabiał, mięso, kwiaty, tekstylia, przyrządy elektrotechn. i precyz., okręty; pośredniczy w handlu kawą, kakao, herbatą; import: surowce przemysł., półfabrykaty i pasze. Ustrój: monarchia konstytucyjna; konstytucja z 1848 (ostatnie zmiany 1952); parlament dwuizbowy — Stany Generalne (izba niższa wybierana na 4 lata bezpośrednio, izba wyższa — na 6 lat przez rady prowincji); rada państw, z głosem doradczym. Państwo dzieli się na 11 prowincji, każda z własnym wybieranym organem stanowiącym (parlament prowincjonalny). Historia: w okresie rzymskim kraj germ. Batawów i Fryzów, w czasie wędrówki ludów zajęty częściowo przez Franków i Sasów; VIII w. podbój i chrystianizacja Sasów i Fryzów przez Karola W.; od 870 część składowa państwa wsch.-frankońskiego (późn. Niemiec); w XV w. posiadłość księstwa Burfundii, od 1482 Habsburgów, 1555 włączona przez ilipa II do Hiszpanii; 1581 oderwanie się od Hiszpanii 7 pn. protestanckich prowincji i utworzenie niezależnej Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, uznanej po długich walkach z Hiszpanią w pokoju westfalskim 1648; w XVII w. największa potęga mor. i handl. Europy; rozległe kolonie, szczególnie we wsch. Indiach; w XVIII w. utrata znacznej części kolonii na rzecz Anglii, upadek gospodarczy; w dobie rewolucji fr. i Napoleona — pod zwierzchnictwem Francji jako Republika Batawska, następnie królestwo H. (pod Ludwikiem Bonaparte), 1810—14 włączona do Francji; 1814 utrata pd. Afryki na rzecz Anglii; od 1815 H. połączona z Belgią w Król. Zjedn. Niderlandów, 1830 oderwanie się Belgii; 1848 liberalna konstytucja; 1890 zerwanie unii personalnej z Luksemburgiem; w I wojnie świat. H. neutralna; w II wojnie świat. 1940—44 pod okupacją niem., ciężkie szkody woj. przez przerwanie tam; od 1947 w unii celnej z Belgią i Luksemburgiem (Benelux), 1949 w pakcie atlantyckim; utrata Indonezji uznanej 1946 za niepodległe państwo. HOLANDIA POŁUDNIOWA (Zuid Holland), prow, w zach. Holandii nad M. Północnym; 2813 km*, 2 537 600 mieszk. (1955); leży w delcie Renu i Mozy; większość terenów poniżej p. m.; najgęściej zaludniona i najbardziej uprzemysłowiona część H.; gł. m.: Rotterdam, Haga (stoi.), Lejda, Dordrecht, Delft. HOLANDIA PÓŁNOCNA (Noord Holland), prowincja w zach. Holandii między M. Północnym a Zuider Zee; 2632 km*, 950 200 mieszk. (1955); obszar prowincji stanowi depresję oddzieloną od morza pasmem wydm (do 30 m n. 	p. m.); uprawa zbóż, buraków cukr., hod. kwiatów (tulipany), gł. na -►polderach; duży przemysł; gł. m.: Amsterdam, Haarlem (stoi.), Hilversum , Zaandam. HOLBACH Paul Henry Dietrich (1723—89), filozof fr., encykloped>sta, czołowy przedstawiciel materializmu XVIII w., ateista; swoje gł. dzieło, System przyrody, wydał pod pseudonimem "Mirabaud. HOLBEIN, rodzina malarzy i rysowników niem.; 1) Hans st. (ok. 1465— 1524), portrecista i malarz H. Holbein mL o. o • . O Er c )• • a O9 o • • o  GRAFIKA Tablica 43 1 tl 9 1 — A. Dürer: Trzech chłopów na targu, miedzioryt, 2 — Rembrandt: Mężczyzna rysujący rzeźbę, akwaforta, 3 — J. Callot: Szlachcic w płaszczu z futrem, ryc. z cyklu „La Noblesse”, akwaforta, 4 — F. Boucher: Dwoje dzieci z winnymi gronami, technika kredkowa, 5 — F. Goya: Que valor! ryc. z cyklu „Los desastres de la guerra”, akwaforta z akwatintą, S — M. Płoński: Koszykarz, akwaforta. .7 — J. Smith: Mrs. Elinor Copley, mezzotinta. 8 — H. Daumier: W sądzie, litografia, 9 — W. Skoczylas: Łucznik, drzeworyt.  Tablica 44 GÓRNICTWO 11 — Ogólny widok podziemnej kopalni węgla. 2 — Dyspozytornia kopalniana, skąd kieruje się zdalnie pracą poszczególnych oddziałów kopalni, 3 — Odkrywkowa kopalnia rudy żelaznej. 4 — Maszyna do drążenia chodników kopalnianych, 5 — Wykonywanie stalowo-drewnianej obudowy lukowej wyrobiska, 6 — Wręboładowarka uniwersalna, 7 — Hydromechaniczne urabianie węgla (przy użyciu hydromonitora), 8 — Wiercenie otworów strzałowych w pokładach złoża solnego (w kopalni soli), 9 — Transport urobku solnego do szybu.  337 rei.; 2) Hans mł. (1497/8—1543), malarz i grafik; obrazy rei. (Madonna burmistrza Meyera), portrety (Erazm z Rotterdamu, Henryk VIII, Arcybiskup Canterbury, Jane Seymour), miniatury, malowidła ścienne (ratusz w Bazylei, pałac Whitehall), projekty witraży i drzeworytnicze serie rysunkowe (Taniec śmierci). HOLBERG Ludwig (1684—1754), duń. pisarz i historyk; jeden z twórców nar. literatury i historiografii duń.; komedie, poemat heroikomiczny Peder Poors. HÖLDERLIN Friedrich (1770—1843), niem. poeta okresu klasycznego, prekursor romantyzmu; w odach sławił rewolucję fr.; powieść Hyperion poświęci1 sprawie wyzwolenia Grecji. HOLDING [ang., hęuldyń], forma kombinacji monopolistycznej; polega na tym, że właściciele samodzielnych przedsiębiorstw sprzedają swe udziały lub ich większość innemu przedsiębiorstwu, już istniejącemu lub w tym celu utworzonemu, zwanemu n., i otrzymują w zamian udziały w h.; przedsiębiorstwa zachowują osobowość prawną, lecz ich działalnością kieruje holding. HOLENDERKA, rodzaj -dachówki. HOLENDERSKA LITERATURA. W XIII w. powstają dworskie poematy rycerskie; powieści rycerskie i wiersze dydaktyczne tworzy J. Maerlant; ludowy epos zwierzęcy Van den Vos Reinaerde zawiera elementy spoi.-krytyczne. W XIV i XV w. panuje literatura mistyczna (T. Ruysbroek, Tomasz à Kempis) i humanistyczna (D. Heinsius i in.). Od poi. XIV w. rozwija się twórczość poetów wędrownych (sprekcrs); towarzystwa lit. „Rederijkers“ wystawiają dramaty i organizują konkursy poet. W XVII w. w okresie rozkwitu h. 1. tworzą: P. C. Hooft, J. Vondel, Huyghens, J. Cats, G. Brederode. Wiek XVIII przynosi upadek h. 1.; najwybitniejszym pisarzem tego okresu jest W. Bilderdijk, przedstawiciel klasycyzmu. W XIX w. E. J. Potgieter zakłada romant. czasopismo „De Gids" (1837); gł. przedstawicielem realizmu jest E. Dekker (Multatuli); czasopismo „De nieuwe Gids“ (1885) zapoczątkowuje epokę symbolizmu i ekspresjonizmu. Literaturę XX w. reprezentują: H. Heijermans, L. Couperus, J. van Ammers-Küller i in., przedstawicielem najnowszej h. 	1. postępowej jest T. de Vries. HOLENDERSKA SZTUKA —niderlandzka sztuka. HOLENDERSKI JĘZYK, wyrósł z niem. dialektów dolnofrankońskich; jako literacki ustalił się dopięro w 1619—39; odmianą jego jest afrykańsko-burski (afrikaans) język potomków kolonistów hol. w Afryce Pd. HOLEWIŃSKI Józef (1848—1917), grafik; drzeworyty reprodukcyjne z dzieł wybitnych malarzy; ilustracje w warsz. czasopismach „Kłosy“ i „Tygodnik Ilustrowany". HOLLAND Jan Dawid (1748 — ok. 1825), spolonizowany kompozytor niem., kapelmistrz Radziwiłłów w Nieświeżu, potem działający w Wilnie; wodewil Agatka (1784) o poi. motywach w treści i muzyce. HOLLENDER Tadeusz (1910—43), poeta i satyryk, związany z lewicą społ.; współzałożyciel tygodnika „Sygnały"; zamordowany przez hitlerowców; zbiory wierszy Czas, który minął, Ludzie i pomniki. HOLLYWOOD [holyuud], przedmieście Los Angeles w USA; gł. ośrodek produkcji filmów w USA; 1913—15 rozbudowane dzięki idealnym warunkom klimatycznym i urozmaiconym plenerom w samodzielne miasto filmowe. HOLM Ho, holmium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 67; metal —ziem rzadkich. HOLMENKOLLEN, osiedle w pobliżu Oslo (Norwegia); znany ośrodek sportów zimowych. HOLOCEN [gr.j, obecna epoka geologiczna, często zw. niewłaściwie aluwium. Zob. też stratygrafia (tabela). HOLSTEIN-GOTTORP, niem. ród książęcy; panował w Rosji 1761—1917 przy utrzymaniu nazwy dynastii Romanowów; jego pierwszym przedstawicielem był Piotr III, syn ks. Holstein-Gottorp Karola Fryderyka i Anny, córki Piotra W. Romanowa. HOLSZTYN —Szlezwik Holsztyn. HOLWEG [niem.l, przecinka w lesie nadająca się do zjazdu na nartach. HOLZ Arno (1863—1929), niem. poeta i teoretyk naturalizmu; poezje Buch der Zeit (Księga czasu), nowele Pana Hamlet, dramat Familie Selicke (Rodzina Selicke). HOŁD [niem.], oddawanie czci; w prawie lennym ceremonia składania przysięgi wierności seniorowi przez wasala. HOŁOBLE [ukr.], podwójne dyszle przy jednokonnych wozach drewnianych; charakterystyczne przede 22 	Mała Ent> Powst PWN HOMOFONIA wszystkim dla terenów wsch. i Europy pn.-wsch., gdzie występują w zaprzęgu z chomątem i dugą. HOŁOWCZYC Szczepan (1741—1823), pierwszy arcybiskup warsz., członek Komisji Edukacyjnej; przeprowadził likwidację wielu klasztorów; 1820 przyczynił się do obalenia ministra S. Kostki Potockiego; 1819 prymas Królestwa Polskiego. HOŁOWIŃSKI Ignacy (1807—55), arcybiskup-metropolita mohylewski, pisarz i tłumacz; Pielgrzymka do Ziemi Su)., powieść Rachel, przekłady dramatów Szekspira (pod pseud, ks. Kefalińskićgo). HOŁOWNA RADA RUSKA, utworzona 1848 we Lwowie organizacja reprezentująca w okresie Wiosny Ludów interesy nar. ludności ukr. Galicji; domagała się autonomii narodowej. HOŁOWKO Tadeusz (1889—1931), polityk i publicysta poi., jeden z organizatorów POW, członek PPS do 1928, od 1930 wiceprezes BBWR i poseł na sejm, dążył do polit. asymilacji ludności ukr. i bialorus.; zamordowany w Truskawcu prawdopodobnie przez ukr. nacjonalistów. HOLUJ Tadeusz (ur. 1916), prozaik, poeta i dramaturg; więzień Oświęcimia; powieści hisŁ z epoki powstania 1831; Próba ognia i czterotomowy cykl Królestwo bez ziemi, wiersze z obozu, sztuka Dom pod Oświęcimiem. HOMAR, Homarus vulgaris, wielki rak mor., dł. do 50 cm; wybrzeża Europy prócz Bałtyku; poławiany w dużych ilościach jako przysmak; podobny gatunek u wybrzeży Ameryki Pn. HOMBERG AM NIEDERRHEIN, m. w NRF (Zagłębie Ruhry); 34 200 mieszk. (1955); kopalnie węgla, nuty; przemysł maszyn., chem.; port węglowy na Renie. HOMBURG (Bad H. vor der Höhe), m. w NRF (Hesja); 31 000 mieszk. (1955); w pobliżu forteca rzym. z II—III w.; naukowy instytut balneologiczny; fabr. motocykli; zdrojowisko solankowe. HOMEL (Gomel), m. obw. w Białoruś. SRR; 144 000 mieszk. (1956); fabr. obrabiarek, maszyn roln. („Gossielmasz“), zapałek, wyrobów elektrot., maszyn do wydobycia torfu; kombinat mięsny; przemysł: włókien., obuwn., materiałów budowl.; węzeł komunikacyjny. HOMEOPATIA [gr.], metoda leczenia zapoczątkowana przez niem. lekarza S. Hahnemanna; polega na podawaniu chorym maleńkich dawek takich środków, które w większych dawkach wywołują u ludzi zdrowych objawy podobne do tych, jakie zamierzamy zwalczyć; zasada h.: podobne leczy się podobnym. HOMER, najstarszy ł największy gr. poeta epik, twórca Iliady i Odysei; postać otoczona legendami, które budziły wątpliwość tak co do autorstwa H., iak i jego istnienia w ogóle; najnowsze badania zgodne są co do autorstwa i umiejscawiają H. w IX/ /VIII w. p. n. e ; starożytni mylnie przypisywali H. także epos komiczny — Batrachomyomachia oraz hymny do bogów; H. wywarł ogromny wpływ na późniejszą twórczość epiczną. HOME-RULE [ang., hęumru:l], samorząd; szczególnie autonomia Irlandii w ramach Imperium Bryt., wysunięta 1870 i po długiej walce osiągnięta 1921. HOMINIDY —czlowiekowate. HOMOFON [gr. homós — taki sam, phonó — dźwięk), wyraz dźwiękowo identyczny z innym lub innymi wyrazami, odmienny jednak pod względem pisowni i treści, np. morze, może. HOMOFONIA [gr.], faktura kompozycji muz. polegająca na stosowaniu jednej głównej linii melodycznej opartej na towarzyszących współbrzmieniach, Fr Chopin: Prthsan**» A• dut Homofonia  HOMOGENICZNY 338 czyli akordach; przeciwieństwo -►polifonii; h. przeważa w muzyce eur. od XVII w. Zob. też monodia. HOMOGENICZNY [gr.], jednorodny. HOMOGENIZACJA [gr.], wytwarzanie jednolitej i trwałej mieszaniny, np. dwóch cieczy o różnej gęstości i nie rozpuszczających się wzajemnie. HOMOIOTERMICZNE ZWIERZĘTA -stałocieplne zwierzęta. HOMOLOGACJA [gr.], przeprowadzenie prób i doświadczeń mających na celu sprawdzenie, czy nowo zbudowany sprzęt (np. samolot, silnik, przyrząd lub instalacja) odpowiada stawianym wymaganiom. HOMOLOGICZNE NARZĄDY, n. mające różną budowę i spełniające odmienne funkcje, chociaż filogenetycznie rozwinęły się z takiej samej formy wyjściowej, np. skrzydła ptaków i płetwy wielorybów są przekształconymi przednimi kończynami. Zob. też analogiczne narządy. HOMOLOGICZNY SZEREG, szereg związków org. 0 podobnej budowie i podobnych własnościach chem., a o coraz większej liczbie atomów węgla w cząsteczce; własności fiz. poszczególnych członów zmieniają się prawidłowo w miarę wzrostu liczby atomów węgla w cząsteczce; np. h. sz. węglowodorów nasyconych: metan, etan, propan itd.; h. sz. alkoholi: alkohol metylowy, etylowy itd. HOMONIM [gr. homós — taki sam, ónoma — wyraz], wyraz identyczny z innym lub innymi wyrazami pod względem wymowy i pisowni, odmienny jednak co do treści, np. zamek (budowla), zamek (zamknięcie). HOMO NOVUS [łac. nowy człowiek], nowicjusz; dorobkiewicz, parweniusz. HOMO SAPIENS —człowiek rozumny. HOMOSEKSUALIZM [gr.-łac.], zboczenie wyrażające się pociągiem seksualnym do osób tej samej płci; prostytucja homoseksualna jest w Polsce karana. Zob. też pederastía, lesbijska miłość. HOMOTETIA —jednokładność. HOMOZYGOTA, —zygota powstała z połączenia dwóch komórek rozrodczych jednakowych pod względem genetycznym; termin dotyczy także osobnika powstałego z rozwoju takiej zygoty (organizm homozygotyczny). HOMS, m. w zach. Syrii;. 179 000 mieszk. (1955); przemysł włókien.; ośrodek handi.; węzeł komunikacyjny. HOMUNCULUS [łac.], wg legendy człowiek sztucznie wytworzony w retorcie przez alchemików; występuje w II cz. Fausta Goethego; dosłownie i przen. człowieczek. HONAN, prow, we wsch. Chinach na pd. od rz. Huang-ho; 174 000 km?, 44 214 600 meszk. (1953); stoi. Kaifeng; zach. część górzysta (2227 m), reszta nizinna; klimat w dolinach rz. łagodny (uprawa ryżu, bawełny, orzechów ziemnych, jedwabnictwo); w górach zimą chłodne wiatry (uprawa zbóż); hodowla bydła; złoża węgla, rudy żel.; przemysł: baweln., jedwabn., spoż.; gł. m. Czengczou, Lojang, Czoukou. HONDO -Honsiu. HONDURAS, rep. w Ameryce Srodk.; 153 226 km*, 1 608 000 mieszk. (1954); język urzędowy hiszp.; stoi. Tegucigalpa; wybrzeża nizinne — klimat zwrotnik., wnętrze kraju wyżynne i górzyste — klimat umiark. suchy; 83'/» ludności zatrudnionej w roln.; plantacje bananów, kawy, gl. na eksport (75,41/« wartości eksportu); sieć komunik, słabo rozwinięta; gl. port La Ceiba. — Posiadłość biszp. 1525—1821; wraz z Costa Ricą, Gwatemalą, Nikaraguą i Salwadorem tworzył Unię Srodkowo-Amerykańską 1823—39; od 1839 samodzielna republika. HONDURAS BRYTYJSKI, kolonia W. Brytanii w Ameryce Srodk.; 22 965 km*, 75 800 mieszk. (1953); język ang., hiszp.; stoi. Belize (22 000 mieszk. 1946); nizinny, na pd.-zach. wyżyna, klimat gorący, wilgotny, 90*/» pow. pokrytej lasami (cedr, mahoń i in.); plantacje: banany, ananasy, palma kokos., trzcina cukr.; sieć komunik, b. słabo rozwinięta; eksport drewna (62*/» wartości). HONEGGER Artur (1892—1955), kompozytor szwajc., w twórczości modernista, uprawiający wielkie formy o silnych efektach; oratoria (Król Dawid) i inne dzieła wokalno-instrument. i symf. (Pacific 231, Symfonia liturgiczna), kamer., fortepianowe. HONGKONG, wyspa, kolonia bryt. na pd. wybrzeżu Chin; 1013 km*, 2 277 000 mieszk. (1954); gł. m. i porty: Victoria (zw. także H.) 950 000 mieszk. (1950) i Kaulun 750 000 mieszk. (1950); przed II wojną świat, wielkie centrum handi.; obecnie ważna baza bryt. w Azji Wsch.; 1841 opanowane przez Anglików; 1941—45 okupacja japońska. HONOLULU, gł. m. i port na wyspie Oahu (Hawaje); 248 000 mieszk. (1950); uniwersytet; przemysł: spoż., stoczn., maszyn.; ważny punkt komunikacji mor. i lotn. na Pacyfiku (USA). HONOR [łac.], cześć, poczucie godności własnej, zaszczyt; honory domu, obowiązki gospodarza wobec gości; h. wojskowe, przepisane oznaki czci; h. 	w kartach, najwyższe karty atutowe. „HONORATKA“, kawiarnia warsz. w pocz. XIX w., miejsce zebrań grup patriot.; w czasie powstania listopadowego klub polityczny. HONORIS CAUSA [lac.J, honorowy stopień naukowy, —doktor h. c. HONORIUSZ, imię kilku papieży: 1) H. I (P-638), papież od 625; potępiony przez III sobór konstantynopolitański 680 za pozytywne ustosunkowanie się do herezji —monoteletów; 2) H. III (Cencio Savelli, ?—1227), papież od 1216; skłonił cesarza Fryderyka II do zorganizowania VI krucjaty. HONOROWY, oparty na poczuciu honoru, dotyczący honoru (sąd h., dług h.), zaszczytny (tytuł h.), bezpłatny (urząd h.). HONOWANIE —obróbka skrawaniem. HONSIU (Hondo), największa i najważniejsza wyspa Japonii; 230 533 km*, 62 595 600 mieszk. (1950); przeważnie górzysta (wulkan Fudżi-san 3776 m); wiele czynnych wulkanów; częste trzęsienia ziemi; obszary równinne, nadające się do uprawy, niewielkie; rzeki zasobne w energię wodną; klimat monsunowy, wilgotny, na pn. umiark., na pd. podzwrotn.; częste tajfuny; na pn. lasy strefy umiark., na pd. podzwrotnikowe; na H. koncentruje się znaczna większość potencjału gosp. Japonii; gł. m.: Tokio, Osaka, Kioto, Nagoja, Jokohama, Kobe wraz ze swymi wszechstronnymi okręgami przem.; wydobycie węgla, rud żel. i in. metali, pirytów; produkcja 4/5 hydroelektryczności; w rolnictwie przeważa uprawa ryżu, poza tym pszenicy, herbaty, tytoniu, owoców pd. i in.; rozwinięte rybołówstwo. HONWEDZI, nazwa wojsk węg. podczas powstania 1848—49, przejęta od 1867 przez węg. obronę krajową. HOOCH [hę°:ch] Pieter de (1629—77); malarz hol.; sceny rodzaj., wnętrza domów mieszcz.; Kobieta ważąca złoto, Czytająca. ’ HOOFT [hę:uft] Pieter Comeliszoon (1581—1647), hol. poeta i historyk; gł. przedstawiciel epoki Odrodzenia w Holandii; sonety, historyczne. HÓOKE [huk] Robert (1635—1703), fizyk, matematyk i biolog ang.; badał sprężystość materiałów (—Hooke’a prawo), pierwszy zauważył komórkową budowę roślin. HOOKE’A PRAWO: przy rozciąganiu lub ściskaniu ciał sprężystych wielkość odkształcenia jest wprost proporcjonalna do naprężenia; H. p. jest podstawą teorii sprężystości i wytrzymałości materiałów. HOOVER [hę:war] Herbert Clark (ur. 1874), polityk amer., republikanin; 1929—33 prezydent St. Zj., po I wojnie świat, administrator tzw. pomocy amer. dla krajów Europy. HOOVER-DAM [hę: war-dam], dawniej BoulderDam, wielka zapora w USA (Newada-Arizona) na rz. Kolorado z hydroelektrownią o mocy 1 322 300 kW, wykończona 1936; wys. 242 m (nowa era kolonizacji w tej części USA, ze względu na energię elektr. i nawadnianie). HOPAK, ros. taniec lud., b. żywy, w takcie dwudzielnym. HOPEI, prow, we wsch. Chinach na pn. od Huang-ho; 195 000 km*. 35 984 600 mieszk. (1953); stoi. Paoting; na aluwialnej Nizinie Chińskiej, klimat kontynent., burze pyłowe, deszcze monsunowe; uprawa zbóż, soi, orzechów ziemnych, sezamu; górn. węgla (2 miejsce w Chinach), rudy żel., złota; hutn. żel. i stali; przemysł: metal., chem., duży włókien., spoż.; gł. m.: Pekin, Tiencin, Tangszan, Szyciaczuang; gęsta sieć kolejowa. HOPI, plemię Indian Pueblo w Arizonie grupy erotyki, dramaty i dzieła H. C. Hoover  339 jęz. szoszońskiej; gł. zajęcia: uprawa ziemi, tkactwo i garncarstwo; 3,5 tys. HOPKINS [hępkynz] Harry Lloyd (1890—1946), polityk amer., 1938—40 sekretarz stanu dla spraw handlu, osobisty doradca RooHOPLICI [gr.], ciężkozbrojna piechota w armiach staroż. Grecji i Macedonii, walcząca w szyku zwanym -«-falangą. HORACJUSZE -«-Kuriacjusze. HORACY, Quintus Horatius Flaccus (65—8p.n. e.), największy rzym. poeta liryk; pleśni, ody, satyry i Listy, w tych jeden poświęcony zagadnieniu teorii poezji (Ars poetlca). HORDA, w spoleczeń-t stwie bezklasowym i wczesnorodowym luźna grupa ludzi związana przejściowo celami gosp. i obronnymi; h. 	tatarska -►orda. HORMONY [gr.], substancje wydzielane przez gruczoły dokrewne, o specyficznym działaniu fizjologicznym; koordynują w ustroju czynności poszczególnych narządów i biorą udział w regulacji przemiany materii i energii; h. roślinne HOSPITACJA Horacy Mg auk: auksyny. Hormony Nazwa Nazwa gruczołu wytwarzającego hormon h. wzrostowy prolaktyna h. gonadotropowy h. tyreotropowy h. adrenokortikotropowy (ACTH) przysadka mózgowa, płat przedni wazopresyna oksytocyna h. antydiuretyczny (ADH) przysadka mózgowa, piat tylny tyroksyna tarczyca parathormon gruczoły przytarczyczne insulina glukagon lipoknina trzustka adrenalina noradrenalina nadnercze, część rdzeniowa hydrokortizon dezoksykortikosteron 
aldosteron (elektrokortyna) adrenosterony nadnercze, część korowa estrogeny (folikulina) progesteron, h. ciałka żółtego h. pęcherzykowy gruczoły płciowe żeńskie (jajniki) testosteron gruczoły płciowe męskie (jądra) £ HORODNICZY, urzędnik ziemski w dawnej Litwie; elnił funkcje starosty grodowego i komendanta zamwarownego. HOROSKOP niebie w Mi logów do przepowiadania przyszłości; dzenia człowieka miał rzekomo decydować o jego losie; przen. horoskopy, mego. SKOP [gr.], ułożenie ciał niebieskich na danej chwili; wykorzystywany przez astroprzepowiadania przyszłości; n. chwili uro36 	500 mieszk. (1955); przemysł; włókien., maszyn., gum., spoż. HORST -*-zrąb. HORTEN, m. i port woj. w pd. Norwegii, u wejścia do fiordu Oslo; 12 800 mieszk. (1954); obserwatorium astr., muzeum mor.; stocznia. HORTENSJA, Hydrangea macrophylla, krzew z rodziny skalnicowatych; Hortensja pochodzi z Japonii i Chin; roślina doniczkowa; kwiatostany (baldachogronc) białe lub różowe, po dodaniu do ziemi ałunu potasowego stają się niebieskie. HORTHY [horti] de Nagybśnya Miklós (1868—1957), admirał floty austr.-węg., 1919 zdławił węg. Republikę Rad; 1920—44 dyktator Węgier z tytułem regenta; sojusznik hitler. Niemiec w n wojnie światowej. HORTOBAGY [hortoba:d’], część Niziny Węgierskiej na zach. od Debreczyna; na 860 km2 zachowała się -►puszta; w budowie kanał nawadniający od rz. Cisy. HORUS, w staroż. Egipcie bóg wschodzącego slońca i niebios, syn Ozyrysa i Izydy, wyobrażany z glo*; pozostawał w Setem. Tabl. 94. wą sępa; pozostawał w walce z bogiem ciemności HORWITZ Maksymilian, pseud. Wałecki Henryk (1S77—1938), działacz poi. ruchu robota.; od 1895 członek PPS; uczestnik rewolucji 1905—07; od rozłamu w PPS 1906 jeden z czołowych przywódców PPS-Lewicy; wielokrotny więzień caratu; od 1918 w KPP, członek KC, przedstawiciel KPP w Komintemie, redaktor czasopisma „Komunist. Internacjonał-'; autor licznych publikacji; od 1921 na emigracji, przeważnie w ZSRR, gdzie 1938 uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia; zrehabilitowany wraz z KPP. HORY, mit gr. 3 boginie pór roku, zarazem ładu i porządku: Dike — sprawiedliwości sądowej, Eirene — pokoju i Eunomia — praworządności; przedstawiano je jako młode dziewczęta z płodami rolnymi. HORYOJI [horiudzi], świątynia buddyjska zbudowana 586—607 w pobliżu Nara w Japonii; jej części: Złota Hala i 5-piętrowa pagoda są najstarszymi drewHORMUS -Ormus. HORN Gustav (1592—1657), gen. szwedz.; wódz w wojnie 30-lctaiej, odznaczył się w bitwach pod Breitenfeld i Lützen; mianowany 1652 marszałkiem. HORN, skalisty przylądek na wyspie H.; najbardziej na pd. wysunięty punkt Ameryki Pd. HORNBLENDA, minerał z grupy -►amfiboli; poprof. Uniw. Tor.; liczne prace z historii sztuki renesansu i baroku. HORODŁO, w., niegdyś prawa miejskie, pow. hrubieszowski, woj. lub., nad Bugiem; 2200 mieszk. (1956); 1413 -►unia poi.-litewska. HORODNICA, ŁOSOŚNA, osiedla w pobliżu Grodna, Białoruś. SRR; XVIII w. istniały tu założone przez podskarbiego Tyzenhauza manufaktury produkujące galanterię, sukno i inne artykuły; 1777 zlikwidowane. nianymi budowlami świata; w 1949 pożar zniszczył Złotą Halę, a w niej słynne malowidła ścienne. HORYZONT [gr.l: 1) potocznie widnokrąg, widoczna linia oddzielająca ziemię od sklepienia niebieskiego; 2) astr. kolo wielkie na sferze niebieskiej, prostopadłe do kierunku pionowego; 3) lotn. h. sztuczny, przyrząd, którego gł. częścią jest żyroskop; wskazuje położenie horyzontu i odchylenia samolotu od położenia poziomego; jeden z podstawowych przyrządów pokładowych lotn., konieczny przy ślepym-►pilotażu; 4) wiertn. h. 	ropny, poziom, na którym stwierdzono ropę naftową. HORZYCA Wiłam (ur. 1889), literat, reżyser, dyrektor teatru; członek lit. grupy „Skamandra"; 1924—26 współdyrektor (z L. Schillerem i A. Zelwerowiczem) Teatru im. W. Bogusławskiego; potem teatrów Iw.; wiele inscenizacji dramatu poeŁ, szczególnie oryginalne szekspirowskie, także pierwsza schillerowska inscenizacja Dziadów; po II wojnie świat, kieruje kolejno teatrami w Toruniu, Poznaniu, Wrocławiu i Warszawie. HOSPITACJA [łac.], wizytowanie lekcji przez czynniki zwierzchnie, wspólkołegów lub praktykantów w celu zapoznania się z systemem pracy pedagog. nauczyciela; hospitant: 1) wizytujący lekcję; AA* HOSPODAR 340 2) wolny słuchacz na uniwersytecie lub innych uczelniach. HOSPODAR, polsko-ruskie tłumaczenie tytułu książąt: vodä lub domnitor w dawnej Mołdawii i Woloszczyźnie; także tytuł ruski w. księcia litew. w XV i XVI w. HOSSA [fr. hausse], wzrost cen towarów lub kursu papierów wartościowych na giełdzie. HOSTIA [łac.J: 1) w starożytności zwierzę ofiarne; 2) opłatek z mąki pszennej przeistaczany wg dogmatu kościoła kat. w czasie mszy w Ciało i Krew Chrystusa. HOTCHKISS [hęczkys] Benjamin Berkeley (1825— 1885), amer. konstruktor broni maszynowej i działek szybkostrzelnych. HOTEL LAMBERT, od 1843 rezydencja książąt Czartoryskich w Paryżu; symbol obozu zachowawczego W. Emigracji i polityki monarchistyczno-konstytucyjnej; kierowany przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego; liczył gl. na pomoc dyplomat. państw zachodnich. HOTENTOCI, plemię pd.-zach. Afryki [hol. hotentot — jąkała; nazwa własna Khoin — prawdziwi ludzie]; jęz. mlasków Khoin; ok. 20 tys.; pierwsi krajowcy, którzy zetknęli się z hol. kolonistami w XVII w.; dawniej koczujący pasterze; obecnie rolnicy i hodowcy. HOUDON [udą] Jean-Antoine (1741—1828), rzeźbiarz fr.; portrecista; jego wizerunki współcz. mu sławnych ludzi odznaczają się realizmem; Wolter. HOUSE [haus] Edward (1858—1925), amer. pułkownik i polityk, jeden z najbliższych współpracowników prezydenta W. Wilsona, rzecznik sprawy poi., przyjaciel I. Paderewskiego, który wystawił mu pomnik w parku im. Paderewskiego w Warszawie. HOUSTON [hjtj:sten], m. i port w USA (Teksas); 690 000 mieszk., zespół miejski 1 000 000 mieszk. (1955); położony nad rz. Buffalo, 80 km od morza, w bogatym obszarze uprawy bawełny; handel zbożem, bydłem i siarką; huta stali, produkcja benzyny lotn.; w okolicy górnictwo naft.; przemysł metal., chemicznv. HOWARD [hąued] Ebenezar (1850—1932), ang. działacz społ., twórca szeroko na Zachodzie rozpowszechnionej koncepcji miasta-ogrodu (1898). HOWASI (Howa), wolni malgascy rolnicy na Madagaskarze; ok. 1 min. HOWEA, Hovea kentia, roślina z rodziny palm; liście pierzaste; rośnie dziko na Molukkach; hodowana jako ozdobna doniczkowa. HOWERLA -«-Czarnohora. HOYER Henryk (1834—1907), lekarz i biolog poi.; odkrył połączenia tętniczek z żyłami bez pośrednictwa naczyń wloskowatych oraz zakończenia nerwów w rogówce. HOZJUSZ Stanisław (1504—79), kardynał, biskup warmiński, pisarz katol. i poeta; czołowy przywódca kontrreformacji; 1564 sprowadził do Polski jezuitów; liczne rozprawy teolog, i polem.; poezje w jęz. łac. HP, ang. skrót odpowiadający KM (koń mechaniczny), dokładnie: 1 HP = 1,0139 KM =■ 76,04 kGm/sek. HRADCZANY, wzgórze zamkowe w Pradze; wspaniały zespół zabytkowych budowli, zamek (rozbudowywany od XII do XVIII w.), got. katedra św. Wita (zaczęta w XIV, ukończona w XIX w.), z kaplicą i grobowcem św. Wacława, rom. kościół św. Jerzego, renesans, pawilon Belwederu (XVI w.) i in. HRADEC KRALOVE, m. we wsch. Czechach; 54 600 mieszk. (1955); twierdza z XIV w.; Wyższa Szkoła Medyczna; siedziba biskupstwa; przemysł maszyn ciężkich; węzeł komunikacyjny. HRAMOTA [ras.], od X do XVIII w. dokument I list urzędowy na Rusi. H RE CZKA -gryka. HROMADA, bialorus. rewol. organizacja chłopska w Polsce między woj.; powstała 1924, ściśle współpracowała z Komunistyczną Partią Zach. Białorusi, rozwiązana 1927 przez władze sanacyjne. HRON, rz. w Słowacji, 1. dopływ Dunaju, dł. 275 km, źródła w Niżnych Tatrach, przepływa przez Góry Kruszcowe. HRO[T]SVITHA (Roswitha) von Gandersheim fok. •935—1002), najstarsza poetka niem., zakonnica; dramaty łac. o tendencjach ascetycznych i moralizują•cych, legendy, kronika życia Ottona I. HRUBIESZÓW, m. pow., woj. lub., nad Huczwą; II 800 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny, w okolicy urodzajne lessy; barokowe kościoły z XVIII w. 1800 S. Staszic założył w H. tow. roln. (Fundacja Hrubieszowska 1819). HRUBY WIERCH, szczyt w pd. części Tatr Wysokich, (2431 m). HRUSZEWSKI Mychajło (1866—1934), historyk i polityk ukr.; 1894 prof. Uniw. Lw.; prezes Naukowego Tow. im. Szewczenki; przywódca ukr. partii nar.-demokr.; od 1924 w Kijowie; Historia Ukrainy-Rusi. HRYNIEWIECKI: 1) Ignacy (1856—81), działacz ros. ruchu rewol., pochodzenia poi.; członek „Ziemli i Woli“, następnie „Narodnej Woli“; dokonał na cara Aleksandra II zamachu bombowego, w którym zginął; 2) Bolesław (ur. 1875), botanik, członek PAN, prof. Uniw. Warsz., dyr. Ogrodu Botanicznego w Warszawie; prace z zakresu florystyki, a przede wszystkim z hist. botaniki; 3) Jerzy (ur. 1908), syn B., architekt, prof. Polit. Warsz., prezes Stów. Architektów Pol., członek PAN; architektura przemysł, (wiele budowli planu 6-letniego), sportowa (Stadion Dziesięciolecia w Warszawie) oraz wystawiennictwo (Wystawa Ziem Odzyskanych). Tabl. 56. HUAI-HO, rz. w środk. Chinach, dł. 1000 km; źródła w górach Huai-szan; uchodzi do M. Żółtego korytem, którym przed 1852 i w 1938—17 uchodziła do rz. Huang-ho; w dolnym biegu kanały żeglowne i nawadniające; połączenie z Huang-ho i Jangcychiang. HUANG-HO (Żółta Rzeka), rz. w Chinach; dł. 4200 km, dorzecze 980 000 km2; źródła na wys. 4500 m w górach Kunlun; na Wielkiej Nizinie Chińskiej płynie między wałami częściowo powyżej własnej doliny; uchodzi deltą do zat. Po-hai (M. Żółte); liczne katastrofalne wylewy; z obszarów lessowych H. znosi wielkie ilości zawiesiny — ok. 500 min mS rocznie; prowadzone są prace nad opanowaniem rzeki (zapory, zbiorniki powodziowe); żegluga ograniczona; kanały nawadniające; w budowie hydroelektrownie. HUANGSZY, m. we wsch. Chinach (prow. Hupei); 100 000 mieszk. (1952); w pobliżu kopalnie rady żelaza; stacja kol., port na rz. Jangcy. Huba HÜAN-TSUNG, cesarz Chin 713—755, reformator polit. i gospod., największy mecenas sztuki chińskiej. HUASCARAN, szczyt wygasłego wulkanu w Andach Peruwiańskich; wys. 6768; wierzchołek silnie zlodowacony. HUBA, Poluporus, grzyb z klasy podstawczaków; rozwija się w tkankach pni drzew żywych lub martwych; wytwarza na zewnątrz pnia trwałe owocniki w kształcie kopyt lub konsoli; ogromnie obniża wartość użytkową drewna (mursz). HUBBLE [habl] Edwin (1889—1953), astronom amer. ; badał mgławice spiralne, wysunął hipotezę, że są to odległe galaktyki; badał też przesunięcie prążków w widmach tych mgławic ku czerwieni (—poczerwienienie galaktyk). HUBĘ Romuald (1803—90), prawnik i historyk prawa; członek Rady Stanu Królestwa Pol.; od 1878 członek Rady Państwa w Petersburgu; opracował kodeks karny i procedurę dla Królestwa Pol.; Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego. HUBER Maksymilian Tytus (1872—1950), poi. uczony i badacz w dziedzinie mechaniki teoret. i stoso- , wanej, kolejno prof. Politechniki Lw., Warsz. i Gdańskiej; twórca energetycznej hipotezy wytrzymałości, znanej w lit. świat, pod nazwą hipotezy Hubera-Henckv’ego-Misesa. HUBERMAN Bronisław (1882—1947), poi. skrzypek wirtuoz, występował w Europie i Ameryce; założył orkiestrę symf. w Tel-Awiw. HUBERT św. (VII w.), biskup w Liège; patron myśliwych i łowiectwa. HUBERTSBURG, zamek w Saksonii. 1763 został tu podpisany traktat pokoj  341 Austrią, Saksonią i Prusami, kończący wojnę siedmioletnią. HUCH Ricarda (1864—1947), pisarka niem.; wiersze liryczne, powieści, zwłaszcza hist. (Der grosse Krieg in Deutschland — Wielka wojna w Niemczech — 0 wojnie 30-letniej), prace hist, i literackie. HÙCULI, ukr. górale zamieszkujący pn. zbocza Beskidu Wsch., obecnie Ukr. SRR; 300 tys. (1939); zajęcia: pasterstwo, przemysły drzewne, bogata sztuka ludowa. HUCUŁ, górski (Karpaty Wsch.) konik o krępej, zwięzłej budowie, silny i wytrzymały. HUCZEK ZIEMNY —grzebiuszka ziemna. HUCZWA, 1. dopływ Bugu, dł. 79 km; dorzecze 1563 km2; źródła we w. Justvnôwka. HUDDERSFIELD [hadazfidd], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 129 000 micszk. (1951); duży ośrodek włókien, (wcłn., jedwabn. i bawełn.); przemysł anilinowy; w pobliżu kopalnie węgla kamiennego. HUDEC Józef (?—1915), drukarz lw., działacz socialist. w Galicji; 1892—99 członek komitetu redakcyjnego socjałdemokr. „Robotnika“ we Lwowie. HUDSON [hadsn] Henry (ok. 1550—1611), żeglarz ang. ; 1610 odkrył w Am. Pn. cieśninę i zaŁ nazw. później jego imieniem. HUDSON, rz. we wsch. części USA; dl. 520 km; źródła w G. Adirondack, wpada do Oc. Atlantyckiego w pobliżu Nowego Jorku; żeglowna 242 km; połączenia kanałowe z rz. Sw. Wawrzyńca poprzez jez. Ontario. HUDSONA: 1) H. Cieśnina, we wsch. Kanadzie, między Labradorem a Ziemią Baffina; łączy Zat. Hudsona z Atlantykiem; dl. ok. 850 km, szer. 100—200 km; żeglowna od czerwca do października; 2) H. Zatoka, na Oc. Atlantyckim we wsch. Kanadzie; 1 223 000 km*, głęb. do 250 m. HUELVA, m. port. nad Zat. Kadyksu w pd. Hiszpanii (Andaluzja); 69 000 mieszk. (1954); przemysł chem.; huty miedzi; eksport: siarki, pirytów, rud miedzi 1 żelaza. HUF, hufiec [niem.] —w armiach feudalnych zwarty oddział składający się zwykle z kilku chorągwi jazdy, stanowiący część szyku bojowego; po I wojnie świat, hufcem zwano jednostki organiz. przysposobienia wojsk., harcerstwa itp. HUFNAL [niem.], ufnal, podkowiak — gwóźdź z miękkiego żelaza; przybija się nim podkowę do kopyta. HUFNICA [czes.], krótkie działo połowę strzelające kulami kamiennymi, używane w XV w. przez wojska husyckie w Czechach. HUGENBERG Alfred (1865—1951), niem. polityk, wielki przemysłowiec, 1909—19 prezes zarządu koncernu Kruppa, 1916 organizator koncernu prasowego 1 filmowego, od 1928 przewodniczący Niem. Nar. Partii Lud. (DNVP), 1933 minister gospodarki Rzeszy, ułatwił Hitlerowi dojście do władzy, w okresie II wojny świat, jeden z organizatorów niem. przemysłu woj.: po 1945 współdziałał w restytucji DNVP oraz Stahlhelmu. HUGHES [hju:z] David Edward (1831—1900), fizyk i elektrotechnik ang.; 1855 wynalazł drukujący aparat telegraficzny, 1878 — mikrofon. HUGLI, zach. ramię Gangesu na terenie delty ujściowej; wpada do Zat. Bengalskiej w pobliżu Kalkuty. HUGO: 1) Wielki (?—956), hrabia Paryża; syn króla fr. Roberta I, ojciec Hugona Capeta; walczył z Ludwikiem IV Zamorskim, po którego śmierci 954 stał się faktycznym regentem królestwa; 2) H. Capet (ok. 938—996), król Francji od 987; syn Hugona W.; protoplasta dynastii Kapctyngów. HUGO [Ogę] Victor (1802—85), poeta, dramaturg, powieściopisarz i publicysta fr.; przywódca i teoretyk romantyzmu fr. ; płomienny demokrata, patriota, wróg II Cesarstwa, po zamachu stanu Ludwika Napoleona przebywał 19 lat na wygnaniu; twórczość H. przepojona jest wielkimi ideami rewolucji fr., miłością do ciemiężonego ludu; poezje: Odu i ballady, Chłosta, Legenda wieków, dramaty: Cromwell (ze słynną rzedmową), tlernani (1830), uy Bias; powieści: Kate¬ HUMAŃSKA RZEŹ dra Marii Panny, Nędznicy, Pracownicy morza. Człowiek śmiechu, Rok dziewięćdziesiąty trzeci. HUGONOCI, fr. protestanci wywodzący się z genewskich kalwinów; od 1559 osobne wyznanie; okrutnie prześladowani (noc św. Bartłomieja 1572), w 1598 doczekali się równouprawnienia (edykt nantejski); od 1629 prześladowani ze względów polit., opuścili Francję 1685 po zniesieniu przez Ludwika XIV edyktu Dantejskiego; rewolucja 1791 przyznała im pełne praHU1ZINGA [hiizinhą:] Johan (1872—1945), historyk hol.; badacz średniowiecza, szczególnie jego kultury; Jesień średniowiecza. HUKBALAHAP, skrót Huk(owie) — nazwa filipińskich oddziałów partyzanckich powstałych w 1942; po zakończeniu wojny walczą zbrojnie o prawa chłopów do ziemi; przywódca -*-Taruc Luis. HUKOW1E -Hukbalahap. HULAGU-CHAN (1217—1265), władca mongolski, wnuk Temudżyna, założyciel dzielnicy (chanatu) pers. imperium mongolskiego; podbił Mezopotamię (1258 zdobycie Bagdadu) i Syrię (—Assasinowie) ; w wyprawie na Egipt pokonany przez Mameluków (1260); protektor sztuk i nauk. HULAJGRÛD [ros.], drewniana czworoboczna zasłona z desek z otworami strzelniczymi, przesuwana na kołach lub płozach; używana na Rusi w XVI i XVII w. tak w wojnie oblężniczej, jak i w otwartym polu. HÛLAJPOLE, machina oblężnicza; kilkupiętrowa wieża drewniana z mostami zwodzonymi i taranem; używana w starożytności i średniowieczu. HULEWICZ: 1) Jerzy (1886—1940), pisarz, teoretyk poi. ekspresjonizmu; dramaty Kain, Bolesław Śmiały; 2) Witold (1895—1941), brat J., poeta początkowo związany z ekspresjonizmem; zamordowany przez hitlerowców; Płomień w garści, przekłady R. M. Rilkego i P. Valéry’ego. HULK, kadłub starego statku zakotwiczony w porcie lub na rzece, zamieniony na koszary, więzienie, magazyn, mieszkanie itp. HULKA-LASKOWSKI Paweł (1881—1946), prozaik i publicysta; współpracownik „Wiadomości Literackich“; pamiętnik Md/ Żyrardów, liczne przekłady z lit. niem., fr., ros., czes. HULL [hal] Cordell (ur. 1871), polityk amer.; 1933—44 sekretarz stanu w okresie prezydentury F. D. Roosevelta. Nagroda Nobla 1945. HULL [hal] (Kingston-upon-Hull), m. i duży port w W. Brytanii, nad rz. Humber; 299 100 mieszk. (1951); przemysł: chem., hutn. (wytop cyny), rybny; wywóz: tekstylia, sól, maszyny; przywóz: rudy żel., wełna, skóry, drewno. HULMAN, Pithecus entellus, małpa z grupy wąskonosych; Indie; dł. ciała 0,5 m + ogon 1 m; czczona przez tubylców. IIULTAJ -„luźni ludzie". HULUTAO, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); ok. 10 000 mieszk. (1952); koncentraty olowiano-cynkowe, huta ołowiu, fabr. chem.; port morski. HUMANISTYCZNE PISMO, antykwa, pismo powstałe w epoce Odrodzenia, wzorowane na minuskule karolińskiej z IX—X w., zwanej wówczas antykwą, tj. pismem starożytnych; nazwa ta przeszła na nowe pismo. HUMANITARNOŚĆ [łac.], postawa życiowa nacechowana miłością do ludzi i zrozumieniem natury ludzkiej ; humanitaryzm, kierunek powstały we Francji 1839, głoszący równość, braterstwo i stałe doskonalenie się człowieka. „L’HUMANITÉ“ [fr., liimanitę, ludzkość], fr. dziennik zał. 1904 przez J. Jaurèsa jako organ socjalist.; od 1918 centralny organ Komunistycznej Partii Francji; od 1958 red. Marcel Cachin; 1939—44 ukazywał się konspiracyjnie. HUMANIZM [łac. humanus — ludzki], spoi.-lit. prąd epoki Odrodzenia (XIV—XVI w.) odzwierciedlający laicki światopogląd ideologów mieszczaństwa, wysuwający na plan pierwszy wolność, swobodę i pełnię życia jednostki; h. powstał jako świecka reakcja na średniow. obskurantyzm, scholastykę ł kult autorytetu; okres h., nawiązującego do antycznych wzorów rzym. i gr., cechuje wspaniały rozwój nauki i literatury; gł. przedstawiciele: Leonardo da Vinci, Petrarka, Erazm z Rotterdamu, w Polsce — M. Kopernik, A. Frycz-Modrzewski, J. Kochanowski. HUMAŃ GROMADA, sekcja —Ludu Polskiego, zał. 1836 na wyspie Jersey (Anglia); głosiła obok ideologii Ludu Polskiego sojusz rewolucyjny z ludem Ukrainy. HUMAŃSKA RZEZ -koliszczyzna.  HUMBER HUMBER [hąmbe], lejkowate ujście rz. Trent i Ouse na wsch. wybrzeżu Anglii, dl. 50 km; nad H. porty: Hull i Grimsby. HUMBERT (Umberto): 1) H. I (1844—1900), król Wioch od 1878, syn Wiktora Emanuela II; zastrzelony przez anarchistę; 2) H. II (ur. 1904), król wł. 1940 (przez 40 dni), syn Wiktora Emanuela III, abdykowal w wyniku referendum, które wypowiedziało się za republiką. HUMBOLDT: 1) Alexander von (1769—1859), przyrodnik, geograf i podróżnik niem.; jeden z gł. przedstawicieli -►plutonizmu i -►katastrofizmu; twórca geografii fiz.; Podrót wokoło ziemi..., Obrazy natury, Kosmos: 2) Wilhelm von (1767—1835), brat A.; polityk i filolog; jeden z twórców językoznawstwa og. HUMBOLDTA PRĄD -►Peruwiański Prąd. HUMBUG [ang.], oszustwo, blaga, przesada. HUME [hju:m] David (1711—76), filozof i historyk, przedstawiciel nowożyt. sceptycyzmu; poddał wnikliwej analizie podstawowe pojęcia filoz., negował poznawalność czegokolwiek poza wrażeniami, negował obiektywność związku przyczynowego, sprowadzając go do subiektywnego kojarzenia idei; Badania dotyczące rozumu ludzkiego, Es&fc* HUMIFIKACJA [lac.], proces przekształcania substancji org. w próchnicę. HUMINY, produkt uwęglenia ligniny zawartej w roślinach ; huminowe kwasy, związki org. powstałe w czasie rozkładu masy roślinnej, gł. ligniny; charakteryzują stopień uwęglenia węgli. HUMMEL Jan Nepomucen (1778—1837), niem. pianista i kompozytor; przyczynił się do rozwoju faktury i techniki gry fortep.; jego koncerty fortep. były wzorem dla koncertów fortep. F. Chopina. HUMNICKI Ignacy (1798—1864), poeta i dramaturg pseudoklasyczny; Goworek, Żółkiewski pod Cecorą, Edyp. HUMOR [lac.]: 1) stan pogodnego usposobienia, wesołość; 2) w estetyce odmiana komizmu, pogodne D. Hume danie, niejednokrotnie o wyraźnym zabarwieniu satyry cznym; 2) muz. krótki utwór muz. o wesołym, żartobliwym charakterze. HUMPERDINCK Engelbert (1854—1921), kompozytor niem.; opera Jaś i Małgosia, muzyka ilustT. do dramatów W. Szekspira i Niebieskiego ptaka M. Maeterlincka. HUMUSOWE ZWIĄZKI, związki org. wytwarzające się w glebie w procesie rozkładu substancji org. pochodzenia zwierzęcego i roślinnego; ciała bezpostaciowe, barwy brunatnej, rozpuszczalne w alkaliach, zw. też humusem lub próchnicą. HUNAN, prow. we wsch. Chinach; 200 000 km*, 33 226 000 mieszk. (1953); stoi. Czangsza; na zach. i pd. górzysta (2757 m), nizinna nad jez. Tungting; klimat umiarkowanie kontynent.; uprawa ryżu (2 zbiory rocznie), pszenicy, rzepaku, bawełny, tytoniu, owoców pd.; duża produkcja herbaty; bogactwa mineralne: węgiel, ruda cynku, ołowiu, cyny, antymonu, wolframu, rtęci; hutn. metali nieżel.; przemysł: spoż., włókien., papierń.; rzemiosło artyst.; gł. m. Siangtan, Henjang. HUNEDOARA, m. przemysł, w zach. Rumunii; 36 500 mieszk. (1958); zamek Hunyadi; kopalnie rudy żel.; ośrodek przemvsłu hutn.; przemysł chemiczny. HUNOWIE, lud koczowniczy pochodzenia mong.; od XIII w. p. n. e. w Azji Srodk.; w IV w. ruszyli na zach.; między Wołgą a Dunajem pokonali Alanów, Ostrogotów i Wizygotów; wywołali wędrówkę ludów; pod wodzą Attyli dotarli do Galii, gdzie zostali pobici 451 przez Aecjusza; po śmierci Attyli państwo Hunów rozpadło się. HUNSRuCK, góry w pd. części Nadreńskich Gór Łupkowych w zach. Niemczech, między Renem, Morelą i Saarą; wys. do 816 m (Hochwald); zbudowane ze skał kwarcytowych. HUNTER [ang.], koń myśliwski, wytrzymały, szybki, doskonałe skaczący przez przeszkody; jest krzyżówką miejscowej rosłej klaczy z koniem ang. pełnej krwi. 342 HUNYADI Jśnos Corvinus (ok. 1388—1456), wódz węg. wsławiony w walkach z Turkami 1443—54; ojciec króla Macieja Korwina; 1444 uczestniczył w wyprawie wameńskiej; 1446 regent za małoletności Władysława V. HUPEI, prow. we wsch. Chinach; 186 000 km*, 27 789 700 mieszk. (1953); stoi. Wuhan; na zach. góry (2550 m), reszta — aluwialna nizina; klimat umiarkowanie kontynent.; uprawa zbóż, ryżu, bawełny, herbaty; wywóz rami i oleju tungowego; złoża rudy żel. (2 miejsce w prod. Chin), węgla, gipsu; hutn. żelaza i stali; przemysł: włókien., spoż., porcelan.; gł. m.: -►Wuhan, Iczang, Szaszy. HURAGAN [karaib.], wiatr o prędkości 12° skali Beauforta lub większej, tj. przekraczającej 118 km/godz; także lokalna nazwa cyklonów tropikalnych powstających w rejonie W. Antyli i Morza Karaibskiego. HURKO Osip W. (1828—1901), ros. feldmarszałek; 1883—94 generał-gubernator warsz.; bezwzględny rusyfikator. HURMACZKI -»-gregaryny. HURON [hjy:ran], jez. w grupie Pięciu Wielkich iezior Ameryki Pn., na granicy Kanady i USA; 59 600 :m*, 177 m n. p. m., maks. glęb. 233 m; połączone z jez. Michigan, Jez. Górnym, jez. Erie; leży na wielkim szlaku żeglugi śródlądowej. HU RONI, pn.amer. plemiona indiańskie grupy jęz. irokeskiej, nad rz. Sw. Wawrzyńca; dawniej kopieniacze i myśliwi; ok. 1000; rozgromieni przez Irokezów w XVII w. HURSTMONCEUX -►Greenwich. HURWIC Józef (ur. 1911), fizykochemik, prof. Polit. Warsz.; popularyzator nauk przyr., red. miesięcznika „Problemy“. HUS Jan (1369—1415), czes. kaznodzieja, prof. i rektor uniw. w Pradze, reformator rei.; zwolennik rel.-społ. poglądów -►Wyclifa; dążył do unarodowienia kościoła; oskarżony o herezję przed soborem w Konstancji, potępiony, wydany władzy świeckiej i spalony na stosie 6 lipca 1415. Zob. t u .. też taboryci, Ziźka. HUSARIA [węg.], ciężkozbrojna jazda poi. w XVI— —XVIII w., uzbrojona m. in. w półpancerze ze skrzydłami, szyszaki i kopie; używana do rozstrzygających walk na białą broń. Tabl. XII. HUSARSKI Wacław (1883—1951), historyk sztuki, konserwator zabytków, krytyk artyst., malarz (obrazy o tematach ludowych), członek Rytmu, w 1945—49 profesor historii sztuki Uniw. Łódzkiego. Liczne prace z zakresu sztuki nowożytnej i popularyzacji sztuki; Attyka polska i Jej wpływy na kraje sąsiednie, Kazimierz Dolny. HUSSE1Ń: 1) H. ibn Ali (1853—1931), od 1908 emir Mekki, 1916—24 król Hidżasu; 1916 wspierany przez Anglików wzniecił powstanie hidżaskich Arabów przeciw Turcji; 2) H. I. (ur. 1935), syn emira Talala od 1952 król Jordanii, 1958 przejściowo złączonej z Ira kiem w Arabskie Państwo Federalne. HUSSERL Edmund (1859—1938), filozof niem. twórca kierunku zw. fenomenologią; Logische Unler suchungen (Dociekania logiczne). HUSSOWSKI Mikołaj (koniec XV w. — po 1533) poeta; Carmen de statura, feritate et cenatione bison tis (poemat o żubrze i puszczy lit.). HUSYCI, zwolennicy J. Husa; prowadzili długoletnie i krwawe walki o wolność rei. i nar.; dzielą się na -►utrakwistów i -►taborytów. Zob. też wojny husyckie. HUTA, zakład przemysł, produkujący szkło (h. szkła), żelazo (h. żelaza) lub metale nieżelazne (h. cynku, ołowiu, miedzi itp.); h. żelaza surowcowa (ilościowa) obejmuje koksownie, wielkie piece, stalownie i walcownie — jako gł. działy produkcyjne — zakłady chem. przy koksowniach, elektrociepłownie, zakłady przerobu żużli wielkopiecowych, rzadziej cementownie itp. — jako działy współpracujące, i różne działy usługowe; h. żelaza jakościowa (stali szlachetnych) obejmuje stalownie, prasownie, kuźnie, ciągarnie, wyżarzalnie, hartownie itp. Huty metali nieżelaznych rozpoczynają zazwyczaj cykl produkcyjny od wzbogacania rud i przygotowania -►wsadu; mają rozwinięte działy przeróbki plastycznej i odlewnie.  343 H., których gł. działy produkcyjne są tak powiązane między sobą, że dostarczają działowi następnemu pełnej ilości półproduktu do dalszego przerobu, bez nadwyżki lub niedoboru, stanowią kombinat hutniczy. HUTA BANKOWA, budowana 1834—40 w Dąbrowie Górniczej przez Bank Pol.; pierwsze w Polsce zastosowanie koksu do produkcji żelaza. HUTNICTWO METALI, przemysł przerabiający rudy na metal i półprodukty metal.; jeden z najstarszych przemysłów ludzkości. Zob. też huta. HUTTEN Ulrich von (1488—1523), humanista niem.; zwalczał papiestwo i po wystąpieniu Lutra poparł reformację; Epistolae obscurorum virorum (Listy zacofanych mężów). HÛTTON [hatn] James (1726—97), geolog ang.; autor zasady —aktualizmu i —plutonizmu w geologii. HUXLEY [haksly]: 1) Thomas Henry (1825—95), biolog ang., ewolucjonista; morfolog i paleontolog; 2) Aldous (ur. 1894), poeta, eseista i powieściopisarz ang.; powieści Kontrapunkt, Nowy wspaniały świat, Czas musi stanąć. HUYCHENS [hdjghens] Christian (1629—95), fizyk hol.; odkrył prawa zderzenia, ruchu wahadłowego i istnienia siły odśrodkowej; konstruktor pierwszego zegara wahadłowego; autor falowej teorii światła; rozpoznał pierścień Saturna; wyjaśnił podwójne załamanie światła. HUYGHENSA ZASADA, metoda opisu rozchodzenia się fali, według której każdy punkt (K, L,...) środowiska, do którego dotrze fala (2), staje się źródłem nowego zaburzenia, rozchodzącego się na wszystkie strony w postaci fali wtórnej; postępująca fala jako całość może być Powstawanie fali wypaduważana za wypadkową kowej wg zasady Huy(1) ogółu fal cząstkowych gensa wychodzących z punktów (K, L,...) środowiska, przez które fala przeszła. H. z. tłumaczy takie zjawiska, jak odbicie, załamanie, dyfrakcja fali. HUYSMANS [üism$s] : 1) Joris Karl (1848—1907), powieściopisarz fr.; początkowo naturalista, w późniejszym okresie tworzył powieści psychologisŁ-dekadenckie (A rebours — Na odwrót), ostatecznie zaś uległ mistycyzmowi chrześcijańskiemu; 2) Camille (ur. 1871), polityk i dziennikarz belg., prawicowy socjaldemokrata, 1905—21 sekretarz II Międzynarodówki, od 1910 deputowany do parlamentu i dwukrotnie jego przewodniczący, kilkakrotny minister, 1946—47 premier. HUZÄRZY [węg.], lekka kawaleria węg. utworzona w XV w.; później wprowadzona w wielu armiach cur. ; w Polsce dwa pułki huzarów sformowane za W ITc Ware? HVIEZDOSLAV, wlaśc. Orszâgh Pavol (1849-1921), poeta slowac., neoromantyk; liryka: Żalmy a hymny (Elegie i hymny), Krvavé sonetu; epika: Hâjnikova ten a (Zona leśniczego), Eio Vlkolinsky; dramat Herodes a Herodias; świetny tłumacz Mickiewicza i Słowackiego. HYBRYD -»-mieszaniec. HYBRYDYZACJA -krzyżowanie. HYDATODY, wypotniki — otworki w skórce liścia niektórych roślin, służące do wydalania wody w t j Hydatody HYDE PARK —Londyn. HYDRA: 1) mit. ar. potwór o wielu głowach, które po ścięciu odrastały; pokonanie hydry lernejskiej (od jez. Leme na Peloponezie) było jedną z 12 prac Herkulesa: 2) biol. —stułbia. HYDRANT [gr.], urządzenie przy rurze wodociągowej, służące do pobierania wody dla celów przeciwpożarowych, porządkowych itp.; zawsze w miejscu łatwo dostępnym, oznaczonym literą „H“. HYDRASTÏS -gorzknik. HYDRATY, wodziany — połączenia cząsteczek pierwiastków lub związków chem. (najczęściej soli) z cząsteczkami wody, występujące w roztworach wodnych lub w kryształach otrzymanych z tych roztworów; cząsteczki wody występujące w takich kryształach noszą nazwę wody krystalizacyjnej; spośród soli w postaci hydratów najczęściej występują siarczany (np. CuSO.; • 5 H2O) i węglany (np. soda krystaliczna Na2CO3.10H2O). procesów biologiczrównież badaniami fizykochemicznymi HYDROLOGIA HYDRAULICZNE UDERZENIE, zjawisko szybkiego rozchodzenia się gwałtownego wzrostu ciśnienia w cieczy; powstaje np. w płynącej przewodami cieczy wskutek nagiego zamknięcia zaworu; może spowodować uszkodzenie instalacji. HYDRAULIKA, stosowana mechanika cieczy — nauka obejmująca praktyczne metody obliczania ciśnienia i innych parametrów (sił, prędkości) występujących w cieczach poruszających się (gl. w rurach) lub znajdujących się w stanie względnego spoczynku. HYDRAZYNA NHS—NH2, łatwo rozkładająca się ciecz o własnościach słabo zasadowych; związki jej używane są do redukcji. HYDRIA, w staroż. Grecji naczynie gliniane na wodę. HYDROBIOLOGIA [gr], nauka zajmująca się badaniem organizmów żyjących w wodach oraz całokształtem zachodzących w zbiornikach wodnych zjawisk nych, jak środowiska. HYDROCHINON, p-dwuhydroksybenzen fenol zawierający w pierścieniu benzenowym dwie grupy —OH; ciało krystaliczne, w wodzie rozpuszczalne, o własnościach silnie redukujących; stosowany jako składnik wywoływacza w fotografii. HYDROCHORIA [gr.], rozsiewanie owoców i nasion przez wodę (roztopy wiosenne, rzeki, prądy mor.), np. u olszy czarnej, niektórych palm. HYDRODYNAMIKA -hydromechanika. HYDROENERGETYCZNY ZAKŁAD, zakład energ., w którym energia wody przetwarzana jest w energię elektryczną; zespół budowli i urządzeń h. z. obejmuje przegrody, tamy, jazy, kanały, sztolnie, rurociągi, budynki pomieszczeń turbinowych łącznie z turbinami wodnymi i maszynami elektrycznymi. HYDROENERGETYKA, gałąź nauki i techniki zajmująca się wykorzystaniem energii spadku wody do wytwarzania prądu elektr. Zob. też energetyka, elektrownia. HYDROFITY [gr.], rośliny wodne, zanurzone w wodzie; nie oddychają powietrzem atmosferycznym, nie transpirują; zazwyczaj są wiotkie (poddają się ruchom wody); związane z dnem lub unoszone biernie. HYDROFOR: 1) zbiornik wodno-powietrzny; 2) potocznie urządzenie hydroforowe, składające się z hydroforu, pompy do wody, sprężarki powietrza oraz wyłącznika automatycznego silników pompy i sprężarki; zapewnia stałe ciśnienie wody w sieci wodociągowej budynku. HYDkOGENIZACJA —uwodornianie. HYDROGRAFIA [gr.], część hydrologii, nauka zajmująca się badaniem i opisywaniem wód lądowych, głównie jezior i rzek, a także ich grup na określonych obszarach. HYDROKSONIOWY JON -hydronowy jon. HYDROKSYBENZOESOWY KWAS -salicylowy HYDROKSYKWASY, alkoholokwasy — związki org. zawierające jednocześnie grupę karboksylową —COOH (jedną lub kilka) i grupę hydroksylową —OH (jedną lub kilka); do h. należy np. kwas mlekowy, kwas winowy, kwas cytrynowy i In. HYDROKSYLOAMINA NH2OH, ciało stałe, rozkładające się łatwo; wykazuje słabe własności zasadowe; h. oraz jej związki są silnie redukujące. HYDROKSYLOWY jon OH-, wodorotlenkowy jon — jednoujemny jon, którego stężenie decyduje o zasadowym charakterze wodnych roztworów; wchodzi w skład wodorotlenków, np. KOH, NaOH, oraz soli zasadowych, np. BiNOs(OH)2. HYDROKSYNAFTALENY -naftole. HYDROKSYTOLUENY -krezole. HYDROLIZA [gr.], rozkład substancji chem. pod wpływem wody; h. jonowa, reakcja chem. między jonami rozpuszczonej w wodzie soli a jonami wody (—dysocjacja elektrolityczna), w wyniku której powstaje b. słabo zdysocjowany wolny kwas lub b. słabo zdysocjowana wolna zasada. HYDROLOGIA [gr.], nauka zajmująca się badaniem i opisywaniem wód ląd. kuli ziemskiej: jezior, rzek, bagien, wód podziemnych i naziemnych; h. bada procesy fiz. i chem., skład wody, zmiany objętości mas wodnych (spływ, akumulacja itd.), procesy cieplne (z powstawaniem lodu włącznie), ruch mas wod HYDROMECHANIKA 344 nych (falowanie, prądy, przypływy i odpływy, ruch wody w korycie rzeki), ruchy nanosów, wpływ mas wodnych na brzeg itd.; w skład h. wchodzą: hydrografia, hydrometria, łimnołogia, potamologia i in. HYDROMECHANIKA, mechanika cieczy, nauka o zjawiskach zachodzących w cieczach i o prawach ruchu cieczy; dzieli się na hydrostatykę — naukę o równowadze cieczy i hydrodynamikę — naukę o ruchu cieczy. HYDROMECHANIZACJA, wykorzystywanie prądu wody wyrzuconego z hycfromonitora pod ciśn. kilkuset atmosfer do urabiania skał lub gruntu oraz do transportowania urobku na wyznaczone miejsce; w górnictwie stosowana przy eksploatacji węgla; w budownictwie przy wykonywaniu wykopów i budowie nasypów. Tabl. 44. HYDROMETEORY [gr.], ciekłe lub stałe produkty kondensacji pary wodnej w atmosferze, np. igły lodowe, śnieg, śnieg ziarnisty, krupy, grad, deszcz lodowy, śnieg z deszczem, deszcz, mżawka, mgła, mgła rosząca, rosa, szron, szadź, gołołedź, zamieć śnieżna, pył wodny, trąba w atmosferze. HYDROMONITOR [gr.-łac.], urządzenie do wyrzucania wody pod ciśnieniem; służy do spłukiwania piasku i przygotowywania mieszaniny podsadzkowej w górnictwie (-►podsadzka) oraz w hydromechanizacji robót ziemnych i górniczych. Tabl. 44. HYDRONOWY JON HsO+-, hydroksoniowy jon — uwodniony jon wodorowy; stwierdzono, że w wodnych roztworach jon H+ (proton) nie występuje w postaci wolnej, lecz jako uwodniony produkt H2O + H* = H30+ ; stężenie HaO+ decyduje o kwaśnym charakterze wodnych roztworów. HYDROPATIA -»wodolecznictwo. HYDROPLAN -»wodnosamolot. HYDROSFERA [gr.], powłoka wodna Ziemi; h. obejmuje zarówno oceany, morza, rzeki, jeziora, bagna, jak i wodę występującą w stanie stałym (np. lodowce), wodę gruntową i wreszcie parę wodną w atmosferze. HYDROSTATYKA -»hydromechanika. HYDROTECHNIKA [gr.], budownictwo wodne. HYDROTERAPIA -»wodolecznictwo. HYDROTROPIZM -tropizmy. HYDROWĘZEŁ, zespół budowli wodnych złożony z zapory, jazu, siłowni wodnej, śluzy, ujęcia wody. HYDROŻOL, zol, w którym fazą rozpraszającą jest woda. HYDROŻEL, żel powstały wskutek koagulacji hydrozolu, np. uwodniona krzemionka, żelatyna. HYKSOSI [gr.-egip. królowie pasterzy], wojowniczy lud koczowniczy Azji Mn., pochodzenia prawdopodobnie semickiego; ok. 1700 — ok. 1580 p.n. e. opanowali Egipt HYLAS, mit. gr. towarzysz i ulubieniec Herkulesa; zaginął podczas wyprawy -»Argonautów; miały go zatrzymać Najady, boginie źródła, z którego czerpał wodę. HYLEMORF1ZM [gr.], pogląd filozof., wg którego wszystkie rzeczy składają się z materii i formy. HYLOZOIZM [gr.], pogląd, wg którego cała materia jest ożywiona; właściwy jońsfcim filozofom przyrody i wielu filozofom renesansowym. HYMENs 1) gr. bóg małżeństwa, przedstawiany zwykle jako młodzieniec z płonącą pochodnią weselną; 2) med. -»dziewicza błona. HYMEN1UM -»obłócznia. HYMN [gr.], w staroż. Grecji nazwa uroczystej pieśni na cześć bogów, która w średniowieczu stała się określeniem uroczystej pieśni rei., a później w ogóle nazwą utworu lit. lub muz. o podniosłej, uroczystej treści; h. narodowy, pieśń patriotyczna związana zwykle z historią narodu, obok godła i chorągwi państwowej stanowiąca jego symbol (Mazurek Dąbrowskiego, Marsylianka). HYNEK Franciszek (1897—1958), pilot balonowy, uczestniczył sześciokrotnie w międzynar. zawodach 0 puchar Gordon Bennetta, zajmując pierwsze miejsce w latach 1933/34. HYNGNAM, m. port. w pn. Korei nad M. Japońskim; 163 000 mieszk. (1942); wielki kombinat chem. (nawozy sztucz. i związki azot. — 10 000 robotników). HYPERBOREJCZYCY [gr. ponad Boreaszem], legendarni mieszkańcy nie określonych bliżej terenów pn.; żyli w wiecznym pokoju i szczęściu. HYPNOS, gr. bóg snu, syn Nocy i Erebu, bliźni brat Tanatosa, boga śmierci. HYPOFIZYNA (Pituitrin, Genophysln i in.), wodny wyciąg z tylnego płata przysadki mózgowej; stosowany pozaj elitowo, gł. w położnictwie (wzmaga skurcze mięśni macicy), jako czynnik hamujący wydzielanie moczu, podnoszący tętnicze ciśnienie krwi itp. HYPOKAUSTUM [gr.], ogrzewanie centralne stosowane w starożytności w łaźniach publ. (-»termach) 1 w prywatnych lazieifkach; polegało na ogrzewaniu do wysokiej temperatury powietrza zawartego w pomieszczeniu pod podłogą; w Rzymie wprowadzone ok. 80 p. n. e. Hz, symbol jednostki herc. I I: 1) litera alfabetu łac.; 2) mat. symbol jednostki urojonej; i= /=T IBADAN, m. handlowe w bryt. kolonii Nigeria (zach. Afryka); 460 000 mieszk. (1953), przeważnie Murzyni. IBANEZ -»Blasco Ibańez. 1BARRURI Dolores, pseud. La Pasionaria (ur. 1895), czołowa działaczka hiszp. i międzynar. ruchu robotn., od 1920 członek KP Hiszpanii, od 1932 — jej Biura Polit.; 1936—39 uczestnik wojny domowej w Hiszpanii; od 1942 gen. sekre-. tarz KC KPH. IBERIA, w starożytności nazwa: 1) dzisiejszej Gruzji; 2) Hiszpanii i Portugalii (-»Pirenejski Półwysep). IBEROWIE, mieszkańcy Półw. Pirenejskiego w II i I tys. p. n. e., pochodzenia nieindoeuropeiskiego. IBERYJSKIE GÓRY (H<* sperydy), rozległe pasmo gór fałdowych w Hiszpanii, na pn.-wsch. krańca płaskowyżu Mesety; ok. 40 000 km*, na wys. 1000— 1500 m; szczyt Sierra del Moncayo (2316 m); źródła wielkich rzek — Tag, Duero i in.; klimat suchy, kontynentalny; pastwiska; rolnictwo w dolinach rzek; rudy żelaza. IBERYJSKI PÓŁWYSEP -»Pirenejski Półwysep. IBIDEM [łac.] (skrót ib., ibid.), tamże, w tym samym miejscu. IBIS, Plegadis, Threskiomis, rodzaje ptaków z rzędu bocianowatych; błota, stepy i lasy głównie strefy gorącej; dziób długi, często zagięty od dołu; głównie owadożeme; do Polski zalatuje niekiedy i. kasztanowaty (Plegadis falcinellus), dl. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 98 cm; w Afryce (Sudan) występuje i. 	czczony (Threskiomis aethiopicus), dł. 75 cm, rozpiętość skrzydeł 130 cm; u starych głowa i szyja nagie. Tabl. X. IBIZA —Pitiuzy. IBN, ebn, ben [arab. syn] — człon nazwisk arab. występujący przed imieniem ojca lub imieniem rodowym. IBN BATUTA Abu Abdallah Mohammed (1304—77), sławny podróżnik arab.; jego opis prawie całego znanego wówczas świata (Tuhfat an nuzzar) stanowi cenne źródło historyczne. D. Ibárruri  345 IBN CHALDUN (1S32—1406), historyk 1 socjolog arab.; we wstępie do swego dzieła hist. Księga przykładów próbuje ustalić prawa rządzące życiem państw i społeczeństw. IBN FADLAN, podróżnik i dyplomata arab.; cenna relacja z poselstwa 921—22 u Bułgarów Kamskich nad Wołgą. IBN ROSZD z Kordowy (w formie zlatynizowanej Awerroes, 1126—1198), najwybitniejszy filozof arab., iłynny komentator dzieł Arystotelesa. IBN SAUD: 1) Abd al Asis (1880—1953), od 1932 pierwszy król Arabii Saudyjskiej; Jeden z twórców 1944 Ligi Arabskiej; 2) Ibn Abd al Asis (ur. 1903), od 1953 król Arabii Saudyjskiej. IBN SINA (w formie zlatynizowanej Awicenna, 980—1037), filozof i lekarz arabski; jego komentarze pism Arystotelesa przyczyniły sie do przyswojenia arystotelizmu Zachodowi. Autor Kanonu, czyli księgi praw medycyny, używanego powszechnie przez lekarzy w Europie przez kilka stuleci (30 wydań po łacinie). IBRAHIM IBN JAKUB, kupiec żyd. z arabskiej Hiszpanii; jego relacja z podróży dyplomat. do Europy środk. 966 jest ważnym źródłem do dziejów Polski za Mieszka I. IBSEN Henrik (1828— 1906), dramaturg norw.; nieubłagany krytyk społeczeństwa mieszcz. i jego moralności ; wywarł wielki wpływ na literaturę eur.; w pierwszym okresie pisał dramaty romant: Rycerze północy, Brand, Peer Gynt, sławę przyniosły mu dramaty realistyczne: Nora, Upiory, Wróg ludu, Dzika kaczka, Rosmersholm; osią ich jest konflikt między jednostką a społeczeństwem; w późniejszych: Budowniczy Solness, W dniu zmartwychwstania przeważa symbolika. ICFTU -«-związki zawodowe (tabela). ICHNEUMON, mangusta, Mungos ichneumon — drapieżnik z rodziny wiwer; Afryka; dł. ciała do 65 cm + 45 cm ogon. Udomowiony i czczony w staroż. Egipcie („szczur faraonów"). Znany jako tępiciel jadowitych wężów. Zob. też mungo. ICHTIOL, mieszanina soli amonowych kwasów tiofenosulfonowych; otrzymywany przez suchą destylację łupków bitumicznych; masa ciemnobrunatna, oleista i mazista; w lecznictwie stosowany w postaci roztworów, mazideł i maści w chorobach skórnych. ICHTIOLOGIA [gr.j, nauka zajmująca się badaniem ryb i ich życiem. ICHTIOZAURY, rybojaszczury, Ichthiosauria — rząd morskich gadów kopalnych; dł. 1 do 14 m; kończyny płetwowate, ciało wrzecionowate; żyworodne; drapieżne; żyły tylko w mezozoiku. ICZANG, m. we wsch. Chinach (prow. Hupei); 100 000 mieszk. (1952); port na rz. Jangcy (przeładunek ze statków mor. na rzeczne); w pobliżu węgiel, rudy ŻbIaZ £ł. IDAHO (Id.) [ąjdohou], stan w pn.-zach. USA; 216 388 km2, 588 600 mieszk. (1950); stoi. Boise (34 400 mieszk.); obszar wyżynny i górski, stepowy, częściowo IDIOM pustynny; ziemie uprawne 25*/« og. pow. (sztuczne nawadnianie); złoża i kopalnie: rudy miedzi, cynku, ołowiu, złoto i srebro. ID ELA [gr.], myśl, pojęcie, wyobrażenie: 1) filoz. podstawowe pojęcie wszelkiej filozofii idealistycznej, w przeciwstawieniu do materii; termin używany w różnych znaczeniach, z których najważniejsze są: a) u Platona: wieczny i doskonały prawzór danej rzeczy; b) u G. Hegla: powszechna zasada stawania się; 2) w psych, i logice: pojęcie abstrakcyjne dotyczące rodzaju lub gatunku. IDEALISTA [gr]: 1) wyznawca idealizmu; 2) marzyciel, człowiek nie uznający obiektywnej rzeczywistości, nieżyciowy; 3) człowiek bezinteresowny. IDEALIZM. W skrystalizowanej formie występuje po raz pierwszy u Platona, który uważa, że prawdziwy byt przysługuje tylko ideom (stąd nazwa), świat rzeczywisty natomiast, świat zmysłowy jest tylko ich odbiciem, cieniem. W rozwoju filozofii idea przybiera różne postacie (logos, rozum, duch, bóg, monada, jaźń, świadomość itp.), ale zawsze idea, świat duchowy jest pierwiastkiem istotnym, pierwotnym, czynnym, a stosunek do materii waha się od określenia jej 'jako rzeczy stworzonej aż do zaprzeczenia jej istnienia w ogóle. Mimo czasem dość istotnych różnic między tymi kierunkami wszystkie określa się jako idealizm metafizyczny (obiektywny), biorąc pod uwagę fakt, że wszystkie przyjmują obiektywne istnienie pierwiastka duchowego iako jedynego albo co najmniej pierwotnego w stosunku do materii. Najwybitniejszymi przedstawicielami tego kierunku w starożytności poza jego twórcą, Platonem, byli Filón (logos) i Pio ty n (nous). W filozofii średniowiecznej reprezentują ten kierunek właściwie wszyscy przyjmując stworzenie świata przez Boga. Materia posiada tu wprawdzie obok duszy ludzkiej samodzielne istnienie, ale obie zostały stworzone przez ducha (Boga), w umyśle którego idee istnieją jako prawzory przedmiotów. W nowożytnej filozofii najwybitniejszymi przedstawicielami idealizmu obiektywnego są Leibniz (monada), ale głównie Hcgel, dla którego idea rozwija się w procesie świata od bytu samego w sobie, poprzez innobyt (przyrodę) do bytu dla siebie (ducha). W nowożytnej filozofii, a zwłaszcza w najnowszej, idealizm występuje głównie w postaci tzw. idealizmu subiektywnego (teonopoznawczego), który sprowadza świat zewnętrzny do treści świadomości i po raz pierwszy został wyraźnie sformułowany przez Berkeleya (esse = percipi), a szeroko rozwinięty w tzw. transcendentalnym idealizmie teoriopoznawczym Kanta, dla którego jedyny poznawalny świat — to świat stworzony dzięki naszym formom poznawczym, podczas gdy rzecz sama w sobie jest niepoznawalna. Późniejsi przedstawiciele idealizmu teoriopoznawczego odrzucają również istnienie rzeczy samej w sobie, istnienie świata zewnętrznego w ogóle i wychodząc z różnych założeń odrzucają tzw. dwoistość świata zewnętrznego i świadomości, sprowadzając świat zewnętrzny wyłącznie do treści świadomości. Z głównych kierunków wymienić należy empiriokrytycyzm (Mach, Avenar i u s) i szkołę marburską (Cohen, N a t o r p). Poza epistemologiczną postacią idealizmu dość znaczną rolę odgrywała w XIX i XX w. jego postać irracjonalistyczna. Idealizm irracjonalistyczny łączy w sobie najczęściej elementy idealizmu subiektywnego i obiektywnego, ale jednocześnie głosi bądź nierozumność samej osnowy świata, bądź też neguje rolę rozumu w procesie poznawczym. W XIX w. takimi idealistami-irracjonalistami byli np. Schopenhauer, Kierkegaard i E. V. Hartmann, w XX w. Nietzsche, zwolennicy „filozofii życia" i Bergson. W ostatniej dobie szczególną rolę odgrywają tu pewne koncepcje egzystencjalistyczne. IDÉE F1XE [fr., ide fiks), natrętne przedstawienia i myśli, nie ustępujące pod wpływem perswazji. IDEOGRAFIA, IDEOGRAM -pismo. IDEOLOGIA [gr.]: 1) termin stworzony przez Destutt de Trący na oznaczenie nauki mającej za przedmiot idee, ich charakter, prawa, pochodzenie oraz stosunki, w jakich pozostają z oznaczającymi je słowami. W tym sensie ideologami nazywano grupę fr. filozofów i polityków z końca XVIII i pocz. XIX w. (de Trący, Cabanis, Volney); 2) w rozumieniu filozofii marksistowskiej system określonych poglądów, idei, pojęć — polit., prawn., moraln., ref, artyst., filozof. — kształtujących się w świadomości ludzi jako odbicie ich bytu społecznego: w społeczeństwach klasowych ideologie mają charakter klasowy, są bowiem uwarunkowane interesami i dążeniami poszczególnych grup i klas społecznych. IDI —Psiloritis. IDIOFONY —instrumenty muzyczne (tabela). IDIOM [gr. idioma — właściwość], wyrażenie lub zwrot charakterystyczny dla danego jęz. ogólnego, diaH. Ibsen  IDIOPLAZMA lektu lub gwary, nie do przetłumaczenia w jęz. obcym, np. dać drapaka, za pan brat. IDIOPLAZMA [gr.], plazma zarodkowa, wg —Naegeliego ta część plazmy, która związana jest z przenoszeniem dziedzicznego podłoża organizmu; pojęcie dziś nie używane. IDIOSYNKRAZJA [gr.], szczególne uczulenie na pewne substancje (przede wszystkim na niektóre rodzaje białka), powodujące schorzenie przewodu pokarmowego, dróg oddechowych oraz skóry (swędząca wysypka). Zob. też alergia. IDIOTA, IDIOTYZM -►niedorozwój umysłowy. IDO -►język. IDOL [gr-], wizerunek, posążek bóstwa. IDOLATRIA [gr.], czczenie posągów. IDRIJA, osiedle w Jugosławii (Słowenia); 13 000 mieszk. (1953); wielkie kopalnie rtęci; wydobycie ok. 500 t rocznie (3 miejsce w świecie). IDRIS EL SENUSSI (ur. 1888), przywódca libijskiego rodu Senussi; w drugiej wojnie świat popierał sprzymierzonych, 1949 z ramienia W. Brytanii emir Cyrenajki; król Libii po uzyskaniu przez nią niepodległości 1951. 1DRISI Abu Abdallah Mohammed el Szerif (1100—64), geograf arab. na dworze króla Sycylii Rogera II; twórca mapy ziemi w srebrze z tekstem opisowym krajów. IDY [łac.], 13 lub 15 dzień miesiąca w kalendarzu rzymskim. IDYLLA [łac.], sielanka: 1) krótki poemacik przedstawiający spokojne życie, zwłaszcza wiejskie; gatunek lit. wywodzący się z Grecji, uprawiany do poi. XIX w. pod postaciami bukoliki, poematu pasterskiego, pastorałki; 2) utwór muz. o nastroju sielskim; 3) w przenośni: szczęśliwa miłość. IDZIKOWSKI Ludwik (1891—1929), pilot wojsk., mjr, wraz z K. Kubalą podjął dwukrotnie (1928 i 1929) próby przelotu przez Atlantyk pn., zakończone katastrofą i śmiercią na wyspie Graziosa (Azory). IDZKOWSKI Adam (1798—1879), architekt; neogotycka przebudowa Katedry Sw. Jana, projekt przebudowy Zamku, klasycystyczna przebudowa Pałacu Saskiego w Warszawie. IFCTU -►związki zawodowe (tabela). IFFLAND August Wilhelm (1759—1814), znakomity niem. aktor i kierownik teatru; podniósł wysoko poziom sceny berlińskiej; świetny odtwórca ról charakterystycznych, również autor sztuk scenicznych i rozpraw o sztuce aktorskiej. IFIGENIA, mit. gr. córka Agamemnona i Klitemnestry; za pomyślność wyprawy trojańskiej złożona przez ojca bogom na ofiarę w Aulidzie (Beocja) i ocalona przez Artemidę, która przeniosła ją do swej świątyni w Taurydzie (Krym); tu po latach odnalazł ją —Orestes. IFIKRATES (413—353 p. n. e.), wódz ateński i reformator wojsk.; organizator wojsk najemnych w Grecji i twórca lekkozbrojnej piechoty — peltastów. IFNI, kolonia hiszp. w pn.-zach. Afryce, nad Oc. Atlantyckim; 8000 km*. 38 000 mieszk. (1950); stoi. Ifni; rybołówstwo, chów bydła. IGANIE, w. k. Siedlec, woj. warsz.; 10IV1831 świetne zwycięstwo Prądzyńskiego nad wojskami ros. dowodzonymi przez gen. Rosena. IGAPO, las nad Amazonką, okresowo zalewany IGARKA, m. i port mor. w Rosyjskiej FSRR (Syberia Wsch.), 673 km od ujścia Jeniseju; 25 000 mieszk. (1939); wielki przemysł drzewny; eksport drewna. IGELIT, zmiękczony plastyfikatorami polichlorek winylu; wykazuje dużą odporność na działania czynników chem.; stosowany do wykładania aparatury chem., do wyrobu części tłumiących drgania, pasów napędowych, taśm przenośników, rur, korków, fartuchów, rękawic, obuwia, do powlekania tkanin (płaszcze nieprzemakalne, sztuczna skóra) itd. IGELSTROM Josif (1737—1817), gen. ros.; 1793—94 ambasador i naczelny wódz wojsk ros. w Polsce; w czasie insurekcji warsz. (17 IV—18 IV 1794) wyparty z Warszawy; zdymisjonowany. I. 	G. FARBEN (interessen Gemeinschaft Farbenindustrie Aktiengesellschaft), największy niem. koncern chem., ściśle związany z monopolami USA i in. krajów kapitalisb, zał. 1907; odegrał aktywną rolę w ustanowieniu faszyst. dyktatury w Niemczech; po II wojnie świat, wbrew układom międzynar. o dekartelizacji funkcjonuje pod kontrolą kapitału amer.; skupia 85% całego kapitału akcyjnego przemysłu chem. NRF. IGIELNY PRZYLĄDEK (Aguíhas), najbardziej pd. kraniec Afryki, 34°50 szer. geogr. pd. IGLASTE, Coniferae, klasa roślin nagonasiennych; drzewa lub krzewy umiarkowanej strefy półkuli północnej; liście w postaci pęczków igieł lub łusek ustawionych skrętolegle na pędach wydłużonych lub skróconych; kwiaty rozdzielnopłciowe, wiatropylne; na- 346 siona leżą na owocolistkach pojedynczo lub w szyszkach; u nas najważniejsze: sosna, limba, świerk, jodła, ciś i jałowiec; najstarsze znane iglaste (i. pi er w o tn e) pochodzą z okresu górnowęglowego (rodzaj Walchia i Voltzła); i. zwie się również szpilkowymi. IGLICA: 1) narzędzie do wiązania sieci; 2) wysmukłe, spiczaste zakończenie najwyższych części budowli; 3) część składowa broni palnej; 4) i., Erodlum cicutarium, niska roślina zielna z rodziny bodziszkowatych; tworzy różyczkę przyziemnych pierzastych liści, kwiaty różowe; owocki ze spiralnie zwijającymi się u nasady dziobkami; posp. chwast polny. IGL1COWATE, Syngnathidae, rodzina niewielkich ryb kostnoszkieletowych; zamieszkują wszystkie morza, zwłaszcza zwrotnikowe; pysk wydłużony, bez zębów, skóra pokryta kostnymi tarczkami; na spodniej stronie ciała samiec ma komorę lęgową, do której samica składa jaja pozostające tam do wylęgu; tu m. in. należą: konik morski (Atlantyk, M. Śródziemne), iglicznia; nie mają znaczenia gospodarczego. IGLICZNIA, Siphonostoma typhle, ryba morska o szydlowatym kształcie ciała; M. Czarne, Kaspijskie, Bałtyk i morza Dalekiego Wschodu; dł. do 30 cm; ubarwieniem przypomina wodorosty, wśród których żyje; odpoczywa owijając się końcem ogona o stały przedmiot. IGLU, zimowe h) —— . kopulaste mieszka- —zmam3; nie Eskimosów pn.-wsch. Kanady, zbudowane z bloków śnieżnych. IGŁAWA (Jihlava), m. w Czechosłowacji na pograniczu Czech i Moraw; 34 200 mieszk. (1955); przemysł włókien., skórzany. IGŁAWA -araukaria. IGŁY LODOWE, Iglu •»»i uwwtts» —opad atm. złożony z maleńkich podłużnych kryształków lodu, widocznych w powietrzu wskutek błysków przy odbijaniu się promieni świetlnych od ich powierzchni; i. 1. występują przy silnych mrozach. 1GNAR Stefan (ur. 1908), polityk i ekonomista, prof. SGGW; przed 1939 radykalny działacz „Wici“ i SL, w okresie okupacji współorganizator Batalionów Chłopskich; od 1948 w prezydium NKW SL, od 1956 prezes NKW ZSL, 1952—56 zastępca przewodniczącego Rady Państwa, od 1956 wiceprezes Rady Ministrów. IGNITRON, lampa gazowana z ciekłą katodą rtęciową i z elektrodą sterującą; służy jako lampa przekaźnikowa lub prostownik, np. w urządzeniach elektr. trakcyjnych, spawalniczych dużej mocy i in. IGNORANCJA [łac.], nieuctwo, nieświadomość, brak wiedzy; ignorant, człowiek nie mający wiadomości w danej dziedzinie, nieuk; ignorować, świadomie nie brać pod uwagę, lekceważyć. IGNOTUM PER IGNOTUM [łac.], nieznane przez nieznane — błąd polegający na zdefiniowaniu nieznanego wyrażenia za pomocą innego, również nieznanego. IGNOTUS, właśc. Hugó Veigelsberg (1869—1949), fiisarz węg., jeden z czołowych działaczy nowoczesnej iteratury węg., prowadził czasopismo „Nyugat“ odSywające kierowniczą rolę w rozwoju literatury węg. t 1908—19. IGOŁOMIA, w., pow. proszowski, woj. krak., w Kotlinie Krakowsko-Sandomierskiej, w rejonie urodzajnych lessów; 920 mieszk. (1956); w 1948 odkryto ślady cmentarzysk i osad z epoki haleolitu; wykopaliska licznych pieców garno, z III—IV w.; pałac z XVIII— XIX w., got. kościół, miejsce potyczek w 1863. IGOR, imię książąt ruskich: 1) Igoh (ok. 877—945), wielki książę kijowski od 912, domniemany syn Ruryka; poprowadził dwie wyprawy na Bizancjum 941 i 944; rozszerzył terytorium państwa kijowskiego; 2) Igor Swiatosławicz (1151—1202), książę nowogrodzko-siewierski i czemihowski; jego wyprawa na Połowców jest treścią najstarszego eposu staroruskiego Słowo o wyprawie Igora. IGRZYSKA: 1) dawniej zabawy lud., gonitwy, wyścigi, zapasy i popisy publ.; 2) zawody sport, o uroczystym charakterze, np. i. olimpijskie (—olimpiada). IGUANA, legwan, Iguana — jeden z rodzajów jaszczurek; żyją w pobliżu wód Am. Pd. i Sr.; dł. do 1,8 	m; wzdłuż grzbietu i ogona grzebień z łusek; nadrzewne; roślinożerne; jaja i mięso jadalne. IGUANODON, Iguanodon, roślinożerne gady kopalne z grupy dinozaurów; przy pozycji „słupkowej“ do 5 m wysokości; poruszały się wyłącznie na tylnych nogach; żyły tylko w mezozoiku.  347 IGUASSO, iz. w Brazylii, 1. dopływ Parany; dł. 1300 km; liczne wodospady, największe z nich Iguassń (wys. do 65 m) i Salto Victoria (wys. 52 m). Tabl. 6. IMARA [zwany też Ibara] Saikaku (1642—93), pisarz jap., mistrz naturalistycznej powieści obyczajowej. IHS, trzy pierwsze litery greckiego wyrazu Jezus (H “ E w gr. alfabecie), częsty motyw ornamentyki chrześcijańskiej. IHUMEN, igumen [nowogr.], przełożony klasztoru prawosławnego. IJMUIDEN —Velsen-Ijmuiden. IJSEL MEER, obszar wodny w pn. Holandii o po w. 1250 km2, głęb. 5 m, odgrodzony od M. Północnego tamą dl. 30 km, utworzony zostanie z dawnego Zuider See po zakończeniu osuszania polderu Wsch. Flevoland i po osuszeniu terenu polderów Markerwaard i Pd. Flevoland, o łącznej pow. 150 tys. ha. IKAR, mif. gr. syn Dectala; kiedy na skrzydłach spojonych woskiem ulatywał z Krety waz z ojcem, za bardzo zbliżył się do słońca, wskutek czego wosk się stopił; I. wpadł do morza i utonął. IKONA, w sztuce wsch.chrześc. obraz rei. malowany zwykle —temperą na drewnie; słynne są i. bizant. i ruskie (i. ze św. Trójcą Andrzeja Rublowa z pocz. XV w.). Tabl. 86. IKONOGRAFIA [gr.]: 1) nauka pomocnicza historii badająca obrazy, rysunki, rzeźby i pomniki jako źródła hist.; 2) nauka pomocnicza historii sztuki badająca przedstawienia, zwłaszcza rei., pod kątem tematu i sposobu jego ujęcia; 3) zbiór przedmiotów z zakresu sztuki przedstawiających określony temat, np. i. 	Sobieskiego, powstania kościuszkowskiego, m. Lublina. IKONOKLASCI [gr.], obrazoburcy — ruch zwalczający kult obrazów rei.; zapoczątkowany edyktem ces. Leona III w 726, zabraniającym kultu ikon, zakończony 843. W XVI w. wystąpiły tendencje obrazoburcze w krajach protestanckich w związku z reformacją. IKOŃOSKOP, specjalnej budowy lampa elektronowa używana do przekazywania na odległość obrazów telewizyjnych. Zob. też telewizja. IKONOSTAS [gr.], w cerkwi kamienna lub drewniana, zwykle rzeźbiona ściana z trojgiem drzwi, oddzielająca sanktuarium od pomieszczenia dla wiernych; środkowe drzwi zwane są carskimi wrotami, boczne — diakońskimi. IKOSAEDR [gr.], dwudziestośclan foremny, ograniczony 20 równobocznymi trójkątami; ma 12 wierzchołków i 30 krawędzi. Zob. też wieiościan. IKRA, jaja ryb. IKRZAK, ikrzyca — termin hodowlany oznaczający dojrzałą samicę ryby. IKSION, mit. gr. syn króla Lapitów (Tesalial; za ubliżenie Herze strącony do Podziemia i przykuty do wiecznie obracającego się ognistego koła. I. miał być protoplastą Centaurów. ILASTE MINERAŁY, drobnokrystaliczne minerały o zbliżonym składzie chem. (wszystkie zawierają tlenek glinu, krzemu i wodę), blaszkowe; najważniejsze: kaolinit, montmorylonit i illit; ważne składniki skał osadowych. ILE-DE-FRANCE [ił do fr$s], kraina hist, we Francji, zajmująca Basen Paryski — nizinę w dorzeczu Sekwany, Mamy i Oisy; 25 000 km2, 7 400 000 mieszk. (1946); ważny okręg przemysł, i hand!.; intensywna gospodarka nodowl.-roln. i ogrodn.; gl. m.: Paryż, I'eauvais, Laon, Melun, Wersal, Fontainebleau. — W średnio w. domena Kapetyngów, ośrodek królestwa fr. ILESIĆ Frań (1883—1940), Słoweniec, filolog i historyk jugosl.. prof. Uniw. w Zagrzebiu, serdeczny przyjaciel Polski, autor wielu prac o sprawach poi.: Preic^n i Słowiańszczyzna. ILEUS —niedrożność jelit. ILF Ilja, właśc. Feinzilberg Ilja A. (1897—1937), pisarz ros., felietonista i satyryk; wraz z J. Piotrowem napisał szereg powieści i opowiadań, z których Lhoanaście krzeseł oraz Złote cielę, poświęcone obyczajowości mieszczucha po rewolucji stanowią klasyczne pozycje radź. prozy satyrycznej. IL GESU [il dżezu], słynny kościół jezuitów w Rzymie wybudowany przez B. Vignolę i G. della Porta w 1508—84; pierwowzór wielu kościołów jezuickich w całej Europie. ILHEUS [ilięus], m. port. w Brazylii (Bahia); 22 600 mieszk. (1950); 2/3 wywozu brąz. kakao. ILI, rz. w Azji Srodk., dł. 1385 km; źródła w chińskiej części Tien-szanu, wpada deltą do jez. Bałchasz; żeglowna w środk. biegu. ILIADA, epopeja Homera, uznana za wzór tego gatunku lit.; jej treść stanowi epizod z 10 roku wojny trojańskiej (50 dni); I. jest cennym źródłem historycznym do poznania obyczajowości Greków współczes¬ ILOCZYN nych Homerowi; pod wpływem I. pozostawało nie tylko piśmiennictwo i sztuka, lecz cała późniejsza kultura grecka. ILION —Troja. ILIROWIE, roln lud indoeur.; zamieszkiwali zach. cześć Półw. Bałkańskiego w II i I tys. p. n. e.; twórcy halsztackiej kultury (—halsztacki okres). IL1RYJSKIE DIALEKTY, grupa dialektów zach.-indoeur., którymi mówiły staroż. plemiona Japygów i Ilirów w zach. części Półw. Bałkańskiego; większość z nich uległa romanizacji; jedyną ich kontynuacją jest jęz. albański. ILIRYJSKIE PROWINCJE, obszar utworzony z Dalmacji Zach., Chorwacji i zach. Słowenii przez Napoleona I; gł. m. Lubiana; należały do Francji do 1814. ILIRYZM, ruch kultur, i polit. wśród Chorwatów po 1832, dążący do zjednoczenia Słowian pd. ILJA MUROMIEC, legendarny bohater bylin ros., przedstawiany jako obrońca ziemi ruskiej. ILJ1N Michaił, właśc. Marszak Ilja J. (1895—1955), pisarz ros.; w swoich opowiadaniach i powieściach zajmował się popularyzacją zdobyczy nauki i techniki; Opowiadania o przedmiotach, Jak człowiek stal się olbrzymem, Podrói w świat atomu, Ujarzmienie przyrody. ILJUSZYN Siergiej W. (ur. 1894), radź. konstruktor samolotów wojsk, i cywilnych (oznaczane symbolami Ił); podczas II wojny świat szczególnie znany samolot szturmowy Ił-2, obecnie nowoczesne samoloty pasażerskie. ILLAMPC (Sorata) szczyt w Andach Boliwii nad jez. Titicaca, wys. 6550 m. ILLĆS [ jllejsz] Bela (ur. 1895), pisaraz węg., komunista; powieść Rapsodia karpacka. ILLIMANI, szczyt w Andach Boliwii, wys. 6450 m, silnie zlodowacony. ILLINOIS [ylynęj]: 1) (IU.), stan w USA; 146 059 km*; 8 712 200 mieszk. (1950); stoi. Springfield; urodzajna równina między jez Michigan i rz. Mississippi, Ohio; klimat kontynent.; na żyznych zmeliorowanych ziemiach uprawa kukurydzy (2 miejsce w kraju), pszenicy, pasz; hod. bydła; wydobycie węgla kam. (ok. 55 min t rocz.), ropy naft. (10 min t); rozwinięty przemysł, gł. mięsny (wielkie rzeźnie), maszyn.; największe miasto Chicago (ok. 50*/« ludności stanu); 2) rz. w USA, 1. dopływ Mississippi; dł. 810 km, przepływa przez jeziora; żeglowna 394 km. ILLIT, hydromuskowit — skrytokrystaliczny minerał zbliżony do minerałów ilastych; składnik zwietrzelin, gleb i osadów ilastych. Zob. też miki. iLlium, nie używana dziś nazwa prometu, pierwiastka chem. o liczbie atom. 61. ILLYES [ijje-.jsz] Gyula (ur. 1902), poeta i prozaik węg.; studium biogr. Lud puszty, Petófi. ILMENIT, nieprzezroczysty minerał barwy żelazistoczarnej; tlenek tytanu i żelaza; ważna ruda tytanu (do 91*/* tytanu). ILMEN, jez. w ZSRR, ok. 150 km na pd. od jez. Ladoga, z którym łączy go rz. Wołchow; pow. 2100 610 km£ (wahania poziomu wody), głęb. do 4 m; bogactwo ryb. ILNICKA Maria (1825—95), poetka, powieściopisarka, tłumaczka; redaktorka ..Bluszczu“; popularna wierszowana historia Polski Ilustrowany Skarbczyk, przekłady W. Scotta, J. W. Goethego, H. Longfellowa. ILOCZAS, zjawisko fonetyczne, którego istotę stanowi zróżnicowanie czasowe w artykulacji samogłosek na długie (6) i krótkie (¿), w celu zaznaczenia odmienności znaczeń między wyrazami lub formami gram., np. łac. {¿git czyta i legit czytał; w języku poi. i. 	już nie istnieje. ILOCZYN, wynik mnożenia: i. nieskończony, wyrażenie ma tematyczne postaci ai • 02 • U3... oznaczane symoo bólem J~J at = fli • «2 • 03-..; liczby i = l ol, «2, ••• nazywamy wyrazami i. n.; liczby fi = ay, I2 = ai • 02,13 = 01 • 02 • 03 itd. nazywają się i. częściowymi; mówi się, że i. n. jest zbieżny, jeżeli ciąg Ii, 12, 13, ... ma granicę skończoną I; liczbę I nazywa się wartością i. 	n.; i. skalarny wektorów a i b, liczba równa iloczynowi długości obu wektorów przez cosinus kąta między nimi: o* 6» cos a; i. wektorowy wektorów a i b, wektor c prostopadły do a i b, o zwrocie nad lub pod płaszczyznę wektorów a i b zależnie od przyjętej umowy;' długość wektora c Iloczyn skalarny Iloczyn wektorowy  ILORAZ 348 równa jest iloczynowi długości obu wektorów przez sinus kala między nimi: c = a - b • sin a. ILORAZ, wynik dzielenia. ILUMINACI [lac. oświeceni], tajny związek wolnomularski do walki z przesądami, zal. 1776 przez Adama Weishaupta w Ingolsztadcie; popularny wśród niem. racjonalistów końca XVIII w.; rozwiązany przez rząd bawarski 1785. ILUMINACJA [tac.]: 1) rzęsiste oświetlenie; 2) barwna miniatura, inicjał lub ornament zdobiące rękopisy średniow.; i. zawierały przedstawienia figuralne, motywy rośl., geom., itp., często na złotym tle; 3) filoz.t objawienie, otrzymywanie wiedzy bezpośrednio od Boga, bez pomocy doświadczenia i rozumowania. ILUMINATOR [lac.]: 1) człowiek zajmujący się ozdabianiem rękopisów barwnymi miniaturami i inicjałami; 2) świetlik — okienko z grubego szkła w burcie lub nadbudówkach statku. ILUSTRACJA [łac.], wyjaśnienie albo uzupełnienie tekstu pisanego za pomocą rysunku lub fotografii; i. 	muzyczna, muzyka towarzysząca widowiskom scenicznym, słuchowiskom radiowym, obrazom film., charakteryzująca przebieg akcji, przeżycia bohaterów itp. „ILUSTROWANY KURIER CODZIENNY“ (IKC), dziennik wychodzący w Krakowie 1910—39; po 1926 prosanacyjny; w okresie międzywoj. był pismem o największy nakładzie (150 000 egz.). ILUZJA [łac.]: 1) potocznie: złudzenie; 2) med. zaburzenia postrzegania (np. wzięcie krzaka lub cienia w nocy za człowieka); może występować u ludzi zdrowych lub w niektórych stanach chorobowych; 3) subiektywna, nie odpowiadająca rzeczywistości intepretacja lub ocena sytuacji istniejącej lub mających nastąpić wydarzeń. ILUZJON [łac.], dawna nazwa kina. ILUZJONISTA [fr.j: 1) człowiek ulegający złudzeniom; 2) sztukmistrz popisujący się magicznymi sztukami opartymi na zręczności i sprytnych chwytach. Zob. też prestidigitator. ILUZJONIZM [lac.], tendencja w malarstwie polegająca na wiernym naśladownictwie natury dla wywołania maksymalnego złudzenia rzeczywistości; efekty iluzjonistyczne są szczególnie rozpowszechnione w sztuce baroku, zwłaszcza w malarstwie ściennym i plafonowym. IŁ, luźna skała osadowa składająca się głównie z minerałów -►ilastych; iły zawierające domieszki piasku noszą nazwę gliny, a iły stwardniałe — i ł o wców; służy do wyrobu cegieł i dachówek; i. zastoi s k o w e (warwowe) -»warwy. IŁAWA, m., siedziba pow. suskiego, woj. olszt., nad jez. Jeziorak; węzeł kol. i dróg., 9500 mieszk. (1956): tartaki, port drzewny, punkt wyjścia na zach. mazurskie szlaki kajakowe. IŁAWA PRUSKA, dawn. Preussisch Eylau, dziś m. 	Bagrationowsk w okręgu Kaliningradzkim (Królewiec) w ZSRR; 1807 bitwa między armią Napoleona I i armią ros.-pruską gen. Bennigsena, przy dużych stratach obu stron nie rozstrzygnięta. IŁŁAKOWICZOWNA Kazimiera (ur. 1892), poetka i tłumaczka, wysoko ceniona za oryginalność formy; zbiory wierszy: Śmierć Feniksa, Ikarowe loty, Obrazy imion wróżebne, Popiół i perły. Słowik litewski; przekłady: L. Tołstoja Anna Karenina, F. Schillera Don Karlos. IŁŻA, m. pow., woj. kieł., nad Iłżanką 1. dopływem Wisły, 3300 mieszk. (1956); stary ośrodek garncarstwa: ruiny zamku z XIV w., kościół z 1603. IMADŁO, narzędzie ślusarskie o dwóch szczękach zaciskanych przez dokręcanie śruby; służy do trzymania przedmiotu obrabianego ręcznie. IMAGO [łac.], zool. ostateczna, dorosła postać owada, następująca po stadiach larwalnych. IMAM [arab. przywódca]; 1) przewodniczący piątkowym modłom w meczecie; 2) tytuł duchownych i świeckich władców muzułm., -«-kalifów; u Szyitów tytuł głowy islamu, którą jest wg nich -»Ali-ibn Abi Talib. IMAMAT [arab.], muzułm. organizacja rel.-polit., na której czele stoi imam. IMANDRA, jez. w ZSRR na Płw. Kolskim, ok. 140 km na pd. od Murmańska, kształt silnie wydłużony; 875 km2. IMATRA, słynny wodospad na rz. Vuoksi w pd.-wsch. Finlandii, wys. 20 m; hydroelektrownia. IMA2INIZM [fr. image, obraz]: 1) kierunek poetycki w Anglii, ukształtowany ok. 1914, traktuje wiersz jako zespól wyrazistych i zmysłowych obrazów; reprezentowała go grupa poetów ang. i amer. tzw. imagistów (E. Pouna, H. Doolittle, R. Aldington); 2) podobny kierunek w poezji ros. lat 1919—24 (A. Marienboh, I. Klujew oraz S. Jesienin we wczesnym okresie twórczości). IMBECYL -»niedorozwój umysłowy. IMBIR, aromatyczna przyprawa otrzymywana z wysuszonych kłączy rośliny Żinąiber officinale (rodzina imbirowate; zwrotnikowa Azja; uprawiana w pasie zwrotnikowym). IMERETYNSKI Aleksandr K. (1837—1900), gen. ros.; od 1897 gen.-gubernator warsz.; uważany za zwolennika ugody; zdemaskowany jako wróg Polaków wskutek ogłoszenia przez PPS jego memoriału. IMERSJA [łac.], wprowadzenie pomiędzy przedmiot i obiektyw mikroskopu cieczy o takim samym współczynniku załamania co szkło obiektywu (przeważnie Imersja: A — bieg promieni P w obiektywie suchym, B — bieg promieni P w obiektywie imersyjnym olejku cedrowego); zwiększa się w ten sposób jasność obrazu oraz zdolność rozpoznawczą mikroskopu. Zob. też apertura. IMIDY, związki chem. wywodzące się z amoniaku przez zastąpienie 2 atomów wodoru dwuwartościowym rodnikiem kwasowym. IMIESŁÓW -«-czasownik. IMIĘ, gramat. każda część mowy odmieniająca się Srzez przypadki: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, czebnik. IMIGRACJA [łac.], przybycie ludzi do obcego kraju, w którym zamierzają się osiedlić na stałe; przyczyny i. są przede wszystkim natury ekon., a także polit. i rei. Zob. też emigracja. IMINOWA GRUPA (imidowa), grupa atomów występuje w iminach i imidach. IMINY, związki chem. wywodzące się z amoniaku przez zastąpienie 2 atomów wodoru rodnikiem dwuwartościowym (alkilem lub arylem). IMITACJA [łac.]: 1) naśladownictwo; 2) sztucznie wykonany przedmiot naśladujący inny, pochodzenia naturalnego (futra, kwiaty, drogie kamienie); 3) muz. technika Icomponowania właściwa głównie utworom Imitacja polifonicznym, polegająca na ścisłym (np. kanon) lub swobodniejszym (np. motet) powtarzaniu odcinka melodycznego (motywu, tematu) przez inny głos. IMMANENTNY [łac.], wewnętrzny, właściwy z natury danemu zjawisku. IMMATRYKULACJA [łac.], przyjęcie, wpis, akt, na mocy którego uzyskuje się prawa studenta. IMMELMAN, zawrót — figura akrobacji lotn. (pół pętli do góry i pół beczki); nazwa od nazwiska niem. pilota wojsk, z okresu I wojny świat. IMMERMANN Karl Lebrecht (1796—1840), pisarz niem., powieściopisarz, dramaturg i poeta, kontynuator tradycji romantyzmu; Merlin, Münchhausen, Oberhof. IMMORALIZM [łac.], nieuznawanie jakichkolwiek norm moralnych, stanowisko „poza dobrem i złem“. IMMUNITET [łac.]: 1) przywilej wydany przez monarchę panu feudalnemu, zawierający całkowite lub częściowe zwolnienie ludności jego dóbr od danin i posług (i. ekonomiczny), bądź od sądownictwa państwowego (i. sądowy); i. dyplomatyczny, przywilej nietykalności osobistej oraz nietykalności lokali przedstawicieli dypl. obcych państw i niektórych funkcjonariuszy organizacji międzynar. Zob. też eksterytorialność; i. państwa, niepodleganie jurysdykcji sądu drugiego państwa, i. parlamentarny -»nietykalność poselska; i. sądowy, wyłączenie osób  349 korzystających z prawa eksterytorialności spod orzecznictwa sądowego i egzekucji sądowej; 2) biol. odporność organizmu na choroby zakaźne. IMMUNIZACJA [łac.], uodpornienie. Zob. też odporność, szczepionka i szczepienie (ochronne). IMMUNOLOGIA [łac.-gr.], nauka o odporności ustrojów żywych na zarazki, toksyny lub niektóre inne substancje chemiczne. IMPAST, szt. piast, w obrazie grube, wypukłe nałożenie farby dla osiągnięcia efektów -»-faktury; stosowane od XVI w., charakterystyczne dla malarstwa na przełomie XIX i XX w. IMPERATOR [łac.]: 1) tytuł przyznawany w republ. Rzymie naczelnemu wodzowi po zwycięskiej wojnie; 2) w czasach Cesarstwa część tytulatury cesarza; 3) tytuł panujących w Rosji 1721—1917. IMPERATYW KATEGORYCZNY, termin stworzony przez I. Kanta dla bezwarunkowego nakazu moralnego, który brzmi: „Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby była prawem powszechnym“. W szerszym znaczeniu: podstawowa i powszechnie narzucająca się norma moralnego postępowania. JMPERFECTUM -»-czasownik. IMPERIA, m. i port w pn. Włoszech (Liguria) nad Zat. Genueńską: 29 000 mieszk. (1954); ośrodek produkcji i handlu oliwą. IMPERIAL CHEMICAL INDUSTRIES (ICI), [ympąerjol kęmykl yndostryz], ang. koncern chemiczny, trzeci co do wielkości w świecie kapitalist., obok Du Pont de Nemours oraz I. G. Farben,; zał. 1926; związany porozumieniami z niem. i ang. monopolami chemicznymi. IMPERIALIZM: 1) polityka państw mająca na celu rozszerzenie sfer ich wpływów; 2) wg określenia Lenina najwyższe i ostatnie stadium kapitalizmu, okres który rozpoczął się na przełomie XIX i XX w., cechuje go: a) koncentracja produkcji i kapitału w monopolach, b) powstanie kapitału finansowego z powiązań między kapitałem bankowym i przemysł., c) 	eksport kapitału, d) powstanie międzynar. monopolistycznych zrzeszeń kapitalistów; e) zakończenie podziału terytorialnego świata między najsilniejsze państwa kapitalistyczne. IMPERIAŁ [łac.]: 1) dawna złota 10-rublowa moneta ros. od 1897; i. miał wartość 15 rubli; 2) format papieru (62 X 95 cm) używany np. na drak afiszów; 8) 	największa czcionka drak. (150 punktów). IMPERIUM [łac. władza]: 1) w staroż. Rzymie najwyższa władza wojskowa i cywilna, przysługująca w okresie republiki konsulom, a w okresie cesarstwa — panującym; stąd nazwa państwa rzym. z podległymi Krajami (I. Romanum); 2) nazwa wielkich mocarstw współczesnych, np. I. Brytyjskie, W. Brytania wraz ze swymi posiadłościami. 1MPETIGO -»liszajec. IMPLIKACJA [łac.], wynikanie; w logice, zdanie anie było praw _ IMPLUWIUM [łac.l, basen na wodę deszczową umieszczony w podłodze -»-atrium domu rzym. pod otworem w dachu (-»-kompluwium). IMPONDERABILIA [łac., dosłownie: nie dające się zważyć], rzeczy, których znaczenia i wpływu nie da się wymierzyć, ustalić, nieuchwytne; okoliczności trudne do określenia i przewidzenia. IMPORT [łac.], przywóz. IMPOTENCJA -»-niemoc płciowa. IMPREGNOWANIE [łac.], nasycanie ciał porowatych różnymi substancjami w celu nddania im pożądanych właściwości, np. i. tkanin dla uzyskania nieprzemakalności lub. nieKurczliwości, i. drewna — przeciwgniine, zapewniające niepalność itd. IMPRESARIO [wl.], organizator imprez artyst. (niestałych). IMPRESJONIZM [łac.], kierunek artyst. zapoczątkowany we Francji w 70-ych latach XIX w.; najpełniej wyraził się w malarstwie. Nazwa powstała od obrazu C. Moneta Impression — soleil tevant (Wrażenie — wschód słońca) 1874. I. zerwał z tradycjami malarstwa akademickiego, przyznającego pierwsze miejsce tematom hist. i mit.; terenem doświadczeń stał się dla i. pejzaż i każda scena z życia w naturalnym otoczeniu; rozjaśnił stosowaną dotąd paletę, zerwał z zasadami tzw. barw lokalnych, rzekomo właściwych stale przedmiotom, wykazując, że barwy zależą od oświetlenia, wzajemnego oddziaływania na siebie, refleksów. Nowymi cechami malarstwa i., wykorzystywanymi przez sztukę następnych dziesięcioleci, jest kładzenie' czystych plam barwy na płótno (ta zasada u impresjonistów wykształciła technikę dywizjouistyczną), zatracanie konturów, barwność cienia, a tak¬ INDEPENDEN Cl że szkicowy charakter obrazu, malowanego szybko, w plenerze. Później i. przekształca technikę dywizjonistyczną w tzw. pointylizm (point — punkt), którego zasada kładzenia drobnych plam barwnych określonej wielkości jest podstawowym założeniem neoimpresjonizmu (G. Seurat, P. Signac.). Najwybitniejsi impresjoniści: C. Monet, A. Renoir, A. Sisley, C. Pissarro, częściowo E. Manet, E. Degas i P. Cézanne. Wpływ i. zaznaczył się w całej Europie. W Polsce reprezentowali go we wczesnej twórczości J. Pankiewicz i W. Podkowiński. W rzeźbie za cechy impresjonistyczne uważa się malarskość ujęcia, miękkość faktury, światłocieniowe modelowanie (A. Rodin, M. Rosso). I. w muzyce kładzie nacisk na wyrażenie nastrojów barwą dźwięku, uznając jakość brzmienia akordu za istotną cechę „kolorystyczną" utworu; stąd nowy sposób traktowania harmonii, poszukiwanie nowych skal, usunięcie prymatu melodii, stosowanie luźnej budowy i subtelnej instrumentacji. Impresjoniści pisali muzykę programową. Głównym przedstawicielem jest C. Debussy. W poezji i. charakteryzuje się metodą kompozycji wiersza; utwór stanowi zespół luźnych obrazów bądź refleksji odzwierciedlających zmienne wrażenia twórcy (A. Holz, P. Altenberg, R. M. Rilke). W krytyce lit. i. 	cechuje stosowanie subiektywnych kryteriów oceny; kształtuje ją bezpośrednie wrażenie, jakie dzieło wywarło na krytyku. IMPREZA [wł.], przedsięwzięcie artyst., rozrywkowe, także handlowo-reklamowe i in. IMPRIMATUR [łac.]: 1) zezwolenie cenzury kość. na wydanie książki, umieszczone na odwrocie karty tytułowej albo na końcu dzieła; 2) formułka stosowana w wydawnictwie i drakami po dokonaniu ostatniej korekty, wyrażająca zgodę na drak. IMPROMPTU [fr., ęprąpti), improwizacja], liryczny utwór muz. na instrument solo (szczególnie fortepian — Chopin) o kontrastujących tematach. IMPROWIZACJA [łac.]: 1) działanie .bez uprzedniego przygotowania; 2) komponowanie i równoczesne wykonywanie utworu lit. lub muz. bez specjalnego przygotowania i zapisywania, niekiedy na zadany temat; 3) teatr, gra bez ustalonego tekstu lub scenariusza, określającego sposób zachowania się aktora na scenie. IMPULS [łac.], bodziec. In, symbol pierwiastka chem. indu. INARI, jez. w pn. Finlandii (Laponia), 1385 km*, w tym liczne wyspy o łącznej po w. ok. 200 km*; głęb. do 80 m; odpływ do M. Barentsa. INAUGURACJA [łac.], uroczyste otwarcie, rozpoczęcie roku akad., sezonu teatr. itp. INBER Wiera M. (ur. 1890), ros. poetka, autorka poematu Polkowski południk i wspomnień z czasów oblężenia Leningradu W oblężonym mieście. INCLUSIVE [łac.], włącznie, w sposób pełny. INCOGNITO [wl.], nie dając się poznać, bez podania nazwiska, z zatajeniem nazwiska lub stanu, pod cudzym nazwiskiem; w charakterze nieoficjalnym. INCOMPATIBILIA [łac.], w dawnej Polsce urzędy albo funkcje, których nie mogła jednocześnie pełnić ta sama osoba. INCYDENT [łac.], zdarzenie, przypadek, spór; incydentalny, przypadkowy, uboczny. INCYZJA [łac.], med. nacięcie. INCZHON (dawniej Czemulpo), m. port. w Korei, nad M. Żółtym; 266 000 mieszk. (1949); gł. port Seulu; przemysł rolno-spoż. (łuszczarnie ryżu); eksport: ryż, soja, skóry. IND In, indium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 49; metal; niewielkie ilości związków i. towarzyszą rudom cynku i ołowiu; używany do stopów dentystycznych, łożyskowych oraz do wyrobu luster. INDALA, rz. w Szwecji; dl. 420 km; wpada do Zat. Botnickiej; spław drzewa; hydroelektrownie. INDA NT RE NY, nazwa handl. wybitnie trwałych barwników kadziowych do bawełny, lnu i włókien celulozowych. INDEKS [łac.]: 1) alfabetyczny układ występujących w danej pracy terminów lub nazwisk, załączony na końcu icsiązki, 2) książeczka legitymacyjna studenta wyższej uczelni do wpisywania odbytych ćwiczeń i egzaminów; 3) w kościele kat. -»-Index librorum prohibitoram; 4) stałyst. liczba stosunkowa, obliczana zwykle w procentach, wyrażająca zmianę danej wielkości (np. produkcji, cen, zatrudnienia) w czasie, w stosunku do okresu przyjętego za podstawowy. INDEMNIZACJA [łac.], wynagrodzenie strat i szkód; bill of indemnity, zatwierdzenie przez parlament ang. wydatków poczynionych poza budżetem. INDEPENDENCI [łac.], kierunek rei. w W. Brytanii, dążący do uniezależnienia poszczególnych gmin wyznaniowych od władz kość. i świeckich; jako radykalny odłam -*-purytanów odegrał poważną rolę za  INDETERMINIZM OéthmAd CHoiin, fâivar-j /Rawa Ipiridiv “*< SuikouàtY/ H- udhtjana®i/Oi Myluin—(Amba/aé **•/*, O SaharanpirS " Jr BÊküJgà h %tl& <ŁBlkaner . I AUgarh® ,v&Sî^4rt IMCÀ jP.mVIi» IłH.nę-^ K*« * fp»»tĄKh^AlKłlS^ ^ 'x • inarms* •Hajdaraba'i .¿/-llahaN lihansl 1 > ■ /d >g^nE j^KÄLKI liar/siaSpur-ęr is-^'Kharagpÿ / D7^=-T il Dżabałpur 1 -*• rr. .^AHMadaBA&t' Bhopal |aQar~j/par°?''0inda<ur: ;ifiagaf>i Ntrbad*' Nagpur .(pari,) Oam«nj j (pert. ¡ł BOMBAJ« *ur«aa<bja KattaJ Warangai /ÿîlszakhepatnam >£Ra"dłani’ahencirl rWldzaJawadaZ . ,¡4 T 7non. Y (8ANGALUR 1 Ma>sur®'-\/; sH 'O-—', Salem, iMADDAS Manga iur /Kożlkoi é°AmàM4^Siruczczlnapali ¿r02«fr.a: Madurai; firUf3nant«purarrv &QLWBP’ Indie, Pakistan, Birma czasów Cromwella, który stał na jego czele w 1648, w czasie konfliktu z Karolem I. INDETERMINIZM [łac.], kierunek filoz. zaprzeczający powszechnej prawidłowości procesów przyrodniczych i społ. i uznający wolę za absolutnie wolną i niczym nie ograniczona. INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM, ustalony przez Sobór Trydencki (1564) wykaz książek, które kościół kat. zabrania czytać wiernym (stąd prohibita — książki zabronione). INDIANA (Ind.), stan w USA; 93 983 W, 3 934 200 mieszk. (1950); stoi. Indianapolis; obejmuje falistą równinę między jez. Michigan i rz. Ohio; okręg roln.; uprawa kukurydzy, pszenicy, owsa, soi, tytoniu; złoża węgla kam.; liczne ośrodki przemysł. INDIAN AMERYKAŃSKICH JĘZYKI, nie tworzą żadnej genetycznej całości, ale rozpadają się na szereg rodzin i grup; wiele z nich (zwłaszcza w Ameryce Pn.) już wymarto; do najważniejszych jeszcze żyjących należą: jęz. aztecki w Meksyku środk. i pn., maya w Jukatanie i Gwatemali, keczua lub kiczua w Ekwadorze, Peru i Boliwii, aymara w Boliwii, guarani w Paragwaju; trzy pierwsze były językami wyższej cywilizacji przedkolumbijskiej (meksyk, i peruw.). INDIANAPOLIS, m. w USA, stoi. stanu Indiana; 427 200 mieszk. (1950); przemysł maszyn, (motory samochód. ,,Allisson'\ „General Motors“). INDIANIE: 1) obok Eskimosów pierwotna ludność Amer. Pn., Śr. i Pd.; obecnie ok. 15 min; uważani za potomków ludności napływającej falami z Azji przez Cieśn. Beringa od końca okr. lodowcowego; wykazują cechy mongoloidalne; silnie zróżnicowani językowo i kulturowo, na różnych stopniach rozwoju, od zbieraczy i myśliwych do twórców państw o wysokiej kulturze w Amer. Sr. i Pd. w okresie przedfeolumbijskim (Majowie, Toltekowle, Aztekowie, Inkowie, Czibowie; 2) I. Pueblo -»-Pueblo. INDIANISTYKA -Hndologia. INDIE (Bharat), rep. związkowa w Azji nad Oc. Indyjskim; 3162 000 km*, 376 800 000 mieszk. (1954); jęz. urzędowy ang., najbardziej rozpowszechniony hindi; stoi. Nowe Delhi. Warunki naturalne: I. dzielą się na 3 zasadnicze części: Himalaje, Nizinę Ilindostańską i wyżynę Dekan (Płw. Indyjski); klimat b. zróżnicowany (gł. czynnik kształtujący klimat I. — monsuny, z okresowymi deszczami) od zwrotnik, na wyż. Dekanu (śr. rocz. 26°, opady 600—1800 mm) do zimnego, wilgotnego w Himalajach; w pn.-zach. części Pustynia Thar. Świat roślinny różnorodny, od pustynnej roślinności (Pustynia Thar) przez stepy i sawanny wnętrza Dekanu do formacji alp. w Himalajach, lasów zwrotnik, u ich pn.-wsch. podnóży i w pd. części kraju; typowe rośliny: bambusy, palmy, magnolie, cedry, drzewa mango. Ludność niejednolita; rei. hinduizm (85*/«); rozmieszczenie nierównomierne; na Niz. Hindostańskiei ok. 30°/* ludności (śr. gęstość zaludnienia 300 na km*); ludność miejska ok. 17*/«; gł. m.: Kalkuta, Bombaj, Madras, Hajdarabad, Abmadabad, Bangalur. Gospodarka: podstawą jest rolnictwo oparte na sztucznym nawadnianiu; ok. 70'/« ludności roln., ziemie uprawne ponad 40'/* og. pow.; gł. uprawy: ryż (najważniejsze zboże), proso, pszenica, trzcina cukr. (drugie miejsce w produkcji świat.), bawełna, juta, orzeszki ziemne, sezam, herbata (ponad 309/t zbiorów świat.), tytoń (10*/» zbiorów świat.); stan hod. b. niski; wydobycie: węgiel, rudy żel., mani;an, boksyt, miedz, złoto; przemysł włókien, (bawełn., edwabn., jutowy), spoż.; rzemiosło artyst. na wyso:im poziomie (wyroby ze złota, mosiądzu, kości słoń., dywany, piękne tkaniny). Sieć komunik, słabo rozwinięta; główne porty mor.: Bombaj, Kalkuta, Madras (90*/« obrotów handl.); eksport: juta i jej wyroby (22*/«), bawełna i jej wyroby (17*/*), herbata (14•/•); import: maszyny (13*/»), surowa bawełna (12*/«), ropa nart. i oleje (12*/o), zboża. Handel gł. z W. Brytanią (32,2*/«), USA (14,9*/.), krajami Wspólnoty, ZSRR, Czechosłowacją, Chinami. Ustrój: Republika związko 351 wa; konstytucja z t. 1950 (zmiany z r. 1951); parlament dwuizbowy: izba wyższa — Rada Stanów, niż«« — Izba Ludowa; prezydent wybierany na 5 lat; rząd odpowiedzialny przed parlamentem. Od 1 XI 1956 r. rep. składa się z 14 stanów posiadających własne konstytucje i rządy i 6 terytoriów administrowanych przez organa centralne. Indie są państwem suwerennym, wchodzącym w skład bryt. Wspólnoty Narodów. Do I. 	należy również protektorat -*-Sikkim. Historia. Najstarsze znane cywilizacje w dolinie rz. Indus z 3 tysiąclecia p.n.e. zniszczył najazd Ariów w 2 tysiącleciu p.n.e. Ok. r. 1000 panującą religią był bramanizm; 327 wyprawa Aleksandra W. na Pendzab. Rozbite na niewielkie państewka I. zjednoczyła dynastia Maurja (325—184 p.n.e.), której najwybitniejszym władcą był Aśoka, protektor budcłyzmu. Ciągłe napady ludów koczowniczych z pn.-zachodu doprowadziły do rozpadu kraju. Powtórne zjednoczenie I. za dynastii Gupta IV—V w. Od VIII w. najazdy Arabów, w XI w. opanowanie przez mahometan pn. I.; 1398 najazd Mongołów Tamerlana; 1526 założenie przez jego potomka Babera państwa Wielkiego Mogoła, które przetrwało do XIX w. Od XVI w. rywalizowali z sobą w I Portugalczycy, Holendrzy, Francuzi i Anglicy. Angielska Kompania Wsch.-Indyjska założona 1600 wyeliminowała kolejno konkurentów (Francuzi utrzymali się do 1757) i rządziła I. do wybuchu powstania 1857. Po wymarciu dyn. W. Mogoła, 1876 królowie ang. przyjęli tytuł cesearzy I. Ruch nar. wyzwoleńczy rozpoczęty przez Hinduski Kongres Narodowy 1885 przybrał charakter ruchu masowego w okresie między woj. pod kierunkiem Gandhiego; 1926 pierwsze partie robotn.-chłopskie, 1933 założenie KP Indii (do 1942 nieleg.); opór przeciw kolonializmowi zaostrzył się w okresie U wojny świat.; 1947 Anglia uznała niepodległość I., nadając im statut dominium, przy czym utworzone zostało jednocześnie odrębne dominium Pakistan, co spowodowało zamieszki (ok. 1 min ofiar) i przesiedlenie przeszło 17 min ludzi; 1949 uchwalona konstytucja I.; 1950 I. proklamowane suwerenną republiką pozostają jednak członkiem bryt. Wspólnoty Narodów; premier Nehru reprezentuje politykę neutralności, pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach, niezawisłości narodów Azji; 1954 przejęcie prawne posiadłości kolonialnych fr. w I., żądanie zwrotu portug. (Goa). Po wyborach 1957 rząd komunist. w stanie Kerala. INDIE PORTUGALSKIE, nazwa posiadłości portug. na zach. wybrzeżu Indii: Damao, Diu, Goa; 3938 km*. 641666 mieszk. (1952); od XVI w. portug., od 1954 ruch nar.wyzwoleńczy, domagający się przyłączenia do Indii. INDIE WSCHODNIE, dawna nazwa Piw. Indvjskiego, Cejlonu, Płw. Indochińskiego i Archip. Mala,SIkNDIE WSCHODNIE HOLENDERSKIE, dawna nazwa Indonezji jako kolonii holenderskiej. INDIE ZACHODNIE, hist nazwa wysp między Ameryką Pn. a Pd. (Bahama, Wielkie Antyle, Małe Antyle), nadana przez Kolumba w przekonaniu, że stanowią one część Azji; na ogół górzyste; klimat w górach ciepły, na nizinach gorący, wilgotny; wielkie plantacje na żyznych glebach; dostarczają: 25*/» świat, produkcji cukru trzcin., 10*/» kakao i in. produktów rolnictwa zwrotnik ; silne wpływy amer. kapitału, woj. bazy morskie. Dziś częściowo niezależne (Kuba, Haiti), częściowo kolonie: bryt, franc., USA, pori%< INDOCHINY, nazwa wsch. części Płw. Indochińskiego między M. Pd.-Chińskim a Zat. Syjamską; nazwa od obszaru przejść, między Indiami a Chinami. INDOCHINY FRANCUSKIE, dawna nazwa Kambodży. Laosu, Wietnamu. INDOEUROPEJSKIE JĘZYKI, wielka rodzina języków na obszarach od Indii po Europę (włącznie); w skład jej wchodzą podrodziny: indoirańska (aryjska), bałto-słowiańska, germańska, romańska, celtycka oraz odosobnione języki: albański, grecki, ormiański; z ważniejszych jęz. wymarłych: hetycki i torfiarski. INDOGERMAnSKIE JĘZYKI, w językoznawstwie niem. odpowiednik języków indoeuropejskich. INDOIRANSKIE JĘZYKI, aryjskie języki — jedna z podrodzin języków indoeur. zajmująca tereny Indii i Iranu; należą tu m. in. jęz.: perski i afgański (j. irańskie), bengali, bihari, hindi, marathi, pandżabi (nowoindyjskie); wszystkie mają stare tradycje lit.; szczególno stanowisko wśród i. j. zajmują jęz. nwesty i sanskryt. INDOL, benzopirol — związek heterocykliczny o dwóch pierścieniach skondensowanych; ciało stałe, rozpuszczalne w wodzie; występuje w wyższych frakcjach smoły pogazowej; stosowany w przemyśle perfumeryjnym. Indol INDUKCJA INDOLOGIA, indianistyka — nauka obejmująca badanie języka i kultury indyjskiej; w Europie rozwi ja się od końca w. XVIII. INDONEZJA, rep. w pd.-wsch. Azji, na Archip. Malajskim; 1 491 000 kmt, 82 300 000 mieszk. (1955). ludność (gł. mahomet.): Malajowie, na wsch. również Papuasi oraz Chińczycy, Hindusi, Arabowie; obejmuje Wielkie i Małe Sundy (próoz bryt. części Borneo i portug. Timoru) i Molukki oraz rości pretensje do Nowej Gwinei Hol. (Irian Zach.); stoi. i gł. port Dżakarta (Jawa), in. gł. m.: Surabaja, Bandung, Semarang (Jawa), Palembang, Medan (Sumatra). Warunki naturalne -»Malajski Archip. Gospodarka: rolnictwo mimo dobrych warunków glebowych i klimat, słabo rozwinięte; uprawy (częściowo na plantacjach), gł. na Jawie i Sumatrze: ryż, kukurydza, kassawa, bataty, orzeszki ziemne, herbata, kawa, kakao, trzcina cukr., palma kokos., olejowiec, korzenie; drzewo chinowe, kapok; hod. jedwabników; połów pereł; wydobycie: cyna, ropa naft., boksyt, ruda żel.; przemysł (75*/* chałupniczy): spoż., włókien., metal.; rafinerie ropy naft.; przeróbka kauczuku; stocznie; eksport: kauczuk, nafta, cyna, kopra, kora chinowa, pieprz, kapok, tytoń, herbata, kawa, kakao, orzech ziemny, boksyt, drewno szlachetne; handel zagr. z USA (największe obroty), Holandią, Japonią i Federacją Malajską. Ustrój. Republika parlamentarna; konstytucja tymczasowa z r. 1950; parlament jednoizbowy; na czele państwa stoi prezydent; rząd odpowiedzialny przed parlamentem. Państwo dzieli się na 10 prowincji. Historia. Pierwsze państwa powstały w I., pozostającej pod wpływem kultury ind., na początku n.e. W VII w. ośrodkiem państw, była Sumatra, od XIV w. Jawa. W tym czasie przewagę uzyskał islam. I. 	rozpadła się na szereg zwalczających się państw, które nie stawiły oporu przybywającym w XVI w. Portugalczykom, Holendrom i Anglikom. Ostatecznie I. 	opanowała Hol. Kompania Wschodnio-Indyjska (1602), która wyparła Portugalczyków i Anglików i eksploatowała kraj do swojej likwidacji 1798, kiedy jej prawa przejął rząd. Ruch nar.wyzwoleńczy zaczął się na pocz. XX w. i był b. silny w okresie II wojny świat i okupacji jap. (od 1942). W 1945 została ogłoszona republika I. (prez. Sukarno), uznana 1946 przez Holandię. 1949 proklamowano Stany Zjednoczono I. połączone z Holandią unią personalną; 1950 likwidacja stanów i proklamowanie zjednoczonej republiki; 1955 konferencja krajów Azji i Afryki w -»-Bandungu; 1956 wypowiedzenie unii z Holandią. 1958 rewolta na Sumatrze i Celebesie, stłumiona. INDONEZYJSKIE JĘZYKI, malajskie języki — zach. odłam języków austronezyjskich (od Celebes poMadagaskar); rozpadają się na 3 zespoły: północny (Filipiny), centralny (Archipelag Malajski) i południowy (Madagaskar); najważniejszy jest zespól centralny z 2 jęz. cywilizacyjnymi: dżawańskim lub kawi (na Jawie) i malajskim rozpowszechnionym jako jęz. handl.-żeglarski na archipelagach Oceanu Indyjskiego. INDOS [wł.J, indosament — przeniesienie uprawnień wynikających z posiadania weksla, czeku, konosamentu, dowodu składowego na inną osobę przez, umieszczenie podpisu na jego odwrocie. INDRA, główne bóstwo indyjskie okresu wedyjskiego, bóg nieba i burzy, walczący ze złymi demonami; czczony przede wszystkim przez wojowników. INDUKCJA [łac.j: 1) filoz. typ wnioskowania poJ zwalający z poszczeg. faktów wyciągać wnioski ogólne; u Arystotelesa: rozumowanie polegające na przechodzeniu od gatunków do rodzaju; u Bacona: zespół operacji umysł., przy pomocy których przechodzi się od faktów do znajomości praw; razem z -»dedukcją, której jest przeciwieństwem, stanowi podstawę wszelkiego nauk. wnioskowania; 2) i. m atematyczna, podstawowa dla matematyki metoda dowodzenia; jeżeli mamy pewne twierdzenie, w którym jest mowa o liczbie naturalnej k, takieże: Io twierdzenie jest prawdziwe dla n = 1 oraz 2° prawdziwość twierdzenia dla liczby naturalnej k, pociąga za sobą jego prawdziwość dla k +1, wówczas twierdzenie jest prawdziwe dla każdej liczby naturalnej n; 3) fiz. a) i. elektromagnetyczna, zjawisko powstawania w zamkniętym obwodzie siły -►elektromotorycznej (a więc i prądu elektr.) przy każdej zmianie strumienia i. magnet, objętego tymobwodem, np. przy każdej zmianie pola magnet., w którym znajduje się obwód, przy obrocie obwodu w jednorodnym polu magnet, itd.; odkryta 1831 przez M. Faradaya. Zob. też Lenza reguła. Szczególnymi przypadkami i. elektromagnet. są: i. własna (samoIndukcja), polegająca na powstawaniu w obwodzie  INDUKCYJNOSC 352 siły elektromotorycznej wskutek zmiany natężenia pły- siącleciu p.n.e. istniały wysoko rozwinięte kultury nad nącego w nim prądu elektr., występująca np. przy rz. Indus (np. Mohendżo-daro), być może najstarsze każdym zamykaniu i otwieraniu obwodu elektr., oraz cywilizacje świata; i. sz. rozwijała się od IV w. p.n.e.; i. 	wzajemna, polegająca na powstawaniu prądu do I w. n. e., wraz z powstaniem i rozwojem buddyzelektr. w obwodzie sprzężonym za pomocą pola mu, mającego istotny wpływ na całą i. sz. kształtuje magnet, z innym obwodem, w którym zmienia się na- się monument, architektura sakralna, której najważniejtężenie prądu; zjawisko to wykorzystano np. w trans- szym typem jest świątynia — stupa; budowle wznosi formatorach; b) i. elektrostatyczna -»-influencja; c) i. elektryczna, wielkość określona przez siłę (C) dzia- —§ łającą na ładunek jednostkowy (D) umieszczony w dielektryku (A) w nieskończenie wąskiej szczelinie, zawartej między płaszczyznami prostopadły- ^ mi do linii natężenia pola elektr. (B); zob. też przenikalność elektr.; d) i. magnetyczna, wielkość określona przez siłę (C) działającą na jednost- - Indukcja h“6. j, f C, r się w kamieniu (Sanci) lub jako zespoły świątyń kute w skale (Adżanta), bogato zdobione rzeźbą. Od II— V w. sztuka Gandhary (teren dziś. Afganistanu i części Pakistanu) pozostaje pod wpływami hellcmst.; w jej obrębie powstają charakterystyczne dla całej i. sz. posągi Buddy. Rozkwit sztuki staroind. przypada na okres dynastii Gupta (IV—V w.) i kilka wieków po nim następujących, gdy podtrzymywano tradycje tego okresu; powstają nowe odmiany stupy, rzeźba osiąga wielką elegancję i wytwomość; w tym okresie najsilniej przejawia się typowa dla i. sz. tendencja podporządkowania konstrukcji architekt, bujnej dekoracji kowy biegun magnet. (D) umieszczony elektr. i magn . . , w nieskończenie wąskiej szczelinie danego środowi- ^ęźb (świątynia skalna w Ellurze, VIII w.); rozkwita ska (A), zawartej między płaszczyznami prostopadłymi dek orać. malarstwo monument, o świetnym kolorycie do linii natężenia pola magnet. Jednostką i. m. jest (freski Adżanty, V VII w.). Od VI w. i. sz. rozwija gaus (Gsf; zob. też przenikalność (magnet.); 4) biol. ?!?TTtakTz^ w Indonezji (świątynia Borobudur na Jawie, w embriologii warunkowanie określonego rozwoju '*’•) * y Indocblnach (sztuka Khmerów konpewnych terenów zarodka przez inne ośrodki, zwane tyuuuj^cych tradycje pd. md.; ruiny miasta Angkor organizatorami; w genetyce i. somatyczna lub równo- 7homV1* w; ^ngkor1AVatvJiTITI wf Z chvY1' legła, przekazywanie komórkom rozrodczym zmian % podboju Indii przez Mongołów (XII w.) przenika Sa&aWcznvch)kaCh ^ ^ tK (TST^ INDUKCYJNOSC: 1) własna, wielkość charak- jnedabad), a także monument budowle w Delhi Kalteryzująca obwód elektr., mierzona wartością siły kuvc}®> Jj«' -►elektromotorycznej powstającej w tym obwodzie ^ w*b Wpływ muzułm.zaznacza się i w malar przy zmianie natężenia płynącego w nim prądu stwie miniaturowym rozwijającym się od XII w., o 1 amper na sek; 2) wzajemna, wielkość cha- a rozkwitającym w XVI Świetne tradycje ma w Inraktewzująca dwa ¿bwody elektr., mierzona wartością drach rzemiosło artyst. (brązy, kość słoniowa, tkaniny), siły elektromotorycznej powstającej w jednym obwo- ?d xvu “znacza się upadek i. sz. Nowoczesna dzie przy zmianie natężenia prądu o 1 amper na sek ch?£ak erz£ nar" malarstwo, rozwija się w drugim obwodzie; i. wyraża się w henrach (H). °a ixinvictri3jdc'lÍi INDUKTOR -Ruhmkorffa induktor. INDUS, rz. w pd. Azji, dl. 3180 km, dorzecze . f?/. JIłK1Ł 960 000 km*; źródła w Tybecie na wys. 5300 m, gór- ^iurivicifTr' ponen ny bieg w Kaszmirze, środkowy i dolny w Pakistanie; INDYJSKIEPROSO -^-ryż dziki INDYJSKI ARCHIPELAG —Malajski Archipelag. -►drawidyjskie i indoirańskie wpada deltą do M. Arabskiego w pobliżu m. Karaczi, * INDiJSKI OCEAN, obszar wodny między Afryką, największy dopływ Satledż; ogromne wahania wodo- ^^^^f^grAUanSikto wz^hif 20°* dl" wscK a z Oc. Spokojnym wzdłuż 147° dł. wsch.; 74 917 tys. km*, głęb. na pd. od Jawy 7450 m; największe rozciągłości z pn. na pd. i z zach. na wsch. ok. 10 000 km; ao I. Oc. zalicza się: M. Czerwone, Zat stanu, duże znaczenie nawadniające; żegluga ograniczona. INDUSTRIALIZACJA, uprzemysłowienie, wprowadzenie wielkoprzemysł. techniki do gospodarki nar. kraju dotychczas rolniczego. INDYFERENTYZM [łac.], brak zainteresowania, r,erSK^ ^raDsKie, /.at. Bengalską M. Andamanobojętny stosunek do rozmaitych prądów: filoz., rei., **•/ .^elką Zat. Au?tralijską; podwodny grzbiet poliL etycznych itD. górski biegnący od Płw. Indyjskiego ku pd. dzieli IŃDYGENAT [łac.]: 1) przyznanie cudzoziemcowi }■ ,9®' , na czę&Ł wschodnią (głębszą) i zachodnią obywatelstwa kraju, w którym przebywa; 2) w dawnej igły£zą); naj'??ększe wysP.y:,, Madagaskar Sokotra, Polsce nadanie szlachectwa poi. szlachcicowi cudzo: Maskareny i Cejlon oraz kilka mniejszych ąrchij^ziemcowi lagów; antarktyczne lody pływające osiągają latem 65°, INDYGIRKA, rz. w Syberii Wsch. dł. 1890 km; źródła u stóp Wyż. Ojmiakońskiej; płynie ku pn. INDYJSKI PÓŁWYSEP -Dekan. przełomem przez G. Czerskiego; w dolnym biegu nizinna; wpada deltą do M. Wsch.-Syberyjskiego. INDYGO, niebieski barwnik kadziowy, jeden z naj- ,- , , , , „ . , - starszych barwników naturalnych, znany już w staroż., 150 cm; przodek i domowego; i. d o m o w y, stadny stosowany do farbowania bawełny, weby i lnu; daw- Ptek wszystkozerny udomowiony w Ameryce Pn. niej otrzymywany z liści indygowca, obecnie synte- w erze przedkolumbijskiej; dostarcza b. cennego miętycinie; i. chińskie, barwnik fioletowy otrzymy- sa i piór ozdobnych; wyhodowano kiUcan^cie ras, jak: w.„v tlnctorlum „odzm. rte„,„aW IŃDYCOWIEC FARBIERSKI. Indieofera tinctoria. w przyrodzie; i. zwierzęcy, ester mdoksylu INDYK, Meleagris gallopavo, ptak z rzędu kuraków; południowe lasy Amer. Pn.; samiec tokuje podobnie jak i. domowy; dł. 110 cm, rozpiętość skrzydeł ciemnoniebieski — indy go. íw^virr-TP n 'Twska*n’kk . , , INDYJSKA LITERATlfifłA. Jedna z najbogatszych INDYKCJA [łac.], okres 15-letai nazwany tak od lit. świata, ma charakter rei. i filoz. Najdawniejsze ustalanego co 15 lat podatku rolnego w Cesarstwie utwory — pleśni wedyjskie z w. II p.n.e.; na prze- Rzyms^n w śr^iow. jeden z elementów kalendarza, łomie n.e. powstają dwie wielkie epopeje Mahab- INDYWIDUALIZM: 1) w etyce pogląd, ze w syharata i Bamajana? w V w. n.e. żvje największy tuacjach konfliktowych interes grupy społ. nie powipoeta ind. Kalidasa (liryki i dramaty, m. tn. Siakim- rúen górować nad prawami moralnymi jednostki; tala) i dramaturg Bhavabhuti (Uttara-rama-Czartta). 21 dążenie do własnych, niezależnych poglądów i ząZbiory bajek, jakPańczatantra (pocz. n.e.) zawędro- chowań; 3) poczucie własnej odrębności i oryginalwałv w przeróbkach do literatur eur. W średniowieczu n0 . r» i a , i • a i. 	1.' ma charakter wyłącznie rei. (poeta Kabir, autor J^DITA [łac.], dzieła nie wydane, hymnów mistycznych). Renesans i. 1, rozpoczyna się IN EFFIGÍE [łac. w obrazie], do XVII w. kara w XIX w,; jednym z jej twórców jest rei. pisarz wymierzana zaocznie, np. zamiast stracenia skazanego i filozof Ram Mohán Roy; dużą zasługę w spopula- JgS? ^ ,, , .. ryzowaniu i. 1. w Europie ma bengalska rodzina pi- INERCYJNE UKŁADY, Galileusza układy — uklasarzv Dutt (Michael, Toru, Aru). Powieściową lit. ay poruszające się względem gwiazd stałych dowolhist reprezentuje B. Ch. Czatterdżi; najwybitniejszym nym ruchem jednostajnym prostoliniowym bezobrotopoetą XX w. jest Rabindranath Tagore, piszący w jęz. wym; do takich tylko układów dokładnie stosują się bengalskim; zagadnienia walki o postęp społ. porusza zasady dynamiki Newtona. . . . , . . . Anand Mulk Radź IN EXTENSO [łac.], w całej rozciągłości, w całości. INDYJSKA SZTUKA. Rozwijała się na terenie Płw. INFAMIA (łac.], niesława, kara pozbawienia czci; Indyiskiego i Cejlonu, lecz promieniowała na Indo- w dawnej Polsce pociągała za sobą utratę ochrony nezj’ę Tybet i sięgała do Turkiestanu wsch. W III ty- prawnej osoby nią dotkniętej (infamisa).  353 INNOCENTY INFANT, infantka, tytuł młodszych od następcy tronu książąt i księżniczek domu król. w Hiszpanii i Portugalii, używany też w rodach arystokracji hiszp. INFANTERIA [hiszp], piechota. INFANTYLIZM [łac.j, chorobliwe zahamowanie psych, i często fizycznego rozwoju człowieka lub zwierzęcia wskutek zaburzeń czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego. INFEKCJA -»-zakażenie. INFELD Leopold (ur. 1898), fizyk teoret., wieloletni współpracownik A. Einsteina, 1938—50 prof. Uniw. w Toronto (Kanada); od 1950 prof. Uniw. Warsz., członek PAN; jeden ze współtwórców elektrodynamiki nieliniowej. INFIKS [łac.], wrostek — -»-morfem wstawiony w rdzeń wyrazu, np. infiks nosowy języków indoeur.; łac. find-o rozłupuje; ale /id-i rozłupałem. INFLACJA [łac.] PIENIĄDZA, proces wywołany przez zwiększenie ilości pieniądza papierowego lub bankowego znajdującego się w obiegu bez jednoczesnego zwiększenia produkcji lub masy towarowej; oznacza spadek siły nabywczej pieniądza, powoduje wzrost cen; daleko posunięta i. może wywołać zupełna dezorganizację gospodarki; stosowana w kapitalizmie jako metoda finansowania inwestycji, nakręcania koniunktury kosztem ludności. IN FLAGRANTI [łac.], na gorącym uczynku, w chwili popełniania przestępstwa. INFLANTY, hist. nazwa krajów położonych między Dźwiną a jez. Pejpus, zamieszkałych najpierw przez ugrofińskich Liwów, następnie przez Łotyszów. Zob. też Łotwa. INFLUENCA -grypa. INFLUENCJA [łac.], indukcja elektrostatyczna, zjawisko występujące przy —elektryzowaniu przez indukcję elektrostatyczną. INFRADŻWIĘKI, fale akustyczne nie działające na słuch, o częstotliwościach mniejszych od około 10 herców. Zob. też dźwięk, ultradźwięki. INFUŁA [łac.], mitra biskupia — liturgiczne nakrycie głowy biskupów; ma kształt wysokiej, zbliżonej do trójkąta, składanej czapki z dwiema wiszącymi z tylu taśmami; używana od X w. INFUZJA —wlewanie. INFUZORIE -orzęski. INGARDEN Roman (ur. 1893), filozof poi., fenomenolog; prace z zakresu estetyki i teorii poznania; O poznaniu dzieła literackiego, Spór o istnienie świata. INGERENCJA [lac.], wmieszanie się, wtrącanie się do czegoś ; ingerować, mieszać się do czegoś, wtrącać się. INGREDIENCJA [lac.], część składowa mieszaniny (np. przypraw korzennych, lekarstwa), domieszka. INGRES [ęgr] Jean Auguste Dominique (1789— 1867), malarz fr. klasycyzmu; obrazy hist. (Śluby Ludwika XIII), mit. (Edyp i Sfinks, Apoteoza Homera), portrety, akty kobiece (Źródło) oraz sceny o tematyce zaczerpniętej ze Wschodu (Odaliskt, Łaźnia turecka). INGRES [lac.], uroczysty wjazd do katedry 1 objęcie władzy przez nowo mianowanego biskupa. INHALACJA [łac.], wziewanie — zabieg leczn. polegający na wdychaniu par, gazów, rozpylonych płynów, stosowany szczególnie przy schorzeniach dróg oddechowych; inhalatorium, sala wyposażona w urządzenia do i. INHALATOR, przyrząd rozpylający płynne leki do wziewania (—inhalacja); i. lotniczy, przyrząd do zaopatrywania lotnika w tlen podczas lotu na dużej wysokości. INHIHICJA [łac.], psych, zahamowanie procesu myślowego, działania. INHIBITOR —katalizator. INICJACJA [lac.], etnogr. wtajemniczenie, akt lub obrządek u niektórych społeczeństw prymitywnych (Australia, Afryka, Indie) związany z pouczeniami i poddawaniem próbom nowo wstępujących do tajnych lub zamkniętych stowarzyszeń czy związków oraz dojrzewającej młodzieży do społeczności ludzi dorosłych. INICJAŁ [łac.]: 1) ozdobna początkowa litera tekstu w rękopisach lub Inicjał Inicjał drukach; stosowany od V w.; szczególnie piękne w średniow. rękopisach i starodrukach; 2) pierwsza litera imienia i nazwiska. INICJATOR [łac.]: 1) projektodawca; 2) góm. ładunek specj. materiału wybuchowego powodujący eksplozję całego ładunku. INIEKCJA —wstrzyknięcie. INIEKTOR (inżektor) —smoczek parowy. INKARNATKA —koniczyna. INKASO [wł.], pobieranie należności pieniężnej. INKAUST [gr.], dawna nazwa płynu do pisania, odpowiednik dzisiejszego atramentu. INKLINACJA [łac.j: 1) skłonność, nachylenie; 2) geod., astr. nieprostopadłość osi obrotu lunety instrumentu (np. teodolitu) do jego osi pionowej; 3) i. magnetyczna, kąt, jaki tworzy z płaszczyzną poziomą igła magnet, ustawiona w płaszczyźnie południka magnet., obracalna swobodnie w płaszczyźnie pionowej. Zob. też pole (magnetyczne Ziemi). INKLUZ [lac.], wg wierzeń lud. demon zamknięty w jakimś przedmiocie i przynoszący szczęście jego właścicielowi; najczęściej pieniądz przyciągający ao siebie dalsze pieniądze. INKLUZJA, relacja zawierania się jednego zbioru w drugim; np. zbiór białych owiec jest zawarty w zbiorze wszystkich owiec. INKORPORACJA [łac.], włączenie, wcielenie. INKOWIE, plemię grupy jęz. kiczua, żyjące w Andach środk.; na kilka wieków przed odkryciem Ameryki przez Europejczyków założyciel państwa Inków i jego warstwa panująca; w okresie swego rozkwitu państwo Inków sięgało od pn. Chile do pd. Ekwadoru łącznie z Peru i Boliwią; stolica w Cuzco; wysoko rozwinięte: uprawa ziemi ze sztucznym nawodnieniem, górnictwo, budownictwo kam., sztuka i rzemiosło; swoiste „pismo węzełkowe“ — „kipu“ na różnobarwnych sznurkach; podstawą religii — kult słońca. Państwo I. zniszczył najazd Hiszpanów 1532—33. Tabl. 6. INKRUSTACJA [łac.], zdobienie płaszczyzn drewn. lub metal, wprawianymi w nie wzorami dekoracyjnymi z kości słoniowej, masy perłowej, metali, kamienia itp. Zob. też intarsja. INKRYMINOWAĆ [łac.], obwiniać, pomawiać O przestępstwa, złe zamiary. INKUBACJI OKRES, med. —choroby zakaźne. INKUBATOR [łac.]: 1) aparat wylęgowy dla jaj ptasich; 2) med. urządzenia służące do utrzymywania odpowiedniej (stałej) temperatury i odpowiedniego składu powietrza (tlen), konieczne — w niektórych wypadkach — dla utrzymania przy życiu i dla rozwoju wcześniaka. INKUNABUŁ [łac. cunabula — kołyska], stary druk wydany przed 1500. Zob. też stare druki. INKWIZYCJA [łac.], instytucja powołana przez kościół kat. ala poszukiwania, ścigania i sądzenia heretyków, początkowo głównie albigensów. Działalność swą rozpoczęła ok. 1220, w 1. 1232—33 została przekazana przez papieża Grzegorza IX zakonowi dominikanów. Inkwizycja kość. tylko sądziła, wyroki zaś wykonywała uzależniona od kościoła władza świecka. Inkwizycja objęła niemal wszystkie kraje eur.; przetrwała do XVIII w. W Polsce od 1318; podlegała dominikanom krak. i śląskim. Ograniczona 1552 przez sejm piotrkowski. Najbardziej znana inkwizycja hiszp., niezależna od ogólnej, powołana została 1478 przez Ferdynanda V i Izabelę, za zgodą Sykstusa IV; skierowana głównie przeciw Maurom i Żydom. Pierwszym Wielkim Inkwizytorem w Hiszpanii był T. Torąuemada; zniesiona 1820. Dziś instytucją odpowiadającą inkwizycji jest kongregacja św. Officium w Watykanie. INLET, tkanina baweln. b. gęsta, o splocie skośnym lub atłasowym fna wsypy). INN, gł. alpejski dopływ Dunaju, dł. 525 km; dorzecze 28 000 km; źródła w górnym Engadinie; płynie przez Szwajcarię, Austrię i Niemcy, u ujścia pod Passawą niesie więcej wody niż Dunaj; żegluga utrudniona. INNOCENTY, imię papieży: 1) I. III (Lotar Segni, ok. 1161—1216), papież od 1198; zwolennik teorii o wyższości władzy kość. nad świecką; doprowadził papiestwo do szczytu potęgi polit.; walczył z cesarstwem, królami fr. i ang.; nawoływał do IV wyprawy Innocenty III 23 	Mała Enc. Powsz. PWN  INNSBRUCK krzyżowej i krucjaty przeciw albigensom 1215; zwołał IV sobór laterański 1215; 2) I. IV (Sinibaldo de Frieschi, ?—1254), papież od 1243; toczył walkę z ces. Fryderykiem II Honenstaufem; 3) I. X (Giovanni Battista Pamfili, 1574—1655), papież od 1644; popierał Wenecję w walce z Turkami; zaprotestował przeciw warunkom pokoju westfalskiego 1648 przewidującym sekularyzację dóbr kość. w protestanckiej części Niemiec; 4) I. XI (Benedetto Odescalchi, 1611—89), papież od 1676; prowadził spór z królem fr. Ludwikiem XIV o -♦regalia i z kościołem we Francji o artykuły gallikańskie, jego bratanek Livio ubiegał się o tron poi. po śmierci Jana III. INNSBRUCK, m. w zach. Austrii, stoi. Tyrolu; 102100 mieszk. (1955); cenne zabytki arch, z XV w.; przemysł: metal., włókien., spoż.; ośrodek turyst. w Alpach. INNUICI, nazwa własna Eskimosów; oznacza „ludzie“. INOCHODZIEC, inochodnik, szłapak — koń o szczególnym rodzaju chodu; stawia równocześnie obie nogi lewe, a następnie obie prawe. INONU Ismet (ur. 1884), gen. i polityk tur., współpracownik Kemala Paszy, jeden z przywódców przewrotu 1919—23, zwycięski dowódca w wojnie z Grecją 1919—22, następnie premier, 1938—50 prezydent Turcji. INOTA —Varpalota. INOWŁODZ, w., dawniej m., pow. rawski, woj. łódź., nad Pilicą; 850 mieszk. (1956); ślady zamku kazimierzowskiego; zrekonstruowany romański kościół z 1086. INOWROCŁAW, m. pow., pow. miejski, woj. bydg.; 42 800 mieszk. (1956); warzelnie soli, huta szkła, fabryka narzędzi roln.; węzeł kol. i dróg.; źródła solanki i borowina; zakład zdrojowy z łazienkami, fragmenty murów obronnych, kościoły: romański i gotycki. INOZIEMCOWA KROPLE, mieszanina nalewek: rabarbarowej, Walerianowej, opiumowej, z dodatkiem kropli Hoffmanna, olejku miętowego i wyciągu kulczyby; środek uśmierzający bóle żołądka oraz uspokajający. INOZYT, inozytol — sześciowodorotlenowy alkohol pierścieniowy; tworzy bezbarwne kryształki o słodkim smaku; występuje w roślinach, również w mięśniach, wątrobie i mózgu zwierząt. I.N.R.I., litery umieszczane na krucyfiksach, oznaczające: Jesus Nazarenus Rex Judaeorum — Jezus Nazareński Król Żydowski. INSCENIZACJA [łac.J: 1) wprowadzenie utworu literackiego na scenę, przygotowanie sztuki do wystawienia; 2) wprowadzenie zamierzonego efektu w warunkach z góry przewidzianych. INSEKTY [łac.J, popularna, nieco archaiczna nazwa owadów. INSEKTYCYDY, środki owadobójcze — trucizny używane do tępienia szkodliwych owadów; mogą mieć postać roztworu, emulsji, proszku lub gazu. INSEMINACJA —unasienianie. INSERAT [łac.J, ogłoszenie w piśmie. INSKRYPCJA [łac.J, napis na materiale twardym, głównie na kamieniu i metalu; przedmiot badań epigrafiki; także napis na obrazie, rycinie itp. INSOLACJA [łac.J, nasłonecznienie — działanie promieni słonecznych. IN SPE [łac.J, w przyszłości, spodziewane. INSPEKCJA [łac.J PRACY, instytucja nadzorująca warunki pracy z punktu widzenia ich zgodności z przepisami prawa i, postanowieniami układów zbiorowych pracy; i. p. móże być państw, lub społ.; w Polsce przekazano ją związkom zaw. 1 XII 1954 (i. p. techniczna oraz społ.). INSPEKCJA SANITARNA -»-Państwowa Inspekcja Sanitarna. INSPEKT [niem.J, drewniana lub betonowa skrzynia przykryta oszklonymi ramami; ogrzewany ciepłem pochodzącym z rozkładającej się materii org. (obornik, liście, sieczka itp.) i okrywany matami przed utratą ciepła; służy do uprawy roślin, rozsady lub nowalijek w V.umw-um&n-u* okresie zimowym i Inspekt wczesnowiosennym. INSPEKTOR [łaę.J, urzędnik państw, kontrolujący pracę instytucji i zakładów państw, na powierzonym sobie terenie; i. szkolny, urzędnik państwowy stojący na czele powiatowego lub dzielnicowego obwodu szkolnego. INSPICJENT [łac.J, artyst. pracownik teatralny, czuwający nad techn. stroną przedstawienia, wg scenariusza ustalonego przez reżysera. 334 INSPIRACJA [łac.J, natchnienie, wpływ wywierany w jakimś kierunku; inspirować, pobudzać, poddawać myśl. INSTALACJA, bud. urządzenia techn. jednego rodzaju w budynku; i. sanitarne: wodociągowa, kanalizacyjna, centr. ogrzewania, wentylacyjna, gazowa, ciepłej wody, specjalne (np. zsypy śmieciowe) ; i. 	elektryczna, układ przewodów łączących odbiorniki energii elektr. (np. żarówki, silniki, grzejniki) z siecią rozdzielczą. INSTANCJA [łac ], stopień w hierarchii organów państwowych; i. sądowa, sąd danego stopnia w hierarchii postępowania sądowego; również postępowanie przed tym sądem w zakresie jego właściwości funkcjonalnej. INSTITUT DE FRANCE [ęstitty da fr?s], najwyższa instytucja fr. kierująca rozwojem nauk i sztuk; obejmuje 5 akademii: Académie Française, zał. przez kard. Richelieu 1635, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, zał. przez Colberta 1663, Académie des Sciences, zał. przez Colberta 1666, Académie des Beaux-Arts 1795, Académie des Sciences Morales et Politiques 1795. INSTRUKCJE SEJMIKOWE (poselskie), w dawnej Polsce polecenia dawane przez sejmik posłowi na sejm; wykonania ich musiał ściśle przestrzegać; 1791 zniesiono ich moc obowiązującą. INSTRUMENT [łac.J, narzędzie pracy, aparat pomiarowy, aparat do obserwacji. Zob. też instrumenty muzyczne. INSTRUMENTACJA, orkiestracja — układ utworu muz. na orkiestrę, przygotowanie partytury. INSTRUMENTALIZM [łac.J, odmiana pragmatyzmu, wprowadzona przez J. Deweya, wg której pojęcia i teorie nie są obrazem obiektywnej rzeczywistości, tylko narzędziami, instrumentami działania. INSTRUMENTALNY, muz. przeznaczony do wykonania na instrumencie, w przeciwstawieniu do: wokalny. INSTRUMENTY MUZYCZNE, przyrządy służące do wydobywania dźwięków muz. różnej barwy i wysokości; i. m. mechaniczne, przyrządy z obracającym się walcem, którego kolce uruchamiają klawisze (pianola), wentyle (katarynka), zaczepiają dźwięczące blaszki (pozytywka), albo przyrządy z przesuwającą się taśmą papierową, której otwory dopuszczają strumienie powietrza do piszczałek (fonola) ; i. m. transp o n u j ą c e, takie, których dźwięki brzmią o pewną odległość wyżej lub niżej od dźwięków zapisanych" nutami (np. klarnet, róg, kontrabas). Tabela str. 355. INSTYNKT [łac.J, właściwy wszystkim osobnikom danego gatunku i dziedziczny sposób zachowania się, pozornie celowy i rozumny, będący jednak tylko kompleksem wrodzonych odruchów podległych wpływom środowiska, np. i. wysiadywania jaj i opieki nad potomstwem. INSTYTUT GALLUPA (American Institute of Public Opinion), zał. 1935 w Princetown (N. Y.) przez G. H. Gallupa; zajmuje się badaniem opinii publ. w zakresie życia polit, i społ.; wyniki ogłasza w postaci statystyk; na jego wzór zorganizowano we Francji „Institut Français d’Opinion Publique“. INSTYTUT MUZYCZNY W WARSZAWIE, szkoła muz. zał. w 1861 przez Apolinarego Kątskiego; prowadzony przez najlepszych pedagogów Warszawy, wykształcił szereg wybitnych kompozytorów, instrumentalistów i śpiewaków poi.; przemianowany 1918 na Konserwatorium Muzyczne w Warszawie. INSTYTUT OŚWIATY I KULTURY IM. S. STASZICA, instytucja zał. w 1919 w Warszasvie; miał na celu budzenie, popieranie i ogniskowanie wszelkich poczynań oświat, i kult. ludu; zorganizował Uniw. Lud. im. St. Staszica w Warszawie. INSULINA, hormon wytwarzany przez wysepki Langerhansa w trzustce; reguluje węglowodanową przemianę materii w ustroju; stosuje się podskórnie przy leczeniu cukrzycy i in. schorzeń. INSULT -udar (mózgu). INSUREKCJA —powstanie kościuszkowskie. INSYGNIA [łac.J, oznaki władzy, godności, stanu, urzędu lub zasług; królewskie: korona, berło i jabłko; papieskie: tiara, klucze, laska pasterska, pierścień. INSYNUACJA [łac.J, złośliwe podsuwanie krzywdzącej kogoś myśli, budzenie podejrzenia; rozmyślnie Insygnia papieskie  355 INTERFERENCYJNE PRĄŻKI Podział instrumentów muzycznych naukowy 1. Idiofony — instrumenty, w których źródłem dźwięku są drgania elastycznej masy całego instrumentu: a) uderzane (kastaniety, talerze, trójkąt, ksylofon, dzwonki, wibrafon, czelesta, dzwony, gong, tam-tam, dzwon, carillon itp.), b) szarpane (pozytywka), c) pocierane (harmonika szklana). 2. Membranofony — instrumenty, w których źródłem dźwięku są drgania napiętej błony (membrany): a) kotły, b) bębny (wielki, czyli tolumbas, mały, czyli werbel, taraban, bębenek baskijski, czyli tamburyn). 3. Chordofony — instrumenty, w których źródłem dźwięku są drgania napiętych strun (prototyp: luk muzyczny): a) szarpane (lutniowe, jak lutnia, teorban, mandolina, itp.; cytra, gitara, harfa), b) uderzane: z klawiaturą (klawikord, klawesyn, fortepian, pianino), bez klawiatury (cymbały), c) smyczkowe (wiole, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, lira korbowa). 4. Aerofony — instrumenty, w których źródłem dźwięku są drgania słupa powietrza w piszczałce: a) z ustnikicm lejkowatym (rogi, trąbki, kornety, sakshomy, puzony), b) wargowe (flety), c) stroikowe: ze stroikiem podwójnym (oboje, rożek angielski, fagoty, hekelfon), pojedynczym (klarnety, saksofony, dudy) i przelotowym (harmonium, akordeon, harmonijka ustna), d) organy i pokrewne. 5. Elektrofony — instrumenty elektryczne, w których dźwięk powstaje w drodze elektromagnetycznej (eksperymentalne formy o nazwach: trautonium, telertion, elektronium, pianofon i in.). potoczny 1. Strunowe — w których dźwięk powstaje przez wprowadzenie strun w drgania: a) smyczkowe, w których drgania strun powstają przez pocieranie smyczkiem (wiole, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), b) szarpane, ręką bezpośrednio lub za pomocą plektronu itp. (harfa, lutnia, mandolina, gitara, cytra), c) klawiszowe — w których drganie strun wywołuje uderzenie młoteczka lub szarpnięcie za naciśnięciem klawisza (klawikord, klawesyn, fortepian, pianino). 2. Dęte — w których dźwięk powstaje przez wprowadzenie w drganie słupa powietrza w piszczałce: a) drewniane (nieraz zrobione z metalu, ebonitu itp.), w których wysokość dźwięku zmienia się głównie przez otwieranie i zamykanie otworów piszczałki za pomocą klap (flety, oboje, rożek angielski, hekelfon, klarnety, fagoty, saksofony), b) blaszane, w których dźwięk wydobywa się przez zmianę napięcia warg i siły zadęcia oraz przez zmianę długości rury (piszczałki) za pośrednictwem wentyli bądź suwaka (rogi, trąbki, komety, puzony, sakshomy), c) klawiszowe, w których naciskanie klawiszy otwiera dopływ powietrza do piszczałek lub stroików (organy, harmonium, akordeon). 3. Perkusyjne — w których dźwięk powstaje przez uderzanie lub potrząsanie: a) o określonej wysokości dźwięku (kotły, ksylofon, dzwonki i dzwony, wibrafon, czelesta), b) o nieokreślonej wysokości dźwięku (bębny, talerze, trójkąt, gong, tam-tam, kastaniety, taraburyn). fałszywe przypisywanie komuś jakiegoś zamiaru, intencji. INTAGLIO -»-gemma. INTARSJA [wł.], zdobienie płaszczyzn drewn. wprawianymi w nie wzorami dekoracyjnymi z innych gatunków drewna. INTEGRACJA [iac.]: 1) scalanie, tworzenie całości z części; integralny — całkowity, nierozerwalnie związany, tworzący całość; 2) psych, wewnętrzne powiązanie, wzajemne przenikanie poszczególnych funkcji psychicznych. INTEGRAF [łac.J, przyrząd służący do wykreślania krzywej całkowej y = / f(x)dx danej krzywej y = /(*). Tak nazywają też czasem przyrząd do graficznego rozwiązywania równań różniczkowych. INTEGRALNOŚĆ TERYTORIALNA [łac.], zasada nienaruszalności terytorium państwa; jedna z podstawowych zasad prawa międzynarodowego. INTEGUMENT, osłonka -►zalążnia (rys.). INTELEKT [łac.]: 1) zdolność postrzegania lub myślenia, inteligencja; 2) zdolność rozumienia zarówno rzeczy postrzeganych bezpośrednio przez zmysły, jak poznawanych przez rozum; 3) suma zdolności umysłowych, przy pomocy których zdobywamy, zatrzymujemy i rozszerzamy zasób wiedzy, w odróżnieniu od zmysłów. INTELEKTUALIZM [Iac.], doktryna filoz., wg której wszystko, co istnieje, da się sprowadzić do elementów „intelektualnych“, tzn. do pojęć, sądów i rozumowań. INTELIGENCJA [łac.]: 1) umiejętność zdobywania wiedzy o rzeczywistości i wykorzystywania jej w życiu; zdolność przystosowania się do nowych zadań i warunków życia; termin definiowany różnie przez różnych psychologów; 2) warstwa ludzi wykształconych, posiadających określone umiejętności. INTELIGENĆE SERVICE [yntęlydżns sę:wys], ang. służba wywiadu i kontrwywiadu. INTENCJA [łac.], myśl przewodnia, cel lub motyw działania, zamiar; intencjonalny, zamierzony. INTENCJONALIZM [łac.], pogląd filoz., pochodzenia średniow., wg którego wspólną cechą wszystkich aktów psych, jest ich intencjonalność, czyli skierowanie ku jakimś przedmiotom znajdującym się poza świadomością. Czołowy przedstawiciel F. Brentano; w Polsce K. Twardowski. INTENDENT [lac.]: 1) we Francji XVII i XVIII w. urzędnik o szerokich pełnomocnictwach przeprowadzający w imieniu króla inspekcie prowincyj; intendenci stali się główną podporą absolutyzmu król.; 2) kierownik działu gosp. w wojsku (oficer intendentury), także w instytucjach (np. i. gmachu, teatru, szpitala). INTENDENTURA, jeden z głównych działów kwatermistrzostwa, obejmujący zaopatrywanie wojska w żywność, umundurowanie itp.; jej pierwowzorem w Polsce był tzw. Komisariat Wojskowy utworzony 1790 na mocy uchwały Sejmu Czteroletniego. INTENSYFIKACJA [lac.], podniesienie natężenia, intensywności, zdolności produkcyjnej. v INTENSYWNA GOSPODARKA ROLNA, system gospodarki, w którym wzrost produkcji osiąga się przez zwiększenie urodzajności ziemi drogą racjonalnego wykorzystania dużych nakładów kapitału na jednostkę użytkowanego gruntu (ogrodownictwo, uprawy przemysł., intensywna hodowla). INTENSYWNOŚĆ PRACY, stopień natężenia pracy w procesie produkcji; zwiększenie i. p. osiąga się przez przyspieszenie biegu maszyn, wprowadzenie produkcji taśmowej lub organizację pracy. Zob. też tayloryzm, fordyzm. INTERCYZA -»majątkowa umowa małżeńska. INTERDYKT [łac.]: 1) nakaz lub zakaz wydany przez pretora sprawującego w Rzymie władzę sądowniczą; 2) w prawie kanonicznym kara wykluczenia od udziału w sakramentach i niektórych obrzędach rei., dawniej stosowana nieraz wobec ludności całego kraju. INTERFAZA, okres między heterotypowym a homeotypowym podziałem jądra komórkowego; -»mejoza. INTERFERENCJA FAL, zjawisko występujące przy -►superpozycji dwóch lub więcej fal tej samej częstotliwości; zależnie od amplitud tych fal i różnicy faz może nastąpić wzmocnienie, osłabienie lub nawet całkowite wygaszenie fal w pewnych obszarach przestrzeni. INTERFERENCYJNE BARWY, barwy obserwowane na powierzchniach cienkich przeźroczystych błonek (np. baniek mydlanych, warstewek oliwy na powierzchni wody); powstają w wyniku interferencji fal świetlnych odbitych od obu powierzchni blonek. INTERFERENCYJNE PRĄŻKI, prążki na przemian ciemne i jasne powstające w miejscach, gdzie się spotykają dwie wiązki światła jednobarwnego pochodzące z tego samego źródła, lecz przebiegające różne drogi; prążki jasne powstają w miejscach spotkania wiązek 23' INTERFEROMETR w -«-fazach zgodnych, prążki ciemne zaś w fazach przeciwnych INTERFEROMETR [lac.-gr.], przyrząd, w którym wiązka światła, pochodzącego z zewn. źródła, dzieli się na dwie wskutek częściowego jej odbicia od bardzo cienko posrebrzonej płytki szklanej; powstałe dwie wiązki po przebyciu rożnych dróg optycznych wytwarzają prążki -►interferencyjne; i. służy do wyznaczania długości fal światła, pomiarów małych długości, współczynnika załamania itp. INTERFOLIOWAC [łac.J, wstawiać karty puste, niezadrukowane między karty książki; in terf o Ił owany egzemplarz, egzemplarz w ten sposób oprawiony. INTEKGLACJAŁ [lac.], okres między dwoma zlodowaceniami (-►głacjałami) lodowcowej epoki; charakteryzuje go cofnięcie się lodowców i ocieplenie klimatu. L nazywamy również skały powstałe w tym okresie. INTÉRIEUR [fr., ęterj$:r]: 1) wnętrze; 2) obraz przedstawiający wnętrze; rodzaj uprawiany zwłaszcza przez malarzy holend. w XVII w. INTERKI NEZ A [lac.-gr.], okres między podziałami jądra komórkowego, tzw. jądro spoczynkowe. INTERLAKEN, m. w środk. Szwajcarii; 10 000 mieszk. (1955); klasztor z XII w.; znany ośrodek turvst. w Alpach Berneńskich. INTERLINIA [łac.], druk: 1) odstęp między wierszami tekstu; 2) -«-justunek oddzielający wiersze druku. INTERLUDIUM [łac.], wstawka instrument w pieśni lub utworze wok.-instrument. INTERMEDIUM [łac.]: 1) w teatrze średniow. sceny komiczne przeplatające główny nurt widowisk rei.; 2) krótkie utwory komiczne grywane pomiędzy aktami właściwej sztuki lub fragmenty widowiska odgrywane przed zapuszczoną kurtyną podczas zmian dekoracji. Zob. też intermezzo. INTERMEZZO [wl.]: I) utwór muz.-dramat, o charakterze pogodnym, wykonywany podczas przerwy (antraktu) w przedstawieniu teatr.; rozpowszechniony we Włoszech w XVII—XVIII w.; najczęściej krótkie opery komiczne; 2) tytuł miniatur fortep. nie ujętych w określoną formę. INTERNAT [lac.], zakład wychowawczy zapewniający uczącej się młodzieży mieszkanie, utrzymanie i opiekę. INTERNATIONAL NEWS SERVICE (INS) [yntanęjsznel nju:z sęrwis], jedna z największych agencji prasowych USA; zał. 1906, od 1958 połączona z UP. INTERNOWANIE [łac.], umieszczenie w specjalnych obozach oddziałów wojsk, państwa wojującego, które przekroczyły granice państwa neutralnego; osadzenie w obozach do zakończenia wojny obywateli państwa nieprzyjacielskiego. INTERPELACJA [łac.], zapytanie skierowane przez członka parlamentu pod adresem ministra lub rządu. INTERPOLACJA [łac.]: 1) wprowadzenie do tekstu nie napisanych przez autora słów, zdań lub całych zwrotów; 2) mat. znajdowanie przybliżonych wartości funkcji w przedziale, jeśli znamy jej wartości na krańcach tego przedziału. Funkcję przybliża się zwykłe za pomocą wielomianów i w zależności od stopnia wielomianu przybliżającego rozróżnia się interpolacje liniowe, kwadratowe, sześcienne itd. Zob. też ekstrapolacja. INTERPRETACJA [lac.]: 1) wyjaśnienie, objaśnienie tekstu, wypowiedzi, faktu; i. prawa, wykładnia iłrzepisu prawa, może być rozszerzająca, zwężająca ub autentyczna (przez organ, który wydał dany akt prawny); 2) sposób wykonania utworu muz., literackiego; sposób indywidualnego odtworzenia roli przez aktora. INTERPUNKCJA [łac. oddzielanie], przestankowanie — zbiór reguł dotyczących używania w zdaniach znaków przestankowych INTERREGNUM [łac.], bezkrólewie. INTERREX [łac.], w Polsce od 1572 głowa państwa w czasie bezkrólewia; obowiązki i. pełnił prymas. 1NTERSEKS [łac.], osobnik jednopłciowy, mający jednak rozwinięte w mniejszym lub większym stopniu cechy płci przeciwnej; powstaje zwykle wskutek zaburzeń w stosunkach liczbowych między -«-chromosomami zwykłymi i chromosomami płci bądź przy krzyżowaniu odległych ras lub gatunków. INTERVIEW, [ang. yntawju], wy- « _ - . ; _ . wiad prasowy, rozmowa na określony temat przeprowadzona przez dziennikarza i przeznaczona do opublikowania w prasie. > w Interwały muzyczne 356 INTERWAŁ [łac.]: 1) odstęp, pauza; 2) muz. odległość między dźwiękami. INTERWENCJA [łac.]: 1) mieszanie się w cudze sprawy; starania podejmowane w interesie innych osób; 2) w prawie międzynarodowym — mieszanie się w sprawy wewnętrzne obcego państwa. INTOKSYKACJA [łac.-gr.], med. zatrucie organizmu jadami drobnoustrojów (np. zarazków błonicy, duru brzusznego) lub innymi substancjami trującymi (np. grzybami, alkoholem). INTONACJA [łac.], zmiana tonu głosu w obrębie wypowiadanych zespołów głosowych: 1) językozn. a) i. zdaniowa określająca stosunek mówiącego do treści własnej wypowiedzi, np. oznajmienie, wątpienie, pragnienie, rozkaz itp.; b) i. zgłosek — dla zaznaczenia różnic znaczeniowych między wyrazami i formami gram., np. serbo-chorw., pisah pisałem: plsah napisałem; 2) muz. a) rozpoczynanie przez jedną osobę śpiewu podejmowanego następnie przez cały zespół; b) sposób wydobywania dźwięków pod względem ich wysokości; może być czysta, tj. dokładna,lub nieczysta, sprawiająca wrażenie fałszu. INTRADA -«-introdukcja (muz.). INTRATA, dochód, czysty zysk; w dawnej Polsce dochód z majątku ziemskiego; intratny, przynoszący dochód. INTRODUKCJA [łac.]: 1) wprowadzenie do akcji, na urząd itp.; 2) udzielenie godności duchownej przez władzę świecką; zob. też inwestytura; 3) część wprowadzająca utworu lit.; 4) muz. intrada — wstęp instrument. (zamiast uwertury) do opery, operetki, oratorium lub dłuższych utworów instrumentalnych. INTROLIGATORSTWO [łac.], rzemiosło, sztuka oprawiania książek. INTROSPEKCJA [łac.], obserwowanie własnych przeżyć psych. INTRUZJA [łac.], geol. wciskanie się magmy w wyższe partie skorupy ziemskiej; magma ta zastygając tworzy skały intruzywne. INTRYGA [fr.]: 1) podstępne działanie dla osiągnięcia zamierzonego celu; 2) lit. układ sprzecznych dążeń i działań osób występujących w utworze fabularnym lub sztuce teatr, stanowiący szkielet akcji. INTUBACJA [łac.], med. wprowadzenie do tchawicy przez usta i krtań specjalnej rurki; stosowane w przypadkach zwężenia krtani, grożących uduszeniem (np. w błonicy krtani), przy narkozie dotchawiczej oraz celem wprowadzenia leków. INTUC -»-związki zawodowe (tabela). INTUICJA [łac.], przekonanie pojawiające się nagle, bez udziału rozumu; bezpośrednie „poznawanie“ przedmiotu, poznanie irracjonalne, przeciwstawne poznaniu rozumowemu i doświadczalnemu; przeczucie przypominające swym charakterem instynkt. INTUICJONIZM [łac.], doktryna fiłoz. przyznająca intuicji naczelne miejsce w procesie poznawczym. INTYNA, wewnętrzna błona zarodników (u mszaków i paprotników) i ziaren pyłkowych (u roślin kwiatowych); zbudowana z celulozy. INULINA, cukier złożony (polisacharyd) zbudowany z wielu cząsteczek fruktozy, podobny do skrobi; rozpuszczalny w gorącej wodzie; czysty składnik ciał zapasowych roślin z rodziny złożonych, np. sałaty, cykorii, georginii; występuje prawie wyłącznie w zimujących podziemnych organach roślin. INVERNESS [ynwanęs], m. i port w W. Brytanii (pn. Szkocja) u wylotu Kan. Kaledońskiego do M. Północnego; 28 100 mieszk. (1951); stoi. hr. I.; niewielki przemysł różnorodny. INWALIDA [łac.], osoba pozbawiona częściowo lub całkowicie zdolności do pracy; ze względu na przyczynę inwalidztwa rozróżnia się i. wojennych, i. wojskowych, i. pracy (wskutek wypadku podczas pracy lub choroby zawodowej), i. cywilnych (w wyniku pozostałych przyczyn); ze względu na stopień utraty zdolności do pracy rozróżnia się 3 grupy i.: I grupa — niezdolni do żadnej pracy i wymagający stałej opieki innej osoby; II girupa — mający ograniczoną zdolność do pracy, lecz nie wymagający opieki; III grupa — niezdolni do systematycznej pracy w swoim zawodzie w zwykłych warunkach pracy, lecz zdolni do pracy z obniżeniem kwalifikacji lub wydajności albo tylko w określonych warunkach. INWAR, stal stopowa (ok. 36*/o niklu, 0,2*/f chromu i 0,3V* węgla) o bardzo małym współczynniku rozszerzalności w temp. do 100°; stosowany do wyrobu precyzyjnych przyrządów pomiarowych, optycznych itp. INWAZJA [łac.]: 1) najazd, wtargnięcie nieprzyjaciela; 2) zarażenie organizmu pasożytami należącymi do świata zwierzęcego. Zob. też zakażenie. INWENCJA [łac.], twórcza pomysłowość; muz. krótki utwór instrument, o technice imitacyjnej.  Inwersja 357 INWENTARZ [łac.]: 1) spis aktywów i pasywów majątku (jako całości) lub przedmiotów majątkowych; 2) wyposażenie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (i. żywy i martwy); 3) przyjęcie spadku „z dobrodziejstwem inwentarza“ — przyjęcie go z ograniczeniem odpowiedzialności za długi tylko do wysokości wartości aktywów spadku. INWERSJA [łac.]: 1) jąz. przekładnia, zmiana zwykłego szyku wyrazów zdania, najczęściej w poezji; szczególnie charakterystyczna dla stylu poi. poetów XVII i XVIII w.; 2) cliem. ogólnie; zmiana znaku kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła (związków optycznie czynnych); zwykle przez i. rozumie się przemianę prawoskrętnego roztworu cukru trzcinowego (sacharozy) w lewoskrętny, wskutek hydrolizy sacharozy na glikozę (nrawoskrętną) i fruktozę (lewoskrętną) — fruktoza skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w lewo o większy kąt niż głikoza w prawo; mieszanina obu tych cukrów prostych (glikozy i fruktozy) nosi nazwę cukru inwertowanego; 3) fiz. i. temperatury, zjawisko stopniowego wzrostu temperatury powietrza do pewnej wysokości, powyżej której następuje normalny stopniowy jej spadek; zachodzi przy silnym wypromieniowaniu energii cieplnej przez Ziemię; w warstwie i. gromadzą się pyły i zwiększa się zawartość pary wodnej; 4) mat. i. względem okręgu, przekształcenie, w którym odpowiadające sobie punkty, np. P i P', leżą (rys.) na prostej przechodzącej przez środek O okręgu o promieniu r, przy czym OP • OP' - i*; 5) muz. w utworach polifonicznych prowadzenie tematu w kierunku odwróconym. INWERSYJNY FILM, film odwracalny, używany głównie przez filmowców amatorów; taśma o szerokości przeważnie 16 lub 8 mm, na której dzięki właściwościom emulsji i po specjalnym procesie obróbki labor. otrzymuje się bezpośrednio (bez negatywu) obraz pozytywowy. INWESTYCJE [łac.], nakłady na rozbudowę majątku trwałego; i. dzielą się na produkcyjne (budowa nowych zakładów przemysł, lub rozbudowa istniejących) i nieprodukcyjne (budowa szkół, domów mieszkalnych itp.); inwestor, podmiot gosp. dokonujący i.; tytuł inwestycyjny, w gospodarce socjalist. zatwierdzona przez jeanostkę nadrzędną podstawa realizacji i. i jej finansowania. INWESTYTURA [łac.], w średniow. przekazanie wasalowi nadanych dóbr lennych lub urzędu przez wręczenie symbolu (np. grudki ziemi, chorągwi); w prawie kościelnym w XII w. nadanie lenna biskupowi; spór o inwestyturę, między papieżami a cesarzami niem. o prawo nadawania godności kościelnych rozpoczęty 1075 zakończy! się 1122 kompromisowym konkordatem —wormackim. INWIGILACJA [łac.], systematyczna obserwacja zachowywania się określonej osoby. INWOKACJA f łac.], wezwanie, błaganie; np. w starożytności bóstw przed rozpoczęciem obrzędu, w poezji — muz lub Boga z prośbą o natchnienie. INWOLUCJA [tac.]: 1) biol. proces ewolucyjny prowadzący w historii rodowej organizmów do uwstecznienia i często zaniku pewnych części ciała, tkanek lub narządów, np. uwstecznienia ogona u człowieka do ukrytego pod skórą szczątka; 2) med. procesy związane ze starzeniem się narządu lub ustroju; 3) mat. przekształcenie polegające na tym, że jeżeli punktowi P odpowiada punkt P', to punktowi P' będzie odpowiada! wyjściowy punkt P', a nie jakiś trzeci punkt P"4=P; i. jest np. inwersja, symetria, ale nie jednokładność. INŻYNIERIA [fr.J, dział techniki związany z projektowaniem i konstruowaniem budowli komunik., energet., przem. itp.: i. chemiczna -»-chemia. INŻYNIERYJNE WOJSKA (saperzy), rodzaj wojsk, których zadaniem jest niszczenie umocnień i obiektów nieprzyjaciela, minowanie, budowa dróg i mostów, rozbudowa umocnień stałych i in.; znane pod różnymi nazwami od starożytności, w Polsce od XVI w. IŃSKO: 1) jez. na Pojez. Drawskim, ok. 600 ha, dł. 5,7 km, szer. 2,9 km, maks. głęb. 41 m; wypływa rz. Ina; 2) m. i stacja klimatyczna, pow. stargardzki, woj. szczec., na Pojez. Drawskim, nad jez. Ińsko; 1500 mieszk. (1956); kąpielisko. IO, mit. gr. kapłanka Hery w Argos, ukochana Zeusa, zamieniona przez niego w białą jałówkę; na życzenie zazdrosnej Hery oddana pod straż Argusowi. ION, mit. gr. syn Apollina i Kreuzy, protoplasta Jonów. IRAN IONESCO Eugène (ur. 1912), dramaturg fr. pochodzenia rum., przedstawiciel awangardowego teatru; Łysa śpiewaczka, Lekcja, Krzesła. IONESCU Take (1858—1922), polityk rum. z partii liberalnej; 1920—23 min. spraw, zagr.; współtwórca Małej Ententy. IORGA Nicolae (1871—1940), polityk i historyk rum., członek Akad. Nauk; ideolog rum", nacjonalizmu burż., jeden z założycieli rum. partii nar.-demokr.; 1919—20 przewodniczący parlamentu; 1931—S2 premier; zamordowany przez organizację faszyst.; liczne prace m. in. historia Rumunii, dzieje państwa tur. i państw bałkańskich. IOWA [ęj»ua], stan w USA; 145 748 km*, 2 621 000 mieszk. (1950); stoi. Des Moines; stepowa równina między Missouri i Mississippi; najbogatszy stan roln. (95*/« og. pow.); uprawy: kukurydza (15°/« produkcji kraj.), owies (14*/»), hodowla zwierząt rzeźnych (14°/«); gospodarstw zelektiyfik. 90*/«, w tym 8IV» posiada telefony; 241 000 traktorów. IPERYT, gaz musztardowy — związek org. ; bezbarwna oleista ciecz o zapachu musztardy, nadzwyczaj trująca (niszczy tkanki), przenikająca przez skórę i materiały włókien.; w I wojnie świat, użyty jako trucizna bojowa, obecnie stosowany w medycynie. IPORKA, mipora — materiał ciepłochronńy z masy plastycznej porowatej. IPORYT, lekki beton. IPSWICH [yps°ycz], m. i port w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia); 104 800 mieszk. (1951); przemysł: wagon., maszyn., elektrotechn., skórzany: rybołówstwo. IQBAL Mohamed (1873—1938); filozof i poeta ind., rzecznik samodzielności Pakistanu; poematy w języku urdu Asrar-i-Khudi (Tajemnica jaźni) i perskim. IQUIQUE [ikjke], m. port. w pn. Chile; 39 600 mieszk. (1952); wywóz saletry (w pobliżu kopalnie). IQUITOS, m. we wsch. Peru; 44 000 mieszk. (1952); port na rz. Amazonce, dostępny dla statków ocean, (do 3000 t); lotnisko. Ir, symbol pierwiastka chem. irydu. IRAK, republ. w pd.-zach. Azji; 444 442 kmï, 4 948 000 mieszk. (1954), Arabowie (90°/o), Kurdowie, Turcy; stoi. Bagdad; większość obszaru zajmuje urodzajna nizina Mezopotamii nad Tygrysem i Eufratem, które złączone w jedno ujście Szatt-el-Arab uchodzą do Zat. Perskiej; na pn. i pn.-wsch. górzysty (góry Zagros, Taurus); na zach. Pustynia Syryjska; klimat gorący, suchy; ponad 60*/» obszaru stepy; uprawy (5,4°/» og. pow.) na terenach nawodnionych (gł. Mezopotamia) i w oazach; ludności roln. 80°/«; uprawy: daktyle (70°/« świat, zbiorów), jęczmień, ryż, bawełna, tytoń; hod. (gł. koczownicza): owce, kozy, wielbłądy; duże wydobycie ropy naft. (zasoby 10°/« świata kapitalist.); ośrodki wydobycia: Mosul, Kirkuk, Az-Zubair, Hanekin; eksploatacja w rękach międzynar. koncernów naft.; drobny przemysł: włókien., spoż., naft.; gł. m.: Mosul, Kirkuk, Kerbela; gł. port Basra; eksport: ropa naft., daktyle, jęczmień (razem 78°/«), skóry (karakuły), wełna, bawełna; handel gł. z W. Brytanią. Historia: Hist, staroż. -»-Babilonia i -►Asyria. Po zdobyciu przez Arabów 637 I. był ośrodkiem islamu (763 założony Bagdad, stoi. kalifatu) do podboju mongolskiego 1258; następnie był przedmiotem sporu między Turkami a Persami. Po upadku Bagdadu 1627 do 1918 prowincja tur., którą zajęli Anglicy w czasie I wojny świat, tworząc tu 1920 swoje terytorium mandatowe i proklamując 1921 monarchię konst. Po wygaśnięciu 1932 mandatu ang. I. stał się niezależnym państwem; w czasie II wojny świat, okupowany przez Anglików wypowiedział wojnę Niemcom. Od 1945 jest członkiem Ligi Arabskiej. 1955 ulegając wpływom W. Brytanii przystąpił do paktu bagdadzkiego; rosnące wpływy gosp. i polit. USA. W lutym 1958 król Faisal i król Jordanii Hussein proklamowali w Ammanie Arabskie Państwo Federalne z królem Faisalem na czele; w lipcu 1958 rewolucja narodowa, obalenie monarchii. IRAKLION, Heraklion (dawniej Kandia), największe m. i port na Krecie (Grecja); 51 100 mieszk. (1951); w pobliżu Knossos ze słynnym muzeum starożytności; handel i eksport artykułów roln.; produkcja mydlą; port lotniczy. IRAN (Persja), król. w pd.-zach. Azji, między M. Kaspijskim i Zat. Perską; 1645 000 km2, 20 900 000 mieszk. (1955), Persowie (60°/«), Turkmeni, Azerbejdżanie, Kurdowie i in.; rei. mahomet., jęz. urzęd. perski; stoi. Teheran, in. gł. m.: Tebriz, Meszhed,  IRAŃSKA WYŻYNA Abadan, Isfahan. Warunki naturalne: wąskie pasy nizin nad M. Kaspijskim, Zat. Perską i cześć niziny Mezopotamii na pid.-zach.; reszta, bezodpływowa Wyż. Irańska (śr. 1000—2000 m) otoczona od pn. górami Elbrus (Demawend 5670 m), od pd.-zach. i pd. Zagros i Mekran, od wsch. G. Wsch.-Irańskimi i Sehred; wnętrze kraju zajmują rozległe słone I! pustynie: Deszt-e-Kewir na pn., Deszt-e-Lut na wsch.; stałe rz. tylko w górach i na wybrzeżach, największa Karun na pd.-zach.; klimat kontynent., roślinność uboga, stepowo-pustynna, lasy tylko w górach, jedynie nad M. Kaspijskim bujna roślinność podzwrotnikowa. Gospodarka: rolnictwo (ok. 10'/o pow.) tylko na obszarach niz. (ok. 85'/» ludności roln.); uprawy: jęczmień, pszenica, bawełna, tytoń, mak (opium), róże (olejki), owoce poludn.; wewnątrz kraju koczownicza hod. owiec, kóz, bydła rog., koni, wielbłądów; surowce miner, słabo zbadane i eksploatowane (węgiel, żelazo, nikiel, miedź i in.) poza ropą naft. (gł. pola roponośne na pd.-zach. w Cnuzistanie), której zasoby oblicza się na 1,7 mld t (wydobycie ok. 26 min ton w 1955); przemysł gł. naftowy oraz słabo rozwinięty włókien., skórz., spoż.; rzemiosło (słynne dywany perskie); komunik, słabo rozwinięta (ok. 3000 km linii kol.); gł. porty: Abadan, Bender Szahpur (Zat. Perska), Bender Śzah, Pahlewi (M. Kaspijskie); eksport: ropa naft., skóry, dywany, produkty rolne. Ustrój. Monarchia konst. dziedziczna w linii męskiej; konstytucja z r. 1906 (zmiany z r. 1949); parlament dwuizbowy (od r. 1949); izba wyższa pochodzi częściowo z wyboru, częściowo z nominacji szacha, izba niższa z wyboru. Premier i rząd mianowani przez szacha na wniosek parlamentu. Historia. Ok. 550 p.n. e. Cyrus W. z perskiego rodu Achemenidów opanował i poszerzył państwo Medów podbijając Babilonię i Azję Mniejszą. Jego syn Kambyzes zdobył Cypr i Egipt; potężną monarchię perską zorganizował i umocnił Dariusz, który rozpoczął długoletnie wojny z Grecją. W 331 p. n. e. Persja została podbita przez Aleksandra W.; przejściowy wpływ cywilizacji gr. (-►hellenizm). Do III w. n. 	e. pozostawał I. pod władzą obcej dyn. Seleucydów; dawną potęgę przywróciła I. miejscowa dyn. Sasanidów (226—636). W VII w. kraj przeszedł pod fianowanie najeźdźców arab., którzy narzucili mu reigie islamu. Od IX w. rządziły lokalne dynastie, do podboju I. przez Dżyngis-Chana 1223; w 1380 tworzył I. 	część państwa Tamerlana. Od 1501 pod narodową dyn. Safawidów I. przeżywał nowv okres świetności; 1794—1925 panowała dyn. tur. pochodzenia, Kadżarowie; 1907 I. został podzielony przez Rosję i Anglię na strefy wpływów w czasie I wojny świat, był okupowany przez wojska obu państw. 1921 rezygnacja ZSRR z praw carskiej Rosji do I. W 1925 Reza Chan obalił dyn. Kadżarów i objął tron jako Reza Szach Pahlewi; 1927 pakt neutralności z ZSRR. 1934 zmieniono oficjalną nazwę państwa z Persji na Iran. W czasie II wojny świat, okupowały I. wojska radzieckie i ang.; konferencja w Teheranie 1943 uznała jego niepodległość i wojska obce opuściły I. 1946. Rosnące wpływy USA, 1949 wypowiedzenie paktu przyjaźni z ZSRR, represje wobec partii lewicowych (Tudeh). 1951 pod wpływem ruchu antykolonialnego rząd Mossadegha upaństwowił pola naftowe należące gł. do Anglo-Iranian Oil Company, co wywołało ostry zatarg z Anglią; 1953 rząd Mossadegha obalony; 1954 układ z Międzynar. Konsorcjum naft. zapewniające decydujący wpływ USA. Od 1955 I. jest członkiem paktu bagdadzkiego. IRAŃSKA WYŻYNA, wyżynny obszar w pd.-zach. Azji od Wyżyny Armeńskiej do rz. Indus i od Niz. Turańskiej do Zat. Perskiej, 2700 km2, z czego */« w Iranie, część w Afganistanie i Pakistanie, skrawki w ZSRR i Iraku; rozległe zagłębienia bezodpływowe, słone jeziora, większość rz. okresowych; klimat wnętrza suchy, lądowy; duże obszary pustynne i stepowe; rolnictwo oparte na sztucznym nawadnianiu. IRAWADI, rz. w pd.-wsch. Azji, głównie w Birmie, dł. ok. 2000 km, dorzecze 410 000 km2, źródła we wsch. Himalajach, wpada ogromną deltą do M. Andamańskiego; żeglowna 1600 km; na wsch. krańcu delty m. Rangun. IRCHA, zamsz — miękka, włochata skóra jelenia lub barania; przepuszcza wodę; używana do wyrobu rękawiczek oraz do czyszczenia i polerowania metalu, szkła itp. IRENA (752—803), cesarzowa i regentka bizant. 780—90 i 7Ś7—802; zwalczała obrazoburców; zmarła na wygnaniu. IRGA, Cotoneaster, krzew z rodziny różowatych, do 2 m wys.; Azja, Europa, u nas dziko w pd. 358 Polsce; liście pojedyncze, spodem często filcowane, kwiaty drobne, owoce czarne lub czerwone. IRIAN ZACHODNI —Nowa Gwinea. IRKUCK (Irkutsk), m. obw. w RFSRR (Syberia Wsch.) nad Angarą; 314 000 mieszk. (1956); uniw. i in. wyższe uczelnie; fabryki maszyn ciężkich, obrabiarek, gwoździ; przemysł: elektrotechn., drzewny, spoż.; w okolicy wielka elektrownia wodna na Angarze. Tabl. 22. IRLANDIA (Eire, ang. Ireland): 1) wyspa w pn.-zach. Europie, otoczona od wsch. M. Irlandzkim, z pozostałych stron Atlantykiem; 84 420 km*; dzieli się na republikę Irlandzką i Irlandię Północną; 2) I., rep. niepodległa; 70 282 km2, 2 933 000 mieszk. (1954), Eochodzenia celt. (90*/« kat.); stoi. Dulin, in. gl. m.: Corcaigh, Luimneach, Dun Laoghaire, Port Lśirge, Gaillimh; adm. dzieli sie na 4 prow. i 26 hrabstw. Warunki natura 1n e: obszar nizinny, u wybrzeży pd. i pd.-zach. niewysokie góry (Ciarraighe 1041 m, Ovoin 926 m); rzeki niewielkie obfitujące w wodę (największa Sionna, Bhearbha, Bann) połączone kanałami; gł. jeziora: Neagh, Coirib, Measca, Ernę; klimat morski, łagodny z dużą ilością opadów (do 1500 mm w części zach.); śr. temperatura stycznia 5°; dni słonecznych b. mało. Gospodarka: na dużych obszarach (ok. 50'/» og. pow.) hodowla (bydło rog., świnie, owce) będąca podstawą produkcji mlecznej; na żyznych glebach rolnictwo (20•/« og. pow.): ziemniaki, owies, len; wrzosowiska, bagna 12'/o og. pow.; surowców miner, mało: węgiel (prow. Leighin), rudy żel. (Irlandia Pn.); wydobycie torfu; przemysł słabo rozwinięty, głównie: rolno-spoż., włókien., stoczniowy. Eksport: wełna, produkty hodowlane; import: środki żywności, surowce przemysł. Ustrój. Republika konst.; konstytucja z r. 1937; parlament dwuizbowy, na czele państwa stoi prezydent wybierany na 7 lat. Historia. Od IV w. p. n. e. I. zamieszkana przez Celtów; w V w. schrystianizowana; od XII w. pod panowaniem ang.; w XV—XVII w. liczne powstania zakończone wywłaszczeniem Irlandczyków z ziemi oraz pozbawieniem praw polit.; w XIX w. walka o autonomię (home rule); 1905 utworzenie republ. —Sinn Fein; po powstaniu 1919—21 I. otrzymała statut dominium jako Wolne Państwo Irlandzkie (Saorstat Eireann) 1921, przy czym Anglia oderwała od I. Ulster; w 1937 I. proklamowana republiką w ramach bryt. Wspólnoty Narodów; w II wojnie świat, udziału nie wzięła, 1949 wystąpiła z bryt. Wspólnoty Narodów. Rosnące wpływy USA (plan Marshalla, bazy wojsk.). IRLANDIA PÓŁNOCNA (Northern Ireland), pn.-wsch. część wyspy Irlandii (prow. Ulster), wchodząca w skład Zjednoczonego Królestwa; 14 138 km2, 1 387 000 mieszk. (1954), 53,1'/. ludności miejskiej; gl. m. Belfast (stoi.), Londonderry; adm. dzieli się na 6 hrabstw; przeważnie nizinna poza trzema grupami wzgórz na zach., pn.-wsch. i pd.-wsch.; klimat łagodny, wilgotny; duże obszary łąk i pastwisk; rolnictwo, hod. bydła rog., owiec; złoża rudy żel.; przemysł: włókien., maszyn., chemiczny. IRLANDZKIE MORZE -Iryjskie Morze. IRLANDZKI JĘZYK —celtyckie języki. IROKEZI, ogólna nazwa 6 plemion grupy jęz. irokua wsch. obszarów Ameryki Pn.; kopieniacze i myśliwi; do czasu rozgromienia przez kolonistów w końcu XVIII w. posiadali macierzysty ustrój rodowy i silną organizację polit., tzw. „Ligę Irokezów“; obecnie w rezerwatach Kanady i USA. IRONIA [łac.], ukryta drwina, złośliwość zamaskowana wypowiedzią pozornie aprobującą dany stan rzeczy, choć w istocie oceniającą go negatywnie. )WIE, dawni mieszkańcy Irlandii pochodzenia IRO\ celt.; język irl. —celtyckie języki; ok. 13 min, z czego w Irlandii ok. 4 min, pozostałe na emigracji (USA 6,5 	min); zamieszkali w Irlandii wyznania rzymsko-katolickiego. IRRACJONALIZM [lac.], pogląd, który byt w swej osnowie uważa za przeciwny, a nawet sprzeczny z rozumem; przeciwieństwo racjonalizmu. IRRADIACJA [łac.]: 1) fiz. złudzenie optyczne polegające na tym, że przedmioty jasne na ciemnym tle wydają się większe niż w rzeczywistości; 2) med. promieniowanie bólu do części ciała sąsiadujących z ogniskiem. IRREDENTA WŁOSKA [Italia irredenta — Włochy nie wyzwolone], ruch polit. we Włoszech wal 359 czący w XIX w., zwłaszcza od 1878, o wyzwolenie spod obcego panowania i przyłączenie do zjednoczonego królestwa wł. wszystkich ziem zamieszkałych przez ludność wł.; stąd irredentyzm, ruch nacjonalistyczny dążący do połączenia w jednym państwie wszystkich ziem o ludności zachowującej język i obyczaje kraju macierzystego. IRTYSZ, rz. w ZSRR, 1. dopływ Obi, dl. 4422 km; źródła w Mongolskim Alatał, w Chinach zach., gdzie nosi nazwę Czarny I., znaczne zasoby hydroenergii; elektrownie wodne: Ust, Kamienogorska i Buchtarmińska; żeglowna. IRUN, m. w pn. Hiszpanii (Baskonia) przy granicy z Francją; 7800 mieszk. (1950); walcownie, cementownie. IRVING [ęr:wyń]: 1) Washington (1783—1859), eseista, historyk i pisarz amer., jeden z twórców noweli amer., pozostawał pod wpływem Walter Scotta; twórczość jego jest pełna humoru, styl pełen wdzięku i elegancji; A History of New York ... by Diedrich Knickerbocker; 2) Henry, właśc. John Henry Brodribb (1838—1905), aktor i reżyser ang.; wsławił się przede wszystkim rolami i inscenizacjami szekspirowskimi. IRWINGIANIE, kościół katolicko-apostolski zal. przez Edwarda Irwinga, pastora prezbiteriańskiego w Londynie (1831); wierzą w powtórne przyjście Chrystusa, a wraz z nim w nastanie wieku szczęśliwości. IRYD Ir, iridium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 77; bardzo twardy metal, odporny na działanie czynników chem.; w przyrodzie występuje razem z platyną; używany do utwardzania końców złotych piór, a iako stop z platyną do wyrobu naczyń chem., odważników wzorcowych. IRYDA (Iris), mit. gr. bogini tęczy, pośredniczka między Zeusem i Herą a bogami i ludźmi. IRYGACJA [łac): 1) roln. nawodnienie; pola irygacyjne, najstarszy sposób oczyszczania i wykorzystywania gospodarczego ścieków polegający na nawadnianiu nimi pól uprawnych i łąk; 2) med. przeeukiwanie jam ciała (pochwy, odbytnicy) w celach czn. i higien.; iiygator, przyrząd do przepłukiwania. IRYJSKIE MORZE, Irlandzkie M., część Oc. Atlantyckiego między Irlandią a W. Brytanią; głęb. w pn.-zach. części do 272 m; wyspa Man; porty: Liverpool, Dublin. IRYS -►kosaciec. IRYZACJA CHMUR, barwne (przeważnie zielone i różowe), mieniące się plamy lub pasma równoległe do brzegów cienkich chmur znajdujących się w dużej odległości kątowej od tarczy słonecznej. IRZYKOWSKI Karol (1873-1944) krytyk lit., eseista, jeden z czołowych przedstawicieli krytyki 20-lecia, członek PAL; debiutował eksperymentalną powieścią psychol. Paluba; Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności, Czyn i słowo (polemika z S. Brzozowskim), X Muza (pierwsze w Polsce studium o estetyce filmu), Walka o treść (polemika z teoriami S. I. Witkiewicza i awangardy poet.), Liejszy kaliber. ISABEY [izabę:j] Jean Baptiste (1767—1855), malarz fr., rniniaturzysta i dekorator, uczeń J. L. Davida, nadworny portrecista Napoleona I; Napoleon w Malmaison. Portret Ludwika XVIII. ISAKOWSK1 Michaił W. (ur. 1900), poeta ros.; autor licznych wierszy i pieśni o tematyce wiejskiej, ludowej; melodyjność wiersza zbliża poezję I. do pieśni lud.; rozprawa o sztuce poet. O poeticzeskom mastierstwie. ISCHIA, wyspa wulkaniczna w pn. części Zatoki Neapolitańskiej (Włochy); 46 km*; winnice; złoża siarki, słynne termy; przemysł garncarski i jedwabniczy. ISCHIAS [gr.j, rwa kulszowa — ból nerwu kulszowego, najczęściej wskutek stanu zapalnego tego nerwu. Zob. też reumatyzm. ISE FJORD, największy fiord na Wyspach Spitsbergeńskich, w zach. części Spitsbergenu zach.; dl. ok. 110 km. 1S&RE [izę:r], rz. w pd.-wsch. Francji, 1. dopływ Rodanu; dł. 290 km; źródła w Alpach Graickich; elektrownie wodne; żeglowna w dolnym biegu. ISFAHAN, m. w środk. Iranie; 210 000 mieszk. (1955); przemysł włókien.; handel produktami rolno-hodowl.; stary ośrodek artyst. rzemiosła (dywany i in.); węzeł dróg karawan.; staroż. Aspadan; X— XIII wieku, jedno z największych miast Bliskiego Wschodu. ISKENDERUN (Aleksandretta), m. port. w pd. Turcji nad M. Śródziemnym; 23 000 mieszk. (1950); jedyne w Turcji zakłady produkcji tlenu i acetylenu; eksport bawełny, zboża, owoców, bydła. gr M< ISLANDZKA LITERATURA ISKRA, krótkotrwały prąd elektr. przepływający przez gaz znajdujący się między dwoma przewodnikami o dostatecznej różnicy potencjałów; i. wywołuje świecenie gazu, jego ogrzanie, trzask itd. „ISKRA“, ros. pismo socjalist. założone na emiacji przez Lenina 1900; wydawane kolejno w Lipsku, onacnium, Londynie i J903—05 w Genewie; odegrała wybitną rolę w organizowaniu się socjaldemokracji ros.; po II Zjeździe Socjal.-Demokr. Partii Robotn. Rosji 1903 i ustąpieniu Lenina z redakcji reprezentowała poglądy mieńszewików. „ISKRA“, okręt szkolny poi. marynarki woj.; trójmasztowy szkuner motorowy. ISKROWNIK, urządzenie stanowiące połączenie prądnicy elektr. z cewką indukcyjną, służące do wytwarzania iskry elektr., zapalającej mieszankę w silnikach spalinowych. ISKYR (Isker, Iskra), rz. w Bułgarii, pr. dopływ Dunaju; dł. 300 km, źródła w górach Rila, przepływa przez Kotlinę Sofijską i Starą Planinę (Bałkan); nie żeglowna. ISLAM [arab. oddanie], monoteistyczna religia mahometańska, powstała w VII w. w Arabii; twórcą i prorokiem był Mahomet (Muhammad); zasady islamu są wyłożone w Koranie; obecnie ok. 370 min wyznawców (Afryka pn. i środk., Azja zach., Pakistan, Indonezja). ISLAMU SZTUKA. Wyrosła w VII w. w służbie religii Mahometa na różnych tradycjach artyst. wniesionych przez ludy podbite przez Arabów. Poza cechami wspólnymi, charakterystycznymi dla sztuki całego islamu, posiada również odrębne, właściwe kulturze każdego z tych ludów. W architekturze islamu logika konstrukcyjna zatracona jest na rzecz dekoracyjności (sklepienie stalaktytowe, ornamentyka, relief, mozaika) i bogatych zestawień barwnych; głównym typem budowli sakralnej jest meczet; prawie nie istnieje w islamie sztuka figuralna wobec zakazów rei. przedstawiania postaci (wyjątek Hiszpania). Do XI w. rozkwit artyst. przeżywają tereny Azji zach. i płw. Arabskiego; w Azji zach. architektura opiera się na wzorach wczesnochrześc. (Wielki Meczet w Damaszku, X w.). Od XII do XV w. najżywszym ośrodkiem kult. jest Azja Środk., zwłaszcza za panowania Timurydów; tu powstał w oparciu o tradycje sassanidzkie typ meczetu kopułowego o doskonale odczutej bryle i wyjątkowym dla tej sztuki zrozumieniu potrzeb konstrukcyjnych (Samarkanda — meczet Bibi Chanym, XIV w.; Isfahan — Meczet Piątkowy, XIII w.); równocześnie rozwijają się dwa ośrodki artyst.: w Magrebie i w Hiszpanii (Alhambra w Granadzie, XIV/XV w.). Od XV w. najważniejszym ośrodkiem artyst. staje się Turcja; wytwarza ona monument, architekturę w oparciu o tradycje bizant.; działali tu najwybitniejsi architekci islamu: Sinan (Konstantynopol), meczet Sulajmanije, XVI w.) i Kodża Kassim (XVII w.). W zakresie malarstwa przede wszystkim Azja Środk. wytworzyła szkoły miniatorskie o większym znaczeniu (Behzad, XIV w., Riza Abbassł, XVII w.). Dla i. sz. charakterystyczny wspaniały i oryginalny rozwój rzemiosła artyst., zwłaszcza w zakresie metalurgii i tkactwa (słynne kobierce pers., afgań. i anatolijskie). Tabl. 46. ISLANDIA, rep. w Europie w pn. części Atlantyku na wyspie I.; 103 000 km2, 155000 mieszk. (1954); stoi. Reykjavik, inne m.: Akureyri, Hafnarfjórdhur; górzysta o chłodnym klimacie mor.; liczne lodowce (Vatna Jokull), wulkany (Hekla) i gejzery; gł. gałęzią gosp. rybołówstwo mor. (połowy ok. 35Ó 000 t rocz.) i przemysł rybny; poza tym hod. (owce, konie); przemysł wełn., skórz.; brak linii kol.; eksport: ryby i przetwory, skóra, wełna; import: paliwa, wyroby gotowe, żywność. Ustrój. Republika konstyt.; konstytucja z 1874 z późniejszymi zmianami; parlament dwuizbowy; prezydent wybierany na 4 lata. Historia. Wyspa kolonizowana przez Norwegów od IX w. niezależna; od 1264 pod panowaniem Norwegii. od 1380 Danii; 1874 uzyskała autonomię; po I wojnie świat. I. uznana została za państwo suwerenne w unii personalnej z Danią 1918; 1944 zerwanie unii z Danią i ustanowienie republiki; 1949 przystąpienie do paktu atlantyckiego, 1951 bazy wojskowe USA. ISLANDZKA LITERATURA. Początki (sagi, twórczość skaldów, Edda) należą do literatury staronord. W okresie reformacji rozwija się piśmiennictwo teologiczne i hist., powstają Krótkie ballady rymowane iRunur). Pierwsze komedie pisze satyryk S. Pjeturson. Nowy rozwój i. 1. zaczyna się od poł. XIX w. B. 	Thorarensen tworzy pieśni miłosne i patriotyczne (m. in. hymn nar.). Romantyzm reprezentuje J. Hallgrimsson. Na przełomie XIX i XX w. działają: H. Haf ISLANDZKI JĘZYK Stein, Th. Erlingsson, dramatopisarz G. Kamban, powieściopisarz J. Jonasson. Znaczenie eur. zdobywają swymi powieściami G. Gunnarsson i H. Laxness. ISLANDZKI JĘZYK, jeden z języków pn.germ. o tradycji lit. sięgającej XII w.; ustaliła się wtedy klasyczna forma staroisl języka lit., w którym spisano sagi (podania) — Eddy; i. j. z małymi zmianami przetrwał do dziś. ISMAILIA, m. port. w Egipcie, nad Kanałem Sueskim i słodkowodnym Ismailskim; 82 000 mieszk. (1952). ISMENA, mit. gr. królewna tebańska, córka Edypa 125 km, źródła w Alpach Julijskich, wpada do M. Adriatyckiego; 1915—17 wielkie bitwy wł.-austriackie. ISSOS, staroż. m. w Cylicji (Azja Mniejsza); 333 p. n. e. zwycięstwo Aleksandra Macedońskiego nad armią pers. Dariusza III. ISSYK-KUL, wysokogórskie, niezamarzające, słonawe jez. w górach Tien-szan, Kirgiska SRR; 1609 m n. 	p. m., 6200 km2, głęb maks. 702 m.; bogactwo ryb, liczne gatunki endemiczne. ISTANBUL (dawniej Konstantynopol, Stambuł), największe m. Turcji nad Bosforem; 1 214 600 mieszk. (1955); ośrodek kult., handl., finans.; zabytki arch. bizant. i tur. (świątynia Hagia Sofia z VI w., meczet Sulejmana z XVI w.); uniw., in. szkoły wyższe; muzea, biblioteki; przemysł: włókien., spoć., maszyn., stoczn.; ważny węzeł komunik, i strateg, na skrzyżowaniu dróg mor. i ląd. między Europą i Azją; gł. port mor., lotniczy. ISTEBNA, w., pow. cieszyński, woj. kat., w Beskidzie Śląskim, w pobliżu źródeł Olzy; 3500 mieszk. (1956); żywa tradycja stroju góralskiego, koronkarstwa i budownictwa ludowego. ISTM KORYNCKI, przesmyk pomiędzy zatokami Koryncką i Sarońską; łączy Peloponez z Grecją właśc.; w starożytności miejsce igrzysk ku czci Posejdona (igrzyska istmijskie). ISTRIA, płw. w pn.-wsch. części M. Adriatyckiego (Jugosławia); 4370 km*; wybrzeże zach. nizinne, wsch. część górzysta; zbudowana z wapieni, formy krasowe; winnice, gaje oliwkowe, jedwabnictwo, połów sardynek. — Od czasów Augusta pod panowaniem rzym., w średniowieczu należała do marchii Friulu, w części zajęta przez Słowian; do XVIII w. przedmiot rywalizacji Austrii i Wenecji, 1815—1918 pod władzą Austrii, 1918—44 Wioch; po II wojnie świat., z wyjątkiem terytorium Triestu, należy do Jugosławii. ISZTAR, Istar -►Astarte. ISZY’M, rz. w Syberii Zach., 1. dopływ Irtyszu; dł. 1808 km; wypływa z Pogórza Kazachskiego; wielkie wylewy wiosenne, b. niskie letnie stany wody; żeglowna w dolnym biegu. ISZYMSKI STEP, część Niziny Zach.-Syberyjskiej po obu brzegach środk. i dolnego biegu. rz. Iszym; czarnoziemy; ważne tereny zbożowe i hodowlane. ITABIRA, okręg góm. w stanie Minas Gerais w Brazylii; bogate złoża rudy żel. i mangan.; eksport przez port Vitoria (gł. do USA). ITAKA, górzysta wyspa wapienna na M. śródziemnym, w grupie Wysp Jońskich (Grecja); 94 km*; 360 uprawa winnej latorośli, gaje drzew oliwnych. Znana z Odysei jako miejsce rodzinne i państwo Odyseusza. ITALIA -Włochy. ITALSKIE JĘZYKI, zach. grupa Języków indoeur. składająca się z narzeczy latyńskich (z nich wyrosła łacina) i osko-umbryjskich; i. j. występowały w I tysiącleciu p. n. e. w całe; Italii, z wyjątkiem terenów opanowanych przez Etrusków, Greków i Japygów. ITERACJA Iłac.j, sposób rozwiązywania równań mat. lub innych zagadnień metodą kolejnych przybliżeń. ITERB Yb, ytterbium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 70; metal —ziem rzadkich. ITO HIROBUMI książę (1841—1909), jap. mąż stanu; współtwórca konstytucji 1899; przyczynił się do wprowadzenia do Japonii cywilizacji eur.; od 1905 wicekról Korei; zamordowany. ITR Y, yttrium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 39; metal —ziem rzadkich. IULIANUS SALVIUS (II w.), prawnik rzym., twórca zbioru edyktów pretorskich Edictum perpetuum (Edykt trwały), sporządzonego na polecenie cesarza Haariana. IUNCTIM [łac. razem, łącznie), rozpatrywanie sprawy z uwzględnianiem wszelkich kwestii spornych. IUŚ CIVILE [łac. prawo cywilne], rzym. system prawny, stosowany wyłącznie do wolnych obywateli; stanowił rzym. prawo narodowe. IUS GENTIUM [łac. prawo narodów]: 1) rzym. system prawny, w zasadniczych pojęciach zgodny z przepisami prawnymi obcych ludów; wytworzył się ze stosunków zawieranych z cudzoziemcami; 2) prawo narodów, obecnie mało używane określenie prawa międzynarodowego. IUS PRIMAE NOCTIS [łac. prawo do pierwszej nocy], dawniej prawo feudała do żony poddanego w pierwszą noc po zaślubinach. IUSTITIA, mit. rzym. personifikacja sprawiedliwości; odpowiednik gr. Temidy lub Dike (-Hory). IVENS Joris (ur. 1899), hol. reżyser filmowy; debiut reżyserski w 1928; realizuje filmy w Holandii: Most, Deszcz, Zuiderzee, Belgii: Borinage, Hiszpanii: Ziemia hiszpańska, w Australii, ZSRR, Polsce, Czechosłowacji, Bułgarii. IVRY-SUR-SEINE []wr[ sur sę:n], przedmieście Paryża (Francja); 47 800 mieszk. (1954); port na Sekwanie; elektrociepłownie; przemysł: chem., metalurg., ceramiczny. IWA —wierzba. IWAN, imię książąt I carów moskiewskich: 1) I. I Kalita (?—1340), książę mosk. od 1325, od 1328 w. książę; podniósł znaczenie Moskwy jako ośrodka polit. Rusi; 2) I. III Srogi (1440—1505), w. książę mosk., car od 1465; zjednoczył ziemie ruskie w scentralizowanym państwie mosk.; przyłączył Nowogród, Twer, Riazań; uniezależnił 1480 Ruś od Tatarów; toczył pierwsze wojny z państwem pol.-litew.; 3) I. IV Groźny (1530—84), car mosk. od 1547, syn Wasyla III i Heleny Glińskiej; znany z okrucieństwa; przyłączył chanaty tatarskie (kazański, astrachański); opierając się na drobnej szlachcie zwalczał możne bojarstwo (—oprycznina); wzmógł ucisk ludności poddańczei; walczył niepomyślnie z Polską i Szwecją o Inflanty 1579 81 IWANOW: 1) Wiaczesław I. (1866—1949), poeta ros., teoretyk symbolizmu; w poezji jego wyraźne akcenty cerkiewnego mistycyzmu i słowianofilskiego mesjanizmu; w wierszach przeważa udramatyzowany nurt refleksji filoz.; Eros, Cor Ardens; 2) Wsiewołod W. (ur. 1895), pisarz ros., prozaik i dramaturg, należał do grupy „Serapionowy bratja“; powieści i opowiadania o tematyce rewolucji, wojny dom. i walki z interwentami; Opowieici partyzanckie, Pociąg pancerny Nr 14-69 (również przerobiony na sztukę teatr.), Parchomienko. IWANOWO, m. obw. w RFSRR (centrum części eur.); 319 000 mieszk. (1956); instytut włókien, i in. wyższe uczelnie; największy w ZSRR ośrodek przemysłu bawełn.; budowa maszyn włókien, i do wydobycia torfu; przemysł obuwniczy, spożywczy. IWANOWSKA Wilhelmina (ur. 1905). astronom, członek koresp. PAN, prof, i kierownik obserwatorium Uniw. Tor.; prace ze spektrofotometrii gwiazd i in.  361 IWASZKIEWICZ Jarosław (ur. 1894), poeta, prozaik, dramaturg i eseista; debiutował z grupą poetów „Skamander“; w liryce i w prozie reprezentuje nurt refleks.-psychol., poetycką nastrojowość, nieufność do teoretycznych uogólnień, swoisty empiryzm; po wojnie czynny działacz Ruchu Obrońców Pokoju, poseł na Sejm, redaktor mieś. „Twórczość“; nowele (Panny z Wilka, Młyn nad Utratą, Nowele włoskie, Nowa miloić), kilkanaście zbiorów wierszy (Oktostychy, Dionizie, Lato 1932, Powrót do Europy, Warkocz jesieni, Ciemne ścieżki), powieści (Czerwone tarcze, Pasje błędomierskie, Sława ł chwała), dramaty (Lato w Nohant, Maskarada); prace publicyst.-kryt.. biografie wielkich muzyków (F. Chopin, J. S. Bach). IWONICKA SOL (z uzdrowiska Iwonicz), głównie mieszanina jodków; środek leczniczy w przypadkach krzywicy, skazy limfatycznej, reumatyzmu, chorób kobiecych. IWONICZ ZDRÓJ, zdrojowisko, po w. krośnieński, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, w dolinie Potoku Iwonickiego (ok. 5 km od Iwonicza); 1400 mieszk. (1956); źródła szczawy słonej, alkalicznej, jodobromowej, siarczanej; borowina i muł; produkcja soli jodowej i kostki borowinowej; leczenie krzywicy, skazy limfatycznej, reumatyzmu, chorób kobiecych. IZAAK I KOMNENOS (?—1059), cesarz bizant. od 1057; założyciel dynastii Komnenów. IZABELA: 1) I. Katolicka (1451—1504), królowa Kastylii; jej małżeństwo z królem Aragonii Ferdynandem V Katolickim 1469 umożliwiło zjednoczenie Kastylii i Aragonii w Królestwo Hiszpanii; dopomogła Kolumbowi w wyprawach na odkrycie Nowego Świata; za jej panowania powstała w Hiszpanii inkwizycja; 2) I. II (1830—1904), królowa Hiszpanii 1833—68, córka Ferdynanda VII; 1833—39 wojna domowa z —karlistami, którzy obwołali królem Don Carlosa (Karola V), stryja I.; 1868 zdetronizowana. IZABELOWATY KOŃ, o maści płowej, jasnożóltej lub gliniaste], czasem ze złotym połyskiem; jasna, prawie biała grzywa i ogon. IZAJASZ (VII w. p. n. e.J, pisarz izraelski, uznany przez St. Testament za proroka. IZALOBARY [er.], linie na mapie łączące miejscowości o jednakowej zmianie ciśnienia atm. na danym poziomie w ciągu pewnego okresu czasu. IZABA, rz. w pd. Niemczech, pr. dopływ Dunaju; dl. 352 km, źródła w Tyrolu; nieżeglowna; hydroelektrownie. IZARYTMA, linia łącząca na mapie punkty o jednakowej wartości liczbowej; wskazuje przestrzenne rozmieszczenie określonego zjawiska, np. linie łączące punkty o jednakowej temp., głębokości, ilości opadów atm. itp. IZASŁAW JAROSŁAWICZ (1024—78), w. książę kijowski od 1054, syn Jarosława Mądrego; razem z braćmi ułożył tzw. Prawdę Jarosławiczów; po klęsce w walkach z Połowcami 1068 utrzymał się na tronie dzięki pomocy Bolesława Śmiałego. iZATYNA, związek org., produkt utlenienia indyga; ciało krystal. barwy pomarańczowej, rozpuszczalne w wodzie i w alkoholu. IZBA EDUKACJI PUBLICZNEJ (Izba Edukacyjna), władza oświat, w Księstwie Warsz.; powstała 1807, zastąpiona 1812 przez Dyrekcję Edukacji Nar.; zakładała szkoły lud. i średnie, zreorganizowała Akad. Krak.; 1810 przywróciła Tow. do Ksiąg Elementarnych utworzone 1782 przez Komisję Edukacji Narodowej. IZBA HANDLOWA, organ samorządu gosp. w zakresie handlu, przedstawicielstwo kupców danego okręgu dla popierania rozwoju handlu, wydawania fachowych opinii i sprawowania czynności poruczonych przez państwo (np. kontrola giełd, powoływanie rzeczoznawców itd.). W Polsce między woj. istniały izby przemysł.-handl. reprezentujące interesy przemysłu, gom., handlu i finansów. Po wojnie miały one ograniczony zakres działania. W związku z zasadniczymi zmianami ustroju i administracji osp. zostały w 1950 zniesione, a sprawy należące o ich zakresu działania przekazano zrzeszeniom przemysłu prywatnego i zrzeszeniom kupieckim. W krajach socjalist. głównym zadaniem i. h. jest praca nad rozwojem stosunków handl. z zagranicą (np. Polska Izba Handlu Zagranicznego). IZBA MORSKA, organ państw, złożony z sędziego i ławników-marynarzy, powołany do prowadzenia dochodzeń w sprawach wypadków morskich oraz orzekania o ich przyczynach i o winie osoby odpowiedzialnej za wypadek. IZBA PORODOWA, spoi. zakład służby zdrowia w małym miasteczku lub na wsi, powołany do udzielania rodzącym wykwalifikowanej pomocy położniczej. IZBA RZEMIEŚLNICZA, organ samorządu zawód, rzemiosła indywidualn.; sprawuje nadzór nad cechami, IZOGAMETY współdziała w zaopatrzeniu w surowce, prowadzi szkolenie zawód. itp. IZBA SZACHOWNICY —exchequer. IZBICA: 1) lodołam — konstrukcja zabezpieczająca filar mostu przed uderzeniem kry; przy filarach drewn. buduje się oddzielne i. w odległości 1,5—6 m w górę rzeki; przy filarach kamień, i. stanowi wysuniętą, ostro zakończoną część filara; 2) człon fortyfikacji drewn.-ziemnej grodów słów. w średniowieczu. IZERA, rz. w Czechosłowacji, pr. dopływ Łaby dl. 163 km, źródła w G. Izerskich. IZERSKIE GÓRY, zach. część Sudetów (w Polsce i Czechosłowacji), oddzielona od Karkonoszy Przeł. Szklarską, najwyższy szczyt Smrek (1123 m); zbudowane z gnejsu, częściowo z z granitu, wierzchołki łagodne; u stóp — na zach. Szklarska Poręba. IZERSKIE POGÓRZE, część Sudetów Zach. na pn. od G. Izerskich, śr. wys. 300—500 m; pow. falista, gdzieniegdzie strome stożki bazaltowe; rz. Kwisa dzieli je na część wsch. i zach. często nazywaną Pogórzem Łużyckim; surowce miner.: wapienie, piaskowce, bazalty, iły i gliny ceram., kwarcyty, łupki miedzionośne; szczątki dawnej puszczy z okazami starych cisów; ślady słowiańskiego osadnictwa, piastowskie zamki obronne nad Kwisa: Mirsk, Gryf, Sucha, Wleń; na rz. zapory i hydroelektrownie; gl. m. Bolesławiec i Lubań. IZMAELICI, szyicka sekta muzułm., zał. w VIII w. przez Izmaela (arab. Izma’il), uznawanego przez wyznawców za 7 i ostatniego —imama; liczne sekty (m. in. assasinowie, druzowie) gł. w Indiach, Iranie, ■ Syrii. IZMAIL BASZA (1830—95), wicekról Egiptu 1863— 79; tytuł kedywa przyjął 1866; jego polityka sprzyjała wzrostowi wpływów ang.-fr. w Egipcie. IZMAIŁ, m. w Ukr. SRR (obw. odeski), nad kilijską odnogą Dunaju; 18 000 mieszk. (1941); port mor.; przemysł rybny i mięsny. IZMIR (Smyrna), m. w zach. Turcji, nad M. Egejskim; 286 300 mieszk. (1955); ośrodek kult. (szkoły wyższe), handl.; przemysł: tytoń., włókien., skórz., wyrób dywanów; gł. port eksportowy: tytoń, rodzynki, figi, bawełna, opium, garbniki, dywany. IZOBARY [gr.]: 1) pierwiastki o jednakowych liczbach —masowych, a różnych liczbach —atomowych; 2) linie łączące na mapie punkty o jednakowym w danej chwili lub w pewnym okresie czasu ciśnieniu atm.; 3) krzywe przedstawiające zależność objętości gazu od jego temperatury przy niezmiennym ciśnieniu. IZOBARYCZNA POWIERZCHNIA, powierzchnia w atmosferze przechodząca przez punkty o jednakowej wartości ciśnienia atmosferycznego. IZOBATY [gr.], linie na mapie łączące punkty 0 jednakowej głębokości, wykreślane na mapach oceanów, mórz i jezior. IZOBRONTY [gr.], linie łączące miejscowości o jednakowej w ciągu pewnego okresu liczbie dni z burzą lub też miejscowości, w których jednocześnie wystąpiły burze. IZOCHINOLINA [gr.], izomer chinoliny; występuje w smole pogazowej; ciało stale o własnościach zasadowych. 1ZOCHORA [gr.], krzywa przedstawiająca zależność ciśnienia gaz.u od jego temperatury przy nie zmienionej objętości. IZOCHORYCZNY PROCES, proces fiz. lub chem. zachodzący w stałej objętości, np. w szczelnie zamkniętym naczyniu; praktycznego znaczenia nie ma ze względu na znaczny wzrost ciśnienia gazów wraz z podwyższaniem temperatury (niebezpieczeństwo rozsadzenia aparatury). IZOCHRONY [gr.], linie łączące na mapie punkty jednakowych odległości czasowych mierzonych od punktu wyjściowego; np. linie łączące punkty, do których w jednakowym czasie dotarła fala sejsmiczna podczas trzęsienia ziemi. IZODYNAMII [gr.] PRAWO, prawo Rubnera: energia uwalniana podczas przemiany białek, tłuszczów 1 węglowodanów może być w jednakowej mierze wykorzystana przez organizm. IŻOGAMETY [gr.], komórki płciowe (gamety) nie zróżnicowane morfologicznie i fizjologicznie.  IZOGAMIA IZOGAMIA [gr.], biol. łączenie się dwóch izogamet. Zob. też heterogamia. IZOGLOSA [gr. izos — taki sam, glóssa — język]; podstawowy termin —• geografii językowej: linia na mapie wyznaczająca zasięg danego zjawiska jęz. w terenie; w związku ze zjawiskami z zakresu fonetyki, morfologii i słownictwa geografia jęz. stosuje izoglosy dzielące tereny, na których: a) ten sam -«-fonem rozwinął się w różny sposób; np. szyć i syć — izofona; b) w tej samej funkcji używane są różne -«-morfemy, np. chodźmy i chodźica — izomorfa; c) odmienne wyrazy określają tę samą treść, np. hreczka i tatarka — izoleksa. IZOGONY [gr.]: 1) linie łączące punkty na mapie o jednakowym kierunku wiatru w danej chwili lub w pewnym okresie; 2) linie łączące punkty na mapie o jednakowej wartości deklinacji magnetycznej. IZOHIETY [gr.], linie łączące miejscowości o jednakowej ilości opadów w ciągu pewnego okresu (np. miesiąca, roku). IZOHIPSY [gr.] (poziomica, warstwica), linie na mapie, łączące punkty o jednakowej wysokości nad poziomem morza. IZOKEFALIZM [gr.], zasada kompozycji stosowana w malarstwie i rzeźbie — ustawienie szeregu postaci, niezależnie od ich pozycji i ruchu, w ten sposób, aby głowy znajdowały się na jednym poziomie; charakterystyczny dla sztuki staroż., bizant. i średniow. IZOKLINY [gr.], linie łączące na mapie punkty o jednakowej inklinacji magnet.; i zerową (o inklinacji równej zeru) nazywamy równikiem magnetycznym. IZOKRATES (436—338 p. n. e.) mówca ateński, twórca klasycznej prozy attyckiej; prowadził szkolę retoryczną na Chios i w Atenach; uczniem jego był Demostenes. . IZOLACJA [lac.J, oddzielenie: 1) techn. materiały do oddzielania od niepożądanych wpływów, np. wilgoci ciepła, hałasu i in.; i. przeciwwilgociowa: a) do powlekania — asfalt, lepiki, smoła, b) do układania — papy smołowe i asfaltowe, tkaniny impregnowane, masy plastyczne, c) do nasycania — fluaty, szkło wodne, d) dodatki do betonów i zapraw — castor, murosan, Silicon i in.; i. cieplne i dźwiękowe: a) płyty wiórkowo-cementowe (suprema), słomiane (solomit), pilśniowe, trzcinowe, torfowe, korkowe itp.; b) jako zasypki i dodatki — trociny, torf, żużel, c) wełna żużlowa, szklana, pakuły, d) betony lekkie, ceramika porowata itp.; i. elektryczna, powloką z materiału źle przewodzącego prąd elektr., (np guma wulkanizowana, lakier), służąca do oddzielenia przewodzących części urządzenia elektr.; zapobiega przepływowi prądu po drodze nie przewidzianej dla danego urządzenia; 2) med. odosoDnienie chorych zakaźnie lub psychicznie, których stan zagraża ich własnemu zdrowiu lub bezpieczeństwu otoczenia — w odpowiednio wyposażonych, specjalnych pomieszczeniach (izolatoriach) lub zakładach. IZOLACJONIZM [łac.], kierunek w polityce zagr. USA żądający odosobnienia się USA od spraw nieamer. zwłaszcza od konfliktów eur.; wiąże się on z doktryną —Monroego 1823, wzbraniającą państwom eur mieszania się w sprawy kontynentu amer.; rozwój wydarzeń w okresie I, a zwłaszcza II wojny świat, położył kres tendencjom izolacjonistycznym na rzecz polityki ekspansji imperialistycznej. IZOLACYJNY PAS, teren o ograniczonym użytkowaniu, najczęściej zadrzewiony, służący do zneutralizowania oddziaływania zakładów przemysł, oraz innych urządzeń szkodliwych lub uciążliwych dla otoczenia. IZOLATORY: 1) fis. ciała nie przewodzące prądu elektr.; w praktyce są to ciała o oporze właściwym rzędu 1015—1018 fl«cm (np. ebonit, szkło, parafina); 2) elektrotechn. elementy wsporcze przewodów elektr. IZOMERIA [gr.], występowanie związków chem. o jednakowym składzie procentowym i jednakowym ciężarze cząsteczkowym, lecz różniących się właściwościami fiz. i chcm. (tzw. izomery); zjawisko i. spowodowane jest różnym rozmieszczeniem wiązań między atomami (lub grupami atomów) — i. strukturalna — lub różnym rozmieszczeniem atomów (lub grup atomów) w przestrzeni — i. przestrzenna (stereoizomeria). IZOMERY JĄDROWE, odmiany izotopów pierwiastków promieniotwórczych o takiej samej liczbie protonów i neutronów w jądrze, różniących się jedynie stanem energetycznym jądra; wykazują różnice w przemianach promieniotwórczych, szczególnie w -«-półokresach. IZOMETRIA [gr.], przekształcenie nie zmieniające odległości punktów, np. obrót dokoła punktu. IZOMORFIZM [gr.], jednoczesne uczestnictwo w tworzeniu sieci przestrzennej -»-kryształu jonów sub- 362 stancyj o takim samym typie budowy drobinowej (np. KC1 i KBr, KMnOi i BaSCU), powodujące powstawanie kryształów mieszanych (np. ałunów). IZONEFY [gr.], linie łączące miejscowości o jednakowym stopniu zachmurzenia w danej chwili lub w pewnym okresie. IZONIKOTYNOWY KWAS, kwas y-pirydynokarboksylowy; pochodne znajdują zastosowanie w lecznictwie (rimifon — hydrazyd i. k. — przy gruźlicy). IZOPREN [niem.], pochodna butadienu, nienasycony węglowodór o dwóch wiązaniach podwójnych; łatwo polimeryzuje; podstawowy element budowy naturalnego kauczuku; służy do otrzymywania niektórych gatunków syntetycznego kauczuku. IZOSTAZJA [gr.], stan równowagi, do którego dąży skorupa ziemska; pod górami istnieje niedomiar mas spowodowany przez większą grubość lżejszych skał -♦-sialu, pływających w cięższej -►simie, a pod oceanami — nadmiar mas wywołany mniejszą grubością tych skał lub ich zupełnym brakiem. Zaburzenie tej równowagi, np. ubytek ma' dacji lub wzrost masy przez -»-akumula cję, powoduje izosta- izostazja. Klocki oznaczają lątyczne _ ruchy skorupy ¿|y różnej wysokości zanurzone ziemskiej, np. pod- w plastycznej masie. Im wyżnoszeme się Skandy- SZy klocek, tym głębiej się nawn po stopnieniu J zanurza lodowców. IZOTACHY [gr.], linie łączące miejscowości o jednakowej prędkości wiatru w danej chwili lub w pewnym okresie. IZOTERMICZNY PROCES, proces fiz. lub chem. zachodzący przy niezmiennej temperaturze; jest możliwy pod warunkiem doskonałej wymiany ciepła z otoczeniem; np. rozprężanie gazu doskonałego w stałej temperaturze (do niego stosuje się prawo —Boyle’a i Mariotte’a). IZOTERMY [gr.]: 1) krzywe przedstawiające zależność objętości ciał (zwłaszcza gazów i par) od ciśnienia przy stałej temperaturze; 2) linie na mapie łączące miejscowości o jednakowej w danej chwili lub w pewnym okresie temperaturze powietrza. IZOTERYT -cegła. IZOTONICZNE [gr.] ROZTWORY, roztwory o jednakowym ciśnieniu osmotycznym. IZOTOPY [gr.], odmiany tego samego pierwiastka różniące się liczbami —masowymi; ich jądra atom. zawierają jednakowe liczby protonów, lecz różnią się liczbą neutronów; i. promieniotwórcze —pierwiastek chemiczny. IZOTROPIA [gr.], niezależność własności fizycznych (np. wytrzymałości) od kierunku; izotropowe są w zwykłych warunkach ciecze i gazy; kryształy układu regularnego są optycznie izotropowe, wykazują jednak —anizotropie innych własności. IZOTYPIA [gr.], występowanie tego samego typu struktury sieci krystalicznej (przestrzennej) w chem. różnych substancjach. IZRAEL, rep. w Azji Zach., na wsch. wybrzeżu M. Śródziemnego; 20 678 km2, 1 850 000 mieszk. (1956); Żydzi (88°/t), Arabowie; język urzęd. hebrajski; stoi. Jerozolima, inne gł. m.: Tel Awiw-Jaffa (siedziba rządu i parlamentu), Haifa; obejmuje część —Palestyny (granice tymczasowe z dostępem do M. Czerwonego); uprawy (16*/* og. pow.): jęczmień, kukurydza, pszenica, owoce połudn.; przemysł: naft. chem., maszyn., włókien.; linie kol. 536 km; eksport: wyroby precyz., oszlifowane diamenty, owoce połudn.; import znacznie przewyższa eksport. Ustrój. Republika; organem ustawodawczym jest jednoizbowy parlament; na czele państwa stoi prezydent, który powołuje radę ministrów. Historia. Koczownicze plemiona żyd. (hebrajskie), znane ze St. Testamentu; nazwa ich pochodzi od przydomka Jakuba, syna Izaaka, ojca protoplastów 12 pokoleń żyd. Wtargnięcie Izraelitów ok. 1400 p.n.e. do Kanaan (od czasów gr.-rzym. Palestyna); stopniowy podbój miejscowej ludności — semickich Kanaanitów; walki z Filistynami (XI w. p.n.e.); zdobycie Jerozolimy przez Dawida; zjednoczenie wszystkich plemion żyd. i założenie królestwa, które w 935 p. n. e. rozpadło się na 2 odrębne państwa; Izrael (na północy) i Judę (od czasów gr.-rzym. Judea — na południu). Powstanie żyd. monoteizmu (prorocy). Zdobycie państwa I. przez Asyryjczyków w 722 i Judy przez babilońskiego króla Nebukadnezara w 586 p. n. e. (—„babi JACOB 363 Jońska niewola" — początek -»-diaspory). Przejście I. pod panowanie perskie i syryjskie. Powstanie ok. 160 p.n.e. niepodległego państwa Judei pod rządami dynastii Hasmonejskiej (-»-Machabeusze) i jego podbój przez Rzymian w I w. p.n.e.; powstania przeciw Rzymianom ok. 70 p.n.e. (zburzenie Jerozolimy i świątyni) oraz 132—135 (Bar Kochba). W VII w. przejście spod władzy Bizancjum w ręce Arabów. W XI—XIII w. utworzenie państwa krzyżowców — Królestwa Jerozolimskiego; 1517—1918 I. pod panowaniem Turcji; 1922—48 mandat ang.; coraz liczniejsza imigracja Żydów, organizowana przez ruch sjonistyczny; 1948 powstanie państwa I.; 1948—49 walki I. z krajami Ligi Arabskiej; 1956 udział w agresji na Egipt. IZRA£LS Joseph (1824—1911), malarz hol.; ulegał wpływom impresjonizmu; obrazy rodzajowe (rybacy holenderscy), wnętrza, sceny historyczne. IZWOLSKI Aleksandr P. (1856—1919), dyplomata ros.; jako min. spraw zagr. 1906—10 i ambasador w Paryżu 1910—17 uprawiał politykę zbliżenia ros.-fr.; niechętny Polakom. IZYDA, Izis — egip. bogini ziemi, symbol płodności i macierzyństwa; ze swym bratem-małżonkiem Ozyrysem i synem Horusem tworzyła w religii egip. najbardziej czczoną trójcę. Przedstawiana jako krowa lub kobieta z krowimi rogami i tarczą słoneczną między nimi. W okresie hellenist. kult I. i Ozyrysa rozpowszechnił się szeroko na Zachodzie. IZYDOR Z SEWILLI św. (ok. 560— 636), kronikarz hiszp., arcybiskup sewilski; Historia Gothorum, Vandalorum, Sueborum; Etymologiarum sive Originum libri XX (rodzaj encyklopedii wiedzy ówczesnej). IŻEWSK, stoi. Udmurckiej ASRR; 252 000 mieszk. (1956); akademia med., instytut pedagog.; huta żel., fabryka motocykli (Iż); przemysł: maszyn, (m. in. maszyny budowl.), drzewny, chem., materiałów budowlanych. Izyda J: 1) litera alfabetu łac.; 2) symbol pierwiastka chem. jodu; 3) fiz. symbol jednostki pracy dżul. JABŁKO ADAMA, wyniosłość krtaniowa — wzniesienie na przedniej powierzchni szyi, utworzone przez chrząstkę tarczowa krtani; wyraźniejsze u mężczyzn. JABŁKO NIEZGODY -Eris. JABŁOCZKOW Paweł N. (1847—94), ros. twórca techniki świetlnej; wynalazca lampy łukowej o dwóch równoległych, obok siebie umieszczonych elektrodach węglowycn oddzielonych przekładką izolacyjną. JABŁONIEC (Jablonec n. Nysą), m. w pn. Czechach; 25 400 mieszk. (1955); znany ośrodek produkcji i obróbki szkła (gł. biżuteria szklana). JABŁONKA, w., pow. nowotarski, woj. krak., nad Czarną Orawą; 3900 mieszk. (1956); gł. ośrodek polskiej Orawy, budownictwo regionalne; w okolicy rozległe torfowiska. JABŁONKOWSKA PRZEŁĘCZ, niska przełęcz w czechosłowac. części Beskidu Śląskiego; wys. 551 m; linia kolej. Cieszyn—Żylina. JABŁONNA, w., pow. nowodworski, woj. warsz., w Kotlinie Warszawskiej, nad pr. brzegiem Wisły; 5000 mieszk. (1956); klasycystyczny pałac biskupów płockich 1778. JABŁONOWE GÓRY, w Syberii Wsch.; dl. ok. 1110 km, największa wys. 1576 m; pokryte tajgą liściastą; dział wodny między zlewiskiem Oc. Lodowatego Pn. i Oc. Spokojnego. JABŁONOWO, osiedle, pow. brodnicki, woj. bydg., na Wysoczyżnie Chełmińskiej, nad Lutryną; 3300 mieszk. (1956); węzeł kol.; pałac z XVIII w. JABŁONOWSKA Anna z Sapiehów (1727—1806), wojewodzina braclawska; w swoich dobrach Siemiatycze, Kock, Wysokie Lit. wprowadziła oczynszowanie chłopiów; wydala drukiem Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców. JABŁONOWSKI: 1) Stanisław Jan (1634—1702), hetman w. kor., wojewoda ruski; uczestnik wyprawy duń. S. Czarneckiego i wied. J. Sobieskiego; kandydat do tronu poi. po śmierci Sobieskiego; 2) Jan Stanisław (1669—1731), pisarz polit„ poeta, mąż stanu; stronnik St. Leszczyńskiego; dzieła rei., traktat moralno-polit. Skrupuł bez skrupułu w Polszczę, zbiór bajek Ezop nowy polski..., przeróbka wierszem Historii Telemaka F. Fenelona; 3) Józef Aleksander książę (1712—77), wojewoda nowogr., założył Tow. Nauk. Jabłonowskich w Lipsku; wydawał „Acta Societatis Jablonoviae"; wierszowane traktaty poet. w jęz poi., fr. i łac.; 4) Władysław (1769—1802), generał poi. brygady w legionach Dąbrowskiego; wysłany na San Domingo dla stłumienia walk wyzwoleńczych; zmarł tam na febrę; 5) Antoni (1793—1855), członek tajnego Tow. Patriotycznego; 1823 i 1824 prowadził pertraktacje ze Z\v. Południowym dekabrystów (P. Pestel i N. Murawjow) w Kijowie; wydał spisek Mikołajowi I; 6) Aleksander (1829—1913), historyk, badacz zagadnień Rusi i Słowiańszczyzny; współorganizator i prezes Tow. Nauk. Warsz.; współwydawca Źródeł Dziejowych; 7) Władysław (1865—1956), polityk Na- J rod. Demokracji i liberał; 1908—13 poseł do Dumy; 1922 senator; studia kryt.-lit., nowele. JABŁONOWSKICH TOWARZYSTWO NAUKOWE (Societas Jablonoviana), zał. 1774 przy Uniw. w Lipsku przez Józefa Al. jabłonowskiego; prowadziło badania nad dziejami Polski i Słowiańszczyzny północnej. JABŁOŃ, Malus, cenne drzewo owocowe z rodziny różowatych; uprawiane w b. licznych odmianach; w stanie dzikim w Azji, na Kaukazie i w Ameryce Pn.; owoc ziarnkowy, przeważnie kulisty, zielony, żółty lub czerwony; deserowy i na przetwory; j. 	słodka (M. pumila praecox), j. rajska (Ai. pumita paradisiaca) — podkładki pod karłowe jabłonie. JABŁOŃSKI: 1) Aleksander (ur. 1898), fizyk; prof. Uniw. Toruń.; czł. koresp. PAN; specjalista w zakresie optyki molekularnej i atomowej; 2) Witold (1901—57), orientalista, prof. Uniw. Warsz.; znawca języka i kultury Chin; 3) Henryk (ur. 1909), historyk, znawca dziejów XVIII—XX w.; 1946 prof. Akademii Nauk Polit., następnie Uniw. Warsz.; 1947—53 wicemin. oświaty; 1955 sekretarz nauk. PAN. JACEK ODROWĄŻ św. (1183—1257), dominikanin; założyciel klasztoru dominikanów w Krakowie, w kość. Św. Trójcy; kanonizowany 1594. JACH1MECKI Zdzisław (1882—1953), muzykolog; prof. Uniw. Jag.; syntet. opracowania historii muzyki poi., monografie o F. Chopinie, S. Moniuszce i in. JACHOWICZ Stanisław (1796—1857) literat, pedagog; książki dla dzieci; Bajki i powiastki, Pomysł do poznania zasad języka ojczystego. JACHT [ang.], niewielki statek żaglowy, parowy lub motorowy do celów sportowych i turystycznych. JACHYMOV, stare m. górn. w Czechosłowacji, na pd. stokach Rudaw; 6800 mieszk. (1947); kopalnie rud uranu i polimetali (dawniej srebra); źródła radioaktywne. JACKI JABŁONOWSKIE, ludność góralska zamieszkująca m. Jabłonków (Czechosl.) w Beskidzie Śląskim. JACKOWSKI: 1) Maksymilian (1816—1905), ugodowy działacz społ. i polit. w Poznańskiem; twórca i patron 1873—1901 kółek chłopskich; 1872 założyciel „Gazety Wielkopolskiej"; 2) Stanisław (1891—1951), rzeźbiarz; pomniki, portrety, rzeźby figur., kompozycje alegor., pomnik J. Kilińskiego w Warszawie, grobowiec B. Prusa na Powązkach. JACKSON [dżaksn] Andrew (1767—1845), generał ł polityk amer.; prezydent St. Zjedn. Am. Pn. (1828— 36); uporządkował gospodarkę finans., zlikwidował zadłużenie wobec zagranicy wynikłe z uniezależnienia się kraju i z wojen, przeprowadził reformę taryfy celnej i banków, wprowadził „spoils system5', czyli zwyczaj zmiany urzędników przy zmianie prezydenta. JACOB [żakęb]: 1) rodzina meblarzy fr.; Georces (1739—1814), twórca prostych, surowych’ w linii mebli mahoniowych inkrustowanych gładkimi listwami z mosiądzu lub brązu, w stylu Boulle'a, zw. od nazwiska G. — „jacob"; Francois-Honohé Georces Jacob-Desmalter (1770—1841); syn G. i kontynuator jego dzieła; 2) Max (1876—1944), poeta fr.; obok G. Apolli JACOBI naire’a i P. Picassa jeden z przywódców awangardy poetyckiej i malarskiej. JACOBI Karl Gustav Jakob (1804—51), matematyk nlem.; doniosłe odkrycia w teorii funkcji eliptycznych, geometrii różniczkowej, rachunku wariacyjnym, równaniach różniczkowych i mechanice teoretycznej. JACOBSEN Jens Peter (1847—85), pisarz duń., impresjonista; wywarł duży wpływ na literaturę eur. w okresie modernizmu; powieści Pani Maria Grubbe, Niels Luhne (przekład pol. M. Dąbrowskiej). JACQUARD [żaka:r] Joseph Marie (1752—1834), fr. wynalazca krosna do tkania deseniowego (-►Żak ar da maszyna). JACQUES BONHOMME [żak bonęm], szydercze przezwisko nadawane chłopu fr. przez szlachtę; oznacza mniej więcej tyle co „poczciwy Kuba". JACZEWSKI Tadeusz (ur. 1899), zoolog; członek koresp. PAN; prot. Uniw. Warsz.; dyr. Instytutu Zoologicznego PAN; prace z zakresu entomologii i zoogeografii. JACWIE2, terytorium i nazwa plemienia Jaćwinfów, bliskiego dawnym Prusom; na wsch. od Wielich Jezior Mazurskich, wzdłuż Szeszupy i wokół Wigier. — W XIII w. Jaćwingowie dokonywali łupieżczych najazdów na Polskę i Ruś Halicko-Włodzimierską; ok. 1283 terytorium ich zdobyli Krzyżacy i wyniszczyli ludność. JAD, trująca wydzielina gruczołów szeregu zwierząt (np. skorpionów, pająków, blonkówek, niektórych płazów i gadów) ; znaczenie obronne lub dla obezwładnienia zdobyczy. JAD BAKTERYJNY, toksyna — produkt białkowy wytwarzany przez bakterie; wydalany na zewnątrz nosi nazwę egzotoksyny, zawarty w komórce bakteryjnej — endotoksyny; ilość produkowanego j. 	b. decyduje o zjadliwości zarazka. JADEIT, zbity bioty lub zielonawy minerał z grupy ►piroksenów; glinokrzemian sodu; na Wschodzie, zwłaszcza w Chinach, używany do wyrobu przedmiotów ozdobnych. JÄDERINA PRZYRZĄD, geod. wynalezione przez Szweda E. Jäderina (1852—1923) urządzenie zwiększające dokładność pomiarów -►baz triangulacyjnych; zasadniczą częścią są druty ►inwarowe, tzw. druty J. JAD KIEŁBASIANY, silnie trujący produkt przemiany materii swoistych drobnoustrojów beztlenowych rozwijających się w konserwach rośl. lub zwierz., a także w zepsutych wędlinach; zatrucie j. k., botulizm — objawia się w 18—36 godz. po spożyciu pokarmu osłabieniem, bólami i zawrotami głowy, zaburzeniami wzroku, trudnościami połykania, porażeniami mięśni; niebezpieczne dla życia; skuteczne leJAD PSZCZELI, ciecz bezbarwna zbliżona składem do jadu węży, wytwarzana przez gruczoł jadowy aparatu żądlowego pszczoły; oczyszczony używany jest jako lek przeciw schorzeniom na tle reumatycznym. JADWIGA, imię panujących pol.: 1) J. (ok. 1174— 1243), z hr. Andechs, żona księcia poi. Henryka Brodatego od 1186, matka Henryka Pobożnego; 1267 kanonizowana; 2) J. (1374— 99), królowa od 1384, córka Ludwika Węgierskiego; 1386 poślubiła Władysława J agiełłę przyczyniając się do zawarcia unii pol.-lit.; 1387 przyłączyła Ruś Halicką do Polski; 1397 przyczyniła się do wznowienia Uniw. Krakowskiego. JAÊN [haęn], m. w pd. Hiszpanii (Andaluzja); ośrodek adm.; 61 600 mieszk. (1950); najważniejszy ośrodek uprawy oliwek w Hiszpanii; olejarnie, przemysł chemiczny. JAÉETYCKIE JĘZYKI, grupa przedindouer. języków basenu M. Śródziemnego i Bliskiego Wschodu, nie tworzących żadnej wyraźnej całości genetycznej; jądro tej grupy stanowiły tzw. języki azjanickie używane w starożytności w Mezopotamii (chaldyjski, churycki, mitański, kaszycki, elamicki) 1 Azji Mn. (protohetycki, lykijski, karyjski, lidyjski); szczątkiem ich są dzisiejsze języki kaukaskie; do grupy azjanlckiej zaliczają też język etruski; do jafetyckiej — baskijski. JAFFA, m. port. w Izraelu nad M. Śródziemnym; 101600 mieszk. (1946); młynarstwo; początek linii kol. Królowa Jadwiga 364 do Jerozolimy; eksport: pszenica, jęczmień, owoce połudn. (pomarańcze); od 1949 tworzy z Tel Awiw jedną gminę. JAFFNA, port na wyspie tej samej nazwy, połączony z Cejlonem linią kol., 63 000 mieszk. (1946); uprawa tytoniu, sadownictwo, palmy kokosowe. JAGIELLONOWIE, dynastia król. panująca w Polsce 1386—1572, zapoczątkowana przez Władysława Jagiełłę; panowali też na Litwie, w Czechach i na Węgrzech. JAGLICA, egipskie zapalenie oczu, trachoma — zaraźliwe przewlekłe zapalenie spojówek oka; nie leczone doprowadza do ciężkich powikłań, nawet do ślepoty; szerzeniu się j. sprzyjają złe warunki higieniczne. JAGŁY: 1) kasza z prosa; 2) med. grudki na spojówkach powiek przy jaglicy. JAGNIENIE SIĘ, kocenie — urodzenie przez owcę jagnięcia. JAGNIĘ, młoda owca (samiec lub samica), nazywana tak do końca roku kalendarzowego, w którym się urodziła; samicę w tym wieku nazywają także jagnicą. JAGODA, owoc o całkowicie zmięśniałej owocni z większą ilością nasion wewnątrz. JAGODA NIEBIESKA, Vaccinium corymbosum, krzew uprawiany w Ameryce Pn., o jagodach jadalnych dojrzewających w lecie; sok bezbarwny. JAGODNA, najwyższy szczyt G. Bystrzyckich (Sudety Srodk.), nad Kotliną Kłodzką; wys. 978 m; porośnięty lasera świerkowym. JAGODNE, jez. na Pojez. Mazurskim, przedłużenie jez. Niegocin; 910 ha, dł. 8 km, szer. 1,8 km, gleb. do 34 m; brzegi płaskie; część szlaku żeglugi z Giżycka do Mikołajek. JAGUAR, Panthera onca, drapieżnik z rodziny kotów; zalesione brzegi rzek, bagniste puszcze i trzęsawiska Amer. Pd.; dl. ciała do 2 m + ogon 70 cm; sierść czerwonawożółta z czarnymi plamami; zdarzają się osobniki całkowicie czarne; b. podobny do -►pantery. JAHJA Mohammed (1876—1948), od 1918 król Jemenu; poprzednio przywódca powstań przeciwko Turcji. JAHWE, imię Boga w Sf. Testamencie, nie wymawiane przez Żydów; przekazane na piśmie w formie 4 spółgłosek JHWH (tetragram); oryg. wymowa nieznana; przyjęła się fałszywa wymowa Jehowa. JAJECZKOWANIE, owulacja — u ssaków okresowe (u człowieka przeciętnie co 28 dni) wydalanie z jajnika dojrzałego, czyli zdolnego do zapłodnienia, jajeczka, które następnie przez jajowód przechodzi do macicy. JAJŁA, najwyższy płaskowyż G. Krymskich; szczyt Roman Kosz (1545 m); zbudowany z wapieni; zjawiska krasowe; roślinność stepowa, pastwiska. JAJNIK, parzysty gruczoł rozrodczy samicy; w okresie dojrzałości płciowej produkuje komórki jajowe (►jajeczkowanie); wydziela również hormony powodujące występowanie drugorzędnych cech płciowych żeń. (proporcje i kształty ciała, wysoki glos i in.); zapalenie j., schorzenie wywołane przez drobnoustroje; najczęściej połączone z zapaleniem jajowodów. JAJO, żeńska komórka rozrodcza zwierząt i roślin; z zapłodnionego jaja, czyli zygoty rozwija się zarodek; tzw. j. ptaka jest tworem złożonym, w którym tylko tarczka zarodkowa w żółtku j. niezapłodnionego odpowiada komórce jajowej, białko zaś, błony okrywające i skorupka wapienna powstają w jajowodzie w miarę jak j. przezeń się przesuwa. JAIORODNOSĆ, rozród, w którym Jajo opuszcza organizm samicy przed zapłodnieniem lub wkrótce po nim, a więc w b. wczesnym stadium rozwoju (np. u ryb, płazów, ptaków). Zob. też jajożyworodność. JAJOWNIK —kymation JAJOWOD, przewód, przez który komórki jajowe przechodzą z jajnika do macicy (-»jajeczkowanie). JAJOWY APARAT, bot. zespół komórek: jajowej i 2 synergid; składnik ►woreczka zalążkowego roślin nasiennych. Jajo (przekrój): 1 — skorupka, 2 — białko, 3 — sznureczek, 4 — żółtko, 5 — zarodek  365 JAJOZYWORODNOSC, odmiana jajorodności; zapłodnione iajo dłużej pozostaje w organizmie samicy, tak że wylęg następuje zaraz po złożeniu lub przed złożeniem jaja (np. u żmii, niektórych jaszczurek). JAK, Poephagus grunniens, przeżuwacz z rodziny pustorożców; Tybet i Pamir — w stanie dzikim i udomowionym (mięso, mleko, skóra, siła pociąg.); dl. do 425 cm, wys. w kłębie 190 cm; sierść u formy dzikiej czarna i długa, spadająca na boki w postaci frędzli. Tabl. 35. JAKIMOWICZ Roman (1889—1951), archeolog; badacz wczesnego średniowiecza polskiego. JAKOBINI, najbardziej radykalny klub rewol. we Francji zal. 1789 (nazwa od miejsca zebrań w klasztorze św. Jakuba w Paryżu); wśród wybitnych członków klubu; umiarkowani, jak Danton, radykalni, jak Marat, Robespierre; uzyskawszy przewagę w Konwencie i władzę rząd. (Komitet Ocalenia Publicznego) radykałowie klubu zastosowali terror wobec przeciwników; po upadku Robespierre’a (9 -»-Thermidor) klub został zamknięty; j. polscy, klub powstały w Polsce w końcu XVIII w. pod wpływem rewolucji fr.; zwolennicy radykalnych przemian społ. i ustrój, w drodze rewolucyjnego terroru; żądali pełni praw dla mieszczan, zniesienia poddaństwa i pańszczyzny oraz ukarania zdrajców kraju. JAKOŚĆ, swoiste cechy przedmiotu, różniące go od innych przedmiotów i stanowiące, że jest właśnie takim, a nie innym przedmiotem; wg Locke’a dzielą się na pierwotne, które istnieją obiektywnie w samych przedmiotach (np. rozciągłość, kształt) i wtórn e (np. barwa, zapach), które pochodzą od postrzegającego podmiotu i nie są przynależne przedmiotom samym. JAKOWLEW Aleksandr S. (ur. 1906), radź. konstruktor samolotów myśliwskich oznaczanych symbolem „Jak"; podczas II wojny świat, szczególnie znane Jak-3 i Jak-9; obecnie myśliwce z napędem odrzutowym. JAKSA Z KOPANICY (XII w.), książę zach.slow. z Kopanicy nad Szprewą; zdobył Brennę (Brandenburg); 1157 pokonany przez Albrechta Niedźwiedzia. JAKŚIĆ Djura (1832—78), serb. poeta romant., działacz nar.; wybitny liryk; dramaty hist. (Seoba Srbalja), nowele. JAKTOROWSKA PUSZCZA, szczątki puszczy w woj. warszawskim, na pn.-zach. i pd.-wsch. od Żyrardowa; niegdyś siedlisko turów, teren łowów król.; obecnie Lasy Cuzowskie i Lasy Radziejowickie, słynne z obfitości grzybów. JAKUB, imię bibl.: 1) -►Izrael; 2) J., syn Zebedeusza, brat Jana, apostoł skazany na ścięcie przez Heroda Agiyppę I; 3) J., syn Alfeusza, zw. Małym, apostoł; 4) J., tzw. brat Jezusa, uważany zrazu za jego przeciwnika, po śmierci Jezusa wymieniany wśród jego uczniów; wg tradycji autor krótkiego listu w N. Testamencie. JAKUB: imię królów: 1) J. I (1566—1625), król Szkocji (jako J. VI) od 1567, W. Brytanii i Irlandii od 1603; syn Marii Stuart i Damleya; dążył do przewagi władzy król. nad parlamentem; 2) J. II (1633— 1701), król ang. 1685—88; zwolennik absolutyzmu; po przejściu na katolicyzm naraził się protestantom; ogłosił tolerancję rei.; zdetronizowany przebywał we Francji. JAKUB DE VORAGINE (ok. 1230-98), w!, duchowny i pisarz, arcybiskup Genui, autor zbioru żywotów świętych Z Iota legenda (Legenda aurea. Legenda sanctorum), stanowiącego szczytowe osiągnięcie prozy późnego średniowiecza. JAKUBOWSKA WANDA (ur. 1907), reżyser i pedagog film., historyk sztuki; od 1930 filmy krótkometrażowe, potem fabularne; Ostatni etap, król Maciuś I. JAKUBOWSKI Janusz Lech (ur. 1905), prof. Polit. Warsz., członek PAN; twórca Instytutu Elektrotechniki; specjalista w dziedzinie techniki wysokich napięć i ochrony odgromowej. JAKUB POLAK (XVI—XVII w.), lutnista i kompozytor utworów lutn.; tworzył gł. we Francji. JAKUB SYN PARKOSZA -Parkoszowic Jakub. JAKUB ŚWINKA (?—1314), od 1283 arcybiskup gnieźn.; popierał działalność zjednoczeniową Przemysława II i Władysława Łokietka. JAKUB ZE ŻNINA (?—1148), arcybiskup gnieźn. od 1119; popierał walkę młodszych książąt przeciwko Władysławowi II. JAKUB Z PARADYŻA (ok. 1380—1464), reformator-teolog, prof. Akad. Krak.; traktaty teolog.-moralne i kazania. JAKUCI, nazwa własna Sacha, lud zamieszkujący dorzecze Leny po M. Ochockie i brzegi Jeniseju; JAMMES ok. 250 tys.; język grupy tur.; hodowcy bydła i koni. Od 1922 Jakucka ASRR. JAKUCJA, Jakucka ASRR w RFSSR (Syberia Wsch.); 3062100 km2; 483000 mieszk. (1956); stoi. Jakuck; tajga, na pn. tundra; na pd. hodowla bydła rog. i Koni, na pn. reniferów; wydobycie złota (dorzecze Ałdanu); przemysł drzewny, skórzany, mięsny. JAKUCK, stoi. Jakuckiej ASRR nad Leną; ok. 50 000 mieszk.; uniwersytet z 1956; oddział Akademii Nauk ZSRR; przemysł drzewny, skórzany. JALAPA -wilec. JALU (Jalu-kiang, Amnok-kan), rz. na granicy Korei i Chin, dł. 806 km; źródła w górach pd.-wsch. Korei, wpada do M. Żółtego; wielka hydroelektrownia. JAŁOMICA, rz. w Rumunii, 1. dopływ dolnego Dunaju; dł. 225 km; źródła w Karpatach Pd. (Alpy Transylwańskie). JAŁOWIEC, Juniperus, krzew iglasty z rodziny cyprysowatych; liście w kształcie ostrych igieł lub łusek; j. 	pospolity (/. communis) — suche lasy sosnowe i nieużytki; leczniczy; długowieczny; tabl. XVI; j. Sawina —sawina. JAŁÓWKA, jałowica — bydło płci żeńskiej w wieku ponad 6 miesięcy; j. cielna, która po raz pierwszy zaszła w ciążę (zwykle w 18 miesiącu życia). JAŁTA, m. w Ukr. SRR (obwód Krym); port i uzdrowisko czarnomorskie; ok. 30 000 mieszkańców. JAŁTAŃSKA KONFERENCJA, zw. również krymską, odbyta 4—11II 1945 z udziałem szefów rządów St. Zj. A. P., W. Brytanii i ZSRR w sprawie kontynuowania wojny z Niemcami, zwołania konferencji Narodów Zjednoczonych, przyszłych granic Polski i in. JAMA CHŁONĄCO-TRAWIĄCA, wewnętrzna, czasem rozgałęziona komora u jamochłonów, do której wciągany jest pokarm w celu strawienia go; powstaje z jamy gastruli (gastrocelu) i wysłana jest — endodermą. JAMAJKA, wyspa w grupie Wielkich Antyli na M. Karaibskim; posiadłość W. Brytanii; wchodzi do Federacji Karaibskiej; 11424 km*, 1546 500 mieszk. (1954): Murzyni (77'/•), Mulaci (16*/»), biali; jęz. ang. i hiszp.; stoi. i gł. port Kingston; wnętrze górzyste (Góry Błękitne 2252 m), o klimacie umiark., ciepłym, wybrzeże nizinne, o klimacie wilgotnym, gorącym (częste huragany); wydobycie boksytów, soli kam., gipsu; wielkie plantacje bananów, trzciny cukr., cytrusów; sieć komunik, słabo rozwinięta; eksport rumu, bananów, cukru. JAMALSKO-NIENIECKI O. N., okręg nar. w obwodzie tiumeńskim (Syberia Zach.) w RFSRR; 670400 km*; 62 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Salechard; głównie tundra; hodowla reniferów, myślistwo, rybołówstwo. JAMAŁ, płw. w pn.-zach. Azji, między M. Karskim a Zat. Obską; tundra i laso-tundra; liczne jeziora; —marzlość wieczna. JAMA USADOWA (skurczowa), techn. pusta przestrzeń (kawerna) o nieprawidłowym kształcie powstająca przeważnie w górnej części wlewka stali; pod j. 	u. zbierają się zwykle zanieczyszczenia stali. JAMB [gr.], w wersyfikacji antycznej stopa złożona z sylaby krótkiej i długiej ( ^—); w wersyfikacji polskiej stopa złożona z sylaby nieakcentowanej i akcentowanej (— ); w prozodii zestrój akcentowy składający się z sylaby nieakcentowanej i akcentowanej. IAMBLICH: I) gr. powieściopisarz z II w., autor Bahyloniakó (Dzieje babilońskie); 2) gr. filozof-mistyk z III//V w., uważany przez współczesnych za cudotwórcę; założyciel neapolitańskiej szkoły syryjskiej. JAMBOL, m. w środk.zach. Bułgarii, nad rz. Tundżą; 42000 mieszk. (1956); drobny przemysł: spoż., włókien., ceram.; uprawa winorośli. JAMBOREE [ang., dżambarj], międzynarodowy zlot skflutoWi JAMES [dżejmz]: 1) William (1842—1910), psycholog i filozof amer., czołowy przedstawiciel pragmatyzmu; 1890 wydał Principles of Psycliology (Podstawy psychologii), przełomową na owe czasy pracę z zakresu psychologii; swój system filozof, przedstawił w pracy Pragmatyzm; 2) Henry (1843—1916), brat W., isarz amer., osiadły w Anglii; powieści oparte na ontrastach między Europa a Ameryką, pisane zawiłym stylem; Roderick, Hudson, Ambasadorotoie. JAMISTOŚĆ RDZENIA, syringomyelia, przewlekła choroba polegająca na tworzeniu się jam w rdzeniu kręgowym wskutek ubytków tkanki nerwowej; powoduje niedowłady, zaniki mięśni i zaburzenia czucia. JAMKI — plazmodezmy. JAM KINERED (Genezaret), jez. na pograniczu Syrii i Izraela; 175 km*, 208 m poniżej p. m., głęb. do 48 km, przepływa rz. Jordan. JAMMES [żams] Francis (1868—1938), pisarz fr.; kontynuował w poezji tradycję P. Verlaine’a.  JAMNIKI JAMNIKI, rasa krótko- lub długowłosych psów; krótkie, krzywe nogi, maść czarna podpalana lub brązowa; używane jako norowce (gl. na lisy i borsuki), rzadziej na dziki; tropowce. Tabl. 66. JAMNO: 1) jez. na Pobrzeżu Słowińskim, dawna zat. morska odcięta walem piaszczystym; 2290 ha, głęb. do 3 m; 2) w., pow. i woj. kosz., 7 km od Koszalina, nad jez. Jamno; 540 mieszk. (1956); w budownictwie tradycje slow.; na podmokłej mierzei jez. Jamno, zw. półwyspem Unieście, rezerwat ptactwa wodnego. JAMOCHŁONY, parzydełkowce, Coelenterata, Cnidaria — typ zwierząt wielokomórkowych, przeważnie morskich; ciało o symetrii zasadniczo promienistej, złożone z dwu warstw komórek; w ektodermie są -«-parzydełka; • we wnętrzu ciała -«-jama chłonąco-trawiąca; występują przeważnie w dwu postaciach: osiadłego polipa i pływającej meduzy; tu należą gromady: stułbiopławy, krążkopławy, rurkopławy i koralowce. JAMS, yam, Dioscorea batatas — bylina z rodziny pochrzynowatych; uprawiany w krajach zwrotn. i podzwrotn.; tworzy smaczne jadalne bulwy korzeniowe. JAMY CIAŁA: 1) med. przestrzenie zawarte w narządach lub częściach ciała; j. szpikowa (w kościach długich) zawiera szpik; j. czaszki zawiera mózgowie; j. bębenkowa, wypełniona powietrzem, leży w kości skroniowej; zawiera kosteczki słuchowe; j. 	nosowa stanowi początkowy odcinek dróg oddech. ; j. n o s o w o-g a rdłowa, górna część j. gardła; j. ustna stanowi początkowy odcinek dróg pokarm.; j. klatki piersiowej dziali się na: dwie j. 	opłucnej zawierające płuca oraz na i. osie r~ dzia, w której leży serce; j. 	brzuszna zawiera narządy trawienne; 2) zool. Jama ustna: 1 — grzbiet wolne przestrzenie w ciele języka, 2 — języczek, 3 — zwierzęcia; j. c. p i e r w o t- migdałek podniebienny n a, powstaje z zarodkowej jamy blastuli (blastocelu) i jest ograniczona ektoi entodermą; u zwierząt dorosłych występuje tylko u niektórych bezkręgowców; j. c. wtórna, celoma, zarodkowa jama w obrębie mezodermy, a u zwierząt dorosłych powstająca z niej przestrzeń, gł. między trzewiami a wewnętrznymi ścianami ciała. JAN: 1) J. Chrzciciel św., postać N. Testamentu wspominana również przez Józefa Flawiusza; kaznodzieja żyd.; dokonywał chrztu przez zanurzenie w Jordanie; 2) J. św., syn Zebedeusza, brat Jakuba, ulubiony uczeń Jezusa, ewangelista; wg tradycji kość. autor Czwartej ewangelii, 3 listów i Apokalipsy; 3) J. z Dukli błog. (1414—34), franciszkanin, potem bernardyn; beatyfikowany 1721; 4) J. Kanty św. (1390— 1473), prof. Akad. Krak.; w kościele kat. patron uczącej się młodzieży; kanonizowany 1767. JAN XXIII (Angelo G. Roncalli, ur. 1881), od 1958 papież. JAN, imię królów: Polska: 1) J. Olbracht (1459— 1501), król od 1492, syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki; 1497 w wyprawie przeciw hos- Janczar Jan Kazimierz Jan III Sobieski podarowi mołdawsk. poniósł klęskę w lasach bukowińskich; opierał się na szlachcie; wydał statut piotrkowski ograniczający prawo wyjścia chłopa ze wsi; 2) J. Kazimierz (1609—72), król od 1648; syn Zygmunta Wazy; od 1643 kardynał (bez święceń); panowanie jego wypełnione było wojnami z Chmielnickim, 366 z Moskwą, Szwecją, rokoszem Lubomirskiego; utrata zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi (welawski traktat, śluby lwowskie); abdykowal 1668; 3) J. III Sobieski (1624—96). król od 1674, syn kasztelana krak. Jakuba, od 1688 hetman w. kor.; 1673 pobił Turków pod Chocimiem; 1683 rozgromił oblegające Wiedeń wojska tur.; usiłował odzyskać Prusy; próby oparcia polit, o Francję; walki z Tatarami. Anglia: J. bez Ziemi (1167—1216), król od 1199; brat i następca Ryszarda Lwie Serce; w sojuszu z ces. Ottonem IV wdał się w wojny z Francją, poniósł klęskę pod Bouvines (1214) i utracił prawie wszystkie posiadłości we Francji; pod naciskiem panów świeckich i duchownych zaprzysiągł 1215 Wielką Kartę Wolności (Magna Charta), podstawę konstytucji ang. Czechy: J. Luksemburski (1296—1346), król od 1310; ożeniony z córką Wacława II, króla czes. i poi., tytułował się królem poi.; pomagał Krzyżakom przeciw Łokietkowi pustosząc ziemie poi.; 1335 za odstąpienie od roszczeń do korony poi. uzvskat od Kazimierza Wielkiego zrzeczenie się zwierzcnnictwa nad niektórymi księstwami śląskimi; zginął pod Crécy, gdzie walczył po stronie Francji przeciw Anglikom. Francja: J. II Dobry (1319—64), król od 1350, syn Filipa VI; w pocz. wojny stuletniej z Anglią 1356—60 w niewoli ang.; zwolniony po pokoju w Brétigny; za jego panowania bunt żakerii i powstanie lud. pod wodzą Stefana Marcela; oddał synowi Burgundię. Szwecja: J. III Waza (1535—92), król od 1568, drugi syn Gustawa Wazy; usunął z tronu swego brata Eryka XIV; przyjął katolicyzm 1562 i pojął za żonę Katarzynę Jagiellonkę, córkę Zygmunta Starego; ojciec Zygmunta III, króla Polski i Szwecji. JANACEK LEOŚ (1854—1928), kompozytor czeski o światowym znaczeniu, opierający się na materiale lud.; realist. opery (Jenufa), utwory symf., kamer, i fortepianowe. JANCZAROWIE [tur.], utworzona w XIV w. wyborowa piechota tur.; początkowo formowana z młodych chrześc. brańców, później także z rodowitych Turków; przetrwała do 1826; janczarska kapela, orkiestra wzorowana na tureckich, złożona z instrumentów perkusyjnych i prymitywnych dętych drewn.; popularna w Europie XVIII w. i naśladowana (np. przez W. A. Mozarta). JANCZEWSKI Edward (1846—1918), botanik; członek Akad. Umiejętn.; prace anatomoporównawcze oraz opracowania flory zarodnikowej. JANGCY-CIANG (Błękitna Rzeka), największa rz. Chin i Azji, dł. 5200 km, dorzecze 1775 000 km*; wypływa w Tybecie jako Ulan Muren, wpada do M. Wschodnio-Chińskiego na pn. od Szanghaju; w dolnym odcinku liczne rozgałęzienia, tamy, kanały, jez. naturalne i zaporowe; zasobność w wodę największa w Eurazji; duże znaczenie nawadniające; żeglowna. 2500 km, połączona Wielkim Kanałem z Huang-ho; gł. m.: Czungking, Wuhan, Nankin. JANICKI: 1) K lemeks (1516—13), poeta renesansu poi., syn chłopa wielkopol.; pisał w języku lac.; uwieńczony laurem poetyckim w Padwie (poeta laureatus); Carmina, Tristium liber (tłum. w Antologii poezji' Bol.-łac.); 2) Konstanty (1876—1932), zoolog; prof. niw. Warsz.; wybitny parazytolog; świat, uznanie zyskały badania nad rozwojem tasiemca bruzdogłowca.. JANIEWICZ Feliks (1762—1848), skrzypek i kompozytor utworów skrzypc. i kamer. JANIKOWO, osiedle przem., pow. inowrocławski, woj. bydg., nad Jez. Pakoskim; 2500 mieszk. (1956);. uprawa buraka cukr., cukrownia, fabryka sody. JANIKULUM, jedno z 7 wzgórz Rzymu na pr. brzegu Tybru; w starożytności częściowo jeszcze poza. murami miasta. JANINA (Joannina), m. w Grecji (Epir); 32 300' mieszk. (1951); handel zbożem, winem i owocami; przemysł jedwabniczy. JANISZEWSKI: 1) Józef Konstanty (1857—98), drukarz, działacz socjalist. w Poznaniu; parokrotny kandydat na posła; więziony przez władze pruskie; 2) Zygmunt (1888—1920), matematyk; prof. Uniw. Warsz.; założyciel poi. czasopisma matem. „Funda- menta Mathematicae“; prace z topologii. JANKES -«-yankee. JANKO Z CZARNKOWA (?—ok. 1387), archidiakon Enieżn. ; 1363—71 podkanclerzy; przeciwnik rządów ,udwika Węgierskiego; napisał po łacinie kronikę Polski 1370—84, o cechach pamiętnika. JANKOWSKA-MENDELSONOWA Maria, pseud. Leonowa (1850—1909), działaczka socjalist.; współred. „Przedświtu“ i „Walki Klas“; organizatorka kółek :  367 JAPONIA socialist, w zaborze pras., potem na emigracji w Paryżu i Londynie. JANKOWSKI: 1) Antoni (?—1831), oficer Księstwa Warsz.; w powstaniu listopad, generał i dowódca dywizji; uwięziony po nieudanej wyprawie łysobyckiej za rzekomą zdradę; 15 VII1831 powieszony przez tłum; 2) Placyd, pseud. John of Dycalp (1810—72), powieściopisarz poi.; utwory fantast. i humoryst.; Pisma przedślubne i przedsplinowe, Fanaberie pana starosty Kaniowskiego-, 3) Czesław, pseud. Czesław (1857— 1929), poeta i dziennikarz; Poezje, Na marginesie literatury, Wspomnienia; 4) Józef (1865—1935), poeta, tłumacz; Poezje, Rytmy i rymy, Lalka; 5) Jan Stanisław (1882—1953), polityk, inż. rolnik; w okresie międzywojennym jeden z czołowych działaczy NPR, następnie SP; 1921 i 1926 min. pracy; w okresie II wojny świat. 1943—45 delegat rządu lond. na kraj; 6) Jerzy (1887— 1941), poeta, pierwszy przedstawiciel poi. futuryzmu; zbiory wierszy: Tram w poprzek ulicy, Leśny plącz. JAN MAYEN, wyspa arktyczna w zacb. części M. Norweskiego, 372 km2; lodowce, góry do wys. 2544 m; należy do Norwegii; stała stacja meteorologiczna. JANNEQUIN [żankę] Clément (XV—XVI w.'), kompozytor fr., twórca programowych chansons, jak np. La guerre (Wojna), Le chant des oiseaux (Śpiew ptaków). JANNINGS Emil (1886— 1950), niem. aktor teatr. (w zespole M. Reinhardta) następnie film.; gł. role w filmach: Danton, Quo Vadis, Faust, Niebieski motyl. JANOCKI Jan Daniel (1720-86), bibliograf; sekretarz i współpracownik J. Jędrzeja Załuskiego, bibliotekarz Załuskich; pierwszy naukowy opis bibliogr. druków i rękopisów staropolskich. JANOSIK Jerzy z Tarchowej (?—1713), „hetman" zbójnicki działający na Podhalu; ujęty i stracony na Słowaczyźnie; bohater wielu legend. JANOWICZ Ludwik (1858—1902), działacz I Proletariatu, jeden z przywódców po aresztowaniu L. Waryńskiego; skazany na 16 lat katorgi; Zarys rozwoju przemysłu w Królestwie Polskim. JANOWIEC, Genista, leśna krzewinka z rodziny -»motylkowatych; liście pojedyncze, kwiaty żółte. {ANOWIEC, w., dawniej m., pow. kozienicki, woj. ., nad 1. brzegiem Wisły; prawie całkowicie spalony w II wojnie świat.; resztki murów zamku Firlejów z XVI w., renesansowy kościół z XV w. JANOWIEC WIELKOPOLSKI, m., pow. żniński, woj. bydg., nad Wełną; 3300 mieszk. (1956). JANOWSKI: 1) Jan Nepomucen (1803—88), działacz patriot., publicysta; na emigracji po powstaniu listopadowym jeden z założycieli Tow. Demokratycznego; 2) Józep Kajetan (1832—1914), działacz powstania styczn., sekretarz stanu w Rządzie Narodowym; Pamiętniki o powstaniu styczniowym; 3) Aleksander (1866—1944), jeden z gł. propagatorów ruchu krajoznawczego w Polsce; współzałożyciel 1905 Pol. Tow. Krajoznawczego; autor szeregu prac krajoznawczych; 4) 	Jurij (1902—54), pisarz ukr.; powieści: Cztery szable, Jeźdźcy, nowele, dramaty. JANÓW, w., dawniej m., pow. sokólski, woj. białost. ; w okolicy grodziska i kopce obronne z okresu wczesnohistorycznego. JANÓW LUBELSKI, m. pow., woj. lub.;. 4200 mieszk. (1956); w XVII w. słynął z produkcji cienkiego sukna; w II wojnie świat, prawie całkowicie zniszczony. 9—25 VI 1944 w lasach janowskich i lipskich bitwa partyzantów poi. (AL, BCh. i AK) i radź. z przeważającymi siłami hitlerowców, zakończona wyjściem partyzantów z okrążenia. JANÓW' PODLASKI, m., pow. bialski, woj. lub.; 1900 mieszk. (1956); niegdyś rezydencja biskupów łuckich. IANSENIUSZ, wlaśc. Cornelius Jansen (1585—1638), teolog hol., biskup Ypres; w dziele Augustinus przedstawił swój pogląd na doktrynę św. Augustyna o łasce, wolnej woli i przeznaczeniu, popadając w konflikt z oficjalną nauką kościoła; reprezentowany przez niego kierunek rei. nazwano jansenizmem. JANSENIZM, reformatorski prąd rel.-filozof. w katolicyzmie fr. XVII w. oparty na nauce Janscna; E. Jannings skierowany gl. przeciw jezuitom, kilkakrotnie potępiany przez papieży, przetrwał do połowy XVIII w.; główne oparcie miał w klasztorze Port Royal. Do jego obrońców należał B. Pascal (Prowincjalki). JANSSENS, nazwisko malarzy flamandzkich: 1) Abraham van Nuyssen (1575—1632), współzawodnik Rubensa; kolorysta, twórca scen rei., mitol. i alegor. Wiara i Doświadczenie wspierające Starość; 2) Cornelis van Ceulen (1593—1664); 3) Victor Honorius (1664—1739). JANTAR -»bursztyn. ANUS, jeden z' najstarszych bogów rzym. wyobrażany z głową o 2 twarzach; miał w Rzymie świątynię o 4 wrotach zamkniętych w czasie pokoju, otwartych w okresie wojny, aby mógł spieszyć Rzymianom z po- Janus mocą. JANUSZ: 1) J. I (ok. 1340—1429), książę czersko-mazowiecki od ok. 1374; lennik króla poi.; współdziałał z nim w walce z Krzyżakami: przeniósł stolicę księstwa z Czerska do Warszawy; 2) J. II (1455—95), książę od 1463; zjednoczył znaczną część Mazowsza; 3) J. III (1502—26), ostatni książę Mazowsza od 1524; po śmierci J. Mazowsze zostało przyłączone do Korony przez Zygmunta I. JANUSZAJTIS 2EGOTA Marian (ur. 1889), generał, legionista, organizator nieudanego zamachu stanu w styczniu 1919. JANUSZEWSKA-MOSZYŃSKA Hanna (ur. 1905), poetka; książki dla dzieci i młodzieży; Baśnie polskie. JANUSZOWSKI Jan (ok 1550—1613), drukarz-nakładca krak.; wykształcony humanista; postawił swą drukarnię na poziomie europejskim. JANUSZ SUCHYWILK (1310—82), od 1374 arcybiskup gnieźn., przedtem kanclerz krak., przeciwnik rządów węg. w Polsce. JAN ZE STOBNICY (1470—1518), profesor Uniw. Jag.; autor Wstępu do kosmografii Ptolemeusza (1513), gdzie prócz opisu lądów i mórz zestawił pierwszy raz w Polsce wiadomości o odkryciach w Ameryce i zilustrował je mapami. JAN Z KOLNA, żeglarz, nieznanej narodowości, domniemany poi. odkrywca Ameryki, w służbie króla duńskiego Chrystiana I; jakoby z jego polecenia dotarł 1476 do Labradoru. JAN Z KOSZYCZEK (przełom XV i XVI w.), tłumacz popularnej literatury łac.: Rozmowy, które miał król Salomon Mądry z Marchołtem grubym a sprośnym. JAN Z LEYDY, właśc. Jan Beukelson (1509—36), przywódca -»anabaptystów w Niemczech; z zawodu krawiec; organizator i jeden z przywódców powstania -»Miinsterskiej Komuny. JAN Z LUDZISKA (I poi. XV w.), profesor Akad. Krak.; wykładał retorykę klasyczną; obrońca chłopów, prekursor humanizmu. JAN Z SZAMOTUŁ (Patcrek) (?—1519), autor zachowanych w rękopisie kazań o Marii Pannie. JAN Z WIŚLICY (ok. 1490—?), pisarz, uczeń Pawła z Krosna; poemat o bitwie grunwaldzkiej Bellum Prutenum. JAPONIA (Nippon), cesarstwo parlamentarne w Azji Wsch., na Wyspach Japońskich na Pacyfiku, oddzielonych od ZSRR i Korei M. Japońskim, od Chin M. Wschodnio-Chińskim; 369 437 km2, 89 700 000 mieszk. (1936); stoi. Tokio; do J. należą wyspy Riukiu i Bonin na Pacyfiku. Warunki naturalne: wyciągnięty z pn. na pd. 2000 km wąski (do 260 km) luk Wysp Japońskich składa się z 4 dużych (Hokkaido, Honsiu, Kiusiu, Sikoku) i przeszło 1000 małych wysp; wybrzeża, zwłaszcza na pd.-wsch., silnie rozczłonkowane, częściowo skaliste; pomiędzy Honsiu, Sikoku i Kiusiu ważne komunikacyjnie Morze Wewnętrzne Japońskie (20 000 km*); większość obszaru zajmują góry (1000 2000 m, w środk. Honsiu ponad 3000 m, najwyższy szczyt wulkan Fudzi-san, 3776 m); obszary równinne na nizinach przybrzeżnych i w wąskich dolinach górskich zajmują mniej niż l/s pow. kraju; przeszło 150 wulkanów wygasłych i ponad 50 czynnych (Asama, Bandai na Honsiu, Asai na Hokkaido); liczne źródła gorące; częste, nieraz katastrofalne (1923) trzęsienia ziemi (w m. Gifu do 500 odczuwalnych wstrząsów rocz.), którym na wybrzeżu towarzyszą czasem zalewy fal mor. (zw. cunami); rzeki krótkie, nieżeglowne, bogate w energię wodną. Klimat J. monsunowy, wilgotny, mor.; na pn., zwłaszcza na Hokkaido, umiark., o dość długich, śnieżnych zimach, na pd. podzwrotn., o upalnych, dusznych latach; częste tajfuny. Roślinność odznacza się wielkim bogactwem gatunków i odmian (wiele ende JAPONISTYKA micznych); lasy (2/3 og. pow.) na pn. i w wyższych górach iglaste i liściaste, na pd. podzwrotn. (wiecznozielone dęby, bambus, laur kamforowy, cyprysy, tuje, kryptomerie i in.). Ludność: Japończycy (wyznanie przeważnie szintoizm i buddyzm), ok. 500 000 Koreańczyków, a na Hokkaido ok. 15 000 Ainów; silny przyrost ltldności w ciągu ostatnich 100 lat (w 1880 36,6 min); śr. gęstość zaludnienia b. wysoka, 238 na 1 km2; na Hokkaido i w górach znacznie mniejsza, na uprawnych równinach o wiele większa; ludność miejska stosunkowo nieliczna (37,5V» w 1950); gł. m.: Osaka, Kioto, Nagoja, Jokohama, Kobe; 64 miasta powyżej 100 000 (1950):. ok. 50°/» mieszkańców zawodowo czynnych, w przemyśle i górnictwie przeszło 20*/». Gospodarka: pomimo niewielkich zasobów surowcowych, J. jest jednym z najsilniej uprzemysłowionych krajów świata; rozporządza licznymi kopalinami, z wyjątkiem pirytów, siarki i miedzi (niedostateczne ilości); wydobycie węgla (ok. 43 min ton rocz., gł. pn. Kiusiu i Hokkaido) oraz ropy naft. (Hokkaido, pn.-zach. Honsiu) nie pokrywa potrzeb; tym większe znaczenie ma produkcja elektryczności (63,5 mld kWh 1955, z tego 75*/o hydroelektr., 6 miejsce w świecie); rudę żel. wydobywa się na Hokkaido i pn. Honsiu. Na miejsce przodującego dawniej i mającego wielkie znaczenie eksport, przemysłu włókien, (bawełna, jedwab, sztuczne włókna z gł. ośrodkami: Tokio—Jokohama, Osaka— Kobe—Kioto, Nagoja) wysuwa się coraz bardziej przemysł metalurg. (9,5 min t stali, 1955, gł. ośrodek Jawata na pn. Kiusiu), maszyn, (zwłaszcza budowa statków), elektrotechn., alumin. chem., optyczny i narzędzi precyz. koncentrujące się gł. w m. port. w środk. i pd. Honsiu i pn. Kiusiu; J. wyróżnia się wysokim poziomem rzemiosła artyst. (wyroby z laki, jedwabiu, papieru, drzewa, kości słoniowej, brązu i drogich metali, porcelany). Pomimo reformy rolnej (1946), rolnictwo J. nie uwolniło się od pozostałości feudalizmu; użytki rolne wynoszą tylko 17,5*/« og. pow. i ograniczają się do równin przybrzeżnych, dna dolin i niższych zboczy, często sztucznie terasowanych; z wyjątkiem Hokkaido rozpowszechnione są intensywne, ręcznosadown. metody uprawy roli, rozdrobnionej na małe działki; gł. uprawy: ryż (ok. 50*/o pow. gruntów upr.), pszenica, jęczmień, bataty, strączkowe (zwłaszcza soja), owoce połudn., herbata (gł. w okolicach m. Szizuoka na środk. Honsiu), drzewo morwowe (dla hodowli jedwabnika); poza tym na Hokkaido owies, ziemniaki, burak cukr.; hodowla bydła, z wyjątkiem Hokkaido (bydło rog., owce, konie), słabo rozwinięta; gospodarka leśna najlepiej rozwinięta na Hokkaido (także przem. drzewny, celuloz., papierń.) i w górzystych obszarach pn. i środk. Honsiu. Wobec niedostatecznej produkcji roln. b. duże znaczenie ma rybołówstwo, jedno z pierwszych w świecie (przybrzeżne, dalekomor. i wielorybnictwo). Handel zagr. odgrywa ogromną rolę w gosp. J.; eksport wyrobów przemysłowych, import żywności i koniecznych dla przemysłu surowców; flota handl. — 3,9 min BRT (1955); gł. porty na Honsiu: Iokohama, Kobe, Szimonoseki. Nagoja, Osaka; na Siusiu: Nagasaki, Modzi; na Hokkaido — Hakodate. Ustrój. Monarchia konstytucyjna; konstytucja z 1947; władza ustawodawcza — dwuizbowy parlament: Senat — wybierany na 6 lat i Izba Reprezentantów — wybierana na 4 lata, władza wykonawcza — rząd odpowiedzialny przed parlamentem. Cesarz jest symbolem władzy z wyłącznie reprezentacyjnymi funkcjami. Historia. Pierwszym władcą J. wg legendy był Jimmu ok. VII w. p. n. e., który pokonał poprzednich władców — Ajnosów; potem nastąpiło rozbicie na szereg drobnych państw. Ok. 400 przyjęcie chińskiego pisma. Ok. 550 wprowadzenie buddyzmu. W 645 reforma Taika, próba stworzenia scentralizowanej władzy z cesarzem na czele. Okresy Nara (710—794) i Heian (794—1185) przynioslv rozkwit kultury i literatury oraz wzrost znaczenia możnych rodów, których przedstawiciel Minamoto Yoritomo zyskał tytuł szoguna (shogun) i został faktycznym władcą kraju. Szogunat stał się instytucją trwałą. Pierwsi Europejczycy przybyli do T. 1542 (Portugalczycy), następnie 1603 (jezuici). W XVII w. ustalił się policyjny system rządów, jezuici zostali wypędzeni i J. do 1854 była zamknięta dla Europejczyków. 1867 odszedł ostatni szogun i 1869 cesarz Mutsuhito przeprowadził reformy, tzw. przewrót Meidzi (Meiji); ustrój państw., wojsko i gospodarka zostały przekształcone na sposób eur. 1889 J. otrzymała konstytucję. W zwycięskich wojnach z Chinami (1894—95) J. 	uzyskała Formozę (Tajwan), z Rosją (1904—05) — połowę Sachalinu, Port Artur i wpływy w Korei, którą 1910 zaanektowała. W I wojnie świat. J. wzięła udział po stronie Ententy, zyskując Kiaoczou i mandat nad Wvspami Karolińskimi, Mariańskimi i Marszala. 1931—32 zajęła Mandżurię tworząc zależne państwo Mandżu-kuo. W 1933 wystąpiła z Ligi Narodów. 1936 zawarła z Niemcami hitler. pakt antykomintemowski. 1937 roz- 368 poczęła wojnę z Chinami okupując znaczną ich część. 1940 dyktatura wojsk, i faszyzacja kraju, pakt z Niemcami i Włochami. 1941 nalot na bazę floty amer. Pearl-Harbour rozpoczynający wojnę z USA i Anglią. 1941—45 J. okupuje znaczne obszary w Azji Wsch. ł Pd.-Wsch. 6 VIII 1945 Amerykanie zrzucają bombę atom. na Hiroszimę, 9 VIII na Nagasaki; ZSRR wypowiada wojnę J. i rozbija jap. armię ląd.; 14 VIII bezwarunkowa kapitulacja; okupacja J. przez wojska amer.; 1951 J. podpisuje traktat pokojowy z aliantami (bez ZSRR i Chin) w San Francisco, tracąc wszystkie zdobycze terytorialne od 1895. Na podstawie paktów z 1951 i 1952 USA upoważnione do utrzymywania garnizonów i baz wojsk, w J., 1956 J. przyjęta do ONZ. Tabl. 17. JAPONISTYKA, japonologia — dziedzina nauki obejmująca badania języka i kultury japońskiej. JAPONKA, techn. skrzynia (wózek) na dwóch dużych kołach do przewożenia betonów, zapraw i materiałów Japonka sypkich na budowie. JAPOŃSKA LITERATURA. Tradycją ustną przekazywane były mity, opowiadania hist., modlitwy, poezja; najstarszy znany rękopis to Kojiki (kronika z 712 r.). W latach 794—1185 następuje szczególny rozkwit prozaicznej literatury tworzonej przez kobiety (Sei Shónagon, Murasaki Shikibu, autorka powieści Genji monogatari); w poezji wyróżnia się zbiór KokinshO, popularne też są zbiory anegdot. Lata 1185—1603 to okres literatury związanej z okresem licznych walk dom.: kwitnie opowieść hist. obfitująca w sceny walk i przygód rycerskich (np. Heike-monogatari); w poezji utrzymuje się dawna tradycja dworska, ale powstaje też nowy rodzaj poezji — renge; rozkwita literatura buddyjska (np. Ńichiren) i teatr (nó, kyógen). W okresie Edo (1603—1868) w kulturze panuje mieszczaństwo; w prozie — powieść obyczaj, (np. Ihara S.), humoryst., fantast. (np. Bakin); w poezji powstaje nowy rodzaj — haiku; w teatrze rozkwit ióruri i kabuki z gł. autorami M. Chikamatsu i I. Takeda; rozwija się też Íroza nauk. i filozof. W okresie najnowszym (od 868) występują wpływy eur.; gł. rodzajem lit. jest powieść (realist., romant., naturalist., sensualist. i modemist.), której przedstawicielami są S. Futabatei, R. Akutagawa i in. Po 1925 wyróżnia się grupa pisarzy prolet (T. Kobayashi i S. Tokunaga), których wpływ na wspólcz. j. 1. uwidacznia się w coraz szerzej podejmowanej problematyce społecznej. JAPOŃSKA SZTUKA. Rozwija się właściwie dopiero od przyjęcia buddyzmu na przełomie VI/VII w. W jej powstaniu i rozwoju ważną rolę odgrywały wpływy sztuki chiń., przy czym pośrednikiem była często sztuka koreańska. Architektura jap. głównie drewniana; świątynie z VII—IX w. są najstarszymi zachowanymi budowlami drewn. na świecie. Charakterystyczna dla budownictwa jap. jest lekkość konstrukcji, dekoracyjne ujęcie całości, ozdobne, podgięte. do góry dachy; obok świątyń buduje się grobowce i klasztory. Najwięcej zabytków zachowało się w Horyuji, Kyoto i Toshodaji. Wspaniale rozwijała się w Japonii rzeźba w kamieniu i brązie, związana ściśle z wyposażeniem świątyń. Z biegiem czasu ustępuje ona coraz bardziej na drugi plan wobec malarstwa, w którym obok religijnego wcześnie się wyodrębnia portret i pejzaż. Ulubionymi technikami były akwarela i tusz na jedwabiu i papierze (zwijane w rolki kakemono i makimono); największym malarzem dawnej j. 	szt. był pejzażysta Sesshu (XV w.). Od XVII w. rozwija się, a od poi. XVIII w. rozkwita drzeworyt barwny, w którym artyści jap. (Utamaro i Hokusai, XVIII/XIX w.) osiągają niezrównaną lekkość i subtelność kreski i zestawień barwnych. W Japonii kwitło rzemiosło artyst. (ceramika, wyroby z laki, platnerstwo) i'3 fol 93 JAPOŃSKIE MORZE, część Oc. Spokojnego między wsch. wybrzeżem Azji a Wyspami Japońskimi; 980 000 km!, głęb. do 4036 m; silnie rozwinięte rybołówstwo, gospod. wykorzystywanie wodorostów, hodowla ostryg i małży perłonośnych; porty: Władywostok, Wonsan. Niigata. JAPOŃSKI JĘZYK, odosobniony język wsch.azj., na którego powstanie złożyły się 3 warstwy lingwist.: paleoazjatycka, altajsko-koreańska i austroazjatycka; stąd jego mieszany - charakter, spotęgowany jeszcze licznymi zapożyczeniami chińskimi; przejęcie pisma chiń. w V w.; obecnie używane pismo kan a to jap. alfabet zgłoskowy oddający graficznie te elementy toku mowy, dla których brak znaków w piśmie chiń.; istnieją 2 odmiany k.: 1) hiragana — graficzne odpowiedniki cząstek fleksyjnych lub całych wyrazów rodzimych; 2) katakana — graficzne odpowiedniki zapożyczeń eur.: obydwie odmiany powstały w VIII— XII w. w wyniku przekształceń znaków chińskich.  369 JAPURA, rz. w Kolumbii i Brazylii, 1. dopływ Amazonki; dl. ok. 1600 kra; źródła w Andach. JAQUES-DALCROZE [żak dalkrę:z] Emile (1865— 1950), kompozytor i pedagog szwajc. pochodzenia fr.; twórca systemu pedagog.-muz. opartego na gimnastyce rytmicznej. JAR, wąska, stromościenna dolina na obszarze płytowym, żłobiona głównie przez wody okresowo płynące; głęb. do 15 m. JARACZ Stefan (1883— 1945), aktor; twórca i współkierownik Teatru Ateneum 1930—39; sławę zjednały mu role, w których pod niepozorną lub komiczną powierzchownością ukazywał dramatyczne namiętności; Kaliban w Burzy W. Szekspira, Franio w Szczęściu Frania W. Perzyńskiego, kapitan z Koepenick w sztuce C. Zuckmayera, Szwejk w sztuce J. Haska; S. Jaracz od 1912 także w filmie. IARACZEVVSKA Elżbieta (1792—1832), powieściopisarka; Zofia i Emilia, Wieczór adwentowy. SARD -»-yard. ARE ROŚLINY -jary. AREMA Władysław (ur. 1896), inscenizator teatru lalek (Teatr „Groteska“ w Krakowie). JARKA: 1) młoda owca, która jeszcze nie rodziła potomstwa; 2) pszenica jara (—jary). JARKEND, m. w zach. Chinach (prow. Sinkiang); 60000 mieszk. (1952); ośrodek handł. na starym szlaku komunik, („droga jedwabna“); hafty, dywany, jedwabnictwo. JARL, w skand, państwach średniowiecza namiestnik król., książę udzielny, a także przywódca drużyny wikingów; stąd dziś. ang. earl. JARŁYK [tatar.], dokument wydawany przez chanów tatarskich podległym książętom, wyliczający ich obowiązki wobec chanów; w szerszym znaczeniu dokument dyplomatyczny chanów. JARMARK [niem.J, od wczesnego średniowiecza wielki targ odbywający się w mieście raz lub parę razy do roku, trwający niekiedy kilka dni; w tym czasie wszelkie ograniczenia handlu ulegały zawieszeniu; dziś potoczne określenie targu tygodniowego. JARMUŻ, Brassica olerácea var. acepnala, roślina warzywna dwuletnia z rodziny krzyżowych; liście duże, fryzowane, różnokolorowe, nie rozwijające się w głowy, jadalne po przemarznięciu w okresie zimowym. JÁROCHOWSKI Kazimierz (1829—88), prawnik i historyk; poseł na sejm pruski; Dzieje panowania Augusta 11; Teka Podoskiego. JAROCIN, m. pow., woj. pozn., na Wysoczyźnie' Leszczyńskiej; 14 400 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rołny; kościół z XVI w. JAROCKI: I) Feliks Paweł (1790—1864), zoolog; Srof. Uniw. Warsz.; po r. 1832 dyrektor gabinetu zool.; oologia, czyli zwierzętopismo ogólne; 2) Władysław (ur. 1879), malarz, scenograf i grafik; odtwórca folkloru Huculszczyzny i Podhala; Pogrzeb huculski, Liptak z Poronina. JAROSIŃSKI Witold (ur. 1909), polityk, działacz ruchu robotn.; w okresie między woj. w rewol. ruchu młodzieżowym; od 1945 w PPR; 1950—56 min. oświaty; od 1952 członek KC PZPR; od 1956 sekretarz KC, a od 1957 jednocześnie I Sekretarz Komitetu Warsz. JAROSŁAW, m., pow. i woj. rzesz., u stóp Pogórza Karpackiego, nad Sanem; 21300 mieszk. (1956); przemysł konfekc., przetw.-mięsn., cegielnia; duży ośrodek szkolnictwa zaw.; fragmenty murów średniow., kamienice z XVI—XVIII w. i in. zabytki architektury. W XVI—XVII w J słynął z handlu i produkcji płótna; był również ważnym ośrodkiem życia umysłowego. JAROSŁAWIEC, w , pow. sławieński, woj. kosz., nad Bałtykiem, między Ustką a Darłowem. — 11 IV 1848 układ między L. Mierosławskim, dowódcą wojsk w powstaniu pozn., a gen. prus. Willisenem, ograniczający liczebność oddziałów powstańczych do 3 tys. ludzi i skupiający je w 4 obozach; zerwany na skutek ataku wojsk prus. 29 IV na obóz poi. w Książu. JAROSŁAWL, m. obw. w RFSRR, nad górną Wołgą; 374 000 mieszk. (1956); liczne zabytki archit (cerkwie); politechnika, instytut roln., med.; wielka elektrownia wykorzystująca torf; produkcja samochodów cięż., maszyn elektr., maszyn dla przemysłu drzewn.; przemysł gum., farb., włókien.; węzeł kolejowy. JASIEŃSKI JAROSŁAW MĄDRY (978—1054), w. książę kijowski od 1019, syn Włodzimierza Światosławicza; za jego panowania ułożono najstarszą część zbioru praw Prawda ruska. JAROSŁAWSKI Jemielian M. (1878—1943), ros. działacz rewolucyjny; uczestnik rewolucji październikowej; od 1921 w KC RKP(b); red. „Bezbożnika“; prace z historii ruchu robotniczego. JAROSZ —wegeterianiznr.. JAROSZEWICZ Piotr (ur. 1900), polityk, działacz ruchu robotn., członek KC PZPR, generał; do 1939 pracował w szkolnictwie; 1939—45 w ZSRR; od 1943 w tworzonym tam wojsku polskim; 1945 zastępca dowódcy I Armii do spraw polit.; 1945—50 wicemin. obrony; i950—54 zastępca przewodniczącego PKPG; od 1952 wicepremier. JAROSZEWSKA Zofia (ur. 1902), aktorka teatrów krak.; role amantek i bohaterek dramatu klas. i współczesnego. JAROSZYŃSKI Maurycy (ur. 1890), prof. prawa adm. Uniw. Warsz.; Samorząd terytorialny w Polsce, Polskie prawo administracyjne (współautor). ilAROWANIE, trening — przygotowywanie zwierząt, aszcza koni, do określonego typu wysiłków. JAROW1ZOWANIE, zabieg agrotechn. — poddanie rozpoczynających rozwój nasion zbóż działaniu odpowiednio dobranej temperatury (kilku stopni) i wilgotności, dzięki czemu nasiona zbóż ozimych można wysiewać na wiosnę, a z nasion odmian jarych otrzymać plon wcześniejszy. wply ’Ubu rogacz), Ubu sur la butte (Ubu na wzgórzu). JARY, rośliny uprawne zasiewane na wiosnę i dojrzewające w tym samym roku; ze zbóż owies, proso, gryka, kukurydza, pszenica jara, jęczmień jary, rzadko żyto, Zob. też oziminy. JARZĄB, Sorbus, rodzaj drzew lub krzewów z rodziny -»-różowatych; liście całkowite (j. mączny, mąkinia, S. aria), wrębne (). brekinia, brzęk, bereka, S. torminalis, gat. chroniony) lub złożone (j. pospolity, jarzębina, S. aucuparia), Jarząb Kwiaty białe zebrane w bal- krój g£ dachogrona; czerwone owoce zawierają witaminy A i C; cenne miękkie drewno; lasy, zarośla. JARZĄBEK, Tetrastes bonasia, ptak z rzędu kuraków; lasy całej Europy t pn. Azji; dł. ciała 38 cm, rozpiętość skrzydeł 52 cm; roślinożerny; samiec tokuje; na głowie ma czubek z piór; łowny. JARZENIE, świecenie gazu przewodzącego prąd elektr. Zob. też jonizacja. JARZĘBINA -»-jarząb. JARZĘBSKI: 1) Adam (przed 1590 — ok. 1649), mieszczanin warsz., budowniczy król., kompozytor i członek kapeli nadw.; autor wierszowanego Gościńca abo krótkiego opisania Warszawy, twórca koncertów i kancon; 2) Jozef (1878—1955), skrzypek pedagog; szkoła gry skrzypcowej. JARZMO: 1) prymitywna uprząż, drewn. rama zakładana na kark wołu pociągowego, przejmująca jego siłę uciągu; 2) w budowie maszyn element mechanizmu napędowego wykonujący ruchy wahadłowe; pośredniczy w zamianie ruchu obrotowego na postępowy. JARZYNA: 1) roślina ogrodowa, tzw. ogrodowizna warzywna, włoszczyzna; 2) potrawa przyrządzona z warzyw; 3) zboże siane na wiosnę (jare). JASEŁKA -»-szopka. JASIENICA Paweł, właśc. Leon Lech Beynar (ur. 1909), pisarz i publicysta; esej o powstaniu styczn. Biały front, eseje o wykopaliskach archeol. w Polsce {Świt słowiatiskiego jutra), liczne artykuły na tcmatv hist.-polit. JASIEŃ, jez. na 7,6 	km, głęb. do 32 m; , lesiste, liczne zatoki, kilka wysp; siedliska kormoranów i łabędzi. JASIEŃSKI Bruno (1901—42), poeta i powieściopisarz; początkowo czołowy przedstawiciel futuryzmu ?ol., później związany z ruchem rewol.-proletariackim; 937 uwięziony w ZSRR na podstawie fałszywego oskarżenia; zmarł w więzieniu; zbiory wierszy: But brekinia: porój gałązki, obok kwiat i owoc Pojez. Kaszubskim, 587 ha, dł. i; brzegi dość strome, częściowo 24 	Mała Enc. Powsz. PWN  JASIŃSKI w butonierce, Pieśń o głodzie, Ziemia na lewo (z A. Sternem), poemat Słowo o Jakubie Szeli, powieści Pale Paryż i Człowiek zmienia skórą, sztuka teatr. Bal manekinów. JASIŃSKI: 1) Jakub (1759—1794), wychowanek Korpusu Kadetów; generał w powstaniu kościuszk., obrońca Pragi; jakobin; poeta-rewolucjonista; O stałości do ezulantów polskich, Do narodu; 2) Jan Tomasz Seweryn (1806—79), aktor, reżyser, jeden z kierowników warsz. teatru Rozmaitości; popierał fr. sztuki mieszcz. (np. Scribe’a); tłumacz i autor sztuk scen.; 3) Feliks (1856—99), inż. komunikacji; prof. Inst. Inż. Komunik. w Petersburgu; prace z dziedziny mechaniki budowli i teorii sprężystości; przyczynił się do ustalenia właściwego sposobu obliczania słupów i prętów ściskanych w kratownicach; 4) Feliks (1862—1907), grafik osiadły w Paryżu; głównie akwaforty reprodukcyjne wg dzieł wielkich malarzy. JASIOŁDA, 1. dopływ Prypeci, dl. 204 km; płynie rozległą, bagnistą -«doliną, łączy się z Kan. Ogińskiego; żeglowna 170 km. JASIOŁKA, pr. dopływ Wisłoki, dł. 66 km; źródła w Beskidzie Niskim, ujście poniżej Jasła. JASKIER, Ranunculus, rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych, rzędu wieloowockowych; kwiaty żółte, promieniste, liście różnokształtne; zawiera trujące alkaloidy; pola, łąki, zarośla i wody; j. ostry (R. acer) — pospolita trująca rośl. ruderalna. Tabl. XVI. JASKÓŁCZE GNIAZDA —salangana. JASKÓŁCZE ZIELE —glistnik. JASKÓŁCZY OGON -paź królowej. „JASKÓŁKA“ —paradyz. JASKÓŁKA MORSKA —salangana. JASKÓŁKI, Hirundinidae, kosmopolityczna rodzina z rzędu wróblowatych; należy tu 125 gatunków ptaków 0 skrzydłach wąskich, przystosowanych do szybkiego, wytrwałego lotu; owadożeme, chwytają owady w locie; w Polsce: j. brzegówka (Riparia riparia), brzegi wód Eurazji, pn. Afryki i pn. Amer., zimuje w Afryce, Azji, środk. i pd. Ameryce; dł. ciaiła 15 cm, rozpiętość skrzydeł 35 cm; gnieździ się w norach dl. do 1 m, które kopie w urwistych brzegach: j. dymówka (Hirundo rustica), gniazduje w umiarkowanej strefie Eurazji, zimuje w Afryce i Azji; wielkość mniej więcej poprzedniej; gniazda lepi z błota wewnątrz budynków; j. ok nówka (Delichon urbica), zamieszkuje Eurazję i pn. Afrykę, u nas przelotna; nieco mniejsza od poprzednich; gniazda lepi z błota na zewnątrz budynków (np. we framugach okien). JASKRA, glaukoma — groźna choroba oczu, polegająca na wzmożeniu ciśnienia śródgalkowego; objawy: ostre, b. bolesne ataki poprzedzane widzeniem kół tęczowych dokoła źródła światła, stopniowe zwężanie się pola widzenia i słabnięcie wzroku; nie leczona może doprowadzić do ślepoty; leczenie farmakologiczne i operacyjne. JASKROWATE, Ranunculaceae, rodzina dwuliściennych; kwiaty promieniste lub grzbieciste z dużą liczbą słupków i pręcików, owoce — mieszki lub niełupki; należą tu m. in.: jaskier, kaczeniec, zawilec, sasanka, ostróżka, tojad, piwonia; wiele gatunków zawiera trujące alkaloidy. JASŁO, m., pow. i woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Wisloką; 9300 mieszk. (1956); ważny podkarpacki ośrodek górnictwa i przemysłu chem., włók. i minerał. W czasie II wojny świat, całkowicie zniszccone; obecnie odbudowane. JASŁO, paśnik dla owiec i zwierzyny dzikiej; niskie drewn. koryto na pasze sypkie i soczyste oraz wstawiona w jego środek dwustronna drabina na siano lub słomę. JASNA GÓRA —Częstochowa. JASNA POLANA, w. niedaleko m. Tuly, w której urodził się, spędził większą część życia i napisał najwybitniejsze swoje utwory L. Tołstoj; dwór pisarza zamieniono obecnie na wielkie muzeum. JASNORZEWSKA Maria —Pawlikowska-Jasnorzewska Maria. JASNOSC, jiz. wielkość fotometryczna, którą mierzy się strumieniem światła wysyłanym przez 1 cm* powierzchni ciała świecącego lub wysyłającego światło odbite w jednostkowy kąt bryłowy; wzorcem j. jest 370 otworek w zamkniętej rurce z tlenku toru (—ciało doskonale czarne) w temperaturze krzepnięcia platyny (1773°); jednostką j. jest stilb (sb), będący 1/60 jasności wymienionego wzorca. Zob. też Lamberta prawo. JASNOŚĆ OBIEKTYWU, liczba określająca ilość światła przepuszczanego przez obiektyw fotogr.; równa się stosunkowi średnicy obiektywu do jego ogniskowej; większa j. o. umożliwia krótszą ekspozycję zdjęcia. JASNOTA, Lamium, roślina z rodziny wargowych; kwiaty duże, białe lub różowe, o specyficznym zapachu; pola, zarośla, przy drożą; j. biała (L. album) — bylina stosowana w ziołolecznictwie. JASNOWIDZENIE, rzekome postrzeganie — bez udziału narządów zmysłów — osób, przedmiotów i zdarzeń odległych w przestrzeni lub czasie. Zob. też okultyzm. JASPERS Karl (ur. 1883), psychiatra i filozof niem.; przedstawiciel egzystencjalizmu; od 1948 w Bazylei; Philosophie, Allgemeine Psychopathologie (Psychopatologia ogólna), Von der Wahrheit (O prawdzie). JASPIS —kwarc. JASSY (Ia;i), m. w Rumunii (Mołdawia); 113 000 mieszk. (1956); zabytk. kościoły; uniwersytet, wyższa szkoła muz.; akademia malarska; przemysł: włókienniczy, drzewny, chemiczny. JASTARNIA-BOR, w., port rybacki i nadmorskie kąpielisko, pow. pucki, woj. gd.; na Mierzei Helskiej nad Zat. Pucką; żegl. ośrodek WKKF, wędzarnie ryb; latarnia morska. JASTROWIE, m., pow. wałecki, woj. kosz., na Pojez. Pomorskim, nad Oską, pr. dopływem Gwdy; 4600 mieszk. (1956); na pd. od J. puszcza nad Gwdą; na wsch., na Gwdzie Jastrowska Zapora Wodna. JASTRUN Mieczysław (ur. 1903), poeta silnie związany z tradycją romantyków i symbolistów, o dominującym nurcie liryki refleksyjno-filozof.; przed 1939 zbiory: Dzieje nieostygle, Strumień i milczenie; 1945—49 współred. „Kuźnicy“; powojenne zbiory odtwarzające glęookie przeżycia lat okupacji: Godzina strzeżona, Rzecz ludzka, Barwy ziemi, powieści biograf, o A. Mickiewiczu, J. Słowackim (Spotkanie z Salomeą), J. Kochanowskim (Poeta i dworzanin), eseje, przekłady poetów fT., ros. i niem. JASTRYCH, posadzka lub podłoże układane bez spoin, z mieszaniny różnych materiałów, z czasem twardniejących; j. bywają gliniane, gipsowe, cementowe. asfaltowe, terazzowe i skalodrzewne (ksylolitowe). JASTRZĘBIA GÓRA, nadmorskie kąpielisko, pow. pucki, woj. gd., nad wysokim brzegiem Bałtyku (68 m n. 	p. m.); łącznie z ludnością Lisiego Jaru 250 mieszk. (1956). JASTRZĘBIE, Accipitridae, kosmopolit. rodzina z rzędu ptaków drapieżnych; 160 gatunków; chwytają tylko żywą zdobycz, przeważnie ptaki; w Polsce pospolity j. gołębiarz (Astur gentilis), dł. 62 cm, rozpiętość skrzydeł 115 cm. i krogulec (Accipiter nisus), dł. ciała samicy 40 cm, samca 30 cm, rozpiętość skrzydeł do 80 cm; obydwa gnieżdżą się na drzewach w lasach Eurazji, a krogulec także w pn. Afryce. JASTRZĘBIEC, Hieracium, wielogatunkowy (ok. 1000 gat.) rodzaj roślin z rodziny —złożonych; kwiaty żółte; na suchych polanach występuje j. kosmaczek (H. villosum). JASTRZĘBIE ZDRÓJ, zdrojowisko, pow. wodzisławski, woj. kat., w Kotlinie Raciborsko-Oświęcimskiei; 2400 mieszk. (1956); zakład zdrojowo-kąpielowy; źródła solanki jodo-bromowej i obfite złoża borowinowe. JASTRZĘBOWSKI Wojciech (ur. 1884), malarz, grafik, uczeń J. Mehoffera, prof. Akademii w Warszawie; głównie sztuka dekoracyjna, projekty wnętrz i kilimów. JASYR [tur.], dawniej jeńcy, brańcy; także niewola u Turków lub Tatarów. JASZCZ (wł.j, jaszczyk — wóz złożony zwykle z dwóch półwozi ze skrzyniami; służy do przewozu amunicji artyleryjskiej. JASZCZUR —salamandra. JASZCZURCZY ZWIĄZEK, organizacja polityczna szlachty ziemi chełmińskiej, zawiązana 1397 w celu obrony przed uciskiem krzyżackim; 1440 stal się podstawą —Związku Pruskiego. JASZCZURKI, Lacertilia, rząd gadów łuskoskórych; około 2000 gatunków; dł. od kilku cm do 2 m; niektóre gatunki beznogie; na skórze łuski rogowe; u większości zdolność —autotomii i regeneracji części ogona; roślino- lub mięsożerne; tu należą m. in.: gekony, warany, bazyliszki, legwany, padalce, j. właściwe. JASZCZURÓWKA, osiedle, dzielnica Zakopanego; cieplica o temperaturze +23°C, basen kąpielowy. Jakub Jasiński  371 JASZUŃSKI Salomon, pseud. Justyn (1902—1938), publicysta, działacz KZMP i KPP, naczelny red. „Czerwonego Sztandaru“, organu centr. KPP; wielokrotnie aresztowany; zginął w Hiszpanii jako żołnierz Brygady im. 1. Dąbrowskiego. JASKOWSKI Jan Nepomucen (1807—82), poeta; uczestnik powstania 1831; Poezje. JAŚMINOWIEC, jaśminiec, Philadelphus — krzew ozdobny z rodziny skalnicowatych, pochodzący z Indii i Afryki; 40 gatunków; kwiaty białe, wonne; kwitnie maj-czerwiec; często hodowany u nas w ogrodach j. 	ogrodowy (Ph. coronarius), niewłaściwie zw. jaśminem, rośnie dziko w Europie pd. JAŚMIN WŁAŚCIWY, Jasmintim, rodzaj krzewów lub pnączy z rodziny oliwkowatych; ok. 200 gat. w obszarach ciepłych, gl. w pd. Azji i na Wyspach Sundzkich; J. officinale pochodzi z obszaru śródziemnomor.; kwiaty białe lub żółtawe, wonne; niektóre gatunki hod. w mieszkaniach, inne dostarczają olejków eter. stosowanych w perfumerii. JATA, rezerwat jodłowy na Niz. Podlaskiej, na pn.-zach. od Łukowa, 335 ha; jodła występuje tu wyspowo poza pn.-wsch. granicą swojego zasięgu. JATAGAN [tur.], broń biała pochodzenia wsch., pośrednia między szablą a nożem, o ostrzu lekko wygiętym. JATROCHEMIA [gr.], kierunek zapoczątkowany po okresie alchemii (w XVI w.) przez Paracelsusa, stawiający chemii jako gl. zadanie wynajdywanie i preparowanie leków. JAURÈS [żoręsl Jean (1859—1914), fr. działacz socjalist.; początkowo przywódca —possybilistów; jeden z przywódców II Międzynarodówki; 1904 założyciel i redaktor dziennika „Humanité“; zwalczał energicznie przygotowania do 1 wojny świat.; zamordowany przez nacjonalistę fr. JAWA, najmniejsza wyspa w Wielkich Sundach, należąca do Indonezji; 126703 km2; 51 200 000 mieszk. (1952); Malajowie, Chińczycy, Arabowie; przeważnie górzysta (Semeru 3676 m), z licznymi wulkanami (14 czynnych), częste trzęsienia ziemi; klimat gorący, J- Jaut®s wilgotny; najgęściej zaludniony (8% pow., 65*/« ludn.) 1 najlepiej gosp. rozwinięty obszar Indonezji; gł. produkty (75% zbiorów kraju); ryż (60%), kukurydza (90%), orzeszki ziemne (90%), herbata (75%), tytoń (90%), kassawa (85%), kora chinowa (90%), kapok (90%), kopra, kawa, kakao, kauczuk, bataty, trzcina cukr., soja, korzenie; hodowla bydła; surowce miner.: ropa naft., rudy żelaza, manganu, siarka; gł. m.: Dżakarta (stoi. Indonezji), Surabaja, Bandung, Surakarta, Semarang, Dżoki’akarta, Bogor; eksport: cukier, herbata, kawa, tytoń, :nuczuk. ryż, korzenie, ropa naftowa. Tabl. 17. JAWAJKA, lalka z teatru kukiełkowego, umocowana na drążkach, którymi porusza znajdujący się poniżej sceny artysta. Zob. też marionetka, pacynka. JAWAJSKÏE MORZE, część Oceanu Spokojnego, 433 tys. km*, leżąca między wyspami Jawą, Borneo i zach. Sumatrą; śr. głęb. 70 m, temp. wody 28—30°; rafy koralowe. JAWANCZYCY, mieszkańcy centr. i wsch. części Jawy; grupa jęz. indonezyjska; ok. 26 min. JAWATA, m. na pn. wyspy Kiusiu w Japonii; 286 200 mieszk. (1955); przemysł metalurg., koksochem., maszyn.; huta aluminium; w pobliżu kopalnie węgla; tworzy jeden okręg przem. wraz z miastami Kokura, Modzi. Wakamacu, Tobata. JAWOR, m., pow. i woj. wróci., na Przedgórzu Sudeckim, nad Nysą Szaloną, 1. dopływem Odry; 12100 mieszk. (1956); przemysł metal., chem., skórz. w okolicy kamieniołomy bazaltu i granitu; stare zabytkowe budowle. JAWOR -klon. JAWOROW, właśc. Pejo Kraczołow (1877—1914); poeta bułg.; począt. realista, przeszedł do symbolizmu; Stichotworienija (Wiersze). JAWOROWSKI Rajmund (1885—1944), polityk, działacz piłsudczykowskiego odłamu PPS; uczestnik akcji bojowych 1905—06; 1914—16 w legionach; 1922—30 poseł na sejm; 1928 dokonał rozłamu w PPS, tworząc popierającą rządy sanacyjne odrębną partię p.n.: PPS dawna Frakcja ńewolucyjna; organizator bojówek mających na celu terroryzowanie ruchu robotniczego. JAZZ JAWORÓW, m. w obwodzie lwowskim Ukr. SRR. — 1675 traktat sojuszniczy Jana III Sobieskiego z Francją; Francja miała pośredniczyć w odzyskaniu przez Rzplitą ziem zagarniętych przez Turcję i wspólnie z Polską oraz Szwecją uderzyć na elektora brandenb. w celu opanowania Prus Książęcych; plan nie doszedł do skutku. JAWORSKA Helena (ur. 1923), działaczka rewolucyjna; w okresie okupacji współorganizatorka Związku Walki Młodych; 1954—56 przewodnicząca Żarz. Gł. Zw. Młodzieży Pol.; poseł na Sejm; członek KC PZPR. JAWORSKI: 1) Władysław Leopold (1865—1930). prawnik, polityk konserwatywny; prof. Uniw. Jag.; od 1900 red. „Czasu“; zwolennik orientacji austro-niem. w czasie I wojny świat.; prezes Naczelnego Komitetu Narodowego; Prawa państwa polskiego, Z zagadnień polityki światowej; 2) Kazimierz Andrzej (ur. 1897), poeta, tłumacz poezji słów., pedagog; redaktor region, czasopisma lit. „Kamena“, wychodzącego przed wojną w Chełmie Lub., obecnie w Lublinie; przekłady A. Błoka, S. Jesienina i in. JAWORZE, w., uzdrowisko i stacja klimat., pow. ski, woj. kat., na Pogórzu Śląskim; 4800 mieszk. (1956); przemysł drzewny, prewentoria przeciwgruźlicze dla dzieci. JAWORZNO, m. i pow. miejski, woj. krak., na Wyżynie Krak.-Częstoch.; 31100 mieszk. (1956); kopalnia węgla, nowoczesne elektrownie, przemysł chem., cegielnia. — Odkrycie złóż węgla 1795. JAWORZYNA; 1) szczyt w Beskidzie Wysokim, między Babią Górą a Pilskiem; wys. 1050 m; 2) j. Krynicka, pasmo i szczyt w Beskidzie Sądeckim, między Żegiestowem i Krynicą, na wsch. od Popradu; wys. 1116 m; strome stoki porośnięte lasem bukowym, na grzbietach hale. JAWORZYNA ŚLĄSKA, m., pow. świdnicki, woj. wrocł., na Przedgórzu Sudeckim; 4300 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny, fabryka porcelany. JAWORZYŃSKA SPRAWA, spór pol.-czeski po I wojnie świat, o wieś Jaworzynę u pn. stóp Tatr, zakończony 1923 przyznaniem przez Ligę Narodów Jaworzyny Czechosłowacji. {AZ, budowla piętrząca wodę w rzece lub kanale, onana z drewna, kamienia, betonu,' żelbetu lub stali; j. stały, budowla utrzymująca stałe spiętrzenie wody; j. ruchomy, wy- kOtY posażony w urządzenia do regulacji przepływu wody. i*|i,‘i JAZGAj RZ, Acerina cernua, pospolita ryba z rodziny okoniowatych; jeziora, rzeki i wody słonawe Europy i Syberii; dl. do 15 -=■ cm; szkodnik; konkuruje o pokarm z leszczem oraz wyjada ikrę innych ryb. JAZON, mit. gr. syn Ajzona, króla Jolkos w Tesalii; przywódca wyprawy Argonautów po złote runo, które zdobył dzięki porno- Jaz ruchomy cy —-Medei. JAZZ [murz.-amer., dżaz], ogólna nazwa stylu amer. muzyki rozrywkowej, wymagającego wirtuozowskich umiejętności i wielkiej muzykalności, a 'polegającego na solowych i zbiorowych (w czasie tzw. jam sessions) improwizacjach na temat melodii, z zastosowaniem rytmów synkopowanych, w oparciu o rytmiczne towarzyszenie odpowiedniego zespołu. J. powstał z muzykowania Murzynów amer. z okolic Nowego Orleanu. Jego stadia początkowe to ragtime (1890—1910), rodzaj instrument, muzyki marszowej o rytmie synkopowanym, oraz wokalny blues, powstały ok. 1910 z murz. śpiewów roboczych i religijnych (negro spirituals). Z tych dwu źródeł powstał oic. 1915 j., rozszerzając się ze spelunek N. Orleanu powoli na cały świat, przejęty przez zespoły białych i wchłaniający w swój styl muzykowania tańce, i to nie tylko amer. w takcie dwudzielnym: one-step (1910—20), two-step (ok. 1920), fox-trott (od 1912), shimmy (1918—1923), charleston (1922—1926), black-bottom, (1926), ale i spoza kontynentu amer.: argent. tango, kubań. rumbę-(ok. 1930), brazyl. sambę (ok. 1938), walca. W zespole jazzowym (jazz-band) element melodyezny reprezentują gł. instrumenty dęte drewn. (klarnety, saksofony) i blasz. (trąbki, kornety, puzony) z dodanymi skrzypcami itp., rytmiczny zaś — tzw. sekcja rytmiczna (fortepian, gitara, banjo, uderzany kontrabas i różna perkusja). W stylu wykonawczym j. wyróżnia się: hot-jazz („gorący* ) — sposób oryginalnych zespołów murz. o emocjonalnej, swobodnej, indywidualnej improwizacji, z dodawaniem wtrącanych kadencji instrument, (breaks), nieartykułowanych zwrotów wokalnych 24» JAZ (seats) itp., oraz sweet-jazz („słodki") — skonwencjonalizowany przez białych typ bardziej umiarkowanego muzykowania; ok. 1935 powstała forma zw. swingiem, polegająca na większej elastyczności rytmiki, ostatnio zaś formy: boogie-woogie z rodzajem basowego ostinato, be-bop o charakterze emocjonalnym i krótkich figurach melodycznych, rock-and-roll polegający w tańcu na dowolnych ewolucjach dla wyładowania pasji ruchu. Improwizatorski charakter j., choć nie bodącego w zasadzie muzyką do tańca, daje jednak podstawę do nieustannego powstawania nowych typów tanecznych, przeważnie rychło przemijających na fali mody. {AŻ, Leuciscus idus, ryba z rodziny karpiowatych; i, rzadziej jez. Europy i Syberii, w Polsce pospolity; dł. do 15 cm; odmiana złocista (złota orfa) bywa hodowana w stawach; mięso ościste. JAŹŃ, termin wprowadzony przez —B. Trentowskiego; oznacza świadomość własnej osobowości, odrębnej od innych. JAŻWIEC -»-borsuk. JĄDERKO -►jądro komórkowe. JĄDRA BIEGUNOWE, 2 komórki występujące w -►woreczku zalążkowym roślin nasiennych. JĄDRA KONDENSACJI, gazowe, ciekłe lub stałe cząsteczki w atmosferze, na których się rozpoczyna kondensacja pary wodnej. JĄDRO, parzysty gruczoł rozrodczy samczy; u niektórych ssaków leży w worku skórnym o kurczliwej błonie mięśn., zw. moszną; produkuje plemniki oraz hormony powodujące występowanie drugorzędnych cech płciowych męskich (u człowieka zarost na twarzy, niski glos, charakterystyczna budowa ciała). JĄDRO ATOMU, centralna część atomu, o b. malej objętości (średnicy rzędu 10*11 cm); w niej zawarta jest prawie cała masa atomu; j. a. złożone jest z protonów i neutronów, utrzymywanych w tej objętości tzw. siłami jądrowymi, które osiągają przy tak małych odległościach b. wielkie wartości; wielkość ładunku dodatniego jądra (liczba protonów) określa własności atomu; energia wiązania jądra, praca, jakiej należałoby użyć do rozdzielenia j. a. na części składowe. JĄDRO KOMÓRKOWE (nucleus, karion), podstawowy składnik komórek rośl. i zwierz., z wyjątkiem rozprątków (bakterii i sinic); zwykle otoczone błoną jądrową, wewnątrz której znajduje się sok jądrowy (kariolimfa), jąderko (nueleolus) i mniej lub bardziej widoczna sieć -»-chromatyny, z której powstają -►chromosomy. Zob. też komórka (rys.). JĄDROWA ENERGIA, energia wyzwalana podczas reakcji jądrowych; szczególnie duże ilości energii wyzwalają się przy -►rozszczepieniu jąder; np. podczas rozszczepienia jednego jądra uranu zostaje wyzwolona energia w ilości ok. Z'lOSeV; energię powstającą w wyniku przemian jądrowych często (niezbyt poprawnie) nazywa się energią atomową. JĄDROWE REAKCJE, przemiany jąder atomowych wywołane działaniem cząstek elementarnych, innych jąder lub fotonów. Zob. też promieniotwórczość, rozszczepienie jądra. JĄDRO ZIEMI —barysfera. JĄKANIE, zaburzenie mowy pochodzenia psychonerwicowego, objawiające się powtarzaniem i wypieraniem dźwięków. JEANNERET Charles —Le Corbusier. JEAN PAUL [żf pęl], właśc. J. P. Friedrich Richter (1763—1825), pisarz niem., wybitny humorysta i satyryk; powieści Tytan, Siebenkäs, idylle, rozprawa Vorschule der Aesthetik (Wstęp do estetyki). JEANS [dzi:nz] James Hopwood (1877—1946), astrofizyk i matematyk ang.; twórca teorii wewn. budowy gwiazd; wysunął hipotezę powstania układu planetarnego i układów gwiazdowych. JEDLICA ZIELONA —daglezja. JEDLICZE, osiedle góm., pow. krośnieński, woj. rzesz., nad Jasiołką, pr. dopływem Wisłoki; 1300 mieszk. (1956); kopalnie ropy naft. JEDLNA, w., pow. kozienicki; Władysław Jagiełło wydał tu 1430 przywilej kodyfikujący i rozszerzający dotychczasowe zdobycze stanu szlacheckiego; m. in. przywilej zapewniał nietykalność osobistą i majątkową bez wyroku sądowego i rozszerzał prawo poi. na ziemie ruskie, przewidywał elekcję jednego z synów Wład. Jagiełły po jego śmierci. JEDNODNIÓWKI, zootechn. świeżo wyklute pisklęta, przed upływem 24 godzin, nie pobierające pożywienia; z tego względu można je wówczas przesyłać na duże odległości. JEDNOGŁOSOWOSC, muz. faktura operująca tylko jednym głosem, ewentualnie w 2 lub więcej okta¬ Jednokladność 372 wach i w liczniejszej obsadzie. Zob. też monodia, orientalna muzyka. JEDNOKŁADNOŚC, homotetia — mat. przekształcenie, w którym odpowiadające sobie punkty, np. P i P', figur F i F' leżą (rys.) na prostej przechodzącej przez stały punkt S (środek jednokładności), przy czym SP — k • SP' gdzie k 4=0 (k — stosunek jednokładności). JEDNOL1ŚCIENNE, Monocottjledones, klasa roślin okrytonasiennych; 1 liścień w zarodku, równoległe unerwienie liści oraz kwiat o budowie trójkrotnej z okwiatem nie zróżnicowanym na kielich i koronę; należą tu m. in. następujące rośl. okrytozalążkowe: bagienne, turzycowce, plewowce, pandanowce. Zob. też dwuliścienne. JEDNOMIAN K ZMIENNYCH, mat. wyrażenie postaci axa x? ... , gdzie a jest współczynnikiem j., 12 fi liczby xx, *2. •••. xn są zmiennymi, wykładniki a, fl, ..., X są liczbami całkowitymi; jeśli a 4= 0, to liczba n — a + fi + ... + 1 nazywa się stopniem j. JEDNOPIENNE ROŚLINY -kwiat. JEDNOPŁAT, samolot z jednym płatem nośnym. JEDNOPOLOWKA, system uprawy ziemi; j. nieuregulowana, najpierwotniejsza uprawa, polegająca na uprawianiu jednego pola, a w razie konieczności (np. spadek żyzności, zmiana miejsca siedziby) na zamianie na inny nie uprawiany dotąd kawa) ziemi (system przemienny nieuregulowany); j. uregulowana, użytkowanie jednego pola, na którym uprawia się jedną roślinę, a drugie pole pozostawia odłogiem (tzw. system przemienny uregulowany). JEDNORÓG, wojsk, rodzaj haubicy ze stożkową komorą, używany do czasu wprowadzenia dział gwintowanych w XIX w. JEDNOSKOŚNY —krystalograficzne układy. JEDNOSTKI MIAR, fiz. wielkości skalarne lub wektorowe, których wartości przyjęto za jednostki; posługujemy się nimi podczas mierzenia; jednostki kilku wielkości (najczęściej trzech lub czterech), przyjętych za podstawowe, określa się umowami międzynarodowymi; jednostki pozostałych wielkości, zw. pochodnymi, określa się wzorami matematycznymi wiążącymi je z wielkościami podstawowymi. JEDNOTA LITEWSKA, od XVII w. oficjalna nazwa kościoła kalwińskiego na Litwie. JEDWAB: 1) naturalny, włókno otrzymywane z oprzędu poczwarki jedwabnika; istotnym jego składnikiem jest substancją białkową (fibroina); j. n. odznacza się wysoką odpornością mechaniczną i dużą elastycznością, łatwo przyjmuje barwniki, jest silnie higroskopijny; 2) sztuczny, włókna otrzymywane przez enem. przeprowadzenie celulozy (zwłaszcza z drewna) w ciecz o wysokiej lepkości i przeciskanie jej przez drobne otwory; powstają nitki twardniejące wskutek ulatniania się rozpuszczalnika, koagulacji drobin lub ochłodzenia. Własności j. szt. są uzależnione od metod produkcyjnych; rozróżnia się: a) włókna będące regenerowaną celulozą — j. wiskozowy, otrzymywany z -►wiskozy, j. miedziowo-amoniakalny, otrzymywany z roztworu celulozy w amoniakalnym roztworze wodorotlenku miedziowego; b) włókna będące estrem celulozy i kwasu octowego — j. octanowy. JEDWABNE, m., pow. łomżyński, woj. białost. ; 1900 mieszk. (1956); drobny przemysł przetw.-rolny, zakłady rzemieślnicze. JEDWABNICTWO, odkryta przez Chińczyków przed 45 wiekami umiejętność pozyskiwania włókna jedwabnego z oprzędów pewnych gatunków motyli hodowanych specjalnie w tym celu. JEDWABNIK: 1) morwowy, Bombyx mort, hodowany w wielu krajach motyl z rodziny prządko wek; pochodzi z Chin; obecnie nie występuje w stanie dzikim; z jego oprzędów, Jedwabnik morwowy: A — imaniesłusznie zwanych go (owad dojrzały). B — oprzęd, —kokonami, uzy- C — gąsienica  nidzicki, woj. olszt., na 373 skuje się jedwab; 2) żyjący dziko w Chinach j. dębowy (Antherea pernyi), aklimatyzowany w Europie (w Polsce próby); jedwab z jego oprzędów (-»tussah) jest grubszy i mocniejszy niż j. morwowego. Tabl. IX. JEDWABNO, w., pow. Pojez. Mazurskim, w pobliżu Lasów Napiwodzkich; w okolicy piękne jeziora: Świętajno, Dłużek i Brajnickie. JEDWAB TUSSOWY -►tussah. JEDYNKA, jednoosobowa lódż wyścigowa z dykty; jej jakość i smukły kształt umożliwiają osiągnięcie dużej szybkości. JEEP [ang.-amer., dżip], lekki osobowy samochód terenowv. JEFFERSON [dżefesnj Thomas (1743—1826), amer. mąż stanu; prawnik, współtwórca Deklaracji niepodległości z 1776; 1801-09 pre- 1 zydent Stanów Zjedn. Ameryki Pn. T. Jefferson JEFIMIENKO Piotr P. (ur. 1884), archeolog radź., badacz paleolitu; Pierwobytnofc obszczestwo (Społeczeństwo pierwotne). JEGRZY [niem. Jager] strzelcy, początkowo lekka piechota; po raz pierwszy występują w wojnie 30-letniej; w XVIII—XIX w. oddziały strzelców wyborowych w armiach: austriackiej, pruskiej i rosyjskiej. JEHOWA -»Jahwe. JEHUDA HALEVY (ok. 1075 — ok. 1141), najwybitniejszy poeta hebr. w Hiszpanii; liryka erot., nar. i rei:. apologetvczne dzieło filoz. Kuzari. JEKATIERIŃBURG -»Swierdłowsk. JEKATIERINODAR -»Krasnodar. JEKATIERINOSŁAW -Dniepropietrowsk. JELACIC Josip hr. (1801—59), węg. generał, rodem Chorwat; jeden z pogromców rewolucji węg. 1848—49. JELEC, Leuciscus leuciscus, ryba z rodziny karpiowatych; Europa, Syberia, w Polsce pospolita; dl. do 20 cm: najchętniej przebywa w rzekach; bez znaczenia gospodarczego. JELENIA GÓRA, m. pow. i pow. miejski, woj. wrocł., w centrum Kotliny Jeleniogórskiej, w widłach Bobra i jego dopływu Kamiennej; 45 000 mieszk. (1956); gł. ośrodek gospodarczy zach. części Sudetów; przemysł chem., włókien., papierń., optyczny, spoż., drzewny, metal., elektrotechn.; węzeł komunik.; duży ośrodek wczasów i turystyki; piękny rynek. szczątki obwarowań, gotycka bazylika z XIV—XV w. i kościół protestancki z XVII w.; barok, kamienice z podcieniami, ratusz z XVIII w. JELENIE, Ceroinae, prawie 200-gatunkowa podrodzina pełnorożców rzędu parzystokopytnych; nazwą tą określa się niekiedy całą rodzinę pełnorożców; najpospolitsze: jeleń szlachetny, łoś, daniel, sarna, renifer; j. szlachetny zamieszkuje lasy Europy oraz zach. i pn. Azji; długość ciała do 2 m, wys. w kłębie do 1,50 m, waga do 270 kg; poroże potężne, rozwidlone, ważące do 8 kg i więcej; cenna zwierzyna łowna. Tabl. 35. JELENIOGÓRSKA KOTLINA, największa śródgórska kotlina w Sudetach Zach., otoczona przez Karkonosze, Rudawy Janowickie, G. Kaczawskie, G. i Pogórze Izerskie; szer. 15 km, dł. 12 km, wys. 340— 400 m; obszar silnie uprzemysłowiony; w centrum Jelenia Góra, ponadto Kowary, Szklarska Poręba, Piechowice. JELEŚNIA, w. i letnisko, pow. żywiecki, woj. krak., w Beskidzie Żywieckim, u stóp Pilska; 3300 mieszk. (1956); barok, kościół, drewn. karczma z XVIII w. JELGAWA (dawniej Mitawa), m. w Łotewskiej SRR; 34 100 mieszk. (1935); przemysł lniany, skórz., spoż.; węzeł kolejowy. JELITKOWO, dawniej w. rybacka, dziś dzielnica Gdańska; kąpielisko; 1700 mieszk. (1956). JELITO, cewa, u człowieka długości ok. 5 m, leżąca w jamie brzusznej; w j. odbywa się trawienie pokarmów i wchłanianie produktów trawienia; j. dzieli się na j. cienkie (rozpoczynające się od żołądka) i j. grube (kończące się odbytem); nieżyt j. g., ostry lub przewlekły stan zapalny śluzówki j. g. wsku¬ JENISEJ tek działania czynników zakaźnych, toksycznych lub in.; objawy: bóle brzucha, biegunki lub uporczywe zaparcia. JEL1ZAWIETGRAD -»Kirowograd. JELLENTA Cezary, właśc. Napoleon Hirszband (1861—1935), prawnik, krytyk lit., poeta, prozaik i dramaturg; Studia i szkice filozoficzne, Cyprian Norwid, Wielki zmierzch. JELLICOE [dżęlykou] John Rushworth hr. (1859— 1935), admirał ang.; dowódca floty ang. w bitwie jutlandzkiej 1916. JELONEK, Lucanus cerous, największy z krajowych chrząszczy, o długości ciała ok. 8 cm; u samców -►żuwaczki b. duże, kształtem przypominające rogi jelenia; larwa żyje w butwiejącym drewnie. JELSKI Franciszek (ok. 1738—1821), poseł na Sejm Czteroletni; brał udział w przygotowaniach do powstania 1794; 1812 członek Rządu Tymczasowego na Litwie. JELUSICH [jelusicz] Mirko (ur. 1886), pisarz austr.; powieści hist. i biogr.: Cezar, Don Juan, Cromwell, Hannibal; dramaty, wiersze. JEŁOWICKI: 1) Edward (1803—48), pułkownik, uczestnik powstania listopad.; 1848 w Wiedniu dowódca artylerii powstańczej; rozstrzelany po upadku miasta; 2) Aleksander (1805—77), ks., brat E., kaznodzieja, pisarz, wydawca, m. in. na emigracji „Rocznika Emigracji Polskiej“; współzałożyciel poi. drukarni i księgarni w Paryżu; Kazania o świątych polskich, Moje wspomnienia. JEMAPPES [żomąp], m. przem. w Belgii (Hainaut); 12 800 mieszk. (1954); przemysł szkl. i chem. (prod. sody); kopalnie węgla. — 1792 zwycięstwo Francuzów nad Austriakami. JEMEN, król. w pd. Arabii, nad M. Czerwonym; 195 000 km?; ok. 4 500 000 mieszk.; stoi. Sana. Warunki naturalne: kraj górzysto-wyżynny (do 4000 m); klimat gorący, większe opady tylko w górach; rzeki jedynie okresowe; dobre gleby i duża wilgotność (wpływ morza) sprzyjają rozwojowi bujnej roślinności. Gospodarka: podstawa gospodarki rolnictwo (sztuczne nawadnianie); pszenica, proso, jęczmień, kukurydza, cytrusy, banany, morele, palma daktyl., indygo; plantacje kawy (słynna „mokka", nazwa od dawnego portu wywozowego); hodowla bydła, owiec, wielbłądów; rzemiosło artyst.; eksport: kawa, owoce, barwniki; gł. port Hodeida. Ustrój. Feudalna monarchia absolutna: król sprawuje także najwyższą władzę rei. Historia. W I tysiącleciu p. n. e. powstały tu państewka arab., m. in. Sabejczyków. W 525 podbili {. Etiopowie, 570 Persowie, 630 Arabowie; do 1918 . był prowincją turecką. Od 1918 królestwo J. Od 1945 członek Ligi Arabskiej. W marcu 1958 J. wraz ze Zjedn. Republiką Arab. (Egiptem i Syrią) utworzył Zjedn. Państwo Arabskie, zachowując ustrój monaren. JEMIOŁA POSPOLITA, Viscum album, rodzina gązewnikowate; półpasożyt topoli, sosny, brzozy; zimozielone widełkowato rozgalęzióne krzaczki o liściach i pędach pokrytych skórką z gnibą warstwą kutykułi (nabłonka); lepkie jagody, białe lub żółtawe, są roznoszone przez ptaki; lecznicza i trująca. Tabl. XVI. JEMIOŁUSZKA, jemiołucha, Bombycilla garrulus — ptak z rzędu wróblowatych; północ Eurazji i Amer.; zimą przesuwa się ku Afryce; w Polsce tylko zimą; dł. ciała 22 cm, rozpiętość skrzydeł 36 cm; na głowie czubek; końce lotek pokryte drobnymi czerwonymi rogowymi płytkami. JEN, jednostka monetarna Japonii; -»monetarne jednostki (zest.). JENA, m. w NRD (okręg Gera); 83 100 mieszk. (1955); uniwersytet z 1558; planetarium, instytut sejsmograficzny i inne zakłady nauk.; wielkie zakłady optyczne (K. Zeiss); przemysł farmaceutyczny. — W 1806 zwycięstwo Napoleona I nad wojskami pruskimi. JENAN. m. we wsch. Chinach (prow. Szensi) na pd. od Si-an; ok. 50 000 mieszk.; ośrodek handl.; przemysł weln.; duże złoża ropy naft. (nie eksploatowane). JENIEC, żołnierz wzięty do niewoli; uprawnienia j. wojennych regulują konwencje: haska z 1907, genewskie z 1929 i 1949. JENISEJ, rz. w Syberii Wsch.; dł. 4130 km; dorzecze 2 700 000 km2; wypływa z G. Sajańskich, wpada do M. Karskiego tworząc -»estuarium; żeglowna prawie na całej długości; przewóz: drewna, zboża, rudy, ropy naft., węgla; wielkie porty morskie i rzecz E. Jenner JENNER ne: Dudinka, Igarka; olbrzymie zasoby hydroenergii; w budowie hydroelektrownia pod Krasnojarskiem. JENNER [dżęne] Edward (1749—1823), lekarz ang., twórca metody szczepienia ochronnego przeciw ospie. JENOT, kunopies, lis japoński, Nyctereutes procyonides — zwierzę z rodziny psów, z wyglądu i wielkości podobne do szopa; Azja wsch.; ostatnio hodowany dla futra. JENSEN Johannes Vilhelm (1873—1950), pisarz duń., powieściopisarz, poeta i eseista; powieści oparte na doświadczeniach z licznych podróży (Den lange rejse — Długa podróż), eseje, poezje liryczne.. Nagroda Nobla 1944. JENTAI (Czyfu), m. we wsch. Chinach (prow. Szantung); 227 000 mieszk. (1947); port handl. nad M. Żółtym. JEREZ [hęres] DE LA FRONTERA, w. w pd.-zach. Hiszpanii (Andaluzja); 107 800 mieszk.^ (1950); produkcja wina xeres (ang. nazwa „sherry“). JERMOŁOWA Maria N. (1853—1928), aktorka ros., jedna z najświetniejszych przedstawicielek realizmu sceniczn. reprezentowanego przez -►Mały Teatr. JEROBOAM I (ok. 932— 912 p. n. e.), król żyd., twórca państwa Izrael, obejmującego pn. część dawnego królestwa żyd. Dawida i Salomona. JEROME [dżęroum], Jerome Klapka (1859—1927), ang. nowelista, dramaturg i dziennikarz; humoryst. opowiadanie Trzej panowie w łódce, komedie. JEROZOLIMA (hebr. Jeruszalajim, arab. El-Kuds), stoi. Izraela; 200 000 mieszk. (1950), Żydzi (75*/*), Arabowie; od 1949 do Izraela należy Nowe Miasto 127 000 mieszk., do Jordanii Stare Miasto 73 000 mieszk.; święte miasto chrześcijan, żydów, mahometan; kościół Sw. Grobu z XII w., meczet Ornara z VII w., Ściana Płaczu (resztki świątyni Salomona); uniwersytet hebr., wyższa mahomet. szkoła teolog.; wyrób dewocjonaliów; olbrzymi ruch pielgrzymów. JEROZOLIMSKIE KRÓLESTWO, państwo utworzone 1099 przez krzyżowców na ziemiach zdobytych w I krucjacie; trwało do 1187 i 1229—44; ustrój j. k. był oparty na zasadach prawa lennego. JERSEY [dżę:zy], wyspa na kanale La Manche u wybrzeży Francji, największa z Wysp Normandzkich; 117 km®; liczne zatoki i skaliste przylądki; należy do W. Brytanii; 57 000 mieszk. (1951); rybołówstwo, hodowla owiec i bydła; przemysł stoczn. i mebl. JERSEY CITY [dżęrzy syty], m. w USA (New Jersey); 299 000 mieszk. (1950); ośrodek przem. i port nad rz. Hudson połączony tunelami z Nowym Jorkiem. JERSZOW Piotr P. (1815—1869), pisarz ros.; na twórczość jego składają się bajki i baśnie osnute na motywach przypowieści lud. (Konik Garbusek). JERUSALIMSKIJ Arkadij S. (ur. 1901), historyk radź., znawca XIX stulecia; prof. Uniw. Mosk.; Polityka zagraniczna i dyplomacja niemieckiego imperializmu w końcu XIX w. JERY spółgłoski. JERYCHO (dziś Er-Riha), w. w Jordanii (dawniej w Palestynie) na pn.-wsch. od Jerozolimy, w dolinie Jordanu. Początki J. sięgają VI tysiąclecia p. n. e.; wg St. Testamentu mury J. runęły obalone dźwiękiem trąb Izraelitów atakujących miasto. JERYCHOŃSKA RÓŻA, jerychonka: 1) Anastatlca hierochuntica — roczna roślina z rodziny krzyżowych; pustynie pn. Afryki; po przekwitnieniu wysycha, tworząc rodzaj kuli, którą wiatr odrywa ód ziemi i unosi; podczas deszczu pędy prostują się i roślina wysypuje nasiona; 2) Odontospermum pygmaeum, roślinka z rodziny złożonych; Azja zach. i pustynia Sahara; ma kilka koszyczków kwiat, z dużymi okrywami; rozsiewanie nasion jak u poprzedniej. M. Jcrmołowa 374 JERZEGO SW. DZIEŃ (Jurijew dień) 26 XI st. st., w prawie ruskim termin (w ciągu tygodnia przed i do tygodnia po 26 XI), w którym poddani mogli odejść od swoich panów; prawo to zostało uchylone 1592 ukazem cara Fiodora Iwanowicza. JERZEGO ŚW. ORDER WOJENNY, ustanowiony 1769 w Rosji przez Katarzynę II; 1807 Aleksander I wprowadził odmianę dla szeregowych — p. n. „odznaka honorowa orderu wojennego“. JERZMANICE ZDRÓJ, w., pow. złotoryjski, woj. wróci., w dolinie Kaczawy, dopływu Odry: 1000 mieszk. (1956); źródło słabej szczawy żelazistej; letnisko; ściany skalne piaskowców z rzeźbami z XVI w. JERZY, imię królów: Anglia: 1) J. I (1660—1727), objął tron 1714 jako pierwszy król z dynastii hanowerskiej; 2) J. II (1683—1760), król od 1727; dzięki polityce min. Roberta Walpole stworzył podstawy kolonialnej potęgi W. Brytanii; ufundował Muzeum Brytyjskie i uniwersytet w Getyndze; 3) J. III (1738— 1820), król Anglii od 1760 i Hanoweru od 1814; utraci! kolonie w Ameryce Pn.; zwalcza) rewolucję fr.; 1801 wcielił Irlandię do Zjedn. Królestwa W. Brytanii i Irlandii; 4) J. IV (1762—1830), król Anglii i Hanoweru od 1820; wobec choroby umysł, ojca, Jerzefo III, regent od 1810; odmówił udziału w -*-Sw. rzymierzu; 5) T. V (1865—1936), król od 1910; za jego rządów Imperium Bryt. przekształciło się w Commonwealth; 6) J. VI (1895—1952), król od 1936; w związku z powstaniem Republiki Indii utracił tytuł cesarza Indii. Czechy: J. z Podiebradu (1420—71), król od 1458; husyta, przywódca -►utrakwistów; przyłączył do Czech Śląsk i Łużyce; zawarł przymierze z Kazimierzem Jagiellończykiem, którego syna Władysława uznał za następcę tronu. Grecja: 1) J. I (1845—1913), król od 1863, syn króla duń. Chrystiana IX z dynastii Sonderburg-Gliicksburg; przyłączył do Grecji Wyspy Jońskie i część Macedonii; jako cudzoziemiec nie zdobył popularności; zamordowany w Salonikach; 2) J. II, wnuk poprz. (1890—1947), król 1922—24, 1935—41 i ponownie od 1946 (1941—46 poza krajem). JERZY CZARNY [tur. Karadżordża], właśc. Jerzy Petrović (ok. 1766—1817), przywódca powstania serb. przeciw Turkom 1804; pierwszy książę Serbii 1808—13; założyciel dyn. -►Karadżordżewiczów; zamordowany. JERZY DOŁGORUKI (ok. 1090—1157), książę rostowsko-suzdalski, od 1155 w. książę kijowski; wspomina o nim pierwsza wzmianka o Moskwie (1147). JERZYKI, Micropodidae, rodzina (ok. 100 gatunków) z rzędu długoskrzydlych; zamieszkują całą kulę ziemską, z wyjątkiem Nowej Zelandii; w Polsce jeden gatunek j. — Micrcrpus apus; zimują w Afryce i Indiach pd.; dl. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 40 cm; nogi czepne, niezdolne do chodzenia; świetnie latają mimo braku pneumatyzacji kości. Zob. też salangana. _ JERZY ŚW., żołnierz rzymski, umęczony 303 za Dioklecjana; patron żołnierzy. JESENSKY Janko (1874—1945), pisarz i poeta słowacki; z humorem krytykował drobnomieszczaństwo, biurokrację, fałsz w życiu polit.; poezje Zo zajatia (Z niewoli), opowiadania Malomestskó rozpr&cky (Opowieści małomiasteczkowe), powieść Demokraci. JESIENIN Siergiej A. (1895—1925), pisarz ros., poeta prozaik i dramaturg, związany z grupą tzw. poetów wsi (Jesienin, N. Klujew, S. Klyczkow), współautor manifestu poetyckiego imażynistów (1919), mistrz liryki. Wczesne utwory poświęcone opisowi przyrody i życiu wsi; poezje ostatnich lat życia przenikają nastroje katastrofizmu, osamotnienia, rozpaczy; powieść Jar, zbiorki poetyckie Moskwa kabackaja, Persidskije motiwy, poezje poświęcone rewolucji październikowej: Rui Sowietskaja, Strana Sowietskaja, dramaty Pugaczow, Strana niegodiajew. JESIEŃ, pora roku, na półkuli pn. od 23 IX do 22 XII, na półkuli pd. od 21 III do 22 VI; cechy charakteryst. j.: stopniowy spadek temp. i określone zjawiska w przyrodzie żywej (w klimacie umiark. zamieranie wegetacji, opadanie liści, odlot ptaków itp.). JESION, Frazinus, wysokie drzewo z rodziny oliwS. Jesienin  dziejów Rzymu i zach.375 kowatych; regularna korona, cenne twarde drewno; pączki czarne naprzeciwległe, liście nieparzysto pierzaste; lasy liściaste. JESION1KI, pasmo górskie w pd.-wsch. Sudetach (Czechosłowacja), zbudowane ze skał krystalicznych; najwyższy szczyt Pradziad (1490 m). JESIOTR, Acipenser, ryba z rodziny jesiotrowatych; wody słodkie Eurazji i Ameryki Pn.; dl. do 3 m, głowa wydłużona w ostry ryj, ciało pokryte tarczami kostnymi; z jaj otrzymuje się kawior; w Polsce — j. zachodni (A. sturio) występuje sporadycznie w Wiśle. JESKE-CHOIŃSKI Teodor (1854—1920), powieściopisarz, dramaturg, krytyk _ > , , , lit. i publicysta; wyraziciel i63!?" wyniosły: gałązka poglądów zachowawczo-kle- z liśćmi i sKrzydiakami rykalnych; trwałą wartość mają jego powieści hist, z -eur. średniowiecza (Ostatni Rzymianie, Tiara i korona); studia lit. Pozytywizm warszawski i jego główni przedstawiciele. JESPERSEN Otto (1860—1943), językoznawca duń., anglista; Language: Its Nature, Development and Origin (Język: jego istota, rozwój i pochodzenie). JESSŃER Leopold (1878—1945), aktor i reżyser niem.; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli ekspresjonizmu scen. JEVONS [dżewnz] William Stanley (1835—82), ekonomista i logik ang.; jeden z gł. inicjatorów matematycznego kierunku w ekonomii i twórców tzw. teorii -►użyteczności krańcowej; Theory of Political Economy (Teoria ekonomii politycznej), The Principles of Science (Podstawy nauki). JEWISH AGENCY [dżij0ysz ęjdżonsy], świat, organizacja syjonistyczna zał. 1897; 1922—48 reprezentowała sprawy żyd. wobec ang. zarządu mandatowego w Palestynie. JEZD, m. w środk. Iranie; 60 000 mieszk. (1941); handel produktami rolno-hodowl.; przeróbka surowca jedwabn., baweln.; rzemiosło (dywany, tkaniny); ważny węzeł dróg karawanowych. JEZIERSKI: 1) Jacek (1722—1805), kasztelan łukowski, 1764—95 poseł na sejmy, wróg reform polit., zwolennik uprzemysłowienia Rzplitej; założyciel wielu manufaktur; 2) Franciszek Salezt ks. (1740—91), działacz polit. i pisarz; współpracownik H. Kołłątaja; czołowy publicysta „Kuźnicy Kołłątajowskiej"; obrońca stanu miejskiego i chłopskiego; Glos na prędce do stanu miejskiego. Co to jest stan trzeci, powieści Goworek, Rzepicha. JEZIORAK, jez. w zach. części Pojez. Mazurskiego, na pn. od Iławy, 3230 ha, głęb. do 12 m, dł. 27 km, szer. 2,7 km; liczne zatoki, kilka wysp, zach. brzegi lesiste, na pn. łączy się z jez. Ewingi, na wsch. przez nał i Jez. Kamickie z Kanałem Elbląskim. JEZIORANY, m., pow. reszelski, woj. olszt., na JEŻEWSKI Największe jeziora świata Nazwa Pow. w km2 Wys. n. p. m. (w m) Największa głęb. (w m) Kraj Europa Ladoga 18400 5 223 ZSRR Onega 9610 39 124 ZSRR Wener 5566 44 98 Szwecja Saimaa 4400 78 82 Finlandia Czudzkle 3583 18 ZSRR Azja Kaspijskie 394000 —28 980 ZSRR/Iran Aralskie 66500 50 68 ZSRR Bajkał 31500 453 1741 ZSRR Bałchasz 17300 274 26 ZSRR Issyk-Kul 6200 1609 702 ZSRR Morze Martwe 980 —392 354 Izrael Afryka Wiktorii 68800 1134 80 Tanganika/ 
/Kenia/ /Uganda Tanganika/ /Kongo Belg./ /Rodezja Pn. Tanganika 32880 780 1435 Niasa 30800 464 706 Niasa/Mozambik/Tanganika Czad 11000— —50000 295 412 Afryka Franc./ /Nigeria Rudolfa Ameryka 8000 375 73 Kenia /Abisynia Pn. Górne 82400 183 308 Kanada/USA Huron 59600 177 233 Kanada/USA Michigan 58140 177 281 USA Wielkie Niedźwiedzie 31100 119 137 Kanada Wielkie Niewolnicze 28930 150 140 Kanada Erie 25820 	
 62 Kanada/USA Winnipeg 24530 234 19 Kanada Ontario 19530 75 237 Kanada/USA Ameryka 
Pd. i Srodk. Nikaragua 8430 34 70 Nikaragua/ Costa Rica Titicaca 6900 3812 272 Boliwia/Peru Australia Eyre 8000— —15000 —12 20 Australia Gairdner 7490 112 	
 Australia Torrens 6170 30 — Australia Pojez. Olsztyńskim; 2500 mieszk. (1956); tartak; szczątki murów i zamku z XIV w. JEZIORNA, rz., 1. dopływ Wisły, dl. 63 km; źródła w pobliżu Osuchowa; uchodzi na pn.-wsch. od Wilanowa; nad J. fabryka papieru w Jeziornie. JEZIORNA FABRYCZNA I KRÓLEWSKA, osiedle przem., pow. piaseczyński, woj. warsz., w Kotlinie Warszawskiej nad rz. Jeziorną; 4300 mieszk. (1956); duża fabr. papieru (1778), elektrociepłownia przemysłowa. JEZIORO, zagłębienie naturalne wypełnione wodą źródlaną, rzeczną lub deszczową; rozróżnia sie j. przei bezodpływowe; pod względem pochodzenia nych; la RUI _ , o R 1 boki pokryte kolcami powstałymi z przekształconych włosów; tryb życia nocny; zimę przesypia. W Poisce 2 gatunki; 2) wojsk.: a) zapora przeciwpan»ema z segliśc. i parki Europy i pn. Azji; grzbiet jyi pływowe azieli się zieli się na tektoniczne, akumulacyjne, erozyjne, reliktowe. JEZO —Hokkaido. JEZUICI, Towarzystwo Jezusowe, T. J. — zakon zał. 1539 przez Ignacego -»Loyolę, oparty na ślubach bezwzględnego posłuszeństwa; początkowo skierowany przeciw reformacji; zniesiony 1773 przez Klemensa XIV, odnowiony w 1814 przez Piusa VII; odgrywał dużą rolę w szerzeniu świeckich wpływów kościoła i w walce z ruchami postęp.; obecnie liczy ok. 32 OOO czlonków. Do Polski j. sprowadził Hozjusz 1564. hebr. JEZUS [gr. brzmienie z nami] -»Chrystus. Jehoszua — Bóg do gó XJeż przeciwczołgowy mentów żelbetonowych lub kawałków szyn kolej.; b) zapora przeciw piechocie wykonana z drzewa oplecionego drutem kolczastym. JEZAK, snopek słomy w strzesze ułożony kłosami JEŻ T. T. -»Miłkowski Zygmunt. JEŻ: 1) zool. Erinaceus, rodzaj z rzędu owadożer- jIżTwski Mieczysław (ur. 1890), fizyk; prof. Akad. Góm.-Hutn. w Krakowie; członek PAU; odkrył wpływ pola magn. i elektr. na wartość stałej  JEŻOGŁÓWKA dielektrycznej ciekłych kryształów; autor podręczników fiz'-ki. JEŻOGŁÓWKA, Sparganium, kłaczowa bylina z klasy jednoiiściennych; obszary umiarkowane i chłodne, u nas 6 gatunków w miejscach wilgotnych; kwiaty jednopłeiowe. zebrane w kuliste główki ustawione na osi kwiatostanowej groniasto lub kłosowato; owoce zwężone w długi dziobek. JEŻORYB, Dlodon hyslriz, ryba mórz ciepłych; dł. do 60 cm; ciało uzbrojone w ostre kolce; jadowita; może napełniać żołądek powietrzem i wypływać na powierzchnię, co ma prawdopodobnie znaczenie obronne. JEŻOWCE, Echinoidea, gromada wyłącznie morskich dennych zwierząt z typu szkarłupni; ciało prawie kuliste lub spłaszczone, pokryte pancerzem z wapiennych płytek i wapiennymi ruchomymi kolcami; poruszają się za pomocą ambulakralnych nóżek i kolców; niektóre gatunki mają gruczoły jadowe; rozdziclnoplciowe; na jajach jeżowców przeprowadzono podstawowe badania nad zapłodnieniem. JEŻOWSKI Józef (1798—1855), poeta, tłumacz, filolog; współzałożyciel i prezes Filomatów; przyjaciel A. Mickiewicza; zesłany do Rosji; profesor języka gr. w Uniw. Moskiewskim JEŻOZWIERZE, Hystrycidae, rodzina gryzoni; tereny skaliste Afryki, pd Europy i Azji; dł. ciała nieco powyżej 50 cm; sierść przekształcona w igły i szczecinę. Tabl. 86. JEŻYNA, ożyna, ostrężyna, Rubus — krzew z rodziny różowatych, często płożący się; Europa, Azja im. i środk.; hodowane nieiczne odmiany; owoc jadalny, wielopestkowiec złożony, koloru ciemnoczerwonego lub czarnego, bogaty w witaminy; lasy, zarośla, brzegi rzek. JĘCZMIEŃ: I) bot. Hordeum, rodzaj z rodziny traw, roślina roczna (jara lub ozima); uprawiany jest j. zwyczajny (H. sati- je£yna; gałązka kwitnąca vum) o ziarnach osadzonych ' 1 w kłosach w dwu lub sześciu rzędach, zrośniętych z (H. s. nudum) o ziarnach nagich; j. uprawia się na pokarm dla ludzi, na karmę dla inwentarza i dla celów przemysł, (j. browarny); 2) med. jęczmyk — ropne zapalenie jednego lub kilku gruczołów łojowych ' owce. jęczmienna. i owoc plewkami oraz orkisz powiek, wywołane najczęściej przez gronkowce. JĘCZMIONKA, jęczmianka — słoma jęczm 376 JĘDRYCHOWSKI Stefan (ur. 1910), polityk i ekonomista, działacz ruchu ro.botn.; w okresie międzywojennym związany z wil. grupą „Po prostu“; od 1937 więziony; 1939—45 w ZSRR; współorganizator Związku Patriotów Pol. i 1 dywizji im. T. Kościuszki; od 1945 członek KC PPR, a od 1956 członek Biura Polit. PZPR; od 1945 na naczelnych stanowiskach państw., od 1957 przewodniczący Komisji Planowania przy Radzie Ministrów. JĘDRZEJEWICZ: 1) Janusz (ur. 1885), polityk sanacyjny; legionista: 1931—34 min. oświaty, przeprowadził reformę szkolną; 1933—34 premier; 1935—39 senator; 21 Wacław* (ur. 1893), polityk sanacyjny; legionista; 1934—35 min oświaty. JĘDRZEJ GAŁKA z Dobczyna -►Gałka Jędrzej. JĘDRZEJOWSKA Jadwiga (ur. 1912), tenisistka; 27-krotna mistrzyni Polski w grze pojedynczej kobiet; 1936 wicemistrzyni Wimbledonu. JĘDRZEJÓW, m. po w., woj. kieł., nad Brzeźnicą i Jasionką; 12 100 mieszk. (1956): uprawa tytoniu, sadownictwo, pszczelarstwo; zabytfc. klasztor i kościoły z XII i XV w.; w XVIII—XIX w. ośrodek tkactwa jedwabiu i wełny. JĘTKA —wiązar. JĘTKI, Ephemeroptera, rząd owadów; larwy drapieżne, przebywają w wodzie; postacie dorosłe żyją krótko (do kilku dni) i nie pobierają wcale pokarmu; skrzydła drobno użyłkowane, odwłok zakończony długimi szczecinkami; na świecie ok. 1000 gatunków, z czego w Polsce ok. 60. JĘZYCZEK, bot. bezbarwny błoniasty wyrostek; wyrasta na przejściu części pochwiastej liścia trawy w blaszkowa tą. JĘZYCZEK PODNIEBIENNY, med. środkowa część podnieb. miękkiego; ogranicza od góry cieśń gardła. JĘZYCZKOWE ROŚLINY -złożone. JĘZYCZNIK, Phyllitis scolopendrium, wieloletnia paproć kłączowa z rodziny paprolkowatych; liście zimotrwałe, równowąskie, w kształcie wydłużonego zaostrzonego języka, 15—00 cm dł.; zacienione skały, zwłaszcza wapienne, w Karpatach oraz w pd. Polsce. JĘZYK, system społecznie wytworzonych znaków dźwiękowych powiązanych stosunkami wzajemnymi; j. jest środkiem wyrażania myśli i narzędziem porozumiewania się ludzi między sobą. Klasyfikacja jązyków polega: 1) na ustaleniu ich pokrewieństwa i podziale na —rodziny —ligi i cykle — k. genetyczna; podstawą podziału są kryteria gramatyki hist.-porówn.; 2) na podziale języków na różne typy, niezależnie od ich pokrewieństwa, wg ogólnego systemu fonetycznego, morfologicznego, słownikowego lub składniowego — k. typologiczna. W związku z k. t. rozróżniamy m. in.: j. jednozgłoskowe, w których występują tylko wyrazy jednosylabowe; taki jest np. klasyczny j. chiński i inne j." rodziny •nne mdo -europejsk-e ma fa/skfe francuski 1 rosyjski histoański tureckim ' portugalski óantu mne jętyki Najważniejsze języki świata Języki świata (wg T. Milewskiego) 4i n d o e u r. 4 4- 4 semito- negro- Eur. i Azji -cham. -afryk. inne jęz. 4* 4. 4 4 uralskie ałtajskie chińsko- koreotybet. -jap. 4 a u s t r o-a z j a t. 4 austronczyjskie 4 Indian amer. (tabl.) (tabl.) sudańskie baskijski ugro-fiń.: turko-tatar. tybeto-birm. koreański staro-austro-azjat. indonezyjskie aztecki bantu kaukaskie m. in. węgier- mongolskie thai-chińskie japoński nowo-austro-azjat. grupa Oceanii: maya khoiń drawidyjskie ski (ugro) mandżu- jenisej-ostiackie melanezyjski keczu (kiczua) paleoazjat. i estoński -tunguskie polinezyjski aymara (fiński) jęz. Molukków guarani samojedzkie i in. Języki indoeuropejskie (wg T. Milewskiego) , 4 indoirańskie 4 słowiańskie 4 4 4444 44 bałtyckie germańskie celtyckieromańskie albański grecki ormiański hetycki • 4- (aryjskie) 4- 4 irańskie indyjskie zach.słow. 4 4. wsch.slow. pd.słow. 4 4 4 4 litewski zach.germ. wsch.germ. pn.germ. irlandzki portugal. st.grecki tocharski * staroirań. staroindyj. polski rosyjski (st.-cerk.-slow.) łotewski angielski gocki • duński szkocki hiszpań. dialekty: j. Awesty * j. Wed* polabski* białorus. bułgarski kurski* fryzyjski szwedzki walijski kataloń. achajski nowoirań. (sanskryt) dol.luż. ukraiński macedoński pruski* holenderski norweski bretoński prowansal. eolski perski nowoindyj. gór.luż. serbo-chorw. niemiecki francuski dorycki afgański bengali czeski bihari słowacki marathe słoweński Języki semito-cham. retycki wioski dial. sardyn, dial. dalmat. jońsko-attyc. 4 • „koine" 4 , bizantyjski nowogrccki pendżabi 4 4 semickie chamickie arabski dialekty: abisyński berberyjskie aramejski kuszyckie hebrajski j. egipski • fenicki • rumuński * Cwiazdka oznacza język wymarły. 377 JĘZYK  JĘZYK thai-chińskicj; jednozgloskowość łączy się zwykle z amorficznością; j. amorficzne [gr. a-morphó — bez formyl, izolujące, pozycyjne — w których poszczególne wyrazy nie mają form gramat.; ich funkcje w zdaniu określa szyk wyrazów (pozycja) i tzw. słowa posiłkowe; do j. a należą m. in. j. chiń. i do pewnego stopnia ang. i fr., np. fr. Jean voit Paul — Jan widzi Pawła i Paul voit Jean — Paweł widzi ana; j. aglutynacyjne [łac. agglutinare — sklejać], w których budowa wyrazu polega na stopniowym dodawaniu do pierwiastka —sufiksów w miarę wyrażania poszczególnych funkcji gramat., np. węg. eb — pies, ebnek — psu, ebek — psy, ebeknek — psom; należą do nich m. in. języki ugro-fiń. i tur.; j. fleks y j n_e, syntetyczne [gr. synthesis — zestawienie] — w których stosunki składniowe w zdaniu wyraża się za pomocą -►fleksji; j. alternacyjne, w których wykładnikiem treści danego wyrazu są spółgłoski, natomiast funkcje gramat. spełniają samogłoski zmieniające się (altemujące) w różnych formach tego wyrazu, np. arab. q — t — ł mówi o zabijaniu; formy czasownikowe: qatala — zabił, autila — był zabity, ya-qtulu — zabijał, ya-qtalu — był zabijany; do j. a. należą j. semickie, gł. arab. i hebr.; j. p olisyntetyczne [gr. wielozłożeniowe], w których związki zdaniowe, a nawet całe zdania można wyrazić przez połączenie kilku części zdania w jedną całość, w jeden wyraz złożony, np. w i. inkorporacyinych [łac. incorporare — wcielić], w których budowa orzeczenia polega na włączaniu do czasownika zaimkowych, a nawet rzeczownikowych dopełnień, wskutek czego całe zdanie mieści sie w wyrazie-orzeczeniu, np. azteckie Teo-yao-miqui (bóg — wojowników — zabił) oznacza imię boga zmarłych wojowników; j. analityczne [gr.], typ języków, w których stosunki gramat. między wyrazami wyraża się przez wprowadzenie wyrazów pomocniczych: przyimków, partykuł, słów posiłkowych itp.; np. syntetyczne łac. venit Romam — przybył do Rzymu, i analityczne fr. il est venu á Romę; klasycznym przykładem j. a. są języki romańskie. Niezależnie od podziału stosowanego w językoznawstwie rozróżniamy: j. żywe (ok. 2800) — aktualnie istniejące i rozwijające się; j. martwe (ok. 4000) — wyparte z użycia przez inne lub takie, które drogą rozwoju dały początek innym, a same przestały istnieć jako żywe, np. łacina, z które) rozwinęły się j. romańskie; j. sztuczne, międzynarodowe: -»-esperanto, —volapiik, ido (uproszczone esperanto); j. specjalne, -►żargony; j. potoczny — używany w życiu codziennym; j. literacki, który jest wykształconą formą języka ogólnego, używaną w piśmiennictwie we wszystkich dziedzinach życia kult. narodu. JĘZYK, med narząd mięśniowy pokryty błoną śluz. zawierającą zakończenia nerwów smakowych; Íirzesuwa przy żuciu cząstki pożywienia na zęby, ormujef kęsy i kieruje je do gardła, rozpoczynając czynność połykania; wykonuje ruchy niezbędne przy ssaniu; jest narządem mowy. JĘZYKOZNAWSTWO, lingwistyka [fr.] — dział nauk humanist. badający istotę, budowę i rozwój języka; j. dzieli się na: opisowe, szczegółowe — badające oddzielnie każdy system języka; porównawcze (jego część stanowi j. ogólne) — porównujące systemy językowe i klasyfikujące je na pewne grupy (-język). Historia. Zainteresowania językiem pojawiły się już w czasach starożytnych. Pierwsze gramatyki opisowo-normatywne powstały w VI i V w. p. n. e. w Indiach (—Panin:). Drugim centrum badań język, była Grecja: w V i IV w. p. n. e. — filozofowie, w III i II w p. n. e. — filologowie z Aleksandrii. Z połączenia kierunku filozof, i filolog, powstało gr. językoznawstwo opisowo-normatywne (Dionizjusz Trak, Apoloniusz Dyskolos). Na wzór gramatyki gr. ułożono w I w. gramatykę łac., która stała się z kolei wzorem gramatyk języków nowożytnej Europy. Pierwszy traktat o ortografii poi. napisał Jakub Parkoszowic, pierwszą gramatykę poi. — Piotr Statorius — Stojeński. W XIX i XX w. obok gramatyk normatywnych pojawiają się opisy języków w celu ich nauczania. J. 	porównawcze powstało dopiero na początku XIX w. W I jego okresie (1816—70) badania historyczne i typologiczne ściśle się z sobą łączyły. Właściwym twórcą gramatyki porównawczej języków indoeur. był F. Bopp. W związku z typologią języków ogromne zasługi położył W. von Humboldt. J. 	Grimm napisał pierwszą gramatykę hist. języka niem., wysuwając równocześnie koncepcję praw głosowych. A. Schleicher osiągnął największe rezultaty w zakresie fonetyki hist. W II okresie rozwoju j. p. (1870—1914) największe znaczenie miała szkoła — mlodogramatyków, reprezentowana w Niemczech przez 378 K. 	Brugmanna, we Francji przez A. Meilleta, w Polsce przez J. Łosia i J. Rozwadowskiego, w Rosji przez F. F. Fortunatowa, działających na przełomie XIX i XX w. W III okresie rozwoju j. p. (od I wojny świat, po dziś dzień) na plan pierwszy wysuwają się zagadnienia dotyczące istoty języka oraz jego budowy (struktury). J. zach.-eur rozwija się głównie w oparciu o teorie F. de Saussure’a. Na j. poi. i czechosł., a także ros. i radź. silny wpływ wywarły poglądy największego poi. językoznawcy J. Baudouina de Courtenay, twórcy fonologii. JHERING Rudolf (1818—92), prawnik niem., opierający swe konstrukcje prawn. na biolog, koncepcji walki o byt, zaczerpniętej od K. Darwina; twórca tzw. jurysprudencji interesów; Geist des römischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwickelung (O duchu prawa rzymskiego w różnych fazach jego rozwoju), Der Zweck im Recht (Cel w prawie), Der Kampf ums Recht (Walka o prawo). JIDYSZ —żydowski język. JÍLEMNICKY Petr (1901—49), pisarz słowacki pochodzenia czesk.; komunista; w powieściach swych przedstawiał walkę klasową wsi; Nieorane pole. Kostka cukru, Kronika — dzieje powstania przeciw Niemcom. JIMÉNEZ [himenes] Juan Ramón (1881—1958), poeta niszp., początkowo o skłonnościach do symbolizmu, potem do „poezji czystej“; cechuje go subtelność wrażeń zmysł.; oddziałał na pokolenie Garcii Lorki i Rafaela Alberti. Nagroda Nobla 1956 JIMMU-TENNÖ [dżimmu], legend, pierwszy cesarz jap.; wg oficjalnie przyjętej tradycji panował 660— 585 p. n. e.; załóż, do dziś panującel dyn. japońskiej. J1RASEK Alois (1851—1930), największy czes. pisarz historyczny; powieści z czasów husyckich. niewoli narodu, buntów chłopskich 1 narodowego odrodzenia: Proti ciem (Przeciwko wszystkim), Psioglowcy, Mroki, F. L. Vëck, opowiadania i dramaty. JIU [żiu], rz. w Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dl. 220 km; źródła w Karpatach Pd. (Alpy Transylwańskie); nieżeglowna. JOANNA D’ARC -d’Arc Joanna. JOANNA OBŁĄKANA (Szałona) (1479—1555), królowa Kastylii od 1504, córka Ferdynanda V Katolickiego i Izabeli I, żona arcyksięcia austr. Filipa Pięknego, matka cesarzy Karoía V i Ferdynanda I; jej małżeństwo z Filipem zapewniło Habsburgom dziedzictwo hiszpańskie. JOANNICI, zw. też szpitalnikami, zakon rycerski zal. 1048 w Jerozolimie przez kupców wł. dla opieki nad pielgrzymami i chorymi; po utracie Palestyny j. przenieśli się 1187 na Cypr, 1309 na Rodos, 1530 na Maltę (Kawalerowie Maltańscy); walczyli z Turkami; od 1834 w. mistrz j. osiadł w Rzymie i korzystał z uprawnień koronowanej głowy państwa. JOD J, jodum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 53; niemetal; fioletowoszare kryształy łatwo sublimujące; chem. aktywny — już w zwykłej temperaturze łączy się z wieloma pierwiastkami; w przyrodzie występuje w postaci jodków i jodanów; używany w medycynie (np. jodyna) oraz w przemyśle barwnikowym. JODANY, sole kwasu jodowego HJO3; towarzyszą w przyrodzie chlorkom i azotanom; mają własności utleniające; najważniejszy jodan sodu NaJC>3. JODEŁKA, jodełkowe wiązanie — bud. sposób układania cegieł w sklepieniach lub klepek w posadzkach drewnianych. JODKI —halogenki. JODKO-NARKIEWICZ Witold, pseud. A. Wroński, Jowisz (1864—1924), publicysta, dyplomata i działacz socjalist.; od 1906 przywódca PPS-Frakcjl Rew.; 1914 w Pol. Organizacji Narodowej, 1916—18 w Centr. Komitecie Narodowym, 1918—19 wicemin. spraw zagr.; poseł poi. w Rydze. JODL Alfred (1890— 1946), generał niem.; w okresie II wojny świat, szef oddziału operacyjnego nacz. dowództwa; 1945 podpisał w Reims bezwarunkową kapitulację; jako zbrodniarz wojenny osądzony przez Trybunał Norymberski i stracony. JODŁA POSPOLITA, Abies alba, drzewo iglaste z rodziny sosnowatych; korona stożkowata, gałęzie ułożone w okółki, igły płaskie z 2 białymi paskami na dolnej stronie; szyszki Instanbulu, następnie fi Jodła: szyszki  379 stojące, przy dojrzewaniu rozpadają się; miękkie drewno; podgórze i doliny górskie; lecznicza. (Rys.). JODŁOWANIE, w muzyce lud. krajów alp. śpiewanie z częstymi gwałtownymi przeskokami z rejestru (głosu) piersiowego do falsetu. JODŁOWA PUSZCZA, rezerwat w Paśmie Łysogórskim, część dawnej puszczy pokrywającej całą Wyż. Kielecko-Sandomierską; obecnie fragment Świętokrzyskiego Parku Narodowego. JODOFORM, związek organiczny; żółta substancja 0 nieprzyjemnym ostrym zapachu; stosowany do odkażania ran i owrzodzeń skóry. JODOMETRIA, chem. jedna z metod oksydacyjno-redukcyjnych stosowanych w analizie objętościowej; polega na miareczkowym oznaczeniu wolnego jodu Jj zużytego lub wydzielonego podczas reakcji. JODOWANIE SOLI, zaprawianie soli jadalnej jodkiem potasu w ilości ok. 8 mg na 1 kg soli w celach leczniczych i zapobiegawczych w okolicach dotkniętych wolem nagminnym. JODYNA, 7—10°/« roztwór jodu w alkoholu; środek bakteriobójczy stosowany do odkażania skóry. JOFFE: 1) Abram F. (ur. 1880), fizyk radź.; prace z zakresu p>odstaw eksperymentalnych kwantowej teorii światła, fizyki ciała stałego oraz z dziedziny dielektryków i półprzewodników; 2) Adolf A. (1883—1927), działacz ros. ruchu robotn., dyplomata; 1908—12 wspólred. ,,Prawdy“; członek radź. delegacji na konferencje pokojowe z Niemcami w Brześciu Lit. oraz z Łotwą, Litwą, Estonią 1 Polską. JOFFRE [żofr] Jacques (1852—1931), marszałek Francji, 1914—16 wódz naczelny wojsk. fr. ; wsławiony zwycięstwem nad Marną we wrześniu 1914. JOGA [sanskr.]: 1) mistyczny system filozof, w Indiach, mający na celu wyzwolenie człowieka spod władzy złudnego świata zmysłów; drogą do wyzwolenia jest kontemplacja i opanowywanie własnego ciała; 2) wyznawca tego syst JOGURT [tur.], napój rozpowszechniony na Piw. Bałkańskim, przygotowany z mleka krowiego, kobylego. koziego lub owczego przez wygotowanie i zaprawienie swoistymi drożdżami (Saccharomycea yogurt); ma konsystencję półstałą, smak kwaskowaty, aromatyczny, tłuszczu zawiera do 7*1». JOHANNESBURG, największe m. Transwalu (Zw. Pd. Afr.), na wys. 1733 m, u podnóża Witwatersrandu; 630 000 mieszk., zespół miejski 1 007 000 mieszk. (1956); uniwersytet; ośrodek górnictwa złota. JOHN BULL [ang., dżon bul], ironiczna nazwa nadawana Anglikom; wywodzi się od bohatera popularnej satyry pióra Jchna Arbuthnotha (1667—1735) ; oznacza człowieka upartego i ociężałego (buli — byk). JOHNSON [dżonsn] ; 1) Samuel (1709—84), pisarz ang. ; jeden z pierwszych krytyków uznających wielkość Szekspira; jego Dictionary of the English Language jest pionierską pracą w dziedzinie gramatyki ang.; 2) Andrew (1808—75), wiceprezydent w okresie rządów Lincolna, a po jego śmierci prezydent St. Zjedn. Am. Pn. 1865—69; samouk; w wojnie secesyjnej stronnik unionistów; za jego kadencji przyznano Murzynom prawo wyborcze 1867; 3) Hewlett (ur. 1874), bryt. duchowny anglikański; dziekan Canterbury („czerwony dziekan"); działacz świat, ruchu pokoju. Leninowska Nagroda Pokoju 1951. JÓKAI Mór (1825—1904), powieściopisarz i nowelista węg. o światowej sławie; akcja jego powieści obejmuje różne okresy hist., przenosi się w różne części świata, odznacza się fantazją i humorem; Kamienne serce, Czarne diamenty. Poruszymy z posad ziemią. Złoty człowiek, Niewolnik Raby, Bogaci biedacy. JOKASTA, mit. gr matka i żona Edypa. JOKER [ang., dżoker], pięćdziesiąta trzecia karta w talii złożonej z 52 kart; najczęściej z rysunkiem błazna; w niektórych grach np. w pokerze, może zastąpić każdą inną. JOKOHAMA, m na wyspie Honsiu w Japonii, nad Zat. Tokijską; 1 143 300 mieszk. (1955); obok Kobe największy port jap.; stocznie; przemysł: chem., maszyn., metalurg., elektrotechn., włókien.; rafinerie ropy naft. Zob. też Tokio. JOL [skand.], statek żagl., dwumaszt., z ożaglowaJ. Joffre JONOWIE niem gaflowym lub innym, z masztem tylnym (bezan-masztem) znacznie niższym od przedniego (gyot-masztu), ustawionym na samej rufie, za stanowiskiem sternika. JOLIOT-CURIE [żolię kûri]: 1) Irène (1897—1956), fizyk fr., córka M. Curie-Skłodowskiej; wraz z mężem Nagroda Nobla 1935; 2) Frédéric (1900—58), fizyk fr.. I. Joliot-Curie F. Joliot-Curie członek KPF; pierwszy przewodniczący Światowej Rady Pokoju; wraz z żoną Ireną odkrył sztuczną promieniotwórczość. Nagroda Nobla 1935, Nagroda Pokoju 1950. JOLKA, łódź z mieczem i żaglem, nie ulegająca zatonięciu dzięki wbudowanym w nią zbiornikom powietrza; także mata, szeroka łódka z wiosłami. JOMINI [żomini] Henri (1778—1869), fr. generał, teoretyk^ wojsk.; szef sztabu Neya; do 1813 w armii napoléon., potem w służbie ros.; Traité des grandes opérations militaires (Traktat o wielkich operacjach wojskowych). JON, atom lub zespół atomów, obdarzony ładunkiem elektr. dodatnim (kation) lub ujemnym (anion); powstaje z elektrycznie obojętnych atomów przez utratę elektronów lub ich przyłączanie. Zob. też dysocjacja elektrolityczna, jonizacja. JONES [dżounz] : 1) Injgo (1573—1652), architekt ang. nawiązujący do architektury -►Palladia i do wzorów antycznych; Whitehall i Banqueting House w Londynie, Queens House w Greenwich; 2) William Sir (1746—94), ang. prawnik i orientalista; jego prace dotyczące sanskrytu dały początek językoznawstwu porównawczemu; 3) Ernest Charles (1819—69), ang. Îusarz i poeta; działacz polit.; jeden z przywódców ewicy czartystowskiej 1846. JONITY, wymieniacze jonowe — ciała stale, nierozpuszczalne w wodzie ani w innych rozpuszczalnikach, wykazujące zdolność do pobierania pewnych (zależnie od rodzaju jonitu) jonów z roztworu, z równoczesnym wydzieleniem innych wchodzących w skład substancji wymieniacza; stosowane np. do zmiękczania wody, oczyszczania ścieków przemysłowych. JONIZACJA, proces podziału atomu lub drobiny na dwie części o ładunkach elektr. przeciwnych znaków; w cieczach, takich jak woda, ciała rozpuszczone rozpadają się na jony wskutek osłabienia wiązań między atomami; w gazach z drobin lub atomów powstają jony przez wytrącenie elektronu pod wpływem czynników jonizujących, którymi są: promieniowanie, bombardowanie elektronami, wysoka temperatura itp.; autojonizacja, j. atomu, którą powoduje nie czynmk zewnętrzny, lecz przegrupowanie energii wewnątrz atomu. Procesem odwrotnym do j. jest rekombinacja jonów. JONIZACYJNY LICZNIK -licznik (cząstek). ÏÜNKÜPING [jonczięping], m. przemysł, w Szwecji nad jez. Vàttern; 48 500 mieszk. (1955); wraz z sąsiednim m. Huskvama tworzy ośrodek przemysłu zapalcz. i maszyn, (silniki, turbiny, motocykle, maszyny do szycia). JONOSFERA, górna warstwa atmosfery na wysokości od ok. 100 do ok. 500 km; składa się z silnie zjonizowanych rozrzedzonych gazów; stan jonizacji (—jonizacja) i wysokość j. naa powierzchnią Ziemi są zmienne zależą od pory doby, pory roku, plam słonecznych itp. T. odgrywa wielką rolę w rozchodzeniu się fal radiowych które zależnie od długości ulegają tu załamaniu, odbiciu lub pochłanianiu; dzięki odbiciom fal radiowych od j. zasięg radiostacji, szczególnie w niektórych zakresach częstotliwości (np. fale krótkie), jest bardzo duży (zob. też zanik fal); — -' —ystępuje -zorza polarna. OWIE, jedno z najstarszych plemion gr.; za JONSON mieszkiwali Attykę, Eubeję, wyspy na M. Egejskim i środk. część zach. wybrzeża Azji Mn. JONSON [dżonsn] Benjamin (1572—1637), dramaturg ang., autor realist. dramatów o zabarwieniu satyr. ; pisał również poezje, krytyki, występował jako aktor; Każdy ma swoje słabostki, Volpone, Alchemik. JONSTON Jan (1603—75), przyrodnik i lekarz poi., 2 rożnych dziedzin wiedzy w jęz. łac. JONTOFOREZA [gr.], zabieg leczn.; wprowadzanie do ustroju przez skórę lub błony śiuzowe wodnych roztworów leków za pomocą prądu galwanicznego wywołującego przemieszczenie jonów. JOŃSKIE MORZE, część M. Śródziemnego między pd. krańcami Płw. Apenińskiego i Bałkańskiego; glęb. OtranUj4 m> 2 Adriatyckim połączone cieśniną JOŃSKIE WYSPY, archipelag gr. na M. Jońskim; -237 km2; 228 100 mieszk. (1951); gł. wyspy: Kefallinia, Korfu, Lewkas, Zakinthos, Itaka; uprawa winorośli, owoców; wyrób rodzynek. Korfu — znany ośtodek turystyczny. L -»porządek architektoniczny. IOOS Kurt (ur. 1901), niem. tancerz, choreograf, pedagog; organizator słynnego zespołu balet.; najbardziej znany balet Zielony stół. JORDAENS [jordąns] Jacob (1593—1678), malarz flam.; obrazy rei., rodzaj, aleg. i portrety. JORDAN (? — ok. 984). pierwszy w Polsce biskup rzym.kat. (od ok. 968). z pochodzenia prawdopodobnie Lotaryńczyk. JORDAN: 1) Henhyk (1842—1907), lekarz, prof. Uniw. Jag.; założył w Krakowie park gier i ćwiczeń gimnast. dla dzieci i młodzieży, który stal się wzorem tzw. ogrodów jordanowskich; 2) Wilhelm (1842—99), geodeta niem.; fundamentalny podręcznik geodezji Handbuch der Vermessungskunde; 3) [zordä] Camille (1838—1922), matematyk fr.; prace z teorii grup, topologii, teorii funkcji i równań różniczkowych. JORDAN, rz. w Palestynie, dł. 252 km; źródła w Syrii, płynie przez Liban, Izrael i Jordanię w rowie tektonicznym, którego znaczna część leży poniżej poziomu morza, uchodzi deltą do M. Martwego; wykorzyst. do nawadniania; zapory wodne. Tabl. 15. JORDANES (Jordanis), historyk bizant. VI w., biskup Krotony; De origine actibusque Getarum (O pochodzeniu i czynach Gotów) zawiera wiadomości JORDANIA (El-Urdunnije), król. w Azji Zach.; 96 513 km2, 1 384 000 mieszk. (1954), w tym ok. 500 000 uchodźców z Izraela; stoi. Amman; obejmuje część Palestyny (ze Starym Miastem Jerozolimy) i część Wyżyny Arabskiej; klimat gorący, suchy, 75% og. pow. — pustynie; uprawy (w dolinie Jordanu i oazach): pszenica, jęczmień, daktyle, oliwki, tytoń; koczown. hodowla wielbłądów, kóz, owiec; surowce miner.: asfalt, sól potas., fosforyty (rejon M. Martwego); na pn. przebiegają ropociągi nad M. śródziemne z Iraku i znad Zat. Perskiej; linia kol. z Syrii przez Amman (331 km) jest częścią przyszłej trasy do Mekki; port Akaba (M. Czerwone); granice z Izraelem tymczasowe. Tabl. 15. Historia. Z czasów Mojżesza znana jako ziemie Edom i Moab, dzieliła w starożytności i średniowieczu losy Palestyny i Syrii. 1516—1918 była prowincją turecką; 1919—46 tworzyła mandat ang. jako emirat Transjordanii; od 1945 czł. Ligi Arabskiej; od 1946 niezależne królestwo Jordanii pod panowaniem dynastii haszemickiej, sprzymierzone z Anglią (—Glubb Pasza); po wojnie z Izraelem 1948—49 przyłączyło arab. część Palestyny; 1956—57 za rządów nacjonalist. z premierem Nabulsi usunięcie Glubb Paszy; ostatnio wzrost wpływów USA; J. jest członkiem ONZ. W lutym 1958 król Iraku Faisal i król Jordanii Hussein proklamowali w Ammanie federację swych państw, rozwiązaną po rewolucji w Iraku (VII 195o); VII A 1958 interwencja bryt. sił zbrojnych. . JORDANÓW, m„ pow. myślenicki, woj. krak., w dolinie górnej Skawy; 2900 mieszk. (1956); duży H. Jordan 380 rynek, karczma dworska z XVIII w.; niegdyś ośrodek garncarstwa lud. i słynnych jarmarków. JORK, płw. i skrajny pn. przylądek Australii (Queensland); 210 000 km*; pola złotonośne i kopalnie miedzi. JORU BOWIE, murz. plemiona i narodowości zamieszkujące w Afryce dorzecze dolnego Nigru (Gwinea); głównie rolnicy, w miastach zajmowali się rzemiosłem i handlem (m. in. handlem niewolnikami). Pierwsze wzmianki o J. z XII/XIII w.; tworzyli feud. księstewka, które upadły w XIX w. i weszły w skład kolonii fr., ang., ostatnio w obręb państwa Ghana. JORURI [dzioruri], gatunek lit. w Japonii; pierwotnie bohaterska opowieść recytowana publicznie przez opowiadaczy przy dźwiękach lutni, później rod/ JOS?ELE\VlCZ BEREK -Berek Joselewicz. JOSEPHINA, nazwa kodeksu karnego wydanego w Austrii przez Józefa II w 1787; nie przewiduje kary śmierci, lecz jedynie karę więzienia, obostrzoną często karami dodatkowymi (kajdany, chłosta, post itd.). JOSTEDALSBRE, lodowiec w środk. Norwegii, największy w Europie; 1100 km*, dł. ok. 100 km. JOSZKAR-OŁA, stoi. Maryjskiej ASRR w RFSRR; 9400 mieszk. (1939); instytut leśny; przemysł farmaceut (witaminy), maszyn roln., drzewny. JOTES —Szwajeer Jerzy. JOTEYKO Tadeusz (1872—1932), kompozytor oper; Zygmunt August. JOTUNHEIM, płaskowyż w pd.-zach. Norwegii; wys. 2000—2400 m; silnie zrównany przez dawne zlodowacenia; poszczeg. szczyty skaliste, najw. Glittertind (2481 m); znaczna część pow. pokryta lodowcami. JOUHAUX [żup] Léon (1879—1954), fr. działacz zw. zaw.; od 1909 sekr. Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT), 1947 dokonał rozłamu i utworzył reformistyczną —Force Ouvrière. Pokojowa nagToda Nobla 1951. JOULE [dżu:l] James Prescott (1818—89), fizyk ang.; wyznaczył wartość mechanicznego równoważnika ciepła oraz ustalił wzór na obliczenie ilości ciepła wyzwalanego w przewodniku przez płynący w nim prąd elektryczny. Od jego nazwiska pochodzi nazwa jednostki pracy 1 dżul (1 J). JOULE’A — LENZA CIEPŁO, ilość ciepła wydzielana w przewodniku podczas przepływu prądu elektr.; proporcjonalna do oporu przewodnika, kwadratu natężenia prądu i czasu jego przepływu. JOUVET [żuwę] Louis (1887—1951), aktor i reżyser fr.; przedstawiciel klasycyzującej awangardy teatr. ; kierownik Théâtre Athénée w Paryżu, wspaniały odtwórca ról molierowskich; występował również w wielu filmach. JOVANOVIC J. -Zmaj. JOWISZ: 1) -Zeus; 2) astr. największa, piąta z kolei planeta w układzie słonecznym. Zob. też słoneczny układ. Tabl. 9. JOWKOW Jordan (1886— 1937), pisarz bułg.; powieści i nowele wiejskie, idealizujące stosunki patriarchalne (Staropłaniiiski legendi), tematyka wojenna (Z emliaci — Rodacy). JOYCE [dżojs] James (1882—1941), poeta i powieściopisarz irlandzki piszący po angielsku; powieści swoje opiera na drobiazgowej analizie odruchów psych.; wprowadził do powieści monolog wewn.; Ulisses, autobiograf. Portret artysty z czasów młodości. JOZEF, imię cesarzy rzym. i królów niem.: 1) J. I (1678—1711), syn Leopolda I, cesarz od 1705; udział w hiszp. wojnie sukcesyjnej; 2) J. II (1741—90), cesarz od 1765 i współregent swej matki Marii Teresv, od 1780 panujący w krajach Austrii (dziedzictwie Habsburgów); wpłynął na udział Austrii w pierwszym rozbiorze Polski (zabór Galicji); prowadził politykę germanizacyjną; przedstawiciel absolutyzmu oświeconego, zw. w Austrii józefinizmem; jego reformy administr. i kość. wywołały sprzeciw (powstanie na Węgrzech i w Niderlandach). JÓZEFINA (Marie Josèphe Tascher de la Pagerie) (1763—1814), rodem z Martyniki, żona gen. de Beauharnais straconego 1794; od 1796 żona Napoleona Bonaparte; 1804 koronowana na cesarzową; Napoleon rozwiódł się z nią 1809. JÓZSEF [jo:żef] Attila (1905—37), węg. poeta rewol., wybitny liryk. L. Jouvet  JUGOSŁAWIA 381 Kec»h< J Bolaionj y • >\rad >.5Lublana~ c,l<' 'Timisoara1 iuboticâ; .Karłęiy»^ 2ren,an. /Vrwc\; I0thać‘ Oobo; J«jce Aftkon* iarajewoLXTuowo Ol«»**«»' Oubrownl lP> • Palagruia >Pl9COP* »Kumano« tkoder t£v ■Ibaaan •*.. V>,OhrldX f / OhriJaW^Y 9 VX-/ ojKF\onnmv '»v |\K orcie /•*/■ .Moltala., Edoaeei neapoT Tar*nt 'YRREXSKIE 22\V*fl** JOZWIAK Franciszek, pseud. Witold (ur. 1895), działacz ruchu robotn.; od 1921 członek KPP; wielokrotnie więziony; od 1942 członek KC PPR i szef sztabu Gwardii Ludowej; 1945—1956 członek Biura Polit. KC PPR, następnie PZPR. JUAN, dynastia cesarska w Chinach (1280—1368), zw. mongolską, zał. przez zdobywcę Chin chana mong. Kublaja. JUAN, monetarna jednostka ChRL; -«-monetarne jednostki (zest.). JUAN [huęn] D’AUSTRIA don (1547—78), wódz hiszp., syn naturalny Karola V; 1571 odniósł na czele floty Ligi św. świetne zwycięstwo nad Turkami pod Lepanto; od 1576 namiestnik hiszp. w Niderlandach. JUAN DE FUCA, cicśn. na pograniczu Kanady i St. Zjedn., między wyspą Vancouver a pn.-zach. częścią stanu Waszyngton; szer. 18—21 km. JUAN FERNANDEZ, grupa wysp wulkanicznych na Pacyfiku, 600 km od ML. wybrzeża Chile; 185 km-; m 434 mieszk. (1950); posia- fl dłość chilijska^ JBw «KlNi*. po upadku dynastii man- 4/0 / dżurskiej prezydent Rep. * Chińskiej, 1915 ogłosił się cesarzem Chin, zmarł w chwili wybuchu powstania an ty monarch ¡stycznego, któwróciło republikę. jUAREZ (luiares] Benito I 0806—72). meksyk. przy- jfl rewol. pochodzenia Mm indiańskiego; parokrotny ^™ prezydent Meksyku; współ- B. Juarez autor konstytucji 1857 i ustaw o reformach; 1863 uszedł z kraju wobec zagarnięcia tronu przez ces. Maksymiliana, brata Franciszka Józefa; 1866 wrócił dzięki pomocy St. Zjedn. Am. Pn., pokonał Maksymiliana 1 kazał go rozstrzelać 1867; meksyk, bohater narodowy. JUB1LERSTWO, rzemiosłe art. — wyrób biżuterii oraz innych przedmiotów srebrnych i złotych. JUCHA, Iow. krew. JUCHT, skóra garbowana garbnikami rośl.; grubość do 3 mm, miękka, nie przepuszcza wody; używana na wierzchy do ciężkiego obuwia roboczego. JUDAlZANCI, nazwa pierwszych chrześcijan, którzy nawiązywali wyłącznie do tradycji judejskiej; w XIV w. spotyka się j. w Rosji, w XVIII w. w Czechach. JUDAIZM [hebr.J: 1) religia żyd., której podstawą jest Prawo Mojżesza (Biblia, Tora) i Talmud; 2) system rei.-filozof, opracowany przez wybitnych uczonych żyd. (Saadra Gaon, M. Majmonides). JUDASZ Iskariota, apostoł; wg N. Testamentu zdradził Jezusa za 30 srebrników; synonim zdrajcy. JUDASZOWE DRZEWO, Cercis Hliquastrum, ozdobny krzew z rodziny motylkowatych; kraje śródziemnomor.; liście okrągławe, kwiaty różowoczerwone wyrastają bezpośrednio z gałęzi (kaulifloria). JUDEA, kraina hist, w pd. Palestynie; wyżyna uboga w wodę; słabo zaludniona; należy do Izraela i Jordanii; gł. m. Jerozolima. Pierwotna nazwa Juda; po rozpadnięciu się państwa żyd. w 935 p. n. e. odrębne królestwo żyd., zdobyte w 586 przez babil. króla Nebukadnezara (-«-babilońska niewola). Zob. też Izrael. JUDENICZ Nikolai N. (1862—1933), generał ros.; 1917 dowódca frontu Kaukaskiego; 1918 dowódca pn.-zach. armii kontrrewolucyjnej; 1919 poniósł klęskę w wyprawie na Petersburg i wycofał się do Estonii; następnie na emigracji. JUDYKATURA [łac.J, orzecznictwo sądowe. JUGOSŁAWIA (Jugoslavia), federacyjna rep. lud. w pn.-zach. części Płw. Bałkańskiego, w pd.-wsch. Europie; 256 804 km2; 18 069 000 mieszk. (1957); stoi. Belgrad; składa się z 6 rep. lud. (Serbia, Chorwacja, Słowenia, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Czarnogóra) oraz kraju autonom. (Wojwodina) i obwodu autonom. (Kosowo i Metohija); do |. należą liczne wyspy przybrzeżne (Adriatyk) m. in.: Brać, Hvar, Cros, Korćula. Warunki naturalne: kraj górzysty; na pn.-zach. wschodnia część Alp (Alpy Ju'ijskie — Triglav 2863 m, Karawanki), wzdłuż Airiatyku krasowe G. Dynarskie (Durmitor 2522 m), na granicy z Bułgarią g. Stara Pianina (Bałkany), na pn.-wsch. część Niz. Węgierskiej; rz. część środk. Dunaju z dopływami: Morawa, Drawa, Sawa; lasy (ważne gosp.) 39*/« og. pow. Klimat na wybrzeżu śródziemnomor., na Niz. Węgierskiej ciepły, kontynent.; w górach chłodniejsze lata, cieplejsze zimy; Belgrad; śr. stycznia 2°, lipca 21°, Dalmacja (Split) odpowiednio 11°, 25°. Ludność: Serbowie (42Vt), Chorwaci (23•/•), Słoweńcy (9*/»), Macedończycy (5*/«), Czamogórcy (3*/ł), mniejszości nar.: Albańczycy, Węgrzy, Turcy, Słowacy, Cyganie i in.; zaludnienie b. nierównomierne, średnio 71 na km*; większość ludn. koncentruje się na pn.-wsch. oraz na płw. Istria i w Dalmacji; ludność wiejska ponad 59*/«; zawodowo czynnych: w przemvśle i rzemiośle 16*/«. w roln. i leśn. 67*/t, w handlu I transporcie 5*/«; gł. m.: Zagrzeb, Lubiana, Sarajewo. Skopje, Subotica, Novi Sad, Maribor, Split, Rijeka. Gospoda rk a : kraj roln.-przemysł. z szybko postępującym uprzemysłowieniem (przed wojną przemysł — 18*/« dochodu nar., w 1955 — 43*/»); roln. różnorodne; Jugosławia, Albania  JUGOSŁOWIAŃSKA LITERATURA w pn.-wsch. części (pn. Bośnia, Sławonia, Wojwodina, Szumadia): kukurydza, pszenica, buraki cukr., sady (gł. śliwowe), papryka, nad Adriatykiem oliwki, winorośl, w dolinie rz. Wardar tytoń, bawełna; hodowla bydła, trzody chlewnej na nizinach i w dolinach rzek, owiec i kóz w górach. J. jeden z najzasobniejszych w rudy krajów eur.; zasoby: ruda żel. 200 min t (Varei i Ljubijaj w Bośni), boksyty 100 min t (Dalmacja, Istria), miedź ponad 200 min t (Serbia), cynk i ołów (Trepća i Meżica), antymon (n. Driną), chrom (Macedonia), rtęć (Idria w Słowenii); poza tym magnezyt, mangan, molibden, uran w międzyrzeczu Morawy i Ibaru oraz w Macedonii (Strumica); zasoby energii wodnej: 16 min kW; przemysł: górn. (wydobycie węgla brun. ok. 15 min t), rolno-spoż., włókien., celuloz.-papierń., metal.; gł. ośrodki przemysł.: Belgrad, Zagrzeb. Lubiana, VareS, Zenica, Ljubijaj. Sieć linii kol. rozwinięta gł. na pn.-zach. (ok. 11 700 km, w tym wąskotor. 2900 kin), żegluga na Dunaju, Sawie, Cisie, Drawie; Wielki Kanał w Baczce, porty rz.: Belgrad, Novi Sad, Osijek; tonaż floty mor. ok. 300 tys. BRT; gł. porty mor.: Rijeka, Split, Szybenik, Ploće, Dubrownik; rozwinięta komunikacja lotn. (14 linii stałych i 16 sezonowych). I. ważny region turyst. (w 1955 485 tys. turystów zagr.). Eksport: metale nieżelazne i drewno (40*/#), rudy metali nieżel., kukurydza, bydło zaród., tytoń, konserwy rybne; import: żelazo i wyroby żel., węgiel, koks, tłuszcze, tekstylia; największe obroty z USA (33*/ł importu i 14°/« eksportu), NRF, Włochami, Austrią; z ZSRR i krajami demokracji lud. ok. 10*/«. Ustrój. Związkowa republika ludowa; konstytucja z 1953; parlament dwuizbowy (wybierany na 4 lata) składa się z Rady Związkowej i Rady Pracujących; wybiera on rząd i prezydenta, stojącego na czele rządu. Każda z 6 republik związkowych ma własne organa prawodawcze i wykonawcze. Historia. J. powstała 1918 jako państwo w wyniku zjednoczenia po 1 wojnie świat. Serbii, Chorwacji, Słowenii, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, części Macedonii i Dalmacji; nosiła początkowo nazwę Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS); od 1929 przybrała nazwę Jugosławii; tron objęła dynastia serbska Karadżordżewiczow; w okresie międzywojennym polityka centralizmu i wielkoserbskiego nacjonalizmu; po zamachu stanu Aleksandra I 1929 ustanowiono dyktaturę król.; podczas II wojny świat. J. od 1941 pod okupacją niem.; silny ruch oporu pod przewodnictwem partii komunist (J Broz-Tito); po wyJarciu Niemców przy pomocy wojsk radź. 1944—45 , zorganizowała się jako federacyjna republika ludowa: 1948 zerwanie stosunków między ZSRR i J.; 1954—55 normalizacja stosunków z ZSRR i państwami demokracji ludowej (do -»Układu Warszawskiego J. nie przystąpiła). Zob. też Serbia, Chorwacja. JUGOSŁOWIAŃSKA LITERATURA, obejmuje piśmiennictwo Serbów, Chorwatów, Słoweńców i Macedończyków. Z końca IX w. znane są teksty rei. i kość. w języku cerk.słow.: cyrylickie w Serbii, głagolickie w Chorwacji, gdzie istnieje także literatura łac. Rozwój ulega zahamowaniu po upadku polit i objęciu władzy przez Niemców, Madziarów, a zwłaszcza Turków. Od XV w. na wybrzeżu dałmatyńskim, w Dubrowniku, pod silnym wpływem renesansu wł. powstaje literatura w języku narodowym osiągając szczyt rozkwitu w poezji I. Gundulicia. W Słowenii i Chorwacji reformacja XVI w. ożywia piśmiennictwo, które słabnie w okresie kontrreformacji. U schyłku XVIII w. przenikają idee Oświecenia (D Obradović); równocześnie rozwija się poezia lud. odgiywająca w okresie niewoli wielką rolę. W I poł. XIX w. na tle odrodzenia nar. i stopniowej emancypacji polit powstaje nowocz. literatura. W Serbii język lit. i ortografię ustala V, Stefanovió Karadżić, w Słowenii podobną rolę spełnia B. Kopitar; w Chorwacji L Gaf jest przywódcą ruchu dążącego do zjednoczenia Słowian pd. Rozwija się poezja, która reprezentują: Czarnogórzec P. Petrović Njegoś, obok niego poeci romantyczni: Słoweńcy F Preleren, S. Vraz, Chorwaci I. Mazuranić, P. Preradović, Serbowie J. Jovanović Zmaj, D. Jaktić i In. W latach 1870—1900 zaznacza się wyraźny rozwój realizmu, supremacja tematyki społ., rozkwit prozy; przedstawicielami tego okresu przejścia od romantyzmu do realizmu są m. in.: Chorwat A. Senoa, Serb L. Lazarević. Na pocz. XX w. dominuje orientacja zach.eur.. modernizm, szybkie przeszczepianie nowych prądów lit.: naturalizmu, impresjonizmu, symbolizmu, oddziałujących również na pisarzy przekonań lewicowych Tendencje modernist, wyrażają: Chorwaci I. 	Vojnović, V. Nazor, Serbowie J. Duóić, M. Rakić, Słoweńcy I. Cankar, O. Zupanóić, odgrywający ważną rolę w latach międzywojennych w zjednoczonej Jugosławii. Literatura po II wojnie świat, podejmuje tematykę wojenną i problem budowy nowego społeczeństwa (M. Krleża, I. Andrić i in.). 382 JUGOSŁOWIAŃSKA MUZYKA ma cechy wpływów wsch. (Serbia) i zach. (Słowenia i Chorwacja) w połączeniu ze skrzyżowaniem elementów muzyki jej różnych narodów. Nowoczesna j. m. powstała ok. 1850 Z twórców chorw. wyróżniają się: V. Lisinski, B. Si rola, J. Gotovaé; z serb. : P. Stojanovié; mł. generację reprez.: F. Lhotka, M. Milojeyić, J. Slavensky, S. Sulek. JUGOSŁOWIAŃSKA SZTUKA. Kraje Jugosławii były ważnymi ośrodkami rozwoju sztuki. Cenne zabytki sztuki rzym. na terenie zwłaszcza Dalmacji. Wysoko rozwinięta sztuka bizant. w Serbii i Macedonii; architektura, malarstwo ścienne (Deczani, Sopoczani). W Dalmacji wł. sztuka renesansowa w XV—XVI w., gł. pod wpływem Wenecji (Split). Pod panowaniem tur. upadek sztuki. O j. szt. mówimy od I wojny świat; rzeźbiarzem o światowym rozgłosie jest Serb I. MeStrovic. JUGOW Anton (ur. 1904), polityk bulg.; od 1921 działacz związkowy; od 1928 w KP Bułgarii; od 1944 min. spraw wewn., ciężk. przemysłu, wicepremier; od 1956 premier, czł. Biura Polit KC partii. JUGOWICE, w, po w. wałbrzyski, woj. wrocł., nad Bystrzycą, 1. dopływem Odry; 550 mieszk. (1956); przemysł drzewny i włókienniczy. JUGURTA (po 160—104 p. n. e.), król Numidii; w 111 doszło do wojny między Rzymem i J. (—Salustiusz); J. pokonany przez Mariusza zginął w więzieniu. JUHAS [węg.], używana na Podhalu nazwa pasterza owiec, pomocnika bacy. JUIN [żdęl Alphonse Pierre (ur. 1888), marszałek fr.; od 1941 dowódca wojsk fr. w Afryce Pn., 1943— 44 fr. Korpusu Eksped. we Włoszech; 1951—54 nacz. dowódca sił NATO w środk. Europie. JUIMING, m. w środk. Chinach (prow. Kansu) na pd.-wsch. od Lanczou; ok. 50 000 mieszk.; w pobliżu kopalnie węgla. JUKA, Yucca, byliny z rodziny liliowa tych; Ameryka Pn. i Pd.; mieczowate liście zebrane na wierzchołku pędu, kwiaty dzwonkowate białe lub fioletowe, zebrane w grona; u nas hodowana w parkach. JUKATAN, płw. w Ameryce Srodk., między Zat. Meksykańską a M. Karaibskim, oddzielony od Kuby Cieśniną Jukatańską; ok. 180 000 km2; krajobraz równinny, gęste lasy; klimat zwrotnik., liczne zjawiska krasowe; ślady kultury Majów; ruiny miast, piramid, świątyń; należy do Meksyku, Gwatemali i Bryt. Hondurasu. JUKATAŃSKA CIEŚNINA (Yucatan), w zach. części Atlantyku, między piw. Jukatan a wyspą Kuba; łączy M. Karaibskie z Zat. Meksykańską; szer. ok. 2Ô0 km, głęb. do 2779 m. JUKI [tur.] skórzane worki podróżne używane do przewożenia sprzętu wojsk, na grzbiecie konia lub wielbłąda. JUKON: 1) terytorium autonom. w pn.-zach. Kanadzie; 536 305 km*, 9100 mieszk. (1951); eksploatacja lasów i surowców miner. (gł. złoto, miedź, ołów); ośrodek adm, Whitehorse; 2) największa rz. Alaski; dl. 3700 km, dorzecze ok. 860 000 km2; źródła w G. Nadbrzeżnych (Kanada); wpada do M. Beringa; latem żeglowna na całym terytorium Alaski, zimą pokryta lodem przez 7 mieś.; w dorzeczu zasoby złota JULIANA (ur 1909), królowa hol. od 1948, z dynastii Oranje-Nassau. JULIAN APOSTATA [gr. Odstępca], Flavius Claudius Julianus (331—363), cesarz rzym. od 361; zniósł edykt mediolański z 313 gwarantujący chrześcijanom wolność wyznania i dążył do przywrócenia dawnej religii rzym.; zginął w walkach z Persami. JULIJSKO-KLAUDYJSKA DYNASTIA, wywodząca się z rodu Cezara pierwsza dynastia cesarzy rzym. (31 p. n. e. — 68); należeli do niej: Oktawian, Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz i Neron. Odsuwając od władzy senat j.-k. d. utrwaliła rządy monarchiczne. JULIUSZ II (Giuliano délia Rovere 1443—1513), irnpież od 1505; prowadził iczne wojny w celu powiększenia posiadłości paEieskich; 1511 zorganizował igę świętą przeciw Francji; zwołał V Sobór laterański 1512; popierał wielkich artystów, m. in.: Michała Anioła, Bramantego, Rafaela. JUMEN, m. w środk. Chinach (prow. Kansu) ; 28 400 mieszk. (1947); duży ośrodek przemysłu naft. Juliusz II  383 JUMOWIE (Yuma), jedno z plemion Indian grupy jęz. hoka-sju, zamieszkałe pierwotnie nad rz. Kolorado, obecnie także w pd. Kalifornii w rezerwatach; kopieniacze. ¡UMRUKCZAŁ -Botew. JUNDZIŁŁ Stanisław Bonifacy (1761—1847), pijar, botanik, prof. Uniw Wił.; założyciel ogrodu botanicznego w Wilnie, Botanika stosowana; Zoologia; Pamiętniki. JUNG Carl Gustav (ur. 1875), psychiatra szwajc., psychoanalityk; twórca zuryskiej szkoły psychologii analitycznej. JUNGFRAU, szczyt w Alpach Berneńskich, w Szwajcarii-; 4167 m; liczne lodowce; obserwatorium meteorol. JUNGINGEN: 11 Konrad von (?—1407), od 1393 w. mistrz zakonu krzyżackiego; uzyskał od Witolda Żmudź; 2) Ulrtk von (?—1410), brat poprz.; od 1407 w. mistrz zakonu krzyżackiego; doprowadził do wojny z Polską i Litwą; zginął pod Grunwaldem. JUNGMANN Josef (1773—1847), czes. filolog i poeta; bojownik o czes. język w literaturze; Historie ćeshć literatury, Slovesnost, 5-tomowy Slovnik Cesko-nèmeckÿ. JUNIOR [łac.]: 1) młodszy w stosunku do seniora, np. syn lub młodszy stanowiskiem; 2) młody sportowiec, rozpoczynający karierę zawodnika. JUNKERS Hugo (1859—1935), niem. konstruktor silników i samolotów; skonstruował 1915 pierwszy samolot całkowicie metalowy o skrzydle wolnonośnym oraz silnik lotniczy na paliwo ciężkie. JUNKERS, wielki niem. koncern przemysłu lotniczego, zał. 1917; w okresie rządów hitlerow. przekształcony w największą bazę budowy samolotów wojsk.; gł. zakłady w Dessau i Magdeburgu; po II wojnie świat, wbrew układom międzynar. o dekartelizacji odbudowany w Niemczech Zach. przy wydatnej pomocy kapitału amerykańskiego. JUNKIER, w Niemczech młody szlachcic, następnie szlachcic-właściciel ziemski; od połowy XIX w. nazwa stosowana do pruskiej szlachty ziemiańskiej; w Rosji carskiej uczeń szkoły wojskowej. JÜNNAN, prow. w Chinach na granicy Birmy, Laosu i Wietnamu; 399000 km2; 17 472 700 mieszk. (1953); stoi. Kunming; na zach. góry (5099 m), na wsch. wysoka wyżyna; ciepły klimat monsunowy; rolnictwo w dolinach rzek i na starasowanych zboczach gór; uprawa ryżu, herbaty, pszenicy, oleistych, opium; hodowla bawołów, owiec: największa w Chinach produkcja cyny; rudy miedzi, antymonu, żelaza, ołowiu, węgiel; gł. m. Kociu, Paoszan. JUNONA -Hera JUNOSZA Klemens —Szaniawski Klemens. JUNOSZA STĘPOWSKI Kazimierz —Stępowski Junosza Kazimierz. JUNTA [hiszp., hunta] w Hiszpanii, Portugalii i Ameryce Łac. stowarzyszenie, związek o charakterze polit.; także sprzysiężenie. ¡lUPITER: 1) —Zeus; 2) przestarzała nazwa dużego ektora używanego w atelier film. ; pochodzi od nazwy firmy produkującej pierwotnie takie reflektory. JUPKA [wł.J, w XVII w. krótka kamizelka, w XVIII w. wcięty w pasie kaftanik z rękawami lub bez rękawów, zimą podbijany futrem, w XIX w. z pelerynką lub futrzanym kołnierzem. JURA, wapienne pasmo młodych gór fałdowych na granicy Francji i Szwajcarii; składa się z kilku równoległych łańcuchów; dl. 300 km, szer. do 80 km; w paśmie wsch. szczyt Crête de la Neige (1725 m); zjawiska krasowe; lasy bukowe do wys. 1400 m; wyżej łąki; w dolinach rolnictwo, winnice, sady. Od gór J. przyjęto nazwę jura dla drugiego okresu ery mezozoicznej. Zob. też stratygrafia (tabela). JURA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA -Krakowsko-Częstochowska Wyżyna. JURA SZWABSKA, wyżynno-górzyste pasmo w pd.-zach. Niemczech, biegnące w przedłużeniu Jury na wsch. od Schwarzwaldu; dł. 210 km, szer. 40 km, wys. do 1015 m (Lemberg); zjawiska krasowe; rzadka sieć rzeczna; I. Frankońska, stanowi pn.-wsch. przedłużenie J. Sz.; wys. 500—650 m; szczyt Hesselberg (689 m); zjawiska krasowe; malownicze krajobrazy skalne („Szwajcaria Frankońska“). JURATA, nadmorskie kąpielisko, pow. pucki, woj. gd., na Mierzei Helskiej; 350 mieszk. (1956). JÜRGENS Edward (Î823—63), poi. działacz polit, stronnictwa białych przed powstaniem styczn.; założył w Warszawie koło inteligencji zw. — millenerami; aresztowany zmarł w Cytadeli. JURGIELT (niem. Jahrgeld], w dawnej terminologii poi. roczna płaca, jaką otrzymywali w wojsku wyżsi dowódcy; później w ogóle pobory wypłacane przez własne lub obce państwo; jurgieltnik, osoba pobierająca j., przez kogoś opłacana. JUWENILNE WODY JURKOWSKI Jan (II poł. XVI — pocz. XVII w ), literat sowizdrzalski, bakałarz Akad. Krak.; panegiryki, satyry, wiersze patriot.; Tragedia o polskim Scilurusie, Poselstwo z dzikich pól. JURTA [tur.J, kopulasty namiot kryty wojłokiem, używany przez, koczown.-paster. ludy Azji Środkowej. JURUA, rz. w Brazylii, pr. dopływ Amazonki; dł. ok. 1500 km; żeglowna w środkowym i dolnym biegu. JURY [fr., żarł], zespół znawców powoływany do roz- Jurty strzygania konkursów artyst., literack., sport. itp. oraz przyznawania nagród. JURYDYKI (łac.], w Polsce XVI—XVIII w. terytoria wewnątrz lub obok miast, stanowiące własność szlachecką iub duchowną, nie podlegające władzom miejskim. JURYSDYKCJA [łac.]: 1) prawo sądzenia; 2) obszar, na jaki rozciąga się kompetencja danego organu; 3) j. krajowa, zakres orzecznictwa sądów kraj. w sprawach cywilnych i karnych; wyłączenia z j. k. normuje prawo międzynarodowe. JURYSPRUDENCJA [łac.], nauka prawa. JUSTUM PRETIUM [łac.], cena sprawiedliwa; wg rozpowszechnionego w późnym średniowieczu poglądu cena towaru, zapewniająca równość i proporcjonalność świadczeń przy wymianie, a więc zaspokajająca potrzeby odpowiednio dla danego stanu; j. p. powinna zwrócić wytwórcy całość nakładów materiałów i pracy, praca bowiem jest jedynym tytułem godziwegozarobku; j. p. wprowadzały w życie cechy rzemieślnicze. JUSTUNEK [łac.], ślepy materiał zecerski (spacja, interlinia, firet itp.), niższy od czcionki, zakładany w tych miejscach składu, które nie powinny dać odbitki w druku. JUSTYCJARIUSZ [łac], w dawnej Austrii i Galicji urzędnik sądowy rozsądzający drobniejsze sprawy w gminie; opłacany przez dwór; urząd wprowadzony na podstawie patentu z 1784. JUSTYNIAN I WIELKI (482—565), cesarz bizant. od 527; jego wodzowie Belizariusz i Narses podbili państwo Wandalów w Afryce i Ostrogotów w Italii; inicjator—kodeksu Justyniana; ożeniony z —Teodorą. Tabl. 73. JUTA Corchorus, roczna roślina z rodziny lipowatych, uprawiana w krajach zwrotn. na włókno używane do wyrobu tkanin pakowych, linoleum, dywanów, sznurów, a w połączeniu z innymi materiałami — do izolacji wodoodpornej; najważniejsze gatunki: j. biała (capsularía) i j. kolorowa (C. olitorius). JUTLANDIA (Jylland), płw. w pn. Europie o charakterze niziny morenowej (najwyższy punkt 172 m); 39 500 km2; otoczony M. Północnym, Skagerrakiem. Kattegatem i Małym Bełtem; klimat mor.; część pn. należy do Danii: 29 633 km2, 1563 900 mieszk. (Í950); ludność skupiona gł. na wsch. wybrzeżu, na żyznych ziemiach; hodowla i rolnictwo; gł. m. Arhus, Alborg, Esbjerg, Randers, Horsens. — Pd. J. należy do NRFjako część prow. Schlezwik-Holsztyn. JUTLANDZKI PÓŁWYSEP -Jutlandia. JUTROSIN, m., pow. rawicki, woj. pozn., nad Orlą, pr. dopływem Baryczy; 1400 mieszk. (1956); charakter rolniczy. JUVARRA Filippo (1676—1736), architekt wł. późnego baroku; kościół i klasztor Superga k. Turynu, fasada Palazzo Madama w Turynie, pałac myśliwski w Stuninigi, pałac król. w Madrycie. JUWENALIS, Decimus Iunius luvenalis (I/II w.), rzym. poeta-satyryk; w sposób zjadliwy i często gwałtowny atakował moralność społeczeństwa rzym., korupcję arystokracji, uleganie wpływom cudzoziemszczvznv: zachowało sie 16 satyr. {UWENILNE WODY [łac.], wody pochodzące z głęliemi, towarzyszące wybuchom wulkanów i występujące w zjawiskach pówulkanicznych: —fum aróle, —gejzery, wody większości —cieplic. Justynian I Wielki  k 384 K k: 1) litera alfabetu łac.; 2) skrót przedrostka kilo; oznacza 1000, np. 1 kilowat (kW) = 1000 watów (W); 3) symbol jednostki karat. K: 1) symbol pierwiastka chem. potasu; 2) oznaczenie skali -»-temperatur wg Kelvina. KAABA [arab. sześcian], budowla w Mekce, w którą wmurowano tzw. Czarny Kamień, największą świętość muzulm.; Arabowie czcili K. jeszcze przed Mahometem. KABACK1 LAS, jeden z fragmentów puszczy mazowieckiej, na pd. od Warszawy, między Kabatami i Pyrami na zach. a Powsinem na wsch.; ok. 920 ha; drzewostan mieszany z okazami starych sosen i modrzewi. KABACZEK, Cucurbita pepo, roślina warzywna roczna z rodziny dyniowatych; pokrój krzaczasty, owoc jasnozielony, wydłużony, jadalny; uprawiany w Europie pd. i środk. KABALEWSKI Dymitr B. (ur. 1904), ros. pianista i kompozytor o stylu eklektycznym; opery, balety, dzielą symf., kamer., fortep., pieśni masowe. KABAŁA [hebr.]: 1) tajemna nauka mistyczna, powstała w XIII w. wśród Żydów hiszp., nawiązująca do żyd. ksiąg mistycznych z IX w., zawierająca naukę o harmonijnej budowie wszechświata oraz tajemnej sile, jaką przypisywano niektórym liczbom i słowom; pojawiła się w Polsce w końcu XVI w.; 2) wróżba z kart; 3) potocznie trudne położenie, tarapaty, kłopoty. KABANOSY [tur.], rodzaj suchej, wędzonej, cienkiej kiełbasy wieprzowej; wyrabiane dawniej przez górali. KABARDYŃCY, nazwa własna Adygejców, ludu zamieszkującego pn.-zach. Kaukaz, Kabardyńską Autonom. SRR; ok. 165 tys.; kulturą zbliżeni do pn. Osetyńców. KABARDYŃSKO-BAŁKARSKA ASRR, rep. autonom. w Ros. FSRR, na pn. zboczach Kaukazu; 12 500 km*; 359 000 mieszk. (1956); stoi. Nalczyk; wydobycie rud chromu, metali rzadkich; na równinie intensywne rolnictwo, w górach hodowla owiec, koni. KABARET [fr.]: 1) teatrzyk o lekkim repertuarze, składającym się z krótkich scenek, monologów, piosenek i tańców; 2) półmisek wachlarzowato podzielony ud kilkćł części. KABATKOWIE, nieliczni Kaszubi nad jez. Łebą ■wyodrębnieni pod tą nazwą w końcu XVIII w. KABATY, w. w granicach miejsk. pow. Warszawy, przy krawędzi doliny Wisły i Lesie Kabackim; park miejski i ośrodek wypoczynkowy. KABEL [łac.]: 1) przewód izolow. jedno- lub wielożyłowy zaopatrzony w szczelną powlokę (metal, lub syntet.) zapobiegającą przenikaniu wilgoci do wnętrza izolacji; układany w ziemi lub w wodzie; ew. opancerzenie z taśm lub drutów stal. lub mosięż. chroni przed uszkodzeniem mech.; głowica kablowa, zakończenie k. umożliwiające dołączenie żył przewodzących k. do instalacji elektr.; mufa kablowa, urządzenie służące do połączenia 2, 3 lub 4 odcinków k.; zalewa kablowa, masa kablowa — specjalna mieszanina oleju i żywic o własnościach izolacyjnych; ■służy do wypełniania muf i głowic kabl. po ich zmontowaniu; 2) morska miara długości równa 0,1 mili mor. (185,2 m); służy do oznaczania stosunkowo niewielkich odległości na morzu, np. między statkami w konwoju. KABESTAN [fr.], przyciągarka — bęben o osi pionowej, obracany ręcznie lub silnikiem, do nawijania cum i innych lin, a na niektórych okrętach — łańcucha kotwicznego. KABINDA —Angola. KABLOBETON, beton sprężony za pomocą prętów lub wiązek drutów (tzw. kabli), naciąganych po uformowaniu betonu. KABLOGRAM, telegram przesyłany podmorskim kablem. KABOSZON [fr.]: 1) szlachetny lub półszlachetny kamień szlifowany obło i polerowany; 2) motyw ornament. o tym samym kształcie występujący w okresie Renesansu i Baroku. KABOTAŻ [fr.], żegluga między portami jednego kraju; k. wielki — gdy porty leżą nad różnymi morzami; k. mały — gdy lożą nad tym samym morzem. KABRIOLET [fr.]: 1) lekki dwukołowy powozik Jednokonny, często z brezentowym składanym dachem; 2) miejsce za kozłem woźnicy w karecie pocztowej; 3) samochód osobowy o nadwoziu otwartym, dwudrzwiowym, zaopatrzonym w składany dach brezent, dopinany do czołowej ramy okiennej. Tabl. 72. KABUKI, rodzaj widowiska teatr, w Japonii; w stylu k. wystawia się do dziś (od XVII w.) realist. dramaty hist. i obyczaj. KABUL, stoi. Afganistanu, nad rz. Kabul (1760 m Kabriolet n. p. m.); 209 000 mieszk. (1954); uniwersytet, szkoły techn., radiostacja; niewielkie zakłady przemysłu włókien., skórz., spoż.; lotnisko. KAC Mark (ur. 1914), matematyk amer. pochodzenia poi.; prof. Cornell Univ. (USA); specjalność: rachunek prawdopodobieństwa. KACERZ [niem. Ketzer, z gr. katharos — czysty] wyznawca sekty rozpowszechn. w średniowieczu; później tyle co heretyk. Zob. też herezja. KACHOWSKI Piotr G. (1797—1826), rewolucjonista ros., uczestnik powstania dekabrystów w Petersburgu; skazany na śmierć i stracony. KACPRZAK Marcin (ur. 1888), lekarz higienista, profesor, kier. Zakładu Higieny Akad. Med. w Warszawie; zasłużony popularyzator. KACYK [hiszp.]: 1) naczelnik rodu, przywódca plemienia u Indian Ameryki Sr. i Pd.; określenie przeniesione z czasem na przywódców plemiennych społeczeństw pierwotnych innych kontynentów, np. Afryki; 2) potocznie w znaczeniu ujemnym osoba nadużywająca władzy, panosząca się. KACZAŁOW Wasilij I. (1875—1948), aktor MCHATu; świetne role w repertuarze klas. (Hamlet, Juliusz Cezar) i wspólcz., zwłaszcza w sztukach A. Czechowa i M. Gorkiego. KACZAWA, 1. dopływ Odry, dł. 89 km; źródła w G. Kaczawskich, uchodzi poniżej Lubiąża; duże wahania stanów wody, wylewy; zapory koło Wojcieszowa i Świerzawy. , KACZAWSKIE GÓRY, W. Kaczałow pasmo w Sudetach Zach. ograniczające od pn. Kotlinę Jeleniogórską, zbudowane z łupków, wapieni, piaskowców, zlepieńców i skał wulkan.; wys. do 724 m; rozcięte dolinami Bobra i Kaczawy; na grzbietach lasy mieszane; kamieniołomy. KACZA WSKIE POGÓRZE, część Sudetów Zach., na pn. od G. Kaczawskich, rozcięta doliną Kaczawy; zach. część niższa, 7 samotnymi stożkami wulkan. (Ostrzyca 501 m), wsch wyższa, o charakterze płaskowyżu z lekko sfalowanymi wzgórzami; surowce: glinki ceram., łupki zasobne w rudy, bazalty, porfiry, wapienie krystaliczne; źródła mineralne: Jerzmanice Zdrój; na wzgórzach zamki i ruiny zamków Piastów Śląskich — Grodziec; gł. m. Złotoryja. KACZEN1EC, kaczyniec, knieć, Caltha — bylina z rodziny —jaskrowatych; duże nerkowate liście i żółte kwiaty; pospolita na podmokłych łąkach. KACZKA, typ samolotu, w którym usterzenie poziome znajduje się w przodzie, przed płatem. KACZKA EDREDONOWA -edredon. KACZKI, Anatldae, rodzina z rzędu blaszkodziobych; ok. 100 gatunków; wody całej kuli ziemskiej; dziób spłaszczony, r paznokciem na końcu i z blaszkami rogowymi na brzegach, służącymi do odcedzania pokarmu z wody; doskonale pływają i nurkują (płetwy), latają szybko z charakterystycznym świstem; u nas m. in. cyranka, cyraneczka, piaskonos, krakwa; k. krzyżówka (Anas platyrhynos), zamieszkuje strefę zimną i umiarkowaną półkuli pn.; dł. 63 cm, rozp. skrzydeł 104 cm; samiec barwny; udomow. (k. domowa) przed około 2000 lat. Wszystkie gatunki łowne. Tabl. X. KACZKOWSKI: 1) Karol (1797—1867), lekarz i pamiętnikarz; 1831 naczelny lekarz armii poi.; Wspomnienia; 2) Ztcmunt (1825—96), galic. działacz polit., publicysta, poeta, powieściopisarz; powieści hist.: Mur Kadencja 385 delio, Anuncióte, Grób Nieczul i współez: Bajronista, Rozbitek. KADAR János (»ir. 1912), działacz węg. ruchu robota., I sekretarz KC WSPR; od 1932 w KP Węgier, od 1945 na wyższych stanowiskach partyjnych i państw.; 1951—54 niesłusznie więziony, po rehabilitacji członek Biura Polit. WPP oraz minister w rządzie Imre Nagy’a; w czasie wypadków październikowych 1958 wystąpił przeciw polityce Nagy’a i stanął na czele rządu rewol. (do 1958). KADAWERYNA, jeden z produktów rozkładu gnilnego białek, zaliczany do ptomain (jadów trupich); rozpuszcza się w wodzie; silnie trująca. KADECI: 1) wychowankowie -»Korpusów Kadetów; 2) -»Konstytucyjni Demokraci. KADEN — BANDROWSKI Juliusz -»Bandrowski-Kaden Juliusz. KADENCJA [lac.]: 1) prawo okres, na który wybierany jest parlament lub inne ciało wybieralne; w Polsce k. Sejmu trwa cztery lata, a rad narodowych — trzy lata; 2) lit. w metryce właściwe akcentowanie końcowych zgłosek, intonacja opadająca podkreślająca koniec zdania lub przerwy; 3) muz. a) następstwo akordów nadające utworowi lub jego cząstce charakter zakończenia; b) w koncercie instrument, dłuższy fragment o charakterze popisu wirtuoz., wykonywany solo; dawniej improwizowany przez solistę. KADI [arab.], w krajach muzulm. sędzia wydający wyroki na podstawie muzułm. prawa religijnego. KADIJEWKA, m. przemysł, w UIct. SRR (Zagłębie Donieckie); 170 000 mieszk. (1956); kopalnia węgla kam.; przemysł huta., chem. KADŁUB: 1) anat. ciało człowieka lub zwierzęcia bez głowy i kończyn; 2) techn. nieruchoma, zewn. część maszyny lub urządzenia, w której się mieszczą pozostałe jej (jego) części; a) k. statku, zespół elementów konstrukcyjnych powłoki zewn. statku (poszycie burt, dna, pokładów, nadbudówek) i jego usztywnienia (stępka, tylnica, dziobnica, wzdłużniki, wręgi, denniki, pokładniki, grodzie) tworzących całość o odpowiedniej wytrzymałości; b) k. samolotu, część płatowca; zwykle mieści załogę, ładunek i większość urządzeń; do k. sa przymocowane pozostałe części samolotu; c) k. silnika, dawniej karter — sztywna obudowa silnika, w której umocowane są jego cylindry i mechanizm korbowy. KADŁUBEK, mistrz Wincenty zw. Kadłubkiem (ok. 1160—1223), biskup krak. 1207—18, potem cysters w Jędrzejowie; napisał po łacinie kronikę Polski, doprowadzoną do 1202; 1764 beatyfikowany. KADM Cd, cadmium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 48; srebrzystobiały metal; w przyrodzie sole k. towarzyszą kruszcom cynkowym; k. znajduje zastosowanie jako składnik łatwo topliwych stopów, w ochronnym powlekaniu żelaza, w reaktorach atomowych, w dentvstyce. KADMOS, mit. gr. syn fenie, króla Agenora; wysiany na bezowocne poszukiwanie siostry -»Europy udał się do Delf i za radą wyroczni założył w miejscu przez nią wyznaczonym stolicę Beocji — Teby. KADMOWANIE -»powłoki ochronne. KADR [fr.], najmniejsza pod względem kompozycji plastycznej cząstka filmu, obraz filmowy. Zob. też ujęcie. KADRA [łac.], podstawowy zespół pracowników danej instytucji, przedsiębiorstwa, organizacji partyjnej, np. kadra oficerska, kadry techniczne; fc. narodowa — nazwa grupy zawodników sportowych wyznaczonych do ewent udziału w zawodach międzypaństwowych. KADRYL [fr.], popularny w XIX w. fr. figurowy taniec towarzyski; powstał z kontredansa; tańczony przez parzystą ilość par tancerzy ustawionych naprzeciw siebie. KADUCEUSZ [łac.], mit. gr. laska Hermesa (rzym. Merkurego) ze skrzydełkami u góry, opleciona przez 2 węże; symbol pokoju i handlu. KADUK [łac., caducus — padający]: 1) w dawnym prawie poi. spadek pozostawiony bez testamentu i dziedziców; prawo kaduka (ius caducum), prawo króla, później państwa, do spadku bezdziedzicznego; potocznie: prawem kaduka (iure caduco), bez Kaduceusz podstawy prawnej; 2) diabeł, czart. KADYKS (Cádiz), m. i port na wąskim półwyspie nad Atlantykiem, w pd. Hiszpanii (Andaluzja); 105 400  25KAIR mieszk. (1954); zabytki archit (katedra z XIII w.); muzeum archeolog.; akad. med.; siedziba arcybiskupstwa; przemysł spoż.; eksport wina, korka, oliwek; baza wojenna. KADYNY, w.' uprzemysłowiona, pow. elbląski, woj. gd.. nad Zalewem Wiślanym; 490 mieszk. (1956); cegielnia, fabryka artyst ceramiki, hodowla koni. KADZIDŁO, mieszanina aromat żywic różnych drzew i krzewów arabskich; stosowane w obrzędach religijnych. KAD2AROWIE, dynastia szachów pers. pochodzenia tur. (1779—1925). Za panowania K. Persja przeżyła okres upadku polit. i ekonom., zakończony rewolucją 1906—1911 i ustanowieniem rządów konst.-parlamentamych. KAFAR: 1) bud. urządzenie mech. do wbijania pali w grunt działające na zasadzie opuszczania ciężaru (baby) z dużej wysokości; 2) hutn. — do rozbijania wilków i bloków żużla. KAFARNAUM, w starożytności m. handl. nad jez. Genezaret w Galilei; znane z N. Testamentu. KAFEL [niem.], wyrób z gliny wypalanej, zazwyczaj pokryty od strony licowej szkliwem; używany do budowy pieców. KAFFA: 1) obecnie Fieodosja, m. i port na Płw. Krymskim, założony w VI w. p. n. e. przez Greków; w XIII—XV w. kolonia genueńska 1470 zajęta przez Turków; od 1783 należy do Rosji; 2) górzysta kraina w pd.-zach. Abisynii; ok. 13 000 km*; klimat wilgotny; żyzne gleby, bujna roślinność; lasy pierwotne; dzikie drzewa kawowe. KAFKA Franz (1883—1924), pisarz austr.; osią jego twórczości jest dramat losu ludzkiego, ukazuje samotność i bezradność człowieka w świecie, którym rządzi fatum; wywarł duży wpływ na współez. literaturę świat., zwłaszcza na surrealistów i egzystencjalistów; opowiadania (Przemiana), powieści: Proces, Zamek. KAFLAK, żaba — kafelkowy zegar stołowy; używany w połowie XVI w. KAFROWIE [arab. niewierni], nazwa nadana Mu* rzynompd.-wsch. Afryki; obecnie anachronizm. KAFTAN [pers.]: J) wierzchni ubiór męski, rodzaj kurtki z wysokim stojącym kołnierzem; 2) w Polsce długa kurta bez rękawów. KAFTAN BEZPIECZEŃSTWA, koszula z b. długimi rękawami (do zawiązywania na plecach); służy do obezwładniania chorych w stanie podniecenia lub szału; obecnie używany w przypadkach wyjątkowych. KAGANOWICZ Lazar M. (ur. 1893), radź. działacz partii komunist.; od 1911 członek SDPRR; 1928—39 sekretarz WKP(b), od 1935 lud. komisarz do spraw komunikacji, ciężkiego przemysłu i in.; od 1953 pierwszy zastępca premiera ZSRR; od 1930 w Biurze Polit., następnie w Prezydium KC KPZR; 1957 usunięty z władz partii i rządu za działalność frakcyjną. KAGANOWSKI Efraim (1888—1958), nowelista żyd. pochodzący z Polski, a zam. we Francji; z subtelnym humorem opisywał środowisko biedoty i drobnomieszczaństwa żyd. w Warszawie; pisał w języku jidysz; Uliczka Stawki, Figury, Drzwi i okna. KAGERA, źródłowa rz. Nilu' dł. 850 km; wypływa na wsch. od jez. Kiwu; wpada do Jez. Wiktorii. KAGOSZIMA, m. i port na wyspie Kiusiu w Japonii; 274 300 mieszk. (1955); przemysł włókien., chem., ceramiczny. KAGUAN -»lotokot. KAGULARDZI (fr. cagoule — uhiór mnichów z kapturem), członkowie fr. tajnej faszyzującej organizacji powstałej po 1930; mieli wpływy w partiach prawicowych; obecnie bez znaczenia. KAHAŁ [hebr.], zarząd żyd. gminy wyznaniowej. KAIFENć, m. we wsch. Chinach; stoi. prow. Honan; 300 000 mieszk. (1952); uniwersytet; ośrodek handl.; przemysł spoż., jedwabn. KAIN, według Śt. Testamentu pierwszy syn Adama I Ewy; zabójca swego brata Abla. KAINIT, minerał barwy białawej, szarawej lub czerwonawej; uwodniony siarczan magnezu i chlorek potasu; występuje w złożach soli potasowych; surowiec do produkcji nawozów i soli potasowych. KAINZ Josef (1858—1910), niem. aktor, występował w Berlinie i Wiedniu; odtwórca ról tragicznych z repertuaru klas. i modernist.; również aktor komediowy. KAIPING, m. we wsch. Chinach (prow. Hopei, kolo m. Tangszan); ok. 10 000 mieszk.; duży ośrodek wydobycia węgla. KAIR, stoi. Egiptu, największe m. Afryki, u wierzchołka delty Nilu; 2 700 000 mieszk., zespół miejski 3 050 000 mieszk. (1955); uniwersytet mahomet.; muzeum egip. starożytności; w najbliższym sąsiedztwie (Giza) słynne piramidy faraonów, ruiny świątyń i sfinks; przemysł bawełn., tytoń.; węzeł międzynar. komunikacja lota.; kairska konferencja, 22—26 XI 1943 konferencja pomiędzy Rooseveltem, Chur25 	Mała Enc. Powsz. PWN  KAIRUAN chillem 1 Czang Kai-szekiem dla ustalenia stanowiska w sprawach Dalekiego Wschodu i wojny z Japonią. KAIRUAN, m. w pn.-wsch., pustynnej części Tunezji; 82 000 mieszk. (1946); ośrodek kultu rei. w Tunezji; rzemiosło artyst. (dywany, safian); węzeł drogowy. Tabl. 46. KAISER Georg (1878—1945), dramaturg niem., ekspresjonista; pozostawił ponad 60 sztuk, wśród których wiele o charakterze krytyczno-społ.; najwybitniejsze dramaty: Mieszczanie z Calais, Gaz, Pygmalion. KAISERSLAUTERN, m. w NRF (Palatynat); 87000 mieszk. (1955); akademia pedagog.; przemysł metal., włókien., tytoń. KAJAK: 1) u Eskimosów 2—3-osobowa łódź ze skóry; używany do łowów; umiak, mniejsza łódź ze skóry używana głównie przez kobiety; 2) sport, łódź z lelckiego drewna, płótna impregn. lub gumy, najczęściej 1-osobowa, o krytych dziobach, wyposażona w krótkie wiosła o obustronnie umieszczonych piórach; służy do celów turyst lub sport.; k. może być składany. KAJKOWO, w., pow. ostródzki, woj. olszt., 780 mieszk. (1956); nazwana na cześć lud. poety mazurskiego Michała Kajki (1858—1940). KAJMANY, Caiman, krokodyle (5 gatunków) zamieszkujące rzela i jeziora tropikalnych części Amer. Pd. i Srodk.; dł. do 4 m. KAJSIEWICZ Hieronim ks. (1812—73), pisarz, publicysta; na emigracji wraz z P. Semenenką założył zakon zmartwychwstańców; Glos z kraju do wychodźstwa polskiego, Kazania i mowy przygodne. KAJUTA [hol.], małe pomieszczenie na statku dla jednego lub więcej podróżnych albo członków załogi. KAKADU, Cacałuinae, podrodzina rzędu papug; 30 gatunków przeważnie śred. wielkości (jak kawki lub wrony); Australia i wyspy regionu indyjskiego; na głowie rozkładany czubek; ogon krótki; żyją gromadnie; niektóre gatunki chowane w niewoli. KAKAOWE DRZEWO, kakaowiec, Theobroma cacao — małe drzewo z rodziny zatwarowatych; pochodzi z Ameryki Srodk.; dziś uprawiane w pasie zwrotnik.; liście sicórzaste, kwiaty drobne, brunatnoczerwon s, wyrastają wprost z pnia (kaulifloria); owalny, czerwony lub żółty owoc zawiera dużo nasion, w których znajduje się tłuszcz (ok. 50*/») 0 właściwościach zmiękczających, przeciwzapalnych, zw. masłem lub olejem kakaowym, używany w farm. jako podłoże do maści 1 czopków; ze zmielonych, odtłuszczonych i upalonych nasion otrzymuje się kakao odznaczające się wysoką wartością odżywczą (tłuszcz, białko, węglowodany); zawiera alkaloid teobrominę, podobną w działaniu do kofeiny; używane do wyrobu napoju i czekolady. KAKI, Diospyros kaki, drzewo z rodziny hebanowatych; Japonia, Chiny; uprawiane w krajach śródziemnomorskich; duża korona, białożółte dzwonkowate kwiaty i smaczne, pożywne owoce — jagody. KAKODYL, rodnik (CHa^As; dwukakodyl (CHa)zAs—As(CH3)2, związek arsenoorganiczny; ciecz bezbarwna, o wstrętnym zapachu, silnie trująca; na Sowietrzu zapala się; utleniony przechodzi w kwas akodylowy, Którego sole sodowe i żelazowe stosowane są w lecznictwie. KAKOFONIA [gr.], współbrzmienie dźwięków nieprzyjemne dla poczucia słuchowego. KAKOWSKI Aleksander, ks. (1862—1938), arcybiskup warsz.; kardynał od 1919; polityk; 1917—18 członek Rady Regencyjnej. KAKTUSOWATE, Cactaceae, rodzina pustynnych roślin meksyk.; liście zredukowane do krótkich igiełek, zgrubiała łodyga gromadzi wodę; formy kuliste — echinokaktus (Echinocactus), słupkowate — cereus (Cereus), spłaszczone — opuncja (Opuntia), fylokaktus (Phyllocactus); hodowane również jako rośliny ozdobne, niektóre gatunki trujące. KALA AZAR [hind. „czarna choroba"], med. ciężka pasożytnicza choroba tropikalna przenoszona przez moskity. KALABRIA (Calabria), dzielnica w pd. Włoszech; 15 055 km*, 2 104 000 mieszk. (1954); górzysta, pokryta lasami: częste trzęsienia ziemi; okręg ubogi, zacofany gospodarczo; hodowla kóz; uprawa oliwek, pomarańcz Kakaowiec 386 i cytryn; złoża soli kamiennej i siarki; gł. m.: Reggio di Calabria, Catanzaro, Cosenza. KALAFIOR. Brassica oleracea var. botritis cauliflora, roślina ozima roczna z rodziny krzyżowych; warzywna; częścią jadalną jest „róża" (biała główka), czyli nierozwinięty kwiatostan, otoczony górnymi liśćmi. KALAFONIA, krucha żywica barwy żółtej lub brunatnej otrzymywana z żywicy drzew iglastych po oddestylowaniu oleju terpentynowego; stosowana ao wyrobu lakierów, mydeł, środków farmaceut itp. KALA HA RI, pustynia w środk. części Afryki Pd.; ok. 1 min km*, wys. 800—1300 m; najbardziej pustynny charakter w części pd., w części środk. roślinność trawiasta; na pn. piaski przechodzą w bagna; klimat suchy, gorący; hodowla bydła; z dzikich zwierząt — żyrafy i antylopy. KALAIT -►turkus. KALAMARIE -kalamity. KALAMBUR [fr.], dowcipna gra słów polegająca na wykorzystaniu ich wieloznaczności przy tożsamości lub podobieństwie brzmienia. KALAME, m. port w pd. Grecji (Peloponez); 37800 mieszk. (1951); przemysł jedwabn., spoż., tytoń.; rybołówstwo; eksport fig, cytrusów, bawełny, jedwabiu, oliwy. KALAmIN, hemimorfit, galman krzemianowy — minerał; uwodniony krzemian cynku tworzący bezbarwne kryształy lub zbite skupienia, najczęściej barwy żółtawe); ważna ruda cynku (do 54*/» cynku); mieszanina kalaminu i —smitsonitu nosi nazwę g a 1manu. KALAMITY, kopalne szczątki kalamarii, tj. drzewiastych roślin zarodnik, z okresu węglowego, przypominających z pokroju skrzypy. Zob. też Calamophyton. KALAMOFITON -»-Calamophyton. KALANDER, maszyna złożona z kilku walców, używana do gładzenia, wytłaczania wzorów lub impregnowania tkanin i papieru; w przemyśle poligraf, prasa do sporządzania matryc. KALAREPA, Brassica oleracea var. caulorapa, roślina dwuletnia z rodziny krzyżowych; warzywna; jadalne jest nadziemne zgrubienie łodygi; wartościowa w krajach północnych i Arktyki ze względu na wysoką zawartość witaminy C. KALATÓWKI, polana w Tatrach Zach., w Dolinie Bystrei; wys. ok. 1200 m; duże schronisko-hotel, droga samochodowa z Kuźnic, szlaki na Giewont i Czerwone Wierchy, tereny narciarskie. KALCEOLARIA, Calceolaria, roślina z rodziny trędownikowatych; pochodzi z Ameryki Pd.; ponad 130 gatunków; uprawiana w doniczkach: C. herbeohybrida, duże woreczkowate kwiaty; jako roślina kwietnikowa: C. 	integrifolia o licznych drobnych kwiatach. KALCHAS, mit. gr. jeden z najsławniejszych wieszczków; towarzyszył Grekom w wyprawie pod ^¿ALCYFEROL, witamina D2; powstaje z ergosterolu pod wpływem promieni ultrafioletowych; stosowany w lecznictwie przeciw krzywicy i gruźlicy skóry. KALCYFILE, rośliny wapieniolubne, tj. wymagające gleb obfitujących w wapń, a w każdym razie zasadowych, suchych i przewiewnych. Zob. też acydofity. KALCYFOBY -acydofity. KALCYT, szpat wapniowy (wapienny) — minerał; węglan wapnia; tworzy kryształy romboedryczne; istotny składnik wapieni i marmurów; tworzy również nacieki stalaktytowe i stalagmitowe; przezroczyste kryształy (szpat islandzki) używane są do wyrobu optycznych przyrządów polaryzacyjnych (—Nicola pryzmat). KALDERA [hiszp.], zagłębienie w kształcie kotła wewnątrz wulkanu, powstałe wskutek wyrzucenia w powietrze przez gazy wewnętrznej części stożka wulkanicznego lub wskutek jego zapadnięcia się. KALEBASA—tykwa. KALEBASÓWE DRZEWO, Crescentia cujete. drzewo z rodziny Bignoniaceae; Ameryka Pd. i srodk.; liście naprzeciwległe, owoce duże, o twardej skorupie, która służy tubylcom jako naczynie. KALECKI Michał (ur. 1899), ekonomista; wiceprzewodniczący Rady Ekonom, przy Radzie Ministrów; interesuje się przede wszystkim dynamiką gosp.; Teoria dynamiki gospodarczej. KALEDIN Aleksie] M. (1861—1918), ros. generał; od maja 1917 ataman Kozaków dońskich; organizator kontrrewolucji nad Donem; po zwycięstwach Armii Czerwonej popełnił samobójstwo. KALEDONIDY [łac.], góry fałdowe powstałe głównie na granicy —syluru i —dewonu; np. góry Norwegii i Szkocji, a w Polsce częściowo Sudety.  887 KALEDONSKI KANAŁ (Caledonian Canal), w W. Brytanii (pn. Szkocja); łączy M. Północne (Zat. Moray Firth) z Atlantykiem (Zat. Firth of Lorne); dł. 98 km; obecnie mało wykorzystywany. KALENDARZ [łac. calendae — pierwszy dzień miesiąca]; 1) podział roku na dnie, tygodnie i miesiące z codziennymi danymi o fazach księżyca, o imieninach, rocznicach itp.; 2) system liczenia czasu oparty na okresowości zjawisk przyrody; za dzień kalendarzowy przyjmuje się średni dzień słoneczny, za rok kalendarzowy —rok zwrotnikowy. W starożytności podstawą k. był -»-miesiąc synodyczny, a początkiem miesiąca — nów Księżyca. Początki rachuby czasu u Egipcjan w IV tysiącleciu p. n. e., u Greków w V w. . n. e.; w 46 r. p. n. e. Juliusz Cezar wprowadził . słoneczny (k. juliański) oparty na latach zwykłych (365 dni) i przestępnych (366 dni) następujących co 4 lata. W 1582 papież Grzegorz XIII przeprowadził reformę k. (k. gregoriański); za lata przestępne uznano tylko te z lat kończących się na setkę, które dzielą się przez 400; k. juliański utrzymał się w krajach prawosławnych do 1923; w XX w. różnica między KALETY k. 	jul. („stary styl“) i greg. („nowy styl“) wynosiła 13 dni. K. kościelny jest oparty na datach Wielkanocy w poszczególnych latach i zależnie od _ nich ustala święta ruchome; k. kościelny zestawiano i spisywano na wiele lat naprzód (tzw. kalendarz stuletni lub wieczysty); służyły do tego stałe dane liczbowe pomocnicze zestawione w tablice, tzw. liczby złote, konkurenty i epakta. K. rewolucyjny francuski, wprowadzony 5 X 1793, obowiązywał do 1805; rok składał się z 12 miesięcy po 30 dni i 5 dodatkowych dni świątecznych; co 3 lata wprowadzono rok przestępny. Zob. też czas. KALENDY [łac.], pierwszy dzień miesiąca w kalendarzu staroż. Rzymian. KALENICA -dach. KALETAŃSKA CIEŚNINA (Pas de Calais), na wsch. od Kanału La Manche; oddziela Anglię od Francji; największa szer. 32 km (między portami Dover a Calais), głęb. do 64 m; b. ważna droga morska. KALETY, m., pow. lubliniecki, woj. kat., nad Małą Panwią; 6300mieszk. (1956); łabr. papieru. Wieczny kalendarz Tablica I Tablica II Lata ponad sto Stary styl Styczeń Październik A B C D E F G 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 vw DC ED FE GF AG BA CB 29 30 311 1 2 3 4 01 29 57 85 02 30 58 86 03 31 59 87 04 32 60 88 B C D E F G A A B C D E F G G A B C D E F FE GF AG BA CB DC ED Luty Marzec Listopad 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 | 1 05 33 61 89 06 34 62 90 07 35 63 91 08 36 64 92 D E F G A B C C D E F G A B B C D E F G A AG BA CB DC ED FE GF Kwiecień Lipiec 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 09 37 65 93 10 38 66 94 11 39 67 95 12 40 68 96 F G A B C D E E F G A B C D D E F G A B C CB DC ED FE GF AG BA 30 311 1 2 3 4 5 Sierpień 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 13 41 69 97 14 42 70 98 15 43 71 99 A B C D E F G G A B C D E F F G A B C D E 27 28 29 30 31 | 1 2 3 4 5 6 7 8 9 16 44 72 ED FE GF AG BA CB DC Wrzesień Grudzień 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 17 45 73 18 46 74 19 47 75 20 48 76 C D E F G A B B CD E F G - A A B G D E F G GF AG BA CB DC ED FE 311 1 2 3 4 5 6 Maj 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 .27 21 49 77 22 50 78 23 51 79 24 52 80 E F G A B C D D E F G A B C C D E F G A B BA CB DC ED FE GF AG 28 29 30 311 1 2 3 Czerwiec 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 25 53 81 26 54 82 27 55 83 23 56 84 G A B C D E F F G A B C D E E F G A B CD DC ED FE GF AG BA CB Dni tygodnia A B C D E F G Nd Po Wt Śr Cz Pt So So Nd Po Wt Śr Cz Pt Pt So Nd Po Wt Sr Cz Cz Pt So Nd Po Wt Sr Sr Cz Pt So Nd Po Wt Wt Sr Cz Pt So Nd Po Po Wt Sr Cz Pt So Nd | 00 Lata ponad sto C — E — G BA — 1700 — 1800 — 1500 1600 — 2100 — 2200 — 1900 2000 — Nowy styl Wieczny kalendarz pozwala na ustalenie: 1) dnia tygodnia, gdy znany jest rok, miesiąc i dzień, np. 7.XII.1958, 2) daty w miesiącu, gdy znany jest rok, miesiąc i dzień tygodnia, np. grudzień, niedziela, 1958, 3) miesiąca, gdy znany jest dzień tygodnia, dzień miesiąca i rok, np. wtorek, 12 ... 1905, 4) roku, gdv znane jest stulecie, dzień tygodnia i dzień miesiąca, np. piątek, 13 maja, 19.., 5) stulecia, gdy znane są dwie ostatnie cyfry roku, dzień tygodnia i dzień miesiąca, np. czwartek, 7.II..22. Przykład. Jaki dzień tygodnia przypada na datę 7.XII.1958? Na tablicy I odszukujemy literę odpowiadającą rokowi 1958 — na przecięciu kolumny 1900 (u dołu) i wiersza 58 (z boku); będzie to litera E. Na tablicy II odszukujemy 7.XII i kierujemy się pionowo w dół aż do poziomu litery E (znajdującej się z boku) — będzie to niedziela. Uwaga. Lata przestępne oznaczone są na tablicy I dwiema literami: pierwsza dla stycznia i lutego, druga aia pozostałych miesięcy. *5' KALEWALA KALE WALA, fińska epopeja naród, zestawiona ze starych karelo-fińskich podań i pieśni lud. przez lekarza i uczonego E. Lonnrota; ogłoszona 1835; tłumaczona na wiele języków świata. KALEWIPOEG fest. syn Kalewa], estońska epopeja nar. w 20 pieśniach, oparta na motywach legend ludowych. KALFAS [niem.], skrzynia do gaszenia i mieszania wapna. KALGOORLIE [kalgyaly], m. góm. w stanie Australia Zach. (Związek Austral.); 23 000 mieszk. (1947); największe wydobycie złota w Australii. KALI, inaczej Durga, bogini ind., małżonka Siwy; bogini życia i śmierci. KALIBER: 1) średnica wewnętrzna rury, np. lufy broni palnej; 2) sprawdzian szczękowy do mierzenia grubości blach; 3) kształt i wielkość szczeliny między walcami, przez którą przeciąga się na zimno lub na gorąco pręt lub drut metalowy w celu nadania mu wymaganego przekroju; kalibrowanie, w walcownictwie wyznaczenie kolejnych zmian kształtów walcowanej bryły metalu odpowiadających kolejnym jej przepustom między walcami. KALIDASA (V w.), najwybitniejszy poeta ind.; poemat liryczny Meghaduta (Obłok posłem), epos nagliuwania, dramaty (Siakuntala). KAL1DON, staroż. miasto w Etolii (Grecja środk.), znane z mitu o Meleagrze i jego łowach na dzika. KALIF, chalif [arab. zastępca] — tytuł następców Mahometa, rei. i poliŁ przywódców islamu. KALIFAT, chalifat: 1) władza, stanowisko kalifa; 2) okres jego panowania; 3) podlegające mu terytorium; feud.-teoKrat. państwo muzukn. Arabów powstałe w VII w.; historia tego państwa dzieli sie na trzy okresy: 632—660 okres czterech pierwszych kalifów, tzw. prawowiernych (Abu-bekr, Omar, Othman, Ali), z siedzibą w Medynie; 661—750 k. oma j jadów, którzy przenieśli siedzibę k. do Damaszku w Syrii; 750—1258 k. Abbasydów; z siedzibą w Bagdadzie; nowa dynastia nie zdołała utrzymać w całości rozległego państwa; oderwały się posiadłości hiszp. i utworzyły odrębny k. kordoweński (nazwa od stolicy Kordowy) pod wodzą Omajjadów .(756—976); odpadła też pn. Afryka tworząc nowy k. pod dynastią Fatymidów (909—1171); mimo to k. bagdadzki miał okresy potęgi i świetności (Harun al Raszyd) i przetrwał aż do zajęcia Bagdadu przez Mongołów 1258. W XVI w. tytuł kalifa przyjął władca najpotężniejszego wówczas państwa muzułm., sułtan tur. Selim I (1517); k. turecki został zniesiony 1924. Mapa: Podboje arabskie. KALIFORN, Cf, califomium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 98; otrzymany 1950 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nie występuje w przyrodzie. KALIFORNIA (Cal.), stan w USA; 410967 km»; 388 11100 000 mieszk. (1952); stoi. Sacramento (137600 mieszk., 1950); obejmuje obszar nad Pacyfikiem przecięty dwoma równoległymi łańcuchami gór (Sierra Nevada, G. Nadbrzeżne); między nimi żyzna dolina rz. San Joaquin i Sacramento; na pd. pustynia Mohave; łagodny, ciepły klimat; intensywna hodowla bydła, uprawa (sztuczne nawadnianie) owoców poludn., winorośli, ryżu; wydobycie ropy naft. (50 min t rocz.), gazu ziemn., złota; jeden z największych ośrodków przem. w zach. USA; kąpieliska mor., miejscowości wypoczynkowe; w m. Los Angeles i San Francisco ok. 50'/* ogółu ludności; in. większe m.: Oakland, San Diego, Long Beach. KALIFORNIJSKA CIECZ, ciecz stosowana do opryskiwania roślin (zwalczania szkodników); zawiera m. in. wielosiarczek wapnia. KALIFORNIJSKA ZATOKA, część Oc. Spokojnego między wybrzeżem Ameryki Pn. a piw. Kalifornia; 162000 km!; dl. 1100 km, głęb. do 2523 m; połów pereł. KALIFORNIJSKI PÓŁWYSEP, w pn.-zach. Mek5'ku na Oc. Spokojnym oddzielony od kontynentu at. Kalifornijską; 143 000 km!; krajobraz górzysty, klimat gorący, suchy. KALIFORNIJSKI PRĄD, chłodny prąd na Oc. Spokojnym; płynie z pn. na pd. wzdłuż wybrzeża Kalifornii; temp. 12°, prędkość 1,3—2 km/godz. KAL1GULA, Caius Iulius Caesar Caligula (dost. „Bucik“) (12—41), cesarz rzym. od 37; despota, znany z okrucieństwa i nieobliczalnych wystąpień; zamordowany. KALIKAT (Calicut), m. port. w pd.-zach. Indiach (Madras); 158 700 mieszk. (1952); wyższe szkoły, przemysł bawełn.; eksport orzechów kokos., herbaty, kawy. KAL1KO, odpowiednio apreturowana tkanina bawełn. używana często do oprawy książek; nazwa od m. Kalikat. KALIKST II (Guido, ?—1124), papież od 1119; zakończył walkę o inwestyturę konkordatem -—wormackim 1122. KALIKSTYNI [lac. calix — kielich], sekta husycka z XV w.; wyznawcy jej przyjmowali komunię pod obiema postaciami: chleba i wina. KALI LA WA-DIMNA (K. i D.), zbiór bajek szeroko znany w literaturze Bliskiego Wsch.; pochodzi z ind. zbioru Pańczatantra. KAL1MAGNEZJE, sztuczne nawozy potasowe typu siarczanowego; uwodnione sole podwójne K2[Mg(S04)2] • 6H20. KALIMANTAN -Borneo. KALINA, Viburnum, krzew z rodziny przewiertniowatych; liście pojedyncze, piłkowane lub klapowane, kwiaty białe zebrane w baldachogrona, owoce czerwone; wilgotne zarośla, lasy. Podboje arabskie  389 KAL1NCIAK Jśn (1822—71), prozaik słowacki ze szkoły romant.; jego najlepsze dzieła dały początek słowackiej hist. powieści realist.; opisywał świat drobnej szlachty; Restauracja, Orava. KALININ (dawniej Twer), m. obw. w Ros. FSRR nad górną Wołgą; 240 000 mieszk. (1956); przemysł włókien.; fabryki włókien sztucz., dermatoidu, wagonów, maszyn do wydobywania torfu, koparek, maszyn włókienniczych. KALININ Michaił I. (1875—1946), czołowy radź. działacz komunist.; od 1898 członek SDPRR, uczestnik rewolucji 1905—07 oraz rewolucji paźdz.; od 1919 przewodniczący Ogólnoros. Komitetu Wykonawczego (WCIK); od i926 członek Biura Polit. WKP(b); od 1938 przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. KALININGRAD (dawniej Królewiec), m. obw. w Ros. FSRR, port bałt. u ujścia Pregoły; 188 000 mieszk. (1956); przemysł: stoczn., maszyn, (wagony-wywrotki, dźwigi portowe), drzewny, chemiczny, rybny, mięsny; fabryka celulozy, papiernia. — Miasto KALORYMETRYCZNA BOMBA KALKULACJA [łac.], obliczanie danych dotyczących procesu produkcji, czasu pracy, kosztów własnych, ceny sprzedażnej produktu; obliczanie rentowności przedsiębiorstwa; przen< obliczanie szans, wyrachowanie. KALKUTA (Calcutta), stoi. Bengalii Zach.; największe m. i port Indii; 2 725 000 mieszk., zespół miejski 4150 000 (1955); położona przy ujściu Gangesu, o 140 km od wybrzeża . (dostępna dla statków mor.); najw. uniwersytet w Indiach; przem. włókien., maszyn., tytoń.; eksport: węgiel, żelazo, juta, herbata. KALLENBACH^JÓzef (1861—1929), historyk literatury; prof. Uniw. Jag.; Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński, Czasy i ludzie. KALLIMACH, właśc. Filippo Buonaccorsl (1437— 96), humanista wł.; poeta historyk, dyplomata; od 1470 w Polsce; zwolennik silnej władzy królewskiej; wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka; De vita et moribus Gregorii Sanocei (O życiu i obyczajach Grzegorza z Sanoka). KALLIMACH Z KYRENY (ok. 305-240 p. n. e.), gr. uczony i poeta hellenist., przedstawiciel aleksanar. szkoły poet.; elegie o treści erot. (Aitia — Przyczyny), hymny (zachowane w całości), drobne poematy (IIekale), epigramaty; autor katalogu Biblioteki Aleksandr. Kalinin (120 ksiąg), obejmującego twórczość lit. od Homera do Arystotelesa. K. wywarł duży wpływ na poetów rzym. (Owidiusza, Propercjusza i in.). KALLIO Kyösti (1873—1940), polityk fió., założyciel „j, .„„ryka ceiuiozy, papiernia. — «iiusiu partii agrariuszy, wielokrotny minister i premier; Królewiec (Königsberg) zał. przez Krzyżaków 1256; od 1937—40 prezydent Finlandii. wojny 13-letniej siedziba mistrzów Zakonu 1457—1525, KALLUS, tkanka twórcza przyranna, regeneracyjna, a po sekularyzacji Prus 1525 — książąt prus.; ścisłe zabliźnia skaleczenia rośliny; w wyniku jej działalności kontakty gosp. i kult. z Polską; od 1544 słynny urn- powstaje drewno kallusowe, o nieco innej buwersytet luterański, na którym wykładał I. Kant; 1728 dowie niż zwykłe. przy uniwersytecie seminarium poi., z którego wyszedł KAIMAN Imre (1882—1953), węg. kompozytor opeznany działacz i lingwista poi.-kaszub. Krzysztof Ce- retek; Księżniczka czardasza, Hrabina Marica. lestyn Mrongowiusz; 1945 przyłączony do ZSRR i prze- KALMAR, m. portowe w pd.-wsch. Szwecji; 29 200 mianowany. _ _ . , . . mieszk. (1955); zamek z XII w.; przemysł tłuszcz., KALINKA Walerian, pseud.: Pęcławski, Włościanin znad Wisły, Bronisław Kamieński (1826—86), ks. zmartwychwstaniec; konserwatywny działacz polit., historyk; współtwórca krak. szkoły hist.; Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim; Sejm Czteroletni. KALINOWSKI: 1) Marcin (?—1652), hetman polny kor., zginął pod Batohem w bitwie z Kozakami; 2) Konstanty (1838—64), radykalny działacz polit. i przywódca powstania styczn. na Litwie i Białorusi; wydawał pismo powstańcze dla chłopów w jęz. białorus. „Mużyckaja Prawda"; powieszony w Wilnie; 8) 	Stanisław (1873—1946), fizyk; prof. Polit. Warsz.; założyciel i wieloletni kier. stacji magnetycznej w Świdrze pod Warszawą, autor znanych podręczn. fizyki. KALIOPE -»-Muzy. KALIPSO [gr. ukrywająca], mit. gr. nimfa, władczyni bajecznej wyspy Ogigii; 7 lat zatrzymywała Odyseusza w jego drodze powrotnej spod Troi. KALISZ, m. pow. i pow. miejski, woi. pozn., nad Prosną; 66100 mieszk. (1956); przemysł włókien., odzież., spoż., metal., ehern, i in., fabryka dywanów, pianin, młyn ars two; zabytk. kościoły, szczątki murów obronnych i baszta z XV w., pałac arcybiskupów gnieźn., Muzeum Ziemi Kaliskiej, teatr. — Stara osada handl. wymieniona przez Ptolemeusza w II w. n. e. (Calisfa), stół. gród książ. jednej z 2 dzielnic Wielkopolski XIII w.; 1343 traktat polsko-krzyżacki, na mocy którego powróciły do Polski Kujawy i ziemia dobrzyńska; w I wojnie świat. 1914 spalony przez Niemców; odbudowany, KALISZ utworzona skich. K. 	zdobyli większość w sejmie w czasie powstania 1830/31; na emigracji przeważnie zwolennicy A. Czartoryskiego. KALISZ POMORSKI, m., pow. drawski, woj. kosz., na Pojez. Wałeckim, nad Drawicą, 1. dopływem Drawy; 2500 mieszk. (1956); przemysł drzewny i przetw.rolny; na pn.zach. Puszcza nad Drawą. KALKA JĘZYKOWA, zapożyczenie z obcego języka wzoru lub prawidła gramat. i tworzenie wg niego w materiale rodzimym nowych formacji, np. nicm. Briefträger — pol. listonosz. KALKSTEIN-STOLINSKI Ludwik Krystian (ok. 1630—72), szlachcic poi. z Prus Książ., za starania ich ponowne uzależnienie od Rzplitej _osądzony zapałcz.; stocznia. — Kalmarska unia 1397, połączenie w jedno państwo Danii, Szwecji i Norwegii pod berłem królowej duń. Małgorzaty; k. u. została zerwana przez powstanie szwedz. pod wodzą Gustawa Wazy i uniezależnienie się Szwecji od Danii. KALMARY, kałamamice, Loligo — głowonogi z rzędu dziesięciornic; z boków tułowia 2 trójkątne płetwy; gatunki głębinowe do 17 m dł. wraz z ramionami (największe bezkręgowce świata); wytwarzają czarny barwnik, który mogą wyrzucać w celach obronnych otaczając się ciemną przesłoną; Kalmar posp. niektóre gatunki stadne; mięso jadalne. KALOKAGATIA [gr. kalós kai agathós — piękny i dobry], zespół fizycznych i moralnych zalet dobrego obywatela; starogr. ideał wychowawczy. KALOMEL -►chlorek rtęciawy. KALONG, pies latający, Ptercrpus oampyrus — największy gatunek z rzędu nietoperzy; Archipelag Malajski; dł. ciała 40 cm, rozpiętość skrzydeł 150 cm; żywi się owocami, w mniejszym stopniu owadami i małymi kręgowcami; żyje w wielkich gromadach. KALORIA [łac. calor — ciepło] (cal), jednostka ciepła — ilość ciepła potrzebna do podniesienia temperatury 1 g chemicznie czystej wody od 14,5 do 15,5°; 1000 cal “ 1 kcal (kilokaloria). KALORYCZNOŚĆ, wartość kaloryczna — wielkość określająca w jednostkach cieplnych (kaloriach lub kilokaloriach) wartość energetyczną pewnych substanżycia dzienne zapotrzebowanie człowieka wynosi 2500— 4500 kcal, czasem ponad 5000 kcal). Zob. też żywienie racjonalne, opałowa wartość. KALORYFER -►wymienniki ciepła. KALORYMETR, aparat do mierzenia ilości ciepła pobieranego lub oddawanego przez ciało albo układ ciał; stosowany do pomiarów wartości -►opalowej, ciepła właściwego, ciepła topnienia itp. KALORYMETRIA, dział fizyki należący do nauki o cieple; obejmuje metody pomiaru ilości ciepła. KALORYMETRYCZNA BOMBA, część aparatu do pomiaru ciepła spalania; naczynie z nierdzewnej stali, wytrzymałe na ciśnienie, w którym spala się badane ciało w atmosferze tlenu pod ciśnieniem 20 do 40 Atm; i stracony w Kłajpedzie z rozkazu elektora Fryderyka wywiązaną przy spalaniu ilość ciepła mierzy się kaWilhelma. lorymetrem.  J. Kalwin KALORYZATORY KALORYZATORY -►wymienniki ciepła. ' KALOTA, sklepienie części mózgowej czaszki. KALWARIA PACŁAWSKA, w., pow. przemyski, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, w widłach rz. Wiar i Sopotnik; 400 mieszk. (1956); od 1668 r. miejsce kat kultu religijnego. KALWARIA ZEBRZYDOWSKA, m„ pow. wadowicki, woj. krak., na Pogórzu Karpackim; 3400 mieszk. (1956); stolarstwo mebl. z tradycjami od XVIII w.; od XVII w. miejsce odpustowe; klasztor bernardynów, barok, kościół i liczne kapliczki. KALWILE, grupa szlachetnych odmian jabłoni o owocach dojrzewających jesienią lub w początkach zimy. KALWIN (Calvin) Tan (1509—64), reformator kościoła, Francuz; działał Głównie w Genewie jako aznodzieja i teolog; w 1549 zwolennicy K. połączyli się z zwinglianami i stworzyli kościół reformowany. KALWINIZM, doktryna religijna Kalwina; ujmuje obecność ciała i krwi Chrystusa w komunii przenośnie, wprowadza większą prostotę obrzędów, kładzie nacisk na —predestynację. Złączywszy się z nauką Zwinglego i stłumiwszy jej rysy liberalne, k. szerzył się jako „ewangelicyzm reformowany“, prezbiterianizm lub purytanizm w wielu krajach, m. in. także w Polsce od XVI w. KALYPTRA bot.: 1) czapeczka — martwe zewn. komórki miękiszowe ochraniające stożek wzrostu korzenia; 2) czepeczek — u mchów utwór powstały z rodni i okrywający —zarodnię z zarodnikami przed ich dojrzeniem, np. u płonnika. Zob. też merystem. KAŁAMARNICA -kalmary. KAŁAMASZKA, jednokonny wózek bez budy i resorów, używany od XVII do XIX w. KAŁAN, wydra morska, Enhydta lutris — ssak z rodziny kunowatych; wybrzeża pn. części Oc. Spokojnego; dł. ciała 120 cm -t- 40 cm ogon; waga do 40 kg. Doskonale pływa; żywi się rybami, szkarłupniami i głowonogami; cenne futro. W znacznym stopniu wytępiony. . KAŁGAN (Czangciakou), m. w Chinach (prow. Hopei); 151 200 mieszk. (1947); ważny węzeł komunik, („brama do Mongolii“). KALKA, rzeka wpadająca do M. Azowskiego, ZSRR; zwycięstwo Dżyngis-chana 1223 nad wojskami książąt ruskich i Połowców nad K. spowodowało 250-Ietnią niewolę Rusi. KAŁKAN [tur.], okrągła tarcza pochodzenia wśch., z prętów drzewa figowego opiecionych jedwabiem; w Polsce używana od XVI do XVIII w. KAŁUGA, m. obw. w Ros. FSRR, port nad Oką; 122 000 mieszk. (1956); przemysł: maszyn., elektrotechn., spoż.; fabr. zapale*, akordeonów. KAŁUSZ, m. w Ukr. SRR (obw. stanisławowski); 12 000 mieszk. (1931); wydobycie soli potas.; przemysł chemiczny. KAŁUSZYN, m., pow. miński, woj. warsz.; 2500 mieszk. (1956); zakłady rzemieślnicze. KAŁUŻNICE, Hydrophilidae, duże czarne chrząszcze wodne; dorosłe roślinożerne, larwy zjadają też zwierzęta ruszające się powoli (np. ślimaki). KAMA, rz. w ZSRR, 1. dopływ Wołgi; dł. 2030 km; spław drzewa, przewóz zboża, ropy naft., metali, fosforytów; elektrownia wodna pod Permem. KAMAISI. m. i port na wyspie Honsiu w Japonii; 35 200 mieszk. (1950); przemysł metalurg.; w okolicy kopalnie rudy żel.; rybołówstwo. KAMAKURA, m. na wyspie Honsiu, w pobliżu Jokohamy w Japonii; 85 400 mieszk. (1950); stare świątynie (XII—XIII w.), miejsce pielgrzymek buddyjskich. KAMARYLA [hiszp.], grupa na dworze panującego, wywierająca decydujący wpływ na bieg spraw publ.; k. Mniszcha, stronnictwo magnackie powstałe za Augusta III zwalczające reformy Czartoryskich; na jego czele stali: J. Mniszech, T. Wessel, K. 	Sołtyk. KAMASUTRA, staroindyjski podręcznik erotyki, napisany w jęz. sanskryckim przez Watsjajanę (V w. n. e.l. KAMBIUM, miazga twórcza — warstwa przyrostowa między walcem drzewnym a łykiem u roślin na- 390 gonasiennych i dwuliściennych; wytwarza przyrosty drewna i łyka. KAMBODŻA (dawniej Khmer), królestwo w pd.-wsch. Azji, na Płw. Indochińskim; 181000 km2, ok. 5 500 000 mieszk. (1955), gł. Khmerowie, Wietnamczycy, Chińczycy; stoi. i gł. port Phnom Penh; nizinna, jedynie na pd.-zach. góry (1600 m); gł. rzeka Mekong, w centrum jez. Tonle-Sap (2500 km2); klimat monsun., gorący, duże opady; lasy i dżungle 75*/o og. pow.; gł. rolnictwo: ryż, kukurydza, trzcina cukr., kauczuk, tytoń, bawełna; hodowla bydła; rybołówstwo; przemysł spoż., włókien.; surowce miner.: fosforyty, drogie kamienie; eksport; ryż, ryby solone, kukurydza, tytoń, bydło, drzewo tekowe, pieprz; import: sól, tekstylia, maszyny. Historia. Powstałe w VI w. państwo Khmerów przeżywało okres rozkwitu polit. i kult. (—Angkor Thom) w X—XII w. W następnych wiekach z trudem broniło swej niezależności walcząc z inwazją Mongołów (XIII w.) oraz z Syjamem I Annamem. 1867 jako protektorat Francji włączona do Indochin fr. Okupowana przez Japończyków 1940, po wojnie uzyskała 1946 autonomię, 1949 formalną niepodległość, jako królestwo w ramach Unii Fr.; od 1954 w pełni niepodległa; prowadzi politykę neutralności; jest członkiem ONZ. Tabl. 93. KAMBR [łac.], pierwszy okres ery paleozoicznej. Zob. też stratygrafia (tabela). KAMBRYJSKIE GÓRY, pasmo górskie w Walii (W. Brytania); składają się z kilku masywów; dł. ok. 2000 kin; najwyższy szczyt Snowdon (1085 m); bogatej złoża węgla kam. i_ rudy żelaza. wej KAMBUZ [niem.], dawna nazwa kuchni okrętoKAMBYZES, król perski 529—522 p. n. e. z dynastii Achemenidów, syn Cyrusa; w 525 podbił Egipt. KAMCZADAŁOWIE: 1) nazwa własna Itelmenowie, autochtoni płw. Kamczatka, spokrewnieni z Czukczami i Koriakami; obecnie zrusyfikowani; 2) cała ludność Kamczatki (ok. 4 tys.), tj. zrusyfikowani Itelmenowie, Koriacy, Jukagirzy i ros. koloniści z XVni— XIX w. KAMCZATKA, górzysty płw. w pn.-wsch. części Azji (ZSRR), między M. Ochockim a M. Beringa; 350000 km2, dł. 1200 km; obszar b. intensywnej działalności wulkanicznej; 22 czynne wulkany; najwyższy Kluczewska Sopka (4850 . m); liczne gorące źródła, częściowo wykorzystywane do ogrzewania domów i cieplarni; rybołówstwo; połów krabów; myślistwo; eksploatacja lasów; przemysł konserwowy; najważniejsze m. Pietropawłowsk Kamczacki. KAMEA —gemma. KAMEDULI, zakon zal. 1012 przez Romualda z Rawenny; w Polsce gł. ośrodki Bielany pod Warszawą i Krakowem. KAMELEONY, Chameleonldae, rząd gadów luskonośnych; Afryka, Madagaskar, Arabia, Indie, Cejlon i pd. Hiszpania; wielkość różna, od 5 do 60 cm dł.; nadrzewne; ogon chwytny; język b. długi, wysuwany na odległość do kilkunastu cm, lepki, służy do chwytania owadów; k. łatwo zmieniają ubarwienie. KAMELIA, Camellia, rodzaj roślin z rodziny cistronkowatycb; Azja; zawsze zielone drzewa lub krzewy 0 pojedynczych skórza- Kameleon stych, błyszczących liściach 1 dużych, białych, różowych lub czerwonych kwiatach. KÁMELOCI KRÓLEWSCY -Camelots du roi. „KAMENA“, miesięcznik lit., poświęcony publikacji utworów oryg. i krytyce lit., 1933—39 miejsce wyd. Chełm Lub.; red. K. A. Jaworski; od 1945 Lublin — organ lub. oddziału Zw. Literatów Polskich. KAMENY, starorzym. nimfy źródlane, wieszczki; poświęcono im w Rzymie gaj przy Porta Capena, gdzie się znajdowała świątynia Egerii; k. utożsamiano z gr. Muzami. KAMERA [łac.]: 1) k. ekonomiczna, w Polsce w epoce saskiej urząd zarządzający dobrami i dochodami król.; kameralne dobra, w Polsce XVIII w. dobra król. i skarb.; 2) w zaborze prus. zwierzchnia władza adm. poszczególnych departamentów. KAMERA, aparat Totogr.; k. filmowa, aparat do wykonywania zdjęć kinematograficznych, tj. zdjęć poszczególnych, następujących po sobie faz ruchu; napęd elektr. lub mechan, (sprężynowy) zapewnia za pośrednictwem specj. urządzenia (krzyż —maltański)  391 KAMIEŃ POMORSKI skokowy przesuw taimy film. i wykonywanie 8—64 pow. bielski, woj. kat., u stóp Beskidu fil.; zakłady i więcej zdjęć na sekundę. Zob. też projekcyjny przemysłu włókien.; 4) 1. dopływ Dunajca, dł. 26 km; aparat duży spadek. KAMERALISTYKA: 1) system prowadzenia rachun- KAMIENICKI GRZBIET, lesiste pasmo w G. Izerków przystosowany do gospodarki publ.; 2) nauki skich; ku pn. opada wyraźną krawędzią; najwyższe ekon., statyst i skarb.; kameraliści, pisarze niem. wzniesienie Kamienica (958 m); u stóp Świeradów XVI—XVIII w. o kierunku merkantylistycznym zaj- Zdrój. mujący się zagadnieniami bogactwa państwa i jego KAMIENIE BRODZIŃSKIEGO, charakterystyczna obywateli, przemysłu i handlu, bilansu handlowego, grupa skal zbudowanych z piaskowca ciężkowickiego, KAMERALNY [wł.j, muz. utwór skomponowany na zajmujących wzgórze Paprotna, na pd. od Bochni; małą ilość instrumentów, lub wykonywany przez nie- obecnie rezerwat. wielki zespół solistów. J KAMIENIEC PODOLSKI, m. w Ukr. SRR; 50 000 KAMERA TELEWIZYJNA, aparat, którego główną mieszk. (1939); twierdza-muzeum; fabr. obrabiarek dla częścią jest lampa elektronowa służąca do przekazy- przemysłu drzewn.; przemysł spoż. — Twierdza na wania obrazów telewizyjnych; nazwy k. t pochodzą pograniczu dawnej Rzplitej; parokrotnie w XVII w. od rodzaju lamp, np. ikonoskop (emitron), supe- oblegana (m. in. 1672) przez wojska tur.; 1672—99 rikonoskop (superemitron), oritkon, superortikon, wi- pod panowaniem Turcji. dikon. KAMIENIE SZLACHETNE, minerały odznaczające KAMERLINGH-ONNES Heike (1853—1926), fizyk się przezroczystością, piękną barwą i połyskiem oraz hol.; założyciel i dyrektor znanego laboratorium wysoką twardością; używane do celów zdobniczych, niskich temperatur w Lejdzie (1894); 1908 skroplił przeważnie w postaci szlifowanej; najcenniejsze: diahel, 1911 odkrył nadprzewodnictwo. Nagroda No- ment, szmaragd, szafir i rubin; niektóre k. sz., np. bla 1913. szafiry, otrzymuje się dziś sztucznie (tzw. k. sz. synKAMERTON [niem.]: 1) dźwięk a1 o częstotliwo- tetyczne). ści 440 drgań na sek.; norma ustalona w Londynie KAMIENIEW Lew B., wlaśc. Rosenfeld (1883—1936), 1939 w celu równego strojenia instrumentów, prawie radź. działacz komunist.; od 1901 członek SDPRR; powszechnie przyjęta; 2) przyrząd w postaci •♦widełek w październiku 1917 wraz z G. Zinowjewem przeciwstrojowych albo kieszonkowej metalowej piszczałki stawiał się powstaniu zbrojn.; do 1926 członek Biustroikowej, wydający ten ton. ra PoliŁ WKP(b); 1925 jeden z przywódców opozycji; KAMERUN: 1) terytorium powiernicze w zach. skazany za stworzenie organizacji terrorystycznej, tzw. Afryce, między Zat. Gwinejską a jez. Czad; zjednoczonego centrum, i stracony. 520 000 km*; ofc. 4 500 000 miesżk., plemiona Bantu. KAMIENIOŁOM, miejsce wydobywania metodą odi Sudańskie; do 1919 kolonia niem.; większość obszaru krywkową kamieni na potrzeby budownictwa, hutnicK. 	Francuski (432 000 km*, 3 111 000 mieszk. 1954) twa i przemysłu; w zależności od'rodzaju i budowy stanowi fr. terytorium powiernicze (stoi. Jaundó), skały wydobywanie prowadzone jest za pomocą klinoreszta K. Brytyjski (88 000 km®, 1 400 000 mieszk., wania, metodą wybuchową lub za pomocą kombajnów 1953) 	jest bryt. terytorium powierniczym (stoL Buea); tnących. poza płaskim wybrzeżem większość obszaru wyżynna KAMIENIORYT: 1) technika graf. — rysunek wyi górzysta; wzdłuż zach. granicy wulkan, pasmo gór- ryty w warstwie gumy gruntującej płytę kamienną, skie K., na pn. Wyż. Aaamaua; klimat gorący i b. pokryty farbą i odbijany na papierze; 2) odbitka wywilgotny; gł. uprawy: kakao, kawa', banany, olejowiec, konana tą techniką. kauczuk, ryż; na wyżynie (gł. na pn.) chów bydła; KAMIENNA: 1) 1. dopływ Bobra, dł. ok. 70 km; eksport: kakao, banany, drewno; 2) masyw wulka- źródła pod Przeł. Szklarską w Karkonoszach, uchodzi tuczny na wybrzeżu Zat Gwinejskiej w Afryce; w Jeleniej Górze; dopływy: Kamieńczyk i Szklarka, wys. 4070 m. słynne z pięknych wodospadów; 2) 1. dopływ Wisły, KAMFORA, składnik olejku eterycznego otrzymy- dł. 128 km, dorzecze 1920 km*; wypływa ze Wzgórz wanego z drzewa kamforowego; k. jest stosowana Koneckich; w okolicy Bałtowa w budowie zbiornik wody dla przemysłu; nad K. leżą: Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Ćmielów. KAMIENNA GÓRA, m. pow., woj. wrocł., w Su-, detach Srodk., w kotlinie nad Bobrem; 14 600 mieszk. (1956); tradycyjny i największy na Dolnym Śląsku ośrodek przemysłu lnlarskiego; przemysł skórz. i metal., węzeł komunik.; sanatorium; kościoły z XVI i XVIII w. KAMIENNE GÓRY, pasmo gór w Sudetach Srodk., częściowo na granicy z Czechosłowacją, zbudowane z porfirów i melafirów; stoki strome, lesiste; najwyższy szczyt Waligóra (936 m). KAMIENNE KRĘGI, kromlechy — w epoce brązu miejsca okolone głazami ustawianymi pionowo, służące do wykonywania obrzędów kultowych na cześć Słońca; w Anglii Stonebenge, w Polsce występują na Pomorzu w okresie rzymskim. KAMIENNOGÓRSKA KOTLINA, śródgórska kotlina między Sudetami Zach. a Srodk., przecięta rz. Bóbr; wys. 410—550 m; klimat ostry; uprawa owsa, żyta, ziemniaków, lnu; dużo łąk i pastwisk; przemysł lniarski i mineralny; gł. m. Kamienna Góra. KAMIEŃ: 1) okruch skalny, często obrobiony erozyjnym działaniem wody i innych czynników; 2) miara ciężaru w dawnej Polsce “ 32 funty «■* ok. 13 kg; 3) k. ałunowy ♦ałunit; 4) k. filozoficzny -♦alchemia; 5) k. kotłowy osad węglanów wapnia . i magnezu, tworzący się na dnie i ścianach kotła KAMCARN [niem.], wełna czesankowa; nitka o trzy- w czasie gotowania twardej wody; zmniejsza przemywana z długiej czesanej wełny; w szerszym znaczę- wodzenie ciepła, powoduje duże jego straty; przez niu również tkanina prążkowana z takiej wełny. zmiękczenie wody zapobiega się tworzeniu k. k.; KAMICA, złogi soli miner, w formie kamieni lub 6) k. miedziowy, stop siarczku miedzi z siarczkiem piasku w drogach moczowych lub żółciowych; kamie- żelaza, otrzymywany jako pośredni produkt przy nie bywają pojedyncze lub w dużych ilościach, od przeróbce metalurg, siarczkowych rud miedzi; utleziarnka piasku do wielkości śliwki. nianie ciekłego kamienia w konwertorach prowadzi KAMIENIA EPOKA, najstarszy okres dziejów ludz- do uzyskania miedzi techn.; także nikiel i ołów twokości, kiedy podstawowym surowcem do wyrobu na- rzą podobne połączenia siarczkowe, nazywane k arzędzi były: kamień, drewno, kość i róg; dzieli się mieniem niklowym i kamieniem ołowiana: paleolit, mezolit, neolit. nym; 7) k. młyński -»-młyn; 8) k. nazębny, twarKAM1ENIARSKA OBRÓBKA (ręczna lub maszy- dy, silnie przylegający osad tworzący się na zębach nowa) obejmuje piłowanie kamienia na trakach kam.r ze składników śliny, komórek nabłonka, białych ciaobcinanie płyt na piłach tarczowych, nadawanie po- lek krwi i bakterii; 9) k. piekielny ♦azotan srebra, wierzchni odpowiedniej faktury, toczenie profili, wy- KAMIEŃ KRAJEŃSKI, m., pow. sępoleński, woj. gladzanie i polerowanie na szlifierkach. bydg., nad Kamionką; 1500 mieszk. (1956); drobny KAMIENICA: 1) w., pow. limanowski, woj. krak., przemysł przetw.-rolny; XIV—XV w. siedziba kasztenad potokiem K.: ok. 2000 mieszk. (1956); 2) w., pow. lanii.  nyski, woj. opolskie, na Przedgórzu Sudeckim; 3) w.; KAMIEŃ POMORSKI, m. pow., woj. szczec., na w lecznictwie jako środek nasercowy i obniżający napięcie mięśni gładkich oraz do wyrobu mas plastycznych, lakierów, środków wybuchowych, poza tym w kosmetyce itp. KAMFOROWE DRZEWO, Cinnamomum camphora, długowieczne drzewo z rodziny wawrzynowatych, do 50 m wys.; Japonia, Chiny, obecnie uprawiane w pasie zwrotnik.; liście nie opadają; dostarcza olejków eterycznych, z których otrzvmuje się kamforę. KAMFOROWY OLEJEK, roztwór kamfory (10—20ł/«j w oleju roślinnym; żółta, przezroczysta, oleista ciecz o swoistym zapachu i smaku kamfory; stosowany w nerwobólach jako środek wywołujący miejsc, przekrwienie oraz pobudzający krążenie i oddychanie. Drzewo kamforowe (gałązka)  KAMIEŃSKI Pobrzeżu Szczecińskim, u ujścia Niemicy do Zalewu Kamieńskiego; 3800 mieszk. (1956); drobny przemysł, port ryb., kandl. i pasaż.; goŁ katedra z XII w. z romańskimi fragmentami, mury miejskie, ślady fos i in. zabytki. KAMIEŃSKI: 1) Macie) (1734—1821), poi. kompozytor, z pochodzenia Słowak, twórca oper, m. in. pierwszej poi. opery Nędza uszczęśliwiona (1778); 2) Henryk (1777—1831), generał, uczestnik walk pod Somosierrą, zginął pod Ostrołęką; 3) Henryk, pseud. Filaret Prawdoski (1812—65), publicysta, teoretyk wojsk., postępowy ekonomista zbliżający się do zrozumienia pojęcia -»stosunków produkcji jako stosunków własności; filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa, Wojna ludowa; 4) Gustaw, pseud. Gamaston (1848—1930), powieściopisarz; Fata morgaño. Lamparcie tycie, Lwia miłość; 5) Bogdan (ur. 1897), fizykochemik; prof. Uniw. Jag., członek PAN; prace z zakresu chemii zjawisk powierzchniowych i elektrochemii; twórca mikroelektrody adsorpcyjnej i metod jej zastosowania do chromatografii i analizy gazów. KAMIEŃSK-URALSKI, m. w Ros. FSRR (obw. świerdłowski); 122 000 mieszk. (1956); huta aluminium, walcownia rur, brykietownia torfu, obróbka metali. KAMIEŃ WINNY, crémor tartarí — kwaśny winian potasu; biała, krystaliczna substancja o smaku kwaśnym; wydziela się podczas fermentacji soków owocowych, szczególnie obficie winogronowego; środek łagodnie moczopędny, w większych dawkach działa przeczyszczająco. KAM1LAROI, jedno z plemion Australii, w pn.-wsch. części stanu Nowa Pd. Walia; do czasu przyjścia Europejczyków pólosiedli zbieracze i łowcy 0 patriar cha lnym ustroju rodowym. KAMILLUS, MarcusFurius Camillus (V/IV w. p. n. e.), wódz rzym., kilkakrotny dyktator; 396 zdobył etruskie miasto Veje, 390 odparł najazd Gallów na Rzym; w uznaniu zasług obdarzony mianem „ojca ojczyzny“. KAMIŃSKA: 1) Ester Rachel (1868—1925), aktorka żyd. świat sławy, zw. matką sceny żydowskiej; sławna odtwórczyni ról bohaterek dramatów żyd. oraz sztuk H. Ibsena, M. Gorkiego, H. Sudermanna; 2) Ida (ur. 1899), córka E. R., aktorka i reżyserka żyd.; w okresie dwudziestolecia kierowniczka zespołów żyd. w Warszawie i Wilnie; od 1947 kieruje Państw. Teatrem Żydowskim w Polsce. KAMIŃSK A-TRZCIŃSKA Zofia (ur. 1890), rzeźbiarka; pomniki, liczne rzeźby rei., portrety; grobowiec rodziny Pruszkowskich na Powązkach, Poganka w parku łazienkowskim w Warszawie, pomnik Kościuszki w Poznaniu. KAMIŃSKI: 1) Jan Nepomucen (1777—1855), dramaturg, reżyser i aktor teatralny; Sonety, przekłady, rozprawy filoz.; 2) Kazimierz (1865—1928), aktor, reżyser; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu w aktorstwie poi.; znakomite role w dramatach I. 	Słowackiego, G. Zapolskiej, H. Ibsena, N. Gogola, M. Gorkiego oraz w sztukach mieszcz. XlX w. KAMIONKA: 1) kuna domowa, Martes foina, ssak z rodziny kunowatych; występuje w pobliżu zabudowań ludzkich w całej Eurazji; dł. ciała do 50 cm + + ogon 24 cm; ubarwienie brunatne; żywi się drobnymi gryzoniami i ptakami; futro cenne; 2) materiał ceramiczny o dużej zawartości kwarcytu i skalenia, nieprzezroczysty, nieprzesiąkliwy; wyroby kamionkowe pokrywa się szkliwem solnym lub ziemnym. KAMMSETZER Jan Chrystian (1753—95), architekt 1 dekorator wnętrz z okresu klasycyzmu, z pochodzenia Saksończyk; budowniczy nadw. SŁ Augusta; pałac Tyszkiewiczów (Potockich), niektóre wnętrza pałacu Łazienkowskiego i ZamKu Królewskiego w Warszawie, kościół w Petrykozach. KAMORRA [wł. camorra], tajna organizacja zbrodnicza powstała w XIX w. w królestwie Neapolu; dopuszczała się oszustw i wymuszeń; niekiedy wykorzystywana do celów polit.; zbliżona do mafii, tajnej organizacji zbójeckiej i przemytniczej na Sycylii z XIX w. kaMpala, m. w Ugandzie we wsch. Afryce; port nad Jez. Wiktorii i końcowa stacja kol. z Mombasy; 40 000 mieszk. (1954). KAMPANIA (Campanla), dzielnica w pd. Włoszech nad M. Tyrreńskim; 13 595 km*, 4 509 000 mieszk. E. R. Kamińska ►wojny świa- 392 (1954); przeważnie górzysta z wyjątkiem rozległych, żyznych i gęsto zaludnionych nizin nad ZaŁ Neapolitańską i Salerneńską; działalność wulkaniczna (Wezuwiusz); najlepiej zagospodarowany okręg pd. Włoch; intensywne rolnictwo; uprawa winorośli, oliwek, pomarańcz i cytryn; połowy ostryg i sardynek; przemysł metalurg., maszyn., spoż. skupiony nad ZaŁ Neapoutańską; ożywiony ruch turyst.; gl. m.: Neapol, Benewent, Salerno, Caserta, Avellino. KAMPANIA [fr.l: 1) szereg operacji i bitew pozostających w bezpośrednim związku z sobą i tworzących na określonym terenie działań woj. zamkniętą część (etap) wojny; 2) akcja podejmowana przez stronnictwa polit w celu przeprowadzenia w wyborach swych kandydatur; 3) okres produkcji sezonowej (k. cukrownicza, żniwna). KAMPANIA RZYMSKA (Campagna di Roma), pafórkowata równina w pd. Włoszech, w dolnym biegu ybru, nad M. Tyrreńskim; w centrum leży Rzym; pd. część zajmują -»Pontyjskie Błota. KAMPANIA WRZEŚNIOWA 1939 -»v towe. KAMPANILA [wl.J, we Włoszech dzwonnica w kształcie wysmukłej wieży, stojąca osobno obok kościoła (np. na placu św. Marka w Wenecji i tzw. krzywa wieża w Pizie z XII w.). KAMPESZOWE DRZEWO, blękiciec, Haematoxylon campechianum — rodzina motylkowate; Meksyk; dostarcza błękitnego barwnika. KAMPINOS, w., pow. nowodworski, woj. warsz., na pd. od Puszczy Kampinoskiej; 440 mieszk. (1956); klasycystyczny kościół drewn. z XVIII w.; schronisko turyst.; na cmentarzu mogiły powstańców 1863 i ofiar terroru hitlerowskiego. KAMPINOSKA PUSZCZA, pierwotny drzewostan w stanie szczątkowym na pn.-zach. od Warszawy, między Wisłą a ujściem Bzury do Wisły; ok. 560 km*, dl. ok. 44 km, szer. 8—18 km; w obrębie puszczy wydmy porośnięte lasem sosn. z domieszką dębu i grabu oraz pasy bagien z lasem olsz.; najlepiej zachowane części puszczy uznano za rezerwaty; rezerwat łosi. KAMPIŃSKA KULTURA, kultura okresu późn. mezolitu i wcz. neolitu; na stanowiskach jej znaleziono duże siekiery, rozłupywacze, rozcieracze do ziaren, a później kości psa udomowionego, świni dom. i prymit. ceramikę. KAMUFLAŻ [fr.J, maskowanie, charakteryzowanie celem ukrycia. KANA [hebr. trzcina], miejscowość w Galilei, w kŁ wg N. Testamentu Chrystus dokonał cudu przemieniając wodę w wino. KANAAN, nazwa krainy obejmującej w II tysiącleciu p. n. e. (przed przybyciem Izraelitów) pd. Syrię, Palestynę, część Fenicji; ludność K. była różnorodna pod względem etnicznym (gl. semicka). KANADA (Canada), państwo związkowe w pn. części Am. Pn.; należy do bryt Wspólnoty Narodów; do K. należy wiele wysp M. Arktycznego (Archip. Arktyczny) i Atlantyku (m. in. Nowa Fundlandia); 9 948 908 km!, 16 344 000 mieszk. (1957); administracyjnie dzieli I się na 10 prowincji (Kolumbia Brytyj- j ska, Alberta, Saskatchewan, Manitoba, Ontario, Quebec, Nowy Brunszwik, Wyspa Księcia Edwarda, Nowa Szkocja, Nowa Fundlandia) i 2 terytoria (Północno-Zachodnie, Jukon); stoi. Ottawa; urzęd. jęz.: ang., fr. Warunki naturalne: Olbrzymi obszar K. obejmuje: na pn. bezludny Archipelag Arktyczny i niziny nadmor., w części środk. rozległą płytę (tzw. Tarcza Kanadyjska), którą stanowią niziny otaczające ZaŁ Hudsona i wyżynny płw. Labrador, na pd.-wsch. dolinę Rzeki Sw. Wawrzyńca i niziny nad Wielkimi Jeziorami, na zach. od Tarczy Kanad, pas równin (prerie) dochodzących na zach. do systemu górskiego Kordylierów z najwyższym szczytem na pn. Mount Logan (6046 m), na pd. Columbia (4380 m); gł. rzeki: Rzeka Sw. Wawrzyńca, Mackenzie, Jukon, Nelson, Saskatchewan, Kolumbia, Peace; gł. jeziora: Wielkie Jez. Niedźwiedzie, Wielkie Jez. Niewolnicze i Winnipeg oraz Górne i Huron na granicy z USA. Klimat b. zróżnicowany z uwagi na dużą rozpiętość kraju, rzeźbę i wpływ mórz i oceanów: M. Arktyczne, Pacyfik, Atlantyk (zimny Prąd Labradorski); na pn. klimat mroźny, podbiegunowy, w części pn.-wsch. ostry, chłodny, na pd.-wsch. (dolina Rzeki Sw. Wawrzyńca) łagodny; we wnętrzu klimat kontynent., suchy, w części zach. pod wpływem Pacyfiku morski (ciepły prąd Kuro-Sziwo). Większe formacje rośl.: na pn. tundra, potężne lasy, gl. w części pd.-wsch. i pd.-zach. (prow. Ontario, Quebec, Kolumbia Bryt.) zajmujące ok. 37*/# pow. oraz preria (prow.  393 Manitoba, Saskatchewan, Alberta). Ludność dzieli sie na 3 zasadnicze grupy: pochodzenia brytyjskiego (około 50V«), francuskiego (ok. 30V», gł. w prow. Quebec) oraz tubylczą — Indian, Eskimosów (łącznie 165 tyg.); śr. gęstość zaludnienia 1,7 na 1 km2; ludność miejska — 44°/«, ludność skupiona gł. w prow. Ontario (33Vt) 1 Quebec (29°/«), gdzie grupuje się większość dużych miast: gł. m.: Montreal, Toronto, Vancouver, Winnipeg, Hamilton, Quebec, Windsor, Edmonton. Gospodarka: bogaty kraj przem.-roln., w którym olbrzym:e znaczenie ma produkcja energii hydroelektr. (69 mid kWh, 1954); hodowla bydła i uprawa roli gł. nc obszarach stepowych (Manitoba, Saskatchewan, Alberta), które także i w skali świat, należa do najważniejszych obszarów hodowli bydła i produkcji pszenicy; rybołówstwo na wybrzeżu atlant (gł. kolo N. Fundlandii) oraz na jeziorach; duże i różnorodne zasoby surowców miner. (gł. azbest, nikiel, platyna, złoto, ropa naft., węgiel, uran, cynk, miedź, ruda żel., ołów); przemysł skupiony gł. w prow. Quebec i Ontario; gł. gałęzie przemysłu: spoż. (mięsny, młynarski, mleczarski), hutn. (metali żel. i nieżel.), górniczy, maszyn, (samochody, samoloty, okręty), papierń., drzewny, włókien., chem., naft.; znaczny udział w przemyśle kapitału USA. System komunik, dobrze rozwinięty (70 000 km linii kol., 220 000 km dróg, 3,5 min pojazdów); linie kol. łączą Atlantvk i Pacyfik; Rzeka Św. Wawrzyńca wraz z Wiolk. Jeziorami oraz jez. Winnipeg, Niedźwiedzie, Niewolnicze i rz. Mackenzie tworzą dwa wielkie szlaki wodne; gł. porty mor.: Montreal, Vancouver, Halifax i Quebec; duże znaczenie ma wewn. komunikacja lotn.; eksport: papier, drewno, metale (gł. aluminium, nikiel, miedź, cynk, srebro), artykuły spoż. (gł. pszenica, mięso, ryby), celuloza, chemikalia, maszyny, samochody, rudy; import: paliwa (ropa, węgiel), maszyny, pojazdy, surowiec włók., wyroby metal., chemikalia, żywność. Ustrój. Parlament dwuizbowy: Senat mianowany dożywotnio przez generalnego gubernatora, Izba Deputowanych z wyborów; władzę wykonawczą sprawuje rząd; reprezentantem władzy król. jest gubernator generalny. Historia. Od odkrycia ujścia Rzeki Św. Wawrzyńca 1534 przez J. Cartiera teren K. opanowywany stopniowo i kolonizowany przez Francuzów; 1763 po wojnie siedmioletniej przeszła w posiadanie Anglii; 1867 otrzymała statut dominium; duży napływ imigrantów z Europy, w tym Polaków; udział K. w obu wojnach świat.; od 1949 kraj bryt. Wspólnoty Narodów; przystąpienie do paktu atlantyckiego. KANADYJKA, lekka łódź z uniesionymi ku górze dziobem i rufą, wyposażona w krótkie wiosła; wioślarz pracuje jednym wiosłem w kształcie łopatki, klęcząc. KANADZAWA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 277 300 mieszk. (1955); przemysł jedwabn., wyroby z laki i porcelany. KANAFOJSKI Czesław (ur. 1898), profesor Politechniki Warsz., członek koresp. PAN, specjalista w dziedzinie mechanizacji rolnictwa. KANALIKOWE PROMIENIE, strumień gazowych jonów dodatnich, powstałych wskutek jonizacji silnie rozrzedzonego gazu w próżniowej rurze do wyładowań (-►katodowe promienie); obserwuje się je poza katodą z otworami (kanalikami); taki sam cnarakter mają promienie -►anodowe. KANALIZACJA: 1) odprowadzanie ścieków dom. i przemysł, oraz wód opadowych z terenów osiedli; k. 	ogólnospławna — jedna wspólna sieć kanałów; k. rozdzielcza — jedna sieć odprowadzająca ścieki dom. i przemysł., druga — wody opadowe; ścieki dom. mogą być odprowadzane do dołów gnilnych (szambo), osadników lub do sieci k. miejskiej KANCELARIA i przez kolektor gł. do oczyszczalni lub przepompowni; oczyszczanie ścieków może być: a) mechaniczne (wstępne) przy pomocy: krat, sit, piaskowników, odtłuszczaczy i osadników; b) chemiczne, polegające na wytrącaniu i koagulowaniu zanieczyszczeń przez zastosowanie środków chemicznych; c) biologiczne, odbywające się na przystosowanych do tego polach irygacyjnych albo też na polach filtracyjnych, sztucznych filtrach gruntowych, złożach zraszanych lub zalewanych, gdzie ścieki przeprowadza się przez warstwę specjalnie dobranych złóż oczyszczających; 2) k. rzek, przystosowanie rzeki do potrzeb żeglugi przez umieszczenie w pewnych odstępach w poprzek rzeki budowli piętrzących (zapór) powodujących zwiększenie głębokości. Żob. też kanał. Kanały żeglowne w Polsce Nazwa Połączenie Długość km Głębokość m Rok otwarcia Jeziorne szlaki mazurskie Jez. Mamry — Pisa 191,0 2,0 1765 (1856) Bydgoski Brda — Noteć 25,0 2,0 1774 Augustowski Czarna Hańcza — 101,0 1,5 1839 Elbląski Biebrza Drwęca — Wisła 163,0 1,0 1852 Notecki Kanał Bydgoski — jez. Gopło 114,5 1,5 1878 Gliwicki Gliwice — Odra (Koźle) 40,6 3,0 1938 Goplo — Warta Jez. Goplo — Warta 32,3 2,5 1950 KANAŁ [łac.]: 1) przewód w ścianie budynku do wentylacji lub odprowadzania spalin na zewnątrz; 2) przewód o dużej średnicy odprowadzający ścieki miejskie (kanalizacja); 3) sztuczny ciek wodny do celów meliorac., energet. (młynówki); k. żeglugowy, sztuczne koryto o regularnym przekroju poprzecznym oraz o stałym poziomie wody; służy do ruchu statków i barek: k. ż. są zazwyczaj stopniowane, a do transportu statków z jednego poziomu na drugi służą śluzy komorowe; 4) urządzenie do łączenia nadajnika i odbiornika przy przesyłaniu sygnałów teletechnicznych. KANAŁ ANGIELSKI -La Manche. KANAŁ IM. MOSKWY, łączy rz. i m. Moskwę z rz. Wołgą; dł. 128 km; 9 śluz; liczne zapory i hydroelektrownie; wielkie znaczenie dla żeglugi (Moskwa — „port pięciu mórz“). KANAREK —kulczyk. KANARKOWE SIEMIĘ —mozga kanaryjska. KANARYJSKIE WYSPY, wulkan, archipelag na Oc. Atlantyckim; stanowią prowincje Hiszpanii: Las Palmas i Santa Cruz; 9000 km2, 843 000 mieszk. (1954); największe wyspy: Teneryfa (port Santa Cruz), Gran Canaria (port Las Palmas), Palma, Ferro; b. łagodny klimat; produkcja owoców (banany, pomarańcze); hodo%vla kóz. KANARYJSKI PRĄD, chłodny prąd na Oc. Atlantyckim; płynie z pn. na pd. od wybrzeży Portugalii wzdłuż pn.-zach. Afryki po Wyspy Zielonego Przylądka; prędkość ok. 2 km/godz. KANCELARIA [łac.], biuro w urzędach i instytucjach; w Polsce średniow. od XI/XII w. zwano k. 	książęcą (później królewską) wysoki urząd, w którym wystawiano dokumenty państwowe, kierowany przez kanclerza. Ważniejsze kanały żeglowne świata Nazwa Kraj Połączenie Dług. km Glęb. m Rok otwarcia Sueski Egipt M. Śródziemne — M. Czerwone 160,0 12,9 1869 Noord Zee Holandia Zuider Zee — M. Północne 24.8 12,2 1876 Koryncki Grecja Wielka Brytania M. Egejskie — M. Jońskie M. Irlandzkie — Manchester 6,3 8,0 1S93 Manchesterski 64,0 8,5 1894 Kiloński Niemcy M. Północne — Bałtyk 98,7 13,7 1895 Zee Kanal Belgia Brugia — M. Północne 10,0 8,5 1907 Panamski USA (Strefa Kanału) Atlantyk — Pacyfik 81,6 12,5 1914 Brukselski Belgia Bruksela — Willebroeck 32,0 6,4 1922 Bialomorsko-Bałtycki im. Stalina ZSRR Jez. Onega — M. Białe 227,0 5,0 1933 Houston USA (Teksas) Zat. Meksykańska — Houston 91,2 10,3 1940 Wołga — Don im. Lenina ZSRR M. Czarne — M. Kaspijskie 101,0 • 1952  KANCJONAŁ KANCJONAŁ [tac.], śpiewnik kość., zbiór pieśni rei., modlitw i psalmów. KANCLERZ [tac.]: 1) w dawnej Polsce dostojnik kierujący kancelarią monarszą; pełnił właściwie funkcje ministra spraw zagr. i wewn. (k. koronny, k. litewski); zastępcami k. byli: podkanclerzy koronny i litewski; 2) obecnie w niektórych krajach (NRF, Austria) szef rządu; w Anglii tytuł k. noszą niektórzy ministrowie (np. minister finansów — k. skarbu). KANCONA [wł.]: 1) w średniowieczu pieśń miłosna trubadurów, później prosta w budowie pieśń artyst. z towarzyszeniem instrumentu; niekiedy samodzielny utwór instrument.; 2) wiersz liryczny w średniow. poezji wł. i fr. (Dante, Petrarka). KANCZENDŻANGA (Kangchendzonga), drugi co do wysokości szczyt w Himalajach, na pograniczu Tybetu, Nepalu i Indii; wys. 8585 m; rozlegle lodowce. KANDAHAR, m. w pd. Afganistanie, wśród żyznej oazy; ok. 80 000 mieszk. (1948); handel skórami (karakuły). wełną, owocami; węzeł ważnych szlaków handlowych. KANDAŁAKSZA, zat. w pn.-zach. części M. Białego; głęb. do 340 m; brzegi skaliste; liczne małe wysepki. KANDELA (cd), -►natężenie źródła światła o powierzchni 1 cm2 i jasności wynoszącej 1 stilb w kierunku prostopadłym do powierzchni. KANDELABR [fr.], duży wieloramienny stojący świecznik, często bogato zdobiony. KANDIA -►Iraklion. KANDINSKY Wasyl (1866—1944), malarz ros. przebywający i tworzący gl. w Niemczech i we Francji; jeden z czołowych przedstawicieli sztuki abstrakcyjnej; założyciel grupy art. „Der blaue Reiter“ (Niebieski jeździec) w Monachium. Tabl. 55. KANDY, stoi. prow. w środk. Cejlonie; 57 000 mieszk. (1952); uniwersytet; miejsce pielgrzymek buddystów; stare m. królów syngaleskich. KANDYZOWANIE [arab.]: 1) krystalizowanie cukru; 2) smażenie w cukrze, np. owoców; lukrowanie; kandyz, cukier grubo skrystalizowany. KANEFORA [gr.], w staroż. Grecji kobieta niosąca na głowie kosz z ofiarami w procesii kultowej; temat częsty w staroż. rzeźbie gr. (fryz partenoński z 438 p. n. e.), malarstwie wazowym i pompejańskim. KANELOWANIE -►żłobkowanie. K’ANG-H1, ¡mię dynast. Sheng-tsn (1654—1723), cesarz chiń. 1662—1722; zdobył dla Chin Azję Centr. i Tybet; protektor nauki, rzemiosł i handlu. KANGURY, Macropodidae, rodzina ssaków z podgromady -►torbaczy; stepy Australii; wielkość od rozmiarów _ , królika do dl. ciała 2 m + 1 m ogon; Kanefora poruszają się skokami na tylnych, silnie rozwiniętych nogach; ogon długi i mocny; roślinożerne; duże znaczenie gospodarcze (futro). Tabl. 8. KANIA, Milvus, kilkunastogatunkowy rodzaj z rzędu drapieżnych; długi, widlowaty ogon. szerokie skrzydła; u nas: k. czarna (M. migrant), kosmopolityczna; dł. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 150 cm, ubarwienie ciemne, lecz nie czarne; k. ruda (M. mllvus), Europa pd. i umiarkowana, Azja pd.-zach. i Afryka pn.; dł. 70 cm, rozpiętość skrzydeł 160 cm; obydwie zamieszkują lasy, odżywiają się głównie drobnymi zwierzętami (myszy, jaszczurki, owady). KANIA CZUBAJKA (grzyb) -►czubajka kania. KANIA NKA, Cuscuta, pasożyt z rodziny kaniankowatych, rzędu rurkokwiatowców; nitkowata, niezielona, bezlistna łodyga z przyssawkami, którymi czerpie soki z żywiciela, //./ /f ąyfli \h.w/ np. z koniczyny, lnu. t \». KANIBALIZM [hiszp.], antropofagia — ludożerstwo; rozpowszechniony był wśród prymitywnych plemion Afryki, Australii, Melanezji i Ameryki Pd.; uprawiany w celach magicznych — dla uchronienia się przed złośliwą działalnością duszy zmarłego, gdyby mogła wTÓcić do ciała, lub dla uzyskania cech, któ- 394 rymi odznaczał się zmarły (np. dzielność); poza tym znany w wypadkach głodu. KANIN, piw. w ZSRR, między M. Białym a M. Barentsa; dł. ok. 800 km; zakończony przylądkiem K.; tundra; rybołówstwo, myślistwo, hodowla renów. KANION [hiszp.], kenion, głęboka, wąska dolina o b. stromych zboczach, czasem stopniami opadających ku rzece, wypełniającej całkowicie dno k.; tworzy się w skałach nieprzepuszczalnych; największy Wielki Kanion Kolorado w Am. Pn. głęb. 1800 m, dł. 380 km. KANIÓW, m. w Ukr. SRR, nad środk. Dnieprem; 11 V 1918 bitwa II korpusu poi. pod dowództwem gen. LHallera z Niemcami, zakończona kapitulacją Poów. KANIULA [fr.], med.: 1) igła wydrążona do wstrzykiwać; 2) rurka z masy lub szklą stanowiąca zakończenie gumowego węża irygatora. KANKAN [fr.], popularny w XIX w. taniec paryski, b. żywy, w takcie dwudzielnym, o frywolnych figurach tan. (m. in. w operetkach J. Offenbacha). KANNA, Canna, rodzaj tropik, roślin z rodziny Cannaceae; C. indica, roślina ozdobna; z bulwek korzeniowych zach.-indyjskiego gat. C. edulis otrzymuje się odżywczą mączkę. Kanianka na żywicielu Bitwa pod Kannami KANNY (Cannae), staroż. miasto w Apulii (Italia); 216 p. n. e. jedna z największych w starożytności bitew pomiędzy Rzymianami a Kartagińczykami dowodzonymi przez Hannibala, zakończona klęską Rzymian. KANO, m. w bryt. Nigerii, centrum handl. wyż. Bauczi; 130 000 mieszk. (1953); końcowa stacja kol. z Lagos. KANON [gr.], reguła; 1) 72 księgi Pisma św.; 2) w kościele kat. gł. część mszy, obejmująca modlitwy i obrzędy od ofiarowania do komunii; 3) artykuł Kodeksu-►Prawa Kanonicznego; Kanon wiary; 4) muz. utwór polifon., w którym melodię pierwszego głosu powtarzają kolejno pozostałe; 5) w sztuce m. in. zasada proporcji ciała Iudzk. (np. k. Polikleta. Lizypa) lub pozycji ciała, np. w malarstwie i płaskorzeźbie egipskiej (tułów ustawiony frontalnie, głowa i nogi profilem). KANONICY: 1) w kościele kat. członkowie kapituły katedralnej; 2) zgromadzenie zakonne oparte na regule św. Augustyna. KANONIER [fr.], dawniej żolnierz-artylerzysta obsługujący działo, obecnie szeregowiec w artylerii. KANONIERKA, morski lub rzeczny okręt wojenny 0 wyp. 500—1500 ton, używany do ochrony wybrzeża lub konwojów. Zob. też okręt. KANONIZACJA [łac.-gr.], decyzja papieża, na mocy której osoba zmarła zostaje zaliczona w poczet świętych. Zob. też beatyfikacja. KANOPY, staroegip. urny o pokrywach w formie głów ludzk. lub zwierz., w których umieszczano wnętrzności wyjęte z mumifikowanych zwłok; stosowane też przez Etrusków. KANPUR (Cawnpore), m. w Indiach (Uttar Pradesz) nad Gangesem; 705 400 mieszk. (1951); ośrodek przemysłu włókien., skórz. , KANSAS (Kans.), stan w środk. USA; 213 070 km2, 1 905 300 mieszk. (1950); stoi. Topeka (78 800 mieszk.); wyżyna pocięta rz. Kansas i Arkansas; skomercjalizowane rolnictwo na wielkich fermach; uprawa pszenicy (drugie miejsce w USA), kukurydzy; hodowla bvdła. KANSAS CITY [kfnzas syty], m w USA (Missouri); 456 600 mieszk. (1950); produkcja samolotów, sil I. Kant 395 ników odrzut; przemysł konserw mięsnych; ośrodek handl., komunik, nad Missouri. KANSU, prow. w pn.-zach. Chinach; 666 000 km*, 12926100 mieszk. (1953); stoi. Lanczou; na pd.-zach. góry Nan-szan (5934 m), reszta wyżynna; klimat kontynent., suchy (32—100 mm opaaów rocz.); rolnictwo najlepiej rozwinięte na pd.-wsch. (wyżyna lessowa); uprawa zbóż, bawełny, tytoniu, opium; chów wielbłądów, bydła, owiec (gł. na pn.-zach.); ważny obszar wydobycia ropy naft (m. Jiimen); eksport bawełny, wełny, skór, opium. KANT Immanuel (1724—1804), filozof niem.; prof. logiki i metafizyki w Królewcu; twórca przewrotu kopemikańskiego w filozofii. Istota kantyzmu, zwanego inaczej krytycyzmem, transcendentalizmem lub filozofią krytyczną, zawiera się w założeniu, że podmiot warunkuje przedmiot a pojęcie warunkuje doświadczenie; z tego założenia wynikały w konsekwencji następujące charakterystyczne cechy jego systemu: subiektywizm głoszący przede wszystkim subiektywność czasu i przestrzeni, substancji i przyczynowości, i agnostycyzm wyrażający się w niepoznawalności rzeczy w sobie. Krytycyzm K. wykluczał więc jako niemożliwą wszelką metafizykę (wiedzę 0 rzeczach w sobie), dowodził natomiast możliwości nauki o zjawiskach. Z dzieł K. 	Krytyka czystego rozumu obejmuje teorię poznania, Krytyka praktycznego rozumu — etykę (-»imperatyw kategoryczny), a Krytyka władzy sądzenia — estetykę i filozofię świata organicznego. KANTABRYJSKIE GÓRY, pasmo gór w pn. Hiszpanii, przedłużenie Pirenejów; dł. ok. 500 km, najwyższy szczyt Picos de Europa (2678 m); skały osadowe o różnej odporności; ważna bariera klim.; złoża węgla i rudy żelaza. KANTAK Kazimierz (1824—86), działacz polit.; poseł z Poznania do sejmu prus. i parlamentu niem.; znany mówca, zasłużony obrońca sprawy polskiej. KANTAK, pazur ptaków drapieżnych na palcu skierowanym do tyłu. KANTAKUZENOWIE, grecka rodzina -»fanariotów, z której pochodziło kilku zależnych od Turcji hospodarów Mołdawii i Wołoszczyzny w XVII 1 XVIII w. KANTALUP, odmiana melona. KANTARYDA -»majka. KANTATA (wł. cantata], liryczny utwór wok.-instrument., w okresie Baroku (np. u J. S. Bacha) złożony na wzór opery z chórów, arii solowych, recytatywów, duetów itp. albo w całości tylko na głos solowy, o treści rei. lub świeckiej; ostatnio znów popularna w swobodnej formie (Pieśń o lasach D. SzoKANTEĆKI Antoni ks. (1847—93), konserwatywny działacz polit. w Poznaóskiem, ugodowiec; od 1875 redaktor „Kuriera Poznańskiego". KANTEM1R Antioch D. (1709—44), pisarz ros., satyryk, poeta i teoretyk wiersza; przedstawiciel dyplomat. Rosji w Londynie i Paryżu; twórczość jego odbijała charakter epoki Oświecenia. KANTON, m. w Chinach; stoi. prow. Kuantung; 1 599 000 mieszk. (1953); największy ośrodek kult. i handl. pd. Chin; 3 uniwersytety; duży przemysł, gł. lekki; ważne centrum komunik, kol. i lotn.; port u ujścia rz. Perłowej (wywóz artykułów jedwabn., wyrobów rzemieśln. artyst., owoców). KANTON [fr.]: I) państwo wchodzące w skład związkowej Republiki Szwajcarii (25 kantonów); 2) jednostka podziału administracyjnego w Belgii i Francji. KANTOR [lac.]: 1) dawniej tyle co organista albo nauczyciel; u Żydów gł. śpiewak prowadzący nabożeństwo, u protestantów kierownik chóru, zastępca pastora; 2) [fr.] biuro fabryki lub przedsiębiorstwa handlowego. KANTOREK: 1) biurko składające się z komody KAPIBARA i pulpitu, czasem z szafką; 2) wysoki stolik z pulpitem do pisania na stojąco, używany w kantorach handl. i sklepach. „ , KANTOWANIE, obracanie walcowanego metalu między kolejnymi przepustami dla zmiany położenia przekroju walcowanego względem kierunku nacisku walców; kantowniki, urządzenia służące do tego celu. KANTYCZKI [lac.], zbiór pieśni rei., głównie kolęd i pastorałek; wydawane od końca XVII w., przeważnie przez drukarnie klasztoru. KANTYLENA [łac.], śpiewna melodia w utworze. KANTYNA [fr.], gospoda, także miejsce sprzedaży artykułów pierwszej potrzeby dla wojskowych lub pracowników jakiejś instytucji. KANUT albo Knut (Knud) Wielki (ok. 995-1035), król Danii i Anglii od 1016; Norwegii od 1028; 1019—20 i 1022 wyprawiał się na Pomorze i na Sambię. KAŃCZUG [hu.], bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim biczysku. Kańczug KAŃCZUGA, m., pow. przeworski, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Mleczką, pr. dopływem Wisłoka; 1700 mieszk. (1956); przemysł materiałów budowlanych. KAOLIN, osadowa skała ilasta barwy białej; składa się gł. z kaolinitu; powstała przez wietrzenie skał granit.; ważny surowiec przemysłu ceramicznego, stosowany również w przemyśle papierniczym i tekstylnym. KAOLINTT, minerał; uwodniony krzemian glinu; powstaje przez przeobrażenie skaleni; gł. składnik kaolinu, gLin i iłów oraz gleb. KAOLINIZACJA, proces powstawania kaolinu w drodze przeobrażenia skaleni; zachodzi zwłaszcza w powierzchniowych strefach granitów. KAOSIUNG, m. na wyspie Tajwan (Chiny); 267500 mieszk. (1951); stocznia, nuta aluminium, rafineria ropy naft.; duży port (wywóz cukru trzcin., owoców połudn.). KAPA [lac.]: 1) pluviale — szata liturg. o kroju peleryny, z bogato haftowanych złotolitych tkanin, spinana klamrą; 2) przykrycie na łóżko; 3) bud. stropnica. KAPADOCJA, w starożytności nazwa krainy we wsch. Azji Mn., obejmującej stepową wyżynę między rz. Kizil Irmak i Jeszfl Irmak. KAP ALIN [czes.], hehn wojsk, z szerokim rondem, przypominający kształtem kapelusz (stąd nazwa); używany w Europie zach. od w Polsce od XVI w. Kantalup Kapalin XIV, KAPARY, Capparis, rodzaj drzew i krzewów spokrewnionych z krzyżowymi; 170 gat., gł. w obszarach tropikalnych; k. ciernisty, krzew strefy śródziemnomorsldej; marynowane w occie pączki kwiat, używane jako przyprawa kuch., zastępczo — maryn. owoce nasturcji. KAPELA [wł. kaplica], pierwotnie zespół śpiewaków przy katedrach, klasztorach i na dworach feudałów, później także zespół instrument, towarzyszący chórowi, obecnie wyłącznie zespół instrument., zwłaszcza w muzyce lud.; k. katedralna krakowska, zał. 1619, składała się z chóru i orkiestry; na czele jej stali wybitni muzycy poi. (Lilius, Pękiel, G. Gorczycki); przetrwała do pocz. XIX w.; k. królewska (Cappella Regia), zal. przez Zygmunta Starego ok. 1520, składała się z chóru, orkiestry i solistów; przetrwała do czasów saskich; k. rorantystów (Cappella Regia Rorantistarum), zał. 1543 przez Zygmunta Starego dla śpiewania w kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze wawel. adwentowych mszy roratnych; składała się wyłącznie z duchownych; przetrwała do I rozbioru Polski. KAPELMISTRZ -»dyrygent. KAPER -»korsarstwo. , , KAPETYNGOWIE, dynastia królów fr. wywodząca się od Hugona Capeta; panowała 987—1328; bocznymi liniami K. byli Walezjusze i Burbonowie. KAPIBARA, Hydrochoerus capybara, największy z gryzoni; lasy nadwodne Pd. Amer.; dł. ciała l m, wys. 0,5 m; palce spięte krótką błoną; dobrze pływa i nurkuje; roślinożerna. Kapibara  KAPICA KAPICA Piotr L. (ur. 1894); fizyk radź., badacz własności ciał w niskich temperaturach; opracował metody wytwarzania b. silnych pól magnetycznych. KAPICE, wąskie zwały siana, ok. 2 m długości, różniące się od kopie podstawą w kształcie prostokąta. KAPILARNOŚC -►włoskowatość. KAPILARY [łac.], rurki o b. małej średnicy (włoskowate); występują np. jako kanaliki w glebie, jako tzw. naczynia włoskowate krwionośne i Iimfatyczne. KAPISZON [fr.j: 1) wojsk., rodzaj spłonki, miseczka metalowa zawierająca na dnie piorunian rtęci, który wybucha po uderzeniu kurka zapalając proch; 2) kaptur przyszyty do kołnierza płaszcza. KAPITALIKI, druk. czcionki dużych liter alfabetu (-►wersaliki) mające wielkość liter małych (tekstowych), używane do wyróżnienia słowa lub zdania w tekście (takie są WERSALIKI, a takie Kapitaluu). KAPITALIZM [łac.], formacja społeczno-ekonomiczna, która powstała na gruncie rozpadu feudalizmu; prawa rządzące jej powstaniem i rozwojem sformułował K. Marks w dziele Kapitał; k. opiera się na prywatnej własności środków produkcji i na wyzysku najemnych robotników pozbawionych środków produkcji i wskutek tego zmuszonych do ciągłego sprzedawania swojej siły roboczej kapitalistom; istota wyzysku polega na przywłaszczaniu przez kapitalistów -►wartości dodatkowej, czyli wartości wytwarzanej przez robotników ponad wartość ich siły roboczej; podstawowym prawem ekon. k. jest prawo wartości dodatkowej; siłą napędową produkcji kapitalisŁ jest dążenie do zysku; podstawową sprzecznością k. jest sprzeczność między społ. charakterem produkcji a prywatno-kapitalisb formą przywłaszczania wytworzonych roduktów; sprzeczność ta znajduje wyraz w walce lasowej burżuazji z proletariatem, w antagonizmach między pracą i kapitałem, w przeciwieństwie między organizacją produkcji w przedsiębiorstwach a anarchią produkcji w skali ogólnokrajowej; następstwem tej anarchii są periodyczne kryzysy nadprodukcji, występujące wtedy, gdy towarów wyprodukowano więcej, niż może pochłonąć rynek, ograniczony efektywnym popytem mas pracujących; k. rozwijał się już w łonie społeczeństwa feud.; jego początki w zach. Europie sięgają XIV—XV w.; punktem wyjściowym powstania k. była prosta produkcja towarowa rzemieślników i chłopów; proces pierwotnej -►akumulacji kapitału 'miał zasadnicze znaczenie dla narodzin k.; można rozróżnić trzy okresy w rozwoju k.: pierwszy, w którym powstała prosta kooperacja kapitalist., manufaktura i wytworzył się rynek wewn.; drugi okres rozpoczął się wraz z rewolucją przemysł., jej następstwem było przejście do wielkiego przemysłu maszyn., który odegrał historycznie postępową rolę: przyczynił się do wzrostu wydajności pracy, uspołecznienia pracy i produkcji; trzeci okres, okres k. monopolistycznego (-►imperializm) rozpoczął się w końcu XIX w., charakterystyczne dla niego jest panowanie -►monopoli i zjednoczeń monopolist. w ekonomice i polityce państw kapitalist., a w dalszej fazie, zwłaszcza po wielkim kryzysie gosp. w latach 1930-tych, wzrastająca interwencja państwa w procesy gosp.; nowa polityka zatrudnienia i koniunktury, a także konieczność gospodarki woj. wywołują potrzebę planowania pewnych procesów gosp.; historyczną tendencją rozwoju k. jest rozwój sił wytwórczych i uspołecznienie produkcji, a więc stwarzanie materialnej przesłanki socjalizmu. KAPITALIZM PAŃSTWOWY: 1) w kapitalizmie: system gospodarki polegający na tym, że państwo przejmuje funkcje przem., kred. i handl. w drodze -►nacjonalizacji i tworzenia przedsiębiorstw produkcyjnych lub usługowych: 2) w okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu system stosunków między państwem a prywatnymi przedsiębiorcami, przy którym państwo powierza kapitalistom wykonywanie określonych zadań gosp. pod swoja kontrolą. Do form k. p. należą koncesje, spółki o kapitale mieszanym (prywatnym i państwowym) itp. KAPITAŁ, ekon. polit. suma wartości (-►środki produkcji, pieniądze, -►papiery wartość, itd.), przynosząca ich właścicielowi -►wartość dodatkowa. Ze względu na sposób zastosowania rozróżnia się: k. handlowy, którego funkcją jest obsługiwanie obrotu towarowego; k. przemysłowy, którego funkcją jest obsługiwanie procesu produkcji; k. finansowy powstający w rezultacie zespalania się k. banków z k. przemysłowym. Ze względu na rolę, którą odgrywa w procesie produkcji k. dzieli się na: k. stały (c), określenie nadane przez K. Marksa tej części k., której wartość w procesie produkcji nie ulega zmianie; k. s. składa sia z budynków fabrycznych, maszyn i urządzeń, środków transportu, surowców, paliwa, materiałów pomocniczych itp. Wartość k. s. nie ulega zmianie w procesie produkcji (stąd nazwa), lecz jest 396 przenoszona przez robotnika w toku produkcji na wytwarzane przez niego produkty; dzięki temu wartość ta zostaje zachowana i zwrócona w formie pieniężnej po dokonaniu sprzedaży nowo wytworzonych produktów: k. zmienny (v), określenie nadane przez K. Marksa tej części k., którą kapitalista wydatkuje na zakup siły roboczej, czyli na płace robocze. Dzięki zastosowaniu k. z. w procesie produkcji powstaje nowa, dotychczas nie istniejąca wartość (ekwiwalent wartości siły roboczej i wartość dodatkowa). Z punktu widzenia obrotu k. rozróżnia się jeszcze: k. obrotowy, część k. produkcyjnego wydatkowana na zakup siły roboczej, surowców, paliwa, energii, materiałów pomocn. itp., czyli tych czynników produkcji, które w odróżnieniu od k. trwałego ulegają całkowitemu przetworzeniu materialnemu w procesie produkcji; ich wartość w ciągu jednego cyklu produkc. jest w całości przenoszona na nowo wytworzone produkty i po zakończeniu tego cyklu oraz sprzedaży produktów wraca w postaci pieniądza do kapitalisty; k. o. dokonuje pełnego obrotu swej wartości w ciągu jednego ruchu okrężnego kapitału; k. trwały, część k. produkcyjnego wydatkowana na te środki pro dukcji, które cechuje długotrwałe użytkowanie (budynki, maszyny, środki transportu, instalacje itp.); k. t. uczestnicząc w procesie produkcji w całości, wartość swoją przenosi stopniowo na nowo wytworzone produkty, przez co pełny obrót jego wartości rozkłada się na wiele cyklów produkc. i wiele ruchów okrężnych; stąd nazwa — trwały. Skład organiczny kapitału, stosunek k. stałego (c) do k. zmiennego (v), czyli ^ i zgodnie z prawem akumulacji kapitalistycznej s.o.k. stale wzrasta, tzn. że na jednego robotnika przypada coraz więcej maszyn, urządzeń, przerabianego surowca. W ustroju kapitalistycznym wzrost s.o.k. powoduje z jednej strony wzrost wydajności pracy dzięki postępowi techn., z drugiej wypieranie z produkcji robotnika przez maszynę; 2) potocznie majątek, pieniądze przynoszące dochód; 3) Kapitał, tytuł podstawowego dzieła K. Marksa; t. I (Proces wytwarzania kapitału) ukazał się 1867; t. II {Proce» cyrkulacji kapitału) i t. III (Proces produkcji kapitalistycznej jako całołć) wydane zostały po śmierci Marksa przez F. Engelsa 1885 i 1894. KAPITANAT PORTU, organ urzędu morskiego do spraw bezpieczeństwa żeglugi i porządku na obszarze portu i na redzie; w portach poi. jednocześnie komórka zarządu portu. KAPITEL -►głowica. KAPITOL, wzgórze w Rzymie ze słynną w starożytności świątynią Jowisza, zw. Kapitolińskim, i z obronnym zamkiem (arx); miejsce wieńczenia zwycięskich wodzów. Nazwę K. nadano gmachowi parlamentu USA w Waszyngtonie. KAPITULACJA [łac.], poddanie się nieprzyjacielowi pod pewnymi warunkami lub bezwarunkowo; k. 	międzynarodowe, umowy nierównoprawne, wyłączające cudzoziemców spod -►jurysdykcji władzy miejscowej. KAPITULARZ [łac.]:l) w klasztorze sala zebrań zakonników; 2) używana w średniowieczu nazwa ustawy. KAPITUŁA [iac.]: 1) kolegium duchowne złożone z kanoników lub dostojników ustanowione przy klasztorze lub kościele kat.; 2) posiedzenie i narady tego kolegium; 3) kolegium honorowe w niektórych państwach monarch. decydujące o nadawaniu odznaczeń. KAPIZM, kierunek w malarstwie poi. zapoczątkowany przez grupę malarzy, uczniów I. Pankiewicza w Krakowie (J. Cybis, Z. Waliszewski, T. Czapski, H. Jarema, J. Strzałecld, H. Rudzka, E. Eibisch), którzy 1923 zawiązali tzw. Komitet Paryski (KP); akcentując prymat koloru w obrazie nawiązywali do zdobyczy fr. malarstwa postimpresjonistycznego. KAPLIN, półfabrykat do wyrobu kapeluszy, o kształcie zbliżonym do stożka, otrzymywany przez spilśnianie włókien wełn. bezpośrednio w pożądanym kształcie na odpowiedniej formie. KAPLINSKI Leon (1826—73), malarz; portrety (Z. Krasińskiego, J. B. Zaleskiego, A. i W. Czartoryskich, J. Działyńskiego); sceny hist. i rodzaj, oraz pejzaże; pisał też wiersze {Zgasły już wszystkie promienie nadziei) oraz wydał powieść Nad Wisłą. KAPŁON, kastrowany kogut domowy. KAPO [wł.], w hitlerowskich obozach koncentracyjnych więzień pełniący funkcję dozorcy. KAPOK, włókno otrzymywane z długich, gładkich włosków pokrywających nasiona drzewa pucho wca {Ceiba pentandra, rodzina wełniakowate, Ameryka Pd.); z powodu łamliwości nie nadaje się do wyrobu przędzy; wykorzystywany jest w tapicerstwie; włoski nie nasiąkają wodą, służą przeto do napychania pasów ratunkowych.  397 KAPONIERA [fr.], w fortyfikacji bastionowej budowla ziemna wewnątrz rowu do ostrzeliwania walu wzdłuż. KAPOSTAS Andrzej, mieszczanin i radny warsz.; brał udział w przygotowaniach do powstania kościuszk.; zastępca w Radzie Najwyższej Narodowej; 1794 wywieziony do Rosji. KAPOTA -kubrak. KAPOTAŻ [fr.], uderzenie przodem kadłuba samolotu o ziemie albo przewrócenie samolotu przez przód do góry podwoziem („na plecy“); zdarza się przy starcie lub lądowaniu i bywa spowodowane gwałtownym zahamowaniem lub najechaniem na przeszkodę. KAPPA-LÜTTW1TZA PUCZ, akcja zbrojna niem. oddziałów kontrrewolucyjnych 13 III 1920 w Berlinie pod wodzą przedstawicieli kół junkierskich, wyższego urzędnika pruskiego Wolfganga Kappa (1858—1922) i generała Waltera Liittwitza (1859—1942), zmierzająca do obalenia republiki weimarskiej; w wyniku strajku powszechnego robotników stłumiona po kilku dniach. KAPRON —poliamidy. KAPRYS [wł.]: 1) zachcianka, grymas; 2) muz. —capriccio. KAPSZTAD (Capetown), stoi. i gł. port Kraju Przylądkowego (Zw. Pd. Afr.) u stóp Góry Stołowej; 572 000 mieszk. (1951); uniwersytet; przemysł: spoż., wełn., chem.; wywóz: owoce, wełna, skóry, diamenty. KAPTAŻ [fr.], przeciągnięcie — geol. uchwycenie przez cofające się żródlowiska rzeki silniej erodującej K (A) górnego biegu r rzeki słabiej ero- ° dującej (B) wskutek przepiłowania działu wód między tymi rzekami przez erozję wsteczną. KAPTEYN Jacobus Comelius (1851—1922), astronom hol.: podstawowe prace z astronomii gwiazdowej. KAPTURNICA, Sarracenia, owadożerna roślina z rodziny kaptumicowatych; rośnie na bagnach w Ameryce Pn.; organami chwytającymi owady są liście o kształcie lejkowatym lub dzbankowatym z wieczkiem; kwiaty duże, pojedyncze, żółte lub czerwone. KAPTUROWE SĄDY, czasowa jurysdykcja szlachecka sądząca w czasie bezkrólewia sprawy kryminalne i wykroczenia przeciw bezpieczeństwu publ.; wprowadzone 1572; zniesione 1768. KAPUCYNI, jeden z odłamów zakonu franciszkańskiego, wyodrębniony 1528; do Polski przybyli 1681. KAPUCYNKI, piaksy, Ce- Kapturnica biaae — rodzina drobnych lub średnich małp podrzędu szerokonosych; lasy Amer. Pd.; długi chwytny ogon; nadrzewne. Tabl. 7. KAPUSTA, Brassica, rośliny z rodziny krzyżowych; roczne, dwu- lub wieloletnie; ok. 50 gatunków, w tym 15 uprawnych; dziko rosną w Europie (zwłaszcza w krajach śródziemnomor.) i w Azji: uprawne dostarczają jadalnycn korzeni, liści, z nasion oleje; k. głowiasta (B. olerácea var. capitata), dwuletnia; liście tworzą jadalną główkę; podstawowa jarzyna; k. włoska (B. oleráceo var. t abatida), dwuletnia; liście marszczone, jadalne, delikatne; k. brukselska, brukselka (B. olerácea var. g emmifera), wysoka łodySa; część jadalną stanowią ście zbite w drobne główki, wielkości orzecha włos- Kapusta brukselska kiego; k. szparagowa, brokuł (B. olerácea botrytis Itálica), roczna; część jadalną stanowi „róża“, czyli zielony nierozwinięty kwiatostan. KAPUSTA KARAIBSKA -kolokazja. KARACENA KAR, synonim —cyrku lodowcowego. KARA: 1) represja wobec winnego; środek przymusu stosowany przez państwo wobec jednostki, która popełniła —przestępstwo; pierwotnie k. była prywatną zemstą, odwetem pokrzywdzonego łub jego rodziny; z czasem funkcje karania przejęło państwo; wg dawniejszych teorii k. jest odwetem, zemstą za popełnione przestępstwo, wg teorii późniejszych — środkiem zapobieżenia popełnianiu dalszych przestępstw przez sprawcę (teoria prewencji szczególnej) lub przez inne jednostki (teoria prewencji ogólnej); zapobieżenie to osiągnąć można przez odpowiednie wychowanie i poprawę sprawcy, przez odstraszenie, wreszcie przez jego eliminację ze społeczeństwa; k. zasadnicze w Polsce: k. śmierci, k. pozbawienia wolności i grzywna; k. śmierci orzeka sąd za najcięższe zbrodnie (np. zdradę ojczyzny, dywersję, zabójstwo); wykonuje się {ą przez powieszenie, w wojsku — przez rozstrzelanie; :. pozbawienia wolności obejmują k. więzienia, orzekaną przez sąd, od 6 mieś. do 15 lat lub dożywotnio oraz k. aresztu, orzekaną przez sąd lub organy administracyjne, od 1 dnia do 5 lat; w dawnej Polsce istniała k. wieży; k. dodatkowe, orzekane przez sąd obok k. zasadniczej, w Polsce np. utrata praw publ. i obywał, praw honorowych, prawa wykonywania zawodu, przepadek majątku itd.; k. administracyjna, orzekana przez organy adm. za wykroczenia adm. (upomnienie, grzywna, praca poprawcza); k. 	dyscyplinarna, wymierzana przez przełożonego lub spec}alnie w tym celu powołany organ w zakładzie _ pracy, wojsku lub organizacji w ramach -dyscyplinarnej odpowiedzialności; 2) k. w prawie cywilnym (k. konwencjonalna, umowna, wadialna), zastrzeżona w umowie zapłata określonej sumy pieniężnej w wypadku niewykonania lub nieterminowego wykonania zobowiązania. KARABELA, krzywa, lekka i ozdobna szabla używana wyłącznie jako ozdoba do ubioru, nigdy jako Karabela broń do walki; nazwa od m. Kerbela w Persji; w Polsce rozpowszechniona gł. w okresie panowania Jana III Sobieskiego. KARABIN [fr.], ręczna broń palna gwintowana. Rozwój hist.: karabin skałkowy (XVIII w.), kapiszoKarabin: 1 — zamek skałkowy, 2 — zamek kapiszonowy, 3 — zamek iglicowy odtylcowy nowy (XIX w.), ładowany od wylotu lufy, później iglicowy (XIX—XX w.), odtylcowy jednostrzał., wreszcie odtylcowy powtarzalny, samoczynny i maszynowy. Zob. też broń. KARABINIERZY [wł.], początkowo piechota lub kawaleria uzbrojona w karabiny; od XIX w. kompanie wyborowe strzelców pieszych; we Włoszech żandarmeria. KARA BOGAZ-GOŁ, zat. we wsch. części M. Kaspijskiego, w Turkmeńskiej SRR; 18 000 km2; zasolenie powyżej 300%»; brak dopływów; klimat pustynny; największy na świecie teren osadzania się soli kuchennej, glauberskiej, gorzkiej i gipsu, eksploatowanych dla przemysłu chemicznego. KARABUK, m. w pn.-zach. Turcji (Zonguldak); ok. 10 700 mieszk.; gł. ośrodek hutnictwa żel., stali; przemysł chem., lotn.; produkcja energii elektrycznej. KARACENA [łac.], zbroja z metal, łusek na podkładzie ze skóry; używana w starożytności oraz w średniowieczu od XIV w.; w Polsce rozpowszechniona w II poł. XVII w. iptaż: a — przed kaptażem, — po kaptażu, )( dział wód  KARACZAJEWO — CZERKIESKI O. A. KARACZAJEWO — CZERKIESKI O. A., obwód autonom. w Kraju Stawropolskim w Ros. FSRR, na pn. zboczach Kaukazu; 4000 km*; 214 000 mieszk. (1956); Czerkiesi, Rosjanie; stoi. ćzerkiesk; uprawa pszenicy, owsa; ogrodnictwo, sadownictwo; hodowla bydła rogat. i owiec; przemysł rolno-spożywczy. KARACZAN, karaluch, Blatta orientalls — duży owad z rzędu karaczanów obejmującego gatunki głównie międzyzwrotnikowe; k. zamieszkiwał pierwotnie Azję tropikalną, do Eur. zach. przedostał się w końcu XVI w.; żyje w mieszkaniach, piekarniach (gat. —synantropijny); wszystkożerny; żeruje nocą. KARACZI (Karachi), stoi. Pakistanu Zach., nad M. Arabskim; 1 009 000 mieszk.; zespół miejski 1 126 000 mieszk. (1953); uniwersytet; gł. port wywozowy: pszenica, bawełna, skóry; między nar. węzeł lotn.; od 1949 silnie rozbudowane. KARADZIC Vuk Stefanović (1787—1864), serb. etnograf, językoznawca; ustalił serbski język lit, zreformował ortografię; wywarł wielki wpływ na ruch słowiański; wydał zbiory poezji lud.: Srpske narodni pjesme (Serbskie pieśni ludowe), Srpski rjećnik (Słownik serbski). KARADZORD2EWICZE (Karadjordjević), dynastia królów Serbii, potem Jugosławii, miejscowego pochodzenia, wywodząca się od -»-Jerzego Czarnego; panowali 1842—58 i 1903—11. KARAFUŁKA -smyczek. KARAGANA, Cauigana arborescens, krzew z rodziny —motylkowatych; liście parzystopierzaste, kwiaty żółte: używana na żywopłoty. KARAGANDA, m. obw. w Kazach. SRR; 350 000 mieszk. (1956); instytut węglowy, 2 wyższe uczelnie; ośrodek wydobycia węgla kamień, oraz hutnictwa żelaza i stali; przemysł: budowy maszyn (gł. kopalnianych), materiałów budowl., spożywczy. KARAIBOWIE, Indianie grupy jęz. karibi; dawniej na północy Ameryki Pd. i na W. Antylach; obecnie na wyspach prawie wymarli; nieliczne grupy K. żyją w śr. i pn. Brazylii, gł. w Wenezueli i Gujanie; kopieniacze, rybacy i myśliwi. KARAIBSKA FEDERACJA, obejmuje prawie wszystkie kolonie W. Brytanii w rejonie M. Karaibskiego; w skład K. F. wchodzą: Jamajka, Trinidad, Tobago, Barbados, Wyspy Podwietrzne (bez Dziewiczych), Wyspy Zawietrzne; 20 030 km*, 2 914 300 mieszk. (1954); stoi. Port of Spain; wyspy na ogół górzyste; klimat ciepły w górach, zwrotnik, na nizinach; wielkie plantacje trzciny cukr., kakao, bananów. KARAIBSKIE GÓRY, pasmo górskie w Wenezueli stanowiące pn.-wsch. odgałęzienia Andów; wiecznie zielone lasy. KARAIBSKIE MORZE, część Oc. Atlantyckiego między Ameryką Pd. i Srodk. a Wyspami Antylskimi; 2 711000 km*, glęb. do 6895 m; pod koniec lata i zimą częste huragany. KARAIMI, lud pochodzenia pd.-tur., wyznający mozaizm; przybyli do Polski w końcu XIV w. jako osadnicy z Krymu; piśmiennictwo rel.-nauk. w języku hebrajskim: język codzienny kumańsko-kipczacki. KARAJOWlE, plemię Indian paleoamer. grupy jęz. śr. Brazylii, nad rz. Araguaya; gł. zajęcia kopieniactwo i rybołówstwo. KARAKAL, ryś stepowy, Lynx caracal — drapieżnik z rodziny kotów; piaszczyste pustynie i stepy Afryki i pd. Azji; dl. ciała 70 cm + ogon 25 cm; ubarwienie czerwonawożółte; na uszach długie pędzelki z włosów. W Indiach używany byl do polowań. KARA KALLA, Septimius Bassianus Caracalla (188— 217), cesarz rzym. od 211; 212 rozciągnął prawo obywatelstwa rzym. niemal na całą wolną ludność Imperium; ukończył budowę słynnych term (łaźni) noszących jego imię; zamordowany. KARA-KAŁPACKA ASRR, republika autonomiczna w pn.-zach. części Uzbeck. SRR; 159 200 km*; 443 100 mieszk. (1956); stoi. Nukus; położona w dolinie Arnu Darii; uprawa bawełny, ryżu; w pustyni hodowla owiec (karakuły). KARAKAŁPACY, lud zamieszkujący Karakałpacką Autonom. SRR, brzegi Jez. Aralskiego, republiki Azji śr. i Afganistanu; wywodzą się od Pieczyngów i Kipczaków; 185 000; do XIX w. gł. hodowcy; obecnie rolnicy. KARA-KHITAI, państwo turkmeń. w Dżungaril i Turkiestanie zach., zal. 1124; upadło na pocz. XIII w. podbite przez Dżyngis-chana. KARAKOL [fr.], sposób prowadzenia walki przez kawalerię zach.-eur. w XVI—XVII w.; polegał na kolejnym ęddawaniu salw z broni palnej przez poszczególne szeregi żołnierzy, którzy następnie wycofywali się na tył kolumny w celu ponownego załadowania broni. KARAKON, popularna nazwa —karaczana. KARAKORAM (Karakorum), góry w Kaszmirze 398 i Chinach, na pd.-wsch. od Pamiru, najwyższe po Himalajach; dł. ok. 800 km; najwyższy szczyt Chogori (K 2) 8611 m, drugi co do wys. na Ziemi; trzon krystaliczny, znaczne powierzchnie lodowców. KARAKORUM, ruiny stolicy Dżyngis-chana w Mongolii, na zach. od Ułan-Bator; ważny zabytek kultury mong. XIII w. KARAKUŁ [ros.]. jedna ze starszych ras owiec; tłustoogoniaste; pochodzą z Buchary; wizerunki ich spotykamy już na płaskorzeźbach starobabilońskich; bywają czarne, siwe i brązowe różnych odcieni; z wiekiem wszystkie siwieją, wysoko cenione są ich —smuszki; wełna dorosłych k. jest gruba, używana na dywany; karakuły, nazwa futra z k. KARA-KUM, pustynia piaszczysta w Azji Srodk. (ZSRR), między rz. Arnu Darią a górą Kopet-dag; ok. 350 km*; roślinność trawiasta, zarośla —saksaulu; w środk. części eksploatacja siarki; hodowla owiec i wielbłądów: w pd. części Kanał Kara-kumski. KARA-KUMSKI KANAŁ, system urządzeń hydrotechn., budowany" obecnie w Turkmeńskiej SRR, do nawadniania wodami Amu Darii części pustyni Karakum; projektowana dług. ok. 950 km. KARAkURT, Latrodectes lugubris, b. jadowity pająk stepów czarnomorskich i kaspijskich oraz Azji Srodk.; dł. około 1 cm; groźny dla bydła, koni, wielbłądów, nieco mniej dla ludzi. KARALUCH —karaczan. KARAMBOL [fr.]: 1) w bilardzie lub w krokiecie uderzenie swoją kulą kolejno dwóch kul przeciwnika; 2) potocznie niespodziewane zderzenie. KARA MUSTAFA (1635—83), w. wezyr turecki; doznał klęski w wojnie z Rosją 1681; pobity pod Wiedniem 1683; stracony na rozkaz sułtana. KARAMZIN Nikołaj M. (1766—1826), pisarz l historyk ros., gł. Drzedstawiciel sentymentalizmu; pełna melancholii liryka elegijna, sielskie powieści z życia ziemian; Pisma msskogo putieszestwienniko (Listy rosyjskiego podróżnika), Biednaja Liza, Istorija gosudarsiwa rossijskogo (12 t.). KARAPAKS [łac.], carapar: 1) jednolity pancerz chitynowo-wapienny pokrywający od strony grzbietowej i z boków gfowotułów niektórych skorupiaków, np. raka; 2) pancerz z płyt kostnych i rogowych pokrywający grzbietową stronę żółwi. Zob. też plastron. KARA SŁAWO W Georgi (ur. 1904), pisarz bulg.; komunista; interesuje się problemami wsi; powieści i opowiadania: Selkor, Wiejskie historie. KARAŚ, Carassius carassius, ryba z rodziny karpiowatych; muliste wody stojące Europy środk. i Syberii; dł. do 30 cm; jadalny; k. złoty, czyli chiński (C. auratus) w stanie dzikim występuje w Tonkinie. w Chinach, Taponii; forma udomowiona „złota rybka*' ma liczne odmiany, jak welony, teleskopy i inne. KARAT: 1) k. metryczny (k), jednostka ciężaru używana w jubilerstwie; 1 k =* 0,2 g; nazwa od nasion chleba świętojańskiego, używanych dawniej zamiast odważników; 2) dawna miara zawartości złota w stopach; 24 k = czyste złoto, op. 8 k = 33,3*/« zawartości złota. KARATAU, góry w Azji Srodk. (ZSRR); pn.-zach. odgałęzienie Tien-szanu; najwyższy szczyt Mynżilgi (2176 m); wielkie złoża fosforytów, metale nieżelazne. KARAWAJEWA Anna A. (ur. 1893), pisarka ros., z kręgu pisarzy zgrupowanych wokół pisma „Sybirskije Ogni"; powieści z życia porewolucyjnej. wsi ros. Miedwietatnoje, Dwór, Lesozawod. KARAWANA [pers.j: 1) grupa podróżnych, kupców albo pielgrzymów na Wschodzie, przebywająca step lub pustynię; 2) grupa statków holowanych lub wykonujących wspólne zadania. KARAWANKI, wapniowy grzbiet górski we wsch. Alpach, na granicy Austrii i Jugosławii; dł. 70 km, wys. do 2236 m; w środk. części tunel kol. dł. 8 km. KARAWANSERAJ [pers.], dom zajezdny na Wschodzie, z pomieszczeniem dla podróżnych i ze składami na towary; miejsce postoju karawan. KARAWELA [gr.j, szybki, o gładkich, tzw. karawelowych burtach 3—4-masztowy żaglowiec z XV— XVI w.; ożaglowanie mieszane, rejowe i łacińskie. KARAWEŁOW Ljuben (1837—79), pierwszy wybitny bułg. prozaik-realista; rewolucyjny demokrata; Bułgarzy dawnych czasów. KARB, w elementach maszynowych ostre wgłębienia, wycięcia, rysy, które przy dłuższej pracy wywołują pęknięcia wskutek zmęczenia materiału (-wytrzymałość); dlatego przy obróbce, zwłaszcza skrawaniem, wykonuje się łagodne przejścia z jednego kształtu do drugiego. KARBAMID —mocznik. . KARBAMIDOWY KWAS, amid kwasu węglowego; w stanie wolnym nie znany; jego estry — ur etany — stosowane są jako środki uspokajające i nasenne.  399 KARBAZOL, dwubenzopirol — związek heterocykliczny; znajduje się w produktach suchej destylacji węgla; tworzy bezbarwne blaszki rozpuszczalne w wodzie, łatwo sublimujące. |\j;| KARBIDKA -►lampy górnicze. „ , , KARBIDY -węgliki. Karbazol KARBOCYKLICZNE ZWIĄZKI -cykliczne związki. KARBOKSYL, karboksylowa grupa — jedno wartościowa grupa —COOH, charakterystyczna dla kwasów karboksylowych. KARBOKSYLOWE KWASY, kwasy organiczne zawierające jednowartościową grupę karboksylową ■—COOH, związaną z rodnikiem alkilowym lub arylowym. KARBOL, 2#/»-owy roztwór fenolu; środek odkażający, używany do dezynfekcji. KARBOLINA SADOWNICZA, ciekły o charakterystycznym zapachu produkt otrzymywany ze smoły węglowej; po zemulgowaniu służy do opryskiwania drzew owocowych (zwalczania szkodników). KARBOLOWY KWAS -fenol. KARBON [łac.], piąty okres ery paleozoicznej. Zob. też stratygrafia (tabela). W Polsce i Europie Zach. k. dzieli się na k. dolny (nieproduktywny) i k. górny (produktywny) o bujnej roślinności, z której powstały najzasobniejsze złoża węglowe. KARBONADO, diament szary, brunatny lub czarny; ze względu na twardość stosowany w technice wiertniczej i jako materiał ścierny. K ARBONARIU SZE [wł. carbonari — węglarze], członkowie tajnej organizacji rewol. utworzonej 1806 w Kalabrii do walki z rządami Napoleona I; dążyli do zjednoczenia Włoch i obalenia absolutyzmu; udział w rewolucji 1820—21 i 1831; nazwę k. przyjmowały stowarzyszenia rewol. w innych krajach — we Francji, w Polsce (Galicja). KARBONATYZACJA, proces przeobrażenia minerałów gł. krzemianowych, polegający na tworzeniu się węglanów. KARBONIZOWANIE, usuwanie z wełny zgrzebnej resztek zanieczyszczeń rośL przez nasycenie jej rozcieńczonym kwasem siarkowym i następnie wysuszenie w suszarce; w procesie tym celuloza przechodzi w hydroksycelulozę, łatwo dającą się usunąć przez trzepanie. KARBONYL, karbonylowa grupa — dwuwartościowa grupa ^>CO wchodząca w skład wielu związków organicznych (aldehydów, ketonów, karbonylków metali i in.). KARBONYLKI, nietrwałe w wyższych temperaturach, silnie trująco związki tlenku węgla CO z metalami, np. k. niklu Ni(CO)4, k. żelaza Fe(CO)s. KARBORUND —krzemu węglik. KARBOWIAK Antoni (1856—1919), historyk i pedagog; Dzieje wychowania i szkól to Polsce w wiekach średnich (1898—1903, 2 t.), Polska bibliografia pedagogiczna. KARBOWSKI Józef (1886—1956), aktor, reżyser, pedagog; role charakterystyczne o silnym podkładzie dramatycznym. KARBOWY, nadzorujący roboty połowę; gumienny. KARBUNKUŁ: 1) staropol. określenie czerwonego kamienia szlachetnego, np. granatu lub rubinu; 2) dawna, błędna nazwa —czyraka. KARBU RATOR -gaźnik. KARCER [łac.]: 1): ciemna cela w więzieniu, miejsce odbywania kary w warunkach obostrzonych; 2) dawniej karne pozostawienie ucznia po lekcjach w szkole. KARCZ, karpa — odziomek pozostały po ściętym drzewie, pniak z korzeniami. KARCZEW, w., dzielnica pow. miejsko-uzdrowiskowego Otwock, nad pr. brzegiem Wisły, na pd. od Otwocka; 6100 mieszk. (1956). KARCZOCHY (Cynara scolymus), rośliny warzywne z rodziny złożonych; uprawiane w obszarze śródziemnomorskim; jadalne są mięsiste listki okrywy kwiatostanu; kardy (Cynara cardunculus), rośliny o jadalnych ogonkach liściowych. KARCZOWANIE, karczunek, karczówka — usuwanie z ziemi pniaków i korzeni ściętych drzew; ręczne, mech. lub przez rozsadzanie materiałami wybuchowymi; karczowisko, trzebisko: 1) teren pokryty karczami po wyciętym lesie (poręba); 2) teren wykarczowany, nowina. KARCZOWNIK, polnik, Artrtcola terrestris — gryzoń z rodziny myszowatych; brzegi zbiorników wodnych Europy OTaz pn. i środk. Azji; dł. ciała 15 cm + ogon 7 cm; niekiedy wyrządza szkody w zagajnikach i szkółkach podgryzając pnie tuż nad korzeniem. KARCZÓWKA, wzniesienie, 3 km na zach. od Kielc; wys. 319 m; zbudowane z wapieni; porośnięte rzadkim lasem sosn.; na szczycie kościół i klasztor pobernardyński z XVII w. Kardioida KARETTA KARDAMON, Elettaria cardamomumr roślina z rodziny imbirowatych; Indie; uprawiana na Cejlonie i Malajach; wysuszone Owoce (torebki z nasionami) mają aromatyczny, ostry smak i są używane w medycynie oraz jako przyprawa do potraw. KARDAN, przegub Cardana — mechanizm do przenoszenia ruchu obrotowego z jednego wałka na drugi przecinający się z nim pod kątem rozwartym mogącym zmieniać się w czasie ruchu. Zob. też Cardana zawieszenie. KARDELJ Edward (ur. 1910), jugosł. działacz partii komunistycznej, 1934—37 na emigracji; w okresie II wojny świat przywódca ruchu oporu na terenie Słowenii; po wyzwoleniu współorganizator Feder. Lud. Rep. Jugosławii, członek Komitetu Wykonawczego KC ZKJ i wiceprzewodn. Związk. Rady Wykonawczej. KARD1AMID, koramina — związek organiczny; bezbarwna lub żółtawa ciecz; środek pobudzający ośrodkowy układ nerwowy; stosowany w zaburzeniach krążenia i oddechu, w zatruciach, zapaściach itp. KARD1AZOL, korazol — związek organiczny; biała krystaliczna substancja; środek pobudzający ośrodkowy układ nerwowy (działa podobnie jak karaiamid); stosowany także w kuracji wstrząsowej. KARDIOGRAF [gr.J, med. przyrząd do zapisywania ruchów serca; kardiogram, krzywa ruchów serca zapisana przez kardiograf. KARDIOIDA, mat. krzywa sercowa — krzywa, jaką zakreśla punkt P okręgu k toczącego się zewnętrznie po drugim stałym okręgu K, przy czym promienie obu okręgów są równe. KARDY —karczochy. KARDYNAŁ [łac.], najwyższy po papieżu dostojnik Kościoła kat., członek 70-osobowego kolegium papieskiego, posiadającego głos doradczy przy mianowaniu nowych kardynałów i biskupów oraz wyłączne prawo wyboru papieża. KARDYNAŁ, Cardinalis cardlnalis, ptak z rzędu wróblowatych; południe Ameryki Pn.; dł. 20 cm, rozpiętość skrzydeł 26 cm; Samiec o wspaniałym szkarłatnym upierzeniu, ze zwijanym czubtuem na głowie. KARELSKA ASRR, rep. autonom. w pn.-zach. eur. części RFSRR; 178 000 km*, 615 300 mieszk. (1956); Rosjanie, Karclowie, Finowie, Wepsowie; stoi. Pietrozawodsk; gęstość zaludn. na pd. 8—10, na pn. 1—2 na km*; liczne elektrownie wodne; duży przemysł drzewny, papierń., maszyn. (dla przemysłu drzewn.); eksploatacja: ( pegmatytu, miki, marmuru; przemysł: dziewiar., konfekc., spoż.; hodowla bydła rogat i reniferów (na pn.); niewielka uprawa ziemniaków, zbóż; przez K. przebiega w kierunku południk. linia kol. Leningrad—Murmańsk i Białomorsko-Bałtyckl. — Utworzona 1923; 1940 przekształcona w Karelofińską SRR; 1956 weszła ponownie w skład Ros. SFRR jako republika autonomiczna. KARENCJA [łac.]: 1) odłożenie na termin późniejszy, wstrzymanie: 2) okres wyczekiwania, tj. okres między zawarciem umowy a powstaniem prawa do roszczeń, występujący w stosunkach ubezpieczeniowych (okres płacenia składek, po którego upływie powstaje prawo do świadczeń w razie wypadku) i w stosunkach kredytowych (okres między uzyskaniem kredytu a terminem spłaty jego pierwszej raty). KARETA [wł.], zamknięty pojazd o nadwoziu w kształcie pudła wybitego wewnątrz tkaniną; Kareta często bogato zdobiona malowidłami, rzeźbą itp.; weszła w użycie w XVI w. w Neapolu; karoca, staroświecka k. na pasach rzemiennych zastępujących resory. KARETTA, Chelonia imbricata, żółw morski; przybrzeżny pas mórz równik.; dł. pancerza 60—80 cm; kończyny płetwowate; rogowa powłoka pancerza grubości do 6 cm służy do wyrobu szyldkretu. Kanał  Kariatydy Sry poprzedzony jest cni KARGO KARGO -Alargo. KARGOWA, m., pow. sulechowski, woj. zielonog., nad Obrzycą; 2300 mieszk. (1956); młyn i fabr. cukierków- ratusz z XVII w., baiok. pałac i kościół; ślady prasłowiańskiej warowni z VII w. KARIATYDA [gr.], podpora archit. w kształcie posągu kobiecego; częsty motyw w architekturze antycznej i nowożytnej. KARIBU, Raneifer caribu, zwierzę spokrewnione z reniferem i do niego podobne; lasy arktyczne Ameryki. Pn. Tabl. 18. KARIEJEW Nikołaj I. (1850—1931), historyk i publicysta ros.; badacz historii Europy Zach.; Upadek Polski w literaturze historycznej. KARIOGAMIA, łączenie się jąder komórek rozrodczych w procesie zapłodnienia. Zob. też plazmogamia. KARIOKINEZA, podział komórki rośl. lub zwierz., któi wyodrębnieniem się w jądrze chromosomów; 1) k. redukcyjna -»mejoza, 2) k. somatyczna -»mitoza. KARIOLIMFA, sok jądrowy — nie barwiący się Toztwór wodny różnych substancji niezbędnych do syntezy elementów -»jądra komórkowego. KARIOLKA [fr.], lekki odkryty dwukołowy powozik. KARIOLOGIA, nauka o jądrze komórkowym. KARIOPLAZMA -»protoplazma. KARKAS, korpus lub szkielet cewki elektrycznej, na którą nawija się_ lub nakłada uzwojenia. KARKONOSKA PRZEŁĘCZ, największe obniżenie w gł. grzbiecie Karkonoszy; wys. 1195 m. VRKONOSZE, nań _ na granicy z Czechosłowacją; dl. 36 km; ciągnie się od Przeł. Szklarskiej po Przeł. Kowarską; zbudowane przeważnie z granitu i częściowo z łupków; wierzchowina (prawie równa) wys. ok. 1400 m, ponad nią szczyty pokryte rumowiskiem skalnym, najwyższe: Śnieżka (1605 m) i Wielki Szyszak (1509 m); na pn. stokach ślady działalności lodowców — kotły skalne (Śnieżne Kotły, Czarny Kocioł) i jez. (Wielki Staw, Mały Staw); do wys. 1200 m las świerk., wyżej płaty kosodrzewiny; klimat ostry, z silnymi wiatrami, duże oblodzenie stoków w zimie, długotrwała pokrywa śnieżna; u stóp Karpacz, Szklarska Poręba. Tabl. 60. KARJCOWKA, górna część karku świni, po uwędzeniu baleron. KARLFELDT Erik Axel (1864—1931), poeta szwedzki; w lirykach (Fridolins visor, Fridolins lustgórd) opiewa piękno swego kraju. Nagroda Nobla 1931. KARLIK, Pipistrellus, rodzaj z podrzędu nietoperzy owadożemych; pospolity u nas k. malutki (P. pipistrellus) ma dł. ciała ok. 3,5 cm + prawie tyle ogon; niekiedy występuje w b. licznych koloniach. KARLINO, m., pow. kołobrzeski, woj. kosz., na Pobrzeżu Słowińskim, nad Parsętą; 2500 mieszk. (1956); przemysł spoż.; stare osiedle na szlaku solnym z Kołobrzegu do Wielkopolski. KARLI SCI, w Hiszpanii od 1833 zwolennicy pretendenta do tronu brata Ferdynanda VII, Don Cariosa i jego potomków. K ARL-M ARX-ST ADT (dawniej Chemnitz), m. przem. w NRD (okręg K.-M.-S.); 290 200 mieszk. (1955); politechnika; przemysł: metal., maszyn., włókien., samochód., precyzyjny. KARLOMAN (751—71), syn Pepina Małego, brat Karola Wielk.; od 768 współrządca państwa Franków. KARLOVCI (Karłowice), m. w Serbii, nad DunaKARKONOSZE, najwyższe pasmo górskie Sudetów, Mieczysław 400 KARLSKRONA (karlskruna], m. w pd. Szwecji, gł. port wojenny kraju; 33 500 mieszk. (1955); przemysł stoczniowy, zapałczany. KARLSRUHE, m. w NRF (Badenia); 220 000 mieszk. (1955); zabytki archit z XVII w.; politechnika; duży przemysł maszyn, (samochody), elektrotechn. (Siemens), chem.; węzeł komunikacyjny. KARLSTAD, m. w śroak. Szwecji, nad jez. Vanem; 38 700 mieszk. (1955); przemysł: meblarski, papierń., zapalcz.; chem.; stocznia; port śródlądowy. KARŁATKA, Chamaerops humilis, palma o liściach wachlarzowatych; jedyna rosnąca dziko w Europie, w zach. części obszaru śródziemnomor. (pd. Hiszpania); ozdobna, często hodowana. KARŁOWATOŚĆ, blol. zahamowanie wzrostu, z zachowaniem prawidłowych proporcji ciała; u ludzi i zwierząt występuje najczęściej wskutek zaburzeń czynności gruczołów wydzielania wewn., szczególnie przysadki mózgowej; u roślin — wskutek działania warunków środowiskowych, selekcji dokonywanej przez człowieka oraz zaburzeń w działaniu substancji wzrostowych. KARŁOWICE, KARŁOWICKI POKÓJ -»Karlovci. KARŁOWICZ: 1) Jan (1836—1903), etnograf i językoznawca poi.; autor 6-tomowego Słownika gwar polskich (dokończonego przez J. Łosia), współautor Słownika języka polskiego, zw. 'Warszawskim, redaktor „Wisły", czasopisma, które przyczyniło się do ugruntowania etnografii poi.; Karlatka 2) (1876—1909), Karłowicz KARLOVY VARY (dawniej Karlsbad), m. w zach. Czechach; 42 000 mieszk. (1955); znane w całym święcie uzdrowisko (gorące źródła alkaliczno-siarkowe); ośrodek przemysłu porcelanowego i szklanego. KARLSBADZKA SÓL, mieszanina soli otrzymywanych przez odparowanie wód mineralnych z Karlovych Varów (naturalna) lub też przez zmieszanie analogicznych soli mineralnych (sztuczna); biała substancja, zawierająca siarczany sodu i potasu, chlorek i wodorowęglan sodu; środek przeczyszczający i żółciopędny. KARLSKOGA [karlskbga], m. przem. w środk. Szwecji; 33 900 mieszk. (1955); wielkie zakłady zbrojeniowe Boforsa. syn J., kompozytor z grupy Młodej Polski; twórca nowoczesnego stylu symf. w muzyce poi.; zginął zasypany lawiną w Tatrach; Pieśni, Koncert skrzypcowy, poematy symf. (Powracające fale, Odwieczne pieśni, Rapsodia litewska, Stanisław i Anna Ohoięcimowie). KARŁY, drzewa owocowe różnych gatunków i odmian, na specjalnych podkładkach słabo rosnących, czyli karłowych, np. jabłonie na pewnych typach jabłoni niskiej Malus pumila, grusze na pigwie Cydonia vulgaris. Zob. też karłowatość. KARMAN Teodor (ur. 1881), fizyk węg.; od 1906 przebywał w Niemczech, a od 1930 w USA; prace jego, obejmujące wiele dziedzin wiedzy, są głownie związane z lotnictwem. KARMAN, karma — w religil indyjskiej czyny człowieka, które wpływają na charakter jego powtórnych narodzin (reinkarnacji). KARMANIOLA [wł.J, początkowo nazwa stroju lud. z okolic miasta wl. Carmagnola w Piemoncie, obleganego przez wojska fr. 1792; strój przynieśli do Paryża rewolucjoniści Marsylii 1793; następnie nazwa pieśni i tańca z czasów rewolucji francuskiej. KARMANOWSKI Olbrycht (I poł. XVII w.); poeta ariański, dworzanin Krzysztofa Radziwiłła; Pieśni pokutne, fraszki, wiersze okoliczn., przekłady erotyków pisarzy ant., Owidiusza. KARMAZYNY -»rodajlendy. KARMEL, wzgórze i przylądek w pn. Palestynie (Izrael): wys. 552 m; skały wapienne, liczne jaskinie; wykopaliska paleolityczne i staroż.; miejsce założenia zakonu karmelitów 1156. KARMEL, bezpostaciowa brązowobrunatna mieszanina różnych produktów rozkładu cukru sacharozy rzy ogrzewaniu do temp. 170—180°C; stosowana w cuernictwie. KARMELICI, w kościele kat. kontemplacyjny zakon żebrzący założony przez krzyżowca Bertolda z Kalabrii ok. 1155 w Palestynie, na górze Karmel. Do Polski przybyli ok. 1400; zakon żeński — karmelitanki. KARNACJA [łac.], barwa ciała ludzkiego. KARNAK, nazwa ruin świątyń w Górnym Egipcie, w pn.-wsch. części staroż. Teh, nadana im od sąsiedPr ki  SZTUKA INDII I MEKSYKU INDIE Tablica 45 S MEKSYK I Południowe wrota stupy w Sanci (I w. p.n.e.). 2 — Czaltyja w Adżancie (V w.), 3 — Mauzoleum Tadż. Mahal w Agrá (XVII w.), 4 — Siwa i Parwati I, szkoła Radżput, miniatura (XVII w.). 5 — Siwa, brąz, 6 — Świątynia Indra — Sabna w Ellurze (VII—IX w.), 7 — Fresk ze świątyni w Bonampak (VII—X w.), 8 — Wielka Coatlicue. aztecka bogini śmierci. 9 — Piramida Słońca w Teotihuacanie (ok. IX w.), 10 — Świątynia w Chichen-Itza (X—XII w.).  Tablica 46 SZTUKA ISLAMU 1 — Iwan meczetu Pir-i-Bukram w Lindżanie (XIV w.), 2 — Meczet Sidi Okba w Kairuanie (VII — IX w.). 3 — Mauzoleum Timura w Samarkandzie (XV w.), 4 — Meczet Sulaimana Wspaniałego I w Konstantynopolu (XVI w.), 5 — Fragment stalaktytowego sklepienia meczetu Chodża Achmeda Jassewi w Turkiestanie (XIV w.), 6 — Riza Abbassi: Pijący wino. miniatura (XVII w.), 7 — Meczet Ornara w Jerozolimie (VII w.), • — Pałac Alhambra w Granadzie (Xm w.), 9 — Fragment majolikowej mozaiki z madrasy U rug Bega w Samarkandzie (XV w.)., 19 — Kobierzec wschodni, afgan.  401 niej wsi; najsławniejsza — świątynia Amona z XIII w. p. n. e. KARNALIT, minerał, najczęściej barwy czerwonawej; uwodniony chlorek potasu i magnezu; występuje w złożach soli potas.; stosowany jako nawóz potasowy. KARNAWAŁ [wł.]t okres zabaw publ., wesołych pochodów, maskarad i balów; trwa od święta Trzech Króli do Środy Popielcowej. KARNEOL -kwarc. KARNKOWSKI Stanisław (1520—1603), arcybiskup gnieżn.; prymas Polski; walka z ruchem reformacyjnym zjednała mu miano „miota kacerzów“; przewodniczący komisji regulującej sprawy gdańskie; Constitutiones kamkovianae. KARNOTYT, minerał barwy żółtej lub żółtozielonawej; uwodniony wanadan uranylo-potasowy; surowiec związków wanadu, uranu i radu. KARNOWKA, uszlachetniona polska owca krajowa powstała z białej świniarki krzyżowanej ze szlachetną owcą niemiecką i merynosem; runo delikatne, białe; duża wydajność mleka; po II wojnie świat, nieliczna. KARNUTUM, Kamutum — w starożytności miejscowość w pn. Panonii, nad Dunajem (w dziś. Austrii); rzym. baza wojsk, przeciw plemionom germ. i ośrodek handlu z północą; zniszczone ok. r. 400; wykopaliska w Petronell. KARO —karty do gry. KAROCA —kareta. KAROL, imię panujących; Anglia: 1) K. I. Stuart (1C0O—49), król od 1625; zwolennik rządów absolutnych; rządził 11 lat bez parlamentu; doprowadził do rewolucji burżuazyjnej 1640; po klęsce 1645 pod Naseby schronił się w Szkocji; wydany Anglikom, został ścięty; 2) K. II (1633—85), syn K. I, po śmierci Cromwella wprowadzony 1660 na tron przez gen. Mońka; zabiegał o sojusz z Francją; pod naciskiem parlamentu wvdal —Test act i —Habeas corpus act. Austro-Węgry: K. I. Habsburg (1887—1922), od 1916 ostami cesarz austr. i król węg. (Karol IV); abdykował 1918 w następstwie rozpadu monarchii austr.-węg.; na Węgrzech zdetronizowany 1921 po nieudanym zamachu stanu. Burgundia: K. Śmiały (1433—77), ostatni książę Burgundii od 1467, syn Filipa Dobrego; walczył z królem fr. Ludwikiem XI; po śmierci K. S. Burgundia została wcielona do Francji. Państwo Franków: 1) K. I Wielki (742-814), król Franków od 768, cesarz rzym. od 800; podbił i nawrócił Sasów; zagarnął królestwo lombardzkie i Bawarię; rozbił państwo Awarów i utworzy! Marchię Wsch.; walczył ze Słowianami; wyparł Arabów z Hiszpanii i utworzył Marchię Hiszp.; organizator, twórca administracji państw. ; prawodawca; opiekun nauki i oświaty (renesans karoliński); koronacja na cesarza dala początek średniow. cesarstwu rzym. (zach.); 2) K. II Łysy (823—77) z dynastii Karolingów, króí państwa zach.-frank. (Francji) od 843 na podstawie traktatu w —Verdun; cesarz rzym. od 875; syn Ludwika Pobożnego; początek najazdów normandzkich na Francję; 3) K. III Gruby (839—88) z dynastii Karolingów, król państwa wsch.-frank. (Niemiec) 876—87, cesarz rzym. od 881; syn Ludwika Niemca; zjednoczył na 3 lata niemal całe dziedzictwo Karola Wielkiego; zdetronizowany 887 na skutek niepowodzeń w walkach z Normanami. Francja: 1) K. III Prostak (879—929), król 898—923 z dynastii Karolingów, syn Ludwika II Jąkały, wnuk Karola Łysego; oddał Normandię w lenno Rollonowi 911; usunięty z tronu przez Hugona Wielkiego 923, umarł w więzieniu; 2) K. V Mądry (1337—80), król od 1364, syn Jana II Dobrego; regent w okresie niewoli ojca u Anglików 1356—60; doprowadził do pokoju z Anglią w — Brótigny 1360, zreorganizował finanse; 3) K. VI (1368—1422), król od 1380, syn K. V Mądrego; chory umysłowo; regencję sprawowali iego żona Izabela Bawarska i książę burgundzki Filip II Śmiały; anarchia wewnętrzna i postępy inwazji ang.; traktatem w Troyes 1420 uznano prawa króla ang. Henryka V do tronu fr.; 4) K. VII (1403—61), król od 1422, syn K. VI; w pierwszych latach jego panowania cała Francja była w rękach ang.; po ciężkich walkach przy udziale ludu fr. (-D’Arc Joanna) doprowadził do odebrania Anglikom utraconych terytoriów; zakończył wojnę 100-letnią; 5) K. VIII (1470— 98), król od 1483; syn Ludwika XI; rozpoczął wojny włoskie wysuwając pretensje do Neapolu, który zdobył 1495; 6) K. IX (1550—74), król od 1560, syn Henryka II i Katarzyny Medycejskiej; wstąpił na tron po swym bracie Franciszku II; do 1563 pod opieką matki, później pod jej wpływem; wojny rei. z hugonotami, -Noc św. Bartłomieja 1572 ; 7) K. X (1757—1836), król 1824—30, brat Ludwika XVI i Ludwika XVIII; w latach rewolucji fr. jako hr. d’Artois stal się przywódcą emigracji; w okresie Restauracji był głową stronnictwa skrajnie konserwatywnego (ultras); jako król reakcyjną 2626 	Mala Enę. Powsz. PWN KAROLINA PÓŁNOCNA polityką sprowokował rewolucję lipcową 1830; abdyfcowal; zmarł na emigracji. Hiszpania: 1) K. I -Karol V (Cesarstwo); 2) K. II (1661—1700), król od 1665, syn Filipa IV, ostatni z Habsburgów na tronie hiszp.; 3) K. III (1716—88) z dynastii Burbonów, król od 1759, syn Filipa V; sojusznik Francji; walczył z Anglią 1762—63 i 1780—82. Cesarstwo rzymskie i Królestwo Niemiec: 1) K. IV (1316— 78), król od 1346, cesarz od 1355, syn Jana Luksemburskiego, króla Czech; przebywał głównie w Czechach, o których rozwój gosp. i kult. dbał szczególnie; 1348 założył uniwersytet w Pradze; wvdal —Złotą Bullę 1356; 2) K. V Habsburg (1500—58), król 1519—56, cesarz (koronowany 1530), król Hiszpanii 1516—56; syn Filipa Pięknego i Joanny Szalonej; szczytowy okres świetności dynastii Habsburgów, która rozciągnęła panowanie na Hiszpanię z koloniami zamorskimi, Niemcy, Austrię, Neapol i Niderlandy; toczył długotrwale walki z Francją o panowanie we Włoszech i Burgundii; walczył z Turkami; przeciwstawiał się rosnącej samodzielności książąt i reformacji; po zawarciu pokoju rei. w Augsburgu 1555 abdykował 1556, przekazując koronę cesarską swemu bratu Ferdynandowi I, Hiszpanię zaś, Neapol i Niderlandy synowi Filipowi II; 3) K. VI Harsburg (1685—1740), cesarz i król od 1711, syn Leopolda I, ojciec Marii Teresy; jako ostatni Habsburg po mieczu wydał Sankcję Pragmatyczną zabezpieczającą córce następstwo tronu; 4) K. VII (1697— 1745), elektor bawarski od 1726; wybrany na cesarza 1742; współzawodnik Marii Teresy w austr. wojnie sukcesyjnej. Neapol: K. Andegaweński (Anjou) (1226—85), król Neapolu i Sycylii 1265—82; brat króla fr. Ludwika IX św.; zwyciężył ostatnich Hohenstaufów; obalony po —„nieszporach sycylijskich“ 1282, zatrzymał tylko Neapol. Portugalia: K. I. Braganza-Koburg (1863—1908), król od 1889; zamordowany za udzielenie władzy dyktatorskiej premierowi; napisał kilka dzieł oceanograficznych. Rumunia: 1) K. I (1839—1914), książę Rumunii od 1866, król od 1881; pierwszy z dynastii Hohenzollern-Sigmaringen na tronie rum.; żona jego Elżbieta była pisarką znaną pod pseud. Carmen Sylva; 2) K. II Hohenzollern-Sigmaringen (1893—1953), król 1930—40; współpracował z państwami faszyst., od 1938 rządził samowładnie; abdykował 1940 na rzecz syna Michała. Sardynia: K. Albert (1798—1849), król od 1831: zwyciężony przez Austriaków pod Custozą 1848 i pod Novarą 1849; abdykował na rzecz swego syna Wiktora Emanuela II. Szwecja: 1) K. IX Sudermański (1550—1611), król od 1604; syn Gustawa I Wazy; strącił z tronu swego siostrzeńca Zygmunta Wazę, króla poi., co wywołało długotrwałe wojny pol.-szwedz.; w wojnie z Polską o Inflanty pobity 1605 przez K. Chodkiewicza pod Kirchholmem; prowadził też wojny z Moskwą i Danią; 2) K. X Gustaw (1622— 60), król od 1654; dążył do całkowitego zawładnięcia wybrzeżami Bałtyku; wykorzystując niepomyślną sytuację w Polsce zajął ją prawie całą i dopiero po obronie Częstochowy został wyparty; walczył również z Danią i Moskwą; 3) K. XI (1655—97), król od 1660; wprowadził rządy absolutne; sojusznik Ludwika XIV w wojnie z Holandią; 4) K. XII (1682—1718), król od 1697; odniósł świetne zwycięstwa w wojnie północnej: nad Piotrem Wielkim pod Narwą 1700, nad Augustem II pod Kliszowem 1702, następnie zaś 1704 osadził na tronie poi. Stanisława Leszczyńskiego; pobity przez Piotra Wielkiego pod Połtawą 1709; zginął pod Frederikshald (w Norwegii); 5) K. XIV -Bernadotte. Węgry: K. Robert (1288— 1342), król od 1308, pierwszy z dynastii Anjou; ożeniony z Elżbietą Łokietkówną; obalił przewagę możnowładców, zreorganizował skarb, wojsko; popierał miasta. KAROLA MARKSA ORDER, odznaczenie ustanowione w NRD 1953 w 135 rocznicę urodzin K. Maiksa. KAROLINA POŁUDNIOWA (South Carolina, S. C ), stan w USA; 80 423 km2; 2117 000 mieszk. (1950), Murzyni 40%; stoi. Columbia (86 900 mieszk.); przeważnie nizinny; lasy 58% og. pow.; uprawa bawełny, kukurydzy, tytoniu; przemysł włókienniczy. KAROLINA PÓŁNOCNA (North Carolina, N. C ), stan w USA; 136 508 km2, 4 061 900 mieszk. (1950), Murzyni 27%; stoi. Raleigh (65 700 mieszk.); żyzny Karol XII  KAROLINGOWIE 402 okręg roln. między Appalachami i Atlantykiem; uprą- kozice, świstaki; duże zasoby energii wodnej; ważne wa tytoniu (I miejsce w USA), bawełny, kukurydzy, surowce miner.: ropa naftowa, gaz ziemny, sól, źródła z*emnycb, zbóż, owoców; wydobycie miki miner., surowce budowl.; K. leżą w granicach Pol(60°/o wydobycia USA); przem. tytoń. (70°/o prod. USA), ski, Czechosłowacji, ZSRR i Rumunii; w obrębie Pol^ w,ókien‘. (I m'ełsce w USA). ski tylko pn. część: Beskidy, Tatry, Podhale, Pogórze KAROLINGOWIE, dynastia królów Franków i ce- Karpackie, a na wsch. Bieszczady, sarzy wywodząca się od -►majordomów z rodziny KARPENTARIA, zat. na M. Arafura głęboko wcięta Pepinidów; 751 Pepin Mały usunął ostatniego króla w pn. wybrzeże Australii, między piw. Jork a Ziemią merowińskiego i objął tron; pierwszym cesarzem od Amhema. 800 był syn jego Karol Wielki i od niego nazwa dy- KARPIEL -«-brukiew. nastii; po podziale monarchii K. panowali we Wio- KARPINA, polupane na części korzenie 1 pniaki S2ech do 875, we Francji do 987, w Niemczech do 911. ściętych drzew uzyskane przy karczowaniu; k. używa KAROLINY, grupa kilkuset wysp przeważnie koral., się jako opał lub do produkcji terpentyny i żywic, częśc. wulkan., w Mikronezji na Pacyfiku; 1190 km®, KARPIŃSKI: 1) Franciszek (1741—1825), poeta poi. ok. 39 000 mieszk.; klimat zwrotnik.; uprawy: palma sentymentalizmu; sielanki, dumy, elegie, wiersze mikoks., trzcina cukr., banany; w rej. K. ośrodek po- łosne, patriot. pieśni rei. (Kiedy ranne wstają zorze, wstawania tajfunów. — Do 1899 posiadłość hiszp., póź- Bóg się rodzi), sielanki (Laura i Filoń), komedia niej, do 1919 niem., od 1919 mandat jap., od 1947 Czynsz-, 2) Swiatopełk (1909-—40), poeta i satyryk, poterytorium powiernicze ONZ pod zarządem USA. zostający pod artyst. wpływem „Skamandra“; zbiory: KAROL MŁOT (Martel) (ok. 688—741), majordom Ludzie wśród ludzi, Mieszczański poemat, Trzynaście frankoński na dworze Merowingów; syn Pepina z He- wierszy (nagroda młodych PAL), Poemat o Warszawie, ristalu, dziad Karola Wielkiego; pobił Arabów pod liczne szopki satyr, (z J. Poitiers 732. Minkiewiczem). KAROL WILHELM (1735—1806), książę Brunszwiku, KARPIOWKA -»-dachówfeldmarszałek prus.; wódz nacz. w wojnie I koalicji ka. przeciwko Francji 1792; pobity pod Valmy 1792; do- KARPLE, drewniane obwodził też armią jprus. pod Auerstedt 1806. ręczę zakładane na obuwie, KAROLYI Michaly hr. (1875—1955), polityk węg. z umocowanymi wewnątrz (zw. „czerwonym hrabią“); przywódca opozycji wobec deszczulkami lub kawałrządu Tiszy w okresie I wojny świat.; w okresie rewo- kiem skóry; ułatwiają cho- Karpie lucji na Węgrzech 1918—19 premier i prezydent re- dzenie po śniegu i bagnach, ubliki; po jej upadku na emigracji; 1946 wrócił do KARPOWICZ Stanisław (1864—1921), pedagog, raju; 1947—49 ambasador w Paryżu. współpracownik „Przeglądu Pedagogicznego“, EncykloKAROSERIA -►nadwozie. pedii Wychowawczej, „Nowych Torów“; przeciwstaKAROTENOIDY, grupa czerwonożółtych barwników wiał się indywidualizmowi w pedagogice; zwolennik rośl. (pigmentów), których gł. przedstawicielem jest nauczania praktycznego i wprowadzenia do szkół pracy karoten. ręcznej; Szkice pedagogiczne, Ideały i metody wyKAROTEN, karotyna — związek chem. zaliczany chowania współczesnego. do karotenoidów; znany w trzech odmianach: a, f) KARRU, system płaskowyżów na krawędzi Wyżyny i y; gl. składnikiem pospolitego czerwonożółtego Burskiej w Afryce Pd.; dl. 750 km, szer. 120 km, barwnika rośl. jest P-karoten; w organizmie zwierzę- wys. do 1300 m; podłoże gliniaste; suchy step; roślincym k. zostaje przetworzony w witaminę A; w du- ność tylko w porze deszczowe]. żych ilościach k. występuje w korzeniu marchwi KARS, m. w pn.-wsch. Turcji; 20 500 mieszk. (1950); (karota), także w zielonych jarzynach (sałata, szpi- produkcja dywanów, tkanin weln., bawełn.; tartaki, nak), mleku, maśle. KARSIŃSKIE JEZIORO, na Pojez. Kaszubskim, KARP, Cyprinus carpio, ryba z rodziny karpiowa- 583 ha, dł. 4,1 km, szer. 2,2 km, głęb. do 20 m; przetych; wszystkożema; jeziora i wolno płynące rzeki pływa rz. Brda. zlewiska M. Śródziemnego, Czarnego, Kaspijskiego, KARSKIE MORZE, część Lodowatego Oc. Pn. mięAralskiego, dorzecze Amuru i wody Chin; dziko wy- dzy Nową Ziemią, pn. wybrzeżem Azji i Ziemią Półstępujący w Wołdze — zw. sazanem; dł. do 1 m; nocną, 850 000 km®, głęb. ok. 600 m; w pd. części w rzekach i jeziorach Europy występują formy zdzi- rybołówstwo, porty: Igarka, Dikson, Nowy Port. czale, wywodzące się z hodowli stawowych; w Euro- KARSKIE WROTA, cieśn. między pd. wyspą Nopie hodowany od XIII w., w St. Zjedn. Am. Pn. od wej Ziemi a wyspą Wajgacz; szer. ok. 50 km; łączy 1880 (sprowadzony z Polski); jadalny; najważniejsza M. Barentsa z M. Karskim. gospodarczo ryba wód słodkich, hodowana w specjał- KARTACZ [niem.], pocisk artyl. wypełniony dużą nych gospodarstwach stawowych. ilością kawałków metalu, kamieni lub kul olow.; użyKARPA -►karcz. wany od XVI do XX w. KARPACKIE POGÓRZE (Podkarpacie), wyżynno- KARTACZOWNICA, mitialieza — początkowo dzia-pagórkowaty obszar między Beskidami a Kotlinami ło strzelające siekańcami i kartaczami; od II poi. Podkarpackimi; poprzecinany dolinami karpackich do- XIX w. wielolufowa broń palna, prototyp karabinu lywów Wisły; zbudowany z piaskowców, iłów, łup- maszynowego. ów i margli; śr. wys. 350—450 m na zach. i ok. 600 m KARTAGENA (Cartagena), m. i port w pd. Hiszna wsch.; w części wsch. górnictwo naft., eksploatacja panii (Murcja); gł. port wojenny na M. Śródziemnym; gazu ziemn., źródła miner. (Rymanów, Iwonicz), za- 117 000 mieszk. (1954); siedziba biskupstwa; przemysł: soby soli kam. (Wieliczka, Bochnia), materiałów bu- zbrojeń., hutn., chem.; eksport owoców, oliwy, ołowiu, dowl.; gleby gliniaste i gliniasto-piaszczyste; uprawa KARTAGINA (Carthago), miasto-państwo na wyżyta, owsa, ziemniaków, lnu, hodowla bydła rogatego; brzeżu Afryki Pn. (koło dziś. Tunisu), założone wg duże miasta i linie kol. na pograniczu Beskidów oraz podania 814 p. n. e. przez Fenicjan (legenda o DydoKotlin Podkarpackich. nie), wkrótce największa potęga mor. i handl. nad KARPACZ, duża stacia klim. ł turyst.-sport., pow. M. Śródziemnym; opanowała wybrzeża Afryki Pn., jeleniogórski, woj. wrocł., u podnóża Śnieżki, wśród część Hiszpanii i Sycylii, Sardynię, Korsykę, Baleary. górskich lasów iglastych; prewentorium dla dzieci, do- Rywalizacja między K. i Rzymem doprowadziła do my wczasowe; w pobliżu zapora wodna na Bystrzycy 3 wojen zw. punickimi (264—146 p. n. e.), zakończoi kościółek Wang z XVII w. przewieziony z Norwegii, nych zburzeniem K.; odbudowana w końcu I w. p.n.e.; KARPA SZPARAGOWA -►szparag. w V w. przeszła w ręce Wandalów, w VI w. — BiKARPATY, system górski w Europie ciągnący się zancjum; w 698 zburzona przez Arabów, lukiem od Dunaju pod Bratysławą do Dunaju pod KARTA GÓRNICZA, potoczne określenie uchwały Żelazną Bramą; dł. ok. 1500 km, szer. 12—180 km; Rady Ministrów z 30 XI 1949 w sprawie szczególnych największą wys. osiągają w Tatrach Wysokich — przywilejów dla górników w zakresie plac, praw ho2663 m (Garłuch); otoczenie stanowią od zach. Kotlina norowych, emerytalnych uprawnień urlopowych, waWęgierska, Dolina Morawy i Brama Morawska, od pn. runków bytowych. Kotliny Podkarpackie, od pn.-wsch. kotliny oddziela- KARTA NAUCZYCIELA, popularna nazwa ustawy jące K. od Płyty Czarnomorskiej; K. są górami fałdo- z 27 IV 1956, określającej prawa, obowiązki i przywiwymi, zbudowanymi gł. ze skał krystal., wapieni i fli- leje nauczycieli w zakresie warunków pracy, uposażeszu; dzielą się na K. Zach. od Bratysławy po doliny nia, zaopatrzenia emerytalnego itp. rz. San, Oslawa i Laborec, K. Wsch. do Przeł. Predeal KARTA STOCZNIOWCA, potoczne określenie i K. Pd. (Alpy Transylwańskie) od Przel. Predeal do uchwały Prezydium Rządu z 1 XII 1951 w sprawie Żelaznej Bramy; K. wyłaniały się z mórz w różnych szczególnych przywilejów dla pracowników przemysłu okresach geol.; obecną rzeźbę zawdzięczają sfaldowa- okrętowego w zakresie płac, praw honorowych, emeniu w trzeciorzędzie, zlodosvaceniu i działalności rzek: rytalnych oraz warunków mieszkaniowych, stoki przeważnie pokryte gęstymi lasami, na halach KARTAUNA [niem.], działo spiżowe o średniej wypas owiec; w K. spotyka się wilki, niedźwiedzie, długości lufy; używana w Europie w XVI—XVIII w.  Liść Kartezjusza 403 KARTEL [fr.], ekon. forma -♦monopolu kapitalist.; umowa między przedsiębiorstwami tej samej gałęzi produkcji, regulująca sprawy zakupów, produkcji i zbytu w celu monopolist, opanowania -♦rynku; poza ograniczeniami wynikającymi z umowy kartelowej przedsiębiorstwa zachowują samodzielność produkcyjną i handlową. KARTĘR SILNIKA -kadłub (silnika). KARTEZJAŃSKI UKŁAD WSPÓŁRZĘDNY CH-układ (współrzędnych). KARTEZJUSZ —Descartes René. KARTEZJUSZA LIŚĆ, mat. krzywa o równaniu *S + yS =» 3axy. KARTODIAGRAM [gr.J, rodzaj mapy przedstawiającej wartości liczbowe wybranych zjawisk gosp. w postaci wykresów umieszczonych w poszczególnych jednostkach adm.-terytorialnych. KARTOFEL —ziemniak. KARTOFLISKO, pole po ziemniakach (kartoflach) przed zaoraniem. KARTOGRAFIA [gr.]: 1) nauka o graficznym przedstawianiu na mapach pow. ziemi, jej kształtów oraz zjawisk na niej zachodzących; pomocnicza nauka geografii; znajduje również zastosowanie w innych dziedzinach (geologia, historia, adm. kraju, wojskowość, żegluga, lotnictwo, technika); 2) druk. produkcja map i atlasów. KARTOGRAFICZNA SIATKA, umowny rysunek przedstawiający na płaszczyźnie (mapie) sieć równoleżników i południków; pozwala m. in. na określanie współrzędnych geogr. dowolnego punktu Ziemi. KARtOGRAM [gr.], rodzaj mapy przedstawiający graficznie (kolorem lub szrafurą) wartości liczbowe określonego zjawiska, np. gęstość zaludnienia. KARTOMANCJA [gr.], wróżenie z kart, kabała; rzekoma zdolność odgadywania z kart losu człowieka. KARTOMETRIA [łac.-gr.], dział kartografii zajmuiący się określaniem powierzchni, długości rzek, wyso;ości itp. na podstawie pomiarów dokonanych na mapie. KARTON [fr.]: 1) gruby papier, rodzaj tektury; 2) w sztuce projekt monumentalnej kompozycji ściennej lub tkaniny wykonany ołówkiem, węgłem albo kredką; słvnne kartony Rafaela. KARTOTEKA [łac.-gr.]: 1) uporządkowany zbiór kart jednakowego formatu ustawiony w pudle, sporządzony do określonego celu; 2) skrzynki lub pudła do przechowywania kart. KARTUSZ [fr.], dekoracyjne owalne, sercowate lub zbliżone do prostokąta obramienie tarczy herb. tablicy, płaskorzeźby, malowidła itp.; stosowane od Renesansu, najczęściej z charakteryst. ornamentami okuciowym i zawijanym; także motyw ornament. o tvm kształcie w okresie Baroku i Rokoka. KARTUZI, w kościele kat. zakon o surowej regule założony 1084 przez św. Brunona z Kolonii; pierwsze osiedle w Chartreuse (Carthusia) obok Grenoble. KARTUZY, m. pow., woj. gd., na Pojez. Kaszubskim; 7300 mieszk. (1956); zakład artysŁ ceramiki i zabawek; gotycki kościół, dawniej klasztor kartuzów; Muzeum Kaszubskie. — Podczas zaboru pruskiego fala germanizacji wywołała silny opór ludności kaszubskiej; w okresie międzywojennym K. były ośrodkiem kaszubskiego ruchu regionalnego i kulturalnego. KARTY DO GRY, prostokątne kartoniki z umownymi znakami, służące do gry; pochodzą z Chin; komplet k. nazywa się talią; ilość k. w talii zależy od rodzaju gry — talia do wista, bridża — 52 karty, taroka — 78, pokera — 32; k. są w czterech kolorach: pik (wino), trefle (żolądź), kier (czerwień), karo (dzwonek). KARUZEL [fr.], zabawa rycerska z XVII w., tym różniąca się od wcześniejszych turniejów, że element widowiskowo-sportowy przeważał w niej nad walką. KARUZELA [fr.], popularna rozrywka dla dzieci oraz na zabawach lud.; obracające się w koło na pionowej osi ławeczki, drewniane koniki, łódki itp. KARWIA, w. rybacka i nadmorskie kąpielisko, pow. pucki, woj. gd., na Pojez. Kaszubskim; 380 mieszk. (1956). KARWICKI-DUNIN Stanisław (poł. XVII w. — λocz. XVIII w.), cześnik sandom., publicysta; zwoennik ograniczonych reform skarb.-wojsk.: De ordinanda República. Kartusz KASOWNIK KARWINA (Karvinä), m. w Czechosłowacji (Śląsk Cieszyński); 44 000 mieszk. (1955), w większości Polacy; ośrodek zagłębia węgl. Ostrawsko-Karwińskiego; przemysł chem.; gazownie, koksownie. KARY [tur.], koń maści czarnej z połyskiem. KARYKATURA [wł.], humorystyczne przedstawienie osób, zdarzeń lub przedmiotów w celowo zniekształconej postaci, z podkreśleniem i wyolbrzymieniem cech charakterystycznych, jako samodzielna gałąź sztuki rozwinęła się w XIX w.; słynni karykaturzyści: H. Daumier, P. Gavarni, w Polsce A. Orłowski, F. Kostrzewski. KARYNTIA (Kärnten), kraj związkowy Austrii: 9534 km2; 479300 mieszk. (1953); stoi. Klagenfurt; górzysta (Crossglockner 3798 m); duże obszary lasów i łąk górskich; uprawa zbóż, winnice; hodowla bydła; kopalnie węgla brun., ołowiu, cynku, żelaza; przemysł: metal., chem., drzewny, włókien. — Od 1335 w związku z Austrią. KARZEŁ: 1) biol. -♦karłowatość; 2) astr. gwiazda 0 stosunkowo małych rozmiarach (np. Słońce). Zob. też białe karły. KASA CHORYCH, zał. 1921 instytucja samorządowa zapewniająca uprawnionym członkom opiekę lekarską oraz zasiłki chorobowe; 1933 przekształcona na Ubezpieczalnię Społeczną. Zob. też lecznictwo ubezpieczeniowe. KASACJA [łac.]: 1) uchylenie wyroku sądowego przez sąd wyższej instancji, z reguły Sąd Najwyższy, z powodu niezachowania przepisów proceduralnych lub niewłaściwego stosowania prawa; 2) środek odwoławczy od orzeczenia sądu niższej instancji do Sądu Najwyższego; w Polsce obecnie nie stosowany. Zob. też rewizja (sądowa). KASA IM. MIANOWSKIEGO, Instytut Popierania Nauki, zał. 1881 w Warszawie w celu popierania twórczości nauk. (wyd. dzieł nauk., organizowanie zjazdów itp.); działała do 1939. KASANDRA, mit. gr. córka Priama i Hekuby, za sprawą Apollina wieszczka trojańska; po upadku miasta przybyła jako branka Agamemnona do Myken; zamordowana przez K Li ternnestrę. KASAREK, siatka rozpięta na obręczy osadzonej na kiju; służy do wyjmowania żywych ryb z -♦sadzów, Kasarek basenów itp. urządzeń. KASATA KLASZTORÓW, likwidacja klasztorów ł ich majątków w Królestwie Pol. przeprowadzona 1864 przez rząd carski z powodu udziału zakonników w powstaniu styczniowym. KASETA [łac.]: 1) zamykana skrzynka do przechowywania pieniędzy i kosztowności; 2) w fotografii światłoszczelne pudełko odpowiedniej konstrukcji mieszczące płytę lub błonę małoobrazkową. KASETON [wł.], wgłębione pole wieloboczne (najczęściej kwadrat) rzeźbione lub malowane, wykonane w drewnie, tynku, stiuku lub kamieniu jako ozdoba sufitu, podniebienia sklepień, kopuł, zwłaszcza w renesansie. KASINA WIELKA, w. 1 letnisko, pow. limanowski, woj. krak.,- wśród Beskidu Wyspowego; 2700 mieszk. (1956); drewniany kościół z XVI w. — 1932 ośrodek strajków chłopskich. KASJA -♦strączyniec. KASJOP Cp, dziś nie używana nazwa lutetu, pierwiastka chem. o liczbie atom. 71. KASJOPEJA, 1) mit. gr. żona króla Etiopów Kefeusa, matka Andromedy; przeniesiona przez bogów między gwiazdy; stąd nazwa konstelacji; 2) astr. gwiazdozbiór nieba pn.; w Polsce nigdy nie zachodzi. Zob. też niebo (mapa). KASJUSZ, Cassius Caius Longinus (I w. p.n.e.), uczestnik spisku przeciw Cezarowi; 42 po bitwie pod Filippi zabity na własne żądanie przez swego wyzwoleńca. KASKADA [fr.]: 1) zespól zapór (progów) zbudowanych na rzece dla uregulowania jej spadków i przepływów lub wykorzystania energii wody; 2) wodospad. KASOWNIK: 1) elektrotechn. rodzaj przekaźnika Kaseta. Kaseton 26' J. Kasprowicz KASPIJSKIE MORZE z mechanicznym przytrzymaniem zwory elektr., dzięki czemu sygnał świetlny trwa aż do czasu stawienia się wzywanej osoby i skasowania przez nią tego sygnału przez naciśnięcie przycisku kasownika; używany w urządzeniach sygnalizacji wywoławczej świetlnej w biurach, hotelach, szpitalach; 2) muz. w nutach graf. znak skasowania krzyżyka lub bemola. KASPIJSKIE MORZE, największe bezodpływowe jez. świata, na granicy Europy i Azji, głównie w ZSRR i częściowo w Iranie; 394 000 km2, głęb. do 980 m, zasolenie od 0,3%o na pn. do 14%o na pd.-wsch.; leży 2S m poniżej poziomu morza; ze względu na suchy i ciepły klimat K. M. stopniowo wysycha; w pn. części rozwinięte rybołówstwo (kawior astrachański), na wybrzeżu i pod dnem złoża ropy naftowej; w Zat. Kara Bogaz-Goł wydobycie soli; porty: Baku, Astrachań, Krasnowodsk, Bender Szah. KASPROWICZ Jan (1860—1926), poeta, tłumacz, historyk lit.; czołowy reprezentant poezji młodopolskiej; od naturalistycznych obrazów lud. i wierszy programowych przesyconych ideą rewolucyjną, przechodzi do utworów pełnych zawiłej symboliki, dając wyraz konfliktowi jednostki z otaczającym ją światem i szukając rozwiązania konfliktu w drodze filozof.-etycznei; Poezje, Hymny, Ballada o słoneczniku, Księga ubogich, Mój świat, Świat się kończy, liczne przekłady poet. z literatury ang., niem., fr., skand, i in. KASPROWY WIERCH, szczyt w gł. grzbiecie Tatr Zach., na pograniczu z Czechosłowacją; wys. 1988 m; obserwatorium meteorolog. PIHM, końcowa stacja kol. linowej z Kuźnic; narciarskie trasy zjazdowe, liczne szlaki turystyczne. KASPRZAK Marcin (1860 -—1905), rewol. działacz robotn.; współzałożyciel i wybitny działacz II Proletariatu; uczestnik ruchu socjalist. w Poznańskiem; redaktor „Gazety Ludowej“; od 1904 działacz SDKPiL; stracony za opór zbrojny w obronie drukarni partyjnej. KASPRZYCKI: 1) Wincenty (1802—49), malarz; Plac Bankowy w Warszawie, widoki Wilanowa, MoTysina, Natolina, Gucina; 2) Tadeusz (ur. 1891), generał, działacz sanacyjny; 1914—18 w legionach i POW; od 1936 minister spraw wojsk.; po 1939 na emigracji. KASSAI, rz. w Afryce, 1. dopływ Kongo; dł. 1950 km; źródła w Angoli (Sierra Massamba); wodospady Kwa i Wissmanna; żeglowna 789 km. KASSALA, ośrodek adm. prow. tej nazwy w Sudanie, w pobliżu granicy abisyńskiej; 36 000 mieszk. (1951); rozwój swój zawdzięcza spływającej z Abisynii rz. Gasz, tworzącej oazę; uprawa bawełny. KaccawA -^TTuniiok KASSEL, m. przem. w NRF (Hesja); 189 200 mieszk. (1955); galeria malarstwa; fabr. lokomotyw, wagonów, samochodów (Hcnschel); przemysł: włókien., optyczny; węzeł kolejowy. KASSERN Tadeusz Zygfryd (1904—57), kompozytor poi.; utwory orkiestr., fortep., wokalne. KASSIL Lew A. (ur. 1905), pisarz ros.; opowiadania i powieści z życia młodzieży, poświęcone problematyce moralnej wychowania młodych komunistów; Szwambrania. Ulica młodszego syna (współautorstwo z M. Polanowskim). KASSYUSZ Stanisław (1868—1904), działacz socjalist. w Królestwie Pol., Galicji oraz na emigracji w Szwajcarii, zwolennik akcji terrorystycznych wobec caratu; współorganizator pierwszego obchodu 1-majowego w Warszawie 1890; założyciel lwowskiego pisma „Robotnik“, więzień caratu, zesłaniec. KASTA, zamknięta grupa spoi. przestrzegająca ściśle swej odrębności; ma swoje tradycje, prawa i obyczaje; przynależność do k. jest dziedziczna. Kasty Kastaniety M. Kasprzak 404 indyjskie: w Indiach istniały pierwotnie 4 gł. k.: bramini — kapłani, kszatrijowie — wojownicy, należeli do niej wszyscy władcy indyjscy; wajsjowie — kupcy i rzemieślnicy; sudrowie — rolnicy i robotnicy. Z biegiem czasu, w miarę różnicowania się zajęć, powstawały nowe k.; najniżej stali -»-paria. Konstytucja indyjska zniosła przywileje kastowe 1950. KASTANIETY [hiszp.J, instrument perkusyjny do potrząsania, składający się z dwu drewn. płytek 0 kształcie połówek kasztana; używany w lud. tańcach hiszp. do podkreślania rytmu. KASTET [fr.], broń ręczna, płytka metal, w kształcie 4 złączonych obrączek do nakładania na palce; wzmaga silę uderzenia pięścią. KÄSTNER Erich (ur. 1899), pisarz niem. zamieszkały w NRF; powieści (Fabian), książki dla młodzieży (Emil i detektywi), wiersze satyryczne. KASTOR, a Geminorum — gwiazda drugiej wielkości w gwiazdozbiorze Bliźniąt. KASTOR I POLLUKS: 1) mit. gr. bliźniacy, synowie Ledy i Zeusa, stąd Dioskurowie (gr. dios — boski, Zeusowy, kuros — syn), uczestnicy wyprawy Argonautów; czczeni jako pomocnicy w walce i opiekunowie żeglarzy; 2) potocznie nierozłączni przyjaciele. KASTRACJA [łac.], trzebienie — operacyjne usunięcie gruczołów płciowych albo wyłączenie ich czynności przez naświetlanie promieniami Roentgena; powoduje bezpłodność i z reguły zanik lub osłabienie popędu płciowego, ale zachowuje zdolności do spólkowania; u zwierząt zwykle w celach hodowlanych; gdyż wskutek zaburzeń hormonalnych zachodzi szereg korzystnych zmian morfologicznych i fizjologicznych, np. szybsze tuczenie się i lepsza jakość mięsa; 1 roślin oznacza zwykle usuwanie pylników w celu uniknięcia samozapylenia przy przeprowadzaniu krzyżowego zapylania; kastrat — człowiek lub zwierzę po zabiegu operac.; muz. śpiewak, który przez kastrację przed mutacją zachował głos chłopięcy (sopran, alt); zabieg szeroko stosowany w okresie Baroku; najsłynniejszym k. był G. Farinelli. KASTRIOTA Jerzy —Skanderbeg. KASTYLIA, kraina hist. w Hiszpanii; adm. dzieli się na Nową Kastylię, krainę rolniczą w środk. H. (72 347 kmZ, 3 599 600 mieszk. 1952) i Starą Kasty1 i ę, krainę w pn. H. (66 313 km2, 2 246 300 mieszk. 1952); płaskowzgórze (Meseta) otoczone górami; klimat kontynent.; region uprawy pszenicy (25®/» zasiewu kraju); uprawa winorośli, oliwek; hodowla owiec; wielkie kopalnie rtęci, łupków, węgla kamień.; przemysł: maszyn., chem., włókien, (gł. w Madrycie); gł. m.: Madryt, Toledo, Burgos, Valladolid. W średniowieczu królestwo na Płw. Pirenejskim; połączona z Aragonią 1479 w Królestwo Hiszpanii. KASYDA [arab.], wiersz liryczny w poezji arab. o treści liryczno-panegirycznej, w którym rymują się tylko dwa pierwsze wiersze, a z następnych wyłącznie parzyste; przyjęła się w literaturze perskiej i tureckiej. KASY OPORU, od 1878 ekonomiczne związki robotn. organizowane przez Ludwika Waryńskiego w Królestwie Pol. w celu wspólnej obrony interesów zawodowych. KASY OSZCZĘDNOŚCIOWE, państwowe, komunalne lub prywatne instytucje kredytowe; przyjmują w -«-depozyt oszczędności, od których plącą procenty.' Zob. też spółdzielczość. KASY POŻYCZKOWE, instytucje samopomocowe na wsi pol. XVIII w. zakładane z pomocą właściciela wsi; udzielały kredytu chłopom. KASY STEFCZYKA -F. Stefczyk. KASYTERYT, minerał barwy ciemnej, o połysku diamentowym; tlenek cyny; występuje w niektórych granitach zmienionych pneumatolitycznie; najważniejsza ruda cyny (do 78V« cyny). KASZAK, med. guz powstający w skórze wskutek zamknięcia przewodu gruczołu łojowego, wypełniony białą, kaszowatą masą; występuje najczęściej w okolicach obfitujących w gruczoły łojowe (głowa, twarz, szyja, plecy). KASZALOT, potwal, Phuseter catodon — ssak morski z podrzędu waleni uzębionych; wszystkie oceany, z wyjątkiem wód podbiegunowych; dł. ciała do 20 m; żywi się glowonogami i rybami; dostarcza -»-olbrotu i -»-ambry. KASZEL, nagłe, ..głośne wyrzucenie powietrza z płuc; odruch obronny przeciwko dostaniu się obcego  405 ciała do dróg oddechowych; również objaw większości chorób oskrzeli, płuc i opłucnej. KASZGAR (Szufu), m. w zach. Chinach (prow. Sinkiang) w pobliżu granicy z ZSRR; 70 000 mieszk. (1952); ośrodek handl. pd. Sinkiangu na szlakach karawanowych. KASZGARLA, dzielnica Chin obejmująca pd. część prow. Sinkiang; 800 000 km*, ok. 2 500 000 mieszk.; olbrzymia kotlina otoczona górami Tien-szan na pn. i Kunlun na pd.; klimat kontynent., suchy (do 100 mm opadów rocz.); większość K. zajmuje pustynia Takla Makan; na wsch. słone jez. Łob-nor; uprawa zbóż, bawełny, owoców połudn. wyłącznie w oazach; chów bydła dostarcza artykułów eksport.; gł. m. Kaszgar, J arkend, Cho tan. KASZKIET -«-czako. KASZMIR, księstwo w pn. Indiach; 218 000 km*, 4 500 000 mieszk. (1951); stoi. Szrinagar; w części środk. Himalaje, na pn.-wsch. Karakoram, rozdzielone urodzajną doliną Indusu (ok. 40 km szer.) zajętą pod uprawy: pszenicy, jęczmienia, kukurydzy, ryżu, owoców, herbaty; w górach hodowla; wydobycie żelaza, boksytu, węgla kam.; gł. przemysł jedwabn.; wyrób dywanów i artyst. przedmiotów z metalu i jedwabiu; K. wraz z «-Dżammu od 1956 stanowi stan Indii. Kaszmir i Ożammu (terytorium sporne z Pakistanem); 240 300 km2, 4 400 000 mieszk. (1951); stoi. Szrinagar. KASZT -stos. KASZTA [niem.], druk. przyrząd zecerski; szuflada z przegródkami (tzw. króbki), w których umieszczone są czcionki i drobny —justunek zecerski. KASZTAN, cisawy — koń maści jasnorudej do ciemnoczekoladowej, z połyskiem lub bez; zupełny brak włosów czarnych. KASZTAN JADALNY, Castanea sativa, duże drzewo z rodziny bukowatych; Europa Pd., Afryka Pn., Azja; pojedyncze liście i jadalne owoce (kasztany) ukryte po 1—5 w twardej kolczastej miseczce. KASZTANOWIEC, Aesculus hippocastanuum, parkowe drzewo z rodziny kasztanowcowatych, rzędu terpen tynowców; pochodzi z Bałkanu; rozłożysta korona, piękne kwiaty zebrane w grona; pączki brązowe, ożywicowane, liście dloniasto złożone i charakterystyczne kolczaste owoce z dużymi nasionami; u nas niesłusznie zwany kasztanem. KASZTELAN [lac.], urzędnik stojący na czele kasztelanii, tj. okręgu grodowego będącego jednostką podziału adm. państwa poi. (XI—XIII w.), wykonujący funkcje administracyjne, sądowe i wojskowe; w w. XIV—XV k. stał się urzędnikiem ziemskim zasiadającym w radzie król., później w senacie (k. więksi i mniejsi — drążkowi). KASZUBI, z pochodzenia ludność grupy pomorskiej (zach.-slow.), obecnie wchodzi w skład terytorium etnicznie poi.; zamieszkuje gł. w pow. Wejherowo i Kartuzy; dawniej wyróżniano wśród nich drobne grupy: Kabatkowie, Karwatkowie, rybacy helscy, Belotki, Lyczaki i in. KASZUBSKI DIALEKT, najbardziej odrębny pod względem fonetycznym dialekt poi., stanowiący szczątek narzecza wschodnich Pomorzan. KASZUBSKIE POBRZE2E, pas przybrzeżnej niziny wzdłuż Bałtyku, od Zat. Gdańskiej po ujście rz. Słupi; od pd. sąsiaduje z Pojez. Kaszubskim; przybrzeżne jez.: Gardno, Łebsko, Żarnowieckie; między wydmami torfowiska; przedłużenie wydm stanowią mierzeje Helska i Wiślana. KASZUBSKIE POJEZIERZE, wsch., najwyższa i nairozleglejsza część Pojez. Pomorskiego; dł. ok. 100 km, szer. ok. 80 km; liczne pagórki morenowe porośnięte lasami mieszanymi i liściastymi, zwały głazów narzutowych, malownicze jeziora (największe Wdzydze i Charzykowskie), głęboko wcięte doliny rz. (Raduni, Wierzycy, Czarnej Wody, górnych odcinków Brdy, Słupi i Łupawy); nad jez. i rz. zabytkowe miasta i wsie, osiedla wypoczynkowe, ośrodki sportów i turvstvki wodnej. KASZYCA, skrzynia drewniana, z okrąglaków łączonych klamrami i śrubami; wypełniona kamieniami i zatopiona służy do posadowienia budowli wodnych lub wvkonywania np. nabrzeży, falochronów, jazów. KATABOLIZM —przemiana materii. KATAFOREZA, enem. wędrówka dodatnio naładoKasztan jadalny KATANGA wanych cząstek koloidu ku katodzie w czasie elektroforezy. Zob. też koloidalna micella. KATAJEW Walentin P. (ur. 1897), pisarz ros., prozaik i dramaturg; sztuka Kwadratura koła i powieść Defraudanci dają obraz konfliktów obyczajowych po rewolucji; powieść Czasie naprzód! mówi o ludziach pierwszej pięciolatki, Samotny biały żagiel i Syn pułku przedstawiają narastanie fali rewol. i samą rewolucję; Za władzę rad jest epopeją Wojny Narodowej. KATAKAUSTYKA, fiz. powierzchnia utworzona przez punkty przecięcia się bliskich promieni odbitych od sferycznego zwierciadła wklęsłego, a pochodzących z jednego punktu; jej przekrój ma kształt zbliżony do serca. KATAKLIZM [gr.J, katastrofa, klęska żywiołowa. KATAKUMBY [gr.]: 1) podziemne rozgałęzione korytarze w Rzymie, służące pierwotnie do celów militarnych, później jako miejsce zebrań chrześcijan w okresie prześladowań; starochrześc. cmentarze podziemne, nieraz w kilku kondygnacjach; groby drążone w ścianach i zdobione malowidłami ściennymi; najsłynniejsze (II—IV w. n. e.) rzym. (Domitilli, św. Kaliksta, Priscilli, św. Agnieszki) i neapol. (S. Gennaro); 2) podziemia pod kościołami albo budowle na cmentarzach, gdzie w pojedynczych zagłębieniach umieszcza się trumny. KATALAZA, enzym rozkładający nadtlenek wodoru na tlen i wodę; jest hemoproteidem. KATALEPSJA [gr.], med. stan wzmożonego napięcia mięśni; zesztywnienie całego ciała lub poszczególnych członków; występuje w histerii, hipnozie, schizofrenii. KATALIZA [gr.], zmiana szybkości reakcji lub kierunku jej przebiegu wywołana obecnością —katalizatora. Rozróżnia się k. jednorodną (homogeniczną), zachodzącą, gdy katalizator i substancja reagująca tworzą jedną fazę (np. kataliza w roztworach, gdzie katalizator i substancje reagujące tworzą składnik^ roztworu), oraz k. niejednorodną (heterogeniczną), zachodzącą, gdy katalizator tworzy odmienną fazę (np. reakcje gazowe przebiegające na katalizatorze stałym); autokataliza, szczególny przypadek k., w którym jeden z produktów reakcji chem. katalizuje jej przebieg.; k. jest zjawiskiem b. rozpowszechnionym tak w reakcjach chem. zachodzących w żywych organizmach, jak i w chemii stosowanej. KATALIZATOR, substancja, której obecność zmienia szybkość lub kierunek reakcji chem.; k. nie wchodzi w skład końcowych produktów i masa jego teoretycznie nie ulega zmianie; k. dodatni zwiększa szybkość reakcji; k. ujemny (inhibitor) zmniejsza jej szybkość. KATALOG [gr.]: 1) spis przedmiotów należących do określonego zbioru, opracowany wg ustalonych metod; k. biblioteczny, spis jednostek bibliot.; rodzaje: alfabetyczny (wg autorów lub tytułów dzieł), krzyżowy (uwzględniający w jednym alfabecie autorów oraz tytuły dzieł), rzeczowy (grupuje dzieła wg ich treści): działowy (podział na działy podst., następujące w kolejności logicznej), systematyczny (działy podstawowe rozpadają się na poddziały, np. —klasyfikacja dziesiętyna), przedmiotowy (hasłem jest przedmiot stanowiący gł. temat książki; 2) astr. k. gwiazd, zbiór podstawowych danych o gwiazdach wybranych kategorii; podstawowa pomoc przy wszelkich badaniach astronomicznych. KATALONIA (Cataluña), kraina hist. w pn.-wsch. Hiszpanii; 31968 km2, 3269 300 mieszk. (1952); klimat śródziemnomor. ; najbardziej ekonomicznie rozwinięty region w H.; uprawa zbóż, winorośli, oliwek; sadownictwo; kopalnie soli kamień, i potas., boksytów, ołowiu, niklu, węgla brunatn. (12°/o produkcji góm. H.); gł. przemysł włókien. (85% produkcji), chem., elektrotechn. (50%) ; fabryki parowozów, motorów, maszyn, cementu; przemysł poligraf., papierń.; gł. m. Barcelona, Sabadell, Tarrasa, Lérida. — Od 1137 weszła w skład Aragonii i z nią 1479 do zjednoczonej Hiszpanii;-1714 uzyskała częściową autonomię; 1873—74 próba stworzenia odrębnej republiki; stałe dążności separatystyczne. KATALOÑCZYCY, mieszkańcy pn.-wsch. części regionu śródziemnomor. Hiszpanii (Barcelona, Walencja, w. Baleary i Roussillon), ok. 25% ludności Hiszpanii; silnie rozwinięte poczucie odrębności nar. znajdowało wyraz w opozycji do rządów centr. i przejściowym tworzeniu własnego państwa. KATALOÑSKI JĘZYK, jeden z języków zach.-rom., pośredni między prowansalskim a hiszpańskim; tradycje lit. sięgają XIII w., rozkwit w XV w.; dziś mówi nim 5 min ludzi w hiszp. Katalonii (Barcelona). KATANGA (obecnie Elisabethville), prow. w pd.-wsch. Kongo; 560 080 km2, 1400 000 mieszk. (1954); gł. m. Elisabethville; wyżynna; klimat gorący z porą  Katapulta KATANIA deszczową; sawanny; gł. ośrodek góm. Konga (wydobycie miedzi, kobaltu, rud uran., srebra, cynku, ołowiu, manganu, węgla); butn. metali nieżelaz.; uprawy; sorgo, maniok, orzechy ziemne, bataty. KATANIA (Catania), m. i port we Włoszech (Sycylia); 321 000 mieszk. (1954); wielokrotnie niszczone wybuchami Etny; uniwersytet z 1445; eksport pomarańcz, cytryn; wyrób konserw owocowych. KATAPLAZM [gr.], gorący okład w postaci woreczka napełnionego rozgrzanym piaskiem, solą, owsem, siemieniem lnianym itp. KATAPULTA [gr.]: 1) staroż. machina woj. do miotania pocisków; działała na zasadzie wykorzystania energii skręconych żył lub powrozów; 2) wyrzutma używana dawniej do startu samolotu z pokładu statku (okrętu). KATAR [gr.], nieżyt — stan zapalny błony śluzowej, najczęściej w następstwie zakażenia; k. nosa objawia się nadmiernym wydzielaniem śluzu, kichaniem, łzawieniem; często bywa przyczyną zapalenia ucha środkowego i zatok bocznych nosa; k. sienny, jedna z chorób alergicznych, występująca u osób uczulonych, wskutek zetknięcia się z pyłkami roślin, zazwyczaj w porze kwitnienia traw. KATAR, szejkostwo (protektorat bryt.) na płw. Katar (wsch. część Płw. Arabskiego) nad Zat. Perską; 22 014 km*; 20 000 mieszk. (1954); pustynie i półpustynie, nieliczne oazy; wydobycie i eksport ropy naft.; połów pereł. KATARAKTA [gr.]: I) geogr. spadek wód rzeki, np. k. Nilu; -«-próg rzeczny; 2) med. —zaćma. KATAROWIE [gr.], chrześc. sekty rei. powstałe na Bałkanach w X w. jako kontynuacja paulicjan i manichejczyków; rozszerzyły się w innych krajach Europy, zwłaszcza w pd. Francji; głosili dualizm materii i ducha, hołdowali surowej ascezie, odrzucali sakramenty i kult kościoła. W XIII w. wytępieni przez krucjaty i inkwizycję. KATARYNKA, popularny dawniej jarmarczny i podwórkowy instrument muz. mechaniczny, wprawiany w ruch korbą. KATARZYNA: 1) K. I (1684—1727), druga żona Piotra I (Marfa Skawronska); od 1725 cesarzowa Rosji; 2) K. II księżniczka Zofia Anhalt-Zerbst (1729— 96), caryca Rosji; od 1745 żona Piotra III; po obaleniu go wstąpiła na tron; umocniła absolutyst. i centra list. system rządzenia; odnosiła się wrogo do rewolucji fr. i wszelkich przejawów rewol. w Rosji; stłumiła powstanie —Pugaczowa 1773—75, wywołane rosnącym za jej panowania uciskiem chłopstwa (wobec rozszerzenia praw szlachty w stosunku do f¡oddanych); stosując poitykę zaborczą powiększyła obszar państwa; 1783 zdobyła na Turcji Krym i Gruzję (protektorat), a na Polsce tereny z trzech rozbiorów; za jej panowania początek ros. kolonizacji Alaski; K. wprowadziła na tron poi. Stanisława Augusta, narzuciła tzw. gwarancje oddające ustrój Rzplitej pod opiekę Rosji. Popierała naukę, sztukę; pisała sztuki teatr, i wspomnienia. KATARZYNA JAGIELLONKA (1526-83), królowa szwedz., córka Zygmunta I i Bony, żona króla szwedz. Jana, matka Zygmunta III Wazy; usiłowała przywrócić w Szwecji katolicyzm. KATARZYNA MEDYCEJSKA (1519-89), córka Wawrzyńca (Lorenzo) II Medici, żona króla fr. Henryka II i matka trzech królów fr.: Franciszka II, Karola IX i Henryka III; 1560-63 regentka w okresie maloletności Karola IX; starała się utrzymać równowagę sił między katolikami i hugonotami w okresie wofen relT gł inspiratorka -Nocy św. Bartłomieja 1572. Katarzyna II 403 KATASTER, kadaster [lac.]: 1) urzędowy opis ziemi uwzględniający jej powierzchnię, formę własności, urodzajność, dochodowość; przeprowadzany w celach podatk.; na ziemiach poi. pierwszy kataster, tzw. józefiński, w Galicji 1785; 2) nazwa nadawana niekiedy podatkowi nałożonemu na nieruchomość; katastralne rejestry, księgi pomiarowe podające powierzchnię i dochód z poszczególnych parceli. Zob. też ewidencja ludności (e. gruntów i budynków). KATASTROFIZM [gr.]. w geologii teoria z I poł. XIX w., głosząca, że epoki geolog, są przedzielone wielkimi katastrofami niszczącymi cały świat organiczny, który następnie był na nowo stwarzany. KATATERMOMETR [gr.], przyrząd do pomiaru ochładzającego działania powietrza, tj. tei ilości ciepła, jaką traci w ciągu 1 sek powierzchnia 1 cm* ciała ludzkiego o temperaturze 36,5° wystawionego na działanie wiatru, temperatury i wilgotności powietrza. KATATONIA [gr.], jedna z postaci —schizofrenii; cechują ją zaburzenia ruchu: osłupienie, katalepsja, podniecenie ruchowe. KATATYMIA [gr.], wpływ uczuć na sądy, powodujący niejednokrotnie błędne ujęcie rzeczywistości. KATAYAMA Sen (1859—1933), jap. działacz robota.; Jeden z założycieli i przywódców KP Japonii. KATECHETA [gr.]: 1) we wczesn. chrześcijaństwie duchowny przygotowujący do chrztu tych, którzy pragnęli zostać chrześcijanami; 2) duchowny lub świecki nauczyciel religii w szkołach. KATECHIZM [gr.], wykład zasad wiary katol., ułożony w formie pytań i odpowiedzi. KATECHU, wyciąg z kory drzewa Acacia catechu (rodzina motylkowatych; Indie) lub z owoców palmy Ateca catechu; zawiera kwas garbnikowy używany do garbowania skóry i farbowania. KATECHUMENI [gr.], w pierwotnym kościele chrześc. przygotowujący się do przystąpienia do sakramentu chrztu. KATEDRA [gr.]: 1) kościół diecezjalny w siedzibie biskupa; 2) jednostka organizacyjna w szkole wyższej, obejmująca zespół pracowników nauk., prowadząca zajęcia ze studentami i badania nauk. w określonej dziedzinie wiedzy; 3) sprzęt szkolny — miejsce dla wykł 3 d ił { ćl C € O. KATEGORIE [gr.]: 1) rodzaje lub klasy wyróżnione w klasyfikacji; 2) filoz. zasadnicze, podstawowe pojęcia danej nauki; nazwa ¡pochodzi od Arystotelesa, który wyróżnił 10 kategorii filozoficznych (substancja, miejsce, czas, ilość itd.). KATEGORYCZNE ZDANIE, log. zdanie twierdzące lub przeczące w sposób bezwarunkowy. KATERINI, m. w pn. Grecji, (Macedonia); 24 600 mieszk. (1951); handel pszenicą, warzywami, winem i drewnem. KATERLA Józef —Żeromski Stefan. KATETER —cewnik. KATGUT [ang.], struna chirurgiczna — odpowiednio spreparowana kiszka kocia, barania lub kozia, służąca do zszywania ciała; obecnie wyrabiany również z tworzyw sztucznych. KATHARSIS [gr. oczyszczenie]: 1) lit. termin z Poetyki Arystotelesa — oczyszczające od namiętności działanie tragedii przez wywołanie w widzu doznań o charakterze emocjonalnym, jak strach, litość; 2) psych. termin używany w —psychoanalizie — uwolnienie chorego od zaburzeń psych, i towarzyszących im dolegliwości psvch. i fiz. przez uświadomienie mu jego utajonych kompleksów. KATHEDER-SOCJALIZM, ironiczna nazwa libeTalno-burż. poglądów grupy niem. profesorów i polityków w II poł. XIX w.; w teorii ekonomicznej k.-s. jest kontynuacją hist. szkoły; głosił konieczność przeprowadzania pewnych reform sjioł. poprzez interwencję państwa burż. w życie ekonomiczne; stąd czasem nazywany socjalizmem państwowym. Główni przedstawiciele: B. Hildebrandt, A. Wagner, L. Brentano, G. Schmoller, W. Sombart. KATION, —jon o ładunku elektr. dodatnim. KATIUSZA, popularna nazwa radź. wyrzutni rakietowej używanej w II wojnie świat KĄTKÓW Michaił N. (1818—87), pisarz ros., publicysta i wydawca; w młodości zbliżony do kręgu W. Bielińskiego, później ieden z najzagorzalszych wrogów ruchu rewol.-dcmofcr.; w okresie powstania poi. 1863 bezwzględny przeciwnik polskości. KATLEJA, Cattleija, roślina z rodziny storczykowatych; pochodzi ze strefy międzyzwrotnikowej Ameryki; cieplarniana, ok. 40 gatunków; piękne, najczęściej różowofioletowe kwiaty; przez krzyżowanie wyhodowano liczne odmiany.  407 KATMAI, wulkar. w G. Aleuckich na piw. Alaska, wys. 2286 m; ma jeden z największych kraterów na Ziemi; ostatni wybuch w 1912. kaTMainuU. stoi. Nepalu położona na wys. 1450 m; 108 000 mieszk. (1951); zabytk., pałac maharadży, świątynie. KATODA, elektroda po- „„„„„ łączona z ujemnym biegu- ^\ + nem źródła napięcia elektr. Zob. też anoda, ogniwo " galwaniczne, elektrolizer. Rura próżniowa KATODOWE PROMIE- do wyładowań NIE, strumień elektronów emitowanych z katody w próżniowej rurze do wyładowań i rozpędzanych napięciem przyłożonym ao elektrod. KATOLICKI KOŚCIÓŁ (od gr. katolikos — powszechny), rzym. kościół — powstał w poi. I w., po okresie prześladowań uznany 313 przez Konstantyna za religię państwową; 1054 odrywa się kościół wschodni (schizma wsch.); w XV w. próby reformy: Wyclif, Hus; W XVI w. ruch reformacyjny (Luter 1517), Zwinęli 1522, Kalwin 1536) wyłania nowe wyznania chrześc. K. w. w średniowieczu i cz. nowożytnych niejednokrotnie hamował rozwój nauki (Giordano Bruno), a w XIX i XX w. występuje przeciwko postępowym ruchom społecznym (encyklika -►Rerum novarum). Organizacja k.: na czele stoi papież (-►konklawe), jego doradcami są kardynałowie przez niego mianowani; k. k. dzieli się na diecezje (biskupstwa) pod władzą biskupów; diecezje łączą się w prowincje kość. pozostające pod władza arcybiskupów (metropolitów) lub patriarchów; w niektórych krajach wszystkie diecezje podlegają prymasowi; diecezje dzielą się na parafie obsługiwane przez proboszczów i wikarych. 1955 k. k. liczył 460 min członków, ok. 1500 arcybiskupów i biskupów. K. k. w Polsce średniowiecznej odegrał b. poważną rolę kult. (oświata, piśmiennictwo, sztuka, obyczajowość) i polit. (utrzymanie jedności nar. w okresie dzielnicowym). Zwycięstwo kontrreformacji i zdobycie przez k. k. stanowiska religii panującej doprowadziło w XVII w. do wzrostu fanatyzmu rei. i ciemnoty (wygnanie arian, procesy czarownic), w konsekwencji upadku oświaty i nauki; przy ogólnym marazmie, część duchowieństwa w dobie Oświecenia współdziałała jednak przy odnowie kult. i reformach spoi .-polit. W okresie rozbiorów hierarchia kość. na ogół przeciwstawiała się powstaniom, popieranym często przez niższe duchowieństwo, związane z ludem (ks. Ściegienny, księża w powstaniu 1863). W Polsce Ludowej istnieje porozumienie między Rządem PRL a Episkopatem Polski z kwietnia 1950, uzupełnione w grudniu 1956, oparte na zasadzie rozdziału kościoła od państwa, wolności rei., poszanowania prawa i władzy państw, przez kościół; w Polsce jest obecnie 26 diecezvj z prymasem na czele. KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI (KUL), wyższa uczelnia kat., zał. 1918 przez ks. J. Radziszewskiego w Lublinie. KATOLICYZM [lac.J: 1) kościół kat.; 2) wiara rei., zbiór dogmatów, instytucji i sakramentów odróżniających kościół rzym.kat., podporządkowany władzy papieża, od innych wyznań chrześc.; 3) nazwa obejnująca łącznie kościół rzym.kaL i gr.kat., w odróżnieniu od protestantyzmu. KATON: 1) K. Starszy, Marcuj Porcius Cato Censorinus (234—149 p. n. e.), polityk, mówca i historyk, twórca lit. prozy rzym.; konserwatysta i zażarty przeciwnik kultury nellenist., której wpływy zwalczał jako cenzor w 184; wróg Kartaginy: nieustannie domagał się jej zburzenia („ceterum censeo, Carthaginem, delendara esse“). Jego imię stało się synonimem człowieka bezwzględnego i surowych obyczajów; Początki — dzieje Rzymu od założenia miasta do 149, Księgi do syna — rodzaj encyklopedii i in.; 2) K. Młodszy, Marcus Porcius Cato Uticensis (95—46 p. n. e.), prawnuk poprzedniego, stoik; stronnik republikanów i Pompeiusza w jego wojnie z Cezarem; po klęsce Pompeianczyków odebrał sobie życie w Utyce. KATONA József (1791—1830), klasyk dramatu węg.; tragedia Bdn Bdnk wyraża idee oporu narodowego w pocz. XIX w. KATOWICE, m. woj., po w. miejski; na Wyżynie Śląskiej, w dolinie Rawy, pr. dopływu Brynicy; centrum Górnośl. Okręgu Przemysł.; 199 900 mieszk. (1956); pow. 66 km*; kopalnie węgla, huty, fabr. maszyn góm., wytwórnie chem., 'cegielnie. fabr. porcelany; duży ośrodek życia kult. i nauki; Wyższa Szkoła Ekon. i Wyższa Szkoła Muz.; ważny węzeł kol. — Pierwsza wzmianka 1598, prawa miejskie od 1865; od połowy KAUCZUK XIX w. rozwój górnictwa i przemysłu; obszar m. powiększony przez włączenie sąsiednich gmin w 1924 i 1951. ' . . KATOWICKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje Wyz. śląską zach. część Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej i Kotliny Oświęcimskiej oraz Beskid Śląski; leżąc na dziale wodnym górnej Odry i Wisły odczuwa dotkliwy brak wody; 9389 km*; 3 040 000 mieszk. (1956); gęstość zaludn. 324 osobv na 1 km*; w miastach 70,5V« ogółu ludności; gleby przeważnie piaszczyste, użytki rolne zajmują 56,4“/». lasy 29,2V« ogółu pow. woj.; duża rola sadownictwa i warzywnictwa; w Goczałkowicach sztuczny zbiornik wodny na Wiśle; surowce miner.: węgiel kam. i brun., ruda żel., rudy cynku i ołowiu, sól, siarka, źródła solanki; Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) — najważniejszy i największy w Polsce (26,1V« ogółu mieszk. woj. zatrudnionych w przemyśle), silnie zurbanizowany, 0 gęstej sieci komunikacyjnej; związany jest Kanałem Gliwickim przez Odrę z Bałtykiem; najważniejsze ośrodki przem.: Katowice, Bytom, Chorzów, Gliwice, Dąbrowa Górnicza, Zawiercie, Myszków, Częstochowa, Bielsko-Biała, Rybnik, Cieszyn; gł. działy gospodarki: górnictwo węgl., hutnictwo żelaza, stali, cynku, ołowiu. szkła; przemysł: maszyn., chem., miner., ceram., włók., drzewny, papierń., energet., elektrotechn.; gł. ośrodek nauk. Gliwice. KATTEGAT, cieśn. między Danią a Szwecją, na drodze z M. Bałtyckiego do M. Północnego; dl. ok. 200 km, szer. 60—122 km. KATULLUS, Caius Valerius Catullus (ok. 85 — ok. 54 p. n. e), jeden z największych liryków rzym.; utwory K. zachwycały prostotą języka, pięknem formy 1 szczególnym wdziękiem; elegie miłosne do Klodii, epigramaty o różnej treści oraz parafrazy elegii Safony i Kallimacha (Warkocz Bereniki). KATYLINA, Lucius Sergius Catilina (108—62 p. n. e.), zdeklasowany patrycjusz rzym., przywódca spisku 63 r. zrujnowanej młodzieży arystokr., której celem było zdobycie władzy i dokonanie w Rzymie przewrotu w celach osobistych; spisek wykryty i stłumiony przez Cycerona. KATYŃ, miejscowość w okręgu smoleńskim RFSRR, miejsce masowych grobów kilku tysięcy oficerów poi. internowanych od 1939 w ZSRR, a wymordowanych przez hitlerowców po zajęciu tych terenów. KAUCJA [łac.]: 1) zapewnienie wykonania zobowiązania (rękojmia) przez porękę, zastaw lub przyrzeczenie; 2) suma pieniężna złożona na zabezpieczenie wykonania określonego zobowiązania; w razie wykonania zobowiązania k. podlega zwrotowi, w przeciwnym razie przepada; k. sądowa, zabezpieczenie pieniężne składane w sądzie w sprawie karnej dla zwolnienia oskarżonego z aresztu, w sprawie cywilnej — na pokrycie odszkodowania. KAUCZUK: 1) k. naturalny, substancja otrzymywana z -►lateksu kauczukowych drzew; składa się z wielkocząsteczkowych węglowodorów nienasyconych; wykazuje dużą aktywność chem. (reaguje z różnymi substancjami, np. z siarką); podstawowy surowiec przemysłu gum.; 2) k. syntetyczny, tworzywo sztuczne otrzymywane przez polimeryzację butadienu lub jego pochodnych, najczęściej z dodatkiem innych monomerów, w obecności pewnych katalizatorów; własności zbliżone do k. naturalnego; daje się w analogiczny sposób przerabiać, przy czym otrzymuje się produkty przewyższające jakością k. naturalny. ‘ Kauczuk naturalny Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w tys. ton) Kraje Przeciętne roczne 1956 1934—1938 1948—1952 Świat 995 1740 1910 w tym: Indonezja 354 635 69S Federacja Malajska * 423 661 638 Syjam 32b 104 136b Cejlon 64b 102 97 Wietnam 39b 36 70 Sarawak 21 43 41 Liberia b 1,6 36 39 Nigeria b 2,3 14 38 Kambodża — 16 32 * Łącznie z Singapurem. b Eksport.  KAUCZUKOWE DRZEWA KAUCZUKOWE DRZEWA, dostarczające kauczuku; należy tu przeszło 100 gat., jak np. figowce, hewea, maniok i i«., rosnące przeważnie na obszarach tropik, i w tym celu uprawiane; sok (-►lateks) otrzymuje się przez nacinanie drzew, a następnie poddaje go odpowiedniemu procesowi technologicznemu; obecnie użytkowana prawie wyłącznie hewea. KAÜFFMANN Angelica (1741—1807), malarka 1 graiiczka pochodzenia szwajc. osiadła w Rzymie; przedstawicielka sentyment, klasycyzmu; głównie portrety, wiele osobistości polskich (portret Heleny ze Stadnickich Męcińskiej i in.). KAUFMAN Laura (ur. 1889), biolog; członek koresp. PAN; prof. WSR w Lublinie; prace z zakresu genetyki doświadczalnej i hodowli ogólnej zwierząt. KAUKASKA RASA, antropol. dawna nazwa obejmująca przedstawicieli białej odmiany człowieka; dziś uważana za mieszaninę ras. KAUKASKIE JĘZYKI, niewielka (3 min ludzi), ale b. zróżnicowana (około 40 języków) grupa językowa, którą uważa się za szczątek języków azjanickich (—jafetyckie języki); dzieli się na 3 podgrupy (rodziny): południową (np. język gruziński), pn.-zachodnią (np. język abchaski, dialekty Czerkiesów) i pn.-wschodnią (np. język czeczeński, awarski i in.); k. 	j. wykazują szereg wspólnych cech o strukturze gramatycznej. KAÜKAZ: 1) góry o charakterze alpejskim (ZSRR) między M. Czarnym a M. Kaspijskim; dl. ok. 1500 km, szer. 110—180 km; ok. 160 szczytów powyżej 4000 m, kilka przekracza 5000 m; najwyższy Elbrus (5633 m); K. dzieli się na: K. zach. od płw. Tamań do Elbrusu zbudowany z wapieni, K. środk., między Elbrusem a Kazbekiem ze skał krystal. i wulkanicz., pokryty wiecznymi śniegami i lodowcami; K. wsch. od Kazbeku do M. Kaspijskiego; surowce miner.: mangan, ropa naft., ołów, cynk, węgiel; gł. szlak komunik. -►Gruzińska Droga Wojenna należy do ZSRR (największa część), Turcji, Iranu; 2) K. Mały (Wyżyna Armeńska), góry na pd. od Kaukazu, oddzielone Niz. Kolchidzką i Kurańską; leży w ZSRR, częściowo w Turcji i Iranie; zbudowany ze skał wulkaniczn.; najwyższy szczyt Ararat (5156 m). KAULBACH Wilhelm von (1805—74), malarz niem.; wielkie kompozycje hist. i alegor. (freski w Neues Museum w Berlinie), portrety, ilustracje do Lisa Przechery (Reineke Fuchs) Goethego. KAULIFLORIA, wyrastanie kwiatów (i owoców) bezpośrednio z pnia lub gałęzi; spotykana np. u drzewa judaszowego, kakaowego, melonowego, u myszopłochu. KAULUN -Hongkong. KAUNAS -Kowno. KAUNITZ Wenzel Anton von, książę (1711—94) polityk austr.; kanclerz; 30 lat kierował polityką kraju; 1756 zorganizował koalicję przeciw Fryderykowi II; 1772 wciągnął Austrię do I rozbioru Polski. KAUTSKY Karol (1854— 1938), gł. teoretyk n Międzynarodówki Socjalistycznej i niem. socjaldemokracji, autor licznych dziel popularyzujących marksizm oraz prac hist.; współtwórca Programu Erfurckiego; 1883 założył czasopismo „Neue Zeit“, które redagował do 1917; zwalczał rewizjonizm Bernsteina w II Międzynarodówce, przeszedł jednak na pozycję centryzmu, a w okresie I wojny świat, zajął stanowisko pacyfistyczno-oportunistyczne; zwalczał Rewolucję Październikową; Nauki ekonomiczne K. Marksa, Pochodzenie chrześcijaństwa, Materializm historyczny. KAWA: 1) ziarna —kawowego krzewu (drzewa), o zawartości 1—2°/o kofeiny; z ogólnego zbioru (1953 r. — 2200 tys. ton) ok. 70*/o dostarcza Ameryka Pd.; 2) napar z ziarn k., o szlachetnym aromacie i smaku, w Europie przyjęty od połowy XVII w. jako używka; k. 	zbożowa, surogat z palonych i zmielonych ziam żyta oraz suszu cykorii i buraka cukrowego; k. słodowa, surogat z palonego słodu jęczmiennego oraz suszu cykorii i buraka cukrowego. KAWALERIA [wl.], konnica, jazda; rodzaj wojska znany od starożytności; w staroż. Grecji, Macedonii i Rzymie pełniła rolę pomocn.; w średniowieczu ciężka jazda decydowała w bitwach; od wprowadzenia broni palnej w XVI w. nowe typy k.: dragonia, rajtaria; później kirasjerzy, ułani i in.; w XIX w. znikł podział na jazdę lekką i ciężką; w okresie międzywoj. 408 w Polsce było 40 pułków k.; w ludowym WP jedna dywizja, rozwiązana 1947. KAWALKADA [wł.], orszak konny, kilku jeźdźców. KAWALLA, m. i port w pn. Grecji (Macedonia) nad M. Egejskim; 42100 mieszk. (1951); przemysł tytoń.; eksport tytoniu. KAWASAKI, m. na wyspie Honsiu w Japonii między Tokio I Jokohamą; 445 500 mieszk. (1955); stocznie; przemysł metalurg., maszyn., elektrotechn., chem., naftowy. KAWECKA Wiktoria (1875—1929), primadonna operCtKAWERINSlWeniamin A., właśc. Zillberg A. (ur. 1902), pisarz ros.; opowiadania fantast., powieści; Dwaj kapitanowie, Otwarta KAWERNA [lac.], med. jama gruźlicza. KAWIOR, solona ikra niektórych ryb, np. jesiotra, sterleta, wyza (z łososia — tzw. czerwony k.); luksusowy artykuł na przekąski. KAWIRÓNDO, wspólna nazwa dwóch grup, plemion Bantu i nilockiej (Ja-Luo, Luo) zamieszkujących Kenię (wsch. pobrzeże Jez. Wiktorii); ok. 800 tys.; uprawa roli, hodowla bydła. KAWITACJA, mech. powstawanie w płynącej cieczy obszarów wypełnionych parą lub pęcherzykami gazu; k. 	zachodzi wskutek lokalnego spadku ciśnienia w cieczy (np. za szybko poruszającym się ciałem); k. na powierzchni opływanych ciał powoduje ich gwałtowne mechaniczne niszczenie, np. na łopatach śruby okrętowej. KAWKA, Coleus monedula, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny krukowatych; zamieszkuje Europę, pn. i śr. Azję oraz pn. Afrykę; osiadła; dł. 40 cm, rozpiętość skrzydeł 70 cm; wszystkożerna; gnieździ się w koloniach na wieżach, w ruinach, rzadziej w lasach, w dziuplach drzew. KAWON, arbuz, Citrullus vulgaris — roślina z rodziny dyniowatych; Afryka; uprawiany w Europie pd.; łodyga płożąca się, duże kuliste owoce o grubej zielonej skórce oraz czerwonym, soczystym i słodkim miąższu; jadalny na surowo. KAWOWY KRZEW, kawowiec, Coffea — rodzaj krzewu lub drzewa z rodziny marzanowatych; gatunek C. arabica rośnie dziko w Afryce wsch. (Abisynia), uprawiany w obsza- Krzew kawowy: 1 — garach tropikalnych, zwłasz- łązka z kwiatami, 2 — cza w Brazylii; owoce — owoc, 3 — owoc z odsłodwunasienne czerwone pest- niętymi częściowo nasiokowce (ziarna stanowią —ka- nami, 4 — nasiona wę); kawy dostarczają również inne gatunki Kawowca; odróżniamy kawę afrykańską, arabską (Arabia), amerykańską (Ameryka Pd. i Środk.) oraz indyjską (Azja pd. i wsch.). Kawa Produkcja światowa i ważniejsi producenci K. Kautsky Kraje Powierzchnia uprawy (w min ha) Zbiory (w tys. ton) przeciętna roczna 1934—1938 przeciętna roczna 1934—1938 1955 Świat 2420 2870 w tym: Brazylia 3,5 1446 1370 Kolumbia 0,4* 251 390 Francuska Afryka Zach. 0,09» 8° 120J Meksyk 0,1 58 84 Salwador 0,1 64 73J Gwatemala • 0,1 55 67 Uganda 11« 65f Indonezja 124 62« Angola 17 60'< • 1932 r. b Bez Gwinei Franc. e Eksport d Dane szacunkowe. e Dane obejmują ok. 90*/« całej produkcji. f 1954 r. * 1953 r.  409 KAZINCZY KAYSERI, m. w środk. Turcji; 81 100 mieszk. (1955) 	; gł. ośrodek przemysłu baweln.; wyrób dywanów. Staroż. Cezarea. KAZACHOWIE, Kirgiz-Kazacy, błędnie nazywani Kirgizami; zamieszkują Kazachską SRR, środk.azj. republiki radź., Chińską i Mongolską Republiki Lud.; ok. 3,5 min; narodowość uformowana w XV—XVI w. z koczujących plemion turecko-mongolskich (hodowców bydła i wielbłądów). KAZACHSKA LITERATURA, przez setki lat ograniczona była do ustnej tradycji; przeciw uciskowi feudal. występują pieśniarze lud. (akynowie). Wielkie znaczenie zyskał pieśniarz D. Dżabajew, który mimo podeszłego wieku zajął wybitną pozycję w literaturze radź. Kazachstanu. Etnograf I. Altynsarin stworzył pismo kaz.; twórcą literatury i języka pisanego jest I. Kunanbajew. Wybitnymi współcz. pisarzami są: liryk i prozaik K. Abdykadyrow, M. Anesow i S. Mukanow. KAZACHSKIE PODGÓRZE, stare góry we wsch. Kazachstanie (ZSRR), silnie zniszczone przez erozję i wietrzenie; śr. wys. 800—400 m; złoża węgla, metali nieżelaznych; stepy i półpustynie. KAZACHSTAN, Kazachska SRR, rep. związk. w azjat. części ZSRR; 2 756 800 km2, 8 500 000 mieszk. (1956) 	; składa się z 16 obwodów; stoi. Ałma-Ata; K. obejmuje: na zach. część Niz. Nadkaspijskiej i Turańskiej z Mugodżarami i wyż. Ustiurt, na wsch. Pogórze Kazachskie, Siedmiorzecze, część Niz. Zach.-Syberyjskiej, na pd.-wsch. i wsch. góry Ałtaj, Tarbagataj, Dżungarski Ałatau, na pn. zbocza Tien-szanu; ponad 50#/o obszaru zajmują pustynie i stepy pustynne; rzeki: Syr Daria, Irtysz (elektrownie wodne), Ural; jez.: Aralskie, Bałchasz, Zajsan; klimat kontynent., suchy. Ludność: Kazachowie, Rosjanie, Ukraińcy, Uzbecy i in.; śr. gęstość zaludnienia ok. 3 na 1 km2, na pn. do 25, na pd.-wsch. do 100; ludność miejska 28*/o (1939); gł. m.: Semipałatyńsk, Karaganda, Ćzimkent; na pn. uprawa pszenicy, słonecznika i hodowla bydła rogat.; w środk. i zach. części hodowla owiec; na pd. uprawa ryżu, bawełny, buraków cukr.. tytoniu; duża hodowla owiec (20 325 000 szt. — 1955), m. in. karakułowych i cienkowełnistych; wydobycie węgla 28 min t (1955), gł. w okolicy Karagandy; znaczne wydobycie i hutnictwo miedzi (Bałchasz, Karsakpaj), ołowiu (Leninogorsk, Ćzimkent), cynku (Usf-Kamienogorsk), niklu, żelaza; wydobycie ropy naft. w Zagłębiu Emby 1 397 000 t (1955); przemysł: maszyn., chem. (nawozy fosfor.), skórz., obuwn., futrzarski, weln., baweln., mięsny i inne spoż. Historia. Dzisiejszy naród kazachski wytworzył się w XV—XVI w. z połączenia różnych szczepów turko-tatarskich; powstały w XV w. chanat kazachski, państwo o ustroju feudalnym, utrzymywał swą samodzielność w walkach z sąsiadami do połowy XIX w., gdy ziemie kazachskie całkowicie zajęła Rosja. Po zwycięstwie rewolucji socjalist. w Rosji Kazachowie weszli w skład Turkiestańskiej Rep. Socjalist., później Kirgiskiej, a po zmianie nazwy 1925 na Kazachską ASRR przeszli wprost do okresu budownictwa socjalist. z pominięciem stadium kapitalizmu: 1936 Kazachska ASRR wyodrębniła się z RFSRR i stała się republiką związkową. KAZAKIEWICZ Emmanuił G. (ur. 1913), pisarz ros., prozaik; opowieść Gwiazda poświęcona jest bohaterstwu żołnierzy zwiadu na froncie w okresie Wojny Narodowej; tematykę woj. kontynuuje powieść Wiosna nad Odra i opowieść Dwoje w stlepl; powieści: Serce przuiaciela, Dom na placu. KAZAKOW Matwiej F. (1738—1813), architekt moskiewski okresu klasycyzmu; Senat na Kremlu, Szpital Golicyński, cerkwie. KAZAMATA [wł.]: 1) b. wytrzymały schron w dawnych fortyfikacjach stałych; również lochy w twierdzy, służące za więzienie; 2) pomieszczenie dla dział pod pokładem okrętu.  KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE (koniec XIV w.), zbiór kazań, jeden z najdawniejszych zab>dków języka poi.; zachowane w kapitule gnieźnieńskiej. KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE (pocz. XIV w.), zbiór kazań, jeden z najdawniejszych zabytków języka poi.; zachowane w postaci 18 pasków pergamin., odnalezionych w oprawie rękopisu łae., należącego niegdyś do klasztoru benedyktynów na Sw. Krzyżu. KAZANIE, przemówienie o tematyce rei. lub morał., mające charakter pouczający. KAZANŁYK, m. w środk. Bułgarii, w Kotlinie Kazanlyckiej, gł. rejonie uprawy róż; 31 100 mieszk. (1956); wyrób olejku różanego. KAZAŃ. stoi. Tatarskiej ASRR, port nad Wołgą; 565 000 mieszk. (1956); zabytki archit. (twierdza); uniwersytet, instytut lotn. i in. wyższe uczelnie, instytuty nauk.; fabr. maszyn do pisania, taśmy film.; największy w ZSRR kombinat tłuszcz.; kombinaty: skórz., obuwn., przemysłu lniarskiego, futrzarski. KAZAŃSKI CHANAT, państwo tatarskie powstałe w poł. XV w. na skutek rozpadnięcia się -►Złotej Ordy; obejmowało tereny nad środk. Wołgą ze stolicą w Kazaniu; zdobyte przez Iwana IV Groźnego 1552. KAZAŃSKI SPISEK, spisek ros.-pol. wykryty wiosną 1863 w uniw. kazańskim; zorganizowany w celu wzniecenia powstania wśród chłopów ros.; inspirowany przez organizację „Ziemia i Wola“. KAZBEK, szczyt w górach Kaukazu, wys. 5047 m; wygasły wulkan, pokryty wiecznym śniegiem; lodowce. KAZEINA [łac. caseus-ser], sernik — główny składnik białka mleka, gdzie występuje jako kazeinian wapniowy; ważny surowiec w produkcji tworzyw sztucznych (galalit, lanital). KAZI Mohammed (1901—47), polit. działacz Kurdów, 1945—46 przywódca niepodległościowego ruchu przeciwko rządowi irańskiemu. KAZIMIERZ, imię królów i książąt poi.: 1) K. Odnowiciel (1016—58), książę od 1034; syn Mieszka II; zapewne 1037 wskutek buntu możnowładców uszedł do Niemiec; 1039 wrócił poparty przez cesarza; 1047 z pomocą ruską pokonał Masława; odbudował organizację państw, i kość.; 2) K. Sprawiedliwy (1138—94), książę, syn Bolesława Krzywoustego; od 1177 książę zwierzchni; od ok. 1173 władca dzielnicy sandom. i od 1186 mazow.; w polityce ulegał możnowładztwu; 3) 	K. Wielki (1310—70), król od 1333, syn Władysława Łokietka; ostatni z dynastii Piastów; popierał kolonizację wewn. i rozwój miast; dokonał gosp. i milit. umocnienia państwa oraz jego centralizacji; prowadził akcję jednoczenia ziem poi.; w wyniku procesu z Krzyżakami 1343 odzyskał Kujawy, pozostawiając im Pomorze Gdańskie; 1345 prowadził wojnę o Śląsk; 1349 przyłączył do Polski Ruś Halicką; przeprowadził kodyfikację prawa, 1364 założył uniwersytet w KraKazimierz Jagiellończyk kowie; 4) K. Jagiellończyk (1427—92), od 1440 w. książę litew., król od 1447, syn Władysława Jagiełły; pokonał opozycję możnowładców, 1454 nadał szlachcie przywileje nieszawskie; 1454—66 prowadził z Krzyżakami wojnę 13-letnią, w czasie której odzyskał Pomorze Cdańskie; przez małżeństwo z Elżbietą Habsburg uzyskał dla potomków prawa do tronu czes. ¿^.ZIMIERZ św. (1458—84), syn Kazimierza Jagiellończyka, uczeń J. Długosza; kanonizowany 1527. KAZIMIERZA WIELKA, osiedle przem., siedziba PRN, woj. kieł., nad Nidzicą, 1. dopływem Wisły; 3800 mieszk. (1956); cukrownia „Lubna“ z 1840; kościół z XVII w. KAZIMIERZ DOLNY, m., pow. puławski, woj. lub., nad pr. brzegiem Wisły; 3800 mieszk. (1956); w okolicy. piękne sady, zbiorowiska roślinności stepowej; miejsce letniskowe, ulubiona miejscowość malarzy. — Założony przez Kazimierza Wielkiego; w XV—XVII w. ośrodek handlu zbożem; podupadł w II poł. XVII w.; po II wojnie świat. (80*/« w gruzach) konserwacja 1 rekonstrukcja zabytk. budowli: ruiny got. zamku Kazimierza Wielkiego, kamienice renesans, w rynku, 2 spichlerze zbóż. nad Wisłą. KAZINCZY [kązinci] Ferenc (1759—1831), poeta prozaik węg.; organizator życia lit., reformator języka; pamiętnik Dziennik niewoli, epigramaty, przekłady Szekspira.  Kądziel KAZIRODZTWO KAZIRODZTWO, obcowanie płciowe między krewnymi w linii prostej lub rodzeństwem. KAZNOWSKI Lucjan (1890—1955), agrobiolog; członek koresp. PAN: prof. WSR w Lublinie; prace z zakresu uprawy i aklimatyzacji roślin. KAZUAR HEŁM1ASTY, Casuarios, casuarios, ptak z rzędu strusi austral.; lasy Nowej Gwinei i wysp sąsiednich oraz pn. Australii; wysokość do 180 cm; upierzenie czarne, głowa i szyja nagie, jaskrawo ubarwione, na głowie rogowy hełm. Tabl. X. KAZU1STYKA [łac. casus — przypadek]: 1) w scholastyce, głównie w teologii i prawoznawstwie, sztuka dostosowywania ogólnych zasad dogmatycznych i etycznych do poszczególnych przypadków; 2) potocznie krętactwo w dowodzeniu, naciąganie argumentów dla uzasadnienia fałszywej tezy. KAZURO Stanisław (ur. 1881), kompozytor i pedagog, organizator chórów; oratoria, pieśni, utwory chór., orkiestr., podręczniki z zakresu wokalistyki. KAZKO (?—1377), książę słupski od 1373, syn księcia wologosko-słupskiego Bogusława V, wnuk Kazimierza Wielkiego, który go adoptował 1368 i w testamencie wyposażył ziemiami w Polsce; zapis ten unieważniono. KĄDZIEL, zwój lnu, konopi lub wełny odpowiednio przygotowany do przędzenia na wrzecionie lub kołowrotku. KĄDZIOŁKI, brodawki przędne — przekształcone, brodawkowate odnóża odwłokowe pająków, biorące udział w wytwarzaniu nici pajęczej. KĄKOL, Agrostemma githago, pospolity chwast polny z rodziny goźazikowatych; roślina roczna o pojedynczych purpurowocóżowych kwiatach i trujących nasionach. KĄPIELE LECZNICZE: 1) k. borowinowe, zanurzanie tułowia lub kończyn w wannie zawierającej borowinę ogrzaną do 40—50°C; stosuje się w leczeniu przewlekłych stanów zapalnych, szczególnie w chorobach kobiecych i gośćcu; 2) k. piaskowe, przysypywanie tułowia i kończyn gorącym gruboziarnistym piaskiem w specjalnych wannach lub na dobrze nasłonecznionych plażach mor.; stosowane w leczeniu gośćca stawowego, mięśniowego, nerwobólów itp.; 3) k. solankowe, kąpiele w wodzie zawierającej 1—6°/e soli kuchennej; stosowane w kostnego i mięśniowego, ogólnego wyczerpania itp.; 4) 	k. słoneczne -►helioterapía. KĄPIEL METALOWA, techn. roztopiona, płynna masa metalu w piecach stalowniczych lub innych. KĄT, mat. część płaszczyzny ograniczona dwiema półprostymi OA i OB 0 wspólnym początku O (wierzchołek kąta) wraz z tymi półprostymi (ramiona kąta), oznacza się symbolem AOB; k. mierzymy w -►stopniach (miara stopniowa kąta) lub w —radianach (miara łukowa kąta). KĄT BRYŁOWY -kąt wielościenny. KĄT NATARCIA: 1) lotn. kąt między kierunkiem prędkości ruchu samolotu a cięciwą płata; 2) mech. przy obróbce skrawaniem kąt między ostrzem i prostopadłą do powierzchni obrabianej. KĄTOMIERZ, przyrząd do mierzenia i odmierzania kątów na rysunkach; najczęściej półkole lub kolo z naniesioną podziałką kątową; k. warsztatowy, przyrząd do dokładnego (do kilku minut kątowych) mierzenia kątów w częściach maszyn. KĄTOWNIK —kształtowniki. KĄT PADANIA (a), odbicia (6) i załamania (y) — kąt zawarty między promieniem padającym lub też K ąt padania (<x)> odbl_ odbitym albo załamanym ; zalamania {v) 1 prostopadłą padania, tj. prostopadłą do powierzchni w miejscu padania. Zob. też załamanie światła. 410 KĄTSKI: 1) Marcin (1635—1710), generał artylerii koronnej; dowódca i organizator artylerii w Polsce w II poł. XVII w.; wsławiony w wojnie z Turcją 1672—77 oraz w kampanii wiedeńskiej Jana Sobieskiego 1683; 2) Apolinary (1825—79), skrzypek-kompozytor w stylu salonowcym; założyciel —Instykig?? Kąt wielościenny leczeniu chorób po urazach, w 51 l»j ¿7 lit V f? i#. / środowisko I :«««««< środowisko 2 (««««« tutu Muzycznego w Warszawie. KAT TWARZOWY, kąt określający o*o* stopień wysunięcia ku przodowi twarzowej części czaszki. Zależność kąta widzenia od odKĄT WIDZENIA, ległości przedmiotu od oka ffz. kąt (o i 0), utworzony przez skrajne promienie wychodzące z przedmiotu (AB) i trafiające do oka; zależy od odległości danego przedmiotu od oka (ł i I')KĄT WIELOŚCIENNY, kąt bryłowy, naroże — mat. część przestrzeni ograniczona powierzchnią utworzoną z ciągu kątów płaskich AłSAa, A2SAs, ..., AnSAi, z których dwa niekolejne nie mają punktów wspólnych, oprócz wierzchołka S. KĄTY WROCŁAWSKIE, m., pow. i woj. wróci., w Kotlinie Śląskiej nad Bystrzycą, I. dopływem Odry; 2800 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny; kościół z XVI w., wieża ratuszowa z XVII w. KCIUK, pierwszy palec ręki złożony z dwóch członów (paliczków); dzięki zdolności przeciwstawiania się innym palcom upodabnia rękę pod względem czynności do kleszczy. KCYNIA, m., pow. szubiński, woj. bydg., nad Kcyninką, 4400 mieszk. (1956); drobny przemysł spoż.; w okolicach sól kamienna, glina, wapień. KCZZ —związki zawodowe. KEAN [ki :n]: 1) Edmund (1787—1833), wybitny aktor ang., przedstawiciel tzw. romantyzmu scenicznego; (Otello, Król Lear, Hamlet, Ryszard III) i 2) Charles (1811—68) syn E., aktor i dyrektor teatru, występował w Europie i Ameryce; najsławniejszy w rolach szekspirowskich {Hamlet). KEATS [ki:ts] John (1795—1821), ang. poeta romant.; antycznie stylizowane sonety, ody, poematy; Endymion, Izabella. KECZ [ang.], statek żaglowy dwumasztowy, z ożaglowaniem gafłowym lub innym, z masztem tylnym (—bezan) znacznie niższym od przedniego (—grotmaszt) ustawionym przed stanowiskiem sternika. KECZKEMET (Kecskemćt), m. w środk. Węgrzech; 64 000 mieszk. (1955); szkoły roln.; centrum okręgu sadown.-warzywn.; przemysł: przetwórczoowoc., cement., skórz.; węzeł kolejowy. KECZUA JĘZYK -Indian amer. języki. KEDROW Michaił N. (ur. 1893), aktor I reżyser ros., uczeń K. I. Stanisławskiego, reżyser MCHATu (reż. Płody edukacji L. Tołstoja). KEDYW, chedyw [pers. pan, władca] — 1867—1914 tytuł wicekróla Egiptu. KEDYW, skrócona nazwa Kierownictwa Dywersji utworzonego w ramach AK jesienią 1942 w celu prowadzenia sabotażu i dywersji. KEFALINY, związki organiczne z grupy fosfotłuszczowców; występują w białej substancji mózgu. KEFALLINIA (Cefalonia), największa wyspa Archip. Jońskiego (zach. Grecja); 752 km*, 47400 mieszk. (1951); uprawa winorośli, oliwek, bawełny, cytrusów, zbóż; gł. m. Argostolion. KEFAUVER [kafętwer] Carey Estes (ur. 1903), amer. prawnik i polityk, 1939—49 członek kongresu, od 1950 senator z partii demokr., przewodniczący komisji do badania praworządności w organach administracji. KEFIR [tur.], napój otrzymywany z mleka przefermentowanego przy udziale grzybków kefirowych; zawiera 0,2—0,6*/» alkoholu. KEITEL Wilhelm (1882—1946), feldmarszałek niem., 1938—45 szef nacz. dowództwa armii niem.; jako zbrodniarz woj. skazany przez Trybunał Norymberski na śmierć ł stracony. KEKKONEN Urho Kaleva (ur. 1900), polityk fiń., przywódca partii agrarnej, kilkakrotny minister i premier, realizator porozumienia fińsko-radz.; od 1956 prezydent Finlandii. KEKROPS, mit. gr. pierwszy król ateński, syn  411 KERMAN Ziemi, z kształtów pół-człowiek, pól-wąż; rozstrzygnął na rzecz Ateny spór między nią i Posejdonem o władzę nad miastem; zakładając Akropol (Kekropia) położył podwaliny pod późniejsze Ateny. KEKULÉ von Stradonitz August (1829—96), chemik niem., stwierdził szczególną zdolność atomów węgla do wzajemnego łączenia się (łańcuchy węglowe); 1866 ogłosił teorię budowy benzenu jako pierścienia sześcioczłonowego, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju chemii związków aromatycznych. KELLER Gottfried (1819—90), pisarz szwajc.; realista; wywarł wielki wpływ na rozwój powieści niem.; liryki, nowele z życia mieszczaństwa szwajc. (Ludzie z Seldwili, Siedem legend) oraz wielka powieść autobiogr. Zielony Henryk. KELLERMANN: 1) François Christophe (1735— 1820), książę de Valmy, marszałek Francji; zwycięzca spod Valmy 1792; 1814 przeszedł na stronę Burbonów; 2) Bernhard (1879—1951), pisarz niem.; pierwsze powieści liryczne (Yester i Li), późniejsze o tematyce spoi. (Tunel, Przełom, Taniec umarłych). KELLES-KRAUZ Kazimierz, pseud. Luśnła (1872— 1906), socjolog poi., teoretyk PPS, wyki. socjologii w Collège Libre des Sciences w Paryżu, potem na wolnym uniw. w Brukseli. Interesował się przede wszystkim teorią i praktyką socjalizmu; Socjologiczne prawo retrospekcji, Materializm ekonomiczny. KELLOGG Frank Billings (1856—1937), polityk amer., 1925—29 sekretarz stanu, 1928 współtwórca paktu -»Briand-Kellogg. Pokojowa nagroda Nobla 1929. KELOID -»bliznowiec. KELSEN Hans (ur. 1881), teoretyk prawa, wykładał w Wiedniu, Kolonii, Pradze i Genewie, od 1940 przebywa w USA; współpracownik Roosevelta w opracowaniu Karty Atlantyckiej; Ogólna nauka o państwie, General Theory of Law and State (Ogólna teoria prawa i państwa). KELVIN Lord -«-Thomson William Sir. KEMAL (KAMAL) PASZA Mustafa Atatürk 1881— 1938), tur. generał i mąż stanu; uczestnik ruchu mlodotureckiego, dowódca armii w I wojnie świat., od 1919 przywódca tur. ruchu narodowego, który 1923 doprowadził do przekształcenia Turcji w republikę; jako jej pierwszy prezydent 1923—38 rządząc autorytatywnie przeprowadził wiele reform zmierzających do modernizacji państwa; 1931 otrzymał - tytuł Ghazi („Zwycięzca"), 1935 przyjął nazwisko Atatürk („Ojciec Turków"). KEMBLE [kembl], nazwisko rodziny ang. aktorów: 1) Sarah (1755—1831), znana jako Sarah Siddons; w rolach tragicznych zdobyła światową sławę; 2) John Philipp (175/—1823), uważany za najwybitniejszego tragika ang. swoich czasów; 3) Charles (1775—1854), dyrektor teatru Covent Garden, KEMEROWO (Kiemierowo — dawniej Szczegłowsk), m. obw. w Ros. FSRR (Zagłębie Kuźnieckie); 240 000 mieszk. (1956); instytut górn.; kopalnia węgla kam., koksownie; przemysł chem. (m. in. produkcja nawozów azot., farb anilin., mas plastycz., farmaceut.); fabr. urządzeń elektrotechn. dla kopalń. KEMIJOKI, rz. w pn. Finlandii; dł. 494 km, wpada do Zat. Botnickiej; liczne progi i jez.; spław drewna; zamarza na okres 6 miesięcy. KEMULA Wiktor (ur. 1902), chemik, prof. Uniw. Warsz., członek koresp. PAN; prace z polarografii i spektrografii; twórca b. czułej metody analit tzw. chromatopolarografii (-»-chromatografia). KENAF -»ketmia. KENEL, petrograficzna odmiana węgla. KENTA: 1) kolonia i protektorat bryt. we wsch. Afryce; 583 000 km*, 6 000 000 mieszk. (1955), Murzyni; wyżyna o klimacie sawanny (okresowe deszcze) z górami wulkan. (Kenia); wywóz bawełny, cukru, kawy i wełny; gł. m.: Nairobi (stoi.), Mombasa, Malincii i Łamu. — Kolonia ang. od 1887, powiększona 1890; po II wojnie świat, silny ruch nar.wyzwoleńczy; 2) masyw wulkaniczny w Afryce Wsch.; wys. 5199 m; najwyższy szczyt Mount Pigott, pokryty lodowcami; obszar «źródłowy licznych rzek. KENIG Józef (1821—1900), dziennikarz, publicysta polit., krytyk teatr.; 1859—89 nacz. redaktor „Gazety Warszawskiej". KENION -»kanion. KENNEDY [kęnady] Joseph Patrick (ur. 1888), amer. bankier, przemysłowiec i polityk, członek partii demokr., bliski współpracownik Roosevelta, 1937—40 ambasador w Londynie. KENÖTRON -»prostownicza lampa. KENOZOIK [gr.J (era kenozoiczna), piąta, najmłodsza era geol. od ok. 60 min lat temu do dziś; charakteryzuje ją panowanie roślin okrytozalążkowych i ssaków; pod koniec ery pojawia się człowiek. Zaznacza się silna -»orogeneza alpejska (Alpidy) i związany z nią wulkanizm; pod koniec ery epoka lodowcowa. Era ta obejmuje dwa okresy: trzeciorzędowy i czwartorzędowy. Zob. też stratygrafia (tabela). KENSINGTON [kęnzyńton], zach. przedmieście Londynu, zamieszkane przez zamożne warstwy; 3 muzea (Kensington, Alberta, Wiktorii). KENT, hrabstwo w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia), między Tamizą a Kan. La Manche; 3949 km2, 1 563 300 mieszk. (19511; pagórkowaty (Downs), żyzny obszar; rozwinięte rolnictwo (pszenica), warzywnictwo, sadownictwo; uprawa chmielu; gł. m. Maidstone (stoi.) Canterbury, Dover, Folkestone. KENTIA -howea. KENTUCKY (Ky.) [kantąky], stan we wsch. USA; 104611 km2, 2 944 800 mieszk. (1950), Murzyni 6°/«; stoi. Frankfort (11 900 mieszk.); obejmuje tereny na pd. od rzeki Ohio, na wscn. górzysty, na zach. nizina Mississippi; intensywne roln.; uprawa tytoniu (2 miejsce w USA); wydobycie węgla (ok. 75 min t rocz.); gł. m. Louisville. KEPLER Johannes (1571 —1630), astronom i matematyk niem., jeden z twórców współcz. astronomii; ustanowił trzy prawa dotyczące ruchu planet (Keplera prawa), opracował teorię załamania światła przez soczewki, wynalazł teleskop astronomiczny. KEPLERA PRAWA, trzy prawa dotyczące ruchu planet wokół Słońca: I — każda planeta porusza się o elipsie, w jednym z ognisk której znajduje się łońce; II — pola zakreślone w równym czasie przez promień wodzący planety są równe; III — sześciany średniej odległości planet od Słońca mają się do siebie jak kwadraty okresów ich obiegów dokoła Słońca; K. p. są szczególnym przypadkiem praw ruchu wynikających z prawa powszechnego ciążenia. KERALA, nazwa nowego (1956) stanu w Indiach utworzonego przez powiększenie stanu Trawankor-Koczin; 38 798 km*, 13 600 000 mieszk. (1951); stoi. Tiruanantapuram; stan K. jest rządzony przez komunistów, którzy uzyskali większość w wyborach 1957. KERATOFIR, magmowa skała wylewna, zbliżona do -»porfirów i -»porfirytów. KERATYNA, białko występujące w rogach, włosach, paznokciach itd.; nierozpuszczalna w wodzie, rozcieńczonych kwasach ani zasadach. KERBABAJEW Berdy M. (ur. 1894), pisarz turkmeński, poeta i prozaik; wiersze, poematy i powieści poświęcone życiu i pracy ludu turion, przed rewolucją i później; Ajsoitan z krainy białego złota. KERBELA, m. w środk. Iraku; 44 200 mieszk. (1947); miejsce pielgrzymek mahometan. KERCZ: 1) wsch. część Piw. Krymskiego, między M. Czarnym a M. Azowskim; ok. 3000 km2; bezleśna, gleby gliniaste; eksploatacja gazu ziemnego i rudy żel.; 2) m. w Ukr. SRR na Krymie nad Cieśniną Kierczeńską; 104 500 mieszk.; wydobycie i wywóz rudy żel. (gł. do Donbasu), huta żelaza; przemysł stoczniowy, rybny. KERCZEŃSKA CIEŚNINA, łączy M. Azowskie z M. Czarnym; dł. ok. 41 km, szer. 4—15 km; na zach. brzegu port Kercz. KERESZ, rz. na Węgrzech, 1. dopływ Cisy, dł. 330 km; źródła w Rumunii na zach. stokach G. Biharskich. KERGUELEN, grupa (ok. 300) wulkan., górzystych wysp w pd. części Oc. Indyjskiego; terytorium zamor. Francji; 6300 km2, bez stałej ludności; klimat polarny; baza w czasie polowania na foki. KERMAN, m. w pd.-wsch. Iranie; 53 000 mieszk. (1955); duży ośrodek handl.; słynne artyst. rzemiosło (dywany, szale, wyroby z brązu); węzę! dróg. karawan; staroż. Carmana; wiele zabytków dawnej architektury. P,‘Pj i t.-L Prawa Keplera  KERMANSZAH KERMANSZAH, m. w zach. Iranie; 106 000 mieszk. (1955); duży ośrodek przemysłu naft. (połączony ropociągiem z polami roponośnymi Naft-i-Szah); niewielki przemysł: skórz., włókien., cukrown., handel produktami roln.; węzeł drogowy, karawrnowy. KERNIT, bezbarwny minerał; uwodniony boran sodu; występuje w dużych skupieniach w okręgu Kern (Kalifornia); obecnie gł. źródło otrzymywania boru. KERRA KOMÓRKA, naczyńko szklane wypełnione odpowiednim ciekłym dielektrykiem (najczęściej nitrobenzenem), w którym umieszczone sa 2 elektrody, tworzące kondensator; gdy między elektrodami wytworzy się różnicę potencjałów, ciecz uzyskuje własności kryształu jednoosiowego; promień światła dzieli się w cieczy na dwa promienie, biegnące z różnymi prędkościami: promień spolaryzowany równolegle do linii pola elektr. i promień spolaryzowany prostopadle (-►polaryzacja światła). KERSANTYT —lamprofiry. KERSCHENSTEINER Georg (1854—1932), pedagog niem., reformator szkolnictwa, rozwinął szkolnictwo zawodowe; wybitny teoretyk tzw. szkoły pracy; Pojęcie szkoły pracy, Charakter, jego pojęcie i wychowanie. KESON [fr.J: 1) bud. urządzenie w postaci skrzyni stalowej lub żelbetowej do wykonywania prac pod wodą lub w nawodnionym gruncie; z k. wodę usuwa się pod nadciśnieniem; 2) lotn. zespół konstrukcyjny w postaci skrzyni o cienkich ściankach, przenoszący obciążenia skręcające płat, a często też i zginające; najczęściej przebiega wzdłuż całego skrzydła samolotu. KESONOWA CHOROHA, pujących u ludzi, którzy przebywali pod ciśnieniem znacznie przekraczającym 1 atm., po powrocie do normalnego ciśnienia atmosfer., np. u nurków; choroba jest tym groźniejsza, im szybszy był powrót do normalnego ciśnienia; objawy: bóle i zawroty głowy, omdlenia, bóle mięśni, wymioty, duszność, porażenia kończyn, zaburzenia wzroku i mowy, głuchota, zapalenie stawów; przyczyną choroby jest gromadzenie się we krwi i tkankach "pęcherzyków wolnego azotu, zaczopowujących drobne naczynia krwionośne. KESSELRING Albert (ur. 1885), niem. feldmarszałek lotn., 1941—45 nacz. dowódca we Włoszech, od marca 1945 dowódca frontu zach.; jako zbrodniarz woj. skazany 1947 przez sąd ang. na karę śmierci, ułaskawiony. 1952 wypuszczony na wolność. KESTELSKA KULTURA, przypisywana Awarom; nazwa od cmentarzyska w miejscowości Keszthely na Węgrzech. KET Robert (?—1549), ang. szlachcic; przywódca powstania chłopskiego w hrabstwie Norfolk 1549; po stłumieniu powstania stracony. KETMIA, Hibiscus, rodzaj rocznych lub wieloletnich (drzewiastych) roślin z rodziny ślazowatych; kraje tropikalne i subtropikalne; na włókno uprawiane są 2 gatunki: ketmia (H. esculentus); i kenaf, czyli k. konopiowata (H. cannabinus); krzewiasty gatunek zw. różą chińską (H. rosa sinensis) jest hodowany w doniczkach; ma liście jajowate, zaostrzone, kwiaty duże, czerwone lub białe, szybko przekwitające; pochodzi z Chin. KETOKSYMY -oksymy. KETONY, związki org. zawierające grupę karbonylową ^CO połączone z dwoma rodnikami org. (tzw. grupa ketonowa); najprostszym ketonem jest aceton CH3COCH3. . . , . KETO WIE, Jenisejczycy — jenisejscy Ostiacy zamieszkujący środk. bieg rz. Jenisej, osobna grupa jęz. ok. 1 tys.; obecnie całkowicie osiedli; obok myślistwa i rybołówstwa ogrodnictwo i hodowla renów. KETOZY, ogólna nazwa cukrów zawierających w cząsteczce grupę ketonową ^CO; w zależności od liczby atomów tlenu mówi się np. o ketopentozach (5 atomów O), ketoheksozach (6 atomów O). Zob. też aldozy. Keson płata zespól objawów wystę- 412 KETTLER Gothard von (1518—87), ostatni mistrz zakonu infl.; 1562 rozwiązał zakon, a poddawszy Inflanty Polsce otrzymał jako lenno księstwo kurlandzkie. KEY Ellen (1849—1926), pisarka szwedzka, działaczka ruchu kobiecego, propagatorka skrajnie indywidualistycznego wychowania; Stulecie dziecka. KEYNES [kejnz] John Maynard (1883—1946), ekonomista ang.; wybitny teoretyk polityki ekon. współczesnego państwa kapitalist. i propagator idei kierowanego kapitalizmu, twórca teorii pełnego zatrudnienia i manipulowanego pieniądza; Economic Consequences of the Peace (Gospodarcze następstwa pokoju), Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. KĘDZIERSKI Apoloniusz (1861—1939), malarz; obrazy rodzaj, i pejzaże; Antek astronom, Podsiewanie, liczne akwarele. KĘDZIERZAWKA, objawy chorobowe przy wirusowych schorzeniach roślin, np. ziemniaka; występują w postaci zniekształceń i pomarszczeń liści oraz pozaginania ich brzegów i końców ku dołowi albo w postaci skrócenia nerwu gł., bocznych liści i łodygi; obniża plon. KĘDZIERZYN, m. przemysł., pow. koziełski, woj. opol., nad Kanałem Gliwickim i Kłodnicą; 15 000 mieszk. (1956); duży kombinat przemysłu chem. (związki azotowe, paliwo syntetyczne) wybudowany 1953 i w dalszym ciągu rozbudowywany. Tabl. 59. KĘPIŃSKI Zdzisław (ur. 1911), historyk sztuki i konserwator, prof. Uniw. Pozn.; prace głównie o sztuce romańskiej; Odkrycie w Strzelnie. KĘPNO, m. pow., woj. pozn., w G. Kocich, nad Samicą, ł. dopływem Prosny; 8800 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż., cegielnia, fabr. trykotaży; rezerwaty leśne. KĘSISKA —walcowanie. KĘSY, asortyment węgla. KĘTRZYN, m. pow., woj. olszt., nad rz. Guber, pr. dopływem Łyny; lokalny węzeł kol.; 13200 mieszk. (1956); największy ośrodek przemysłu przetw.-rolnego i spoż. w woj. olszt.; warsztaty sprzętu sport.; zabytki z XIV w.; nazwa od W. Kętrzyńskiego. KĘTRZYŃSKI: 1) Wojciech (1838—1918), historyk; uczestnik powstania styczniowego; dyrektor Ossolineum; autor prac z zakresu historii średniow. i dziejów Mazur; Studia nad ludnością Prus krzyżackich; 2) Stanisław (1876—1950), prof., historyk, dyplomata, znawca historii średniow. i nauk pomocniczych historii; 1920 prof. Uniw. Warsz.; 1922 w służbie dyplomatycznej; Kazimierz Odnowiciel; Królestwo Wielkopolskie; Zarys nauki o dokumencie. KĘTY, m., pow. oświęcimski, woj. krak., nad Solą; 8400 mieszk. (1956); przemysł metal., włókien., drzewny; kościoły z XVII i XVIII w. klasztor reformatów z pocz. XVIII w. KHAKI [pers. chak — ziemia, proch], kolor, barwa ochronna zielonkawobrązowa przyjęta od czasów wojny ang.-burskiej 1899—1902 w umundurowaniu większości armii świata. KHMER -Kambodża. KHMEROWIE, autochtoniczna ludność wsch. części Indochin (Kambodża); jeżyk khmer rodziny australoazjat.; kopieniacze; wysoka cywilizacja w okresie IX— XIV w. (bogata literatura, architektura i sztuka). KIACHTA, m. w Buriacko-Mongolskiej ASRR przy granicy z Mongolią; 5200 mieszk. (1939); dawny ośrodek handlu z Chinami; przemysł obuwn., drzewny. KIACZELI Leo, właśc. Szengełaja Leon (ur. 1884), pisarz gruz., prozaik; tematykę jego powieści stanowi walka rewol. chłopów gruz. oraz socjalist. przebudowa wsi; Krew, Gwadi Bigwa. KIANGSI, prow, w pd. Chinach; 173 000 km2, 6772000 mieszk. (1953); stoi. Nanczang; wzdłuż granic prowincji wzgórza obniżające się ku wnętrzu zajętemu przez dolinę rz. Han-ciang i jez. Pojang; klimat umiark., na pd. podzwrotn.; zimą uprawa zbóż i roślin oleistych, latem — bawełny, rami, herbaty, trzciny cukr., pomarańcz; największa w Chinach produkcja wolframu; węgiel koksujący, kaolin; przemysł włókien., spożywczy. < K1ANGSU, prow, we wsch. Chinach; 89 000 km2, 41 252 200 mieszk. (1953); najgęściej zaludniona prowincja Chin (464 na km2); stoi. Nankin; nizinna, gęsta siec rzeczna; na obszarze K. największe jeziora Chin Wsch. — Tai, Hungcv-hu, Kaoju-hu, połączone W. Kanałem; klimat łagodny, wilgotny; intensywne rolnictwo; największa w Chinach produkcja bawełny, uprawa ryżu i in. zbóż, orzechów ziemnych; hod. jedwabników; gł. okręg przemysłu włókien.; przemysł: stoczn., Na^k'nmasz^n"’ SP°^-» 8ł- m-: Szanghaj, Suczou, Wusi,  413 KIAOCZOU, terytorium 1036 km2 w prow. Szantung (Chiny); obejmuje piw. Cingtao i zat. Ciaosien; wydzierżawione Niemcom w 1898, wróciło do Chin w 1922; nazwa od m. Kiaoczou (obecnie Ciaosien — 50 000 mieszk.). KIBITKA (arab.]: 1) kryty dachem wóz lub sanie we wsch. Europie i Azji; w Rosji carskiej k. wywożono zesłańców polit.; 2) kopulasty namiot ludów tur.-tatarskich. KIBUC, gospodarstwo rolne w Izraelu; praca jest zorganizowana kolektywnie, inwentarz, ziemia i dochód są własnością wspólną. KICHAWIEC, sabadyl, Sabadilla officinalis — cebulkowa roślina z rodziny liliowatych; Ameryka Srodk.; nasiona zawierają silnie trujący i drażniący alkaloid wprflfTvnp- lpf*7nir7v KICIŃSKI Bruno (1796—1844), dziennikarz i poeta; założył „Kurier Warszawski“, wydawał i redagował kilka innych pism; brał udział w powstaniu listopadowym. KICKI Ludwik (1799—1831), generał; oficer Księstwa Warsz. i adiutant w. księcia Konstantego, następnie dowódca brygady jazdy; poległ pod Ostrołęką. KICZ [niem.], obraz pozbawiony wartości artystycznej. ' KICZUA, Indianie Ameryki Pd. (Peru, Boliwia, Ekwador, część Chile i Argentyny), język kiczua andyjskiej grupy jęz.; ok. 6 min; do K. należeli -►Inkowie. ■* - ■ KIDNAPPING [ang., kydnapyń], porywanie, uprowadzanie dzieci dla wymuszenia okupu. K1EDRZYŃSKI Stefan (1888—1943), dramaturg i powieściopisarz; popularne w okresie 20-lecia sztuki teatr., pisane z dużym wyczuciem sceny i przelotnej aktualności, m. in. dramat Podmuch wojny, komedia Szczęście od futra. _ KIEJSTUT (1297—1382), książę trocki od 1345; do 1377 panował na Litwie razem ze swym bratem Olgierdem; ojciec Witolda; obrońca tradycji pogańskiej Litwy; walczył z Krzyżakami; wystąpił przeciw Jagielle, synowi i następcy Olgierda; umarł w niewoli u Jagiełły. '• KIELCE, m. woj., pow. miejski; w G. Świętokrzyskich, nad Silnicą, 1. 	dopływem Bobrzy; 73 900 mieszk. (1956); przemysł: metal., miner., budowl. i przetw.rolny; katedra z XII w., renesans, pałac biskupi z XVII w., Muzeum Świętokrzyskie, pamiątki związane ze Stefanem Żeromskim. Pierwotnie targowisko, od XII w. własność biskupów krak., w XV w. poważny ośrodek kult. (Jan Dąbrówka, Marcin Kromer), w XVII w. centrum staTopol. górnictwa reaktywowanego za czasów Staszica. Tabl. XIII. KIELECKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje większą część Wyż. Małopolskiej, pd. i wsch. jego granica przebiega wzdłuż Wisły, pn. wzdłuż Pilicy; należą tu: Niecka Nidziańska, G. Świętokrzyskie, Wzgórza Koneckie i Wyż. Opatowska; 19 258 km2, 1 763 000 mieszk. (1956); gęstość zaludn. 92 osoby na 1 km2, w miastach 23,3°/o ogółu ludności; obszar rolniczo-przemysłowy, użytki rolne zajmują 66,7%, lasy 23,4®/# ogółu pow. woj.; przemysł w okolicach Kielc nad rz. Kamienną (Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Ćmielów) oraz w Radomiu, Wierzbicy, Opocznie, Jędrzejowie, Kozienicach: metalurg., maszyn, (w tym samochodowy), miner, (wapienniki, cegielnie), teram.„ chem. (kwas siarkowy), mat. budowl. (obróbka kwarcytów, piaskowców i wapieni na marmur), garb., skórzany, papiem.,. odzież, i spoż.; zatrudnia 4,4°/* ogółu ludności woj.; źródła mineralne — Busko Zdrój; wiele pamiątek i zabytków kultury poi.; sieć komunikacyjna nierównomierna. KIELICH: 1) bot. zewnętrzny dolny okółek -►okwiatu utworzony z wolnych lub zrośniętych zielonych listków (działek kielicha); w pąku k. ochrania wewnętrzne części kwiatu;, 2) naczynie do napojów ze szklą, metalu, ceramiki, kamieni szlachetnych, drzewa, rogu, kości itp.; składa się z czary i podstawy złożonej z nóżki i stopy. KIELICHOWIEC, Calycanthus, krzew z ' rodziny kielichowcowatych; Ameryka Pn.; purpurowoczerwone kwiaty o przyjemnym ostrym zapachu. KIELISZEK, bot. skupienie zielonych listków przykwiatkowych tuż pod okwiatem, np. u poziomki. KIELLAND Alexander Lange (1849—1907), norw. pisarz naturalist.; nowele i powieści o tematyce społecznej; Else, Śnieg, Trucizna. KIELNIA [niem.j, narzędzie murarskie do nakładania zaprawy przy murowaniu i tynkowaniu. KIEROWNICA STOLIKOWA KIEŁB, Cobio gobio, ryba z rodziny karpiowatych; Europa, Syberia, dorzecze Amura i Chiny; dł. do 22 cm; pospolity; rzeki o podłożu piaszcz. lub żwir., również czyste jeziora z piaszcz. dnem w strefie przybrzeżnej; bez znaczenia gospodarczego. KIEŁEK, w nasieniu — część zarodka (bez liściem) zawierająca pąk i zaczątek korzenia; kiełkowanie, okres w rozwoju rośliny, wzrost kiełka w nasieniu aż do wytworzenia pędów i korzeni, które umożliwiają roślinie samodzielne odżywianie się: k. jest wynikiem masowego dzielenia się komórek zarodka w warunkach odpowiedniej temperatury i wilgotności. KIEŁŻE, Gammaridea, podrząd drobnych skorupiaków obunogów (Amphipoda); morza i wody słodkie, niektóre pobrzeża wód; poruszają się skokami. - . KIENIEWICZ Stefan (ur. 1907), historyk, znawca dziejów XIX stulecia; 1949 prof. Uniw. Warszawskiego; Adam Sapieha; Ruch ludowy w Galicji w 1846 r Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym. KTEN-LUNG, imię dynastii Kao Tsung (1711—99), cesarz chiń. 1736—96; powiększył terytorium Chin, nawiązał oficjalne stosunki handl. z USA. m KIENTAL, m. w Szwajcarii na pd. od jez. Thun; w kwietniu 1916 następna po -►Zimmerwaldzie konferencja przedstawicieli socjalist. partii eur. przeciwstawiających się wojnie; brali w niej również udział delegaci PPS Lewicy oraz SDKPiL. KIEPURA Jan (ur. 1902), śpiewak operowy, tenor; od 1925 występy zagraniczne (opera wied., mediol., USA); od 1939 stale za granicą. , », KIER -►karty do gry. ' -V KIERAT [niem.], maneż: 1) zespół kilku przekładni kół zębatych z drągiem, do którego zaprzęga się zwierzęta pocią- , gowe; służy do po- Wi Jl 11 Ii 0 ruszania obrotowych maszyn roln., np. ■ młocami,1 sieczkar• ni (rys.); 2) przen. ciężka, jednostajna praca. K1ERBEDŻ Stanisław (1810—99), inżynier,' budowniczy mostów; pierwszy stały most stal. Kierat na Newie w Petersburgu oraz na Wiśle w Warszawie; autor szeregu prac. KIEREJA [tur.], obszerne, luźne męskie okrycie podróżne, czasem z kapturem, podbite futrem; w Polsce od XVI do XVIII w. KIEREŃSKI Aleksandr F. (ur. 1881), polityk ros., działacz partii eserów; od marca 1917 minister w Rządzie Tymczasowym, od lipca premier tego Rządu; zwolennik kontynuowania przez Rosję wojny „aż do zwycięskiego końca“, zdecydowany przeciwnik bolszewików, po obaleniu Rządu Tymcz. w listopadzie 1917 na emigracji. KIEREZJA, krakowska sukmana męska, najczęściej z brąz. lub granat, sukna, suto wyszywana, z dużym trójkątnym kołnierzem (su■>ką); noszona do niedawna we ■' wsch. części ziemi krak.; nazwa od „karazja“, sukno. KIERKEGAARD [kęrgego:r] Sóren Aaby (1813— 55), duń. filozof i pisarz; gł. motywem jego dziel jest rei. lęk przed nieskończonością świata; wiele z jego myśli przejęli egzystencjaliści; Wybór pism. KIERNIK Władysław (ur. 1879), polityk, adwokat, działacz ruchu lud., jeden z przywódców PSL „Piast“, następnie od 1931 — SL, 1923 minister spraw wewn., 1925—26 min. rolnictwa, 1930 więzień brzeski, 1931— 39 na emigracji, w okresie okupacji hitl. jeden z przywódców konspirac. prawicowego odłamu SL, po wyzwoleniu jeden z przywódców PSL, później w ZSL; 1945—47 min. administracji publicznej. KIEROWNICA STOLIKOWA, geod. urządzenie umożliwiające wykreślanie -►planu sytuacyjnego bezpośrednio w terenie; składa się z lunety kierunkowej oraz ze złączonego z nią równolegle liniału z podziałką. Kierkegaard  KIERPCE KIERPCE, rodzaj chodaków, płytkie obuwie z 1 kawałka skóry; przetrwało w kulturze lud. m. in. Karpat i Bałkanów. „KIERUNKI", kat. pismo społ.-kult. wydawane przez organizację PAX od 1956. KIERUNKI WIDNOKRĘGU, linie proste teoretycznie wychodzące z danego punktu na powierzchni Ziemi ku widnokręgowi; różnią się między sobą kątem od umownego kierunku północnego; kąt ten nosi nazwę azymutu albo kąta kierunkowego KIESEWETTER Tomasz (ur. 1911), kompozytor poi.; utwory orkiestr., kamer., balet, muzyka film. KIESZKOWSKI Witold (1903—50), historyk sztuki, konserwator, kustosz Muzeum Naród, w Warszawie, członek PAU; autor prac z historii rzeźby i architektury renesans, w Polsce. KIETLICZ Henryk (ok. 1150—1219), arcybiskup gniezn. od 1199; dążył do wzmocnienia kościoła i uniezależnienia go od władzy świeckiej. KIETRZ, m., pow. głubczycki, woj. opol., na Płasc kowyżu Głubczyckim, nad rz. Troją; 3600 mieszk. (1956); wytwórnia dywanów i pluszów, przemysł spoż., materiałów budowl.; kościół z XV w. KIEŻMARK (Keżmarok), m, w pn.-wsch. Słowacji (Spisz); 7200 mieszk. (1947); malowniczy zamek Tókoly’ch z XV w.; stary ośrodek przem, lniarskiego, KIFOZA [gr.], med. nieprawidłowe wygięcie kręgosłupa do tyłu. KIJANKA, larwa płazów; żyje w wodzie, oddycha skrzelami; organem ruchu jest ogon; w początkowych stadiach beznoga. KIJÓW (Kijew), stoi. Ukr. SRR, port na Dnieprze; 991000 mieszk. (1956); wielki ośrodek kult.-nauk. i przemysł.; zabytki archit. cerkiewnej z X i XI w.; uniwersytet i 23 in. wyższe uczelnie; Akademia Nauk USRR; opera; budowa maszyn precyz., motocykli, koparek, obrabiarek; przemysł: elektrotechn., chem. i różnorodny lekki; ważny węzeł kol. — Gród Polan naddnieprzańskich; od końca X w. stolica wczesnofeudalnego państwa ruskiego; 1240 spalony przez Tatarów; od 1362 należał do Litwy; 1569—1667 do Polski (Korony), następnie do Rosji; 1934 przeniesienie stolicy Ukrainy Radzieckiej z Charkowa do Kijowa; sobór św. Zofii z XI w., klasztor Kijowsko-Pleczęrska Ławra; od 1834 uniwersytet. KIKUJUSI (Akikuju), plemiona murzyńskie centr. Kenii; język bantu; gł. zajęcie rolnictwo; ok. 460 tys.; w ostatnich latach zbrojne wystąpienia przeciw Anglikom. KIKUTNICE, Panłopoda, stawonogi wyłącznie mor., denne; z wyglądu podobne do pająków; nogi długie, szczudłowate, o rozpiętości do 50 cm; ciało stosunkowo drobne. KIL —stępka. KILAK, gumma — wykwit guzowaty występujący w okresie kiły późnej; powoduje zniszczenie tkanki podskórnej mięśni lub okostnej. KILAUEA, krater na stoku wulkanu Mauna Loa na wyspie Hawai; wys. 1247 m, dł. 13 km, szer. 10 km; pierwszy opis dał poi. podróżnik P. Strzelecki, KILIA, pn. ramię delty Dunaju na granicy Rumunii i ZSRR; dł. ok. 100 km. KILIM [pers.]: 1) dwustronna tkanina dekor. z motywami rośl. i geom., o splocie prostym i wełnianym wątku kryjącym wełnianą, lnianą lub bawełnianą osnowę; wyrabiane od średniowiecza na Wschodzie, a w Europie na Rusi, w Polsce, Słowacji, Rumunii, Serbii, Bułgarii i Skandynawii. Zob. też dywany; 2) grube okrycie włosiane na konia — dera. KILIMANDŻARO, masyw wulkaniczny w Afryce Wsch., wznosi się w postaci 3 szczytów: Kiwu (6010 m, średnica krateru ok. 2 km, glęb. do 200 m), Mawenzi (5450 m) 1 Szira (4300 m); zbudowany z bazaltów; u podnóża sawanna, wyżej las mieszany (akacje, drzewa figowe); od 1700 m do 2800 m dżungla zwrotn.; dalej pas hal przechodzący w strefę skał i popiołów; w partiach szczytowych lodowce. KILIŃSKI Jan (1760— 1819), szewc, radny Warszawy; uczestnik spisków powstańczych, jeden z przy- J. Kiliński 414 wódców Insurekcji warszawskiej, mianowany przez Kościuszkę pułkownikiem; 1795 więziony w Petersburgu; Pamiętniki. KILOF [niem.J, oskard — ręczne narzędzie stosowane w kopalniach, kamieniołomach i przy robotach ziemnych do odspajania skał i gruntów spoistych. KILOGRAM [gr.]: 1) jednostka siły (kG); k.-siła jest to siła, z jaką masa 1 kg ciąży ku Ziemi w próżni w miejscu, gdzie przyśpieszenie wynosi 9,80665 m/sek2; k.-siła równa się 9,80665 niutonów; 2) jednostka masy (kg) równa 1000 —gramów masy (g). KIŁOGRAMOMETR (kGm), niekiedy zw. kilopondometrem — jednostka pracy; k. jest pracą wykonaną przez siłę równą 1 kG, gdy punkt jej przyłożenia przesunął się o 1 m w kierunku działania siły. KILONIA (Kieł), m. i port w NRF, u ujścia Kan. Kilońskiego do Bałtyku; 258 200 mieszk. (1955); stoi. Szlezwik-Holsztynu; uniwersytet; przemysł maszyn., stoczn., elektrotechn., rybny (szproty kilskie), ceramiczny. KILONSKI KANAŁ (Nordostseekanal), w Niemczech; najkrótsze połączenie mor. między M. Północnym (Brunsbiittelkoog przy ujściu Łaby) a Bałtykiem (Holtenau w Zat. Kilońskiej); dł. 99 km; 2 śluzy. KILOPONDOMETR — kilogramometr. KILOWAT [gr.], jednostka praktyczna mocy, oznaczana symbolem kW; 1 kW = 1000 watów = 1,36 KM. Moc silników elektr. i grzejników przemysł, jest zwylrlp nlfrpilarin w leW KILOWATOGODŻINA, jednostka praktyczna enerfii używana w elektrotechnice, oznaczana symbolem Wh; odbiornik o mocy 1 kW (np. 10 żarówek po 100 watów) pobiera z sieci w ciągu 1 godziny energię w ilości 1 kWh. KIŁA: 1) med. syfilis, lues, przymiot — przewlekła choroba weneryczna wywołana przez krętek blady; dzieli się na k. wczesną (okres k. pierwotnej i k. wtórnej, czyli drugorzędowej) oraz k. późną (okres k. trzeciorzędowej). Objawy b. różnorodne: skórne, nerwowe, kostne, naczyniowe, sercowe i in.; pierwszy objaw (tzw. owrzodzenie pierwotne —szankier twardy) występuje w miejscu zakażenia w ciągu ok. 3 tygodni, dodatnie odczyny serologiczne we krwi — ok. 6 tygodni po zakażeniu; w przebiegu k., zarówno wczesnej, jak i późnej, występują okresy bezobjawowe, brak więc np. zmian skórnych, charakterystycznych dla okresu kiły drugorzędowej, nie świadczy o wyleczeniu choroby. K. szerzy się głównie przez kontakty płciowe (k. nabyta); chora matka może przenieść zakażenie na płód (k. wrodzona);k. układu nerwowego przebiega w postaci różnorodnych zespołów klinicznych, zależnie od umiejscowienia i charakteru zmian kiłowych (tabes, porażenie postępujące); 2) roln. k. kapuściana —przepuklina (kapuściana). KIMBERLEY [kymbaly], m. 	w Kraju Przylądkowym, na pograniczu Oranii (Zw. Pd. Afr.); 63 000 mieszk. (1951); kopalnie diamentów. KIM IR SEN (ur. 1912), marszałek i polityk koreański; od 1922 w Mandżurii; od 1931 walczy przeciw jap. okupantom; w II wojnie świat, dowódca partyzantki antyjapońskiej; 1946 organizator i przywódca Robotniczej Partii Korei, od 1948 premier Korei Północnej, nacz. dowódca w wojnie 1950—53. KIMOGRAFIA [gr.J.tned, badanie niektórych narządów (np. tętnic) 2a pomocą rejestrującego w postaci wykresu '(kimogramu) ruchy falujące i pulsujące. KIMON (I poł. V w. p. n. e.), ateński wódz i mąż stanu, syn Miltiadesa; za prospartańską politykę skazany na czasowe wygnanie; zmarł 449 p. n. e. na Cyprze w czasie akcji wojennej. KIMONO: 1) ubiór japoński męski i damski podobny do szlafroka z szerokimi niewszywanymi rękawami; 2) typ rękawa w ubiorach kobiecych. KINDŻAŁ [arab.], długi nóż obosieczny prosty lub zakrzywiony, pochodzenia wschodniego. KINEMATOGRAFIA [gr.]: 1) metoda fotograf, rejestrowania zjawisk ruchowych, które następnie dzięki —projekcji dają złudzenie naturalnego, płynnego ruchu na ekranie. Zob. też kamera filmowa, projekcyjny aparat; 2) zespół czynników artyst., techn., społ. i gospod związanych z produkcją filmów. Kim Ir Sen aparatu (kimografu)  415 Historia. Wynalazek kinematografii, dokonany ok. 1895 równocześnie przez braci Lumière we Francji, Edisona w USA, Prószyńskiego w Polsce, Lubimowa i Timczenkę i in. w Rosji, był w pierwotnej swej postaci instrumentem badań nauk. i obrazowego rejestrowania wydarzeń; później użyto kinematografu do stwoTzenia swoistych ekranowych widowisk; były one prymitywne i nie pretendowały do klasy zjawisk artyst. ; w miarę rozwoju film. form wyrazowych (przede wszystkim tzw. „zbliżenia“ i metod montażu) oraz dzięki wpływom teatru, malarstwa i literatury film wykształcił się jako nowa dziedzina sztuki (potocznie „X muza“). Za kodyfikatora estetycznych założeń sztuki film. uważany jest reżyser amer, z pierwszego dwudziestolecia naszego wieku, D. W. Griffith. Po 1 wojnie świat, twórczość film. rozwijała się we wszystkich większych krajach świata (w oparciu o działalaność dużych wytwórni i szerokiej sieci kinoteatrów); skierowana przeciw komercjalizacji kina akcja pewnych twórców film. krajów zach. (np. awangardy fr. lat 1920—30) stała się podstawą walki o niezależną twórczość film.; wielkie osiągnięcia uzyskuje k. ros. znacjonalizowana 1919; pojawienie się w handlu małych, wąskotaśmowych aparatów kinematograf, zapoczątkowało twórczość amatorską; spośród filmowców- amatorów wyszło wielu wybitnych twórców kinowych. 1920—30 zarysowały się w dziedzinie sztuki film. cztery wybitne osobowości twórcze: Ch. Chaplina, R. Claira, S. Eisensteina i W. Pudowkina; rozwinęły się również specyficzne dziedziny twórczości film.: poetycka, dokumentarna, popularnonaukowa; dojrzały formy filmu rysunkowego i lalkowego; równocześnie prace pisarskie B, Balózsa, E. Eisensteina i W. Pudowkina zapoczątkowały nauk. etap rozwoju teorii filmu. Olbrzymi postęp techniki film. dokonał 1926—30 rewolucyjnych zmian — udźwiękowienia widowisk film. ; wprowadzone dzięki temu do dzieła film. elementy abstrakcyjnego myślenia ostatecznie zrównały dziedzinę sztuki film. (w zakresie możliwości wyrazowych) z literaturą i teatrem; okres ten zapoczątkował nowe wybitne dzieła w zakresie filmu fabularnego, dokumentarnego, (obok znanych z okresu niemego twórców Flaherty’ego i Wiertowa pojawiły się nowe indywidualności: Ivens, Grieson, Roth, wreszcie J. Painlevé), rysunkowego (W. Disney), lalkowego (W. Starewicz); sztuka film. osiągnęła w tym okresie stadium wysokiej estetycznej dojrzałości i samodzielności. 1935— 40 sztukę film. wzbogaciło nowe odkrycie techn. — barwa; plastyka filmu może odtąd korzystać ze wszystkich doświadczeń i osiągnięć sztuki malarskiej; inne równoczesne odkrycie techn. — film stereoskopowy (trójwymiarowy) daje nowe olbrzymie możliwości w zakresie ekspresji dzieła film. Po II wojnie świat, przybyły nowe ośrodki twórcze (do 1940 Europa i USA): Japonia, Chiny, Indie, Ameryka Łac., a w Europie powstała generacja wybitnych reżyserów film. (De Sica, De Santis, Olivier, Fellini). Zapoczątkowany 1930, utrwalił się obecnie zwyczaj corocznej prezentacji wybitnych filmów całego świata na festiwalach w Cannes, Wenecji, Karlovych Varach i Berlinie; 1948 poprzez pokazy festiwalowe zostały wpisane na karty przodujących pozycji twórczych dwa poi. filmy: Ostatni etap i Ulica Graniczna, następnie Kanał oraz szereg fabularnych, dokumentarnych, oświatowych i animacyjnych. Rok 1952 przyniósł nowy przewrót techn., tzw. szeroki ekran i instalacje stereotoniczne; wreszcie ostatnie zmiany i ulepszenia mechaniczne, spośród których najdonioślejszy wydaje się zapis obrazów ruchomych metodą elektromagnetyczną. Bardziej zasadnicze zmiany w organizacji kultury film. zapowiada potężny rozwój —-telewizji, nowej formy rozpowszechniania dzieł film.; dzięki telewizji dzieło flm. przestaje być widowiskiem masowym i staje się, podobnie jak dzieło lit., przedmiotem indywid. przeżycia estetycz. Tabl. 37, 38. KINEMATYKA— mechanika. KINESKOP [gr.l, lampa elektronowa w telewizorze, na której ekranie zostaje odtworzony przekazywany obraz. Zob. też telewizja. KIN ESTETYCZNE WRAŻENIA, med. wrażenia ruchu; doprowadzają do świadomości czucie ciężaru, oporu, położenia i wzajemnego ruchu części ciała względem siebie. K1NESZMA, m. w Ros. FSRR, port nad górną KIPIEL Wołgą; 75 400 mieszk. (1939); przemysł: bawełn., drzewny, młynarski. KINETOSKOP [gr.], wynaleziony przez Edisona (1891) aparat umożliwiający oglądanie przez okular krótkiego filmu przesuwającego się nieprzerwanym ruchem obrotowym w specjalnie skonstruowanym bębnie; udoskonalony 1896, umożliwiał wyświetlanie filmu. KINETYCZNA TEORIA (materii) zakłada, że każde ciało składa się z drobin będących w nieustannym ruchu. W przypadku gazu doskonałego każdą jego drobinę można uważać za pędzącą kulkę sprężystą odbijającą się od innych wg praw zderzeń kul sprężystych; k. t. gazów utożsamia energię cieplną (—ciepło) z energią kinetyczną drobin, tłumaczy ciśnienie wywierane na ścianki naczynia jako wynik bombardowania drobin, wyjaśnia zjawiska dyfuzji, lepkości itp. W przypadku cieczy i ciał stałych drobiny znajdują się stale w sferze wzajemnego oddziaływania, co wpływa na ich ruch. KINETYKA, dział mechaniki, nauka o ruchu ciał pod wpływem sił. KINETYKA CHEMICZNA, dział chemii fizycznej zajmujący się szybkością i mechanizmem przebiegu reakcji chemicznych. KING [kyń] William Lyon Mackenzie (1874—1950), polityk kanad.; długoletni przywódca Kanad. Partii Liberalnej; 1921—30 i 1935—48 premier. KINGA, Kunegunda (1224—92), córka króla węg. Beli IV, od 1239 żona księcia krak. Bolesława Wstydliwego; ksieni klarysek w Starym Sączu; 1690 beatyfikowana. KINGSLEY [kyńzly] Charles (1819—76), pisarz ang.; duchowny: zwolennik socjalizmu chrześcijańskiego; obrońca robotników rolnych i rzemieślników londyńskich; Yeast (Drożdże), Alton Locke, powieść hist. Westtoard Hol (Na zachód). KINGSTON [kyńston], stoi. Jamajki; 142 000 mieszk, (1953); zabytki archit. kolonialnej; ośrodek handl. ob-. szara roln. (kawa, trzcina cukr., banany); port eksport.; cukier, banany, ram, cygara, kawa, kakao; stacja kol. KINGSTON [ang.], zawór denny lub burtowy znajdujący się poniżej linii wodnej statku, umożliwiający I>obieranie wody słonej do chłodzenia silników lub skraplaczy. KINGSTON-ON-THAMES [kyńston-on-tęmz], dawna m. koronacyjne królów anglosaskich, nad Tamizą, w zespole m. Londynu; 40 200 mieszk. (1951). KINGSTON-UPON-HULL -Hull. KINKIET -aplika. KINO [skrót od kinematograf]: 1) rzadko w Polsce, używany synonim —filmu; 2) potocznie kinoteatr. Kina w Polsce 1938 1956 Liczba kin ogółem w tym wiejskie Miejsca w kinach (w tys.) Widzowie (w min) w tym w kinach wiejskich 807 428“ 288,4 57,2« 2879 1409 424,8b 208.1 40.3 “ W miastach poniżej 20 tys. mieszkańców i na wsi. b Tylko w kinach stałych. 0 Tylko w miastach powyżej 20 tys. mieszkańców. KI-NO Tsurayuki [tsurajuki] (882—946), poeta jap., współtwórca Kokinshü. KIN PTNG MEI, pierwsza chiń. powieść obyczaj, nieznanego autora, z końca XVI w. KIOTO, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 1204 000 mieszk. (1955); stary ośrodek kult. i relig. (buddyzmu); kilka uniwersytetów; liczne zabytki architekt.; tradycyjne rzemiosło artyst. (laka, brąz, porcelana, jedwab, hafty); fabr. sztucznego jedwabiu; przemysł maszyn., chem., elektrotechn. KIOWOWIE, plemię Indian grupy jęz. tano-kiowa, zamieszkujące górne dorzecze Arkanzas i Kanadian. KIP, jednostka monetarna Laosu; —monetarne jednostki (zest.). KIPCZAK, tur. nazwa —Kumanow: zamieszkali na pn. od M. Czarnego i Kaspijskiego utworzyli tam państwo Deszt-i-Kipczak (XI—XIII w.); rozbici przez Tatarów weszli częściowo w skład Złotej Ordy, która od nich była też nazywana Kipczakiem. KIPER [niem.]: 1) zarządzający piwnicą win; 2) zawodowy znawca smaku pewnych napojów, jak wina, herbaty’, kawy itp. KIPIEL, przybój — gwałtowne burzenie się wody i powstawanie na falach grzyw z piany na skutek silnego tarcia o podnoszące się ku brzegowi, często, nierówne lub kamieniste dno morskie. Kineskop I — wyrzutnia elektronowa, 2, 3 — cewki odchylające, 4 — promień elektronowy, 5 — ekran luminujący  KIPLING KIPLING [kyplyń] Rudyard (1865—1936), poeta, nowelista i powieściopisarz ang.; jego książki o tematyce hinduskiej, zawierające ostre akcenty Imperialist., ukazują egzotyczny świat zwierząt i ludzi, pełen fantazji i poezji; Księga dżungli. Kim, Stalky i spółka, Puk s Pukowei Górki. Nagroda Nobla 1967. KIPPA APARAT, aparat stosowany w laboratoriach chem. do wywiązywania gazów (np. siarkowodoru, dwutlenku węgla, wodoru), w którym reakcja wywiązywania gazu może byó w każdej chwili przerwana lub wznowiona. KIPRENSKI Orest A. (1782—1836), malarz ros. okresu klasycyzmu, gl. portrecista; portrety Dawydowa. Puszkina. KIPU (quipu) -»-pismo. KIRASJERZY [fr.J, stworzona w XVII w. ciężka kawaleria w zbrojach z płyt metal, (kirysach). KIRCHHOFF Gustav Robert (1824—87), fizyk niem.; sformułował dwa podstawowe prawa obwodów elektr.; odkrył wraz z Bunsenem analizę widmową. KIRCHHOFFA PRAWA: 1) w każdym punkcie rozgałęzienia prądu elektr., tzw. węźle, suma natężeń prądów wpływających jest równa sumie natężeń prądów wypływających; 2) w obwodzie zamkniętym sieci elektr., tzw. oku, suma spadków napięć na oporach przewodów oka jest równa sumie sił elektromotorycznych w nim istniejących. K. p. pozwalają na obliczenie natężeń prądów i napięć w poszczególnych częściach sieci przewodów elektr. KIRCHHOLM, w. w pobliżu Rygi, nad Dźwiną, w Łotewskiej SRR; 27 IX 1605 Polacy pod wodzą Karola Chodkiewicza pokonali wojska szwedzkie. KIRCHMAYER Jerzy (ur. 1895), poi. generał i pi: sarz wojsk.; w okresie okupacji w komendzie głównej AK, 1944—48 w odrodzonym W.P., 1950 bezpodstawnie oskarżony i uwięziony, 1956 zrehabilitowany; Kampania wrześniowa, 1939—1944, Kilka zagadnień polskich. KIRGIZI, błędnie zwani Karakirgizami; lud zamieszkujący Kirgiską SRR, śr.-azj. republiki radź., Chińską Rep. Ludową, Afganistan i Pakistan; jeden z najstarszych narodów tur. Azji Sr.; koczownicy-hodowcy, ponadto rolnicy i ogrodnicy. KIRGIZJA, Kirgiska SRR, rep. związk. w ZSRR (radź. Azja Srodk.); 198 500 km2, 1 900 000 mieszk. (1956); dzieli się na 6 obwodów; stoi. Frunze; położona w większości na obszarze Tien-szanu (Pik Pobiedy 7439 m, Chan Tengri 6995 m); ok. 35ł/o obszaru leży na wys. ponad 3000 m; rzeki: Naryn, Czu, Talass; jez. Issyk-kul (6200 kmä); klimat kontynent. Ludność: Kirgizi (70V»), Uzbecy, Rosjanie; ludność miejska 20°/o (1939). Gospodarka : alpejska hod. owiec (4,7 min szt., 1955) i bydła rog.; w dolinach (sztucznie nawadnianych) rolnictwo; uprawa: bawełny (Kotlina Fergańska), buraków cukr. i kenafu (dolina Czu), tytoniu (dolina Talassu), pszenicy (gł. nad Issyk-kulem); wydobycie: węgla kam. (2,7 min t, 1955), rtęci, antymonu; przemysł: maszyn., baweln., weln., jedwabn., skórzano-obuwn., spożywczy. Historia. Koczownicze szczepy kirgiskie pochodzenia turko-tatarskiego przybyły w X w. znad górn. Jeniseju do Turkiestanu, gdzie połączyły się z tamtejszymi szczepami i wytworzyły narodowość kirgiską. W walkach z sąsiadami Kirgizi utracili samodzielność, a w połowie XIX w. dostali się pod władzę Rosji. Od rewolucji paźdz. rozpoczął się okres budownictwa socjalist.; K. tworzyła najpierw obwód Kara-Kireiski, potem Kirgiską ASRR — w obrębie RFSRR; od 1936 Kirgiska SRR jest republiką związkową. KIRIN: 1) prow. w pn.-wsch. Chinach; 119 000 km2, 11 290100 mieszk. (1953); przeważnie wyżynna, jedynie na zach. obejmuje część Niziny Mandżurskiej; klimat kontynent.; roln. na nizinie (uprawa zbóż, soi, kaolianu); duży wyrąb drzewa; kopalnie węgla, miedzi, cynku, ołowiu; przemysł chem., spoż., drzewny, papierń.; gl. m.: Kirin (stoi.), Czangczun; 2) m. w pn.-wsch. Chinach, stoi. prow. K.; 250 000 mieszk. (1947); produkcja syntetycz. kauczuku, papieru; stacja kol., początek żeglugi na rz. Sungari. KIRKCALDY [k9:ko:dy], m. w W. Brytanii (środk. 416 Szkocja); 49 000 mieszk. (1951); ośr. zagłębia węglowego. KIRKENES, osiedle portowe w pn. Norwegii; 3600 mieszk. (1950): rybołówstwo; wywóz rudy żel. (w pobliżu kopalnie). KIRKUK, m. w pn. Iraku; 68 300 mieszk. (1947); ośrodek bogatych pól naft.; przemysł naft.; ropociągi nad M. Śródziemne, do Haify (Izrael) i Tarablusu (Liban). KIRÓW (dawniej Wiatka), m. obw. w RFSRR, na Powołżu, nad rz. Wiatką; 211000 mieszk. (1956); przemysł: maszyn, (m. in. maszyny roln.), drzewny, zapałcz., skórz. KIRÓW (właśc. Kostrikow) Sergiej M. (1886—1934), wybitny radź. działacz komunistyczny, uczestnik rewolucji 1905—07, wielokrotny więzień caratu, uczestnik rewolucji październikowej i wojny domowej; od 1926 sekretarz Leningradzkiego Komitetu WKP(b), a od 1930 członek Biura Politycznego KC WKP(b); zasłużył się dla rozwoju Leningradu; zginął z ręki zamachowca. KIROWABAD (dawniej Gandża, Jelizawetpol), m. w zach. Azerbajdżań. SRR); 111 000 mieszk. (1956); instytuty nauk. bawełnictwa i hodowli; przemysł: włókien., tłuszcz., obuwn.; produkcja dywanów. KIROWA KOLEJ (dawniej Murmańska Kol.), w ZSRR; łączy Leningrad z niezamarzającym portem w Murmańsku nad M. Barentsa; dł. 1451 km; przewóz: apatyty, papier, drewno. KIROwOGRAD (dawniej Jelizawetgrad), m. obw. w Ukr. SRR; 115 000 mieszk. (1956); fabr. maszyn roln.; przemysł: metal., spoż., obuwn., materiałów budowl. (m. in. kamieniołomy granitu). KIROWSK (dawniej Chibinogorsk), m. w Ros. FSRR na Płw. Kolskim; 55 000 mieszk. (1939); w pobliżu wydobycie apatytów i nefelinów. KIRSANOW Siemion O. (ur. 1906), poeta ros.; należał do grupy „Lefu“; techniką poet. zbliżony do W. Majakowskiego; wiersze i poematy o treści społ. i patriot. (Niebo nad Ojczyzną); poemat Piatiletka był w intencji autora kontynuacją poematu Majakowskiego Pełnym głosem. K1RST Hans Hellmut (ur. 1914), pisarz niem.. zamieszkały w NRF; antywojenna trylogia powieściowa 08H5. KIRSZON Władimir M. (1902—37), pisarz ros., dramaturg i krytyk; dramaty: Konstantin Tierecliin (z życia studentów), Relsy gudjat (Szyny huczą) o tematyce fabr.-produkc., Corod wietrow (temat tragicznej śmierci 26 komisarzy w Baku) oraz grany w Polsce przed wojną Cudowny stop. KIRUNA, m. górnicze w pn. Szwecji (Laponia): 22 300 mieszk. (1955); ośrodek jednego z najważniejszych w Europie zagłębi wysokoprocentowej rudy żel.; eksport rudy przez Narwik (port norw.) i Luleń do krajów europejskich i USA. KIRY, małe osiedle u wylotu Doliny Kościeliskiej w Tatrach; 107 mieszk. (1956); ośrodek treningowy kadry narciarskiej. KIRYS [fr.J, część zbroi płytowej osłaniająca tułów; początkowo ze skóry, od XV w. z metalu, złożony zwykle z dwóch blach: napierśnika i naplecznika; używany od starożytno- Kirys ści do XIX w. Zob. też kirasjerzy. KISAJNO, pd. część basenu jez. Mamry, 1980 ha, głęb. do 24 m, kilka wysp; część szlaku żeglugi z Giżycka do Węgorzewa. KISCH Egon Erwin (1885—1948), pisarz i dziennikarz zamieszk. w Pradze, piszący po niemiecku; mistrz reportażu społ. i polit.; w utworach swych demaskuje współczesny świat kapitalist.; Raj amerykański, Chiny bez maski, Jarmark sensacji. KISFALUDY [kjszfaludi] Kśroly (1788—1830), węg. poeta, dramaturg, nowelista; przywódca życia lit. swojej epoki; komedie Zalotnicy, Rozczarowania. KISHI Nobusuke (ur. 1896), polityk jap., zwolennik normalizacji stosunków z ZSRR, do 1956 gen. sekretarz stronnictwa powstałego z połączenia partii demokratycznej i liberalnej, następnie minister spraw zagr., od 1957 premier. KISIEL Adam (?—1653), wojewoda kijowski, magnat ukr.; od 1649 dążył do uśmierzenia powstania Chmielnickiego poprzez częściowe ustępstwa i pozyskanie starszyzny kozackiej. KISIELEWSKI: 1) Jan August (1876—1918), dramaturg i teatrolog; przedstawiciel modernizmu; W sieci, Karykatury, Sonata, Ostatnie spotkanie, Życie dramatu; 2) Stefan (ur. 1911), pisarz, kompozytor, krytyk muz., publicysta ,,Tygodnika Powszechnego“ (pseud. Kisiel); 1957 poseł na sejm; powieści: Sprzysieżenie, Zbrodnia w dzielnicy północnej (sensacyjna); szkice kryt.-lit. Polityka i sztuka. R. Kipling Tablica 47 KLASYCYZM l — Katedra św. Pawła w Londynie (XVII w.), 2 — Panteon w Paryżu (XVIII w.), 3 — Admiralicja w Leningradzie (I poł. XIX w.), 4 — Teatr Wielki w Warszawie (I poł. XIX w.), 5 — Giełda w Paryżu (I poł. XIX w ), 6 — A. Canova: Paulina Borghese (I poł. XIX w.), 7 — j. L. David: Przysięga Horacjuszów (II poł. XVIII w.), 8 — Sala Tronowa Zamku Królewskiego w Warszawie (II poł. XVm w.), 9 — Pomnik Kopernika w Warszawie (I poł. XIX w.). I 9  Tablica 48 KOLEJNICTWO 1 — Parowóz z 1861 r., i — Nowoczesny parowóz produkcji polskiej (1957 r.). 3 — Lokomotywa spalinowo-elektryczna, 4 — Lokomotywa elektryczna o mocy 6000 KM i prędkości maksymalnej 125 kan/godz., 5 — Kolej Jednoszynowa napowietrzna, 6 — Wagon towarowy samowyładowczy, 7 — Górska kolej zębata o nachyleniu toru 2S0S», 8 — Górska kolejka linowa naziemna Zakopane — Gubałówka. 9 — Kolejka linowa wisząca do transportu dalekiego.  417 • KISnJLOWSK, m. w Ros FSRR (Zagłębie Kuźnieckie). Hfi 000 micszk. (1956); wydobycie węgla kam.; budowa maszyn kopalnianych. , K1SŁOWODSK, m. w Ros FSRR (Kraj Stawropolski); 51300 mieszk. (1939); znane zdrojowisko; wody mineralne z kwasem węgl., tzw narzany. KISMET [arab. przeznaczenie], w rei. muzułmańskiej los przeznaczony człowiekowi pTzez Boga. KISPEST [kiszpeszt], przemysł, przedmieście Budapesztu; 65 100 mieszk (1955). KISSINGEN (Bad K.), znane zdrojowisko w NRF (Pn Bawaria); 13 500 mieszk. (1955); przemysł drzewny, metalurg. KISTNA, rz na Wyż. Dekanu w Indiach, dł. 1280 km, dorzecze 330 000 km*, źródła w Zach. Ghatach, wpada deltą do Zat. Bengalskiej; sieć kanałów nawadniających. KISZENIE, konserwowanie owoców i warzyw przez ukwaszenie w drodze samoczynnej fermentacji (kapusta, ogórki i in.) lub przez dodanie octu (marynaty). KISZKA, jelito grube — dzieli się na k ślepą, okrężnicę i k. prostą, czyli odbytnicę. K1SZŁAK, nazwa stałego osiedla w Uzbekistanie i Tadżykistanie KISZM, wyspa u pd. brzegów Iranu, w cieśninie Ormuz łączącej Zat. Perską z M. Arabskim (Oc. Indyjskim); niegdyś ważne centrum handlKISZONKI, pasze kiszone; zielonki, wytłoki, ziemniaki parowane, poddane w -»silosach lub dolach fermentacji mlekowej (bez dostępu powietrza); służą jako zapasy cennej paszy na zimę. KISZYNIOW, stoi. Moldaw SRR; 190 000 mieszk. (1956); uniwersytet, instytut roln., szereg instytutów nauk.; różnorodny przemysł spoż- (winiarski, przetworów owoc., tytoń.). KIT [niem.], masa piast twardniejąca, używana do uszczelniania, najczęściej okien; k. szklarski do okien drewn. składa się z pokostu i kredy; z dodatkiem minii żel. lub ołowiowej — do okien żelaznych KITAJKA [ros.], hataj — cienka tkanina jedw. używana na ubrania i obicia ścian i mebli od XVI do XVIII w. KTTAN, tunguskie plemię osiadłe ok r. 400 w pd. Mandżurii; w 937 zdobyło pn.-wsch. Chiny i. utworzyło na tym obszarze cesarstwo Liao, które przetrwało do 1123. KITARA, forminga — starogrecki instrument o 11 strunach; tony wydobywano szarpaniem strun lub uderzaniem w nie pałeczką (plektron); z nazwy k powstała „gitara" 1 „cytra". KITCHENER [kjczyner] Herbert lord (1850—1916), generał i polityk ang.; 1898 podbił Sudan; 1900 wódz nacz. w wojnie z -»Burami; 1914 minister wojny; zginął w katastrofie okrętowej. KITERON (Kitairon), obecnie Elatcas, lesiste góry między Megarą, Attyką a Beocją, związane z wieloma mitami gr.; w starożytności miejsce kultu Dionizosa. KITIRA (Cytera), wyspa grecka na M. Śródziemnym, o 10 km na pd. od Peloponezu; 285 km*, wapienne wzniesienie do 500 m, strome wybrzeża. KITOWICZ Jędrzej ks. (1727—1804), pamiętnikarz; konfederat barski; Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Avgusta III. KIT PSZCZELI, kleista substancja o charakterystycznej woni zbierana przez pszczoły z pączków drzew; pszczoły zalepiają nim szpary w ulu i powlekają wewnętrzne części ula. KIUR Cm, curium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 96; otrzymany 1944 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nie występuje w przyrodzie; nazwa dla upamiętnienia małżonków Curie. KIUSIU, jedna z czterech wielkich Wysp Japońskich, położona najbardziej na pd.; 42 079 km*, 12 096 900 mieszk. (1950); przeważnie górzysta (do 1788 m); 14 czynnych wulkanów; silnie rozczłonkowane wybrzeże; klimat podzwrotn., wilgotny; częste tajfuny; uprawa ryżu, herbaty, cytrusów, tytoniu; rybołówstwo; na pn. K. ważny okręg przem. Jawata i kopalnie węgla; przemysł: metalurgii żel. i kolor., maszyn., stoczn., chem., włókien., spoż.; gł. m.: Fukuoka, Kumamoto, Nagasaki, Jawata, Sasebo, Modzi. KIUSTENDIL, m. w zach Bułgarii; 19 300 mieszk. (1946), ośr leczn -wypocz.. muzeum archeologiczne. KIVI Aleksis, właśc. Stenvall (1834—72), poeta fiński; wiersze, powieści, dramaty, komedie ludowe; Seitseman veljestd (Siedmiu braci). KIWI, nieloty. Apteryx—ptaki z nadrzędu bezgrzebieniowców; kilka gatunków; lasy gór Nowej Zelandii; wielkość kury; tryb życia nocny; bez skrzydeł Kitara KLAROWANIE i ogona, pióra wiotkie, długie; nozdrza na samym końcu długiego dzioba (cecha u ptaków wyjątkowa). KIWU: 1) je*, w Kongo Belgijskim (Afryka Srodk.) 2650 km*, 1460 m n. p. m.; liczne wyspy; najładniejsze jez. Afryki; 2) -»Kilimandżaro. KIZERYT, białawy minerał; uwodniony siarczan magnezu; występuje w złożach soli potasowych; używany do produkcji soli gorzkiej. KIZIEŁ, m w Ros. FSRR (obw. permski); 40 000 mieszk. (1933); centrum kizielowskiego zagłębia węgl.; produkcja urządzeń kopalnianych. KIZIL IRMAK, rz. w Turcji, dł. 950 km, dorzecze 77 000 km*, źródła we wsch. części Wyż. Anatolijskiej, uchodzi deltą do M. Czarnego; wody wykorzystywane do nawadniania. KLABUND, właśc. Alfred Henschke (1890—1928), pisarz niem.; liryki, powieści, nowele; naśladowca poezji chiń. i jap.; Kredowe kolo. KLACZKO Julian (1825—1906), poeta, publicysta, krytyk lit. i historyk; pisał w językach: poi., hebr., fr. i niem.; Wieczory florenckie, Rzym i Odrodzenie, Szkice i rozprawy literackie. KLADNO, m. górn.-hutnicze w Czechosłowacji, na zach. od Pragi; 48 800 mieszk. (1955); ośrodek zagłębia węgl. Kladneńsko-Rakownickiego (11*/» produkcji węgla kam. CSR). KLAG, podpuszczka z żołądków młodych jagniąt i cieląt w wieku do 2 tyg. do produkcji owczych serów słodkich. KLAGENFURCKA KOTLINA (Celowiecka Kotlina), równoleżnikowe obniżenie tektoniczne w Alpach wsch., na pn. od pasma Karawanków w pd. Austrii (Karyntia), przecięte wzdłuż rz. Drawą; wys. 400— 500 m; złoża węgla brunatnego. KLAGENFURT (Celowiec), m. w pd. Austrii, stoi. Karyntii; 66 200 mieszk. (1955); przemysł: metal., chem., różnorodny lekki; ośrodek sportów zimowych. KLAJDESDAL -»clydesdale. KLAKSON -»buczek. KLAN [celt.]: 1) wspólnota rodowa, patriarchalna u Irów i Szkotów; przeżytki k. zachowały się u nich do XVIII w.; w XIX w. nazwą k. określano poza tym często wspólnoty rodowe społeczeństw pierwotnych kontynentów pozaeur.; 2) przen. grupa osób wzajemnie popierających się. KLAPA; 1) lotn. odchylająca się ku dołowi tylna część płata nośnego; w odchylonym położeniu k. znacznie powiększa siłę nośną, a także opór płata; stosuje się w celu uzyskania mniejszej prędkości lądowania samolotu oraz umożliwienia bardziej stromego podejścia do lądowania; 2) bud. masz. płytka w -»zaworze odcinająca przepływ; nazwa stosowana również do całego zaworu. KLAPROTH Martin Heinrich (1743-1817) chemik niem.; wyróżnił się pracami z chemii analitycznej, ustalił skład wielu minerałów; odkrył pierwiastki: uran. tytan i cyrkon. KLAPS [ang.], para deszczulek używanych przy realizowaniu filmu; ich zderzenie, dające charakterystyczny trzask, jest sygnałem rozpoczęcia kolejnego ujęcia filmowego i umożliwia dokładne zsynchronizowanie dźwięku z obrazem przy montażu; klap ser, osoba obsługująca klaps. KLARK, wskaźnik częstości geochem. pierwiastków; służy do charakterystyki ilościowego rozmieszczenia Sierwiastków w skorupie ziem. azwa od geochemika ClarKLARNER Czesław Romuald (1872—1957), ekonomista i polityk poi., członek władz -»Lewiatana; 1925—26 dwukrotnie minister, autor licznych prac ekonomicznych. KLARNET [wł.], instrument dęty drewn. o pojedynczym stroiku, skala d—g*. skonstruowany ok. 1700; k. basowy, nieco większy, skala D—fl. Zob. też basetorn. a — klarnet, b — klarnet KLAROWANIE; 1) od- basowy dzielanie z cieczy zawiesin przez osadzanie ich na dnie naczynia oraz zlewanie (dekantację) cieczy znad osadu; osadzanie może być przyśpieszone przez dodanie środków klarujących (np. przy winie: tanina, żelatyna, glinki adsorpcyjne) lub przez odwirowanie; 2) ułożenie np. lin okrętowych, żagli, kotwic itp. tak. aby możliwe było ich użycie; 3) k statku, załatwianie wszelkich formalności z władzami portowymi przy wejściu statku do portu i przy jego wyjściu. 27 	Mała Enc. Powsz. PWN  KLARYSKI i .KLARYSKI, w kościele kat. żeński zakon franciszkański założony 1212 przez św. Klarę i św. Franciszka z Assyżu. KLARYT, odmiana petrograficzna węgla kamiennego. KLASA: 1) zbiór przedmiotów posiadających wspólną cechę; 2) klasy spoi., wielkie grupy ludzi różniące się między sobą stosunkiem do środków produkcji, miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji, rolą odgrywaną w społecznej organizacji pracy, sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactw, którą rozporządzają; k. są to takie grupy ludzi, z których jedna dzięki miejscu zajmowanemu w określonym systemie gosp.-społ. może przywłaszczać sobie pracę innej. Wynikiem podziału społeczeństwa na k. o sprzecznych interesach jest walka klasowa. W okresie niewolnictwa podstawowymi k. są: niewolnicy i właściciele niewolników, w ustroju feudalnym właściciele ziemscy i chłopi pańszczyźniani, a w kapitalistycznym kapitaliści i proletariusze; 3) mat. zbiór, mnogość, zakres nazwy; jedno z podstawowych pojęć logiki matematycznej; k. uzmysławia się graficznie za pomocą tzw. kół Eulera: kolo takie ma wyobrażać klasę określonych przedmiotów, np. liter alfabetu; 4) biol. -►systematyka organizmów (tabela); 5) stopień hierarchii orderowej. KLASYCYZM [łac.] ogólnie tendencja przejawiająca się w dążeniu do jasności formy, spokoju, umiaru, harmonii i przejrzystej kompozycji, najczęściej w nawiązaniu do kultury antycznej (np. klasycyzm sztuki Rafaela); styl w sztuce eur., który ukształtował się w XVII w. w Anglii i we Francji w nawiązaniu do sztuki antycznej i palladianizmu (-►Palladio A.), a od ok. 1760 (od tego czasu zw. także neoklasycyzmem) panował w całej Europie do ok. 1830; gł. ośrodkami jego były: Francja (architekci J. A. Gabriel, J. 	G. Soufflot, Ch. Percier i P. F. Fontaine, malarz J. 	L. David), Anglia (architekci bracia J. i R. Adam), Europa środk. (w Niemczech arch. C. G. Langhans i K. F. Schinkel, rzeźbiarz Duńczyk B. Thorvaldsen), Wiochy (rzeźbiarz A. Canova) 1 Rosja (architekci Ch. Cameron, W. Bażenow, M. Kazakow, rzeźbiarz J. 	Martos). W Polsce wybitnymi przedstawicielami klasycyzmu w architekturze byli D. Merlini, S. B. Zug, J. Kubicki, A. Corazzi, w malarstwie A. Brodowski; kierunek w literaturze eur., panujący od XVII w. do pierwszych dziesięcioleci w. XIX; najbardziej charakterystycznymi jego przedstawicielami byli fr. dramatopisarze XVII w. — P. Corneille i J. B. Racine; wprowadzone przez N. Boileau-Despréaux reguły poetyki klasycznej były powszechnie stosowane; schyłkowy okres k. bywa też określany jako pseudoklasycyzm; k. w muzyce obejmine okres od ok. 1750 do śmierci L. 	van Beethovena (1827), w zakończeniu jego pojawiają się już elementy romantyzmu, występujące np. w końcowych utworach Beethovena; specyficznymi cechami muzyki klasycznej są: ostateczne ukształtowanie sonaty i występowanie tej formy w większości utworów instrument, oraz ścisłe rozgraniczenie stylu muzyki symfonicznej i kameralnej, co łączy się też z powstaniem nowoczesnej orkiestry i zespołów kameralnvch. Gł. przedstawiciele J. Haydn, W. A. Mozart, L. Beethoven działali w Wiedniu, stąd okres ten bywa nazywany okresem klasyków wiedeńskich. Tabl. 47,63. KLASYCZNA BUR2UAZYJNA EKONOMIA POLITYCZNA -►ekonomia. KLASYCZNA SZKOŁA PRAWA KARNEGO, panująca w I poł. XIX w., stoi na gruncie uznawania wolnej woli człowieka, opiera się na założeniach filozofii Kanta i Hegla; czołowi przedstawiciele: P. Rossi» J. L. Ortolan, F. Carrara, A. Feuerbach, A. F. Berner, M. S. Tagancew, E. Krzymuski. KLASYCZNY [łac.]: 1) antyczny, odnoszący się do starożytności greckiej lub rzymskiej, np. filologia, muzyka, wykształcenie klasyczne; 2) dążący do harmonii, ujęcia zgodnego z zasadami proporcji, równowagi formy i treści, często w nawiązaniu do sztuki staroż.; 3) doskonały, uznany za wzór, typowy. KLASYFIKACJA [łac.], grupowanie i podział przedmiotów i pojęć wg ich cech charakterystycznych. KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA, klasyfikacja piśmiennictwa opracowana przez M. Deweya (1876), oparta na systemie dziesiętnym; całość piśmiennictwa jest podzielona na działy od 0 do 9 (np. 6 — technika); te z kolei na 10 poddziałów drugiego stopnia (62 — inżynieria), trzeciego stopnia (621 — budowa maszvn) itp. KLASYFIKACJA STATKU, zaliczenie statku do jednej z klas w wyniku kontroli stanu techn.; k. statku określa jego zdatność do żeglugi w ogóle i cele, jakim ma służyć; prawie w każdym_ państwie mor. istnieją krajowe instytucje klasyfikacyjne: najbardziej znane: Lloyd’s Register of Shipping w Anglii, Bureau Veritas we Francji, Norske Veritas w Norwegu, 418 w ZSRR — Morskoj Registr SSSR, w Polsce — Polski Rejestr Statków. KLASYFIKATOR, góm. maszyna do rozdzielania urobku na klasy ziarnowe, czyli grupy ziam o określonych granicach wielkości. Zob. też odstojniki, sortownik; fe. pneumatyczny -►wialnia. KLASY KRYSTALOGRAFICZNE, 32 zespoły krystalograficzne pierwiastków symetrii, do których należą wszystkie kryształy. Zob. też kryształów symetria. KLASZTOR [łac.], zespół budynków stanowiący miejsce wspólnego zamieszkania zakonników albo zakonnic jednej reguły; pierwsze klasztory powstały jeszcze przed naszą erą w Azji i Egipcie; pierwszy klasztor chrześc. na Zachodzie Monte Cassino 529 W Polsce od Bolesława Chrobrego. KLASZTORNE SZKOŁY, istniały od VI w.; w Polsce średniow. szkoły kształcące przyszłych zakonników i duchownych, zakładane przy klasztorach; program obejmował w zasadzie siedem sztuk wyzwolonych. KLATKA PIERSIOWA, część tułowia zbudowana z kręgów, żeber i mostka, ograniczona od dołu przei>oną; w jamie k. p. leżą: płuca, serce, grasica, przeyk, tchawica, naczynia i nerwy. KLATKA SZYBOWA, urządzenie zawieszone na linie nośnej maszyny wyciągowej, przystosowane do wyciągania urobku w wozach kopalń., oraz do przewożenia ludzi. KLATKA WALCOWNICZA, urządzenie składające się z walców opartych w łożyskach, z łożysk oraz mechanizmu do nastawiania odstępu między walcami; zależnie od liczby walców rozróżnia się klatki „duo“ o dwóch walcach, „trio“ o trzech, „kwarto“ o czterech oraz wielowalcowe. KLAUDIUSZ, Tiberius Claudius Drusus (10—54), cesarz rzym. od 41; zapoczątkował na większą skalę nadawanie obywatelstwa rzym. ludności prowincji. KLAUSTROFOBIA -►fobia. KLAUZULA [łac.], postanowienie, zastrzeżenie zawarte w umowie, z reguły uzależniające jej ważność od określonych warunków ; k. wykonalności, stwierdzenie przez sąd, że -►tytuł egzekucyjny nadaje się do wykonania w drodze -►egzekucji sądowej; k. największego uprzywilejowania, zastrzeżenie w umowie, na mocy którego każde uprzywilejowanie przyznane przez umawiające się państwo państwu innemu rozciągnięte będzie na kontrahenta pierwszego państwa. KLAUZURA [łac.], zamknięcie: 1) część klasztoru przeznaczona wyłącznie dla zakonników, zamknięta dla obcych; 2) przepisy klasztorne regulujące kontakty z osobami z zewnątrz; 3) egzamin piśmienny przeprowadzony pod kontrolą. KLAWESYN [wł. clavicembalo], klawicymbał — dawny (XV—XVIII w.) instrument strun. klawisz, w kształcie fortepianu, którego był poprzednikiem, o delikatnym i krótkotrwałym dźwięku wywoływanym przez szarpnięcie struny piórkiem; w okresie Baroku służył jako instrument solowy oraz w orkiestrze do wypełnienia brzmień akor- Klawesyn dowych (basso continuo). KLAWESYNIŚCI, fr. kompozytorzy licznych utworów klawesyn, w XVII—XVIII w.: F. Couperin, J. Rameau, Cl. Daquin i in. KLAWIATURA [łac.]. rząd klawiszy w instrumentach muz. klawisz., maszynach do pisania, liczenia itp. KLAWICYMBAŁ -►klawesyn. KLAWIKORD [łac.], dawny (XV—XVIII w.) Instrument strun, klawisz., poprzednik fortepianu; za naciśnięciem klawisza uderzała w strunę płytka metal. (tangent), wywołując dźwięk b. delikatny. KLAWISZ [łac. klucz): I) w instrumentach muz. rodzaj dźwigni uruchamiającej za naciśnięciem przyrząd uderzający lub szarpiący strunę albo otwierający dopływ powietrza do piszczałki lub stroika; Klawikord  419 KLIMAKTERIUM k. ułożone kolejno w szereg tworzą klawiaturę; 2) płytka poruszająca dźwignię w różnego rodzaju mechanizmach (np. w maszynie do pisania, aparacie telegraficznym), KLA2MA, 1. dopływ Oki, dł. 682 km. KLECHDA, stare podanie lud., najczęściej o treści fantast., związane głównie z tradycjami regionalnymi. KLECZYNSKI: 1) Jan (1756—1828), skrzypek i kompozytor utworów skrzypc. i kamer.; 2) Jan (1837—95), muzyk, krytyk i publicysta muz., 1883—91 redaktor „Echa Muzycznego". KLEE [kle:] Paul (1879—1940), szwajc. malarz, rysownik i grafik, jeden z gł. przedstawicieli sztuki ostatniego pięćdziesięciolecia; bliski surrealizmowi; Pejzaż z żółtymi ptakami, Pływające miasto, Pieśń miłosna o nowiu, Archanioł. KLEEBERG Franciszek (1888—1942), general pol., 1915—18 w Legionach i tzw. poi. Wehrmachcie, następnie w W. P.; w kampanii wrześniowej 1939 dowódca samodz. grupy operacyjnej „Polesie“, ostatniej wielkiej jednostki, która po krwawych walkach nad rz. Wieprzem złożyła broń 6 X; zmarł w obozie jenieckim. KLEIN Felix (1849—1925), znakomity matematyk niem. • badania nad teorią równań algebraicznych, teorią funkcji, teorią bąka; autor słynnego „programu erlangeńskiego“ 1872, w którym podał metodę klasyfikacji geometrii w oparciu o pojęcie grupy przekształceń. KLEINER Juliusz (1886—1957), historyk literatury, prof. Uniw. Lw., w latach powojennych Uniw. Jag. i KUL; zwolennik psychologizmu i strukturalizmu w badaniach hist.-lit.; autor wielkich monografii: Z. Krasińskiego, J Słowackiego, A. Mickiewicza; wydawca Dziel wszystkich J. Słowackiego; drobniejsze rozprawy, m. in. w tomach: Studia z zakresu literatury i filozofii, W kręgu Mickiewicza i Goethego, 0 Krasickim i Fredrze dziesięć rozpraw. KLEIST Heinrich (1777—1811), pisarz niem. okresu romantyzmu; tragedie i dramaty (Pentezylea, Książę llomburgu), komedie (Rozbity dzban) i nowele (Michael Kohlhaas). KLEISTENES -Klistenes. KLEJE, zwilżające roztwory koloidowe o charakterze -»-zolu, ' które przechodząc przez stan elastycznego, a następnie stałego żelu, tworzą trwałą spoinę, łączącą powierzchnie sklejanego materiału. Rozróżnia się: 1) k. naturalne obejmujące: a) k. z wierz ęc e, otrzymywane z kości, tkanki łącznej, krwi lub mleka; są to k. białkowe; znajdują zastosowanie przede wszystkim w przemyśle drzewnym; b) k. roślinne, do których zalicza się: k. białkowe, np. z mączki sojowej, łubinowej, k. skrobiowe, ze skrobi zbożowej lub ziemniaczanej, oraz k. z naturalnych żywic lub gumy, np. guma arabska; k. białkowe 1 skrobiowe są szeroko stosowane w przemyśle, np. do apretury włókien i tkanin, klejenia papieru; 2) k. syntetyczne, będące różnego rodzaju syntetycznymi żywicami; stosowane w przemyśle gumowym, drzewnym i papierniczym. KLEJNOT [niem.]: 1) drogi kamień lub drogocenny przedmiot; 2) w heraldyce część herbu, ozdoba hełmu z godeł i piór; określenie używane nieściśle na oznaczenie całego herbu. KLELIA (VI w. p. n. e.), młoda Rzymianka, wg legendy zakładniczka -—Porsenny; wraz z towarzyszkami przepłynęła Tyber i wróciła do Rzymu, lecz na polecenie senatu znów poszła do niewoli. Porsenna w uznaniu odwagi K. odesłał ją i jej nieletnie towarzyszki do Rzymu. KLEMENS: imię papieży: 1) K. V (Bertrand de Got, ?—1314), papież od Í305; Francuz, arcybiskup Bordeaux, wybrany na papieża za poparciem króla fr. Filipa IV Pięknego, na którego żądanie przeniósł siedzibę papieską z Rzymu do Awinionu 1309; 1311—12 zwołał sobór wienneński; rozwiązał zakon templariuszy; 2) K. VII (Giulio de Medici, 1478— 1534); papież od 1523; w sojuszu z Francją walczył niepomyślnie z cesarzem Karolem V (-»-sacco di Roma); odmówił zgody na rozwód króla ang. Henryka VIII z Katarzyną Aragońską, co przyczyniło się do schizmy anglik.; 3) K. VIII (Aldobrandini, ?—1605). papież od 1592; jako kardynał byl legatem papieża Sykstusa V w Polsce 1588; przeprowadził z kościołem wsch. unię brzeską 1595; 4) K. XIV (Giovanni Ganganelli, 1705—74), papież od 1769; franciszkanin; 1773 rozwiązał zakon jezuitów. KLEMENS św. (Klemens Maria Holfbauer, 1751— 1820), do Polski przybył z Rzymu 1787, osiedlił się w Warszawie na Nowym Mieście przy kość. Sw. Benona, gdzie pracował 21 lat (1787—1808), zdobywając miano apostoła Warszawy. Kanonizowany 1909. KLEMENSIEWICZ Zenon (ur. 1891), językoznawca; prof. Uniw. Jag.; członek korespondent PAN; Składnia opisową współczesnej polszczyzny kultural¬ nej, Gramatyka historyczna języka polskiego (współautor). KLEMENSOWCZYCY, uczestnicy zjazdów ziemian w Klemensowie, w pow. zamojskim 1843—47, urządzanych przez Andrzeja Zamoyskiego, zakazanych później przez rząd carski; reprezentowali kierunek umiarkowanych reform w rolnictwie (zniesienie pańszczyzny, przeciwnicy uwłaszczenia chłopów). KLEMENSÓW, osiedle przemysłowe, pow zamojski, woj. lub., nad Wieprzem; 400 mieszk (1956); duża cukrownia; barokowy pałac. KLENZE Leo von (1784—1864), architekt, malarz i pisarz niem.; reprezentował późny klasycyzm; Stara Pinakoteka i pałac królewski w Monachium, jeden z budynków Ermitażu w Leningradzie. KLEŃ, Leuciscus cephalus, ryba z rodziny karpiowatych; Europa; ciało wałkowate, dł. do 80 cm; żyje w wodach płynących, o dnie żwirowatym; wszystkożerny; mięso niesmaczne; w gospodarstwie stawowym szkodliwy (drapieżnik). KLEOBIS I BITON, mit. gr. synowie Kidypy, kapłanki .Hery, słynni ze swej miłości do matki; kiedy Kidypa prosiła boginię o największe szczęście dla nich, Hera zesłała im sen wieczny. KLEOMENES III -Agis IV. KLEON (?—422 p. n. e.), polityk ateński, syn bogatego garbarza; przywódca stronnictwa radykalno-demokr., głośny demagog, przeciwnik Peryklesa; w czasie wojny peloponeskiej przeciwnik rokowań ze Spartą. KLEOPATRA (69—30 p. n. e.)t siostra 1 żona króla egip. Ptolemeusza XIV, znana z urody i inteligencji; od 47 dzięki Cezarowi królowa Egiptu; następnie związała się z Antoniuszem, którego poślubiła w 36; ucieczka jej okrętów w czasie bitwy morskiej pod Akcjum w 31 przyczyniła się do klęski Antoniusza; K. popełniła samobójstwo, by nie zostać branką Oktawiana. KLEPISKO, boisko, tok — miejsce uklepane do młocki zboża. KLEPKA: 1) element beczki; 2) płytka drewniana do układania posadzek. KLEPSYDRA [gr.]: 1) zegar piaskowy lub wodny; składa się z dwóch iiołączonych naczyń szklanych; piasek ub woda przechodzi w określonym czasie z naczynia górnego do dolnego; znana w starożytności; 2) symbol śmierci umieszczany na epitafiach i na- Klepsydra grobkach; 3) zawiadomienie o śmierci. KLEPTOMANIA [gr.], rzadkie zaburzenie psych, objawiające się jako przymus przywłaszczania sobie cudzych przedmiotów nie przynoszących choremu korzyści. KLERK [gr.-lac.J: 1) dawniej duchowny; 2) w krajach zach. pracownik biurowy; 3) intelektualista stroniący od angażowania się w konflikty aktualnego życia polit.; termin w tym znaczeniu wprowadzony w eseju J. Bendy Zdrada klerków. KLERYKALIZM dążenie do zapewnienia kościołowi decydującego wpływu na życie publ., polit., społ., kult. KLESZCZE, Ixodoidea, pajęczaki z rzędu roztoczy; pasożyty, zwłaszcza ssaków; wielkość około 1 mm; nassane krwią samice niektórych gatunków osiągają parę cm długości; bywają przenosicielami chorób człowieka i zwierząt. KLESZCZE, dwa ostatnie człony odnóży niektórych skorupiaków i pajęczaków przekształcone w rodzaj szczypców; służą do chwytania zdobyczy, rozdrabniania pokarmu I do Klrc7r<7~ a obrony (np. u raka). przed pobraKLESZCZE PORODOWE, przyrząd Lm kokardo operacji położniczych; służą do mu jj _ po. wydobywania płodu w nieprawidłowo pobraniu poP"S?SÄhW,PN°r“«i,n,k. KLESZCZYŃSKI Zdzisław (1889—1938), prozaik, poeta, popularny felietonista „Kuriera Warszawskiego“. KLICKI Stanisław (1770—1847), generał, brał udział w powstaniu kościuszkowskim, w legionach Dąbrowskiego. kampaniach napoleońskich i powstaniu 1831. KLIENT [łac.J: 1) w staroż. Rzymie ubogi obywatel zależny od swych możnych patronów. Zob. też patronat; 2) znaczenie obecne: korzystający z usług przedsiębiorstwa, banku, adwokata itp. KLIF -»-faleza. KLIMAKTERIUM -»-przekwitanie. 27« KLIMAT 420 PR éOY MORS Kl g - • CitpMT —♦ t’mna Strefa Klimatów TJMWYCm □ polarny ii 1 wysokogórski STRtU KLIMATÓW UMIARKOWANYCH STRCPA KLIMA JU SUCHtOO 5 TRtfi KLIMATOM RÓWNIKOWYCH t,rnnT (**"0 mroina) EZ3 suchy-stępo wo pusty*. ir t porami suchymi jllilil mny (oRMtr »Morottn») B9Bf tltlt w.igotm, 1'lil'llll CJApTf (opmdy i*tnl*j ŁU'10 m*py (w*4y Urnom») Strefy klimatyczne Świata KLIMAT Igr ], zespól procesów atmosfer, kształtujących się w danej miejscowości lub nad danym obszarem w wyniku współoddziaływania promieniowania słonecznego, cyrkulacji powietrza i zjawisk fiz zachodzących w podłożu atmosfery, warunkujących w danej miejscowości lub na danym obszarze charakterystyczny dla nich układ pogód; na kuli ziemskiej wyróżnia się nast zasadnicze strefy klimat.: równikową, zwrotnikową, umiarkowaną i arktyczną (antarktyczną oraz strefy przejściowe; monsunów zwrotnikowych, podzwrotnikową i subarktyczną (subantarktyczną); zależnie od odległości obszarów od oceanów i wysokości n. p m. wyróżnia się ponadto: k. morski, kontynentalny i górski (wysokogórski);' melioracja k., sztuczne poprawianie warunków klimat, przez nawadnianie, osuszanie, zalesianie, tworzenie sztucznych- zbiorników wodnych, zmianę kierunków rzek. KLIMATOLOGIA [gr.], nauka o klimacie, badająca procesy i genezę zjawisk klimatotwórczych w konkretnych warunkach geogr. współcześnie i w przeszłości (paleoklimatologia), zmiany klimatu pod wplvwem działalności człowieka oraz wpływ warunków klimat, na organizm człowieka (bioklimatologia), na rośliny uprawne (agroklimatologia). .KLIMATÓTERAPIA -»leczenie (klimatyczne). KLIMATYZACJA, przystosowanie powietrza dla stworzenia w pomieszczeniach jak najkorzystniejszych warunków przebywania; — czystość powietrza zapewniają filtry, właściwą temperaturę — nagrzewnice lub chłodnice, wilgotność — komory nawilżające. Zob. też wentylacja. KLIMCZOK, lesisty szczyt w Beskidzie Śląskim, wys 1119 m; schronisko, szlaki turystyczne letnie i zimowe. KLIMONTÓW, w., dawniej m., pow. sandomierski, woj. kieł., na Wyż. Opatowskiej, nad Koprzywianką; klasztor i kościół dominikanów z pocz. XVII w. KLIN, maszyna prosta; dwio ściany tworzą kąt ostry, od którego wielkości zależy siła pokonywająca opór podczas wbijania k.; używany jako narzędzie klinowe do rozbijania kamieni, drewna itp. oraz jako element łączący w budowie maszyn, np. k. wzdłużny, łączący kolo z wałem. KLINCZ [ang. clinch], klamra — w boksie prawidłowy chwyt, za pomocą którego obaj przeciwnicy w czasie nie dłuższym niż 3 sek. uniemożliwiają sobie przez sklamrowanie rąk zadawanie ciosów. KLINGER: 1) Friedrich Maximilian von (1752— 1831), pisarz niem., poeta, dramaturg i powieściopisarz romant., przyjaciel J W. Goethego; jego sztuka Sturm und Drang (Burza i napór) dala nazwę niem. ruchowi romant., którego był przywódcą; 2) Max (1857—1920), niem. rzeźbiarz, malarz i graiik; tworzył w Lipsku i Rzymie; rzeźba Beethoven; wielkie kompozycje rei. i mit. (Ukrzytowanie, Chrystus na Olimpie, Świat grec¬ kich bóstw), akwaforty 1 akwatinty; 3) Witold |ur. 1875), filolog klasyczny, prof. Uniw. Pozn., znawca folkloru staroż. (Baśń w historii Herodota), badacz i tłumacz liryki gr. (Za studiów nad liryką grecką). KLINIEC: 1) kruszywo kamienne, drobno tłuczone, używane w drogownictwie do wypełniania (klinowania) bruków; 2) kamień lub cegła klinowatego kształtu; element składowy luku lub sklepienia. KLINIKA [gr.], oddział szpitalny lub szpital, w którym obok leczenia prowadzona jest działalność naukowa i dydaktyczna (zajęcia praktyczne dla studentów medycyny). KLINKIER [niem.]: 1) materiał ceramiczny spieczony, bardzo mało porowaty, o dużej wytrzymałości na ściskanie (przeszło 1000 kG/cm); wyroby z k. stosowane jako licówki, na posadzki, nawierzchnie drogowe; 2) »-cement. KLINOWE PISMO -»pismo. KLIO -»Muzy. KLIPER [ang.], szybki, smukły żaglowiec XIX w., 0 długich rejach, typu fregaty; początkowo używany do przemytu narkotyków, potem do przewozu różnych towarów. KLIPFISZ [norw.], rozplatany, wypatroszony dorsz solony i suszony (pierwotnie w krajach skand, na skałach); głowa, kręgosłup, płetwy usunięte. KLISTENES, Kleistenes (VI/V w. p. n. e.), polityk ateński; w 508 przeprowadził reformy, które przez ustanowienie nowego podziału teryt. Attyki zamiast rodowego obaliły wpływ arystokracji na życie polit. i stały się podstawą -»demokracji ateńskiej; K. wprowadził też -»ostracyzm. KLISZA [fr.], druk. płyta metalowa z wyrytym lub wyh-awionym rysunkiem, służąca do wykonywania reprodukcji; rozróżniamy: k. kreskowe, wykonywane z oryginałów rys., zawierających wyłącznie linie 1 pola w jednym tonie (bez półtonów), k siatkowe, które odtwarzają stopniowanie tonów; w tym celu reprodukcja fotografii na k. musi być robiona przez KLIŚZCZACY, ludność góralska Gorców. KLISZKO Zenon (ur. 1908), działacz ruchu robotn. i związk.; członek KPP, w okresie okupacji współorganizator PPR i KRN, współtwórca GL i AL, uczestnik powstania warsz. 1944, do 1952 poseł na sejm. od 1945 członek KC PPR i PZPR, 1949 usunięty z władz partyjnych pod fałszywymi zarzutami, następnie uwięziony; 1956 po oczyszczeniu z zarzutów dokooptowany do KC; od 1957 wicemarszałek sejmu i sekretarz KC PZPR. KLISZOW, w, pow. pińczowski, woj. kieleckie; 1702 zwycięstwo wojsk szwedz. Karola XII nad oddziałami saskimi i polskimi. KLITEMNESTRA, KHtaimnesh-a, mit. gr. żona Agamemnona, siostra Heleny, Kastom i Polluksa; za  męża poniosła §mierć z ręki syna, Klon (jawor) 421 zamordowanie Orestesa. KLIWAŻ -»łupność. KLIWIA -♦Clivia. KLIZMA -»lewatywa. KLOAKA [łac.]: 1) w staroż. Rzymie ściek kanaliz. odprowadzający nieczystości (cloaca maxima); 2) miejsce zanieczyszczone odchodami, zbiorowisko brudu; 3) zool. końcowy odcinek jelita, do którego uchodzą przewody moczowe i płciowe u niższych ryb, płazów, gadów, ptaków. KLON: 1) Acer, drzewo z rodziny klonowatych, rzędu terpentynowców; cenne twarde drewno, liście klapowane lub pierzasto złożone, owoce — dwunasienne skrzydlaki; gatunki: jawor (liście sinawozielone), k. tatarski, k. zwyczajny, k. polny (paklon), k. jesionolistny; 2) zool. potomstwo jednego osobnika otrzymane przez rozmnażanie bezpłciowe. KLONDIKE [klondajk], osiedle zagłębia górn. na terytorium Jukonu (pn.-zach. Kanada), na pd. od rz. Klondike; znane z wydobycia złota na przełomie XIX i XX w. KLONOWIC Fabian, pseud. (ok. 1545—1602), Lubi'na; pisarz utwory opisowe, jące i satyr.; Victoria deorum, Flis. Worek Judaszów. KLONÓW, w., pow. i woj. kieł., w Córach Świętokrzyskich, na stokach Pasma Klonowskiego; 300 mieszk (1956); piękny widok na Łysogóry, Pasmo Masłów skie, Górę Radotową i przełom Lubrzanki. KLOPSTOCK Friedrich Gottlieb (1724—1803), poeta niem.; przedstawiciel Oświecenia, entuzjasta rewolucji Ir.; rozwinął nowe formy poezji (swobodny rytm, pozbawiony rymów); ody, poemat Mesjasz, dramaty. KLOSZ [fr.], część oprawy oświetleniowej wykonana z materiału przepuszczającego światło; zmniejsza jego luminancję (jaskrawość) i daje właściwy rozsył światła. KLOWN [ang. clown — klaun]: 1) postać z pantomimy lub farsy w teatrze ang., ubrana zawsze w luźny, workowaty kostium, z twarzą wybieloną i jaskrawo pocętkowaną; 2) błazen, komik cyrkowy, zabawiający publiczność dowcipami i sztuczkami akrobatycznymi. KLUB [ang.]: 1) stowarzyszenie osób o wspólnych zainteresowaniach, o charakterze towarzyskim, polit., sport.; 2) nazwa lokalu, w którym odbywają się spotkania towarzyskie; 3) typ organizacji polit. powstałej we Francji w dobie Wielkiej Rewolucji; wywierał nacisk na rząd przy pomocy dostępnych dla wszystkich zebrań polit.; k. poseł sic i, zespól posłów należących do tej samej partii polit., organizujący ich działalność parlamentarna. KLUB NARODOWY 1848—49, utworzony w Bytomiu, walczył o reformy demokr. i prawa nar. Polaków na J5lfiskii. KLUCZ: 1) narzędzie do otwierania zamków, tównież narzędzie do wkręcania i odkręcania śrub i nakrętek; składa się z łba z dwiema szczękami, między które wchodzi nakrętka lub łeb śruby, oraz trzonka, za pomocą którego klucz jest obracany; k. uniwersalny (tzw. francuski), k. do śrub, ze szczękami rozsuwanymi, tak aby mógł chwytać nakrętki i łby śrub różnej szerokości; 2) wojsk, najmniejsza organizacyjna jednostka lotnictwa, część eskadry; 3) zool. •kriyp S. Klonowie trqorowy barytonowy basowy Klucze muzyczne KŁOSOWKA WEŁNISTA szyk ptaków w czasie lotu (gęsi, żurawi), w kształcie litery „V“; 4) muz. zna': graficzny na początku każdej pięciolinii wyznaczający położenie i nazwę jednej nuty, od której można w górę i .w dół odczytać nuty inne; rodzaje kluczy: G, C, F (zestawienie); 5) grupa folwarków pod wspólną administracją; 6) k. sklepienny -»zwornik; 7) biol. przewodnik systematyczny do określania roślin i zwierząt. KLUCZBORK, m. pow., woj. opol., w Kotlinie Śląskiej, nad Stobrawą; 12 500 mieszk. (1956); przemysł: przetw.-rolny, drzewny, garbarnia, huta szkła; węzeł kol.; fragmenty murów obronnych z XVI w., kościół z XIII w KLUCZEWSKA SOPKA -»Kamczatka. KLUGER Władysław (1849—84), inżynier poi., prof. polit. w Limie; Listy z Peruwii i Boliwii. KLUJEW Nikołaj A. (1887—1937), poeta ros. z grupy tzw. poetów wsi (Klujew, S. Jesienin, S. Kłyczkow); łączył zdobycze symbolistów z rytmiką i obrazowością poezji lud.; oddziałał silnie na S. Jesienina; zbiórki Piesnieslow, Izba w pole oraz poematy Dierewnia i Płacz po Jesienina. KLUK Krzysztof ks. (1739—96), przyrodnik i hodowca; autor dzieł z zakresu botaniki, ogrodnictwa, leśnictwa, rolnictwa, zoologii, m. in. Dykcjonarz roślinny (pierwszy krytyczny opis flory polskiej). Zoologia czyli zwierzętoplsmo; dla Komisji Edukacji Narodowej napisał w 1785 Botanikę dla szkól narodowych (pierwszy poi. podręcznik botaniki). KLUKI, w. rybacka, pow. słupski, woj. kosz., nad jez. Łebsko wśród Izbickich Bagien; 100 mieszk. (1956); jedyna wieś, gdzie żyje ok. 30 rodzin potomków Słowinców (słowiański szczep pokrewny Kaszubom), niegdyś zwarcie zamieszkujących obszar między Bałtykiem, jez. Gardno a jez. Łebsko; stare budownictwo słowińskie. KLUPA -»średnicom;erz. KLUŻ (Cluj), gł. m. Siedmiogrodu (Rumunia); 159 800 mieszk. (1956), 50°/» Węgrzy; budowle z XVI— XVII w.; uniwersytet, wyższe szkoły: handl., muz., gosp. wiejsk.; siedziba 4 biskupstw (rzym.kat., gr.kat., unick., reform.); przemysł: metalurg., samochodowy, metal, i in. KŁAJPEDA (niem. Memel), m. port. nad Bałtykiem w Litew. SRR; 38900 mieszk. (1939); stocznie; przemysł drzewny, papierń.; fabryki: sklejek, zapałek, superfosfatu; przemysł bawełn., rybny. — Do 1919 należała do Niemiec (Prusy Wsch.), 1923—39 do Litwy (z zastrzeżeniem autonomii), 1939—45 przyłączona do Niemiec, 1945 wróciła do Litwy. KŁĄCZE, pęd podziemny z pączkami oraz łuskowatymi liśćmi; k. gromadzi substancje zapasowe i służy do wegetatywnego rozmnażania się rośliny; np. u paproci. KŁECKO, m., pow. gnieźnieński,'woj. pozn., między Jez. Gorzuchowskim a Kłeckim; 1600 mieszk. (1956); kościoły z XVI i XVIII w. KŁOBUCK, m. pow., woj. kat., nad Białą Olszą; 7800 mieszk. (1956); ośrodek uslug.-przem. dla nowego rejonu górn. (kopalnie dury żel.); kościół z XII w. KŁODA, w leśnictwie odcinek drewna okrągłego, grubego, dł. od 2,5 do 8,9 m (drewno iglaste) lub od 2,5 do 5,9 m (drewno liściaste). KŁODAWA, m., pow. kolski, woj. pozn., nad Rgilówką, pr. dopływem Warty; 5300 mieszk. (1956); nowy ośrodek przemysłu chemicznego. KŁODNICA, pr. dopływ Odry, dł. 84 km, dorzecze 1121 km*; źródła w Lasach Pszczyńskich, uchodzi w okolicy Koźla; zanieczyszczona ściekami z zakładów przemysł., od Gliwic skanalizowana; w Gliwicach port. KŁODZINA, nierozgalęziony walcowaty pień; występuje u większości palm, u których na szczycie k. znajdują się duże skórzaste, pierzaste lub wachlarzowatę liście, KŁODZKA KOTLINA, największa śródgórska kotlina w Sudetach, ok. 500 km*, wvs. 280—450 m; dno faliste przecina Nysa Kłodzka; gleby urodzajne, uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukrowych; uprzemysłowione osiedla; gł. m. Kłodzko; zdrojowiska: Polanica Zdrój, Długopole Zdrój. ... K,Ł,9P^KO’. P°w- woj. wrocł., w środku Kotliny Kłodzkiej, nad Nysą Kłodzką; 22 800 mieszk. (1956); gł. ośrodek gosp., komunik, i turyst. ziemi kłodzkiej; przemysł: metal., włókien., papierń., spoż., skórzany; wczesnohistoryczna twierdza graniczna, fragmenty średniow. murów obronnych; stare zabytkowe śródmieście, most kamienny z XIV w. Tabl. 60. • KŁOS -»kwiatostan. KŁOSEK -»kwiatostan. KŁOSOWNIK, żubrownik — część młocami, w której ziarno jest żubrowane, czyli pozbawiane ości i naskórka. KŁOSÓWKA WEŁNISTA, Holcus lanatus, roślina z rodziny traw; rośnie kępami na suchych, nieurodzaj*  „KŁOSY“ nych łąkach, wysychających torfowiskach, niekiedy jako chwast polny; mała wartość pastewna. „KŁOSY“, konserwatywne czasopismo lit. z okresu pozytywizmu; Warszawa 1865—90; red K. W. Wójcicki i F. H. Lewestam. KŁOS ZARODNIOWY, szczytowa część pędu z gęsto osadzonymi liśćmi zarodniówymi. Tabl. XV. KŁUJKA, klująco-ssący aparat gębowy niektórych pluskwiaków i muchówek (komary). KŁUS, średnio szybki bieg konia (ok. 200 m/min), 0 dwóch taktach uderzeń kopyt; rozróżniamy; k. krótki, k. normalny, k. długi, k. wyciągnięty (najszybszy). KŁUSAKI, rasy koni o wybitnie szybkim i efektownym kłusie. KŁUSOWNICTWO, bezprawne polowanie lub łowienie ryb. KŁUSZYN, w w obw. smoleńskim, RFSRR; 1G10 zwycięstwo wojsk poi. pod wodzą Stanisława Żółkiewskiego nad Moskwą. KŁYCZKOW Siergiej, właśc. Leszenkow Siergiej A. (ur. 1889), poeta i prozaik ros., z grupy tzw. poetów wsi (Kłyczkow, N. Klujew, S. Jesienin); K. korzysta obficie z folkloru, przedstawia obyczaje i symbolikę wierzeń lud., w języku nawraca do form staroruskich 1 tekstów cerkiewnych. KŁYKCINY KOŃCZYSTE, med. odmiana brodawek, schorzenie wywołane przez wirusy; występuje najczęściej w obrębie narządów płciowych. KM, symbol jednostki koń mechaniczny. KMIEĆ, w dawnej Polsce chłop posiadający samodzielne gospodarstwo. KMINEK ZWYCZAJNY, Corum carvi, roślina dwuletnia z rodziny baldaszkowatych; kwiaty białe, owoce aromatyczne, używane jako przyprawa do chleba, sera oraz w medycynie; łąki i pastwiska Europy. KMITA Piotr (1477—1553), marszałek w kor., woIewoda krak.; stronnik Bony; przywódca szlachty maopolskiej. KNAPSKI Grzegorz, Cnapius (1564—1638), jezuita, slownikarz, autor obszernego słownika pol.-łac.-gr. KNASTER Bronisław (ur. 1893), matematyk, prof. Uniw. Wróci.; specjalność topologia. KNEIPP Sebastian (1821—97), ksiądz niem., zyskał popularność dzięki stosowaniu ziołolecznictwa, hydroterapii oraz przyrodolecznictwa w różnych schorzeniach. KNIAZIEWICZ Karol Otton (1762-1842), gen.; odbył kampanię 1792 i 1794; od 1797 w Legionach Dąbrowskiego; 1812 odznaczył się pod Smoleńskiem i Możajskiem: 1813 podał się do d\ misji: 1830—31 reprezentant Rządu Narodowego w Paryżu; na emigracji współdziała! z obozem A. Czartoryskiego. KNIAZIOWIE: 1) książęta w W. Księstwie Lit. i na Rusi; 2) na prawie wołoskim — sołtysi wsi tego prawa na Podkarpaciu XIV—XVI w. KN1AZNIN Jaków B. (1742—91), ros. pisarz, poeta, dramaturg i tłumacz literatury zach.; jego twórczość kształtowała się pod wpływem klasycyzmu i racjonalizmu Oświecenia; wiersze, tragedie i sztuki komediowe; tłumacz Woltera. Zyskał przydomek „ros. Racine’a . KN1AŻNIN Franciszek Dionizy (1750—1807), poeta poi. sentymentalizmu; łączy! timilowanie antyku ze szczerym liryzmem; wiersze patriot., rei., miłosne, ody, sielanki, bajki, dramaty i libretta operowe; Matka obywatelka. Oda do wą»ów, Cypanie. KN1DOS, miasto w Karii (Azja Mn ), y/ starożytności siedziba szkoły med. oraz miejsce kultu Afrodyty KNIF.C —kaczcniec KNIEWSKI Władysław (1902—1925;. młodzieżowy działacz rewoluc. w Warszawie. metalowiec, od 1922 F D. Kniażnin O. Knipper-Czechowa K. Kniaziewicz 422 członek Komunist. Związki Młodzieży Polskiej (KZMP) skazany i stracony wraz z W. Hibnerem i H. Rutkowskim za próbę zama chu na prowokatora. KNIPPER-CZECHOWA Olga L. (ur. 1870), aktork: moskiewskiego MCHATu. żona A. Czechowa; świetna odtwórczyni ról w jego sztukach i w klas. repertuarze rosyjskim. KNOBELSDORF F. Georg von (1699—1753), architekt niem.; nadworny budowniczy Fryderyka Wiel kiego; pałac w Sanssouci opera w Berlinie. KNOSSOS, w starożytn. (II tysiącl. p. n. e.) jedno z gł. miast na w. Krecie ze słynnym pałacem; wykopaliska. Zob. też egejska kultura. Minos, Ariadna. Dedal. KNOWIE, dolna część źdźbła zbóż. KNOWLAND [knęuland] William 'ur. 1908), amer. polityk, od 1945 senator, od 1953 przewodniczący frakcji republikańskiej senatu. KNOXVILLE [nakswyl], m. w USA (Tennessee); 124 800 mieszk. (1950); przemysł: chem., włókien, odzież., metalurg.; port na rz. Tennessee. KNUR. dorosły samiec trzody chlewnej. KNURÓW, m., pow. rybnicki, woj. kat.; 13 200 mieszk. (1l»56); kopalnia węgla, zakłady przem ; drewniany kościół z 1599, obecnie w Chorzowie. KNYSZYN, m., pow. moniecki, woj. białost., na pn.-zach. krańcu Puszczy Knyszyńskiej; 2100 mieszk. (1956); w okolicach chałupniczy przemysł game Miejsce zgonu króla Zygmunta Augusta w 1572. KNYSZYŃSKA PUSZCZA, obszar lasów na pn. i pn.-wsch. od Białegostoku, w dolinie Supraśli i jej dopływów, 580 km2; przewaga sosny i świerka. KOACERWATY (łac.), formy odwracalnego skupie. nia się cząstek koloidowych, wytwarzające się jako struktury poprzedzające wytrącanie koloidu Według wspólcz. teorii powstania życia k. były pierwotnymi przed komórkowymi formami organizacji materii żywej. KOADIUTOR —sufragan. KOAGULACJA [łac.], zespalanie się cząstek koloidowych, w wyniku czego powstają żele; koagulacji sprzyja zwiększenie stężenia układu koloidowego, spo- i, wodowane zwiększeniem masy fazy rozproszonej lub odparowaniem fazy rozpraszającej, jak również zobojętnienie ładunku elektr -»koloidalnych micell przez dodanie odpowiedniego elektrolitu. KOALA, Phascolarctos cinereus', gatunek podgromady torbaczy; Australia; dl. ciała ok. 60 cm; z wyglądu przypomina małego niedźwiadka. Żyje na drzewach; b. powolny; żywi się liśćmi i pędami. Tabl 9. KOALICJA [łac.], związek, porozumienie, sojusz . państw, zawarty dla wspólnego prowadzenia wojny; k. rządowa, porozumienie dwóch lub więcej partii, tworzących wspólnie rząd; k. wyborcza, przejściowe porozumienie kilku partii w celu wystawienia przy wyborach wspólnych list kandydatów. KOBALAMINA, witamina Bi2 — zawiera kobalt związany kompleksowo z układem podobnym do porfiryny; niedobór wywołuje anemię złośliwą; większe ilości k. występują w wątrobie. KOBALT Co, cobaltum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 27; metal; w przyrodzie w postaci siarczków i arsenków towarzyszy rudom niklu i żelaza; używany do wyrobu stali szlachetnych, a jego związki do barwienia na niebiesko szkła i porcelany, jako farba malarska itp. KOBALi OWA COMBA, med. ładunek promieniotwórczego izotopu kobaltu (Co CO) w grubej osłonie ochronnej (zabezpieczającej otoczenie przed szkodliwymi promieniami ubocznymi); k. b. wydziela intensywne promieniowanie podobne do promieni rentgen.; stosowana przede wszystkim w leczeniu nowotworów. KOBAYÄSHI [kobajasi] Takiji (1903—33), proletariacki pisarz jap.; komunista; powieść Poławiacze krabów. KOBDO, m. w zach. Mongolskiej Republice Ludowej, u podnoza gór Ałtaj; ok. 10 000 mieszk. (1950); gł. ośrodek gosp. kraju; węzeł drogowy. KOBE, m. na wyspie Honsiu w Japonii, nad Morzem Wewnętrznym Japońskim; 979 300 mieszk (1955); obok Jokohamy największy port Japonii (obsługuje okręgi przem. Osaka i Kioto); wyższa szkoła handl. i teebn.; obserwatorium mor.; ważny ośrodek prze 423 myslu clężk.; przemysł: stoczn., maszyn., metalurg., chem., metal., elektrotechn., spoż., włókien. KOBIERZEC, dekor. tkanina jednostronna, zwykle wiązana i strzyżona; wyrabiany na Bliskim i Dalekim Wschodzie od w. XII, naslępnie zaś w Europie; od XIX w. przyjęła się nazwa dywan; tzw. k. polskie (tapis polonais, Polenteppiche), jedwabne, złotolite kobierce perskie z w. XVII, rozpowsz. w Europie za pośrednictwem Polski i uważane za jej wyrób. Tabl. 46. KOBLENCJA (Koblenz), m. w NRF (Nadrenia!, u ujścia Mozeli do Renu; 85 000 mieszk. (1955); bazylika z XIII w.; ośrodek uprawy winorośli i handlu winem (reńskie); różnorodny przemysł spoż. (gorzelnie, browary, fabr. likierów, przetworów owoc.); węzeł komunik.; ośrodek turystyczny. KOBRA, Naja, jeden z rodzajów węży jadowitych; Afryka, pd. Azja; gatunki tu należące mogą tarczowato rozszerzać szyję, unosząc przy tym przednią część ciała. Zob. też okularnik. KOBURGOWIE, właśc. Sachsen-Coburg-Gotha, książęca dynastia niem. w Turyngii od XIV w.; spokrewniona z domami panującymi (np. Albert, książę małżonek królowej nng. Wiktorii); panują m. in. w Belgii od 1831, Bułgarii 1887—1946, Portugalii 1853—1910. KOBUZ, Falco subbuteo, ptak z rodziny sokołów, rzędu drapieżnych; skraje lasów Eurazji (z wyjątkiem dalekiej pn.) i pn. Afryki; na zimę odlatuje; samica dl. 33 cm, rozpiętość skrzydeł 80 cm, samiec mniejszy; żywi się drobnymi ptakami i owadami. KOBYLA GÓRA, najwyższe wzniesienie Wzgórz Ostrzeszowskich i Gór Kocich, wys. 284 m; bezleśne. KOBYLE GRODEK, w., pow. nowosądecki, woj. krak., na Pogórzu Karpackim, nad Jez. Rożnowskim; 190 mieszk. (1956); ośrodek sportów wodnych. KOBZA [tur.], prymitywny instrument lud. o 1 strunie; spotykany dawniej na Ukrainie; błędnie utożsamiany z dudami (kozą). KOC Adam (ur. 1891), płk., polityk sanac., legionista, działacz POW, wiceprezes klubu poselskiego BBWR, red. „Gazety Polskiej“, 1936 prezes Banku Polskiego, 1937 szef Obozu Zjednoczenia Narodowego (tzw. Ozon), 1939—42 min. finansów w rządzie emigracyjnym. KOCANKA PIASKOWA, Helichrysttm aieiiarium, bylina z rodziny -►złożonych; szare, silnie owłosione liście i żółte zasychające kwiaty; suche przydroża i ugory; na niżu pospolita; lecznicza. KOCH Robert (1843— 1910), lekarz i bakteriolog niem., twórca bakteriologii eksperyment., odkrył zarazki wąglika, gruźlicy, cholery. Nagroda Nobla 1905. KOCHANOWSKI: 1) Jan z Czarnolasu (1530—84), największy poeta renesansu poi.; humanista, wykształcony w Królewcu i we Włoszech; od 1564 sekretarz król., ok. 1570 zerwał z dworem i osiadł w rodzinnym Czamolesie; uprawiał głównie lirykę, pisał też jednak utwory epickie, sals rv. próbowali sil w dramacie; twórca nowoż. poi. języka poet.; najpełniejszy wyraziciel kultury renesansowej; pisał w jęz. poi. i lac.; Satyr, Zgoda, Szacity. Odprawa posłów greckich, Psałterz Dawidów, Treny, Fraszki, Pieśni: 2) Jędrzej, brat Jana, stolnik sandom.; autor pierwszego, słabego artystycznie przekładu Eneidy Wergiliusza (1590); 3) Piotr (1566—1620), pierwszy poi. tłumacz Ariosta i Tassa; kilkakrotnie przebywał we Włoszech; cenne przekłady Goffreda abo Jerozolimy wyzwolonej i Orlanda szalonego; 4) 	Korwin Jan (1669—1949), historyk, prof. Uniw. Jag.; Dzieje Akademii Zamoyskiej. KOCHAŃSKA-SEMBRICH Marcelina (1858—1935). śpiewaczka, sopran koloraturowy. KOCZKODANY KOCHAŃSKI: 1) Adam Adamandy (1631—1700), matematyk, prof. uniwersytetów w Pradze, Florencji i Moguncji, nadworny matematyk króla Jana Sobieskiego, bibliotekarz w Wilanowie; autor przybliżonej konstrukcji -►kwadratury kola; 2) Paweł (1887—1934), skrzypek poi. świat, sławy. KOCHER Theodor (1841—1917), chirurg szwajc.; pierwszy przeprowadził operacje wola; opracował szereg nowych metod chirurgicznych. Nagroda Nobla 1909. KOCHINCHINA -Nambo. KOCHMAN Józef (ur. 1903), biolog, członek koresp. PAN, prof. SGGW; prace z zakresu chorób roślin (fitopatologii). KOCIIOWSKI Wespazjan (1633—1700), poeta, prozaik, historyk; pisał w języku poi. i lac.; poezje rei., liryki, fraszki obyczaj., parafrazy psalmów prozą; Niepróżnujące próżnowanie, Psalmodia polska. KOCIITLA-JARVE, m. w Estońskiej SRR; ośrodek wydobycia i gazyfikacji łupków bitumicznych. KOCIE GÓRY, wal wzniesień między Kotliną Śląską na pd. a Niziną Wielkopolską na pn., rozcięty z pd. na pn. doliną Odry; dl. ok. 200 km; najw. wzniesienie Kobyla Góra; urodzajne gleby gliniaste i lessowe. KOCIE OKO -►kwarc. KOCIERSKA PRZEŁĘCZ, obniżenie w gł. grzbiecie Beskidu Małego, wys. 718 m; przez przel. biegnie serpentynami szosa Andrychów — Żywiec. KOC1EWIACY, mieszkańcy Pomorza między Starogardem, Gniewem i Nowem. KOCIOŁ EROZYJNY (marmit), lej w zagłębieniu koryta rzecznego wydrążony przez głaz poruszany wodą płynącą. KOCIOŁ PAROWY, urządzenie do wytwarzania pod ciśnieniem pary wodnej przez ogrzewanie wody ciepłem wytwarzanym w palenisku. Główne części: palenisko, zbiorniki pary i wody, podgrzewacze wody zasilającej i powietrza, przegrzewacze pary. K. p. bywają: stale, obmurowane na fundamencie, ruchome, ustawiane zwykle z odbiornikiem pary (np. silnik parowy) na podwoziu. Zależnie od konstrukcji k. p. może być: walczakowy, najstarszy typ, o małej wydajności; składa się z pojedynczego zbiornika, rzadziej paru połączonych, tzw. walczaków, ustawionych nad paleniskiem; płomienicowy, utworzony z pojedynczego walcowego zbiornika o dużej średnicy z jedną (lub dwiema) wewnętrzną rurą zwykle o falistym zarysie, tzw. płomienicą, w której umieszczone jest palenisko; płomieniówkowy, składający się z walczaka, którego przestrzeń wodna jest wypełniona pękiem rur o małej średnicy, tzw. płomieniówek, prowadzących spaliny; wodnorurkowy, utworzony z jednego lub więcej zbiorników i ewent. skrzyń wodnych, połączonych rurami o malej średnicy prowadzącymi wodę, tzw. opłorakami, ułożonymi nad paleniskiem; opromieniowany, nowoczesna konstrukcja 0 wielkiej wydajności, w której obszerna komora paleniskowa (paliwo — pyl węglowy) ogrodzona jest ścianami utworzonymi z rzędów rur wodnych przejmujących głównie ciepło promieniowania; kocioł La Mon ta, konstrukcja nowoczesna, w której ściany komory paleniskowej pokryte są wężownicami rur wodnych o przymusowym krążeniu (pompa), używany również w hutnictwie i okrętownictwie przy wykorzystywaniu odpadkowego ciepła spalin. K. p. charakteryzują: nadciśnienie pary wodnej w at (od kilku at w starych konstrukcjach do stu i więcej at w nowoczesnych); temperatura pary; powierzchnia ogrzewalna k. w m2 — łączna powierzchnia wszystkich ścian kotła z jednej strony omywanych wodą, z drugiej zaś — spalinami; wydajność, ilość wytwarzanej pary w t/godz; sprawność, stosunek energii zawartej w otrzymanej parze wodnej do energii zużytego paliwa. KOCIU, m. w pd.-zach. Chinach (prow. Jiinnan); 100 000 mieszk. (1952); gł. ośrodek wydobycia i wytopu cyny w Chinach (92°/* produkcji krajowej). KOCIUBYŃSKI Mychajło (1864—1913), pisarz ukr., świetny stylista, mistrz prozy psychol.; pierwsze utwory roalist., pisane pod wpływem ideologii narodnictwa; w pocz. XX w. K. poszukuje egzotyki, pisze szkice 1 etiudy psychol. z życia Tatarów krymskich i Hucułów karpackich; powieść o nastrojach rewol. wsi ukr. Fata morgana. KOCK, m., pow. łukowski, woj. lub., nad Tyśmienica; 240Ó mieszk. (1956); m. śmierci Berka Joselcwicza. KOCZ, lekki półkryty pojazd konny pochodzenia węg., używany od XVI do XIX w. KOCZALSKl Raul (1885—1948), pianista poi., znany jako wykonawca dzieł Chopina. KOCZKODANY, Cercopithecus, wielogatunkowy rodzaj z podrzędu małp wąskonosych; lasy Afryki; niewielkie: głowa zakończona krótkim pyskiem; ocon długi, niechwytny. Tabl. 8.  KOCZOWNICY KOCZOWNICY, grupy ludzkie nie posiadające stałego siedliska, stale zmieniające miejsce pobytu, żyjące z myślistwa, zbieractwa (ludy w Europie w epoce kamienia, grupy pd.-wsch. Afryki — Buszmeni) lub też w wypadku wyżej zorganizowanych grup — z pasterstwa (np. ludy tur.-tatar. w średniowieczu). KOD (lac.j, zbiór symboli, liczb lub skrótów literowych używanych głównie w łączności radiowej; istnieją k. międzynarodowe, np. używane w żegludze, lotnictwie; k. specjalny może służyć do przekazywania wiadomości tajnycn; w marynarce również zbiór sygnałów służących do porozumiewania się na odległość za pomocą flag. KODA -►coda. KODALY [kędaj] Zoltśn (ur. 1882), węg. kompozytor i folklorysta, w melodyce i rytmice opierający się na rodzimym materiale lud.; dzieła orkiestr. (Tańce z Calanty), kamer., fortep., chór. (Psalmus Hungaricus), pieśni, opera kom. Häry Janos, zbiory pieśni lud. i publikacje nauk. z tego zakresu. KODEINA, metylomorfina — alkaloid zawarty w soku mlecznym maku, otrzymywany także syntetycznie; biała, gorzka substancja, stosowana jako środek przeciwkaszlowy. KODEKS [łac.]: 1) pierwotnie (I w. p. n. e. — V w. n. 	e.) nawoskowane tabliczki drewn., następnie książka, tzn. pewna ilość kart złączonych grzbietami, w przeciwieństwie do zwoju; nazwa starych ksiąg rękopiśmiennych posiadających tę postać. Zob. też książka; 2) usystematyzowany zbiór przepisów prawnych obejmujących określoną dziedzinę prawa; k. cywilny, usystematyzowany zbiór przepisów prawa cywilnego; k. handlowy, systematyczny zbiór przepisów prawa handlowego; k. karny, usystematyzowany zbiór przepisów karnych składający się z części ogólnej, zawierającej ogólne zasady ustawodawstwa karnego, i części szczególnej, zawierającej przepisy karne dotyczące poszczególnych rodzajów przestępstw; k. postępowania cywilnego, zbićr przepisów normujących właściwość sądów powszechnych i postępowanie przed tymi sądami w sprawach cywilnych; k. postępowania karnego, zbiór przepisów normujących właściwość sądów powszechnych i postępowanie przed tymi sądami w sprawach karnych. KODEKS JUSTYNIANA (Corpus iuris civilis), zbiór praw rzymskich zestawiony 529 w Bizancjum za cesarza Justyniana Wielkiego; składał się z czterech części: Codex constitutionum, Digesła, Institutiones i Novellae, z czego najważniejsza jest pierwsza, zbiór prawa cywilnego. KODEKS KARZĄCY KRÓLESTWA POLSKIEGO, wprowadzona 1818 w Królestwie Pol. kodyfikacja prawa karnego, utrzymująca szereg elementów feudalnych. KODEKS NAPOLEONA, od 1807 nazwa franc. kodeksu cywilnego z 1804; pierwszy nowoczesny kodeks prawa cyw.; poza Francją obowiązywał w części zach. Niemiec do 1900 i na obszarze dawnego Królestwa Pol. do 1945; wywarł wpływ na ustawodawstwo wielu krajów europejskich. KODEŃ, w., pow. bialski, woj. lub., nad Bugiem; 1700 mieszk. (1956); ruiny barokowego pałacu, kościoły gotycki i barokowy, znany obraz Matki Boskiej Koaeńskiej. KODOK -»-Faszoda. KODYCYL [łac.]: 1) w starożytności tabliczka woskowa lub kartka pergaminowa, używane do notowania, pisania listów, zapisów testamentowych itp.; 2) uzupełnienie testamentu, zmieniające jego postanowienia. KODYFIKACJA [łac.], systematyczne opracowanie większego zespołu przepisów prawnych w postaci kodeksów. Zob. też inkorporacja. KOEDUKACJA [łac.], wspólne nauczanie i wychowywanie chłopców i dziewcząt; upowszechniła się w szkolnictwie eur. i amer. w XX w. KOEGZYSTENCJA [łac ], współistnienie. KOENIG Pierre (ur. 1898), generał fr.; w II wojnie świat, w siłach zbrój. Wolnej Francji, 1945—49 dowódca fr. sił okupac. w Niemczech, 1954—55 dwukrotnie min. obrony. KOENZYM —enzymy. KOEPPEN Wolfgang (ur. 1906), pisarz niem. zamieszkały w NRF; powieści Das Treibhaus (Cieplarnia), Śmierć w Rzymie. KOERCJA —histereza magnetyczna. KOERNER Theodor 0873—1957), polityk austr., w czasie I wojny świat, generał, następnie prawicowy socjaldemokrata, 1945—51 burmistrz Wiednia, 1951—57 prezydent Austrii. KOESTLER Arthur (ur. 1905), pisarz i publicysta ang. pochodzenia węg.; w okresie międzywoj. komunista, 1937 wystąpił przeciw ruchowi komunist; powieści i eseje; Ciemność w południe. KOFEINA, teina — alkaloid otrzymywany z nasion kawy, liści herbaty lub w drodze syntetycznej; lekkie, 424 igielkowate, białe kryształy o gorzkim smaku; wzmaga czynność serca oraz ośrodkowego układu nerwowego (kora mózgowa), wywołuje pobudzenie psychiczne itp. KOFFKA Kurt (1886-1941), psycholog amer.. urodź, w Niemczech; wraz z M. Wertheimerem i W. Kohlerem zapoczątkowali nową szkołę w psychologii, znaną pod nazwą psychologii postaci; Die Grundlagen der psychischen Entwicklung (Podstawy rozwoju psychicz"eW>GGA [łac.], Jednomasztowy żaglowiec hanzeatycki w XIII i XIV w., z wysokimi nadbudówkami na dziobie i rufie. Zob. też żaglowiec. KOGNACI [łac.], krewni w linii żeńskiej (po kądzieli). KOGUT, samiec ptaków z rzędu kuraków; nazwa stosowana czasem i ao innych gatunków. KOHEZJA —-spójność. KOHORTA [łac.], dziesiąta część legionu staroż. armii rzym., wprowadzona przez Mariusza w I w. p. n. e. na miejsce — manipułów. KOINCYDENCJA [lac.], występowanie w tej samej chwili zjawisk tego samego rodzaju, przy czym występowanie to może się powtarzać w jednakowych lub w różnych odstępach czasu, np. jednoczesne wyładowania w kilku licznikach Geigera-Mullera; koincydencyjne układy liczników służą do badań kierunków promieniowania, pochłaniania promieniowania itp.; potocznie: zbieg okoliczności, traf. KOINE —grecki język. KOITUS —coitus. KOJA [niem.], łóżko na statku. KOJAŁOWICZ-WIJUK: 1) Wojciech (1609—74), teolog jezuicki, historyk; dialogi antyreformac.: O rzeczach do wiary należących... oraz Historia Litwy; 2) Kazimierz (1617—74), ks., kaznodzieja; tłumacz Tacyta. KOJARZENIA —skojarzenia. KOJIKI [kodziki], „opis rzeczy dawnych“, najstarsze dzieło jap., spisane 712. KOJOT —kujot. KOKAINA, alkaloid otrzymywany z liści krzewu —kokainowego; biała krystaliczna substancja; w lecznictwie stosowana jako środek miejscowo znieczulający; małe dawki działając pobudzająco na mózg wywołują stan upojenia; stałe stosowanie prowadzi do nałogu (—narkomania). KOKAINOWY KRZEW, krasnodrzew, Erythrorylon coca — roślina z rodziny kokainowatych, spokrewniona z lnem; dziko rośnie w Peru i Boliwii, uprawiana w obszarze zwrotnikowym; z liści otrzymuje się alkaloid kokainę. KOKAND, m. w Uzbeckiej SRR, w zach. części Kotliny Fergańskiej; 84700 mieszk. (1939); fabr. superfosfatu, kombinat dziewiarski, fabr. obuwia; oczyszczalnie bawełny; przemysł tłuszcz, (olej bawełniany), spoż. • dawna stoi. chanatu, b. pałac chana. KOKCYDIOZA [gr.J, wet. groźne schorzenie wątroby i jelit u królików (jelit — u drobiu), wywoływane przez pierwotniaki zw. ziarniakami. KOKILA [fr.], trwała metalowa forma odlewnicza; można w niej wykonać kilka tysięcy odlewów. KOKINSHO [kokinsiu], „pieśni dawne i dzisiejsze“, antologia poezji jap. zebrana ok. 905. KOKLUSZ -krztusiec. KOKON [fr.]: 1) otoczka dookoła złożonych jaj, powstająca z wydzieliny gruczołów samicy, np. u owadów, pajęczaków, pijawek; ochrania jaja, zawiera substancje odżywcze dla rozwijających się młodych; 2) pospolita, lecz niesłuszna nazwa —oprzędu. KOKORNAK, Aristolochła, bylina z rodziny kokomakowatych; strefa umiarkowana i podzwrotnikowa; całobrzegie sercowate liście i brunatne, żółte lub białe rurkowate kwiaty; w Polsce dziko w zaroślach k. powojnikowy (A. clematitis) o żółtych kwiatach. Kokornak Krzew kokainowy (gałązka)  425 KOKORYCZKA, Polygonatum, leśna kłączowa by* lina z rodziny -»liliowatych; pędy nadziemne z w a tym i lub lancetowatymi liśćmi, białe dzwonkowate kwiaty i czarne jagody; pospolita k. lekarska jest używana w medycynie ludowej. KOKOSCHKA Oskar (ur. 1886), austr. malarz i grafik, działający w Szwajcarii, Austrii, Niemczech, Czechosłowacji, ostatnio osiadły w Londynie; jeden z czołowych ekspresjonistów; portrety (August Forel), pejzaże znad Łaby i Tamizy, kompozycje o treści polit.-alegor. Pisał również dramaty i wiersze. KOKOSOWA PALMA, Cocos nucifera, palma o pierzastych liściach; pd. Azja, Archipelag Malajski, Oceania; owoc pestkowiec otoczony grubą warstwą włókien (orzech kokosowy — do 15 kg); pestka zawiera jądro (50—'70*/» tłuszczu! (-*-k oprą) oraz białą orzeźwiającą ciecz — mleko kokosowe; z włóknistej owocni wyrabia się sznury, maty itp. Tabl. 29. KOKOSZĄ WOJNA, ironiczna nazwa rokoszu szlachty zgromadzonej 1537 pod Lwowem na wyprawę mołdawską, skierowanego przeciw Zygmuntowi Staremu, Bonie i sprzymierzonej z nimi magnaterii. KOKOSZKO Edward (ur. 1900), malarz, prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie, organizator wydziału konserwacji obrazów. KOKP1T, na niewielkich statkach, przeważnie na jachtach żaglowych, wgłębienie w pokładzie w pobliżu urządzenia sterowego przeznaczone dla sternika. KOKS, porowaty produkt stały otrzymany z węgla kopalnego, z którego w drodze odgazowania usunięto produkty gazowe 1 ciekłe; specjalne znaczenie ma k. wielkopiecowy (hutniczy), otrzymany z pewnych węgli kamiennych; twardy, spieczony, nie kruszący się, o wysokiej wartości -►opalowej (około 7000 kcal/kg), używany w metalurgii żelaza (wielkie piece); pól koks — łatwopalny produkt stały otrzymany w procesie wytlewania węgla kopalnego. KOK-SAGIZ. Taraxacum kok-saghuz, bylina z rodziny złożonych; górskie Kok-sagiz doliny wsch. Tian-szanu; długi palowy korzeń, liście zebrane w rozetkę, kwiaty cytrynowożólte; kauczukodajny (korzenie), uprawiany w ZSRR. KOKSOCHEMIĄ, dział przemysłu chem. obejmujący przeróbkę produktów odgazowania węgla. KOKSOWNIA, zakład przemysł., w którym poddając węgiel kopalny ->odgazowaniu otrzymuje się jako główny produkt koks wielkopiecowy, jako produkty uboczne zwykle: surowy benzol, smolę węglową, gaz węglowy oraz siarczan amonu (nawóz sztuczny). KOKTAJL -»-cocktail. KOKULAR Aleksander (1793—1846), klasycystyczny malarz hist i rei. oraz portrecista, przebywający głównie w Warszawie, zasłużony pedagog; Edyp i Antygona. KOLA, Cola acuminata, drzewo z rodziny zatwarowatych; Afryka zach.; owoce zawierają nasiona znane pod nazwą orzeszków kola; wyciąg używany w lecz¬ KOLCHIDZKA NIZINA nictwie w przypadkach przemęczenia fizycznego i psychicznego oraz do wyrobu napojów (np. coca-cola). KOLABORACJA [łac.], współpraca; termin pogardliwy na określenie współpracy z okupantem niemieckim w czasie II wojny świat.; kolaborant — osoba współpracująca z okupantem. KOLACJONOWANIE [łac.], porównywanie, sprawdzanie, np. zgodności odpisu lub przekładu z oryginałem. kompletności książki bezpośrednio po ukończeniu druku itp. KOLAMINA, etanolamina — związek organiczny z grupy aminoalkoholi; ciecz o charakterystycznym zapachu amin; stosunkowo mocna zasada. KOLANKA, węzły nadziemne źdźbła traw; są zgrubieniem pochwy liściowej; odgrywają pomocniczą rolę prostowania źdźbła w razie wylęgania np. zbóż. KOLARGOL, srebro koloidalne, ciemna substancja 0 metalicznym połysku; w leczn. używany w roztworach oraz maściach jako środek odkażający błony ślu zowe. KOLAROWGRAD (Szumen), m. w pn.-wsch. Bułgarii; 41700 mieszk (1956); meczet z XVII w., muzeum prehistoryczne; przemysł garbar., drzewny. KOLARSTWO, jazda na rowerze; w sporcie rozróżnia się k. szosowe i torowe; konkurencje szosowe: wyścigi drużynowe i indywidualne jedno- i wieloetapowe, uliczne, na przełaj; torowe: drużynowe 1 indywidualne, sprinty, biegi długo- i średnioaystan sowę. Tabl. 84. KOLASA [ukr.]: 1) wiejski wózek konny bez resorów używany na Rusi w XVII i XVIII w.; 2) lekka odkryta bryczka na resorach, popularna w Polsce w XVIII i XIX w. KOLAUDACJA [łac.], ostateczny komisyjny odbiór robót bud. polegający na stwierdzeniu ich zgodności z planami i kosztorysem. KOLBA [niem.]: 1) kuliste, płaskodenne lub stożkowate szklane naczynie, szeroko stosowane w laboKolby: a — okrąglodenna, b — płaskodenna, o — stożkowa, d — destylacyjna ratoriach, np. do destylacji cieczy, jej podgrzewania, przechowywania; 2) bot. -»kwiatostan. KOLBE Rajmund, o. Maksymilian (1894—1941), fran ciszkanin poi., dr fil., syn tkacza-chalupnika; założyciel i redaktor kilku pism kat., organizator ośrodka druk.-wydawniczego w Niepokalanowie; 1941 wywieziony do Oświęcimia; zginął śmiercią głodową, zgłosiwszy się dobrowolnie zamiast jednego z wyznaczonych na śmierć współwięźniów. KOLBERG: 1) Juliusz (1776—1831), kartograf, autor map i atlasu Królestwa Kongr. oraz publikacji na temat metody rysowania map; 2) Oskar (1814—90), poi. etnograf, kompozytor; zgromadził bogaty i cenny materiał etnograf.; Pieśni ludu polskiego, Lud, jego zwyczaje, sposób tycia, mowa, podania, przysłowia, obrządy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce (ok. 40 t.). KOLBUSZEWSKI Stanisław (ur. 1901). historyk lit., rektor Wyż. Szkoły Pedag. w Opolu; Stanisław Wyspiański a romantyzm polski, prace o epoce romantyzmu. KOLBUSZOWA, m. pow., woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej, w pobliżu szczątkowej Puszczy Sandomierskiej; 2200 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu drzewn. i rzemiosł; słynne w XVIII—XIX w. z produkcji artyst. mebli KOLBUSZOWSKIE MEBLE, typ mebli fornirowanych, najczęściej orzechem, bogato intarsjowanych motywami wstęgowymi, geometrycznymi, roślinnymi oraz herbami i monogramami, wykonanymi z różnych gatunków drewna; wyrabiano je od końca XVII do początku XIX w. w Kolbuszowej (woj. rzeszowskie) oraz w jej okolicach. Obecnie stolarz W. Mazurkiewicz w Kolbuszowej wznowił produkcję mebli wg dawnych tradycji. KOLCE, kolcówki, kolczatki — pantofle z metalowymi kolcami na podeszwie, używane w konkurencjach lekkoatletycznych. KOLCHIDŻKA NIZINA (Riońska Nizma), rozległa bagnista dolina rz. Rioni i Ingur w Gruzińskiej SRR, na wsch. wybrzeżu M. Czarnego; obecnie osuszana; Kola: 1 — gałązka z kwiatami, 2 — nasienie Kolczak KOLCOGŁOWY urodzajne gleby; cieplv i wilgotny klimat; uprawy roślin podzwrotnikowych, m. in. cytrusowych i herbaty. — W starożytności Kolchida znana z mitu 0 -»-Argonautach. KOLCOGŁOWY, Acanthocephala, gromada z typu obleńców; zwierzęta o robakowatym ciele, długości od kilku mm do 1/2 m; pasożyty: dorosłe — w jelicie kręgowców, larwy — w jamie ciała stawonogów; mają wciągany ryjek z licznymi haczykami jako narząd czepny; przewodu pokarmowego brak; pokarm wchłaniają powierzchnią ciała. KOLCOW: 1) Aleksiej W. (1805—42), ros. poeta, samouk, nawiązujący do tradycji pieśni lud. w duchu romant. sentymentalizmu; w swoich „pieśniach“ wprowadzał elementy folkloru („dumy“); 2) Michaił J. (1898—1947), pisarz ros., reportażysta, felietonista i satyryk; twórczość jego cechuje odwaga sądu, pasja satyryczna i wielka fit. kultura; zbiory reportaży i felietonów, powieść reportażowa Hiszpańska wiosna 1 Dziennik hiszpański. KOLCZAK DACHÓWKOWATY, sarna, losuń, Hydnum imbricatum — grzyb jadalny z rzędu obłóczniaków; kapelusz jasnobrunatny, pokryty dachówkowato ułożonymi łuskami; zarodniki na powierzchni kolczastych wyrostków; lasy igldstc. KOLCZATKA: 1) Echidna aculeata, ssak z podgromady stekowców; lasy Australii; dl. ciała 40 cm; ciało pokryte włosami przemieszanymi z ostrymi kolcami; nogi krótkie, uzbrojone w pazury; długi, cienki dziobowaty pysk; cienki i lepki język służy do chwytania pokarmu (głównie mrówki); jaja składa do torby lęgowej, gdzie lęgną się niedołężne, b. małe (ok. 2 cm) młode; gatunki pokrewnego rodzaju — Proechidna żyją w Nowej Gwinei; tabl. 8; 2) rodzaj brony; składa się z osi i osadzonych na niej gwiaździsto kolców; służy do płytkiego spulchniania zaskorupionej gleby. KOLCZUGA (kolcza, zbroja), zbroja z plecionych kółek metal.; składała się z długiej koszuli z rękawami, kaptura i spodni; w Polsce używana w XVI i XVII w. KOLEBA: 1) sklepienie; 2) wózek kolejki wąskotorowej ze skrzynią przechylną; 3) koliba — szałas pasterski w górach KOLEC, bot. ostry wyrostek skórki; łatwy do oderwania, np. u róży, ostu. KOLEGIA JEZUICKIE, zakonne zakłady naukowe średnie i wyższe przeznaczone dla szlachty; początkowo na wysokim poziomie (pierwsze 1565 w Braniewie), od poi. XVII w. przeżywały upadek. KOLEGIANCI, odłam arminianów, zwolennicy teorii przekazywania uprawnień kościelnych na osoby świeckie, powstał 1621; odmawiali pełnienia służby wojskowej i piastowania urzędów publicznych. KOLEGIA ORZEKAJĄCE, organy powoływane przez rady narodowe dla orzekania w sprawach karno-administracyjnych. KOLEGIATA [łac.J, kościół, przy którym istniała lub istnieje -»kapituła prałatów i kanoników. KOLEGIA W NACZELNYCH ORGANACH ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ, zespoły doradcze ministra, powoływane na jego wniosek przez Prezesa Rady Ministrów spośród kierowniczych pracowników ministerstwa. KOLEGIUM: 1) zespół osób wspólnie rozstrzygających (np. k sędziowskie) lub opiniujących określone sprawy (np. k. ministerstwa); zespołowy organ instytucji; 2) w dawnej Polsce szkoła kierowana przez duchownych; 3) szkoła średnia w niektórych krajach zach.; 4) instytucja nauk. wchodząca w skład uniwersytetów ang. Zob. też college. KOLEJE, drogi żelazne — drogi, których charakterystyczną cechą jest tor; twórcą k. parowej byt G. Stephenson: pierwszą linię kol. wybudował on w Anglii 1825; na ziemiach poi. pierwsza linia kol. łączyła Wrocław z Oławą (27 km) 1842, następnie k. Warszawsko-Wiedeńska 1839—48. Długość sieci kol. na świecie przekracza obecnie 1 500 000 km, z czego na Amerykę przypada 48*/», na Europę 33“/o, Azję 10"/«, Afrykę 5*/« i Australię z Oceanią 4c/o. Z punktu widzenia napędu rozróżniamy k. parowe, elektryczne, spalinowe; pod względem rozstawu szyn: k. szerokotorowe (rozstaw szyn 1524 mm i więcej), normalnotorowe (1435 mm) i wąsKotorowe (tono mm i mniej); następnie: jednotorowe. dwutorowe i wielotorowe; z punktu 426 Długość eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych w niektórych krajach w 1955 r. (w km) Kraje Ogółem na 100 km2 Wielka Brytania • 30708 12,6 NRF 30418 12,4 Czechosłowacja 12986 10,2 Włochy 22041 7,3 Francja 39145 7,1 USA b 342295 4,4 Kanada 65382 0,7 ZSRR 120700 0,5 Japonia 19946 5,4 Polska 23123 7,4 Uwaga: Z wyjątkiem USA i Włoch dane dotyczą sieci kolei państwowych. * Koleje normalnotorowe 1 inne. b Linie kolejowe I klasy (ok. 96'/* linii kolejowych ogółem); 1954 r. widzenia położenia pojazdów względem toru i sposobu ich ruchu rozróżniamy: k. adhezyjne (przyczepne) — pojazdy toczą się po torze dwuszynowym, k. zębate (górskie) — między zwykłymi szynami znajduje się sztaba z zębami, o którą zazębiają się kola lokomotywy; k. linowe — w których pojazd (wagonik) ciągnięty jedną liną zawieszony jest na innej linie (k. wiszące) lub toczy się po torze szynowym (k. linowe terenowe). Tabl. 48. KOLEJ WARSZAWSKO-WIEDEŃSKA, pierwsza linia kol. w Królestwie Pol., budowana 1839—48 przez spółkę prywatną; łączyła Warszawę z Zagłębiem Dąbrowskim i granicą austriacką. KOLEKCJA [łac.J: 1) zbiór przedmiotów jednego rodzaju mających wartość nauk., artyst., hist., np. obrazów, minerałów, znaczków pocztowych; 2) zbiór Srzedmiotów nie mających takiej wartości, ale gromazony z pewną myślą i zamiłowaniem; kolekcjoner, zbieracz, ten kto tworzy kolekcję. KOLEKCJONERSTWO, zbieractwo, zamiłowanie do tworzenia kolekcji; k. może być naukowe lub amatorskie. KOLEKTOR [łac.J: 1) główny kanał w sieci kanalizacyjnej, zbierający ścieki z kanałów drugorzędnych, połączony z odbiornikiem. Zob. też kanalizacja; 2) lotn. rura łącząca rury wydechowe z poszczególnych cylindrów si'nika i odprowadzająca spaliny; 3) elektT. -»komutator. KOLEKTYW [łac.J, zespół ludzi związany wspólnymi dążeniami; szczególnie zespól związany wspólną ^ KOLEKTYWIZACJA, uspołecznienie; k. rolnictwa, zrzeszanie drobnotowarowych gospodarstw chłopskich w spółdz. gospodarstwa zespołowe oparte na spoi. własności środków prod. i kolektywnej pracy (zob. też kołchoz); zgodnie z założeniami zrzeszanie powinno odbywać się na zasadzie dobrowolności; k. rolnictwa stanowi podstawową formę socjalist przebudowy wsi, jest przejawem koncentracji produkcji roi. w gospodarce typu socjalist.; zasadniczą przesłanką k. rolnictwa jest rozwój przemysłu socjalist. zapewniającego intensyfikację rolnictwa; zapoczątkowana w ZSRR przeprowadzana jest także w innych krajach typu socjalist. przy zachowaniu form odmiennych dla każdego z nich. W Polsce proces ten nosi nazwę uspółdzielczania wsi. Zob. też spółdzielnia produkcyjna. KOLENCHYMA, zwarcica — tkanka wzmacniająca narządy roślin; ma nierównomiernie zgrubiałą celuloKolenchyma zową błonę; k. kątowa (A) — zgrubiałe błony w kątach nuędzy stykającymi się ścianami komórek np. w narożach łodygi jasnoty, ic. płatowa (B) —  KOLONIA 427 zgrubiałe błony są równoległe do powierzchni organu (łodygi). KOLENDER SIEWNY, Coriandrum sativum, roczna roślina miododajna z rodziny baldaszkowatych; dziko rośnie w obszarze śródziemnomorskim i niektórych okolicach Azji; w uprawie dwie odmiany: drobnonasienna, bogata w olejek eteryczny (stos. w przem. pert um. i spoż.) oraz grubonasienna, o jasnych, kulistych owocach, używanych do marynat. KOLEOPTER -»-pierścieniopłat. KOLEŚNICA, przednia część pługa, składa się z dwóch kółek osadzonych na osi, w środku której opiera się ~grządziel; stąd pług koleśny KOLĘDOWANIE: 1) praktykowany od średniowiecza zwyczaj odwiedzania mieszkańców przez proboszczów w okresie Bożego Narodzenia, składanie życzeń i zbieranie datków; 2) lud. zwyczaj tradycyjny obchodzenia domów w tym okresie przez młodzież otrzymującą poczęstunek i datki w zamian za życzenia i odśpiewanie kolęd. KOLĘDY [łac.], polskie pieśni rei., częściowo lud. pochodzenia i w rytmie tańców lud., o tematyce związanej ze świętem Bożego Narodzenia (i w tym czasie śpiewane). Zob też pastorałki, kantyczki. KOLIA [fr.], naszyjnik ze złota lub srebra wysadzany drogimi kamieniami. KOLIBA -koleba KOLIBACYLOZA, choroba źrebiąt, cieląt, prosiąt i jagniąt wskutek zakażenia pałeczką okrężnicy; występuje enzootycznit w złych warunkach higien.; objawy; uporczywa biegunka, niekiedy obrzęki stawów. KOLIBRY, Trochilidae, rodzina ptaków z rzędu długoskrzydłych: około 600 gatunków; Ameryka zwrotn.; najmniejsze wśród ptaków osobniki jednego z gatunków ważą niecałe 2 g; upierzenie barwne, lśniące; żywią się nektarem z kwiatów (także owadami), przy których są w stanie zawisnąć nieruchomo w powietrzu. Tabl. X. KOLIMACJA [łac.] niei>rostopadlość osi celowej uncty instrumentu do jej Koliber osi obrotu. KOLIMATOR iłac.], składowa część różnych przyrządów optycznych; rura zakończona z jednej strony soczewką, a z drugiej regulowaną szczeliną; długość rury równa jest ogniskowej soczewki; służy do wytwarzania równoległej wiązki światła. KOLIN. m. n. Łabą w Czechosłowacji; 21 500 mieszk. (1955); zabytkowe kościoły z XIII—XIV w.; przemysł chem., metal, i in.; w okolicy eksploatacja cynku, ołowiu, manganu; węzeł kolejowy. KOLISZCZYZNA, 1768 powstanie chłopów na Ukrainie pod przywództwem Gonty i Żeleźniaka (Zaliźniaka), sprowokowane przez Rosję do walki z konfederacją barską; znane z krwawej rzezi szlachty i Żydów w Humaniu. KOLIZJA [łac.], zbieg niezgodnych lub sprzecznych okoliczności, interesów lub zasad; kolizyjna norma, przepis regulujący, które prawo ma mieć zastosowanie, jeżeli zachodzi zbieg różnych przepisów prawnych (kolizja norm) w czasie i w przestrzeni, tzw. prawo międzyczasowe (intertemporalne) wskazuje, które przepisy (dawne czy nowe) mają mieć zastosowanie do stosunków powstałych pod rządem dawnego prawa; kolizją norm w przestrzeni zajmuje się -—prawo międzynar. prywatne. KOLKA, med. napadowe, gwałtowne bóle brzucha; k. jelitowa, występuje w następstwie nadmiernych kurczów jelit, zazwyczaj w przebiegu zatruć i zakażeń pokarmowych; k. nerkowa, powstaje w następstwie przesunięcia się kamienia lub piasku nerkowego z miedniczki do moczowodu: bóle w okolicy nerek promieniujące do pęcherza moczowego; k. olowiow a. jeden z objawów przewlekłego zatrucia ołowiem (u zecerów, malarzy, hydraulików); k. wątrobowa, powstaje wskutek gwałtownych skurczów pęcherzyka żółciowego — najczęściej na tle kamicy pęcherzykowej. KOLLAPS —zapaść. KOLLAR Jan (1793—1852), poeta i uczony, Słowak piszący po czesku; szermierz współpracy Słowian; poemat Ślóvy dcera (Córka sławy), rozprawa O literackiej wzajemności. KOLLWITZ Käthe (1867—1945), graficzka niem.; obrazy z życia proletariatu, także dwa cykle hist.: Bunt tkaczy i Wielka Wojna Chłopska, liczne portrety i autoportrety. KOLNO, m. pow., woj. białost., nad Łabną; 3900 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny. KOLO, serbski taniec ludowy. KOLODIUM [gr.], alkoholowo-cterowy roztwór mieszaniny jedno- i dwuazotanu celulozy f—nitroceluloza); po odparowaniu rozpuszczalnika tworzy przezroczystą elastyczną błonkę; stosowane w medycynie do opatrywania drobnych ran. KOLOFON [gr.], w starych drukach tytuł i ewent inne dane o utworze (autor, drukarz, miejsce i data wydania) umieszczone na końcu dzieła; k. występował z reguły w dawnych rękopisach i inkunabułach; karta tytułowa dzieła wykształciła się dopiero na początku XVI w. KOLOIDALNA MICELLA, koloidowa cząstka — cząstka fazy rozproszonej (M) w układzie koloidowym wraz z zaadsorbowanymi drobinami rozpuszczalnika (R); jej zewnętrzną warstwę stanowią jony (J) znajdujące się w roztworze; micelle wykazują więc pewien ładunek elektryczny o znaku dodatnim lub ujemnym zależnie od rodzaju zaadsorbowanych jonów. KOLOIDOWE UKŁADY, koloidy [gr klej) — układy fiz. niejednorodne, składające się z —fazy rozpraszającej oraz fazy rozpro- Koloidalna micella szonej, której średnica cząstek zawarta jest w granicach 1—100 mp; k. u. zajmują miejsce pośrednie miedzy roztworami prawdziwymi a zawiesinami, których niejednorodność stwier dzić można gołym okiem; zależnie od rodzaju fazy rozpraszającej k. u. dzieli się na —-aerozole, —-zole, —pirozole. Zob. też koloidalna micella, koagulacja. KOLOKACJA [łac.], wieś szlachecka podzielona między kilku właścicieli; szczególnie częsta w Polsce XIX w. KOLOKAZJA, Colocasia aethiopica, bylina z rodziny obrazkowa tych; Przylądek Dobrej Nadziei; strzałkowate olbrzymie liście, kwiatostany otoczone dużą białą pochwą; u nas hodowana w doniczkach; gatunek pokrewny, C. antiquorum, wydaje wielkie, mięsiste bulwy (taro), będące pożywieniem ludów tropikalnej Azji, Afryki i Australii; młode liście używane jako warzywo (kapusta karaibska). KOLOKWINTA, burzanka, Citrullus colocynthis — Kolokwinta roczna roślina z rodziny dyniowatych; Afryka, Azja; owoce zbliżone do kawonu zawierają trujący składnik kolocyntinę; lecznicza (środek silnie przeczyszczający). KOLOKWIUM [łac.], rodzaj egzaminu na wyższych uczelniach, mający na celu sprawdzenie wiadomości zdobytych na wykładach i ćwiczeniach. KOLOMAN (Kâlmân) (1070—1116), król Węgier od 1095 i Chorwacji od 1102; podbił Chorwację 1097 i Dalmację 1107. KOLOMBO, stoi. i gł. port Cejlonu; 424 800 mieszk. (1953); uniwersytet; ważny punkt komunik, na drodze z Europy do Azji wsch. i Australii; eksport: herbata, kauczuk, kopra. KOLONAT —koloni. KOLONEL —drukarskie miary. KOLONI [łac.], pierwotnie drobni rolnicy, później drobni dzierżawcy w Rzymie, od III w. dziedzicznie przywiązani do ziemi i uzależnieni od jej właścicieli; kolonat, forma zależności ludności roi. w póżn. okTcsie cesarstwa rzym., stała się podstawą feud. zależności ludności wiejskiej. KOLONIA [łac.]: 1) zespól często połączonych ze sobą w jedną całość organizmów tego samego gatunku, zazwyczaj pochodzących od jednego osobnika — założyciela kolonii; np. k. koralowców; 2) grupa zwierząt bytujących stale lub czasowo w pobliżu siebie; np. k. pingwinów w okresie lęgowym; 3) skupienie bakterii z rozmnożenia jednego osobnika w hodowli na pożywce stałej; 4) osiedle rolne, przemysł., mieszkaniowe; 5) zagraniczna posiadłość państwa. kTaj podbity, który jest terenem ekspansji gosp. i eksploatacji dla państwa panującego. KOLONIA łKfilnl. m. w NRF (Nadrenia Pn.), port na Renie; 700 000 mieszk. (1955); słynna katedra got., uniwersytet z 1388, instytuty nauk.; arcybiskupstwo;  KOLONIALIZM ośrodek gosp. (zarządy koncernów, banki, tow. uoezpieczen); przemysł: metalurg., maszyn, (motory, samochody, wagony), chem., perfumeryjny (woda kolonska), farmaceuł., włókien.; w pobliżu kopalnie węgla brunat.; coroczne targi; ważny węzeł komunik. — Miasto założone przez Rzymian w I w. (Colonia Agrippinensis); biskupstwo w IV w., arcybiskupstwo 785; arcybiskupi koloóscy byli od 1356 elektorami; w średnich wiekach największe miasto niem. (do XVII w.); 1815 włączone do Prus. KOLONIALIZM, określenie nowożytnej ekspansji imperialistycznej drogą zaboru, podboju i uzależnia* nia terytoriów zamorskich przez państwa głównie europejskie. Rozpoczęta pod koniec XV w. odkry* ciem drogi morskiej do Indii przez Portugalczyków i odkryciem Ameryki przez Hiszpanów, doprowadziła do powstania pierwszych potęg kolonialnych; w następnych stuleciach na czoło wysunęły się dalsze mocarstwa kolonialne: Holandia, Anglia i Francja; w XIX w. również Belgia, Niemcy i Włochy pozyskały kolonie, a z państw pozaeuropejskich Japonia i Stany Zjednoczone; stan posiadania w wyniku ostrej rywalizacji i wojen między mocarstwami kolonialnymi ulegał w ciągu wieków licznym zmianom; bezwzględna eksploatacja kolonij budziła rosnący opór ich ludności; dążność do usamodzielnienia się przejawiła się najpierw w terytoriach kolonialnych zasiedlonych w pełni lub w znacznej części przez ludność napływową z Europy (oderwanie się kolonii pn.-amer. od Anglii w II poi. XVIII w., uzyskanie niepodległości przez kolonie hiszp. i portug. w Ameryce Srodk. i Pd. z pocz. XIX w., usamodzielnienie się bryt. dominiów); mimo to w. XIX stanowił szczytowy okres rozwoju kolonializmu, zagarniania nowych terenów (wnętrze Afryki), rozgraniczania sfer wpływów; podważenie podstaw k. nastąpiło w wyniku zmian wewnętrznych zachodzących w samych koloniach: kontakty z kulturą eur., wpływy prądów nacjonalist. i socjalist. przyczyniały się do wzrostu poczucia nar. i dojrzałości polit. narodów kolonialnych; obie wojny świat, osłabiły mocarstwa kolonialne i obniżyły icn prestiż w świecie; narody kolonialne były wciągnięte do tych wojen i otrzymały przeszkolenie wojsk.; idee rewolucji październikowej, piętnujące k., pogłębiły jego kryzys, poruszając masy ludowe do walki o wolność i spoi. równouprawnienie; dążenia te przejawiły się najostrzej w krajach o starej kulturze i tradycjach własnej państwowości, tj. w pd.-wsch. Azji i w świecie arab., ale stopniowo zaczęły również występować w koloniach środk. Afryki; nowocz. wojny kolonialne nie są już wojnami rywalizujących mocarstw o kolonie, lecz walkami z ludnością kolonij, zorganizowaną i często dobrze uzbrojoną (wojny w Wietnamie, Indonezji, Malajach, Algerii); państwa kolonialne są zmuszone albo do ustąpienia, albo do rozluźnienia zależności, przyznawania ludności obszarów zależnych samorządu i uwzględniania jej interesów, co prowadzi nieuchronnie do pełnego usamodzielnienia się tych obszarów i całkowitego rozkładu systemu kolonialnego; proces ten postępuje szybko w okresie po II wojnie świat. W największym, brytyjskim imperium kolonialnym zaszły doniosłe zmiany wewnętrzne: Brytyjska Wspólnota Narodów zmieniła nazwę na Wspólnota Narodów (1949); obok dawnych dominiów zamieszkałych w pełni lub w znacznej części przez ludność białą (Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Związek Pd. Afryki) stanowisko niezależnych krajów w ramach Wspólnoty uzyskały Indie (1947), Pakistan (1947), Cejlon (1948), Federacja Malajska (1957) 	i Ghana (1957); Birma oderwała się całkowicie (1948), pełną niezależność uzyskał Sudan (1956) stanowiący dotychczas kondominium ang.-egip.; Anglicy musieli opuścić strefę Kanału Sueskiego (1956), Cypr walczy o prawo samostanowienia, afryk. Kenia powstała przeciw rządom angielskim. Również Francja przekształciła 1946 swe imperium kolonialne w Unię Francuską, związek krajów i terytoriów o zróżnicowanym stopniu zależności od metropolii (od departamentów zamorskich po państwa stowarzyszone); nie uchroniło to systemu od rosnącego kryzysu; już 1943/44 wygasły mandaty Francji nad Syrią i Libanem; w zwycięskiej walce oderwał się pn. Wietnam (1946—54), usamodzielniły się Kambodża, Laos i Wietnam pd. (1955);. Francja musiała przyznać niepodległość Tunezji i Maroku (1956), a Algeria toczy bój o wolność. Hiszpania również musiała uznać 1956 niezależność hiszp. części Maroka i włączenie jej oraz strefy Tangeru do królestwa marokańskiego. W wvniku II wojny świat. Wiochy utraciły zarówno podbitą niedawno Abisvnię (1941), jak i wszystkie inne posiadłości kolonialne; Erytrea (1952) została włączona do Abisynii, Libia (1951) stała się niepodległym królestwem, a Somali wł. — terytorium po- 428 wierniczym ONZ powierzonym (1950) czasowo Włochom. Także Holandia utraciła największą i najcenniejszą swą posiadłość, Indonezję, która uzyskała 1947 niepodległość w unii z Holandią, a 1956 wystąpiła z unii. Japonia po przegranej wojnie (1945) straciła wszystkie swe nabytki uzyskane po 1895 (Koreę, Tajwan, wyspy poza macierzystymi). Należące do Stanów Zjednoczonych A. P. Filipiny stały się 1946 niezależną republiką. KOLONIZACJA, osadnictwo, zasiedlanie terenów pustych lub słabo zaludnionych, zapewniających osadnikom lepsze warunki bytu; k. wewnętrzna dotyczy terenów własnego kraju; k. zewnętrzna kieruje się ku krajom sąsiednim albo odległym, często zamorskim; k. idąca z krajów silniejszych do słabszych prowadziła zawsze do wzrostu wpływów gosp. i kult. kraju macierzystego, a często i do polit. opanowania terenów skolonizowanych; bywała też kolejność odwrotna: kolonizowanie terenów wpierw podbitych, dla ich eksploatacji, związane z wypieraniem i uciskiem ludności tubylczej. — W starożytności k. prowadzili Fenicjanie (Kartagina) i Grecy (wybrzeża Azji Mn., pd. Italia); przykładem k. w średniowieczu jest skolonizowanie przez Niemców zagarniętych ziem Słowian zach. i Prus; w czasach nowoż. podboje zamor. doprowadziły do pełnego skolonizowania Amervki Pn. (Anglicy, Francuzi) i częściowego Ameryki Środk. i Pd. (Hiszpanie i Portugalczycy) oraz Australii i Nowej Zelandii (Anglicy); w Afryce terenem k przez ludność eur. stała się jej pd. część (holend. Burowie i Anglicy) i pn. Algeria (Francuzi); w Azji Rosjanie zasiedlili Syberię; w gęsto zaludnionych i mających starą kulturę krajach pd. i wsch. Azji powstawały jedynie rozproszone centra handl., adm. i wojsk. ludności białej. Kolonizacja w Polsce: 1) k. na prawie poi., od XII w. zakładanie osiedli w Polsce średniow.; osadnicy zobowiązani byli do świadczenia czynszu, a prawo poi. regulowało ich stosunek do pana feud.; równolegle z k. przebiegał proces nadawania istniejącym osiedlom takiej samej organizacji; 2) k. na prawie niem., zakładanie wsi i miast w Polsce od XII/XIII w., które otrzymywały ustrój prawny na wzór niem., początkowo k. głównie przy udziale ludności niem., później prawie wyłącznie poi.; równolegle przebiegał proces nadawania istniejącym osiedlom ustroju prawnego niemieckiego. KOLOŃSKA WODA, alkoholowy roztwór dobranvch w odpowiedniej proporcji pewnych olejków eterycznych; nazwa od m. Kolonia, gdzie w XIII w. powstała pierwsza wytwórnia k. w. oryginalnej. KOLORADO: 1) rz. w pd.-zach. części USA; dl. 2900 km, źródła w G. Skalistych; przecina wyż. Kolorado, tworząc Wielki Kanion, głęb. do 1800 m; wpada do Zat. Kalifornijskiej; wielka hydroelektrownia; 2) wyż. w pd.-zach. części USA; ok. 300 000 km*, wys. 1800—3000 m; najwyższy szczyt San Francisco (3840 m); liczne głębokie kaniony; klimat umiark., suchy; hodowla bydła. KOLORATURA [wł.J, wirtuoz, upiększanie śpiewanej melodii ozdobnikami, biegnikami itp., datujące się od końca XVII w. KOLORYMETR [łac.J, przyrząd do wykonywania kolorymetrycznej analizy. KOLORYMETRYCZNA ANALIZA, kolorymetria — metoda chem. -»-analizy ilościowej oparta na porównywaniu intensywności zabarwienia odpowiednio otrzymanego roztworu badanej substancji z intensywnością zabarwienia roztworu wzorcowego (o znanym stężeniu). KOLORYSTYKA: 1) zestawienie barw charakteryst. dla danego obrazu, dla cało‘ci twórczości artysty lub kierunku w malarstwie: 2) muz. — k. dźwiękowa, jeden z elementów muzyki: zespół zjawisk wywołanych zróżnicowaniem barw dźwięków, powstałym z użycia różnych instrumentów (bądź ich rejestrów) i różnej techniki ich zastosowania (połączenia itp.); 3) potocznie — upiększanie czegoś w opowiadaniu. KOLORYZM, nazwa używana czasem dla tvch tendencji w -«-postimpresjonizmie, które jednostronnie akcentują znaczenie koloru dla kompozycji malarskiej. KOLOSEUM [gr. ogromny, olbrzymi], największy amfiteatr klasycznego typu; budowa ukończona w Rzymie w 80 za dynastii Flawiuszów (ok. 50 000 miejsc, dł. 187,77 m, wys. 48,50 m); nazwa od zdobiącego go ogromnego posągu Nerona; przetrwał w całości ao średniowiecza, później częściowo zrujnowany; od poł. XIX w. konserwowany. KOLOS RODYJSKI, ogromnych rozmiarów posąg Heliosa na w. Rodos, dzieło Charesa z Lindos (1. poł. III w p. n. e.); zaliczony do 7 cudów świata. KOLPORTAŻ [fr.]. systematyczne rozpowszechnianie czasopism i książek drogą> prenumeraty, sprzedaży ulicznej lub bezpłatnego rozdawnictwa.  429 KOLUSZKI KOLSKI Witold (1902—43), działacz robotn i publicysta; jeden z organizatorów KZMP na terenie Ludzi, od 1919 członek KPP, a od 1932 jej KC, zginął w walce z okupantem hitlerowskim. KOLSKI PÓŁWYSEP, w ZSRR między M. Białym a M. Barentsa; ok. 130000 km*; góry Chibiny, liczne jez.; w pd. części tajga, w pn. tundra; wybrzeże nie zamarza dzięki Prądowi Zatokowemu; eksploatacja metali kolorowych; największe m. Murmańsk. KOLUBRYNA [lac.]: 1) działo spiżowe o długiej lufie używane w XVI—XVIII w.; 2) przen. rzecz lub osoba ciężka, trudna do poruszenia z miejsca. KOLUMB Krzysztof, Colombo Cristoforo (1451— 1506), słynny żeglarz wl. w służbie Hiszpanii, odkrywca Ameryki (12X1492); odbył 4 podróże do Ameryki; 1492—93, 1493—96, 1498— 1500, 1502—04; odkrył Morze Sargassa, wyspy: Guanahani (San Salvador), Haiti, Kubę, San Domingo, Dominikę, Gwadelupę, Puerto Rico, Jamajkę, Trinidad, ujście rz. Orinoko (pn. wybrzeże Ameryki Pd.), wybrzeże Jukatanu i Ameryki Srodk. aż do Przesmyku Panamskiego. KOLUMBIA: 1) rz. w zach. części Ameryki Pn.; dl. 2250 km; źródła w kanadyjskiej części G. Skalistych, płynie gł. kanionem przez wyż. Kolumbii, przecina G. Kaskadowe i wpada do Oc. Spokojnego; na K. wielka hydroelektrownia; 2) wyż. między G. 	Skalistymi a G. Kaskadowymi w USA, wys. 200—1000 m, przecięta głębokimi kanionami; klimat umiark., suchy; roślinność stepowa i półpustynna; 3) (Republica de Colombia), rep. w Ameryce Pd. nad M. Karaibskim i Oc. Spokojnym; 1138 355 km*, 12 990 000 mieszk. (1955), przeważnie Metysi, Mulaci, Indianie, Murzyni; język niszp.; stoi. Bogota. Warunki naturalne: na zach. Andv (do 5700 m), rozcięte z pn. na pd. dolinami rzek Magdaleny (gl. arteria komunik. K!) i Cauca; w ich dolnym biegu zabagnione niziny, na wsch. niskie równiny dorzecza Amazonki i Orinoko; w górach i na wyżynie klimat umiark (lasy stepy), na nizinie Orinoko gorący i suchy (sawanna), poza tym wilgotny i gorący (puszcza równ.). Gospodarka, poza Bra¬ zylią K. jest największym producentem kawy w święcie (83#/ł wartości wywozu); plantacje bananów, trzciny cukr., bawełny, tytoniu na wywóz; uprawa kukurydzy, pszenicy, ziemniaków, ekstensywna hod. bydła (zwłaszcza na nizinie Orinoko); wydobycie na eksport ropy naft (5,8 min t), złota, platyny, miedzi; przemysł słabo rozwinięty (gł. spoż. i włókien.); gl. m.: Medellin, Cali; porty: Barranquilla, Cartagena i Buenaventura. Ustrój. Republika konstytucyjna; organ ustawodawczy — dwuizbowy parlament (kongres); rząd odpowiedzialny przed prezydentem. — Historia. Posiadłość hiszp. 1536—1819; w wyniku powstania Bolivara utworzona 1819 niepodległa Wielka Kolumbia, w której skład weszły także Wenezuela, Ekwador i Panama; Wenezuela i Ekwador odłączyły się 1830, a Panama 1903; 1943 wypowiedzenie wojny Niemcom, od 1948 pod silnym wpływem USA. KOLUMBIA BRYTYJSKA (British Columbia), prow, w zach. Kanadzie, między Pacyfikiem a G. Skalistymi; 948 600 km*, 1 165 200 mieszk. (1951); w większości góry; duże zasoby surowców miner, (ołów, miedź, węgiel, cynk, srebro, złoto, ropa naft.); przemysł: drzewny, celuloz.-papiern., spoż. (rybny i mięsny); hutnictwo metali nieżel. i żel.; duży ruch turyst.; gł. m.: Victoria (stoi.), Vancouver, New Westminster. KOLUMNA [lac.]: 1) arch, wolno stojąca pionowa podpora o przekroju koła lub wieloboku, wspierająca części budowli; ikłada się z trzonu i głowicy (kapitel) oraz często z podstawy (bazy); k. ustawia się również w miejscach reprezentacyjnych jako podstawy posągów lub pomników (np. kolumna Vendôme w Paryżu, kolumna Zygmunta III w Warszawie). Zob. też porządek architektoniczny (rys.); 2) rząd liczb podpisanych jedne pod drugimi; 3) druk. stronica książki lub pisma już wydrukowana oraz metalowy skład druk. stronicy; 4) k. wojskowa, szyk marszowy, którego głębokość jest równa lub większa od szerokości; do II poł. XIX w. stosowana również jako szyk bojowy. KOLUMNADA, szereg kolumn w rzędzie, zwieńczonych belkowaniem. KOLUMNA-LAS, osiedle mieszk. i letnisko, pow. łaski, woj. łódź., nad Grabią pr. dopływem Widawki; 3600 mieszk. (1956). KOLUMNA ZYGMUNTA ID, pomnik w kształcie kolumny wzniesiony w 1644 na pl. Zamkowym w Warszawie przez Władysława IV; autorem kompozycji przestrzennej jest A. Locci (ojciec), partii architekt. — C. Tencalla, posągu — rzeźbiarz C. Molli i odlewnik D. Thym. Zniszczona 1944 (ocalał posąg i dwie tablice cokołu); zrekonstruowana 1949. KOLURY [łac.J, koła wielkie na sferze niebieskiej przechodzące przez bieguny niebieskie i punkty równonocy lub przesileń. KOLUSZKI, m., pow. brzeziński, woj. łódź., ważny węzeł kolej., 6700 mieszk. (1956); tartak, młyn. Kuwejt Behref» Katar ■ Oman* ai Oman / rrtbTTSaSÑi: 1 nl lit G—Q«mblaY '* py i? SMartyntk« I O,lnu Port. Jlu, ftr i Ljto, *'V / GyJ.no Mol* \ Po»;.-..!,,, »u"Wf.'wr?p, \ >»o Br. ! Pocytlù ] Tom.'..* i s Ksm<c» tWrt.) bart Smalę (br.) • Komor/ (fr.J ^Madagaskar } —*fteonton-(rr.)L — .Afryka Pd. Zach. cMnzamfaik ÊSuail Usulo -Uganda •n*iálUrvÁd¿ -Rodorja i Nia5* «Falklandy V (*>?■> \ H)V. ZELANDIA PAŃSTWA I ICH POSIADŁOŚCI ZAMORSKIE: LÏ.'.'I terytoria powiernicze ONZ *1 bryt,¡tele HS» belgijskie llllllll hiszpańskie Ketar-państwa kontrolowane O państwa, które u/yskaty niepodległość ■ — ,—I—— — po U-giej wojnie światowej francuskie BBj holenderskie duńskie ___ Pnez Wlk. Brytanię C3.J pozo State państwa niepodległe Stanów ZJedn. EH3 portugalskie E3 włoskie (H3 państwa brytyjskie! Wspólnoty Narodów MAtOłCO-państwa niepodległe Gambis-posiadfoSc Państwa kolonialne i ich obecne posiadłości  KOŁACZ KOŁACZ: 1) pszenne pieczywo weselne i świąteczne; niekiedy przekładane serem, kapustą itp.; k. poza Polską, na Slowiańszczyźnie ma szereg odpowiedników, m. in. ruski korowaj; 2) roln. -»-makuchy. KOŁACZKOWSKI Stefan (1887—1940), historyk literatu^y, krytyk i tłumacz; prof. Uniw. Jag., zwolennik intuicjonizmu i psychologizmu w badaniach lit.; rozprawy o Wyspiańskim i Kasprowiczu, Rzecz o tragediach 1 tragizmie, Ryszard Wagner jako twórca i teoretyk dramatu, Mickiewicz — człowiek. KOŁAKOWSKI Leszek (ur. 1927), historyk filozofii i publicysta; Jednostka i nieskończoność, Światopogląd i życie codzienne. KOŁA PODBIEGUNOWE (północne i południowe), dwa równoleżniki na 66°33' szer. geogr. ograniczające obszary polarne, wewnątrz których bywają doby, kiedy Słońce nie wschodzi (noc polarna) lub nie zachodzi (dzień polarny); pomiędzy k. p. a równikiem Słońce wschodzi i zachodzi codziennie. KOŁAROW Wasyl (1877—1950), bułg. działacz komunist., 1919—23 sekretarz KC Komunist. Partii Bułgarii, 1923 wraz z Dymitrowem kierował antyfaszysŁ powstaniem, 1941—45 jeden z przywódców walk wyzwól.; 1947—49 min. spraw zagr., od 1949 premier. KOLAS Jakub, właśc. Konstanty Mickiewicz (1882— 1956), poeta i powieściopisarz białorus., jeden z twórców współcz. literatury i lit. języka białorus.; w jego twórczości dominuje tematyka wiejska, walka klasowa w okresie rewolucji i wojny domowej na wsi, kolektywizacja; chętnie korzysta z folkloru. Wiersze, poematy (Nowaja ziemia. Chata rybaka), powieści: W poleskiej głuszy, Trzęsawisko. KOŁATKI, Anobiidae, rodzina niewielkich chrząszczy; larwy niektórych gatunków, np. kołatka domowego, drążą chodniki w drewnie budowli, sprzętów, rzeźb itp., wyrządzając nieraz duże szkody. KOŁCHOZ [ros. kolektiwnoje chozjajstwo], duże socjalist. przedsiębiorstwa rolne typu spółdzielczego w ZSRR powstałe po rewolucji październikowej ze zrzeszenia drobnych gospodarstw na zasadzie społecznej własności środków produkcji i kolektywnej pracy; ziemia stanowiąca własność ogólnonar. jest przekazana k. na bezpłatne i bezterminowe użytkowanie (-»kolektywizacja rolnictwa); początkową formą kołchozów były tow. wspólnej uprawy ziemi (TOZ), w których ograniczano się tylko do wspólnego użytkowania ziemi; obok nich istniały również komuny rolne, oparte na całkowitym uspołecznieniu środków produkcji i osobistego gospodarstwa kołchoźników. Obecnie istniejącą formą kołchozową jest artel, w którym wszystkie środki produkcji są uspołecznione, kołchoźnikom przysługuje prawo posiadania działek przyzagrodowych, podziału dochodu dokonuje się według ilości i jakości włożonej pracy; dla obsługi gospodarczej zorganizowane zostały ośrodki maszynowo-traktorowe (MTS, włączone 1958 do k.); przed II wojną świat, w ZSRR było ok. 272 tys. kołchozów; 1953 kołchozy zaczęły się łączyć w gospodarstwa większe; 1957 ogólna ilość kołchozów 84,8 tys., pow. zasiewów 151,1 min ha. KOŁCZAK Aleksandr W. (1874—1920), admirał ros., IplO—17 dowódca floty czarnomorskiej, 1918 w okresie wojny domowej zorganizował z pomocą Ententy kontrrewolucyjną armię na Syberii przybierając tytuł Zwierzchniego Zarządcy Państwa, 1919 podjął ofensywę, która zakończyła się klęską; osądzony i rozstrzelany w Irkucku. KOŁCZAN [tur.], pochwa na strzały do łuku noszona przy pasie; używany od czasów najdawniejszych do początków XVIII w. KOŁDUNY [niem.], potrawa litewska; rodzaj małych pierożków nadziewanych surowym mięsem (wołowym, baranim), łojem, majerankiem i in. przyprawami, potem gotowanych. KOŁGUJEW, nizinna wyspa na M. Barentsa (ZSRR); 3700 km2; tundra, hodowla reniferów, myślistwo, rybołówstwo. KOŁŁĄTAJ Hugo (1750— 1812), ksiądz; jeden z czołowych ideologów poi. Oświecenia, filozof, pisarz i działacz polit.-oświat.; przeciwnik metafizyki, uznający tylko empiryczną wiedzę o faktach, może być uważany za poprzednika pozytywizmu. Od 1776 członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, 1777—80 zre- jj Kołłątaj 430 formował Akademię Krak., 1783—86 był jej rektorem. W okresie Sejmu Czteroletniego rozwijał _ żywą działalność polit., założył radykalny klub „Kuźnica“ (tzw. kołłątajowska); współautor Konstytucji 3 maja, następnie współorganizator powstania 1794, członek Rady Najwyższej Naród., w Której reprezentował odłam najbardziej radykalny; więziony przez Austriaków 1794—1802; wraz z T. Czackim organizator Liceum Krzemienieckiego; Do St. Małachowskiego o przyszłym sejmie anonima listów kilka. Porządek fizyczno-moralny, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta, III, Rozbiór, krytyczny zasad historii O początkach rodu ludzkiego. KOŁMOGOROW Andriej N. (ur. 1903), matematyk radź.; prace z teorii funkcji, topologii, geometrii i logiki mat.; stworzył podstawy teoretyczne współczesnego rachunku prawdopodobieństwa. KOŁO: 1) geom. część płaszczyzny złożona z wnętrza okręgu wraz z tym okręgiem; często k. nazywa się sam okrąg; k. wielkie, koło będące przecięciem kuli płaszczyzną przechodzącą przez jej środek; 2) astr. k. południkowe, przyrząd astronomiczny służący do wyznaczania położeń ciał na sferze niebieskiej; 3) techn. element maszynowy służący do przenoszenia sił i ruchu; k. zamachowe, ciężkie koło stalowe lub żeliwne o masie skupionej na wieńcu (obwodzie), obracające się z wałem maszyny napędowej a) 1 b) c) Kola zębate: a — walcowe, b — stożkowe, c — ślimakowe lub roboczej w celu nadania tej maszynie bardziej równomiernego ruchu; k. zębate, część przekładni zębatej, koło zaopatrzone na obwodzie wieńca w zęby, które wchodzą w zazębienie z zębami drugiego koła wywołując jego przymusowy ruch; rozróżniamy k. z. walcowe o osiach równoległych, k. z. stożkowe 0 osiach przecinających się, zębatki — proste listwy z zazębieniem, współpracujące z kołem walcowym, 1 k. ślimakowe (ślimacznice) napędzane małym kołem śrubowym, zwanym ślimakiem, i stanowiące przekładnię zębatą ślimakową; 4) mech. k. wodne, silnik utw. z koła o poziomej osi, zaopatrzonego na obwodzie w przegrody (łopatki), i z urządzenia naprowadzącego na koło strumień wody. K. w. Jest nasiębierne, jeżeli strumień wody dopływa u jego szczytu, śródsiębierne lub podsiębierne, jeżeli zasilanie odbywa się poniżej poziomu osi obrotu. K. w., znane już w starożytności, było podstawowym silnikiem do czasu wynalezienia maszyny parowej. Tabl. 79. a) qT c) Koła wodne: a — nasiębierne, b — śródsiębierne, c — podsiębierne KOŁO, m. pow., woj. pozn., w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej nad Wartą; 10 200 mieszk. (1956); przemysł materiałów budowl., fabr. narzędzi roln., fajansu, tartak, młyny; zabytkowe kościoły i budowle, ruiny eot. zamku. KOŁOBRZEG, m. pow., woj. kosz., port rybacki i handl., kąpielisko nadmorskie; na Pobrzeżu Słowińskim, przy ujściu Parsęty do Bałtyku, oddzielony od morza pasmem wydm; 10 300 mieszk. (1956); przetwórstwo rybne; 27 źródeł solanki; węzeł linii kol.; ruiny kolegiaty z XIII w., fragmenty murów miejskich, Wieża Prochowa. — Słowiański gród obronny z ok. VIII w.; biskupstwo rzym.kat. założone w 1000, wkrótce upadło; gł. ośrodek wydobycia soli we wczesnym średniowieczu; w 1255 lokacja nowego miasta na prawie niem., w XVIII i XIX w. wielka twierdza, ok. 90*/» zniszczenia w II wojnie świat.; w marcu 1945 po ciężkich walkach zdobyty przez I Armię WP.  431 KOŁODZIEJCZYK January (1889—1950), botanik, preed ostatnią wojną prof. Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie; wybitny dydaktyk, autor podręczników szkolnych i opracowań popularnonaukowych. KOŁODZIEJSKI Henryk (1884—1953), działacz spoi. i polityk, dwukrotny więzień caratu za działalność rewol., długoletni dyrektor Biblioteki Sejmowej, współzałożyciel Instytutu Gospodarki Społecznej oraz Muzeum Społecznego; od 1944 poseł do KRN, następnie do sejmu, od 1948 członek Rady Państwa, od 1949 prezes Naczelnej Rady Spółdzielczej. „KOŁOKOŁ“ (Dzwon), ros. pismo rewol. wydawane przez A. I. Hercena i N. P. Ogariowa na emi gracji 1857—87 (do 1865 w Londynie, później w Genewie); popierało walkę narodu poi. o niepodległość i sojusz poi. i ros. sił postępowych. kOŁOMIENSKOJE, dawna rezydencja ces. pod Moskwą; znajduje się tu słynna cerkiew murowana w kształcie wieży z 1532 nawiązująca do tradycyjnej ruskiej architektury drewnianej. KOŁOMNA, m. w Rosyjskiej FSRR (obw. moskiewski) u ujścia rz. Moskwy do Oki; 75100 mieszk. (1939); fabr. parowozów, obrabiarek, maszyn włókienniczych. KOŁOMYJA, m. w Ukraińskiej SRR (obw. stanisławowski) nad Prutem; ok. 45 000 mieszk.; fabr. maszyn; przemysł lekki, spożywczy. KOŁOMYJKA, żywy lud. taniec zach.ukr. w takcie dwudzielnym. KOŁONIECKI Roman (ur. 1906), poeta i tłumacz poezji fr., w latach międzywojennych współredaktor tyg. „Pion“; zbiory wierszy: Kosodrzewina, Solo fletowe, przekłady P. Claudela, P. Valśry’ego i in. KOŁO POLSKIE, nazwa ugrupowań poi. w parlamentach państw zaborczych; prus. — utworzone 1848, austr. — 1867, niem. — 1871 oraz ros. — 1906. KOŁOWACIZNA, choroba owiec, rzadziej innych zwierząt domowych; wywołuje ją bąblowiec tasiemca usadowiony w mózgu, wskutek czego zwierzę kręci się w kółko, zawsze w jedną stronę. KOŁOWIEC, statek z napędem w postaci kół łopatkowych, umieszczonych na burtach lub rufie; dawniej (obecnie rzadko) używany do komunikacji rzecznej. KOŁO WIEDEŃSKIE, (Wiener Kreis), grupa neopozytywistów austr., zorganizowana 1929 przez M. Schlicka. Najwybitniejsi przedstawiciele: M. Schlick, R Carnap, O. Neurath, L Wittgenstein. KOŁOWROTEK, przyrząd do przędzenia nici, znany od XVI w. KOŁOWRÓT, urządzenie do podnoszenia ciężarów, składające się z obracanego ręcznie za pomocą korb walca, na który nawija się lina lub łańcuch. KOŁPAK [tur.], wysoka spiczasta czapka z grubego materiału, niekiedy obszyta futrem. KOŁTUN: 1) med. na owłosionej skórze głowy zbite strupy ze zlepionych włosów, brudu i wysięku powstającego wskutek stanu zapalnego skóry; najczęściej przyczyną k. jest wszawica; 2) pogardliwe określenie człowieka zacofanego, o ciasnych poglądach moralnych, społecznych. KOŁYMA, rz. w pn.-wsch. Syberii (ZSRR), dł. ok. 2600 km; źródła między G. Wierchojańskimi a G. Stanowymi; wpada do M. Wsch.-Syberyjskiego; bogactwo ryb; żeglowna. KOŁYSANKA [fr. berceuse — bersoz], lir. utwór muz wokn'ny lub instrumentalny o kołyszącym rytmie. KOŁYSZKO Bolesław (1838—63), jeden z przywódców powstania styczniowego w woj. kowieńskim; wzięty do niewoli pod Birżami; powieszony w Wilnie. KOMA [gr.]: 1) komat — wada soczewek polegająca na tym, że promienie wychodzące z punktu i padające skośnie na soczewkę odwzorowują ten punkt w postaci linii zbliżonej kształtem do przecinka; 2) med. -►śpiączka. KOMANCZOWIE, plemię Indian, szoszońskiej grupy jęz.; dawniej łowcy bizonów na preriach od Kanzas do Kolorado, obecnie rolnicy w rezerwatach. KOMANDOR [łac.], stopień ofic. w poi. marynarce woj odpowiadający pułkownikowi w wojskach ląd.; k porucznik odpowiada podpułkownikowi, k. podporucznik — majorowi wojsk lądowych. KOMENSALIZM KOMANDORIA, wyższa (druga lub trzecia) klasa orderu; noszona zwykle na szyi KOM ANDORY, grupa wysp na M. Beringa na wsch. od płw. Kamczatka (ZSRR); pochodzenie wulkaniczne, ok. 1848 km2; tundra; hodowla zwierząt futerkowych, ptasie bazary; rybołówstwo, myślistwo. KOMANDOS [ang ]. żołnierz specjalnie szkolony; w II wojnie świat. k. wchodzili w skład ang. oddziałów piechoty mor przeznaczonych do prowadzenia rozpoznania, dywersji i opanowywania ważnych rejonów na wybrzeżu mor. nieprzyjaciela. KOMANDYTOWA SPÓŁKA -spółka. KOMAŃCZA, w. i letnisko, pow. sanocki, woj. rzesz., w dolinie rz. Osławicy i Barbarki; 470 mieszk. (1956); punkt wyjścia w Bieszczady; piękne lasy i łąki. KOMARNICA, Tipula, rodzaj z rzędu —muchówek; podobne do komarów, lecz znacznie większe; długość ciała największego gatunku (Tipula gigantea) dochodzi do 4 cm; larwy ogryzają korzenie roślin i mogą być szkodliwe w ogrodach. KOMARNO, m. w Czechosłowacji (Słowacja); 23300 mieszk. (1955); przemysł maszyn., jedwabn.; Sort n. Dunajem; stocznia. lawniej twierdza. Po drugiej stronic Dunaju mniejsza węg. część m.: Komârom. KOMAROW Władimir L. (1869—1945), ros. botanik, geograf i podróżnik; prezes Akademi Nauk ZSRR w latach 1936—45; dzieła z zakresu florystyki, historii biologii i ogólnobiologiczne. KOMARY, Culicidae, rodzina z rzędu —muchówek; samice żywią się głównie krwią; larwy żyją w woK°s»y ■>«*»» » «*>widlikek (A.Iph.le, ^aktón^ty^e, PTO lipennis) — zarazki mała- k. maiaryczny, wi rii, pewien gatunek tropi- dhszek, B k. niemalakalny — żółtą febrę, japoń- ryczny ski — zapalenie mózgu. KOMARZEWSKI Jan Chrzciciel (1744—1810), gen. i dworzanin St. Augusta, szef Wojskowej Kancelarii Królewskiej; praca jego Coup d'oeil rapide sur les causes réelles de la décadence de la Pologne stanowi apologię Stanisława Augusta. KOMASACJA —scalenie gruntów. KOMAT -koma. KOMBAJN, nowoczesna maszyna wykonująca szereg różnych czynności; k. zbożowy ścina i jednocześnie młóci zboże; poruszany ciągnikiem lub samobieżny; wielokrotnie zmniejsza koszt robocizny w porównaniu z pracą ręczną; stosowany na polach płaskich, rozległych; k. górniczy, maszyna urabiająca i ładująca, stosowana w górnictwie węglowym. KOMBATANT [fr.], żołnierz biorący czynny udział w wojnie; po I wojnie świat, po raz pierwszy nazwa ta objęła zdemobilizowanych i zorganizowanych w związki uczestników wojny. KOMBINACJA [łac.]: 1) łączenie dla określonego celu pojęć, sądów lub wniosków; 2) sprytny plan, manewr; 3) w krystalografii zespół —postaci prostych. KOMBINAT, zespół przedsiębiorstw pod wspólnym kierownictwem tak połączonych, że wyroby jednego z nich są dla innych surowcem, półfabrykatem lub materiałem pomocniczym. KOMBINATORYKA, dział matematyki zajmujący się obliczaniem liczby zbiorów lub ciągów, w jakie można łączyć w określony sposób przedmioty danego zbioru skończonego; np. z trzech elementów a, b, c można utworzyć 6 i tylko 6 par: ab, ba, ac, ca, bc, cb; zastosowana w teorii gier, w fizyce itp. KOMEDIA [gr.]: 1) w staroż. Grecji realist. sceny komiczne powstałe z chórów rei.; 2) utwór dramat, przedstawiający w sposób wesoły wady i śmiesznostki jednostek, społeczeństw, obyczajów itp.; często zawiera elementy satyry; 3) potocznie udawanie, obłuda. Zob. też dramat. KOMEDIA FRANCUSKA —Comédie Française. KOMEDIANT [wł.] : 1) dawna nazwa aktora, później używana w znaczeniu pogardliwym; 2) człowiek, który coś udaje, gra komedię, obłudnik. KOMENDACJÀ [łac.]. we wcz. średniowieczu umowa między ludźmi wolnymi, na podstawie której jeden z nich uznawał swoją zależność od drugiego. KOMENSALIZM [łac.], wspólbiesiadnictwo — współżycie dwu różnych gatunków zwierząt, polega KOMENSKY 432 jące na tym, że jeden z nich — komensal — żyjąc na ciele, w ciele lub w norze, gnieidzie itp. swego współpartnera, żywi się resztkami jego pokarmu, ekskrementami, złuszczonymi wytworami naskórka itp. roduktami, a więc ber rzywdv dla niego. KOMENSKY (Comenius) Jan Amos (1592—1670), pedagog czes., reformator szkolnictwa i twórca nowoż. pedagogiki; prześladowany przez kościół kat. i niem. feudalów opuścił wraz z współwyznawcami, Braćmi Czeskimi, swój kraj i osiedlił się w Polsce w Lesznie; poddał krytyce system scholastyczny w szkołach; domagał się powszechnego nauczania; opracował system jednolitego szkolnictwa dla całej ludności; opracował nowy program nauczania obejmujący całość wiedzy o świecie; Wielka dydaktyka, Drzwi języków otworzone, Świat rzeczy zmysłowych w obrazach. KOMENTARZ [łac.]: 1) objaśnienia, uwagi, zastrzeżenia dodane do tekstu; 2) utwór publicyst. objaśniający lub oceniający określone zagadnienia; 3) uwagi wypowiedziane o kimś lub o czymś. KOMERCJALNY, komercyjny, handlowy, kupiecki; komercjalizacja przedsiębiorstw, wyodrębnienie przez państwo przedsiębiorstw państw, z ogólnej administracji państwowej i prowadzenie ich na takich zasadach prawnych i gosp., na jakich prowadzone są przedsiębiorstwa prywatne, w szczególności na zasadzie rentowności. KOMES [łac. comes], tytuł panów lennych w okresie feud. (hrabia); w Polsce przysługiwał możnowładcom w XI w. i nast.; odpowiednikiem polskim tej nazwy był prawdopodobnie -»-żupan. KOMETY [gr.], ciała nieb. o małej masie, poruszające się względem Słońca po torach hiperbol., parabol. lub elipt.; zawierają luźne zbiorowisko kamieni, tzw. jądro, które przy zbliżaniu do Słońca wydziela z siebie obłoki gazu, tworzące głowę komety i czasem układające się pod wpływem ciśnienia promieni słonecznych w kształt tzw. warkocza o długości sięgającej wielu dziesiątków tys. km. Tabl. 9. KOMI ASRR, rep. autonom. na pn.-wschodzie eur. części RFSRR; 404 600 km2, 670 000 mieszk. (1956); stoi. Syktywkar; lasy; ropa naft. (Uchta), węgiel kam. (Zagłębie Peczorskie); hod. bydła. KOMICJA, zgromadzenie lud. w staroż. Rzymie; kompetencje: ustawodawstwo i wybór urzędników; w okresie cesarstwa znaczenie k. upadło, pod koniec I w. przestały istnieć. KOMIĘCA, 7—10-wiosłowy, czworoboczny poi. statek rzeczny, używany do spławu w XVI—XVIII w.; brała średnio 15 — łasztów. KOMIK [fr.], aktor grający śmieszne role. KOMIN: 1) konstrukcja z kanałami do odprowadzania spalin w atmosferę; k. fabryczne o dużych przekrojach, pracujące na zasadzie ciągu naturalnego, dochodzą do wysokości 160 m; o ciągu sztucznym lub podmuchu są niższe, przeciętnie wysokości 100 m; 2) duża szczelina skalna zbudowana z 2 przeciwległych, często niemal równoległych ścian, najczęściej zamknięta w głębi trzecią ścianą. KOMINEK, palenisko otwarte urządzone we wnęce ściany, połączone z przewodem kominowym; stosowany dawniej zamiast pieców; dotychczas rozpowszechniony w krajach o łagodniejszym klimacie. KOMINFORM, nazwa używana w prasie państw kapitalist. dla -►Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych. KOMINTERN -»-międzynarodówki robotnicze KOMI-PERMIACKI O. N., okręg nar. w obw. permskim RFSRR; 31 200 km*, 218 300 mieszk. (1956); ośrodek adm. Kudymkar; gospodarka leśna; myślistwo, rybołówstwo. KOMIS [łac.], umowa, na podstawie której jedna osoba lub przedsiębiorstwo (komisant) podejmuje się kupna lub sprzedaży rzeczy na rachunek innej osoby (komitenta), pobierając za to prowizję komisową w postaci określonego’ procentu od sumy transakcji. KOMISARIAT GENERALNY RP W GDAŃSKU, przedstawicielstwo poi. w Wolnym Mieście Gdańsku 1920—39 dla pośredniczenia między rządem poi. a senatem gdańskim, działające na zasadzie art 1 konwencji polsko-gdańskiej z 9 XI 1920. KOMISARZ (łac. upoważniony): 1) urzędnik posiadający specjalne pełnomocnictwa; 2) naczelnik obwodu policyjnego; 3) komisarz ludowy — 1917— 1946 w ZSRR, tytuł odpowiadający randze ministra; 4) 	komisarz polityczny — w niektórych armiach rewolucyjnych osoba współodpowiedzialna wraz z dowódcą za stan polit, bojowy i wyszkolenie danej jednostki wojskowej. KOMISJA: 1) grupa osób, delegowana przez większe zgromadzenie do wykonania określonego zadania, np. k. sejmowe (budżetowa, skarbowa itp.), k. kodyfikacyjne, k. poborowe i in.; 2) organ władzy rządowej o charakterze kolegialnym; ważniejsze k. w dawnej Polsce: K. Morska, władza nad poi. flotą woj., powołana 1568 przez Zygmunta Augusta, reaktywowana 1626 przez Zygmunta III pod nazwą Komisji Okrętów Królewskich; K. Wielkie, od 1764 Komisje Skarbowe i Wojskowe (Kor. i Lit), od 1773 —Komisja Edukacji Narodowej; K. dobrego porządku [łac. boni ordinis], 1765—90, złożone ze szlachty, kontrolowały finanse miejskie, wydawały przepisy dotyczące ustroju i administracji miast; K. Obojga Narodów, powołane przez Sejm 4-letni, 1788 K. Wojskowa O. N., 1791 — Policji (admin.) i Skarbowa; zlikwidowane 1792 przez konfederację targowicką; K. rządowe, władze wykonawcze (ministerstwa) Królestwa Pol. od 1815; K. 	rz. wyznań religijnych i oświecenia publ. (na jej czele do 1820 S. Kostka Potocki, następnie S. Grabowski), K. rz. przychodów i skarbu (od 1821 min. K. Lubecki), powołała Tow. Kredytowe Ziemskie i Bank Polski; K. rz. spraw wewnętrznych i policji, K. rz. wojny i K. rz. sprawiedliwości; K. Likwidacyjn a powołana w Galicji 1918 do przejęcia władzy w chwili rozpadu Austrii. KOMISJA DLA BADANIA DZIAŁALNOŚCI ANTYAMERYKAŃSKIEJ, komisja złożona z przedstawicieli Kongresu USA, powołana 1934 do przeciwdziałania ruchom postęp., po II wojnie świat, reaktywowana. KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (Komisja Edukacyjna) (1773—94), pierwsza w Europie centralna państwowa władza szkolna, zależna bezpośrednio od sejmu; szkoły utrzymywała z funduszów po zniesionym 1773 zakonie jezuitów; 1783 wydała Ustawy, zbiór przepisów regulujących pracę szkół; przeprowadziła reformę Akad. Krak. i Wil.; zorganizowała państw, świeckie szkoły, zw. wydziałowymi, o nowym programie nauczania, w którym łacina straciła uprzywilejowane stanowisko na rzecz języka ojczystego, geografii, historii, matematyki, nauk przyrodn. oraz świeckiej etyki; stworzyła osobny stan nauczycielski i zapewniła mu dobrą pozycję materialną i spoi.; stworzyła szkoły parafialne i uprzystępniła je dzieciom chłopskim; przy pomocy Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych opracowała i wydała podręczniki szkolne, m. 	in. Gramatykę języka polskiego i Elementarz dla szkół parafialnych. Członkami K. E. N. byli M. Poniatowski, A. Zamoyski, A. K. Czartoryski, H. Kołłątaj i in. KOMISJA KOLONIZACYJNA PRUSKA, 1886—1918. instytucja utworzona przez rząd prus. w celu wykupywania ziemi w Poznańskiem i na Pomorzu z rąk polskich i osadzania na niej niem. kolonistów; walka z nią podjęta przez społeczeństwo poi. przez tworzenie poi. spółdzielni parcelacyjno-osadniczych zahamowała działalność k. k. p., co wywołało 1908 ustawę 0 wywłaszczeniu ziemi i zwiększenie funduszów k. k.; ogółem 1886—1913 nabyła ona 438 000 ha ziemi, w tym 313 000 od Niemców, 125 000 od Polaków, głównie ziemian; 1914 nabyła 14 600 ha, w tym tylko 1400 ha od Polaków. KOMISJA LEKARSKA DO SPRAW INWALIDZTWA I ZATRUDNIENIA (KIZ), instytucja, która określa: 1) utratę zdolności do pracy i jej przyczyny, 2) grupę inwalidzką, 3) datę powstania inwalidztwa, 4) 	związek inwalidztwa lub śmierci z wypadkiem w zatrudnieniu lub chorobą zawodową, 5) potrzebę skierowania na leczenie, rehabilitację lub przeszkolenie zawodowe, 6) możliwość zatrudnienia w dotychczasowym lub innym zawodzie. KOMISJA MIĘDZYSOJUSZNICZA, organ międzynarodowy powołany 1919 traktatem wersalskim: 1) dla zarządzania terenem plebiscytowym i przeprowadzenia głosowania w Prusach Wsch. i na G. Śląsku; składała się z przedstawicieli Anglii, Francji i Włoch; rozwiązana w czerwcu 1922 : 2) dla przygotowania plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie; zlikwidowana wskutek arbitrażu w lipcu 1920. KOMISJA WŁOŚCIAŃSKA, utworzona 1816 w Rzeczypospolitej Krakowskiej, przeprowadziła zamianę pańszczyzny na czynsze w dobrach narodowych i kościelnych w 33 parafiach. KOMISSAR2EWSKA Wiera F. (1864—1910), aktorka 1 reżyserka ros.; odtwórczyni postaci bohaterek dra 433 matu klas. i modern.; 1904 zal. w Petersburgu własną scenę. KOMITAT, jednostka podziału adm. na Węgrzech wprowadzona przez króla Stefana Sw. w X w.; obecnie Węgry dzielą się na 19 komitatów (megyóból). KOMITET CENTRALNY NARODOWY, organizacja rewolucyjna powstała 1862 w Warszawie jako kontynuacja utworzonego w paźdz. 1861 Komitetu Miejskiego, stojącego na czele czerwonych; w związku z przygotowywaniem powstania w Królestwie Pol., był terenem rozgrywek pomiędzy lewicą (J. Dąbrowski, Z. Padlewski) a prawicą (A. Giller) czerwonych; po wybuchu powstania styczniowego ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym (22 I 1863). KOMITET 21, zespół 21 przedstawicieli rad załogowych na G. Śląsku pod kierownictwem KPP z J. Wieczorkiem na czele; organizował wielkie strajki i jednolitofrontowe manifestacje robota. 1923/4, w szczególności pięciotygodniowy strajk powszechny robotników Górnego Śląska 1924; zlikwidowany przez KOMPANIA łanie tlenków azotu prowadzi do powstania produktów przejściowych; właściwa reakcja zachodzi w komorach ołowianych (3), gdzie wskutek działania wody 1924. KOMITET NARODOWY -►Polski Komitet Narodowy. KOMITET NARODOWY EMIGRACJI POLSKIEJ, powołany 18 IX 1832 z gen. Dwernickim na czele (tzw. Komitet Dwernickiego), zbliżony do prawicy emigracyjnej; rozpadł się wkrótce. KOMITET OCALENIA PUBLICZNEGO (Comitó de Salut public — komitę do sal() publik), rząd powołany we Francji przez Konwent Nar. w okresie rewolucji fr. i sprawujący władzę dyktatorską 1793—95; aczkolwiek stosował terror rewol. (Danton, zwłaszcza Robespierre), wyzwolił kraj z wojsk interwencyjnych, stłumił ruchy kontrrewol., scentralizował administrację, utworzył instytucję oświat, i nauk., wprowadził bezpłatne obowiązkowe nauczanie, reglamentację gospodarczą. system metryczny. Rozwiązany po obaleniu przez reakcję i ścięciu Robespierre’a 9 Thermidora 1794. Zob. też rewolucja fr. 1789—99. KOMITET URZĄDZAJĄCY, utworzony 1864 w Królestwie Pol., pod kierownictwem N. Milutina, złożony wyłącznie z Rosjan; dokonał reorganizacji ustroju administr. i przeprowadził uwłaszczenie włościan. Schemat otrzymywania kwasu siarkowego metodą komorową powstaje kwas siarkowy: tlenki azotu wychwytuje się w wieży Gay-Lussaca (4) i kieruje się z powrotem do wieżv Glovera. Zob. też wieżowa metoda. KOMOROWSKI: 1) Ignacy Mahceli (1824—57), kompozytor; pieśni liryczne; 2) Tadeusz, pseud. Bór, Korczak (ur. 1895), gen., 1943 —44 komendant gł. Armii Krajowej; bez uzgodnienia z dowództwem radź. i aliantów zach. wydał rozkaz powstania w Warszawie; po kapitulacji w niewoli nlem.; 1944 mianowany przez rząd emigr. nacz. wodzem; 1947—49 premier tzw. rządu emigracyjnego. KOMORY, gruna wysp wulkan, między Afryką a Madagaskarem; terytorium zamor. Francji; 2000 km*, ok. 180 000 mieszk. (1953): klimat gorący, wilgotny; uprawy: trzcina cukr., olejowiec, wanilia, kawa, kakao; produkcja cukru, rumu. KOMIWO R [fr.], agent przedsiębiorstwa, podróżujący w jego interesach głównie w celu sprzedaży towarów lub zbierania zamówień. KOMIZM [łac.J: 1) właściwość rozśmieszania; 2) kategoria estetyczna charakteryzująca zdarzenia, sytuacje, przedmioty i obrazy przedmiotów o właściwościach rozśmieszających. KOMNENOWIE, dynastie w cesarstwie bizant. 1057—59 i 1081—1185 i w cesarstwie trapezunckim 1204—1461. KOMODA [fr.], mebel skrzyniowy z szufladami do przechowywania bielizny lub ubrania. KOMONICA, Lotus, bylina z rodziny -►motylkowatych; kwiaty żółte, zebrane po kilka, liście złożone; k. 	błotna (L. uliginosus) i k. zwyczajna (L. corniculatus) — pospolite rośliny łąkowe. KOMORA: 1) izba, alkierz, spiżarnia, także w dawnych dworach poi. izdebka do przechowywania pod zamknięciem ruchomości i zapasów; 2) anat. przestrzeń wewnątrz narządu (serca, mózgu, oka) wypełniona płynem; 3) Iow. klatka piersiowa zwierzyny, miejsce skutecznego strzału; 4) górn. obszerne wyrobisko górnicze powstałe w wyniku wybierania złoża systemem komorowym albo podobne — wykute w skale; 5) bot. k. 	pylnikowa -►pylnik; 6) k. spalinowa, część silnika turbospalinowego, w której odbywa się spalanie rozpylanego paliwa i mieszanie spalin z powietrzem dodatkowym chłodzącym ściany komory; 7) k. pyłow a, komora odpylająca — zbiornik lub pomieszczenie z przegrodami dla wstępnego oczyszczania z pyłu przepuszczanego gazu; dzięki wielokrotnej zmianie kierunku i wielkości prędkości gazu cząstki pyłu opadają na dno komory. KOMORA CELNA, urząd, w którym kontroluje się przywożone i wywożone towary, pobiera się opłaty celne oraz załatwia wszelkie formalności związane z przejściem towaru przez granicę. KOMORIN, przylądek na pd. krańcu Indii, 8°04' szer. pn., 77°S5' dług. wschodniej. KOMORNIK: 1) w pocz. państwa poi. urzędnik prowadzący sprawy gosp. na dworze księcia; 2) w śreaniow. Polsce chłop używany do posług KOMOSA, Chenopodium, wielogatunkowy rodzaj z rodziny komosowatych, rzędu śródlożnych; przeważnie chwasty; najpospolitsza — k. biała, czyli lebioda (Ch. album) o liściach nierówno ząbkowanych, silnie owłosionych i dużej ilości nasion, lecznicza. KOMOTINI, gł m. gr. Tracji (pn. Grecja); 29 mieszk. (1951); handel tytoniem, pszenicą, jęczmieniem, bawełną, jedw.; w okolicy wydobycie rud ołowiu. KOMOTINI, gł m. gr. Tracji (pn. Grecja); 29 700 ‘ 151); han<‘ ' ‘ ‘ ‘ * ' ' Ina, jedw.. KÓMORCŻAK, komórka z licznymi jądrami w cytoplazmie, np. u niektórych glonów i grzybów. KOMÓRKA: 1) biol. cellula, podstawowa, najmniejsza jednostka budowy większości zwierząt i roślin; składa się z cytoplazmy oraz jadra komórkowego i otoczona jest plazmatyczną błoną komórkową; u roślin zwykle występuje jeszcze celulozowa błona komórkowa; mimo wielkiej różnorodności typów komo• i 3 d 5 6 7 8 Komórka roślinna: 1 — błona komórkowa, 2 — cytoplazma; jądro: 3 — błona jądrowa, 4 — chromatyna, 5 — jąderko, 6 — plastydy, 7 — chondriom, 8 — wakuole Jt , podległy _ . czvnności egzekucyjnych, np. zajęcia ruchomości. KOMOROWA METODA, metoda wytwarzania kwasu siarkowego, w której dwutlenek siarki SO2 utlenia się tlenkami azotu; powstały w piecu (I) w wyniku prażenia pirytów lub spalania siarki dwutlenek siarki kieruje się do wieży Glovera (2), w której dzia28 	Mała Enc. Powsz. PWN rek ich zasadnicza budowa jest taka sama. Teoria komórkowej budowy organizmów, stworzona w 1838—39 przez T. Schwanna i M. Schleidena, dowodzi jedności budowy komórkowej całego świata ożywionego; 2) w krystalografii -►celka. KOMORKI INICJALNE, komórki wierzchołkowe stożka wzrostu łodygi i korzenia, z których biorą początek tkanki twórcze (merystemy) tych narządów. KÓMORKI PSZCZELE, twory woskowe o cienkich ściankach i przekroju sześciokątnym; ich dwie warstwy, skierowane otworami na zewnątrz, składają się na plaster pszczeli; w k. p. rozwija się potomstwo pszczół, magazynowane są zapasy pokarmu. KOMPANIA [fr.]: 1) towarzystwo; 2) pododdział w różnych rodzajach wojsk; w piechocie złożony zwykle z 3 plutonów; część batalionu; 3) spółka akcyjna handlowa lub manufakturowa; w XVI—XIX w. na Zachodzie, dużą. rolę odegrały towarzystwa dla handlu z odległymi krajami, obdarzone przez państwo przywilejami i monopolami, jak k. wschodnio-indyjska, ang. (zał. 1600) oraz holend. (1602); w Polsce w Ii poi. XVIII w. powstawały k. handlowe, manu KOMPARATOR 434 fakturowe i o charakterze inwestycyjnym (uspławnianie rzek, budowa kanałów), oparte często na kapitale magnacko-mieszczańskim, m. in. k. manufaktur wełnianych, k. handlu czarnomorskiego (kierowane przez Prota Potockiego), k. solna (założona przez przedsiębiorcę saskiego, hr. Beusta dla eksploatacji źródeł solnych w Busku); działając w trudnych warunkach (okres rozbiorów Polski) i przy niewielkim kapitale, szybko upadały. KOMPARATOR [łac.], przyrząd do bardzo dokładnych pomiarów poziomych odległości; najczęściej używany do sprawdzania miar długości; główną jego częścią są dwa przesuwalne mikroskopy z podziałką, które się nastawia na granice mierzonej długości. KOMPARS -»-statysta. KOMPAS, przyrząd wskazujący strony świata; dawniej magnetyczny (busola), dziś tak nazywane są również przyrządy działające na innych zasadach (np. radiowe, żyroskopowe); w żegl. służy do określania kursów, namiarów; w górn. dostosowany do pomiarów kierunków w wyrobiskach górn.; zawieszony na sznurze, rozciągniętym w wyrobisku, wskazuje kąt zawarty między kierunkiem sznura a kierunkiem północy. KOMPASOWE ROŚLINY, których liście zmieniają położenie pod wpływem światła, np. sałata południkowa, Lactuca scariola, która wskazuje swym układem kierunek północ — południe, podobnie jak igła kompasowa. KOMPENDIUM [łac.]: 1) zarys podstawowych wiadomości z jakiejś dziedziny wiedzy; 2) w filmie urządzenie pomocnicze do umocowania filtrów, osłon przeciwsłonecznych, masek itp. przed obiektywem kamery. KOMPENSACJA, całkowite lub częściowe zrównoważenie działania jakichś czynników; k. busoli usuwa wpływ na jej wskazania mas magnetycznych znajdujących się na samolocie lub okręcie; k. sterów samolotu zmniejsza wysiłki pilota potrzebne do wychylania sterów; k. termiczna jakiegoś urządzenia zapewnia, że działanie jego jest niezależne od temperatury otoczenia. KOMPENSACYJNA METODA, metoda dokładnego pomiaru siły -»-elektromotorycznej; polega na przyłączeniu obwodu, w którym działa nieznana siła elektromotoryczna (Ex), do dwu punktów (A i C) oporu Metoda kompensacyjna (AB), przez który płynie prąd elektr. o znanym natężeniu i (wywołany znaną siłą elektromotoryczną E); przy takim doborze oporu Rl (AC), by w przyłączonym obwodzie prąd nie płynął (co wskazuje galwanometr G), mierzona siła elektromotoryczna (Ex) równa się napięciu pomiędzy punktami A i C, czyli iloczynowi iRj. KOMPENSATOR, przyrząd do mierzenia różnicy faz dwóch promieni spolaryzowanych (przez podwójne załamanie, np. w płytce krystalicznej) w płaszczyznach prostopadłych względem siebie (-►polaryzacja światła); różnicę faz kompensuje się za pomocą odpowiednio dobranej grubości płytki krystalicznej. KOMPETENCJA [łac.]: 1) zakres władzy, uprawnień instytucji lub osoby; 2) posiadanie wiedzy umożliwiającej wypowiadanie autorytatywnego zdania. KOMPILACJA [łac.], utwór pozbawiony pierwiastka twórczego, w szczególności praca naukowa lub popularnonaukowa zestawiająca wyniki cudzych badań. KOMPLEKS [łac.]: 1) ogół, zespół przedmiotów lub zjawisk uzupełniających się, tworzących całość; 2) arch. zespół budynków tworzących odrębną całość artystyczną lub użytkową; 3) w psychologii termin rozpowszechniony przez Freuda, oznaczający skojarzeniowy zespół wyobrażeń silnie zabarwiony uczuciowo, występujący w podświadomości jednostki w następstwie doznanego ciosu, zawodu, nieszczęścia (np. kompleks niższości). KOMPLUWIUM, w staroż. domu rzym. czworoboczny otwór w dachu; przez niego wpadało do atrium światło dzienne i uchodził dym z ogniska. Zob. też impluwium. KOMPONENT, składnik. KOMPOST [łac.] pełnowartościowy nawóz organiczny otrzymany przez poddanie mieszaniny różnych odpadków roślinnych oraz odchodów zwierzęcych dłuższemu działaniu czynników biologicznych (bakterii, pierwotniaków i in.) i fizyko-chemicznych (np. temperatury) przy dostępie powietrza. KOMPOSTER, przyrząd do dziurkowania lub odciskania datv na biletach kartonowych. KOMPOZYCJA [łac. połączenie, związek]: 1) bu¬ dowa dzieła sztuki określająca funkcję poszczególnych jego części w ramach całości i ich wzajemne ustosunkowanie treściowe i formalne; 2) muz. utwór muzyczny; a) jego budowa; b) proces jego tworzenia; c) dział nauki w wyższych szkołach muzycznych obejmujący przedmioty, których znajomość potrzebna jest kompozytorowi (harmonia, kontrapunkt, formy muzyczne, instrumentacja itd.); 3) techn. zespół części składowych; stop różnych metali, w szczególności metal łożyskowy. KOMPOZYTOR [łac.], autor utworu muzycznego. KOMPRES —okład. KOMPRESOR —sprężarka. KOMPUT [łac.], liczba, ilość, poczet; w Polsce XVII i XVIII w. początkowo ilość wojska uchwalona przez seim, później etat liczebny wojska stałego. KOMSOMOLSK NAD AMUREM, m. w Rosyjskiej FSRR (Kraj Chabarowski); 169 000 mieszk. (1956); budowany przez komsomolców od 1932; huta „Amurstal“; przemysł: maszyn., stoczn., budowl., spoż., drzewny. KOMSOMOL, skrót od Wsiesojuznyj Leninskij Kommunisticzeskij Sojuz Molodioży, Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży, masowa organizacja młodzieży radź. ściśle związana z partią, zrzeszająca młodych budowniczych komunizmu, zal. w październiku 1918 na Wszechrosyjskim Zjeździć Związków Młodzieży w Moskwie; przyjmuje młodzież w wieku 14—26 lat; 1956 K. liczył ok. 19 min członków; w okresie najazdu hitler. miliony komsomolców ochotniczo zasilały szeregi armii radź. oraz oddziałów partyzanckich. KOMTUR [niem.], w państwie krzyż, dostojnik stojący na czele komturii, czyli okręgu administr.-wojsk.-sąd. KOMUNA [łac. communis — wspólny, powszechny, ogólny]: 1) zespół ludzi łączących sie w celu współżycia na zasadzie wspólnoty majątkowej i pracy; 2Í w średniowieczu samorząd miejski —komuny miejskie; 3) obecnie we Francji i in. krajach rom. niższa terytorialna jednostka adm., miejska lub wiejska. "KOMUNALNE USŁUGI, obejmują komunikację miejską, oczyszczanie miast, hotele, łaźnie, pralnie itp. usługi zorganizowane lub administrowane przez władze miejskie. KOMUNAŁ [łac.], ogólnik, zdanie ogólnie znane, pozbawione istotnej treści. KOMUNA PARYSKA: 1) 1789—94 organ miejskiego samorządu Paryża w okresie rewolucji fr.; przyczyniła się do obalenia monarchii 10 VIII 1792; 2) 18 III — 28 V 1871 pierwszy w historii rząd klasy robotn. utworzony w Paryżu przez powstanie ludowe przeciwko rządowi Thiersa, po klęsce w wojnie z Prusami; K. P. zapoczątkowała radykalne reformy: nacjonalizację dóbr kość. i socjalizacje fabryk, oddzielenie kościoła i państwa, równouprawnienie kobiet, założenie szkół zawodowych. Po dwóch z górą miesiącach K. P. padła pod naporem przeważających sił fr. wojsk burż. wspieranych przez Bismarcka i oblegającą Paryż armię niem.; w okresie walk i represji przeciw bojownikom K. P. zginęło ponad 80 000 komunardów. Po stronie K. P. walczyli liczni Polacy z Jarosławem Dąbrowskim 1 Walerym Wróblewskim, generałami K. P., na czele. KOMUNARDZI: 1) w okresie rewolucji fr. patrioci-ochotnicy broniący jej zdobyczy przeciw monarchistom 1792; 2) uzbrojeni rewolucjoniści Komuny Paryskiej 1871. KOMUNA ROLNA, forma zespołowej gospodarki chłopskiej w pierwszych latach istnienia ZSRR; wszystkie środki produkcji, a także domy mieszkalne i drobny inwentarz stanowiły wspólną własność; obowiązywał jednakowy udział wszystkich członków komuny w dzielonym dochodzie. Zob. też artel. KOMUNA WIĘZIENNA, samorząd więźniów polit. komunistów i działaczy lewicowych dla obrony praw więźniów i reprezentujący ich postulaty wobec administracji więziennej. KOMUNIK [łac.], w dawnej Polsce początkowo żolnierz-kawalerzysta, później najczęściej oddział kawalerii bez taboru wykonujący szybkie działania boj. KOMUNIKACJA: 1) przewóz ludzi i rzeczy lub porozumiewanie się na odległość (np. telekomunikacja); 2) zespół publ. środków transportowych służących do zaspokajania potrzeb komunik, ludności. KOMUNISTYCZNA PARTIA POLSKI (KPP), powstała ze zjednoczenia Socjaldemokracji Królestwa Pol. i Litwy (SDKPiL) i Polskiej Partii Socjalistycznej — Lewicy (PPS — Lewicy) jako Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, KPRP (I Zjazd 16 XII 1918). KPP była sekcją Międzynarodówki Komunistycznej; niemal od początku swej działalności (od 1919) była nielegalna, jej działacze byli prześladowani, aresztowani i skazywani na wieloletnie więzienie; KPP była rewoł. marksistowsko-leninowską partią robotn.; dążyła do obalenia ustroju kapitalist. i zaprowadzenia ustroju socjalist. przez stworzenie państwa dyktatury  435 KOMUNISTYCZNY ZWIĄZEK MŁODZIEŻY POLSKIEJ proletariatu, wysuwała hasła nacjonalizacji wielkiego przemysłu i banków; była partią internacjonalist., występującą w obronie zasad solidarności klasy robotn. wszystkich krajów oraz ZSRR jako pierwszego państwa socjalist.; demaskowała zależność rządów poi. od mocarstw imperialist., przeciwstawiała się zbrojnej napaści na Republikę Rad, protestowała przeciw zaborowi ziem ukr. i białorus. przez Polskę. W pierwszych latach swego istnienia, walcząc o władzę rad, uzyskała poważne wpływy w powstających Radach Delegatów Robotniczych, zwłaszcza w Zagłębiu Dąbrowskim. II Zjazd KPRP (1923) stanął na gruncie obrony suwerenności i niepodległości Polski, zagrożonych przez siły imperializmu i rodzimą burżuazję; Zjazd wybrał nowe kierownictwo partyjne (A. Warski, W. Kostrzewa, H. Wałecki i inj; przezwyciężając szereg błędów —luksemburgizmu zajął leninowskie stanowisko w sprawie chłopskiej i narodowej, wysuwając hasło podzielenia ziem obszarniczych bez wykupu między chłopów i hasło prawa narodów do samookreślenia, m. in. włączonych do Polski zach. Ukrainy i zach. Białorusi. Na III Zjeżdzie KPRP (1925) zmieniona została nazwa partii na Komunistyczna Partia Polski (KPP). KPP organizowała strajki robotn., których celem była podwyżka płac i polepszenie warunków pracy, akcje bezrobotnych zmierzające do otrzymania pracy i zasiłków, akcje chłopów przeciw nadmiernym podatkom i in. ciężarom, akcje o rozszerzenie socjalnych i polit. praw mas lud. (sukcesy w wyborach do Kasy Chorych w Zagłębiu 1924); KPP, która doraźnie poparła przewrót majowy 1926, oceniając go błędnie jako przewrót demokratyczny, wystąpiła wkrótce przeciw rządom Piłsudskiego jako dyktaturze faszyst.; „błąd majowy“ KPP wywołał ostrą dyskusję ideologiczną w partii, w toku której tezy tzw. „mniejszości“ rerezentowali J. Leński, B. Bortnowski, H. Henryowski, J. Ryng i in., a stanowisko tzw. „większości“ A. 	Warski, W. Kostrzewa, H. Wałecki i in. Na IV Zjeżdzie KPP (1927) w skład kierownictwa weszli przedstawiciele „mniejszości“ i „większości“; 1929 wybrano nowe kierownictwo KPP z T. Leńskim jako sekretarzem gen. Ostatnie dwa zjazdy partii odbyły się 1930 (V) i 1932 (VI). Partia wiązała się coraz mocniej z klasą robotn., zdobywała coraz większe wpływy w narodzie (1928 KPP na czele jednolitofront. strajku włókniarzy łódzkich, ponad 800 tys. głosów na komunistów w wyborach do sejmu, strajki 1931—32) i zwiększała liczebność swych szeregów (1933 ok. 18 tys. członków, nie licząc więźniów polit.); największe wpływy osiągała KPP w latach 1935—37, gdy, realizując uchwały VII Kongresu Międzynarodówki Komunist. i przezwyciężając tendencje sekciarskie, rzuciła hasło skupienia wszystkich sił postępowych do walki o Polskę demokr. przeciw faszyst. dyktaturze sanacji, hasło utworzenia jednolitego frontu partii robotn. KPP i PPS oraz antyfaszyst. frontu lud.; głosiła konieczność obrony zagrożonej przez hitler. Niemcy niepodległości Polski, wypowiedziała się za sojuszem i współpracą ze Zw. Radź., Francją, Czechosłowacją i in. państwami zainteresowanymi w obronie pokoju, występowała przeciw faszyst. konstytucji, walczyła o swobody demokr., przeciw bezrobociu w mieście i na wsi, o prawo do pracy i nauki, o ziemię dla chłopów, prowadziła akcję o amnestię dla więźniów polit., o likwidację utworzonego 1934 obozu w Berezie Kartuskiej, w obronie Hiszpanii Ludowej; umacniały się wpływy KPP wśród chłopów i robotników rolnych (komitety chłopskie, folwarczne); akcje inicjowane przez KPP: manifestacje, strajki (zob. też strajki w Polsce 1918—39). szczególnie 1935—37, były popierane przez masy robotn., chłopskie oraz postępową inteligencję (Kongres Kultury we Lwowie 1936, strajk nauczycielski 1937). Do czołowych działaczy KPP oprócz wymienionych należeli: J. Brun, F. Fiedler, F. 	Grzelszćzak, A. Lampe, J. Paszyn, E. Próchniak, S. Rybacki, W. Tomorowicz i in. W łonie KPP istniały od 1923 dwie autonomiczne organizacje — Komunistyczna Partia Zach. Ukrainy (KPZU) i Komunistyczna Partia Zach. Białorusi (KPZB); pod kierownictwem KPP działał —Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej oraz —Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom — sekcja polska, w sejmie — Komunistyczna Frakcja Poselska (1921—35); KPP miała duże wpływy w związkach zaw., tworząc w nich czerwone frakcje komunist. i walcząc o jedność ruchu zaw.; ściśle współpracowała z działającymi legalnie partiami lewicowymi, jak Niezależna Partia Chłopska (NPCh) (1924—27), białorus. Hromada (1924—27), PPS-Lewica (1926—31), ukr. Selrob-Lewica i in.; prasa i wydawnictwa komunist. ukazy¬ wały się nielegalnie; centralnym organem KPP był ,,Czerwony Sztandar“, organem teoretycznym „Nowy Przegląd“; z inicjatywy KPP wychodziło w Polsce legalnie wiele pism polit., lit., kult. i in.; _ 1938 na podstawie fałszywego oskarżenia, jakoby kierownictwo partyjne opanowane zostało przez agenturę piłsudczyzny, KPP została rozwiązana przez Kom. Wyk. Międzynarodówki Komunistycznej; część osób z kierownictwa KPP skazano w ZSRR wskutek fałszywych oskarżeń; po rozwiązaniu KPP komuniści działali w dalszym ciągu w związkach zaw. i organizacjach spoi., 1939 deklarowali indywidualnie i grupowo gotowość ochota, służby w wojsku dla obrony zagrożonej niepodległości, po napadzie hitler. na Polskę chwycili za broń; w czasie okupacji b. członkowie KPP organizowali ugrupowania, z których powstała —Polska Partia Robotnicza; 1956 pięć partii we wspólnym oświadczeniu (KPZR, KP Włoch, KP Bułgarii, KP Finlandii i PZPR) uznało oskarżenie z 1938 za bezpodstawne i rehabilitowało KPP. KOMUNISTYCZNA PARTIA ZWIĄZKU RADZIECKIEGO (KPZR), nazwa do 1918 — Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików), SDPRR(b), do 1922 — Komunistyczna Partia Robotnicza (bolszewików), KPR(b), do 1953 — Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików), WKP(b). Zalążkiem 'ej były organizacje marksist. w Rosji w latach 880—99, które 1898 na I Zjeżdzie w Mińsku Białoruś. utworzyły Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji (SDPRR); jako kierunek polit. ukształtowała się 1903 na II Zjeżdzie socjaldemokracji' ros.; kierunek ten, na którego czele stał Lenin, w odróżnieniu od oportunistów — mieńszewików, nazywano bolszewikami; KPZR przewodziła trzem rewolucjom ros. (1905—07, lutowej 1917 i październikowej 1917) oraz pierwsza w historii świata pokierowała państwem socjalist. i budową socjalizmu; ze wszystkich partii robota, świata ma najbogatszą historię walk polit i ideologicznych; najważniejsze zjazdy i konferencje: II Zjazd 1903 — rozłam na bolszewików i mieńszewików; III Zjazd 1905 (londyński) — opracowanie nowej taktyki w burż.-demokrat. rewolucji ros., taktyki hegemonii proletariatu; IV Zjazd 1906 (sztokholmski) — formalne zjednoczenie partii (bolszewików i mieńszewików), opracowanie marksist. programu rolnego w Rosji, programu nacjonalizacji ziemi; konferencja w Pradze 1912 — wykluczenie mieńszewików-likwidatorów z partii; konferencja kwietniowa 1917 — opracowanie programu przejścia od rewolucji burż. do socjalist.; VIII Zjazd 1919 — uchwalenie nowego programu partii i zapoczątkowanie polityki sojuszu ze średnią warstwą chłopów; X Zjazd 1921 — uchwalenie NEP (Nowej Ekonomicznej Polityki), pokonanie opozycji anarcho-syndykalistycznej; XIV Zjazd 1925 — uchwalenie programu industrializacji, pokonanie opo•zycji leningradzkiej Zinowjewa i Kamieniewa; XV Zjazd 1927 — uchwalenie programu kolektywizacji, wykluczenie z partii opozycjonistów z Trockim i Zinowjewem na czele; XVI Zjazd 1930 — rozwinięta ofensywa socjalizmu na całym froncie, zmierzająca do likwidacji kułactwa jako klasy i urzeczywistnienia powszechnej kolektywizacji. Na obradach następnych zjazdów (XVII — Í934, XVIII — 1938, XIX — 1953), podobnie jak i na całym życiu partii w tym okresie, zaciążył kult jednostki w osobie Stalina, czemu towarzyszyło odchodzenie od leninowskich norm życia partyjnego; mimo to partia w tym okresie dokonała wielkiego wysiłku w dalszym rozwijaniu budownictwa socjalist. w ZSRR; 1941—1945 była siłą kierowniczą w walce narodu radź. przeciw hitler. Niemcom, przyczyniając się decydująco do zwycięstwa nad faszyzmem; przełomowe znaczenie dla KPZR 1 dla międzynar. ruchu komunist. miał XX Zjazd 1956, który podjął walkę o przezwyciężenie kultu jednostki i powrót do leninowskich norm życia partyjnego. Realizując wytyczne XX Zjazdu, partia podjęła szereg uchwał mających na celu usprawnienie zarządzania gospodarką nar. w dziedzinie rolnictwa, przemysłu i administracji państw. Zob. też Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich — historia. KOMUNISTYCZNY ZWIĄZEK MŁODZIEŻY POLSKIEJ (KZMP), początkowa nazwa Związek Młodzieży Komunistycznej (ZMK), powstał nielegalnie 1921 z połączenia różnych komunist. grup młodzieżowych; I Zjazd odbył się 17 III 1922; przywódcy: W. Kniewski, A. Lampe, M. Lapon i in. Organizacyjnie związany z KPP dążył do wychowania młodzieży na podstawach marksizmu-leninizmu, w latach 1933—34 liczył ok. 18 tys. członków (bez więźniów polit.) spośród młodzieży robota, i chłopskiej, szkolnej i studenckiej (ideowy wpływ na OMS „Zycie“); prowadził również działalność wśród poborowych i żołnierzy, w latach 30-tych nawiązywał współpracę z innymi organizacja28' KOMUNIZM mi młodzieżowymi (Front Młodego Pokolenia), walcząc o prawa młodzieży do pracy, do zdobycia kwalifikacji zawodowych, do wykształcenia; razem z KPP był organizatorem antyfaszyst. i antywojennych demonstracji i strajków; w czasie hitler. okupacji działacze KZMP organizowali ZWM. KOMUNIZM [łac.]; 1) według teorii socjalizmu naukowego wyższe stadium społeczeństwa bezklasowego, różniące się od jego stadium niższego, socjalizmu, nie sposobem produkcji i nie typem stosunków produkcji, lecz stopniem rozwoju tego społeczeństwa, przede wszystkim stopniem jego rozwoju ekonomicznego; k. oznacza osiągnięcie przez społeczeństwo socjalist. na gruncie postępu techn. takiego wzrostu wydajności pracy, który dzięki obfitości produkowanych dóbr umożliwia przejście od zasady podziału produktów wedle pracy do zasady podziału wedle potrzeb, umożliwia więc pełne zaspokojenie potrzeb wszystkich członków społeczeństwa; k. oznacza całkowite zrównanie ludzi nie tylko pod względem możliwości zaspokajania potrzeb, lecz również pod względem warunków pracy, która zmieni zasadniczo swój charakter; dzięki postępowej technice (mechanizacja, automatyzacja, nowe rodzaje energii, np. energia atomowa) wszystkie rodzaje pracy ludzkiej stracą swój uciążliwy charakter, dzień pracy ulegnie bardzo wydatnemu skróceniu, znikną krępujące jednostkę ludzką ograniczenia związane z zależnością od podziału pracy (na fizyczną i umysłową, na miasto i wieś); praca dla każdej jednostki ludzkiej straci charakter koniecznego środka egzystencji, zamieniając się w naczelną potrzebę twórcza życia ludzkiego; 2) nazwa różnych ideologii postulujących zniesienie różnic klasowych i majątkowych między ludźmi, wyrażających dążenia do społeczeństwa opartego na zasadzie równości; obejmuje różne koncepcje komunizmu utopijnego i komunizm naukowy (-«-socjalizm); 3) kierunek rewolucyjny w ruchu robotn. oparty na ideologi i teorii marksizmu-leninizmu; 4) komunizm pierwotny -«-wspólnota pierwotna. KOMUNIZM WOJENNY, polityka gosp. władzy radzieckiej realizowana w okresie wojny domowej w latach 1918—1920, w obliczu obcej interwencji i całkowitej zewnętrznej izolacji gosp. Rosji radź.; polegała na zakazie wymiany towarowo-pieniężnej, ściąganiu od chłopów przy pomocy środków pozaekon. wszystkich nadwyżek produktów roln., zakazie handlu prywatnego zbożem, wprowadzeniu repartycji żywnościowych oraz -►monopolu handlu zagr. Po zakończeniu działań woj. zaniechano tej polityki na rzecz -«-nepu. KOMUNY MIEJSKIE, w średniow. miasta w pn. i środk. Włoszech, w niektórych częściach Francji i Niemiec, które, przeważnie w drodze powstań, zdobyły sobie samorząd, a nieraz całkowitą niezawisłość. KOMUTATOR [łac.]. kolektor, część maszyny elektr. (silnika, prądnicy); pierścień z metal., odizolowanych od siebie segmentów połączonych z uzwojeniem wirnika maszyny; służy do doprowadzania lub odprowadzania prądu za pośrednictwem ślizgających się po jego powierzchni nieruchomych -►szczotek. KOMUTATYWNOSĆ -przemienność. KON Feliks (1864—1941), czołowy działacz poi. ruchu robotn.; 1882—84 członek partii „Proletariat“, skazany na katorgę w procesie 29 proletariatczyków; członek PPS, po rozłamie w tej partii — PPS-Lewicy; od 1918 członek KPP; 1920 członek Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski; w ostatnim okresie życia działacz kult.-oświat. w ZSRR. KONARSKI: 1) Stanisław (1700—73), pijar, pisarz i działacz polit., reformator szkolnictwa pijarskiego, założyciel -►Collegium Nobilium; O skutecznym rad sposobie, O poprawie wad wymowy, O sztuce dobrego myślenia; 2) Szymon (1808— 39), oficer powstania listopadowego; następnie na emigracji; od 1835 jako emisariusz -►Młodej Polski organizował na Podolu, Ukrainie i Litwie radykalno-niepodległościowy ruch konspirac.; współpracował z ros. ruchem konspirac.; członek Stowarzyszenia Ludu Polskiego; aresztowany i stracony w Wilnie; ruch związany z jego działalnością — konarszczyzna; 3) Kazimierz (ut. 1886), wybitny archiwista poi., historyk, pisarz dla młodzieży. 436 KONCENTRACJA [łac.], skupienie, zgromadzenie: 1) roln. skupianie coraz większej ilości ziemi w jedno większe gospodarstwo, pozostające pod jednym kierownictwem; takie gospodarstwo rolne ma możliwość stosowania bardziej zmechanizowanej produkcji; procesowi k. towarzyszy zmniejszenie się ilości gospodarstw drobnych i zmniejszenie się ludności rolniczej; k. w rolnictwie kapitalist. prowadzi do powstawania wielkich rolnych przedsiębiorstw prywatnych, opartych na sile najemnej, w rolnictwie socjalist. przejawia się w coraz większej ilości gospodarstw państw, i spółdzielczych; 2) ekon. k. kapitału, wzrost kapitału w rękach indywidualnych kapitalistów w wyniku dołączania do niego części -«wartości dodatkowej; k. produkcji, proces skupiania się produkcji w coraz większych zakładach przem. lub jednoczenie się przedsiębiorstw w większe przedsiębiodstwa, -«koncemy lub -«trusty; k. produkcji kapitalist. prowadzi do powstawania -«monopolów; 3) wojsk, zgrupowanie wojsk na określonym obszarze w przewidywaniu działań bojowych; 4) chem. -«stężenie. KONCENTRAT, produkt wzbogacony w pożądane składniki; w górnictwie produkt uzyskany przez usunięcie z surowego urobku góm. ziam skały płonnej lub ziarn zawierających zbyt duży procent zanieczyszczeń; w przemyśle spoż. produkt, w którego skład wchodzi znaczna ilość pożądanych składników; zabezpieczony przed zepsuciem dużą zawartością suchej masy, np.: k. zbożowe (płatki owsiane, kakao owsiane), k. mączne (makaron), k. witaminowe (z owoców dzikiej róży — wit. C, z zarodków pszenicy — wit. E) itd. KONCENTRYCZNY [łac.], współśrodkowy, o wspólnym środku; np. okręgi o wspólnym środku = okręgi koncentryczne. KONCEPCJA [łac.]: 1) dawniej przygotowanie aktu urzędowego (konceptu); 2) pomysł, projekt, plan działania, plan utworu; 3) med. zajście w ciążę. KONCEPT [łac.]: 1) pomysł, dowcip; 2) projekt, pierwszy szkic, brulion. KONCEPTUALIZM [łac.], doktryna filozof., wg której powszechniki (nazwy ogólne) nie mają bytu realnego, lecz są tylko pojęciami (conceptus), tworami naszego umysłu. KONCERN [ang.]: 1) forma -«monopolu kapitalist. polegająca na połączeniu kilku przedsiębiorstw, zwykle w drodze kupna ich akcji lub udziałów przez jednego kapitalistę lub grupę kapitalistów. Wszystkie przedsiębiorstwa są kierowane centralnie, przy czym każde z nich zachowuje swą osobowość prawną. Rozróżnia się k poziome, obejmujące przedsiębiorstwa tej samej gałęzi produkcji, i k. pionowe, obejmujące przedsiębiorstwa, których wyroby służą do produkcji jednego towaru (np. okrętu, kopalnie, huty, walcownie, fabryki maszyn, stocznie); 2) k. prasowy, zespół wielu pism należący do jednego właściciela lub jednego konsorcjum i korzystających ze wspólnych urządzeń druk., środków informac., umów ogłoszeniowych, pomieszczeń, itp.; największe k. p. istnieją w Stanach Zjednoczonych (Hearst) i w Anglii (Harmsworth), pierwszy koncern w Polsce (Kiciński) powstał w latach 1818—20; w 20-leciu międzywoj. krak. (M. Dąbrowski) i warsz. („Czerwona Prasa“). KONCERT [wl. concerto]: 1) wykonanie, przeważnie publ., utworów muz. dla grona słuchaczy; 2) forma muz. przeznaczona do wykonania przez instrument(y) solo z towarzyszeniem orkiestry, w budowie oparta na -«sonatowym cyklu, przeważnie jednak 3-częśc., o fakturze wirtuoz.; rozwinęła się z concerto grosso i ustaliła w okresie klasycyzmu. Zob. też cadenza. KONCERTANT, muzyk występujący w koncercie. KONCERTMISTRZ [niem.], pierwotnie tytuł pierwszego skrzypka z obsady I skrzypiec w orkiestrze (będącego równocześnie dyrygentem), obecnie także najlepszych instrumentalistów w obsadzie innych instrumentów, wykonujących partie solowe. KONCERZ [czes.], broń biała o prostej i długiej głowni, przeznaczona wyłącznie do kłucia, w Polsce od XV do poi. XVIII w. KONCESJA [łac.], zezwolenie na prowadzenie działalności przem. lub handlowej. KONCHA [gr.-łac.J: 1) muszla, skorupa mięczaka; 2) w architekturze muszlowate górne zamknięcie niszy oraz sklepienie w kształcie połowy kopuły zamykające apsydę; 3) w medycynie ucho zewnętrzne. KONDENSACJA [lac.]: I) przejście substancji ze stanu paiy w stan ciekły wskutek oziębienia lub zwiększenia ciśnienia; w silniku parowym skraplanie pary wylotowej przez jej oziębienie w skraplaczach (kondensatorach) w celu uzyskania ciśnienia wylotowego niższego od ciśnienia atmosferycznego; 2) k. w atmosSt. Konarski  Kondor 437 ferze, skraplanie lub zestalanie się pary wodnej w atmosferze, albo oba zjawiska naraz; kondensat występuje w postaci kropelek wody, kryształków lub bryłek lodu, ziaren śnieżnych itp.; 3) łączenie się drobin tego samego rodzaju w większe drobiny, z równoczesnym wydzielaniem wody lub innego związku o prostej małcj cząsteczce. KONDENSAT, skropliny — produkt kondensacji. KONDENSATOR; 1) układ zwykle dwóch przewodników, zwanych okładkami, przedzielonych warstwą dielektryka; używany do otrzymania znacznych -►pojemności elektr. K. płaski składa się z dwóch metalowych płaskich płytek, między którymi znajduje się dielektryk, k. cylindryczny — z dwóch walców współosiowych, k. kulisty — z dwóch kul współśrodkowych. K. zmienne obrotowe, używane w radiotechnice, składają się z dwóch układów płytek półkolistego lub innego kształtu; jeden układ jest nieruchomy, drugi osadzony na osi, którą można obracać; przy obrocie płytki ruchome wchodzą między nieruchome, powiększając pojemność układu przez powiększenie powierzchni czynnej okładek. K. wytrzymującym dość wysokie napięcie jest -►butelka lejdejska i jej odmiany; 2) skraplacz, część silnika parowego, w której następuje ochłodzenie lub skroplenie pary. KONDENSOR, część mikroskopu, aparatu projekcyjnego, powiększalnika; soczewka (zespól soczewek) służąca do skupiania światła na przedmiocie obserwowanym lub rzutowanym na ekran. KONDEUSZE —Condć. KONDILIS Georgias (1879—1936), generał i polityk gr.; zrazu republikanin, później monarchista; 1926 premier; 1936 regent. KONDOM -►prezerwatywa. KONDOMIN1UM [lac.]: 1) wspólne rządy; 2) terytorium znajdujące się pod wspólną władzą dwu lub więcej państw. KONDOR, Sarcorhamphus gryphus, ptak z rzędu drapieżnych; Ameryka Pd. (Andy) na wys. 3 do 5 tys. m; gnieździ się na skalach; dl. do 1 m, rozpiętość skrzydeł 2,75 m; głowa i szyja nie upierzone; żywi się głównie padliną. KONDOTIER [wł. condottiere], w XIV I XV w. we Włoszech dowódcy oddziałów najemnych w służbie miast lub dworów książęcych. KONDRATOWA DOLINA, górne, zach. odgałęzienie Doliny Bystrej w Tatrach Zach., sięga pod główną grań Tatr; część doliny zajmuje Hala Kondratowa; szlak na Giewont i Czerwone Wierchy, schronisko turystyczne, tereny narciarskie. KONDRATOWICZ Ludwik -►Syrokomla Władysław. KONDUKTOMETRIA, metoda chem. -►analizy ilościowej; polega na -►miareczkowaniu badanego roztworu i równoczesnym pomiarze jego przewodnictwa KONDUKTOR: 1) pracownik środków przewozowych. Zob. też drużyna pociągowa; 2) przestarzała nazwa przewodnika prądu. KONDYCJA [lac.': 1) stan wyćwiczenia fizycznego warunkujący zdolność np. do zawodów sportowych; 2) stan samopoczucia psychicznego; 3) stanowisko społeczne, położenie, warunki bytu; 4) przestarzałe — posada nauczyciela domowego. KONDYGNACJA [łac.j, piętro lub parter budynku. KONECKIE WZGÓRZA, pn.-zach. przedłużenie G. 	Świętokrzyskich, zbudowane z piaskowców i łupków, o formach płaskowzgórzy, garbów i pagórków; dzielą się na: 1) Płaskowzgórza Suchedniowskie (rezerwat lasu jodłowego i jodłowo-bukowego, 2) Garb Gielniowski wys. do 408 m (rezerwaty skalne i leśne), stary obszar eksploatacji rud żelaza ze śladami dawnego hutnictwa, w bezpośrednim sąsiedztwie osiedla fabryczne, 3) Wzgórza Opoczyńskie, płaskie wzniesienia i pagóry wys. do 270 m, liczne kamieniołomy i wapienniki, w Lasach Smardźewickich rezerwat żubrów. KONETABL [fr.J, we Francji od XI w. naczelny dowódca wojsk król.; urząd 1627 zniesiony przez Richelieu; wprowadzony jako honorowy przez Napoleona I; skasowany przez Restaurację. KONFABULACJA [łac.j. med. opowiadanie zmyślonych faktów z przeszłości dla uzupełnienia luk pamięciowych; objaw towarzyszący niektórym zaburzeniom psychicznym. KONFEDERACJA [łac.j: 1) związek państw; 2) w dawnej Polsce związek szlachty, rzadziej miast, mający na celu realizację postulatów polit. lub obro- KONGO nę swych interesów; w czasie bezkrólewia powoływana dla utrzymania spokoju w państwie; k. wojskowa dla osiągnięcia wypłaty zaległego żołdu. Konstytucja 3 Maja zniosła konfederacje. KONFEDERACJA NARODU POLSKIEGO, organizacja założona 1876 w Galicji przez Wacława Koszczyca w celu przygotowania powstania przeciw caratowi; 1877 utworzyła z inicjatywy dyplomacji ang. samozwańczy Rząd Narodowy dla dywersji antyros. w związku z wojną ros.-turecka. KONFEDERACJA POWSZECHNA NARODU POLSKIEGO, 1837—38, tajna organizacja niepodległościowa działająca w Galicji; dążyła do zorganizowania powstania, przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów i konfiskaty ziem kościelnych. KONFEDERACJA WARSZAWSKA -►warszawskie konfederacje. KONFEDERATKA, kuczma — sukienna czapka z czterema rogami, bez daszka, obszywana barankiem; nazwa pochodzi od konfederatów barskich; w XLX w. w okresie powstań naród, noszona przez patriotów. KONFEKCJA [lac.]: 1) w handlu gotowa odzież; 2) sklep z gotowym ubraniem. KONFERANSJER [fr.J, w widowiskach opartych na programie składanym (rewia, teatr satyry itp.) osoba zapowiadająca kolejne występy, łącząca komentarzem poszczególne punkty programu. KONFERENCJA [łac.j, zebranie, zjazd, obrady. KONFERENCJA SAMORZĄDU ROBOTNICZEGO, od 1958 organ samorządu robotn., 'realizujący ideę współzarządzania zakładem pracy przez robotników; w skład K. S. R. wchodzą wszyscy członkowie -»rady robotniczej, -►rady zakładowej oraz komitetu zakładowego partii; jest zwierzchnią instancją rady robotniczej, która w okresie między posiedzeniami spełnia funkcje jej organu wykonawczego. KONFESATA [łac.j, w dawnym prawie poi. przyznanie się do winy przez oskarżonego; mogło byó dobrowolne lub wymuszone przez tortury. KONFESIA [łac.j, baldachim nad grobem lub miejscem przechowywania relikwii (konfesja św. Piotra w bazylice Sw. Piotra w Rzymie, dzieło L. Berniniego 1633). KONFESJONAŁ [lac.], w kościołach kat. sprzęt drewniany w kształcie osłoniętego krzesła; miejsce słuchania spowiedzi. KONFIDENT [łac.j, zausznik, powiernik; wyrażenie zwykle stosowane w znaczeniu ujemnym (donosiciel) ; konfidencja, poufałość, zażyłość. KONFIGURACJA [łac.j: 1) ukształtowanie, ułożenie; 2) geom. zbiór punktów i prostych na płaszczyźnie lub w przestrzeni, w którym na każdej prostej leży tyle punktów, ile prostych przechodzi przez każdy punkt. KONFIRMACJA [łac. utwierdzenie], w kościele ewangelickim akt rei. połączony z egzaminem z dogmatów wiary i błogosławieństwem; konfirmuje się dorastającą młodzież (14 r. życia) i starszych. Akt konfirmacji oznacza wprowadzenie w pełnię praw członka kościoła. KONFITURY [fr.J, owoce wysmażone w stopniowo zagęszczanym syropie z cukru (-►sacharozy), utrzymujące pierwotny kształt i na ogół barwę; trwale dzięki znacznemu stężeniu cukru (60—-70*/«). KONFORMISTA [łac.j: 1) wyznawca urzędowego kościoła anglikańskiego. Zob. też nonkonformiści; 2) człowiek naginający się do okoliczności, skłonny do ustępstw. KONFRATERNIA [łac.j, bractwo świeckie albo rei., związek, stowarzyszenie (np. kupców, rzemieślników). KONFRONTACJA [łac.j: 1) zestawienie albo porównanie; 2) w postępowaniu sądowym stawienie do oczu świadków, których zeznania są ze sobą sprzeczne. KONFUCJANIZM, system moralno-rel. wywodzący się od Konfucjusza; wychodzi z założenia, że człowiek jest istotą społeczną, związaną z bliźnimi więzami różnego rodzaju. Uważa rodzinę za podst. komórkę społ., której interesy są ważniejsze od interesów jednostki; postuluje posłuszeństwo głowie rodziny, zachowanie etykiety wobec równych stanowiskiem, surowości wobec podwładnych i czci wobec władcy. Podtrzymywał zasadę feud. drabiny klasowej. Wywarł wielki wpływ na życie społ. Chin. KONFUCJUSZ (K’ung K’iu, K’ung-tsy lub K’ung-fu-tsy) (551—-479 p. n. e.), chiński myśliciel i mędrzec, twórca szkoły zwanej konfucjanizmem. Głosił hasła powrotu do przeszłości, poszanowania tradycji, zjednoczenia Chin. Jego poglądy przechowały się w pismach uczniów i naśladowców. KONFUZOR -►dyfuzor. KONGLOMERAT [łac.j: 1) zlepek, mechaniczne połączenie różnorodnych części i przedmiotów; 2) -►aglomerat; 3) geol. -►zlepieńce. KONGO, rz., w Afryce równikowej, dl. 4370 km,  KONGO BELGIJSKIE dorzecze ok. 3 700 000 km2; powstaje z rz. Luapuli i Lualaby; wpada do Oc. Atlantyckiego lejkowatym ujściem szer. 17 km; liczne wodospady, katarakty i wyspy; dl. dróg wodnych w basenie K. wynosi ok. 12 000 km, z tego ok. 3500 km dostępne dla statków o zanurzeniu 2 m; zasoby hydroenergii wynoszą ok. 130 min. kW. KONGO BELGIJSKIE, kolonia belg. w Afryce Równikowej, w dorzeczu Konga; 2344 000 km2, 12 264 000 mieszk. (1954); gł. plemiona: Bantu i sudaóskie, w lasach Pigmeje; stoi. Leopoldville; na zach. płaska, zabagniona wyżyna (300—500 m) wznosząca się ku wsch. (Ruwenzori 5119 m); wzdłuż zach. granicy jez.: Alberta, Edwarda, Tanganika; klimat gorący, wilgotny; gęsta sieć rzeczna (Kongo z dopływami); lasy zwrotnik, (mahoń, heban, palisander); na pd. sawanny (baobaby); surowce miner, o znaczeniu świat.; wydobycie: rudy uranowe, miedź, kobalt, cyna, diamenty, złoto, srebro; plantacje: bawełny, kakao, kawy kauczuk.; uprawa sorga, ryżu, orzecha ziemn., trzciny cukr.; hutn. metali kolor.; przem. spoż., włókien.; duże znaczenie komunik, wodnej, rozbudowana komunik, samoch. i lotn.; eksport: miedź, uran, kobalt, złoto, diamenty, kauczuk, olej, bawełna, kawa, kakao, banany. — Dawne państwo murzyńskie, od 1885 państwo Kongo pod osobistym zwierzchnictwem króla belg. Leopolda II, który je scedował Belgii 1908; od 1919 podporządkowano administracyjnie Kongu terytorium powiernicze Ruanda-Urundi. 1944 monopol USA skupu uranu. KONGO ŚRODKOWE, terytorium zamor. we Fr. Afryce Równik., sięgające do Atlantyku; 342 000 km2, 698200 mieszk. (1955); stoi. Pointę Noire; górzyste; klimat gorący, wilgotny; lasy zwrotnik.; plantacje olejowca. kakao, kawy, tytoniu; uprawa zbóż, orzechów ziemnych, bananów; ważny transport wodny (dopływy Konga); eksport: drewno, kauczuk, kawa, olej. KONGREGACJE [łac]: 1) kolegialne najwyższe urzędy kość. w Watykanie (11), złożone z kardynałów i prałatów; w imieniu papieża wydają ostateczne decyzje w przedstawionych im sprawach kość.; 2) zakony. KONGRES [lac.]: 1) zjazd; 2) dwuizbowy parlament w USA, składający się z Izby Reprezentantów i Senatu. KONGRUENCJA Pac.], zgodność, przystawanie. Zob. też przystawanie liczb. KONIAK, napój o zawartości 40—45*/» alkoholu otrzymywany przez destylację win, głównie białych, rejonu Cognac (Francja), poddany dojrzewaniu w kufach dębowych. KONIAKÓW, w. i letnisko, pow. cieszyński, woj. kat.; 2100 mieszk. (1956); znany z wyrobu koronek i z tradycji stroju ludowego. KONICZ (Kuntze) Tadeusz (1733—93), malarz osiadły w Rzymie; obrazy alegor., rodzaj, i portrety; Fortuna, Wieńczenie poety. KONICZYNA, Trifolium, roślina z rodziny motylkowatych; dziko występuje w całej Europie i w zach. Azji; ok. 300 gatunków; ważniejsze gatunki uprawiane jako pastewne dwu- lub wieloletnie; k. czerwona (T. pratense), 2—3-letnia, najważniejszy gatunek k. nadający się na paszę; k. biała (T. repens), wieloletnia, doskonała roślina pastwiskowa, dobrze znosząca wydeptywanie; k. inkarnatka, czyli k. szkarłatna (T. incarnatum), na paszę, cenna ze względu na b. wczesny plon; k. szwedzka (T. hybHdum)\ k. wzbogaca glebę w azot; wsiewa się ją w roślinę ochronną (np. żyto). KONIDIA, konidiospory — kuliste zarodniki grzybów powstające zewnętrznie przez kolejne odcinanie szczytowych części strzępek grzybni. Zob. też kropidlak i pędzlak (rys.). KONIECPOL, m., pow. radomszczański, woj. łódź., nad Pilicą przy ujściu Bialki; 2400 mieszk. (1956); kościół XVII w., zakłady przemysłu metalowego. KONIECPOLSKI Stanisław (1591—1648), kasztelan krak., hetman w. kor.; walczył z Rosja, Turkami, Tatarami i Szwecją; pobił Gustawa Adolfa pod Trzcianą 1629. KONIECZNOŚĆ, nieuchronne wynikanie jednego stanu zjawisk z drugiego; to, co nie może i nie mogło być inne, niż jest; k. obiektywna dotyczy następstwa zjawisk w przyrodzie jako zaprzeczenia przypadkowości ; k. subiektywna dotyczy działania ludzkiego jako zaprzeczenia wolności woli. KONTETLICA ZŁOTA —owsik złocisty. KONIEW Iwan S. (ur. 1897), radź. marszałek, dwukrotny Bohater Zw, Radź.; od 1918 członek KPZR, od 1952 — jej KC; w II wojnie świat, dowodził różnymi frontami, w jej fazie końcowej 2 frontem ukr., którego wojska uwolniły część Polski i Czechosłowację Konik morski, samiec w okresie rozmnażania: 1 — komora lęgowa 438 oraz brały udział w operacji berlińskiej; od 1955 nacz. dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych państw Układu Warszawskiego. KONIJSK1 SUŁTANAT, państwo Turków-Seldżuków Sowstałe na pocz. XII w. w M. Azji (stolica Ikonium, zisiejsze Konieh); zdobyty przez Fryderyka Barbarossę 1190; wcielony do państwa osmańskiego w końcu XIV w.; znany także pod nazwą Rum. KONIK MORSKI, pławikonik, Hippocampus hippocampus — ryba z rodziny igliczniowatych; morza eur. prócz Bałtyku; dl. do 15 cm; budowa ciała przypominająca konika szachowego; samce wychowują potomstwo w komorze lęgowej; bez znaczenia gospodarczego. KONIK POLSKI, krajowe małe konie, odporne i wytrzymałe w pracy. KONIK ZWIERZYNIECKI -lajkonik. KONIN, m. pow., woj. pozn., w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej, nad Wartą; 14 200 mieszk. (1956); przemysł chem., spoż., tartak, betoniamia, w pobliżu kopalnia węgla brunatnego, brykietownia, elektrownia; gotycki kościół z XIV w. KONIOWATE, Eąuidae, rodzina nieparzystokopytnych; nogi zakończone jednym palcem (trzecim), palce II i IV silnie uwstecznione, ukryte pod skórą (tzw. kości rysikowe), palce I i V zanikły. Liczne szczątki kopalne pozwoliły na dokładne odtworzenie rodowodu koni. Tu należą: zebry, osły, konie. KONITRUT, Gratiola, bylina z rodziny trędownikowatych; 24 gat. w strefie umiarkowanej, u nas w rowach i nad brzegami wód k. błotny (G. officinalis) o liściach lancetowatych, piłkowanych i kwiatach białawych; leczniczy i trujący. KOŃIUGACJA [łac.]: 1) grom. odmiana czasowników polegająca na przekształcaniu podstawowych form czasownika drogą zmiany tematów i końcówek dla wyrażenia osoby, liczby, czasu, trybu, strony itp. Zob. też czasownik; 2) biol. łączenie się —chromosomów homologicznych w pary podczas pierwszego podziału mejotycznego; zob. też mejoza; 3) zool. proces rozrodczy orzęsków; polega na czasowym łączeniu się dwu osobników, podczas którego odbywa się wymiana części aparatu jądrowego. KONIUNKCJA [łac.]: I) astr. złączenie, położenie na niebie dwu poruszających się ciał niebieskich w chwili ich najmniejszej odległości kątowej; podczas k. 	ze Słońcem planety stają się praktycznie niewidoczne („giną“ w jego promieniach); zob. też opozycja; 2) log. zdanie (lub funkcja zdaniowa) utworzone z danych dwóch zdań (lub funkcji zdaniowych) za pomocą słowa „i“ (znak: •); jeśli np. zdanie „liczba n jest niewymierna“ oznaczymy przez p, a zdanie „liczba «jest zawarta między 3 I 4'1 — przez q, to k. 	tych zdań, czyli zdaniem p • q, będzie zdanie „liczba « jest niewymierna i liczba « jest zawarta między 3 i 4“. K. nazywa się także iloczynem logicznym. KONIUNKTURA [łac.], ogólny stan gospodarki określony zespołem warunków, jak poziom produkcji, rozmiary zatrudnienia, popyt, poziom cen itp. W gospodarce kapitalist. występują okresowe wahania k. (zob. też cykl koniunkturalny). KONIUSZKO Wacław (1851—1900), malarz rodzaj, i portrecista; obrazy z życia środowiska rzem. z przedmieść Krakowa; Lektura gazety, Szabas na Kazimierzu. KONIUSZY, w dawnej Polsce zarządca stadnin książęcych lub król., od czasów Batorego tytuł dworski. KONJOVIC Petar (ur. 1883), kompozytor jugosł. (Serb), autor popul. oper opartych na muzyce lud. (Koitana), utworów kameralnych i in. KONKLAWE [łac.], ściśle izolowane pomieszczenie w Watykanie, w którym kardynałowie wybierają papieża; również — samo zgromadzenie kardynałów zebranych w tym celu. KONKORDAT [łac.], umowa zawierana przez Stolicę Apostolską z państwem, regulująca stosunki między państwem a kościołem w danym kraju. KONKRECJA [łac.l, skupienie substancji mineralnej o zaokrąglonych kształtach, różniące się składem chemicznym i mineralnym od otaczającej skały osaKoniunkcja  439 dowej; np. k. krzemienne (krzemienie), fosforytowe, pirytowe i in.; k. tworzą się jednocześnie z osadzaniem skaiy lub później. Duże k. nazywamy też bułami. KONKUBINAT [lac.], nie zalegalizowane współżycie, stały związek mężczyzny z kobietą. KONKURENCIA, współzawodnictwo, rywalizacja; ekon. współzawodnictwo między jednostkami gospodarującymi w obrębie produkcji i handlu. W kapitalizmie walka między przedsiębiorcami o osiągnięcie jak największych zysków prowadzi do eliminowania i bankructwa słabszych konkurentów i wzrostu bogactwa silniejszych. Formy i metody k. zmieniają się na różnych szczeblach rozwoju kapitalizmu; wolna k., charakterystyczna dla rozwiniętego kapitalizmu przemysłowego XIX w., polegająca na istnieniu daleko idącej swobody decyzji gospodarujących jednostek, potęguje procesy koncentracji produkcji i kapitału, co prowadzi do powstawania monopolów, które bynajmniej jednak nie usuwają k., lecz nadają jej nowe, jeszcze ostrzejsze formy KONKURENTA [lac.], w kalendarzu chrześc. liczba służąca do określania daty Wielkanocy; określa, w jaki dzień tygodnia przypada 24 III w danym roku. KONKURS [lac.]: 1) publiczne przyrzeczenie nagrody za najlepsze lub najszybsze wykonanie jakiegoś zadania; 2) prawo dawniejsze określenie -»-upadłości. KONKWISTADORZY [hiszp. zdobywcy], hiszp. dowódcy wojsk., którzy w XVI w. na własną rękę opanowywali kraje Ameryki; także nazwa uczestników tych wypraw. KONOPCZYŃSKI Władysław (1880—1952), historyk, znawca dziejów Polski nowożytnej szczególnie XVIII w.; 1917 prof. Uniw. Jagiellońskiego; 1922—27 poseł na sejm z ramienia Stronnictwa Narodowego; członek PAU; Polska w dobie wojny siedmioletniej. Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Liberum veto, Konfederacja Barska (t. 2). KONOPIATY, koń maści kasztanowatej z jasną grzywą i ogonem. KONOPIE, Cannabis, roślina z rodziny konopiowatych pochodzenia azjatyckiego, dziś szeroko rozprzestrzeniona; znajomość uprawy przeszła do Europy z Azji środkowej (Chiny) w czasie wędrówek narodów; k. siewne (Cannabis sativa), roślina włóknista i oleista, jednoroczna, dwupienna: jedne osobniki, tzw. „płoskonie“, mają kwiaty męskie, tzw. zaś „maciorki“ lub „głowacze“ mają kwiaty żeńskie; łodygi osiągają 100 do 400 cm; włókno używane do wyrobu grubych tkanin, lin, powrozów, pakułów i in.; z nasion otrzymuje się olej przemysłowy. KONOPKA: 1) Kazimierz, jakobin poi., członek lewicy powstania 1794, współorganizator Legionów Dąbrowskiego; 2) Stanisław (ur. 1896), lekarz, bibliograf, kier. Zakł. Historii Medycyny Akad. Med. w Warszawie, założyciel i dyr. GI. Biblioteki Lekarskiej. KONOPNICKA Maria, pseud. Jan Sawa (1842— 1910), poetka, nowelistka i powieściopisarka, krytyk lit. i tłumacz; wyrazicielka ideałów demokr., ukazująca w swych utworach krzywdę społecz.; autorka tekstu „Roty“ i wielu wierszy patriot.; inicjatorka i czołowa przedstawicielka polskiej literatury dziecięcej; Poezje, Imagina, Italia. Pan Balcer w Brazylii, Ludzie i rzeczy, O krasnoludkach i sierotce Marysi. KONORSKI: 1) Bolesław (ur. 1892), profesor Polit. Łódzkiej, teoretyk elektrotechniki, autor prac z dziedziny teorii pola elektrostatycznego oraz nomografii; 2) Jerzy (ur. 1903), biolog, członek koresp. PAN, prof. Inst. Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego; prace z zakresu ncurofizjologii. KONOSAMENT [fr.J, morski list przewozowy, wystawiany po otrzymaniu pokwitowań załadowania przez kapitana okrętu dla spedytora lub nadawcy, stwierdzający przyjęcie towarów do przewozu i zawierający zobowiązanie przewiezienia ładunku i wydania go w porcie przeznaczenia. K. może być imienny lub na KONOTACJA [lac.], znaczenie nazwy; log. ogół cech współoznaczanych przez daną nazwę. KONOWAŁEC (Konowalec) Ewhen (1891—1938), pułk., nacjonalista ukr., organizował zbrojne akcje przeciw Polsce; 1921 założył Ukr. Organizację WojKÓNRAD, imię książąt mazowieckich: 1) K. MazoM. Konopnicka KONSORCJUM wiecki (1191—1247), książę mazow. od ok. 1200 i krak. 1231—32, 1241—43, syn Kazimierza Sprawiedliwego; dążąc do podboju Prus 1225—26 wezwał do Polski Krzyżaków i 1228 nadał im ziemię chełmińską; walczył o tron krak.; 2) K. II (1252—94), książę czerski, potem mazow., kilkakrotnie wysuwany przez możnowładców krak. jako kandydat do tronu, przeciwnik Leszka Czarnego; 3) K. III (?—1503), książę płocki, czerski i warszawski; wspierał Kazimierza Jagiellończyka przeciw Krzyżakom. KONRAD, imię cesarzy rzym. i królów niem.: 1) K. I (?—918), król od 911; poprzednio książę Franfconii, obrany królem po wygaśnięciu Karolingów; 2) K. II (ok. 990—1039), król niem. od 1024, pierwszy z dynastii salickiej; cesarz rzymski od 1027; uzyskał Burgundię 1032; wyprawy na Polskę 1029 i 1031; narzucenie Mieszkowi II swego zwierzchnictwa 1033; 3) K. III (1093— 1152), król od 1138, pierwszy z dynastii Hohenstaufów; walczył z opozycją Welfów; 1146 przedsiębrał wyprawy na Polskę; brał udział w II wyprawie krzyżowej; 4) 	K. IV (1228—54), król Niemiec i Sycylii" od 1250; syn cesarza Fryderyka II, ostatni z dynastii Hohenstaufów na tronie niem.; bezskutecznie walczył o swe dziedzictwo w pd. Włoszech. KONRAD VON ERLICHSHAUSEN (?—1449), w. mistrz krzyż, od 1441; zwrócił się do cesarza i papieża o wyrok przeciwko -»-Związkowi Pruskiemu. KONRAD WALLENROD (?—1393), w. mistrz krzyż, od 1391, pochodzący zapewne z rodziny frankońskiej; 1391 wyprawa wojenna na Litwę zakończona niepowodzeniem. Postać tytułowa poematu A. Mickiewicza. KONRADYN (1252—68), książę szwabski, syn Konrada IV; ostatni z Hohenstaufów; pobity w czasie walki o Sycylię, wzięty do niewoli i stracony. KONSERWATORIUM [lac.], pierwotnie we Włoszech przytułek dla sierot, które kształcono na muzyków; obecnie nazwa uczelni muz. kształcących w twórczości, odtwórczości i pedagogice. Najstarsze k. w Europie: paryskie (1784), praskie (1811), wiedeńskie (1817). W Polsce pierwsze było k. w Warszawie, założone 1821 przez Elsnera, istniało do 1830. Jego tradycje kontynuował Instytut Muzyczny. W okresie zaborów powstały k. we Lwowie i Krakowie, a w okresie międzywojennym w Poznaniu, Wilnie, Katowicach, Bydgoszczy, Gdańsku. Obecnie w polskiej organizacji szkolnictwa muz. termin k. nie jest stosowany. KONSERWATORSTWO [lac.], wiedza teoret. i prakt. dotycząca sposobów zabezpieczania przed zniszczeniem zabytków architektury, malarstwa, rzeźby, grafiki, rzemiosła artystycznego. KONSERWATYŚCI [lac.]: zwolennicy polityki zachowawczej; 1) najsilniejsza szlachecka partia polit. w Galicji, prorządowa i klerykalna, powstała po 1848; k. 	opanowali zarząd Galicji i zajmowali wysokie stanowiska w administracji austro-węgierskiej ;• po 1869 wyodrębniły się grupy -»-stańczyków i -»podolaków; główny organ „Czas“; 1914—18 k. poparli Naczelny Komitet Narodowy; po 1926 zgrupowali się jako stronnictwo Prawicy Narodowej w ramach BBWR; 2) w Anglii jedno z dwóch (obok Labour Party) głównych dziś stronnictw polit.; powstałe 1832 ze stronnictwa -«-torysów, reprezentuje tradycje imperializmu brytyjskiego. KONSERWOWANIE, zabezpieczanie produktów spoż. przed psuciem się metodami fizycznymi (zamrażanie, sterylizacja, pasteryzacja, odwadnianie, napromieniowanie) lub chemicznymi (solenie, wędzenie, kwaszenie, peklowanie, słodzenie, wprowadzanie antyseptyków i przeciwutleniaczy). KONSERWY, produkty spoż. przechowywane w szczelnym opakowaniu, wyjałowione za pomocą ogrzewania lub środków chemicznych. KONSKRYPCJA [łac.]: 1) spis, wykaz; 2) system uzupełniania wojska na zasadzie poboru z zezwoleniem na zastępstwo lub wykupienie się; w XIX w. niemal całkowicie zastąpiony powszechnym obowiązwspomik — ozdobna podpora zwieńczenia okien; ma kształt -woluty, odwróconego stożka itp.; 2) podpora rzeźb figur, i popiersi; 3) stolik przyścienny ustawiany między oknami, pod lustrem itp. KONSOLIDACJA [łac.], wzmocnienie, utrwalenie, połączenie; k. długu, połączenie dwóch lub więcej zobowiązań z tytułu pożyczek państwowych (lub komunalnych) w jedno na nowych warunkach spłaty. Zob. też konwersja. KONSONANS [łac.], współbrzmienie co najmniej dwu dźwięków wywierające wrażenie zgodności; przeciwieństwo -»-dvsonansu. KONSORCJUM [łac.], przejściowe połączenie się przedsiębiorców kapitalisL dla przeprowadzenia operacji finans. lub handl. wymagającej dużych wkładów kapitału, np. emisji akcji i obligacji, zakupu lasu w celu wspólnej eksploatacji itp.  KONSPEKT KONSPEKT [lac.], streszczenie, skrót, zarys wykładu, przemówienia, rozprawy. KONSTANCA (Constanta), m. i gł. port Rumunii nad M. Czarnym; 99 700 mieszk. (1956): centrum przem. i ośr. kult. Dobrudży; siedziba biskupstwa prawosl. od IV w.; przemysł: metal., włókien., spoż.; eksport ropy naft., zboża, drewna; naftociąg z Ploeszti. KONSTANCJA (Konstanz), m. w NRF (pd. Badenia), port nad Jez. Bodeńskim; 49 300 mieszk. (1955); katedra z XI w.; przemysł chem.-farmaceut., włókien. — 1414—18 sobór powsz., zajmował się sprawami schizmy zach.; potępił Husa i Wyclifa. KONSTANTINOW Aleko (1863—97), pisarz bułg., humorysta, satyryk, felietonista; w książce Baj Ganju stworzył typową postać bułgarskiego parweniusza. KONSTANTINOWKA, m. przem. w Ukr. SRR (Zagłębie Donieckie); 95100 mieszk. (1939); przemysł: hutn. (żelaza, stali i metali kolor.), szklarski, chem. KONSTANTY: 1) K. Pawłowicz (1779—1831), w. książę ros., drugi syn cara Pawła I; od 1816 nacz. wódz wojsk poi. ; ożeniony z J. Grudzińską, zrzekł się praw do tronu ros.; od 1826 wielkorządca Królestwa Pol.; opuścił Polskę po wybuchu powstania listopadowego 1830; 2) K. Mikolajewicz (1827—92), w. książę ros.; drugi syn cara Mikołaja I; 1862—63 namiestnik w Królestwie Pol.; od 1865 prezes Rady Państwa. KONSTANTYN I Gliicksburg-Sondenburg (1868— 1923), król gr. 1913—17 i 1920—22; stronnik Niemiec w I wojnie świat.; rozpętał nieszczęśliwą dla Grecji wojnę z Turcją 1920—22; zdetronizowany. KONSTANTYNA (Constantine), m. we wsch. Algerii; 113 000 mieszk. (1954); zabytki średniow.; duży ośrodek mlynarstwa i handlu zbożem; węzeł drogowy. KONSTANTYNA DAROWIZNA, rzekome rozporządzenie cesarza Konstantyna Wielkiego, obdarzające papieża Sylwestra I i jego następców obszernym terytorium dokoła Rzymu; sporządzone zapewne w IX w.; fałszerstwo stwierdzono w XV w. KONSTANTYNOPOL -Istanbul. KONSTANTYNOPOLITAŃSKI POKÓJ, zawarty 1879 przez Rosję i Turcję zakończył zwycięską dla Rosji wojnę między tymi państwami 1877—78. KONSTANTYNÓW ŁÓDZKI, m.. pow. i woj. łódź., nad pr. brzegiem Neru, pr. dopływu Warty; 9700 mieszk. (1956); przemysł wełniany. KONSTANTYN WIELKI, Flavius Valerius Constantinus (ok. 280—337), cesarz rzym. od 306; doprowadził do końca reformy zapoczątkowane przez Dioklecjana; 313 wydał edykt w Mediolanie gwarantujący chrześcijanom swobodę wyznania; 330 przeniósł stolicę państwa rzym. do Bizantion, zw. odtąd Konstantynopolem. KONSTELACJA -gwiazdozbiór. KONSTRUKCJA [lac.]: 1) techn. (k. budowli, maszyny, urządzenia) zespół elementów, które przenoszą działające siły; 2) mat. metoda (sposób) wykreślania, przy użyciu określonych przyrządów, figur geometrycznych spełniających z góry zadane warunki; k. platońskie, k., przy których dozwolone jest użycie tylko linijki i cyrkla. KONSTRUKTYWIZM [lac.], kierunek w sztukach plastycznych zapoczątkowany w Rosji w drugim dziesięcioleciu XX w.; rozwijając się po I wojnie świat, w Niemczech (Bauhaus), Francji, Holandii, ZSRR — należy do najważniejszych tendencji nowoczesnego budownictwa. W malarstwie i rzeźbie k. wypowiada się w formach geometr.-abstrakc. W architekturze podkreśla znaczenie nowych materiałów i doświadczeń techn. Uzależnia formę architekt, od wymogów konstrukcji prowadząc do kompozycji prostych, pozbawionych dekoracji. Przedstawiciele: Tatlin, N. Gabo, Moholy-Nagy, Lissicky, Gropius, Mendelsohn. KONSTYTUANTA rłac.], przedstawicielstwo nar. powołane do uchwalenia konstytucji; nazwa po raz pierwszy nadana fr. Zgromadzeniu Narodowemu (1789—91). ' KONSTYTUCJA [lac.], ustawa zasadnicza, określająca zasady ustroju polit, i społ.-gosp. państwa, zasady organizacji naczelnych organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie; K. 3 Maja, uchwalona 1791 ustawa rządowa, zawierała podstawowe zasady zreformowanego na Sejmie Czteroletnim ustroju Polski; utrzymując uprzywilejowane stanowisko szlachty, rozszerzała prawa mieszczan, wprowadzała dziedziczną monarchię i silny rząd, znosiła liberum Konstantyn Wielki 440 veto; K. Księstwa Warszawskiego, k. nadana 1807 przez Napoleona Księstwu Warszawskiemu; głosiła równość wszystkich wobec prawa, wprowadzała silny rząd, słaby sejm dwuizbowy oraz administrację na wzór francuski, K. Królestwa Polskiego, k. nadana 1815 Królestwu Pol. przez cara Aleksandra I, ustanawiała trwały związek z Rosją (wspólny monarcha); zbliżona do K. Księstwa Warszawskiego, ale bardziej liberalna i bardziej uwzględniająca tradycje poi.; wzmacniała stanowisko ziemiaństwa; zniesiona przez Mikołaja I w 1832. W Polsce międzywojennej obowiązywały kolejno: nawiązująca do wzorów francuskiej demokracji burżurzyjnej — k. z 17 III 1921 (tzw. marcowa) oraz zbliżona do wzorów faszystowskich — k. z 23 IV 1935 (tzw. kwietniowa); Manifest PKWN z 22 VII 1944 nadał moc obowiązującą w Polsce Ludowej podstawowym, demokratycznym założeniom k. marcowej; Sejm Ustawodaw-czy uchwalił 19 II 1947 tzw. Małą Konstytucję, określającą tymczasowo zasady organizacji nacz. organów państw., a od 22 VII 1952 obowiązuje Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, nieznacznie zmieniona ustawą z 25 IX 1954; rozwija ona zasady programowe Manifestu PKWN, utrwala ustrojowe osiągnięcia socjalizmu w Polsce. W myśl tej k. Polska jest państwem demokracji lud., władza należy do ludu pracującego, który wykonuje ją przez swych przedstawicieli w sejmie i radach narodowych; państwo, opierając się na uspoł. środkach produkcji, rozwija życie gosp. i kult. kraju na podstawie nar. planu gospodarczego. KONSTYTUCJA [lac.], biol. zespól cech fizycznych i psychicznych, wrodzonych i nabytych, charakteryzujący pewien typ osobnika i sposób jego reagowania na wpływy zewnętrzne. KONSTYTUCJONALIZM [łac.], psych, teoria wiążąca temperament i charakter z właściwościami budowy ciała. Datuje się od Hipokratesa. Od połowy XIX w. b. popularna, zwł. w Niemczech i w Szwajcarii. Do najbardziej znanych podziałów temperamentów należą: podział E. Kretschmera, E. Sprangera, C. G. Junga. KONSTYTUCYJNI DEMOKRACI, Kadeci (od pierwszych liter nazwy stronnictwa), zał. 1905 ros. stronnictwo liberalne reprezentujące interesy burżuazji. KONSUL [łac. consul]": 1) w staroż. Rzymie tytuł dwóch urzędników wyposażonych w najwyższą władzę, wybieranych w okresie republiki na rok przez zgromadzenie ludowe; 2) we Francji za I republiki członek -»-konsulatu; 3) stały przedstawiciel państwa za granicą w większych ośrodkach dla czuwania nad rozwojem stosunków gosp. i kult. oraz nad interesami współobywateli tam przebywających; wyższa ranga: k. generalny. KONSULAT [lac. consulatus] : 1) urząd konsula rzymskiego; 2) nazwa rządu ustanowionego w rewolucyjnej Francji po obaleniu dyrektoriatu przez zamach stanu gen. Bonaparte; trwał 1799—1804; do 3-osobowego k. weszli iako członkowie tymczasowi: gen. Bonaparte jako I konsul oraz Sieyès i Ducos; Bonaparte, mianowany następnie dożywotnim I konsulem, przekształcił k. na cesarstwo; 3) państwowy urząd za granicą z konsulem na czele. KONSÜM [łac.], sklep z artykułami konsumpcyjnymi organizowany przy zakładzie pracy dla pracowników tego zakładu; nazwa używana również dla oznaczenia spółdzielni spożywców. KONSUMPCJA [lac.], spożycie lub zużycie dóbr; k. produkcyjna, spożycie dóbr, za pomocą których wytwarza się nowe dobra; k. osobista, spożycie dóbr służących do zaspokojenia osobistych potrzeb ludzi. KONSYLIUM [łac.], narada kilku lekarzy w celu ustalenia rozpoznania choroby oraz wyboru odpowiedniej metody i środków leczenia. KONSYSTORZ [lac.]: 1) w kościele kat. a) to samo co kuria; b) zgromadzenie kardynałów zbierające się pod przewodnictwem papieża dla załatwienia ważnych spraw; 2) w kościele ewang. najwyższa władza adm.-sądownicza. KONTAKT [łac.]: 1) łączność, zetknięcie się; 2) elektr. -►gniazdo wtykowe; 3) chem. katalizator kontaktowy — ciało stałe stosowane jako -»-katalizator (np. platyna) w chem. reakcjach katalitycznych przebiegających w -»-układach niejednorodnych; 4) geol. miejsce zetknięcia się różnych skał, zwłaszcza skał magmowych, z innymi skałami; kontaktowy metamorfizm — działanie skał magmowych na skały sąsiednie; kontaktowe minerały — minerały powstałe pod wpływem tego działania. KONTAKTOWA METODA, metoda wytwarzania kwasu siarkowego; polega na utlenieniu dwutlenku siarki SO2 do trójtlenku SO3 w obecności katalizatora (kontaktu); SO3 rozpuszcza się następnie w stężonym kwasie siarkowym, otrzymując dymiący kwas siarkowy. Tabl. 20.  441 KONTAMINACJA [łac. zarażenie, zmieszanie]: 1) lęzykozn. powstawanie nowej formy wyrazowej \v wyniku skrzyżowania 2 form język., np. świergotać i świegotać dało ćwierkać, gzik mały giez i bzykać dało bzik; 2) lit. pomieszanie w opowiadaniu faktów pochodzących z różnych źródeł (np. z utworów lit.); 3) med. zakażenie, zarażenie się. KONTEKST [łac.], tekst, czyli wypowiedź, w której tkwi dany wyraz lub zdanie i od której zależy w pewnym stopniu jego znaczenie, np. Poddał się urokowi krajobrazu i Rzuciła na niego urok. KONTEMPLACJA [łac.], ogląd myślowy, bierna medytacja nad rzeczywistością. KONTENER -►pojemnik. KONTERFEKT [łac.], portret, wizerunek, podobizna. „KON TIKI“ [Król Słońca], nazwa tratwy ożaglowanej i sterowanej, zbudowanej z pni drzewa balsa (rosnące w Peru) wg wzorów Inków; na tratwie tej Norweg Thor Heyerdahl z 5 towarzyszami przepłynął Pacyfik z portu Callao w Peru do rafy Raroia w archipelagu Tuamotu (28 IV — 7 VIII 1947). KONTO [wł.], w księgowości rachunek dwustronny służący do rejestracji w pieniądzu zmian majątkowych przedsiębiorstwa. KONTRABANDA [wł.] -►przemyt; k. wojenna, dostarczanie stronie wojującej przez statki państwa neutr. towarów służących dla celów woj.; w razie zatrzymania towary (czasem wTaz ze statkiem) ulegają konfiskacie. KONTRABAS [wl.], największy rozmiarami, a najniższy skalą dźwięków instrument strun, smyczk.; strói w kwartach: Eu Au D, C. KONTRAFAGOT [wł.], odmiana fagotu o skali niższej o oktawę. KONTRAHENT [łac.], osoba wchodząca w stosunek umowny. Zob. też umowa. KONTRAKCJA: a) [łac. contra agere] przeciwdziałanie; b) [łac. cum traherc] ściągnięcie, skrócenie; 1) językozn. zjawisko fonetyczne polegające na przekształceniu 2 samogłosek w jedną, np. slow. po{f)as — poas — poi. pas; 2) fiz. chem. zmniejszenie objętości np. gazu pod wpływem ciśnienia, niektórych cieczy wywołane ich wzajemnym rozpuszczaniem. KONTRAKCYJNA TEORIA (kontrakcji t.), teoria, która tłumaczy powstawanie gór fałdowaniem się i zapadaniem skorupy ziem. nad kurczącym się wskutek ostygania jądrem; dziś przeważnie zarzucona. KONTRAKTACJA W ROLNICTWIE, forma umowy handl. o dostarczenie produktów rolnych w określonej ilości i jakości na ustalonych warunkach i w ustalonym terminie; k. w rolnictwie rozwinęła się szczególnie w XIX w. w związku z rozwojem przemysłu rolnego; w Polsce w okresie między woj. kontraktowano te produkty, które nie były w wolnym obrocie handl., jak np. buraki cukrowe, trzoda bekonowa, tytoń; obecnie zawierane są umowy kontraktacyjne na dostarczanie produktów konsumpcyjno-przem , jak też zwierząt hodowl. i nasion; k. prowadzą handl. placówki państw, i spółdzielcze; 1957 w ogólnej wartości skupu scentralizowanego k. wynosiła ok. 48V». KONTRALT [wł.]: 1) specjalnie głęboki alt o ciemnym brzmieniu; 2) śpiewaczka o takim głosie. KONTRAPOST [łac.], w rzeźbie zasada kompozycyjna polegająca na przedstawieniu postaci ludzkiej z uwzględnieniem przeciwwagi części ciała, którego ciężar jest przerzucony na jedną z nóg i zrównoważony odpowiednim przegięciem tułowia i ramienia (układ ciała przypomina literę S). KONTRAPUNKT [łac.]: 1) technika komponowania utworów polifon. polegająca na jednoczesnym prowadzeniu równo uprawnionych głosów; 2) samodzielna linia melodyczna, w innym głosie dotworzona do tematu (ńp. w fudz’e). KONTRAST [wł.], przeciwieństwo, przeciwstawienie; k. rentgenowski, środek chem. (nieszkodliwy dla ustro¬ KONTYNENT ju), wprowadzany do badanego narządu w celu uzyskania wyraźnego obrazu na zdjęciu rentgenowskim lub ekranie. KONTRASYGNATA [łac.], podpisanie aktu urzędowego głowy państwa przez premiera lub ministra, oznaczające, że kontrasygnujący bierze na siebie za ten akt pełną odpowiedzialność prawną i polityczną (np. przed parlamentem), która nie spada wobec tego na głowę państwa. KONTRATAK [fr.], zwrot zaczepny broniących się wojsk, organizowany na szczeblu taktycznym w celu rozbicia atakującego nieprzyjaciela i przywrócenia pierwotnego położenia. KONTREDANS [ang.], figurowy taniec towarz. w XVII—XIX w., przekształcił się później w kadryla. KONTROFENSYWA [fr.], przeciwnatarcie — rodzaj natarcia przygotowywanego w toku bitwy obronnej i przeprowadzanego po uprzednim natarciu nieprzyjaciela, które nie przyniosło decydujących rezultatów. KONTROLA, porównanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym; w Polsce k. działalności organów państwowych wykonują: Sejm, Rada Państwa oraz rady narodowe, ponadto wyodrębnione organy k. państwowej (zob. niżej), arbitraż gospodarczy, prokuratura (nadzór ogólny), specjalne organy kontrolne resortów; szczególne znaczenie mają tormy k. społecznej: k. wykonywana przez rady narodowe, rady robotnicze w przedsiębiorstwach, a także w formie skarg i zażaleń obywateli; k. finansowa w Polsce wykonywana jest przez organy k. państwowej, organy kontrolno-rewizyjne ministerstwa finansów, banki oraz organy wewnętrznej kontroli resortowej; k. państwowa, k. działalności organów państwowych, niekiedy także innych, przede wszystkim w zakresie gospodarczym, wykonywana przez specjalny organ państwowy uniezależniony od organów administracji, w zasadzie powiązany z parlamentem; w Polsce: 1919—39 Najwyższa Izba Kontroli (NIK), 1944—47 Biuro Kontroli przy Prezydium KRN, 1947—52 NIK, 1952—57 Minist. Kontroli Państwowej, od 1957 NIK. KONTRREWOLUCJA, walka prowadzona przez klasy zainteresowane w utrzymaniu istniejącego ustroju społ., zagrożonego przez rewolucję, ¡nająca .‘a celu zapobieżenie rewolucji lub jej stłumienie, albo też walka przeciw rewolucji zwycięskiej, mająca na celu przywrócenie dawnego ustroju i panowania klas obalonych. KONTRTORPEDOWIEC -►niszczyciel. KONTRYBUCJA [łac.]: 1) w formacjach przedkaintalistycznych danina pieniężna na rzecz panującego ub państwa; 2) jednorazowa danina pieniężna o wybitnie represyjnym charakterze na rzecz państwa — zwycięzcy; 3) danina w pieniądzu lub naturze pobierana w czasie wojny od ludności okupowanego terytorium. KONTRYM Kazimierz (1762-1836), publicysta, działacz oświat, i wydawca, współzałożyciel Tow. -►Szubrawców; Pochlebstwo i prawdomówność, Podróż... po Polesiu. KONTUR [fr.]. zarys, kreska ograniczająca i rozdzielająca płaszczyzny; także linia obwodząca na rysunku czy malowidle kształt przedmiotu, postaci itp. KONTUSZ [węg.], długi wierzchni strój męski z rozciętymi rękawami tworzącymi tzw. wyloty, zapinany na haftki lub guzy; w Polsce nar. strój szlachty. KONTUZJA [łac.]. potłuczenie ciała wskutek tępego urazu; również następstwo pośredniego działania silnego urazu (np. wybuchu lub zasypania ziemią) na narządy wesvnętrzne. KONTYNENT, obszar lądu wielkich rozmiarów, otoczony przeważnie oceanami i morzami; wyróżnia się 6 k.: Nazwa kontynentu Puw. w min km2 Śr. wys. w m Australia z Oceanią 8,96 350 Antarktyda 14,0 2200 Ameryka Pd. 18.28 590 Ameryka Pn. 24,25 700 Afryka 29.84 650 I Eurazja 53,44 830 Kontrapost  KONTYNGENT Łączna pow. k. obejmuje 148,77 min km*, co stanowi 29°/q pow. kuli ziemskiej; k. grupują się przeważnie na półkuli pn. KONTYNGENT [łac.], ustalona norma, np. dostaw na rzecz państwa, przywozu lub wywozu określonych towarów z jednego państwa do drugiego, uwarunkowana specjalnymi porozumieniami. KONTYNGENTYZM [fr.], teoria zaprzeczająca obiektywnemu powiązaniu zjawisk i uważająca prawa nauki za subiektywne konstrukcje ludzkiego umysłu. KONWALIA MAJOWA, Convallaria majalis, leśna bylina z rodziny -»-Iiliowatych; kłącze czołgające się, pędy nadziemne z 2—3 eliptyczno-jajowatymi liśćmi, białe wonne kwiaty zebrane w jednostronne grona, i czerwone jagody; zawiera trujące alkaloidy, lecznicza; zbiór zakazany. KONWALIJKA DWULISTNA, Majanthemum bifolium, leśna bylina z rodziny -»-liliowatych; 2 sercowato-jajowate liście, drobne białe kwiaty i czerwone jagody; trująca. KONWALIOWE KROPLE, nalewka spirytusowa ze świeżych kwiatów konwalii; lek nasercowy. KONWEKCJA CIEPŁA, przenoszenie ciepła przez prądy cieczy lub gazów; wielkimi prądami konwekcyjnymi w przyrodzie są prądy morskie oraz wiatry. KONWENANS [fr.], powszechnie przyjęte formy towarzyskie. KONWENCJA [lac. conventio — umowa, porozumienie]: 1) umowa międzynar. dotycząca zagadnień specjalnych, np. k. pocztowa, monetarna; 2) zwyczaj, reguła postępowania; 3) prawidło sztuki; maniera cechująca określony rodzaj twórczości; konwencjonalny: 1) umowny, 2) zwyczajowo przyjęty, 3) uprzejmościowy, bez wewnętrznej treści. KONWENCJA BARCELONSKA, 1921, międzynar. umowa dot. zagadnień związanych z żeglugą na rzekach uznanych za międzynarodowe (np. Ren, Dunaj). KONWENCJA BERNEŃSKA, 1886, międzynar. umowa dot. ochrony praw autorskich w literaturze i sztuce; zmieniona i uzupełniona 1896 w Paryżu, 1908 w Berlinie, 1914 w Bemie, 1928 w Rzymie, 1949 w Brukseli; Polska przystąpiła do k. b. w 1920. Zob. też copyright. KONWENCJE GENEWSKIE, 1864, międzynar. umowa dot. opieki nad rannymi i jeńcami podczas wojny, 1929 dot. losu rannych i chorych w armiach czynnych; zastąpione 1949 przez cztery k. g.. dot. polepszenia losu rannych w wojnie lądowej, w wojnie morskiej, traktowania jeńców woj. oraz ochrony ludności cyw. podczas wojny. Zob. też konwencje haskie. KONWENCJE HASKIE, trzy umowy międzynar. z 1899, zastąpione przez trzynaście z 1907, dot. pokojowego rozstrzygania sporów międzynar. i humanitaryzacji wojen, m. in. ustalenia praw i zwyczajów wojny lądowej, praw i obowiązków państw neutralnych, bombardowania przez morskie siły zbrojne, zastosowania zasad k. genewskiej z 1864 do wojny morskiej itd. KONWENCJONAL1ZM [łac.], kierunek filozof., wg którego prawa naukowe są umowne; czołowi przedstawiciele: H. Poincarś, E. Le Roy, M. Meyerson, neopozytywiści; w Polsce K. Ajdukiewicz. KONWENT [łac.]: 1) zebranie, zgromadzenie; 2) klasztor, zakon; 3) konwent seniorów, zespół złożony zazwyczaj z członków prezydium parlamentu i przewodniczących (lub przedstawicieli) klubów poselskich, powołany do uzgadniania porządku dziennego posiedzeń,'trybu dyskusji i innych spraw formalnych i porządkowych. KONWENT NARODOWY (Convention nationale), nazwa trzeciego z kolei zgromadzenia prawodawczego 1792—95 w rewolucyjnej Francji; K. N. obejmował 3 ugrupowania: jakobińską Górę, niezdecydowanych (Bagno) i Żyrondę; po uzyskaniu większości przez jakobinów proklamował republikę, skazał na śmierć Ludwika XVI, wprowadził dyktaturę Komitetu Ocalenia Publicznego stosującego terror rewol., obronił Francję w czasie I wojny koalicyjnej; utworzył liczne szkoły wyższe i średnie; wprowadził system metryczny. KONWERGENCJA [łac.], podobieństwo cech u zwierząt lub roślin różnych grup, wynikające nie z cech pokrewieństwa, lecz z przystosowania się w toku rozwoju rodowego do takich samych warunków środowiska, np. podobieństwo kształtów delfinów i ryb jako adaptacja do środowiska wodnego. KONWERSJA [łac.]: 1) zmiana warunków, na których zaciągnięto pożyczkę, np. terminów spłat, wysokości oprocentowania; 2) log- wnioskowanie niezawodne wg schematu: żadne S nie jest P, a \vięc żadne P nie jest S, albo: niektóre S są P, a więc niektóre P są S, np. żaden koń nie jest owadem, a więc żaden owad nie jest koniem; niektóre pierwiastki są ciałami promieniotwórczymi, a więc niektóre ciała promieniotwórcze są pierwiastkami; 3) rei. zmiana wyznania. 442 KONWERTOPLAN, statek powietrzny cięższy od powietrza, który może startować i lądować pionowo lub z małą prędkością poziomą jako wiropłat, a lot poziomy ze znaczną prędkością wykonuje jako samolot przy pomocy niewielkich nie wirujących płatów. KONWERTORY, różnej wielkości i kształtu aparaty; do przeprowadzania procesów przemysł, (zazwyczaj zachodzących na katalizatorach, w wysokich temperaturach lub pod wysokim ciśnieniem), w których istotną rolę odgrywają reakcje chem. (np. synteza amoniaku żużel thomasowski \ do młyna żużlowego Konwertor Bessemera z pierwiastków); w hutnictwie — przechylny piec hutniczy o kształcie gruszki, do przeróbki płynnej surówki żelaznej na stal lub półproduktu miedziowego na tzw. miedź czarną; metoda konwertorowa przeróbki polega na przedmuchiwaniu powietrza przez ciekły metal, w celu utlenienia zbędnej ilości domieszek metalu ciekłego. KONWERTYTA [łac.], ten, kto zmienia jedno wyznanie chrześc. na drugie. KONWICKI Tadeusz (ur. 1926), prozaik, członek zespołu red. „Nowej Kultury“; powieści Rojsty i Władza, reportaż lit. Przy budowie. KONWISARSTWO [niem.], rzemiosło zajmujące się odlewaniem i obróbką cynowych przedmiotów użytk. i dekor.; znane w starożytności, w Polsce rozwinięte w XVI i XVII w. KONWOJ [fr.]: 1) specjalny oddział wojsk, wyznaczony do ochrony transportu, mienia wojsk., jeńców itp.; 2) zespół statków handl. ubezpieczanych przez okręty wojenne i samoloty; stosowany od XVII w. KONWULSJE -»drgawki. KONYA, m. w pd. Turcji; 93 000 mieszk. (1955); ośrodek handlu produktami roln.; przemysł włókien.; wyrób dywanów. KOŃ, Equus, rodzaj z rzędu nieparzystokopytnych, rodziny koni; na stepach środk. Azji żył do niedawna dziki gatunek — k. Przewalskiego (Equus przewalskii); poza tym występuje tylko jeden — udomowiony, Equus caballus; wyróżniamy konie gorącokrwiste, o żywym temperamencie (lekkie, szlachetne), oraz konie zimnokrwiste (ciężkie „limfatyczne“); wyhodowano liczne rasy, np. araby, angliki, ardeny, pony. Rasy koni: A — k. angielski pełnej krwi (anglik), B — k. arabski czystej krwi (arab), C — k. mazurski, D — k. ciężki, tzw. zimnokrwisty  443 KOŃCÓWKA, jçz. końcowa cząstka wyrazu podlegająca w trakcie dekb'nacji lub koniugacji wymianie i wpływająca na zmianę funkcji składniowej wyrazu w zdaniu, np. las, las-u, las-owl. KOŃCZYNY, 2 pary lokomotorycznych narządów tułowia kręgowców, np. płetwy, nogi; niekiedy k. ulegam modyfikacji, np. k. przednie ptaków (skrzydła), lub całkowitemu uwstecznieniu, jak np. u węży. KOŃ MECHANICZNY (KM), dawniej zwany koniem parowym, jednostka mocy używana w technice; k. 	m. jest mocą takiego urządzenia, które w ciągu 1 sek. wykonuje pracę 75 kilogramometrów. KOŃSKIE, m. pow., woj. kieł.; 8400 mieszk. (1956); odlewnia żelaza, cegielnia, tartaki; zabytkowy pałac, kościół z portalem z XIII w. W XVIII w. z inicjatywy J. 	Małachowskiego poważny ośrodek produkcji broni, narzędzi roln. i pojazdów. KOŃSKI ZĄB -»-kukurydza. KOOPERACJA [łac.]: 1) współdziałanie; 2) k. pracy, forma organizacji pracy, przy której wiele osób pracuje planowo obok siebie i łącznie w tym samym procesie produkcji lub w różnych, lecz związanych ze sobą procesach produkcji; k. prosta, wszyscy robotnicy danego zakładu prod. wykonują te same operacje; k. złożona, podział pracy na poszczególne procesy, wykonywane przez różnych robotników danego zakładu prod. lub przez różne zakłady. Dzięki k. 	rośnie specjalizacja pracy i jej wydajność; 3) -»-spółdzielczość. KOOPERATYZM, pankooperatyzm, kierunek ideologiczny w spółdzielczości spożywców krajów kapitalist. ; powstał we Francji i W. Brytanii ok. 1895, później rozpowszechniony w innych krajach, również w Polsce; głosił zasady systemu społ.-gosp. różnego od kapitalizmu i przeciwstawnego socjalizmowi; nawiązywał do twierdzeń F. Bastiata o prymacie spożywcy; postulował ewolucyjne opanowanie całej gospodarki przez spółdzielnie spożywców i utworzenie tzw. rzeczypospolitej spółdzielczej; utopijne tezy k. wywoływały złudzenia, że spółdzielczość jest władna obalić kapitalizm bez walki polit. Gł. przedstawiciele: we Francji twórca tzw. szkoły w Nîmes, Ch. Gide, w W. Brytanii przedstawicielka Tow. Fabian, Béatrice Potter-Webb (1858—1943), w Polsce E. Abramowski. KOPA, miara oznaczająca 60 sztuk (kopa jaj); w dawnej Polsce również 60 groszy. KOPACZKA, maszyna roln., ułatwia i mechanizuje zbiór ziemniaków. KOPALE, twarde, przezroczyste, podobne do bursztynu żywice pochodzenia rośl.; stosowane do wyrobu Kopaczka do ziemniaków lakierów. KOPALINA UŻYTECZNA, surowiec o znaczeniu gosp. wydobywany z ziemi; poddawany zazwyczaj przeróbce mechan.; k. dzielą się według swego przeznaczenia na: energetyczne (węgiel, ropa, gaz, torf), hutnicze (rudy, topniki), chemiczne (sól, siarka, fosforyty itp.), ceramiczne, budowlane; prawo wydobywania kopalin na całym obszarze państwa podlega prawu górniczemu. KOPALNE ORGANIZMY, rośliny lub zwierzęta z różnych grup systematycznych, które wymarły w minionych epokach geol., a ich skamieniałe szczątki, odciski lub odlewy zachowały się w skałach skorupy ziemskiej. Zob. też fosylia. KOPALNIA, zakład górniczy, którego głównym zadaniem jest wydobywanie z ziemi kopalin użytecznych; k. mogą być podziemne, tj. wydobywające kopaliny z głębi ziemi, oraz odkrywkowe, eksploatujące kopaliny sposobem odkrywkowym — pod otwartym niebem; jednostkami organizacyjnymi kopalni są oddziały: pod ziemią i na powierzchni, produkcyjne (wydobywcze) i pomocnicze (np. podsadzkowy, maszynowy, transportu itd.). Tabl. 44. KOPALNIAK, okrąglak o wymiarach od 0,80 do 12.00 	m dł. i od 7 do 24 cm średnicy w cienkim końcu; często impregnowany przeciw zagrzybieniu; stosowany do obudowy górniczej w postaci stojaków, stropnic itp. KOPALNIANY GAZ -»-metan. KOPAŃ, jez. na Pobrzeżu Słowińskim, dawna zatoka mor. odcięta wałem piaszczystym, 850 ha, głęb. do 2 m. KOPAŃSKI Stanisław (ur. 1894); generał, inżynier, 1939 szef oddziału operacyjnego Szt. Głównego, 1940— 1943 dowódca Samodzielnej Brygady Karpackiej zorfanizowanej na Bliskim Wschodzie, od 1943 szef z tabu Nacz. Wodza w Londynie; na emigracji. KOPARKA, maszyna do kopania (czerpania) gruntu KOPIEJKA i usuwania go lub ładowania na środki transportowe; narzędziem roboczym jest naczynie zwane łyżką lub czerpakiem Tabl. 21. KOPCIUSZEK, Phoenicurus ochruros, ptak z rzędu wróblowatych; Eurazja i Afryka; przelotny; dł. 15 cm; rozpiętość skrzydeł 25 cm; pierwotnie mieszkaniec gór, przystosował się do warunków miejskich, gdzie jest obecnie pospolity. KOPCOWANIE, sporządzanie kopców w celu przechowania okopowizny, np. buraków, brukwi, ziemniaków; polega na usypywaniu ich w pryzmy i przykrywaniu materiałem izolacyjnym, np. słomą (sieczką) i ziemia lub też tvlko ziemią. KOPCZYŃSKI Onufry (1735—1817), filolog i pedagog, nauczyciel szkół pijarskich 1 Collegium Nobilium, współpracownik Komisji Edukacji Narodowej; wizytator szkół, członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk; Gramatyka dla szkól narodowych, O duchu języka polskiego. KOPCZYSKO: 1) miejsce po kopcach do przechowywania roślin okopowych; 2) miejsce, na którym kopce takie stale są umieszczane. KOPCZYZNA, w Polsce XVI—XVIII w. wynagrodzenie w naturze (dziesiąta część zbiorów) za pracę sykonaną przez komorników. KOPENHAC lGA (Kobenhavn), stoi. i największe m. Danii, gł. ośrodek przem.-handl. i port mor. kraju; 1220100 mieszk. (1955); leży na wsch. wybrzeżu wyspy Zelandii nad cieśn. Sund, na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunik.; uniwersytet 1479, politechnika, akademia roln. i in. szkoły wyższe, liczne instytucje nauk. i kult.; pałace król. Amalienborg, Frederiksborg, staromiejska dzielnica, park rozrywkowy Tivoli; przemysł: okręt., porcelan, (od 1773), maszyn., włókien., odzież. KOPER, Anełhum graceolens, roślina warzywna roczna z rodziny baldaszkowatych; pochodzi z krajów śródziemnomorskich; zawier aolejek eteryczny; używany jako przyprawa. KOPERA Feliks (1871—1952), historyk sztuki i muzeolog, proif. Uniw. Jag., dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie; prace z dziedziny malarstwa, iluminatorstwa, numizmatyki, rzeźby, architektury, rzemiosła artyst.; Dzieje malarstwa w Polsce (3 tomy). KOPERNICKI Izydor (1825—91), lekarz-antropólog, pierwszy prof, antropologii Uniw. Jag. KOPERNIK Mikołaj (1473—1543), wybitny astronom polski, poza tym ekonomista, prawnik i medyk; ur. w Toruniu, studia w Krakowie, Bolonii, Padwie i Ferrarze; od 1497 pracuje we własnym obserwatorium we Fromborku (Warmia); prace z astronomii: List do Wapowskiego, Commentariolus — popularny wykład teorii kopemikańskiej, Trygonometria oraz słynno dzieło De recolutionibus orhium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) stanowiące przewrót w nauce. Wg teorii K. Słońce jest centrum, wokół którego krąży Ziemia i inne planety (system heliocentryczny). Jako ekonomista zajmował się problemami pieniądza — ¥irawo wypierania z obiegu epszego pieniądza przez gorszy. KOPET DAG, góry w Azji Srodk. na pd. od Niziny Turańskiej, na granicy ZSRR z Iranem; dł. ok. 600 km; najwyższy szczyt w Iranie (3117 m); w górach hodowla, w dolinach sadownictwo; brak lodowców. KOPIA: 1) odpis, drugi egzemplarz dokumentu; sporządzony metodą fotogr. nosi nazwę fotokopii; 2) wierne naśladownictwo lub odtworzenie dzieła sztuki (obrazu, rzeźby); 3) pozytyw fotogr. otrzymany w drodze naświetlenia papieru fotogr. poprzez bezpośrednio z nim zetknięty negatyw (odbitka stykowa); 4) 	wojsk, broń ciężkiej średniow. konnicy, złożona z grotu osadzonego na długim drzewcu; w średniowieczu najmniejszy pododdział w armiach rycerskich o różnej liczebności. KOPIARKA, tokarka, która toczy przedmiot na żądany kształt według wzornika (szablonu) sterującego nóż. KOPIARKA FOTOGRAFICZNA, urządzenie (często zmechanizowane) do masowego sporządzania kopii (odbitek stykowych). KOPIEC -»-kopcowanie. KOPIEJKA, TOs., obecnie radź. moneta zdawkowa = 1/100 rubla. Zob. też monetarne jednostki (zest.). Kopernik  KOPIEJSK KOPIEJSK, m. przemysł, w Ros. FSRR (obw. Czelabiński) na wsch zboczach Uralu; 149 000 mieszk. (1956); ośrodek wydobycia węgla brun.; produkcja maszyn roln., drogowych, budowl. i urządzeń kopalnianych. KOPIENIACTWO, prymitywna gospodarka roi. człowieka, spotykana jeszcze w Azji i Afryce; polega na ręcznej uprawie roślin, bez hodowli zwierząt domowych lub — w wyższym stadium — wraz z hodowlą zwierząt. KOP1ENIEC: 1) K. Hala (Skupniowa), hala pasterska w Tatrach Zach., u wsch. stóp Kopieńca Wielkiego; nartostrada z Hali Gąsienicowej do Jaszczurówki; wiosną krokusy; 2) K. Wielki, szczyt w Tatrach Zach. nad Doliną Olczyską, wys. 1328 m, w górnej partii bezleśny, stoki częściowo skaliste. KOPIJN1K, w wojsku poi. do XVII w. ciężkozbrojny „towarzysz“ w chorągwiach jazdy, uzbrojony w kopię i miecz. KOPITAR Jemej Bartolomej (1780—1844), slawista słoweński; wydawca starych zabytków słowiańskich. KOPLENIG Johann (ur. 1891), austr. działacz robotniczy, od 1924 gen. sekretarz, następnie przewodniczący Komunistycznej Partii Austrii, członek prezydium III' Międzynarodówki, 1945 wicekanclerz rządu tymczasowego. KOPOLIMERYZACJA -►polimeryzacja. KOPRA [ind.], suszone jądra orzechów kokosowych, z których wytłacza się olej; wytłoki (makuchy kokosowe) — pokarm dla bydła. KOPftIVNICE, m. przemysł, w Czechosłowacji, na pd. od Ostrawy; 5200 mieszk. (1947); produkcja samochodów „Tatra“. KOPROFAGIA [gr.], kałożerstwo; występuje u niektórych zwierząt (koprofagi, np. chrząszcze -►gnojówce) jako normalny sposób odżywiania się; spotykana również u ludzi umysłowo chorych. KOPROLALIA [gr.], skłonność do używania nieprzyzwoitych wyrażeń. KOPROWY WIERCH, szczyt w Tatrach Wys., oddziela Dolinę Ciemnosmreczańską i Hlińską od Mięguszowieckiej; wys. 2370 m. KOPRZYWIANKA, 1. dopływ Wisły, dł. 61 km, dorzecze 548 km2; źródła na stokach Szczytniaka, uchodzi poniżej Tarnobrzegu. KOPTOW1E, chrześcijańscy potomkowie staroż. Egipcjan; zam. Egipt; ok. 1,5 min. Stara i bogata literatura i sztuka. KOPTYJSKI JĘZYK, język z rodziny semito-chamickiej stanowiący końcową fazę w rozwoju -►egipskiego języka; od XVI w. martwy już język lilurg. koptyjskich chrześcijan. KOPTYJSKI KOŚCIÓŁ, pierwotnie ruch monofizycki odłączony 451 od kościoła kat. Ma własnego patriarchę w Aleksandrii, własny język i liturgię; w Egipcie milion wyznawców, w Abisynii 10 min. KOPULACJA [łac.l; 1) proces płciowy polegający na zlewaniu się dwu komórek rozrodczych, tj. gamety męskiej i żeńskiej (u tkankowców), lub dwu całych osobników (u pierwotniaków); w ten sposób powstaje -►zygota; 2) spółkowanie (coitus), akt wprowadzenia przez samca nasienia do dróg rodnych samicy; 3) łączenie się izogamet (komórek płciowych o wyglądzie jednakowym) lub pływek; k. jest procesem płciowego rozmnażania się plechowców, występuje np. u glonów; wynikiem jej jest powstanie jednokomórkowej zygoty, zw. zygosporą, która rozwija się w nową roślinę. KOPUŁA, sklepienie w kształcie czaszy, spłaszczonej lub podwyższonej, wzniesione nad przestrzenią okrągłą, kwadratową, prostokątną lub wieloboczną; opiera się najczęściej na bębnie; elementami pośredniczącymi między ścianami pomieszczenia, które zasklepia, a kopułą czy bębnem są żagielki lub trompy; słynne kopuły mają: Panteon w Rzymie, Hagia Sophia w Konstantynopolu, bazylika Sw. Piotra w Rzymie. KOPYTNE, Ungulata, grupa ssaków o palcach zakończonych kopytem; obojczyka nie ma; rzędy: parzystokopytnc i nieparzystokopytne; w szerszym sensie również słonie, -►góralki 1 syreny. KOPYTN1K, Asarum, bylina z rodziny kokomakowatych; u nas w lasach k. pospolity (A. europaeum) o zimozielonych liściach i brunatnych, dzwonkowatych kwiatach tuż przy ziemi; leczniczy i trujący. KOPYTO, zrogowaciała puszka otaczająca końcowe człony palców u ssaków kopytnych. KORA, bot. zewnętrzne tkanki łodygi i korzenia roślin wyższych (nasiennych) we wczesnym stadium rozwoju rośliny (k. pierwotna) składające się z miękiszu i skórki; w stadiach późniejszych (k. wtórna) u nagonasiennych i dwuliściennych, np. u drzew — wszystkie tkanki znajdujące się na zewnątrz kambium (miazgi twórczej), składające się zazwyczaj z warstwy 444 łyka, zmienionego miękiszu i korka; u jednoliściennych k. jest odizolowana od wiązek łyko-drzewnych. Zob. też pień (rys.); k. garbarska, kora dębowa lub świerkowa zdejmowana w postaci prostokątnych płatów z młodych drzew; zawiera 5—16*/« garbników; stosowana jako surowiec w przemyśle garbarskim; k. panamska -►mydłokrzew. KORAB, łódź, lekki statek. KORALE [łac.], koralowce o silnie rozwiniętym szkielecie wapiennym, np. w M. Śródziemnym k. szlachetny (Corallium rubrum), o czerwonym szkielecie dochodzącym do 1 m wysokości, używanym do wyrobów ozdobnych. KORALOWCE [łac.], Anthozoa, gromada zasadniczo osiadłych, wyłącznie morskich jamochłonów; występują jedynie w postaci polipa i przeważnie tworzą niezrożnicowane kolonie; jama chlonąco-trawiąca podzielona niecałkowitymi przegrodami ułożonymi ośmiolub sześciopromieniscie; u większości silnie rozwinięty szkielet wapienny; niektóre pełnią ważną rolę skałotwórczą (rafy koralowe); do k. należą m. in.: koral szlachetny, madrepory, plórówki, ukwiały. KORALOWE MORZE, część Oc. Spokojnego od pn.-wsch. wybrzeży Australii po Nowe Hebrydy na wsch.; ok. 4 min km2, głęb. do 9140 m (rów Bougainville); liczne wyspy Koral, i rafy (Wielka Rafa Koralowa, dł. 2300 km). KORALOWE WYSPY, niewielkie wyspy powstałe gł. z obumarłych szkieletów korali. Zob. też atol. KORAM1NA -►kardiamid. KORA MOZGOWA anat. zewnętrzna pofałdowana część mózgowia, zbudowana z komórek nerwowych; zawiera ośrodki nerwowe kierujące rozmaitymi czynnościami; jest również siedliskiem świadomości; dzięki wybitnemu rozwojowi k. m. człowiek zajął przodujące miejsce w świecie zwierzęcym. KORAN [arab. czytanie], święta księga muzułm. zawierająca objawienia Mahometa; dzieli się na 114 sur (objawień); stanowi kodeks podstawowych przepisów rei. i prawnych islamu. KORANYI Karol (ur. 1897), prof, powszechnej historii państwa i prawa UW; Bibliografia historyczno-prawna za lata 1926—36, Powszechna historia państwa i prawa. KORASZEWSKI Bronisław (1863—1924), publicysta, działacz poi. na Śląsku; 1890 założył „Gazetę Opolską“; 1921 czynny na Opolszczyżnie w czasie plebiscytu. KORAZJA [łac.], żłobienie i szlifowanie skał przez piasek niesiony wiatrem; zaznacza się silnie na pustyniach. KORAZOL -►kardiazol. KORBA, dźwignia z rączką zakładana na wał maszyny, pozwalająca na ręczne obracanie wału; również (potocznie) wykorbiona część wału silnika tłokowego. KORBONSKI Stefan (ur. 1901), prawnik i polityk, w okresie II wojny świat, działacz odłamu SL związanego z rządem londyńskim, szef Kierownictwa Walki Cywilnej, 1944 członek Rady Jedności Narodowej, 1947 zbiegł za granicę; uprawia oszczerczą propagandę przeciw Polsce Ludowej jako przywódca jednej z grup PSL w USA. KORBOWÔD, łącznik korbowy — element mechanizmu korbowego łączący wodzik silnika parowego lub tłok silnika spalinowego z wałem korbowym; smukła część środkowa — trzon k., część po stronie wału — łeb, po przeciwnej — głowa. KORBUT Gabriel (1862—1934), historyk literatury; wydał 4 t. bibliografię Literatura polska od początków do wojny iuHatowej (II wyd. 1931); prace hist, i kryt.lit. ; założył księgozbiór, który jako Gabinet Filolog, im. K. wszedł do zbiorów biblioteki Instytutu Badań Lit. PAN. KORCZA [Koręa], m., centrum pd.-wsch. Albanii; 24 	000 mieszk. (1945) ; cukrownia; wyroby trykotaży i dywanów. KORCZAK Janusz, właśc. Henryk Goldszmidt (1878— 1943); pisarz, działacz społ., pedagog, lekarz; założyciel domów dla sierot; zamordowany przez hitlerowców w czasie likwidacji getta warsz. wraz z dziećmi z sierocińca, których nie chciał opuścić; książki o dzieciach Koral  445 i dla młodzieży: Dzieci ulicy, Prawidła iycia, Król Maciuś Pierwszy, Bankructwo małego Dieka, Jak kochać ludzi. KORCZULA (Korćula), wyspa jugosł. na Adriatyku u brzegów Dalmacji; 273 km*, 22 000 mieszk. (1956); do 1797 wenecka (Curzola), do 1918 austriacka. KORCZYŃSKI Adam (XVII w.), poeta; romans wierszem Wizerunek złocistej przyjainią zdrady. KORDAITY, Cordaitinae, klasa wymarłych roślin nagonasiennych; wysokie drzewa z okresu węglowego; przypominały dzisiejsze drzewa iglaste. KORDECKI Augustyn (ok. 1603—73), przeor paulinów w Częstochowie; obrońca klasztoru w czasie najazdu szwedzkiego; Nova Gigantomachia — opis oblężenia Częstochowy. KORDEGARDA [fr.], budynek wchodzący w skład zespołu pałacowego, zwykle wolno stojący, sytuowany w pobliżu gł. bramy, przeznaczony dla straży wojskowej. KORDELAS [wl.], biała broń w kształcie dość długiego obosiecznego noża, służąca do kłucia, dobijania i patroszenia grubej zwierzyny. KORDELIERZY [fr.], w okresie rewolucji fr. skrajnie radykalny klub polit. założony 1790 w Paryżu, w dawnym klasztorze franciszkanów-kordelierów (od corde — sznur habitu): przywódcy: G. J. Danton, ÍP. Marat, C. Desmoulins; największe wpływy mieli 1792 w okresie walki z żyrondystami; 1794 klub rozwiązany przez M. Robespierre’a KORDÍERY1, minerał; glinokrzemian magnezu; składnik skał metamorficznych, zwłaszcza kontaktowych, powstałych z przeobrażenia osadowych skał ilasto-piaszczystych. KORDOFAN, prow. Sudanu (Afryka); 381000 km*, 1 674 000 mieszk. (1951); kraina wyżynna, pokryta stepem i sawanną; zbiór gumy arab.; chów bydła; ośrodek adm. El-Obeid (70 000 mieszk.). KORDOWA (Cordoba), m. w pd. Hiszpanii (Andaluzja) nad rz. Gwadalkiwir; 165 400 mieszk. (1950); liczne zabytki archit. mauretańskiej (meczet z VIII— X w., obecnie katedra); przemysł lekki; handel płodami roln.; duży węzeł kolejowy. KORDYLIERA CENTRALNA, pasmo górskie na Płw. Pireneiskim na pn. od Madrytu; dł. ok. 400, szer. do 70 km; zbudowane ze skal krystal. dzieli się na Sierra de Guadarrama (2383 m). Sierra de Gredos (2592 m) i Sierra de Gata; wierzchołki łagodne, nagie, o dzikim wyglądzie, stoki b. strome; lasy sosnowe do wys. 2000 m, wyżej zarośla, łąki górskie i kamieniste zbocza. KORDYLIERY, najdłuższy na świecie system górski zajmujący zach. część Am. Pn. i Pd., dl. ok. 15 000 km, szer. do 1600 km w Am. Pn. i do 800 km w Am. Pd., gdzie K. noszą nazwę Andów; K. składają się z szeregu równoległych pasm górskich otaczających wyżyny i płaskowyże (Wielka Kotlina, Kotlina Meksykańska, Wyżyna Kolorado, Peruwiańska i Boliwijska); w skład K. 	Am. Pn. wchodzą: G. Skaliste, G. Nadbrzeżne, Sierra Nevada i in.; najwyższy szczyt Mc Kinley (6187 m) w G. Alaska; najwyższy szczyt Andów — Aconcagua (7055 m); wiele szczytów K. jest pochodzenia wulkan, (łącznie 80 wulkanów czynnych); wierzchołki pokryte polami śnieżnymi i lodowcami; klimat od arktycznego na pn. do równikowego i umiark. na pd.; wszelkie możliwe na Ziemi strefy roślinne; liczne i obfite złoża węgla, miedzi, srebra, złota i in. K. przecina 11 transkontynent. linii kolei żelaznej. Tabl. 6. KOREA, płw. w Azji Wsch. między M. Japońskim a Żółtym; 221 700 km*, ok. 30 000 000 mieszk., Koreańczycy; kraj w większości górzysty (do 2744 m), tylko na wybrzeżu zach. żyzne równiny; rzeki krótkie o dużych spadkach, najdłuższa Amnok-kan (790 km); klimat przejściowy od łagodnego morskiego na pd. do kontynentalnego na pn. (zima mroźna i sucha, lato gorące z dużymi opadami 700—1500 mm); wielkie bogactwo i różnorodność świata rośl.; większe kompleksy leśne tylko na pn.; surowce miner.: węgiel kam. i brun., ruda żel., metale kolor., mangan; .większość surowców miner, znajduje się w pn. części, która jest bardziej uprzemysłowiona; w części pd. gł. rolnictwo; uprawa ryżu, soi, bawełny, jęczmienia, pszenicy, prosa, jarzyn; w’ Korei Pd. rozwija się również jedwabnictwo; na wybrzeżach rybołówstwo; przemysł: drzewny, włókien., metal, (produkcja stali ok. 500 tys. t); sieć kol. słabo rozwinięta, lepiej drogowa; większe m.: Pusan, Tegu, Czongdzin, Inczhon, Hyngnam, Sinyjdżu, Wonsan; eksport: ryż, soja, bawełna, wolfram, magnezyt, grafit. — Pod względem polit. K. od 1945 dzieli się na dwie części (linia demarkacyjna 38 równoleżnik): 1) Koreańską Republikę Ludowo - Demokratyczną, KOREPETYTOR 127 000 km*, ok. 10100 000 mieszk. (1949), stoi. Phenian; konstytucja z 1948; najwyższy organ władzy Najwyższe Zgromadzenie Ludowe wybierane na 3 lata; władza wykonawcza — rząd, głową państwa jest prezydent; 2) Koreę Południową, 94 000 km*, ok. 19 400 000 mieszk. (1952), stolica Seul; Korea Pd. znajduje się pod silnymi wpływami polit. i gosp. USA. Historia. Od I w. p. n. e. do X w. K. rozbita na kilka państw; w IV w. przyjęcie buddyzmu, silny wpływ kultury chińskiej; w X w. większość kraju zjednoczona w państwie Koryo (stąd nazwa kraju); w XIII w. podbój K. przez Mongołów; w XIV w. wyzwolenie, zanik buddyzmu, przyjęcie nauki Konfucjusza; 1595—98 najazd japoński, 1627 i 1637— mandżurskie; odtąd izolowana i zamknięta przed obcymi, otworzyła K. swe porty Japonii 1876 i USA 1883; po wojnie ros.-jap. 1965 okupowana i 1910 anektowana przez Japonię; 1919 wybuch powstania narodowego; od 1931 wzmożony ruch partyzancki pod przewodn. partii komunistycznej; w II wojnie świat. 1945 K. Pn. wyzwolona przez wojska radzieckie, K. Pd. po 38 równoleżnik obsadzona przez wojska amerykańskie; 1948 po odejściu obcych wojsk w Pn. K. proklamowana Koreańska Republika Ludowa (na czele rządu Kim Ir Sen), która przeprowadza reformę rolną, nacjonalizację przemysłu i demokratyzację prawa; w republice pd. K. (rząd Li Syn-mana) silne wpływy amer.; 1950 wojna K. Pd. i USA z K. Pn., wspomaganą przez ochotników chińskich, zakończona 1953 rozejmem; odbudowa KRL z pomocą państw demokracji ludowej. KOREAŃSKA CIEŚNINA, oddziela Koreę od wysp pd._ Japonii, stanowi najdogodniejsze przejście z M. Japońskiego na M. Wschodnio-Chińskie; szer. 180 km; w środku wyspy Cuszima dzielące cieśn. na część pn. i pd. KOREAŃSKA SZTUKA, pozostawała pod silnym wpływem Chin, a oddziałała z kolei na sztukę Japonii. Z przełomu n. e. pochodzą cenne zabytki sztuki chiń. w Korei (wykopaliska w Lolang). K. szt. rozwija się od okresu pojawienia się i utwierdzania buddyzmu (IV—VI w.), w okresie Koryo (X—XIV w.) i — po okresie zastoju — w czasie prześladowań buddyzmu i najazdu jap. w końcu XVI w. — Od XVII w. reprezentowana jest przez zabytki architektury (..malowane grobv“ koło Phenian, grota z posągiem Buddy koło Keishu, pagody, mury warowne), rzeźby i malarstwa. Wybitne osiągnięcia mieli Koreańczycy w zakresie sztuki druk. i ilustracji, ludwisarstwa i ceramiki. KOREAŃSKI JĘZYK, język mieszkańców Korci o charakterze mieszanym: na -►substracie językowym paleoazjatyckim uwarstwily się dialekty tunguskie z rodziny ałtajskiej oraz liczne wyrazy chińskie. KOREJSZYCI, osiadły handlowy szczep arab. zamieszkujący Mekkę; z niego pochodził prorok Mahomet — twórca islamu. KOREK: 1) tkanka roślinna okrywająca; składa się z pustych, martwych komórek o błonach przesyconych -►suberyną; k. powstaje z miazgi korkotwórczej (fcllogenu) w miękiszu korowym grubiejących pędów roślin drzewiastych; w korzeniu tkanka korkotwórcza powstaje w pierwszych warstwach walca osiowego (w perycyklu); 2) elektr. -►bezpiecznik. KOREKS, światłoszczelne naczynie kształtu walca, wykonane z masy piast.; służy do wywoływania i utrwalania błon fotogra- Koreks ficznych. KOREKTA [łac.]: 1) oznaczanie błędów składu zecerskiego za pomocą ustalonych znaków na próbnych odbitkach; 2) próbna odbitka druk. sporządzona w celu poprawienia błędów. KORELACJA [łac.], współzależność: I) statyst. wzajemna zależność dwóch lub więcej szeregów (np. zależność ciężaru człowieka od wzrostu, zależność plonów od temperatury i wielkości opadów); 2) biol. współzależność budowy lub czynności poszczególnych, nieraz pozornie niezależnych części organizmu, np. ssak o uzębieniu drapieżcy ma z reguły" pazury. Zjawisko to pozwala odtwarzać hipotetycznie z drobnego fragmentu organizmu (np. szczątka' kopalnego) jego całość; 3) psych, związek między dwiema cechami psychicznymi (np. pamięcią a inteligencją) zachodzący wówczas, gdy w miarę wzrastania (malenia) jednej cechy wzrasta (maleje) druga (korelacja dodatnia) lub gdy jedna z nich maleje w miarę wzrastania drugiej (korelacja ujemna). KOREPETYTOR [łac.]: 1) nauczyciel domowy odrabiający z uczniem lekcje zadane w szkole; 2) muz.  Kormoran KORESPONDENT w operze przeważnie młodszy kapelmistrz opracowujący ze śpiewakami partie solowe lub ćwiczący chór. KORESPONDENT [fr ], współpracownik redakcji dostarczający materiału informacyjnego spoza miejsca wychodzenia pisma tmogą być stali, specjalni, zagraniczni, objazdowi itp.). KORFANTY Wojciech (1873—1939), polityk poi., działacz górnośląski przeciwstawiający się germanizacji, przed I wojną świat, poseł do sejmu prus. i parlamentu niem., 1919 członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, 1919—1930 poseł na sejm z ramienia Chrzęść. Demokracji, polit. kierownik II i III powstania śląskiego, 1923 wicepremier; przeciwnik Piłsudskiego, 1930 osadzony w Brześciu; następnie na emigracji; związany z wielkim kapitałem w radach nadzorczych przemysłu górnośląskiego. KORFU, górzysta wyspa w pn. części Wysp Jońskich (Grecja); 633 km‘-i, wys. do 906 m; ok. 106 000 mieszk.; uprawa pszenicy, kukurydzy, winnej latorośli, oliwki; gł. m. Korfu 30 700 mieszk., port handlowy. KORIACKI O. N., okręg nar. w obwodzie kamczackim RSFRR; 393 000 km2, 30 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Pałana; hod. renów, rybołówstwo, myślistwo; produkcja konserw rybnych. KORIOLAN, Gnaeus Marcius Coriolanus (VI/V w. p. n. e.), legend, wódz rzym.: zdobył miasto Wolsków, Korioli; naraziwszy się plebejuszom został skazany na wygnanie; uszedł do Wolsków i wraz z nimi oblegał Rzym; wycofał się na prośby matki i żony; zamordowany przez Wolsków. KORKOCIĄG, figura w -»akrobacji lotniczej. KORMORAN, Phalacrocorax carho, ptak z rzędu wiosłonogich; pobrzeża mórz i wód słodkich Europy, pn. i środk. Azji, Ameryki Pn. i Afrydci; dl. 90 cm, rozpiętość skrzydeł 140 cm; upierzenie jednolicie czarne; gnieździ się na drzewach w koloniach; na zimę odlatuje; żywi się rybami, świetnie nurkuje. KORNACKI Jerzy (ur. 1908), powieściopisarz, współzałożyciel grupy prozaików „Przedmieście“; powieści Oczy i ręce, Rozsada; wraz z H. Boguszewską: Jadą wozy z cegłą, Wisła, cykle powieść. Polonez, Las. KORNER [ang. róg], w piłce nożnej rzut z rogu boiska, przyznawany drużynie przeciwnej, gdy gracz drużyny broniącej bramki dotknął piłki bezpośrednio przed przekroczeniem przez nią linii bramkowej. KORNER Theodor (1791—1813), pisarz niem.; popularne wiersze patriot. (Leier und Schwert — Lutnia i miecz), dramaty i komedie. KORNET [fr.]: 1) wysoki usztywniony czepiec noszony przez kobiety w średniowieczu; obecnie część ubioru zakonnic; 2) w niektórych armiach dawniej nazwa najniższego stopnia ofic. w kawalerii; 3) [wł.] muz. instrument dęty blasz. z wentylami o skali e—c*, podobny do trąbki, lecz o bardziej miękkim dźwięku. KORNIJCZUK Ołeksander E. (ur. 1905), dramaturg ukr. i działacz polit.; sztuki o tematyce współcz. ukazujące konflikty obyczaj., moralne i partyjne społeczeństwa radź.: Zagłada eskadry, Płaton, Kreczet, Front, Kalinowy gaj. Skrzydła. KORNIKI, Scolytidae, niewielkie chrząszcze żerujące pod korą drzew lub w głębi drewna (zarówno larwy, jak i dorosłe), gdzie drążą rozgałęziające się chodniki; groźne szkodniki lasów, gł. iglastych. KORNIŁOW Ławr G. (1870—1918), gen. ros.; w lipcu 1917 mianowany przez Rząd Tymczasowy nacz. dowódcą wojsk ros., zorganizował spisek mający na celu ustanowienie dyktatury wojsk.; później jeden z organizatorów kontrrewolucyjnej „Armii Ochotniczej“; poległ w walkach z Armią Czerwoną. KORNISZON, drobny owoc ogórka, wyrastający w końcu okresu weget. rośliny, używany do maryno' ^KORNUTY, szczytowa partia Magury Wątkowskiej, wys. 847 m; grupa skał piaskowca magurskiego, reliktowe stanowisko kosodrzewiny; rezerwat. KORNWALIA (Cornwall), hrabstwo w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia) na Płw. Komwalijskim; 3513 km2, 345 000 mieszk. (1951); obszar pagórkowaty, o rozwiniętej linii brzeg., z dogodnymi portami naturalnymi; klimat łagodny; niewielkie wydobycie cyny, mieKomet 446 dzi, ołowiu, kaolinu (znaczne złoża); liczne zabytki staroż. kultury bryt.; region turyst.; stoi. Truro (12 000 mieszk.). KOROLENKO Władimir G. (1853—1921), pisarz ros., publicysta i działacz spoi., przedstawiciel ideologii narodnictwa końca XIX w.; twórczość jego wyrosła na podłożu oświeceniowego ruchu lud., znamionuje ją romantyczny idealizm; opowiadania, szkice i powieści z życia wsi ros. oraz prowincjonalnej inteligencji: Sen Makara, Ślepy muzyk, Bez języka; obszerna powieść autobiograficzna Historia mego współczeinika. KOROLEWICZ-WAYDOWA Janina (1880—1955), śpiewaczka operowa, sopran; primadonna i dyrektor Opery Warszawskiej; występy na wielkich scenach Europy, Ameryki i Australii. KOROMANDELSKIE WYBRZEŻE, pd.-wsch. wybrzeże Indii od Cieśniny Palk po ujście rz. Kistna; palmy kokosowe, uprawa ryżu; największy port Madras. KORONA [łac.]: 1) ozdoba głowy z metalu szlachetnego, wysadzana drogimi kamieniami, symbol władzy król. lub książęcej. Wykształciła się z -»diademu we wczesnym średniowieczu według wzorów bizantyjskich; 2) jednostka monetarna w Austro-Węgrzech =* “ 100 halerzy; obecnie k. obowiązują w Czechosłowacji, Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji (-»monetarne jednostki, zest.); 3) bot. wewn. okółek -»okwiatu utworzony z wolnych lub zrośniętych barwnych płatków; 4) k. słoneczna, zewn. warstwa atmosfery Słońca rozpościerająca się na odległość kilku jego średnic, słabo świecąca, widoczna gołym okiem tylko w czasie całkowitych zaćmień Słońca; tabl. 9; 5) Korona Północna, Corona Borealis — gwiazdozbiór nieba pn.; zob. niebo (mapa). KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO, od poi. XIV w. nazwa używana zwykle na określenie ogółu ziem podległych władzy króla poi.; w okresie unii pol.-litew. Koroną nazywano Królestwo Polskie w przeciwstawieniu do W. Księstwa Litewskiego. KORONKA: 1) także staropol.: forboty i antolarz, tkanina ażurowa używana do ozdoby strojów i bielizny, powstaje przez krzyżowanie, wiązanie i dzierganie nici lnianych, jedwabnych, bawełnianych lub metalowych. Rozróżniamy: k siatkowe — wiązane iglicą i kołeczkiem, z wyszywanym ornamentem; igłowe — dziergane igłą, szydełkowe, klockowe — wiązane za pomocą szpilek i klocków, frywolitki — czółenkiem, oraz na drutach; 2) techn. k. wiertnicza, wymienne zębate ostrze wrębiarek udarowych lub wiertarek górniczych; także narzędzie wiertnicze, przeważnie rurowe lub do urabiania skał za pomocą wiercenia obrotowego; 3) med. k. zębowa, ochrona korony zęba, sporządzona z metalu lub masy, osadzona na KÓRONOGRAF [łac.-gr.], przyrząd astr. pozwalający fotografować koronę słoneczną poza całkowitymi zaćmieniami Słońca; ogólniej — każdy przyrząd do fotografowania korony słonecznej. KORONOWO, m , pow. i woj. bydg., nad Brdą; 6000 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż.; dwa kościoły z XIV w.; przystań kajakowa. 1410 zwycięska bitwa z Krzyżakami. KOROŚEC Anton (1872—1940), polityk jugosł. (Słoweniec), wielokrotny minister, premier 1928, kleryka! 1 rKOlioTYNSKI Władysław (1866—1924), dziennikarz i publicysta; autor przyczynków do dziejów Warszawy. KOROWANIE, zdejmowanie ze ściętych drzew kory z pozostawieniem łyka (k. na czerwono) lub wraz z łykiem (k. na biało). KOROWIEC SOSNOWY, rozwałek sosnowy, Aradus cinnamomeus — owad z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych; szkodnik młodych sosen; przesiaduje pod łuskami kory w dolnej części pnia i wysysa soki z miazgi. KOROWINA, martwica korkowa — zewnętrzne spękane, obumarłe warstwy kory u drzew. KOROZJA [łac.]: 1) techn. rozpoczynające się na powierzchni i postępujące w głąb destrukc. zmiany tworzywa (np. ceramicznego, drewna, a zwł. metali i ich stopów) wywołane przez otaczające środowisko; zależnie od procesu powodującego k. rozróżnia się: a) k. chemiczną, np. chem. działanie gazów prowadzące do powstania lotnych związków, b) k. elektrochemiczną, zachodzącą pod wpływem elektrolitu, np. rozpuszczanie metali w kwasach; zależnie od rodzaju zniszczenia k. dzieli się na: a) k. równomierną (całkowitą), występującą na całej pow. materiału (mało niebezpieczna), b) k. miejscową (lokalną), zachodzącą w niektórych punktach (niebezpieczna), c) k. międzykrystaliczną (najgroźniejsza), d) k. selektywną, np. rozpuszczanie jednego składnika stopu. Wałka z k. polega na doborze  447 odpowiedniego materiału (zależnie od środowiska) oraz nu stosowaniu -►powłok ochronnych, wykładzin itp.; 2) geol. a) wytrawianie i rozpuszczanie skał, głównie wapiennych, przez wodę, b) przetapianie skał magmowych lub ich poszczególnych minerałów przez nosvą -►magmę. KOROWKI, Schizoneura, niewielkie owady z rodziny mszyc; tu należy korówka wełnista (Schizoneura lonicera), pospolity szkodnik sadów. KORPORACJA [łac.], stowarzyszenie ludzi tego samego zawodu lub związanych wspólnym celem, posiadające „osobowość prawną“; rozpowszechnione w średniowieczu korporacje, jak uniwersytety, gildie kupieckie, cechy rzemieśl., stały się ważną formą życia społ.; k. studenckie, powstałe w Niemczech po 1815, reprezentowały początkowo ideologię nar. i liber.; po r. 1870 nabrały charakteru nacjonalist.; formy organiz., zwyczaje i odznaki niem. „burszów“ znalazły naśladowców w sąsiednich krajach, także w międzywoj. Polsce. KORPÓRACJON1ZM, kierunek społ.-ekon., zgodnie z którym podstawą państwa powinny być korporacje łączące w grupy zawodowe zarówno pracodawców, jak i robotników; k. jest oparty na solidaryzmie; popierany przez kościół katol., który opowiadał się za k w encyklikach papieskich; korporacyjne państwo, koncepcja, której dał początek system wprowadzony 1922 we Włoszech faszystowskich; 1926 zostały powołane zrzeszenia pracodawców i pracowników; wł. model państwa korporacyjnego został przyjęty przez F. Franco przy reorganizacji gospodarstwa nar. Hiszpanii; koncepcja państwa korporacyjnego została przyjęta także przez A Salazara w Portugalii. KORPUS [łac. corpus — ciało]: 1) tułów człowieka lub zwierzęcia; 2) kadłub maszyny lub szkielet cewki; 3) k. dyplomatyczny, ogół przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw, akredytowanych w danym kraju; 4) jednostka wojsk., związek taktyczny wojsk składający się z kilku dywizji, zwykle wchodzi w skład armii; 5) k. pluźny, część pługa składająca się z lemiesza, odkładnicy, słupicy i płozu. KORPUS GÓRNICZY, 1817 organizacja pracowników zatrudnionych w górnictwie i hutnictwie rządowym Królestwa Pol.; po złożeniu przysięgi obowiązywała praca przymusowa; członkowie K. G. wolni byli od podatków osobistych i służby wojskowej. KORPUS KADETÓW: 1) zal. 1765 przez króla Stanisława Augusta w Warszawie, zwany też Szkołą Rycerską; komendantem jej był ks. Adam Czartoryski, wychowankami m. in. Kościuszko, Kniaziewicz, Niemcewicz; 2) w okresie międzywoj. szkoła średnia z internatem, przygotowująca kandydatów na oficerów zawód.; 3) w Polsce ludowej K. K. Korpusu Bezp. Wewnętrznego, zlikwidowany 1956. KORPUSKUŁA [łac.], dziś nie używany synonim cząstki; korpuskularna teoria -►światło. KORPUS OCHRONY POGRANICZA (KOP), utworzone 1924 specjalne oddziały wojsk., przeznaczone do ochrony wsch. granic Polski; podlegał ministrowi spraw wewnętrznych. KORROBORI, tańce, śpiew, pantomima u ludów Australii, organizowane zwłaszcza w czasie pełni księżyca, niekiedy mają charakter sakralny. KORSAK: 1) Tadeusz (1741—94), sędzia ziemski wileński; poseł na Sejm Czteroletni; domagał się zwiększenia liczebności wojska; uczestnik insurekcji 1794; poległ na Pradze; 2) Rajmund (1767—1817), poeta-żolnierz; poemat satyr. Bibejka czyli Garniec, tragedia Brutus i Kasjusz; 3) Julian (1807—55), poeta, tłumacz; zaprzyjaźniony z A. Mickiewiczem; Poezje, Nowe poezje, przekłady W. Szekspira, F. Schillera, G. 	Byrona. KÓRSARSTWO iwł.l. kanerstwo fhol.l — zabór statków i ładunków nieprzyjacielskiej floty handl., dokonywany przez uzbrojone statki handl., działające z upoważnienia swego rządu, na podstawie patentów król. lub miejskich (tzw. listów kaperskich); k. rozwinęło się szczególnie w XVI—XVIII w., zakazane zostało na konferencji paryskiej 1856; w Polsce tworzono flotę kaperską 1517—20, a zwłaszcza 1561—71 pzreciw żegludze narewskiej; korsarz, kaper — dowódca lub członek załogi statku korsars.; statek korsarski. Zob. też pirat. KORSO [wł.]: 1) szeroka ulica miasta, miejsce spacerów i przejażdżek; 2) karnawałowa defilada ozdobionych i ukwieconych pojazdów; 3) we Włoszech wyścigi koni bez jeźdźców. KORSUŃ SZEWCZENKOWSKI (d. Korsuń), m. w Ukr. SRR nad rzeką Roś w obwodzie czerkaskim; 26 V 1648 wojska poi. pokonane zostały przez Kozaków pod wodzą Chmielnickiego; w lutym i marcu 1944 armia radź. okrążyła tu 10 dywizji niemieckich. KORSYKA, wyspa na M. Śródziemnym należąca do Francji; 8720 km2, 224 000 mieszk. (1951); kraj gó¬ KORZENIOWSKI rzysty (najwyższ” szczyt Monte Cinto 2710 m), porośnięty częściowo lasami i zaroślami; hod. owiec; na wybrzeżach gospodarka rolna (winorośl, cytrusy, oliwki); gł. m. Ajaccio (stoi.), Bastía, Calvi. — \V starożytności kolonia fenicka, potem kartag., od 238 p. n. e. pod panowaniem Rzymu; 1300—1768 opanowana przez Genuę, po czym odstąpiona Francji; podczas II wojny świat. 1940—43 pod okupacją włoską. Ojczyzna Napoleona I. KORT [ang.], plac do gry w tenisa, o nawierzchni ziemnej, trawiastej, drewnianej lub betonowej. KORTA DYSZA, żegl. pierścień otaczający śrubę napędową; zwiększa jej sprawność, chroni przed lodem. KORTEZY [hiszp.], nazwa parlamentu w Hiszpanii i Portugalii; w średniowieczu przed zjednoczeniem Hiszpanii zgromadzenie stanowe w krajch Piw. Iberyjskiego (Aragonia, Kastylia, Leon). KORTIKOSTERONY, sterydy wytwarzane przez korę nadnerczy; pełnią doniosłą rolę w organizmach, regulując gospodarkę wodną i mineralną. KORTRIJK -►Courtrai. KORTYNA [łac.], med. fizjologicznie czynny wyciąg z kory nadnerczy, stosowany w leczeniu choroby Addisona. KORUND, minerał; tlenek glinu; odznacza się dużą twardością; przezroczyste zabarwione odmiany są cenionymi Kamieniami szlachetnymi: k. czerwony — rubin, k. niebieski — szafir, niekiedy bezbarwny — biały szafir (rubin i szafir otrzymuje się dziś również sztucznie); drobnoziarnista odmiana zanieczyszczona tlenkami żelaza nosi nazwę szmerglu; stosowana jako materiał ścierny. Tabl. VIII. KORUPCJA [łac.]: 1) zepsucie, demoralizacja; 2) przekupstwo, sprzedajność. KORWETA [fr.]: 1) mniejszy, typu fregaty, handl. lub woj. żaglowiec zwiadowczy z jednym pokładem działowym; 2) ostatnio mały eskortowy okręt woj. używany do zwalczania okrętów podwodnych. KORWIN Jan -Hunyadi. KORYFEUSZ [gr.]: 1) przodownik chóru w dramacie starogr.; 2) w balecie tancerz prowadzący zespól; 3) potocznie człowiek przodujący w jakiejś dziedzinie nauki, sztuki itp. KÓRYNCKa ZATOKA, część M. Jońskiego wcinająca się ok. 130 km w głąb zach. wybrzeża Grecji. KORYNCKI KANAŁ (Korinthiakós Kanáli), w Grecji; łączy M. Egejskie z M. Jońskim (Zat. Koryncką); dł. 6,3 km, głęb. 6,8 m; obecnie mało używany (zamulony). KORYNCKI STYL -►porządek architektoniczny. KORYNNA (VI/V w. p. n. e.), gr. poetka lir. z Tanagry (Beocja), rywalka Pindara; z utworów zachowały się tylko fragmenty. KORYNT (Korinthos), m. i port na Peloponezie d. Grecja), nad Kan. Korynckim; 17 700 mieszk. 951); eksport rodzynek, jedwabiu i cytrusów. KORYNTKI, drobne ciemne rodzynki; nazwa od m. 	Korynt. KORYTO RZEKI, zagłębienie, którym płynie rzeka przy normalnym stanie wody; przy najniższych stanach woda nie wypełnia całkowicie koryta. KORYTOWSKI Witold (1850—1923). prawnik, finansista, konserwatywny polityk; 1906—08, austr. minister skarbu; 1913—15 namiestnik Galicji. KORZEC, m. w Ukr. SRR; od 1788 istniała tu należąca do Czartoryskich wielka manufaktura sukienna (ok. 300 robotników), manufaktura fajansu, porcelany i inne. KORZEC: 1) dawna poi. miara pojemności różnej wielkości = ok. 128 litrów; 2) miara ciężaru = 6 pudów = 98,28 kg; 3) obecnie potocznie na wsi = centnar metryczny. KORZELIŃSKI Seweryn (zm. 1876), podróżnik po Australii, emigrant po powstaniu 1831; Opis podróiy do Australii, pobytu tamże od r. 1852 do 1856, Wyspa Jersey — Podróż do wysp w kanale la Manche. KORZENIONOZKI, Phizopoda, gromada pierwotniaków; jako narządy ruchu i do pobierania pokarmu służą nibynóżki (pseudopodia); u niektórych form występują nadto wici; należą tu rzędy: pełzaki, tekameby, otwornice. słonecznice i promienice. KORZENIOWSKI: 1) Józef, pseud. Ambrożkiewicz (1797—1863), pisarz i pedagog, organizator Szkoły Głównej; utworami swymi wytyczył nowe drogi krajowej twórczości dram., przetworzył komedię typów na komedię charakterów, w powieściach dal rcalist. obrazy z życia obyczajów, drobnej szlachty; Wąsy i peruka, Majątek albo imię, Mnich, Karpaccy górale, Spekulant, Kollokacja, Kretcni; 2) Apollo (1820—69), ojciec Josepha Conrada, działacz rewolucyjny, zesłaniec, poeta, dramaturg, tłumacz, autor Komedii, 8  KORZENNE WYSPY Pierwszego aktu; 3) Józef Teodob Konrad -»-Conrad Joseph. KORZENNE WYSPY -»Molukki. KORZEŃ, podziemny narząd rośliny; pobiera wodę z solami mineralnymi z gleby oraz przytwierdza roślinę do podłoża; rozróżniamy: k. główne (k. palowy), boczne, spichrzowe (gromadzą zapasy, np. burak, marchew), oddechowe, tzw. pneumatofory (u podzwrotnikowych roślin błotnych, np. u cypryśnika: wznoszą się ponad powierzchnię wody i dostarczają powietrza częściom zanurzonym), k. przybyszowe (wyrastają z pędu), k. podporowe — podpierające pędy nadziemne, k. powietrzne — zwisające z pędów roślin okolic podzwrotnikowych, np. u filodendrona. Budowa pierwotna korzen i a, układ tkanek w k. w pierwszym okresie życia J. Korzeniowski Budowa korzenia roślin jedno- i dwuliściennych (schemat): A — początek przyrostu wtórnego, B — budowa wtórna (walec osiowy); X — epiderma, ił — kora pierwotna, 3 — endoderma, 4 — perycykl, 5 — kambium, 6 — wiązka sitowa, 7 — wiązka naczyniowa, 8 — łyko wtórne, 9 — drewno wtórne rośliny; powstaje on bezpośrednio ze stożków wzrostu; budowa wtórna korzenia, układ tkanek w k. powstały wskutek działalności -»-kambium i -»fellogenu. Zob. też łodyga. KORZON Tadeusz (1839—1918), historyk poi.; przedstawiciel hist. szkoły warszawskiej; zwalczał szkolę krakowską i jej pe-’ symistyczny pogląd na dzieje Polski; od 1897 kierownik Biblioteki Zamoyskich w Warszawie; Dola i niedola J. Sobieskiego; Wewnętrzne dzieje Polski za St. Augusta. KORZONKI NERWOWE, wypustki osiowe (neuryty) nerwów rdzeniowych; k. n. zapalenie (vadiculitis), najczęściej dotyczy korzonków lędźwiowo-krzyżowych; powstaje z powodu stanu zapalnego lub mechanicznego ucisku k. n., albo na tle gośćca; wywołuje przewlekłe, okresowo zaostrzające się bóle. KOS Milko (ur. 1892), historyk jugosl., prof. uniw. w Lublanie; członek Sloweń. Akademii Nauk; Zgodooina Slovencev (Historia Słoweńców); Virł za zgodooino Slovencev (Źródła do dziejów słoweńskich). KOS, Turdtis merula, ptak z rzędu wróblowatych; lasy i parki Europy, Azji środk. i Afryki pn.; dł. 27 cm, rozpiętość skrzydeł 40 cm; samiec czarny z żółtym dziobem; pięknie śpiewa. KOSACIEC, Iris, rodzaj dzikich i ogrodowych bylin z rodziny kosaćcowatych, rzędu liliowych; kłącza, mieczowate liście oraz okazałe kwiaty; nad brzegami wód — k. żółty (J. pseudoacorus), leczniczy i trujący; na łąkach i w zaroślach — k. syberyjski (i. sibirica), chroniony. Tabl. XV. 448 KOSARZE, Opiliones, rząd z gromady pajęczaków; ciało beczulkowate, niewielkie (około kilku mm dl.), bez przewężenia między glowotułowiem i tułowiem; nogi cieniutkie, b. długie, kruche; przeważnie roślinożerne; jeden z gatunków spotykany w mieszkaniach. KOSER, rodzaj sierpa, duży nóż o zakrzywionym ostrzu, na krótkim trzonku; służył do trzebieży lasów, cięcia winnic; na Slowiańszczyżnie znany już we wczesnym średniowieczu, używany do dziś w Serbii. KOSIAKIEWICZ Wincenty (1860—1918); powieściopisarz, nowelista, poeta; Bawełna, Rick ł Rock, Poezje. KOSIARKA, maszyna rolnicza do koszenia traw i zielonek; ciągniona końmi lub ciągnikiem. (Rys.). KOSIARZE -»Orion. KOSIBA Aleksander (ur. 1901), geograf, prof. Uniw. Wrocł.; specjalista z zakresu klimatologii i glacjologu, uczestnik wielu wypraw polarnych. KOSIŃSKI Adam Amilkar (1814—93), powieściopisarz: Powieści i opowiadania żołnierskie, Magnaci i szlachta, Obrazki dawne i tegoczesne. KOSKOWSKI Bolesław (1870—1938), dziennikarz; początkowo redaktor „Gazety Polskiej“, od 1911 czołowy publicysta „Kuriera Warszawskiego“. KOSMAS (Cosmas), (ok. 1045—1125), kanonik praski; kronikarz czes.; Kronika Czechów. KOSMATKA, Luzula, rodzaj bylin z rodziny sitowatych z pokroju podobnych do traw. KOSMETYKA [gr.], higiena i upiększanie ciała, a zwłaszcza skóry, paznokci, włosów; k. lecznicza stosuje masaże, zabiegi fizykoterapeutyczne, kremy, usuwa nabyte i wrodzone zniekształcenia skóry, jej ubytki (chirurgia estetyczna). KOSMICZNA PRĘDKOŚĆ, prędkość ok. 8 km/sek (tj. ok. 28 800 km/godz) — tzw. pierwsza k. p. — z jaką powinno poruszać się ciało (np. -»-satelita) względem Ziemi, żeby wiecznie krążyć dokoła niej; prędkość ok. 11,2 km/sek (tj. ok. 40 320 km/godz) — tzw. druga k. 	p. — pozwala ciału na oderwanie się od globu ziemskiego i w konsekwencji dotarcie do innej planety. KOSMICZNA STACJA, sztuczny satelita o odpowiedniej wielkości i budowie, wraz z załogą ludzką oraz rozmaitymi laboratoriami nauk., krążący dokoła Ziemi z prędkością ok. 8 km/sek i służący m. in. jako pierwszy etap w podróżach międzyplanetarnych. Według jednego z istniejących projektów budowy (W. Brauna) k. s. ma mieć kształt pierścienia o średnicy ok. 90 m i obracać się dokoła osi prostopadłej do płaszczyzny pierścienia w celu wywołania „sztucznego ciężaru“ (wskutek powstania siły odśrodkowej). KOSMICZNE PROMIENIE, b. przenikliwe promieniowanie dochodzące do Ziemi z przestrzeni pozaziemskich. Pierwotne promieniowanie, dochodzące do górnych warstw atmosfery, składa się w przybliżeniu z 67'/ł protonów, 30°/o cząstek alfa, resztę stanowią cięższe jądra atomowe; cząstki te. wpadając do atmosfery z b. wielką energią i zderzając się z atomami, wytwarzają liczne wtórne cząstki, tzw. wtórne k. p., składające się z elektronów, różnego rodzaju mezonów, protonów i fotonów; strumienie tak powstałych cząstek, rozchodzące się wachlarzowa to, noszą nazwę pęków k. p. KOSMICZNY PYŁ, drobne ciała stale występujące w -»materii międzygwiazdowej. KOSMINSK1 Jewgienij A. (ur. 1886), wybitny historyk radź., mediewista; członek Akad. Nauk ZSRR; prace z historii Anglii. T. Korzon Kosiarka  449 KOSMOCONIA [gr.], nauka o pochodzeniu i ewolucji poszczególnych ciał niebieskich oraz wszechświata traktowanego jako całość; dawniej k. zajmowała się głównie tworzeniem hipotez opartych na odkrytych prnwach naukowych; obecnie za główne zadanie k. uważa sie interpretację dużej liczby faktów obserwacyjnych dotyczących ewolucji we wszechświccie. KOSMOGRAFIA Igr.], opisowy wstęp do astronomii, zbiór elementarnych wiadomości astronomicznych. KOSMOLOGIA [gr.], dziedzina wiedzy z pogranicza fizyki i astronomii zajmująca się ogólnymi wiadomościami o budowie wszechświata oraz prawami rządzącymi nim jako całością. KOSMOPOLITYZM [gr.], postawa, pogląd przyjmujący cały świat za ojczyznę człowieka, pomniejszający wartości kultury nar.; kosmopolita, człowiek uważający się za obywatela całego świata; kosmopolityczny, biol. gatunek zwierzęcia lub rośliny rozpowszechniony na całej Ziemi, gdzie tylko znajduje właściwe mu środowisko. KOSMOS [gr.]: 1) wszechświat, świat wraz ze wszystkimi zawartymi w nim gwiazdami i gwiazdozbiorami; 2) w teorii względności czterowymiarowa czasoprzestrzeń (tzw. świat Minkowskiego); jej punkty określone są za pomocą trzech współrzędnych (-►geometria) przestrzennych, *, y, z, oraz jednej współrzędnej czasowej t. KOSMOTRON —bcwatron. KOSMOWSKA Irena (1880—1945), nauczycielka, działaczka polit., publicystka; posłanka na sejm z ramienia „Wyzwolenia"; wspólredaktorka i organizatorka „Zarania". KOSODRZEWINA -sosna. KOSOWE POLE (Kosovo Polje), dolina w Alpach Dynarskich, południowa Serbia (Jugosławia); miejsce bitwy 1389, zakończone* klęska Serbów zadaną im przez Turków; bitwa ta spowodowała upadek niepodległości serbskiej. KOSOWO-METOHIJA (Kosovo-Metohija), obwód autonom. w Jugosławii (pd. Serbia); 10 690 km*, 809 000 mieszk. (1953), znaczna część ludności Albańczycy; kraina roln. (pszenica, kukurydza, żyto, jęczmień, owies); ogrodnictwo, sadownictwo, winnice, uprawa tytoniu; w górach hod. owiec, kóz; kopalnie cynku, ołowiu (Mitrovica), magnezu, węgla brun., na pd. chromu; przemysł metal.; produkcja dywanów; gł. m. Priłtina. KOSSAK, rodzina malarzy: 1) Juliusz (1824—99), liczne akwarele, sceny batalist., rodzaj., konie; znako- L. Kossuth J. Kossak W. Kossak mity ilustrator; tabl. 63; 2) Wojciech (1857—1942), syn J.; obrazy batalist., rodzaj, i portrety; współtwórca panoram Bitwa pod Racławicami ś Przejście wojsk Napoleona I przez Berezynę. KOSSAKOWSKI: 1) Korwin Józef (1738—94), biskup inflancki, polityk i pisarz; 1793 jeden z przywódców Targowicy na Litwie; powieszony przez lud Warszawy; 2) Szymon (1742—94), hetman w. lit., uczestnik konfederacji barskiej; przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego; od 1790 w wojsku rosyjskim, jeden z przywódców Targowicy na Litwie; powieszony z wyroku sądu powstańczego w Wilnie. KOSSAK-SZCZUCKA (Szatkowska) Zofia (ur. 1890), pisarka kat., w okresie okupacji hitl. działaczka konspir., 1945—57 na emigracji, autorka znanych powieści hist. Szaleńcy Boty, Złota wolność, Legnickie pole, Krzyżowcy. KOSSINNA Gustaf (1858—1931), archeolog nlem.; twórca metody etnicznej, którą stosował do koncepcji nacjonalistycznej. KOSSUTH [kęszut] Lśjos (1802—94), węg. mąż stanu; bohater narodowy, przywódca partii niepodległość., R9 Mała Enc. Powsz. PWN KOSTRZYN organizator i wódz rewolucji 1848—49; przez kilka miesięcy 1849 był głową państwa: proklamował niepodległość Węgier; po upadku rewolucji na emigracji. KOSTA, właśc. Chetagurow Konstantin L. (1863— 1906), pisarz osetyński, poeta, publicysta i działacz spoi.; w jego twórczości dominują wpływy ustnej lud. poezji osetyńskiej oraz N. Niekrasowa i ros. lit. narodnickiej. KOSTANECKI Stanisław (1860—1910), chemik, prof. Uniw. w Bernie szwajc.; prace z chemii barwników; zbadał skład i dokonał syntezy długiego szeregu barwników rośl. z grupy flawonu i flawonolu. KOSTA RIKA -Costa Rica. KOSTECZKI SŁUCHOWE, 3 drobne kości (młoteczek, kowadełko, strzemiączko) w uchu środk.; k. s. tworzą łańcuch wzmacniający drgania błony bębenkowej, które przenoszą do ucna wewn., gdzie leżą zakończenia nerwu słuchowego. KOSTERA, Ostracion comutum, ryba płytkich mórz tropikalnych; dl. do 30 cm; ciało pokryte zwartym pancerzem z sześciokątnych płyt kostnych; nieopancerzone są tylko płetwy i mały pyszczek. KOStIC Laza (1841—1910), serb. poeta romant.; wyrażał bunt przeciw rzeczywistości, czerpał tematy z pieśni lud.; poezje, dramat Pera Segedinac. KOSTIUMOLOGIA [łac.-gr.J, nauka o historii ubiorów i strojów oraz ich zastosowaniu w różnych dziedzinach życia. KOSTKA Jan (?—1581), wojewoda sandom.; przewodniczący Komisji Morskiej powstałej 1568; miał wpływ na Zygmunta Augusta; po ucieczce Walezego jeden z kandydatów do tronu polskiego. KOSTKA: 1) anat. zgrubiały wyrostek dolnego końca kości podudzia; k. boczna jest zakończeniem kości strzałkowej; k. przyśrodkowa należy do kości piszczelowej; 2) techn. asortyment węgla. KOSTNOSZKIELETOWE RYBY, Osteichthues, podgromada ryb o szkielecie kostniejącym lub kostnym; należą tu liczne grupy, jak: kostołuskie, dwudyszne, trzonopłetwe. kościste. KOSTOŁUSKIE RYBY, Holostei, grupa ryb kostnoszkieletowych, stanowiąca przejście od ryb chrzęstnoszkieletowych do właściwych ryb kościstych; nieliczne gatunki w Ameryce Pn. i na Kubie (Amia, Lepidosteus). KOSTOMAROW Mykoła I. (1817—85), historyk ukr. piszący po ros., członek organizacji rewol. Bractwo Cyrylo-Metodyjskie w Kijowie; Bogdan Chmielnickij, Poslednije gody Rieczi Pospolitoj. KOSTROMA, m. obw. w Ros. SRR, port nad górną Wołgą; 156 000 mieszk. (1956); instytut włókien.; przemysł włókien, (szczególnie lniarski), stoczn.; fabryki: koparek, igieł dla przemysłu włókien., obuwia, sklejek. KOSTRZEWA Wera -Koszutska Maria. KOSTRZEWA, Festuca, rodzaj —traw luźno- lub zbitokępkowych; dobrą trawą pastewną jest k. łąkowa (F. pratense); na podmokłych łąkach rośnie bardzo duża k. trzcinowa (F. arundinacea); na suchych pastwiskach występuje k. owcza (F. ovina). KOSTRZEWSKl: 1) Franciszek (1826—1911), rysownik i malarz, popularny ilustrator i karykaturzysta; prace swoje zamieszczał w czasopismach, m. in. w „Tygodniku Ilustrowanym"; malował też olejne obrazy rodzaj, i pejzaże; 2) Józef (ur. 1865), wybitny archeolog, prof. Uniw. Pozn.; główny szermierz teorii autochtonizmu Słowian w dorzeczu Odry i Wisły, autor ok. 700 prac; 3) Józef (ur. 1883), lekarz epidemiolog, kier. Kliniki Chorób Zakaźnych Akad. Med. w Krakowie. KOSTRZYN, m., pow. gorzowski, woj. zielonog., nad pr. brzegiem Warty; 2900 mieszk. (1956); fabr. celulozy wiskozowej; węzeł dróg wodo. i ląd., port rzeczny. — Wczesnohisto- F. Kostrzewski  KOSTRZYŃ ryczny gród Polan, 1945 {eden z ostatnich punktów obrony hitlerowskiej, b. zniszczony. KOSTRZYN, m.. pow. średzki, woj. pozn., na Wysoczyżnie Gnieźn., nad Strugą; 8900 mieszk. (1956); przem. drzewny i spoż.; póżnogot kościół z XVI w. KOSYK Mato (1858—1940;, największy poeta dolnolużycki; patriotyzm, slowianofilstwo, nuta ludowa w epice: Serbska swajżba w Błotach (Serbskie wesele w Biotach) i w liryce: Zb&rka doltwserbskich pesnjów (Zbiór pieśni dolnoserbskich); zmarł w Ameryce Pn. KOSYNIER, żołnierz uzbrojony w kosę osadzoną pionowo na drzewcu (na sztorc); w Polsce w powstaniach: 1794, 1831, 1848 i 1863. TabL XII. KOSZ [tur.], tatarski obóz wojsk, podczas wyprawy woj., stanowiący podstawę do wypraw poszczególnych czambułów; także warowny obóz kozaków na Siczy Zaporoskiej. KOSZALIN, m. woj. i pow., pow. miejski, na Pobrzeżu Bałtyckim, 10 km od morza, nad Dersęciną wpadającą do jez. Jamno; 37 500 mieszk. (1956); przemysł: przetw. rybny, przetw. rolny, metal., drzewny, chem., cegielnie; ośrodek kult i turyst, węzeł kol.; gotycka bazylika, ślady walów i fos. KOSZALIŃSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje środk. części Pobrzeża Bałtyckiego i Pojez. Pomorskiego, 17 774 km*, 632 000 mieszk. (1956); gęstość zaluan. 36 osób na 1 km*, w miastach 40,1*1» ogółu ludności; obszar rolniczo-hodowlano-leśny, słabo uprzemysłowiony; gleby mało urodzajne, duży kompleks lasów — Puszcza nad Drawą, użytki rolne zajmują 56,7'/t, lasy 31,8*/ł ogółu pow. woj.; liczne krótkie rz. wpadające do Bałtyku wykorzystywane energetycznie, duże {ez. przybrzeżne (Łebsko i Gardno), wiele jez. na ’ojez,; przemysł (drzewny z fabryką zapałek w Sianowie, spoż. z przetwórczorybnym, roszamie lnu) zatrudnia 1,1*/» ogółu ludności, gł. ośrodki przemysłu; Słupsk, Koszalin, Białogard, Szczecinek, Kołobrzeg, Darłowo i Ustka, trzy ostatnie są równocześnie portami handl. i rybac.; nad morzem kąpieliska, wewnątrz woj. miejscowości o znaczeniu wypoczynkowym i turyst.-sport. (Połczyn Zdrój, Drawsko); obszar komunik, dobrze zainwestowany. KOSZAR, koszara — przestawiane ogrodzenie na pastwisku, zwłaszcza górskim, do przetrzymywania nocą owiec; przesuwając k. co parę dni na inne miejsce (koszarowanie) stopniowo nawozi się całe pastwisko. KOSZA TKA, Dyromys nitedula, gryzoń z rodziny —-pilchowatych; lasy liściaste i mieszane środk. Europy i środk. Azji; w Polsce na pd. i wsch.; dl. ciała 9—12 cm; roślinożerna; zimę przesypia. KOSZCZYC-WITKIEWICZ Jan (1881—1958), architekt, prof. Polit. Warsz., członek PAN. KOSZE NI LA [hiszp.], Coccus cactł, meksyk, owad z rzędu pluskwiaków równoskrzydłych, hodowany dawniej dla cennego purpurowego barwnika, otrzymywanego z samic tego gatunku. v KOSZER [hebr.J, u żydów rytualnie czysty, dozwolony do użytku. KOSZEWOJ Oleg W. (1926—43), Bohater Związku Radzieckiego, jeden z przywódców podziemnej organizacji komsomolskiej „Młoda Gwardia**, działającej na tyłach wojsk hitler. w Krasnodonie; zamordowany przez hitlerowców. -i KOSZOWY ATAMAN -ataman. KOSZTY, sumy pieniężne wydatkowane na dany przedmiot, nakłady pieniężne na dany cel; ekon. wszystkie nakłady pracy spoŁ ponoszone przez przedsiębiorstwo na wytworzenie danego produktu, wyrażone w pieniądzach; społ. koszSr produkcji obejmują wyatki na środki produkcji (odpisy amortyzacyjne z tytułu zużycia środków trwałych, surowce itp.) i na siłę roboczą (płace pracowników); k. można podzielić na k. stałe, których wysokość jest niezależna od rozmiarów produkcji w danym zakładzie i k. zmienne, zmieniające się zależnie od rozmiarów produkcji. KOSZUTSKA Maria, pseud. Kostrzewa Wera (1879—1939), czołowa działaczką poi. ruchu rewolucyjnego, uczestniczka' rewolucji 1905; jako członek PPS M. Koszutska 450 stała na czele lewicowego jej odłamu, od 1906 po rozłamie w tej partii członek CKR PPS-Lewicy, od 1918 — KC KPP, do 1933 członek Biura Polit.; odegrała wybitną rolę w kształtowaniu linii politycznej partii, zwłaszcza w pierwszym okresie; od 1922 na emigracji, przeważnie w ZSRR, skazana na podstawie fałszywego oskarżenia, zmarła, pośmiertnie zrehabilitowana. KOSZYCE (KoSice), m., gl. ośrodek wsch. Słowacji; 77 800 mieszk. (1955); budowle średniow. z XIV w.; siedziba biskupstwa; przemysł maszyn., włókien.; w okolicy kopalnie magnezytów i źródła miner. — 1374 wydany przez Ludwika Węgierskiego przywilej dla szlachty poi., m. in. zmniejszający obciążenia podatkowe do 2 gr z łanu chłopskiego. — Koszycki program z 4 III 1945, deklaracja programowa pierwszego rządu wyzwolonej Czechosłowacji, zapowiadająca utworzenie lud.-demokr. państwa dwu równouprawnionych narodów, Czechów i Słowaków. KOSZYCZEK -«-kwiatostan. KOSZYKÓWKA, gra, której celem jest wrzucenie piłki do kosza; czas gry 2 X 20 min. KOŚCIAŁKOWSKI-ZYNDRAM Marian (1892—1946), polityk, działacz sanac., 1914—18 w POW, od 1922 poseł na sejm z „Wyzwolenia“, następnie w założonym wraz z K. Bartlem Klubie Pracy, od 1928 wiceprezes BBWR, dwukrotnie minister, 1935—38 premier; od 1939 na emigracji. KOŚCIAN, m. pow., woj. pozn., w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej, nad Obrą; 14 300 mieszk. (1956); przemysł spoż., drzewny; fabr. maszyn roln.; kościoły z XIV, z przełomu XV i XVI oraz z XVII w. KOŚCIEC, szkielet — anat. układ kostny. KOŚCIELEC, masyw w Tatrach Wysokich w obrębie Doliny Gąsienicowej, wys. 2160 m; oddzielony od Małego Kościelca (1873 m) przeł. Karb (1853). KOŚCIELECKI Andrzej (?—1515), podskarbi kor., kasztelan biecki; wprowadził pożyteczne innowacje w żupnictwie solnym. KOŚCIELISKA DOLINA, rozległa dolina w Tatrach Zach. dl. ok. 8 km; w dolnej części wąska z trzema bramami (Raptowicką, Kraszewskiego i Kantaka); piękne formy erozji i wietrzenia, zjawiska krasowe (wywierzyska, jaskinie); liczne hale i polany; turyst. zagospodarowana; w górnej części (okolica Stawu Smreczyńskiego) rezerwat ścisły. KOŚCIELISKO, stare osiedle podtatrzańskie, na wsch. od Zakopanego, na stokach Gubałówki i Palenicy; 2200 mieszk. (1956); rozbudowujący się ośrodek sanat.-uzdrowisk.; drewniany kościół w stylu podhalańskim; tereny narciarskie. KOŚCIELNA OŚWIATA, oświata dominująca w średniowieczu, oparta na monopolu duchowieństwa na nauczanie i wychowanie szkolne; nauczane przedmioty (septem artes liberales) podporządkowane były religii; w XVI—XVII w. reformacja i humanizm prowadziły walkę ze Szkolnictwem kość. i scholastycznym systemem nauczania; zał. 1543 zakon jezuitów odzyskał w niektórych krajach, m. in. i w Polsce, monopol kościoła w zakresie wychowania; decydujący wpływ kościoła na szkolnictwo przełamano ostatecznie w XVIII w. KOSCIELSKI Józef (1845-1911), literat, działacz polit; poseł do sejmu pras., potem członek pras. Izby Panów; zwolennik ugody z rządem praskim. KOŚCIERZYNA, m. pow., woj. gd., na Pojez. Kaszubskim; 9500 mieszk. (1956); przemysł metal, i bawełn.; podczas zaboru pruskiego ognisko polskości na Kaszubach, centrum ruchu społ. i kulturalnego. KOŚCIÓŁ [gr.]: 1) nazwa chrześcijańskich organizacji wyznaniowych, np. kościół katol., kościół ewangelicki; 2) w znaczenia węższym nazwa kościoła rzym.katol.; 3) świątynia chrześcijańska, budynek, w którym zbierają się wierni w celach kultu. ^KOŚCISTE RYBY, Teleosteł, obecnie najliczniejsza grapa ryb kostnoszkieletowych; szkielet wewn. całkowicie skostniały; płetwa ogonowa zewnętrznie symetryczna; łuski cienkie i lekkie. > KOŚCIUSZKI GÓRA (Mount Kościuszko), najwyższy szczyt w Alpach Austral., wys. 2240 m; nazwa nadana przez poi. podróżnika P. Strzeleckiego. KOŚCIUSZKO Tadeusz (1746—1817), gen., naczelnik powstania 1794, bohater poi. walk o niepodległość i demokrację; wychowanek Korpusu Kadetów; 1776—83 uczestnik wojny o wolność St Zj. Am. Pn., gen. amer., twórca fortyfikacji Saratoga i West Point; po powrocie do kraju jeden z organizatorów wojska poi., zwiększonego uchwałą Sejmu 4-letniego; 1792 w wojnie z Rosją odznaczył się pod Zieleńcami i Dubienką; po Targowicy na emigracji, udział w przygotowaniach do powstania, próba nawiązania porozumienia z rewol. rządem fr.; 1794 Najwyższy Naczelnik powstania, nar. przeciw Rosji i Prusom (-«-powstanie kościuszkowskie);  T. Kościuszko 451 pierwsze zarządzenia łagodzące dolę chłopów (-»-uniwersały); ranny w bitwie pod Maciejowicami, był w niewoli ros. do 1796, następnie na emigracji; członek republikanów poi.; przeciwny wiązaniu sprawy polskiej z Napoleonem; zmarł w Solurze w Szwajcarii; zwłoki sprowadzono do kraju i złożono na Wawelu. KOŚCIUSZKO: 1) hrabstwo w stanie Indiana (USA) ze stoi. Warszawa (Warsaw); 2) gmina w stanie Indiana; 3) gmina w stanie Teksas, wśród mieszkańców ponad 600 Polaków; 4) m. w stanie Mississippi na pn.-wsch. od lackson, ok. 4300 mieszk. KOŚĆ, oss, element składowy szkieletu kręgowców; zbudowana z tkanki kostnej, w której skład wchodzą komórki kostne i substancja międzykomórkowa; substancja ta utworzona jest z elastycznego składnika org. (osseina) silnie przepojonego solami miner., zwłaszcza wapiennymi, które nadaja k. twardość; k. od zewnątrz pokryta tkanką łączną zbitą, tzw. o k o s t n ą, która spełnia ważną rolę w odżywianiu i regeneracji kości. KOŚĆ SŁONIOWA, twarda substancja otrzymywana z zębów słoni, hipopotamów oraz mamutów; barwa biała lub żółtawa; służy do wyrobu ozdób. KOT Stanisław (ur. 1885), historyk literatury i kultury; w okresie międzywoj. prof. Uniw. Jag.; prawicowy działacz lud. i publicysta; od 1939 na emigracji w Anglii, 1941—42 ambasador rządu emigr. w ZSRR; 1945—47 ambasador PRL w Rzymie; następnie na emigracji; Historia wychowania, prace z dziedziny ideologii i doktryn polit. epoki Renesansu, m. in. monografia o A. Fryczu Modrzewskim i rozprawa Ideologia polityczna i społeczna Braci Polskich zwanych arianami. KOTARBIŃSKI: 1) Wilhelm (1849—1921), malarz; obrazy rei., mitolog., alegor.; Chrystus przed Piłatem, Śmierć Messaliny, ilustracje do Pisma św.; 2) Miłosz (1854—1945), brat W., malarz i pedagog; 3) Józef (1849—1928), aktor, teatrolog, krytyk lit.; 1900—1905 dyrektor teatru w Krakowie; współpracownik wielu czasopism. Z dziejów dramatu i komedii w teatrach warszawskich, W służbie sztuki i poezji; 4) Tadeusz (ur. 1886), filozof, twórca reizmu, prakseolog; prof. Uniw. Warsz.; doktor h. c. Uniw. Łódź., od 1957 prezes PAN; Utylitaryzm w etuce Spencera i Milla, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Logika dla prawników, Traktat o dobrej robocie. KOTELAWALA John Lioael (ur. 1897), cejloński polityk, od 1933 kilkakrotny min., od 1947 min, handlu i pracy, 1950 przewodniczący parlamentu, 1953—56 premier i min. obrony. KOTERIA [fr.j, grupa osób związanych wspólnymi interesami, klika. KOTEW, zagięty kawałek płaskownika lub pręta okrągłego do łączenia elementu bud. ze ścianą, np. belek stropowych, okładziny kamiennej. KOTEWKA ORZECH WODNY, Trapa natans, roczna roślina wodna z rodziny wiesiołkowa tych; łodyga podwodna, zakończona różyczką pływających liści, białe kwiaty i duży orzech z czterema kolcami; chroniona. KOTKA, m. w pd. Finlandii nad Zat. Fińską, gl. port eksport, kraju (drewno i jego przetwory); 28100 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, papiem., chem. KOTKA: 1) samica kota; 2) -»-bazia. Kotły T. Kotarbiński Kotewka orzech wodny; obok owoc (orzech) KOWADŁO KOTLAREWSKI Iwan P. (1769—18S8), pisarz ukr., przełamał średniow. ukr. cerk. slow. tradycję językową i pierwszy wprowadzi! do literatury ukr. żvwy ludowy język; humorystyczna trawestacja Eneidy Wergiliusza, komedia Natałka Połtawka. KOTLINA, zagłębienie terenu otoczone ze wszystkich stron wzniesieniami; rozróżniamy k. bezodpływowe i odpływowe. KOTŁAS, m. w Ros. FSRR (obw. archangielski) nad Dwiną (ośrodek zmiany transportu drewna z rzecznego na kolejowy); 10 000 mieszk. (1956); przemysł sloczn., drzewny (m. in. domki fińskie); kombinat mięsny; węzeł kolejowy. KOTŁOWNIA, pomieszczenie, często odrębny budynek, w którym zainstalowane są kotły parowe. KOTŁY, muz. instrument perkusyjny uderzany pałkami; półkulisty kocioł metalowy ma napiętą na otworze skórę, którą można przestrajać w granicach dźwięków F-f za pomocą odpowiedniego mechanizmu. W orkiestrze występuje zwykle kUka k. (2—4), każdy nastrojony na inny dźwięk. KOTOR m. i port w Jugosławii (Czarnogóra), nad Zat Kotorską (Adriatyk); 6500 mieszk. (1948); katedra romańska z IX w., średniow. forteca; do 1809 wolne miasto. KOTOWSKI Grigorij I. (1881—1925), radź. dowódca, komunista, bohater wojny domowej. KOTSIS Aleksander (1836—77), malarz; realistyczne, nastrojowe obrazy rodzaj, z życia ludu (Ostatnia chudoba, Matula umarli, Pogrzeb i wesele), portrety dzieci chłopskich, pejzaże. Tabl. VII. KOTT Jan (ur. 1914), krytyk lit., eseista, publicysta, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; eseje i felietony zebrane w tomach: Mitologia i realizm, Szkoła klasyków, Postęp i głupstwo. KOTURNY jłac.], obuwie na wysokich podeszwach, używane przez aktorów w staroż. teatrze gr. i rzym.; przenośnie — napuszony, przesadny styl w grze aktorskiej. KOTWICA, urządzenie ze stali kutej lub staliwa, służące do zatrzymania statku i utrzymania go w miejscu z dala od brzegu; k. martwa, blok betonowy do zakotwiczenia pławy; k. elekt r. -+-zwora» KOTWICOWISKO, miejsce do kotwiczenia znajdujące się poza portem. Zob. też reda. KOTWIENIE, góm.: 1) wzmacnianie kotwami ścian budynków dla zabezpieczenia przed tzw. szkodami górniczymi; 2) rodzaj obudowy wyrobisk polegający na utwierdzaniu w skalach stropu kotwi; do ich końców przykręca się płytki, liny itp. utrzymujące strop. KOTY, Felidae, rodzina z rzędu mięsożernych; na wszystkich lądach z wyjątkiem Australii, Madagaskaru i Antarktydy. Zęby łamacze silnie rozwinięte; pazury wciągane (z wyjątkiem gepardów); wzrok i slucn b. dobre; b. drapieżne, polują zazwyczaj z zasadzki; k. domowy (Felis domestica), rozpowszechn. na całej kuli ziemskiej; w Europie od XIII w.; pochodzi od dzikiego kota afryk. (F. ocreata); udomowiony przypuszczalnie w Egipcie. K. w gwarze myśliwskiej — zając. KOTYLION [fr.l: 1) taniec figurowy, urozmaicony atrakcjami, m. in. wymianą drobnych upominków (bukiety, kokardy); 2) odznaka przypinana przy tańcu figurowym w celu odszukania partnera. KOTZEBUE [kocebu]: I) August von (1761—1819), pisarz niem., popularny i w Polsce; ponad 200 sentyment. płytkich sztuk teatr.; zamordowany przez studenta Sanda jako szpieg rosyjski; 2) Paweł (1801—80), generał ros.; jako gen.-gubemator warsz. 1874—80 odznaczył się działalnością rusyfikacyjną (zniesienie unii, czyli kościoła gr.-kat.; zaliczenie unitów do prawosławnych; usunięcie języka poi. z sądownictwa, administracji i szkolnictwa; rusyfikacja nazw miejscowości po!.). KOUNRADSKIJ, miejscowość w Kazach. SRR, 20 km na pn. od jez. Bałchasz; kopalnie rudy miedzi. KOWADEŁKO -»-kosteczki słuchowe. KOWADŁO, najwyższy szczyt w G. Złotych (Sudety Wsch.) nad doliną Białej Lądeckiej, wys. 990 m. KOWADŁO, ciężki odlew staliwny z hartowaną górną powierzchnią (gładzią) służący jako podstawa podczas kucia. Koturn 29' KOWAL KOWAL, Pyrrhocoris apłerus, pospolity u nas, dość duży gatunek z rzędu -»-pluskwiaków różnoskrzydłych, czerwony z czarnym deseniem; występuje nieraz licznie na ńniacb lip i wiązów. KOWAL, m., pow. włocławski, woj. bydg.; 3200 mieszk. (1956); miejsce urodzenia Kazimierza Wielkiego. KOWALCZYK Jan (1833—1911), astronom; obliczał orbity komet i planetoid. KOWALEWO POMORSKIE, m„ pow. golubsko-dobrzyński, woj. bydg., 3500 mieszk. (1956); węzeł kol.; ruiny zamku krzyżack., got. kościół z XIII—XIV w. KOWALEWSKA Sofia W. (1850—91), matematyk ros.; od 1884 prof. Uniw. w Sztokholmie; prace z teorii równań różniczkowych. KOWALEWSKI: 1) Józef (1800—78), badacz języków wsch.; jako filomata zesłany do Kazania, gdzie byl w uniwersytecie prof. ję -yka mongolsk.; za życia wystawiono mu pomnik w Pekinie; po powrocie do kraju prof. historii powsz. w Szkole Głównej w Warszawie; opracował słownik mongolsko-ros.-fr.; 2) Jan (?—1886), działacz socjalist., powieszony w Warszawie po procesie I Proletariatu; 3) Aleksandr O. (1840— 1891), embriolog ros.; badał rozwój zarodkowy osłonie, lancetnika i stawonogów. KOWALIK -»-bargiel kowalik. KOWALSKA Anna (ur. 1903), powieściopisarka; 1947—52 współred. kwartalnika lit. „Zeszyty Wrocławskie“; zbiory opowiadań, powieść biograf, o Fryczu Modrzewskim (Wójt wołbromski), kilka utworów napisanych wspólnie z mężem, Jerzym Kowalskim (1893— 195Ó), prof. filologii klas., m. in. powieść środowisk. Cruce. KOWALSKI: 1) Franciszek (1799—1862), poeta, tłumacz, pamiętnikarz: uczestnik powstania 1831; Piosenki żołnierskie i powstańcze, Wspomnienia o Mickiewiczu, przekłady Moliera; 2) Tadeusz (1889—1948), orientalista, wybitny turkolog, prof. Uniw. Jag., sekr. gen. PAU; Na szlakach islamu-, 3) Wladtsław (ur. 1894), polityk, działacz ruchu lud. i literat, od 1918 w „Wyzwoleniu“, 1924—27 w Niezależnej Partii Chłopskiej, następnie do 1931 współorganizator Zjednoczenia Lewicy Samopomoc Chłopska, w okresie okupacji w lewicowej grupie SL, 1944 wchodzi do KRN, 1945—47 min. kultury i sztuki, 1947—52 marszałek sejmu, 1952—56 członek Rady Państwa, 1945—56 we władzach SL oraz ZSL; W Grzmiącej, Rodzina Mianowskich; 4) Bolesław, pscud. Ryszard (1915—44), działacz robotn., komunista, oficer AL, 1942—43 oraz 1944 dowódca warsz., a 1943—44 krak. okręgu Gwardii Ludowej (potem AL), dowódca oddziałów AL w powstaniu warsz.; zginął w obronie Starego Miasta. KOWALSKI-WIERUSZ Alfred (1849—1915), malarz rodzaj, osiadły w Monachium; honorowy prof. tamtejszej Akademii; obrazy rodzaj.: Przedświt, Przyjazd karetki pocztowej do miasteczka. KOWARKA, maszyna redukcyjna — pomocnicza maszyna kuźnicza przeznaczona do szybkiego i wydajnego zmniejszenia przekroju prętów. KOWARSKA PRZEŁĘCZ, obniżenie między Karkonoszami a Rudawami Janowickimi, wys. 727 m; biegnie tędy szosa Jelenia Góra — Wałbrzych, w pobliżu tunel linii kol. Kamienna Góra — Kowary. KOWARSKI Felicjan Szczęsny (1890—1948), malarz, Íirof. Akademii Krak. i Warsz.: monument, kompozycje igur., pejzaże, malowidła ścienne i plafony, mozaiki, obrazy sztalug. (Autoportret z uczniami, Włóczęga, Rząd Narodowy, Proletariatczycy, studia do Chetta), plafon do sali z ptakami na Wawelu, projekt mozaiki do sali dawnego Dworca Głównego w Warszawie. Tabl. 55. KOWARY, m. i stacja klim., pow. jeleniogórski, woj. wrocł., u stóp Przełęczy Kowarskiej; 10 800 mieszk. (1956); fabryki dywanów smymeńskich, porcelany; ośrodek wczasów i lecznictwa; kościół z XVI w., ratusz z XVIII w. KOWBOJ [ang.J, pastuch stepowy Ameryki Pn. KOWEL, m. w zach. Ukr. SRR (obwód wołyński); ok. 22 000 mieszk.; przemysł spoż., garbarnie, fabr. tytoniu; węzeł kolejowy. KOWELIN, nieprzezroczysty minerał barwy niebieskawoczarnej o polvsku metalicznym; siarczek miedzi. KOWERKOT -»'covercoat. KOWNACKA Maria Ludwika (ur. 1894), pisarka; książki dla dzieci (opowiadania, bajki, obrazki scen.); Plastusiowy pamiętnik, Dzieci z leszczynowej górki. KOWNACKI Hipolit (1761—1854), historyk, bibliotekarz w Wilanowie; wydawca i tłumacz kronik (Galla Anonima, Kadłubka, Długosza — fragmenty). KOWNO (Kaunas), m. w Litew. SRR, port na Niemnie; 195 000 mieszk. (1956); przemysł: maszyn, (m. in. turbiny), włókien , spoż., meblowy. 1918—40 stolica Litwy. KOWPAK Sidor A. (ur. 1887), radź. gen., bohater 452 Zw. Radź., w II wojnie świat, jeden z organizatorów i przywódców rucnu partyzanckiego na Ukrainie. KOZA: 1) zool. -»-kozy; 2) muz. -»-dudy. KOZACKIE POWSTANIA, powstania Kozaków zaporoskich popierane przez ludność ukraińską, wywołane rozwojem latyfundiów magnackich na Ukrainie i walką z ciyzunią oraz ograniczaniem liczby pozostających na żołdzie tzw. Kozaków rejestrowych; ruchy te przeradzały się stopniowo w walkę naród, wyzwól, ludności ukr.; najważniejsze z nich: 1594—96 pod wodzą Semena Nalewajki, 1637—38 pod wodzą Pawluka i Ostranicy; 1648—58 pod wodzą Bohdana Chmielnickiego; zwycięstwa pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami, porażka pod Beresteczkiem — doprowadziły do aktu zjednoczenia Ukrainy z Rosją (ugoda perejasławska 1654), a następnie ugody hadziackiej 1658 z Polską, nie zrealizowanej; walld zakończyły się podziałem Ukrainy; 1700—1704 powstania pod woazą Semena Paleja, stłumione przez wojska ros., 1768—69 pod wodzą Żeleźniaka i Gonty, tzw. -»-koliszczyzna, zlikwidowana przez wojska rosyjskie. KOZACY [tur.], początkowo grupy zbiegów osiadłych na kresowych obszarach dawnej Polski i państwa moskiewskiego, graniczących z Tatarszczyzną, nad Dnieprem, Donem, na Kubaniu i Uralu; rosnąc w siły przez napływ zbiegających spod poddaństwa chłopów k. utworzyli w XVI i XVII w. silne organizacje zbrojne. 1) K. zaporoscy na Ukrainie, podlegając nominalnie Rzplitej, byli w praktyce niezależni i organizowali samodzielne wyprawy na Tatarów i Turków; z części ich tworzono regularne oddziały wojsk. (k. rejestrowi); za atamana P. Konaszewicza Sahajdacznego współdziałali z Polską w wojnie z Turcją (1621 Chocim); dalsze próby ich podporządkowania natrafiły na opór, którego ośrodkiem stała się Sicz zaporoska, i doprowadziły do buntów, a za B. Chmielnickiego do ogólnoukraińskiej- wojny z Polską (-»-kozackie powstania); nazwa k przyjęła się w dawnym wojsku poi. na określenie średniozbrojnej jazdy poi. autoramentu, zw. także pancernymi lub petyhorcami (na Litwie). 2) K. dońscy, kubańscy, uralscy, w służbie państwa moskiewskiego uzyskali wolność osobistą, władanie ziemią i samorząd z wybieranymi atamanami, sotnikami, esaularai; odegrali oni dużą rolę w podbojach ziem tatarskich i Syberii* starszyzna kozacka stanowiła oparcie dla carów, masy jeanak brały udział w powstaniach chłopskich Bototnikowa, Razina, Buławina, Pugaczowa; od XIX w. popierani przez rządy carskie K. tworzyli odrębne kozackie wojska, używane często do tłumienia ruchów rewolucyjnych i narodowych; w okresie rewolucji październikowej bogatsze kozactwo popierało kontrrewolucyjnych generałów, uboższe opowiedziało się za rewolucją; przemiany spoi. zlikwidowały odrębność kozactwa. KOZAK: 1) -»-Kozacy; 2) szybki ukraiński taniec lud. w takcie dwudzielnym, z przysiadami („prySiudy“) ; 3) grzyb -»-kożlarz. KOZETKA, [fr.], niewielka kanapka na dwie osoby, używana od XVIII w. KOZIA BRÓDKA — goździanka. KOZIBRÓD, Tragopogón, dwuletnia roślina z rodziny, -►złożonych; kwiaty języczkowe, żółte, owoce opatrzone puchem (przekształcony kielich kwiatowy) działającym przy rozsiewaniu nasion jak spadochron; w Polsce 4 gatunki na łąkach, rowach i przydrożach. KOZICA, Rupicapra rupicapra, przeżuwacz z rodziny pustorożców; skalne partie Pirenejów, Alp, Apeninów, Karpat, Bałkanu, Kaukazu; w Polsce w Tatrach, chroniona; wielkość kozy domowej; rogi u obu pici krótkie, proste i tylko na końcach lekko zagięte; żyje w niewielkich stadkach. Tabl. 35. KOZIEGŁOWY, m., pow. myszkowski, woj. kat.; 3200 mieszk. (1956). KOZIENICE, m. pow., woj. kieł., nad Zagożdżonką; 4800 mieszk. (1956); stare osiedle puszczańskie, miejsce urodzenia Zygmunta Starego; pałac zbudowany przez Stanisława Augusta (zniszczony w 1945). — Ok. 1785 Stanisław August założył hamernię i manufakturę broni, produkującą doskonale sztucery, czynną do 1794. KOZIENICKA PUSZCZA, szczątki dawnej puszczy w widłach Wisły i Pilicy; las wielogatunkowy (sosna, dąb, grab, świerk, jodła); w części pn. sosna. KOZIERADKA, Trigonella, roślina zielna z rodziny -»-motylkowatych o silnej woni po zasuszeniu; listki jajowate, kwiaty jasnoniebieskie; uprawiana lub zdziczała; nasiona stosowane jako lek dla zwierząt. KOZIETULSKI Jan (1781—1821), oficer szwoleżerów, uczestnik kampanii napoleoń., wsławił się podczas szarży szwoleżerów pod Somosierrą i w Ditwie pod Wagram. KOZIE WIERCHY, grupa szczytów i przeł. w Tatrach Wys. między Zawratem a Granatami, najwyższy  Kozioł 453 Kozi Wierch (2291 m); w pobliżu grani biegnie ubezpieczony szlak turystyczny „Orla Perć“. KOZINIEC, wet. stałe uginanie się kończyn przednich w stawach nadgarstkowych u koni wskutek przykurczu mięśni zginaczy i ich ścięgien; następstwo długotrwałego przeciążenia pracą. KOZIOŁ: 1) nazwa rodzajowa dziko żyjących gatunków z rodzaju Capra, podrodziny pustorożców; k. skalny -►koziorożec alpejski; 2) w gwarze myśliwskiej samiec sarny, rogacz; 3) rusztowanie do suszenia siana; składa sie z trzech lub czterech drążków skoś* nie ustawionych, złączonych górą bezpośrednio, w dolnej zaś części drążkami poziomymi; 4) k. oporow y, zakończenie ślepego toru kolejowego (żeberka) ; zabezpiecza przed zbiegnięciem taboru z toru na teren; 5) muz. lud. instrument muz., zbudowany jak •»dudy, lecz większy, o niższej skali przebierki i worze ze skóry białego kożlaka; gł. na ziemi lubuskiej. KOZIOROŻCA ZWROTNIK, równoleżnik 23°S0', szerokości geogr. pd., na który raz w roku (21 grudnia) promienie słoneczne padają prostopadle; tego dnia Słońce znajduje się na tle gwiazdozbioru Koziorożca. KOZIOROŻEC, Capricomus — gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego i znak zodiaku. Gdy Słońce wstępuje w znak Koziorożca, zaczyna się zima na półkuli pn. Ziemi i lato na pd. Zob. też niebo (mapa). KOZIOROŻEC ALPEJSKI, kozioł skalny, Capra ibex — przeżuwacz z rodziny pustorożców, podrodziny kóz; skalne partie Alp włoskich; dl. ciała ok. l, 	5 m, wys. w kłębie 90 cm; wielkie, karbowane, lekko zgięte do tyłu rogi osiągają u samców dł. 1 m. Zwierzę wymierające. Tabl. 35. KOZIOROG, Cerambyx cerdo, duży, do 5,5 cm dł. chrząszcz z rodziny kózek; larwy żerują w drewnie starvch dębów. KOZŁEK LEKARSKĄ Valeriana officinalis, dwu-, letnia roślina lekarska z rodziny kozłkowatych, rzędu marzanowców; pierzaste liście, drobne różowe kwiaty; łąki i zarośla, bywa również uprawiany. KOZŁOW: 1) Iwan L (1779—1840), ros. poeta 1 tłumacz; wiersze i ballady bliskie tradycji sentymentalizmu N. Karamzina, poematy romantyczne na wzór G. Ryrona; przekłady poetyckie z literatur: ang., fr., wl. 1 poi. m. in. Sonety krymskie Mickiewicza); 2) Piotr K. (ok. 1863—1935), podróżnik ros. po Azji Środk., głównie Mongolii, Chinach, Tybecie i Indiach; uczestnik wypraw Przewalskiego, Piewcowa, Roborowskiego; pozostawił ok. 60 prac z zakresu geografii, zoologii i archeologii. KOZŁOWSKI: 1) Józef (1757—1831), kompozytor; opery, kantaty, msza, polonezy; 2) Roman (ur. 1899), paleontolog, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; prace z zakresu paleozologii, wyjaśnił stanowisko systematyczne graptolitów; 3) Leon (1892—1944), archeolog, prof. Uniw. Lw.; działacz sanac.; 1934—35 premier, podpisał dekret o utworzeniu obozu koncentrac. w Berezie Kartuskiej, 1935—39 senator; autor wielu prac z dziedziny prehistorii. , KOZODOJ -lelek. KOZY: 1) Caprinae, podrodzina pustorożców; góry środk. i zach. Azji, pn. Afryki oraz Alpy; rogi u nasady spłaszczone bocznie, poprzecznie karbowane, zagięte ku tyłowi lub skręcone, prawie zawsze występują u obu płci; podbródek zwykle brodaty; k. domow a, udomowiony potomek kilku gatunków kóz dzikich, przede wszystkim k. starożytnej (Capra prisca), k. bezoarowej (C. aegagrus) i k. świdrorogief (C. falconeri); hodowane już w starożytności dla mleka, skór, wełny; wydajność mleczna może przekroczyć 2,5 1 dziennie; liczne rasy, w Polsce głównie: biała uszlachetniona, karpacka, sandomierska, kazimierzow- KRAB KOKOSOWY ska; k. angorska, hodowana w pd.-wsch. Europie, dostarcza wełny o wysokiej wartości; 2) w gwarze myśliwskiej samice sarny. Kozłek lekarski B & Kozy: A — k. pospolita, B — k. biała uszlachetniona KOŹLARZ, kozak, Krombholzia — rodzaj jadalnych grzybów kapeluszowych o szorstkich trzonach; spokrewniony z borowikiem; k. czerwony (K. aurantiaca), zw. grzybem czerwonym, ma kapelusz pomarańczowy, zaś k. babka (K. scabra), zw. grzybem brzozowym, kapelusz brązowy; k. grabowy (K. capimi) odznacza się czerniejącym po przełamaniu miąższem. Tabl. IV. KOŹLE, m. pow., woj. opol., w Kotlinie Śląskiej, nad Odrą; 8800 mieszk. (1956); przemysł drzewny, port rzeczny, węzeł komunik.; kościoły z XV i XVIII w. Niegdyś gród piastowski, później twierdza śląska, od XVII w. pruska. KOŹMA PRUTKOW, grupowy pseudonim lit. braci Aleksandra, Aleksieja i Władimira Żemczużnikowów oraz Aleksieja Tołstoja; w latach 1850—60 uprawiali oni wszechstronną twórczość satyr.-lit.: fraszki, aforyzmy, bajki, epigramaty, wierszowane dowcipy, liczne rtroaie, nacechowane ostrą ironią, dowcipem, groteską czystym absurdem. KOŹMIAN: 1) Kajetan (1771—1856), poeta, prozaik, tłumacz; czołowy przedstawiciel poi. pseudoklasycyzmu; działacz polit.; członek Tow. Przyj. Nauk, —Tow. Iksów, był wyrocznią smaku artystycznego w 1810—30; Ziemiatistwo polskie, Stefan Czarniecki, Pamiętniki; 2) Andrzej Edward (1804—64), dyplomata, pisarz, pa,miętnikarz; Coup doell sur la question polonaise ‘(Rzut oka na sprawę polską), O stanie włościańskim w Polsce, Pamiętniki XIX u>.; 3) Stanisław (1837— 1922, polityk, literat, teatrolog; red. „Czasu"; 1865—85 kierownik artyst., potem dyr. teatru krakowskiego. KOŹMIN, m., pow. krotoszyński, woj. pozn., nad Orlą, pr. dopływem Baryczy; 5300 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny, tartak; wytwórnia farmaceutyczna; zamek Maćka Borkowica z XIV w. wielokrotnie przebudowywany. KOŻUCHÓW, m., pow. nowosolski, woj. zielonog., w obszarze Wzgórz Dałkowskich; 6100 mieszk. (1956); średniow. mury miejskie, kościół z XIV w. ufundowany przez Piastów. KÓRNIK, m., pow. śremski, woj. pozn., nad Jez. Kórnickim; 4200 mieszk. (1956); w zamku z XVI w. fundacja W. Zamoyskiego p. n. Zakłady Kórnickie (muzeum i biblioteka), zakład nauk.-wydawn.; ogród doświadczalny; kościół z XV w. przebudowany w XIX, ratusz, zabytkowe domki. KÓZKI, Cerombycidae, rodzina chrząszczy; mają długie czułki; larwy żerują w drewnie; wiele gatunków wyrządza szkody w drzewostanach; w Polsce chroniona nadobnica alpejska (Rosalia alpina), okazały chrząszcz występujący tylko w lasach bukowych Tatr i Pienin. KPP —Komunistyczna Partia Polski. KPZR —Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Kr, symbol pierwiastka chem. kryptonu. KRA, przesmyk, zwężenie Piw”. Malajskiego do ok. 40 km, na terytorium Syjamu; projekt kanału łączącego M. Andamańskie z M. Pd.-Chińskim. KRA: 1) kawałki pokrywy lodowej swobodnie pływające po rzece, jeziorze lub morzu, powstałe wskutek pękania topniejącej pokrywy lodowej; 2) k. lodowcowa, płat skalny oderwany od poałoża i przesunięty na znaczną odległość przez lodowiec; np. kra jurajska w Łukowie pod Siedlcami. KRALL [hol.], osiedle paster. ludów Afryki Pd. i Wsch. (Hotentatów, Zulusów i in.); zbudowane koliście, zwykle otoczone ogrodzeniem z kolczastych gałęzi, z placem pośrodku dla bydła. KRAB KOKOSOWY, Birgus latro, zwierzę dł. do 30 cm, podobne do kraba, lecz należące do odrębnego podrzędu —pustelników; żyje na lądzie, na wyspach Oc. Indyjskiego i Pacyfiku; rozwój jego odbywa się w morzu; żywi się orzechami kokosowymi, po które potrafi wspinać się na palmy.  Krab KRABOWANIE KRABOWANIE, jeden z procesów wykańczania tkanin wełn. i niektórych półjedwabnych polegający na gotowaniu ich w stanie naprężonym; ma na celu zmniejszenie kurczliwości. KRABY [niem.], Brachyura, podrząd wyższych -►skorupiaków (panoerzowców dziesięcionogów, tzw. raków); odwłok krótki, bez płetwy ogonowej, podwinięty na stronę brzuszną i mieszczący się w płytkim wgłębieniu głowotułowia; przeważnie morskie, istnieją jednak i słodkowodne oraz lądowe. KRACZKI -kuczki. KRACZKOWSKI Ignatij J. (1883—1951), orientalista radź.; Nad arabskimi rękopisami. KRAFFT Adam (ok. 1450—1509), póżnogotycki rzeźbiarz niem. działający w Norymberdze; cyborium z płaskorzeźbionymi scenami z Męki Pańskiej w kościele Św. Wawrzyńca w Norymberdze, liczne nagrobki. KRAGUJEWAC (Kragujevac), m. w Jugosławii (Serbia); 42 000 mieszk. (1953); ośrodek: hutn. i gosp. Szumadii; największe zakłady zbrojeń, w kraju; przeKR&HÉLSKA Halina (1886—1945), pisarka, publicystka, lewicowa działaczka społ., zamordowana przez hitlerowców; powieść Zdrada Heńka Kubisza (stosunki społ. na Śląsku w okresie międzywojennym). KRAINA (słoweń. Kranjska), nazwa dawnego kraju koronnego w Austrii zamieszkanego przez Słoweńców; obecnie wchodzi w skład L. R. Słowenii (FRL Jugosławia); gł. m. Lubiana. „KRAJ1*: 1) ugodowy tygodnik polit.-społ., Petersburg 1882—1906; red. E. Piltz i W. Spasowicz; 2) liberalny dziennik polit. polemizujący z „Czasem“, Kraków 1869—74, red. A. Sapieha, potem L. Gumplowicz. KRAJENKO, m., pow. złotowski, woj. kosz., na Pojez. Pomorskim, nad Głownią, 1. dopływem Gwdy; 2600 mieszk. (1956). KRAJEWSKI: 1) Michał Dymitr (1747—1817), powieściopisarz i historyk; pijar, członek Tow. Przyj. Nauk; 2) Rafał (1834—64), architekt, 1863 dyrektor Wydziału Spraw Wewnętrznych w Rządzie Narodowym; stracony razem z R. Trauguttem. KRAJNIACY, grupa ludności wiejskiej między Nakłem a Tucholą. KRAJOWA (Craiova), m. w pd. Rumunii; 84 600 mieszk. (1948); centrum kult. i gosp. Oltenii; przemysł: spoż., włókien., maszyn., ccram.; ośrodek handlu zbożem. KRAJOWA RADA NARODOWA, KRN, początkowo najwyższy organ kierujący walką demokratycznych ugrupowań rewol. o wyzwolenie spod okupacji hitler, i obalenie rządów kapitalist.-obszarn., powstały z inicjatywy PPR 31 XII 1943; w skład KRN weszli przedstawiciele: PPR, lewicy socjalist., lewicy SL i BCh, GL, podziemnych Zw. Zaw., ZWM, Zw. Robotników Żyd. oraz kół postępowej inteligencji. Od 22 VII1944 do wyborów do sejmu 1947 najwyższy organ ustawodawczy, tymczasowy parlament Polski Ludowej. Przewodniczącym KRN był Bolesław Bierut. KRAJ PRZYLĄDKOWY (Cape Province), prowincja Zw. Pd. Afr.; 7Í7 000 km*, 4727000 mieszk. (1955); obejmuje Góry Przylądkowe, pólpustynną Kotlinę Kami i wyżynę Wysokiego Veldu; klimat śródziemnomor.; uprawa roli, warzywnictwo, sadownictwo; chów bydła; wydobycie diamentów, nieco węgla; gł. m.: Kapsztad (stoi.), Port Elizabeth, East London, Kimberley. KRAK, Krakus — legendarny założyciel i władca Krakowa; kopiec K. — zabytek na Podgórzu w Krakowie usypany zapewne w VII—VIII w. KRAKATAU, wysepka z czynnym wulkanem w Indonezji, między Jawą a Sumatrą, wys. 813 m; słynna z największego znanego wybuchu wulkanu 1883, kiedy to wyspa zmalała z 30 do 10 km2; 1927—29 powstała w pobliżu nowa mała wyspa — Anak-Krakatau wys. 132 m; ostatnie wybuchy 1950—52. KRAKELURA [fr.J: 1) w malarstwie siatka spękań widoczna na powierzchni obrazu powstała wskutek zeschnięcia się farby; 2) w ceramice naturalne lub sztuczne spękania polewy. KRAKOWANIE [ang. cracking], rozrywanie w drodze termicznej drobin związków organicznych na związki o mniejszej ilości atomów węgla w drobinie; szczególne znaczenie ma k. wyżejwrzących frakcji ropy naftowej, w wyniku którego otrzymuje się benzynę; na k. połączonym z uwodornianiem oparte jest upłynnianie węgla (otrzymywanie paliwa płynnego żywy poi. taniec lud. w takcie ęgla kopalnego). KRAKOWIAK, ż 454 dwudzielnym ł rytmie synkopowanym, nazywany także gonionym, dreptanym itp.; w stylizowanej kompozycji u F. Chopina, S. Moniuszki, L. Różyckiego i in. KRAKOWIANOWY RACHUNEK, system symboli i operacji matematycznych opracowany przez T. Banachiewicza, skracający kilkadziesiąt lub nawet kilkaset razy czas wykonywania niektórych skomplikowanych obliczeń, zwłaszcza astronomicznych i geodezyjnych. KRAKOWOWA Paulina (1813—82), publicystka poi., pisarka dla młodzieży; wydawała pierwsze polskie pismo kobiece „Pierwiosnek“, dla młodzieży „Zorza“; Pamiętniki młodej sieroty, Wspomnienia wygnanki, Branki tatarskie. KRAKOWSKA JURA -»-Krakowsko-Częstochowska Wyżyna. KRAKOWSKA RZECZPOSPOLITA, Wolne Miasto Kraków 1815—46, utworzona przez kongres wiedeński, obejmująca dzisiejsze powiaty krakowski i chrzanowski, ok. 1000 km*, z ok. 95 000 ludności; otrzymała liberalną konstytucję, rządzona faktycznie przez rezydentów 3 państw zaborczych i wysługujący się im oligarchiczny senat z S. Wodzickim na czele; punkt wymiany handlowej między zaborami i okręg górniczo-hutniczy; od 1831 główny ośrodek ruchów niepodległościowych w kraju; po powstaniu krakowskim 1846 włączona cło Austrii. KRAKOWSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje pd -zach. część Wyż. Małopolskiej, cześć Kotlin Podkarpackich, Podgórza Karpackiego, Beskidów Zach., Podhale, Tatry i Pieniny; 15 538 km*, 2 359 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. nierównomierna, śr. 151 osób na 1 km*, w miastach 36,2°/« ogółu ludności; w Karpatach gleby mało urodzajne, na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej rędziny i piaski, na wsch. i pn.-wsch. żyzne lessy; użytki rolne zajmują 66,9°/«, lasy 25,7*/» ogółu pow. woj.; na pd. klimat górski, z dużą ilością opadów i okresowymi wezbraniami rz. karpackich; zapory i zbiorniki wodne (Porąbka, Rożnów, Czchów), wykorzystane do regulacji przepływów wód i hydroenergetycznie; Wisła na obszarze woj. tylko częściowo uregulowana; surowce miner.: sól kamienna (Bochnia i Wieliczka), na pn.-zach. krańcach węgiel kamienny, zasoby torfu, materiały budowlane, źródła miner. (Rabka, Krynica. Muszyna, Szczawnica, Swoszowice, Piwniczna, Żegiestów); gł. ośrodki przemysłowe: Kraków z Nową Hutą, Tarnów, Bochnia, Chrzanów, Trzebinia, Oświęcim-Dwory, Chełmek, Jaworzno, Szczakowa, Olkusz, Nowy Targ, Nowy Sącz; przemysł (metalurg, i maszyn., enem., miner., włókien., energet., drzewny, skórzany, spoż., tytoń.) zatrudnia 7,9°/» ogółu ludn.; teren najsilniejszego w Polsce ruchu turystyczno-wypoczynkowego, sieć komunikacyjna nierównomierna; wiele zabytków kultury polskiej, piękne tradycje ludowe w budownictwie, stroju, pieśni, muzyce, tańcu, zdobnictwie, obrzędach i zwyczajach; najpiękniejsze partie gór objęte ochroną przyrody (rezerwaty i parki narodowe). Tabl. XIII. KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA WYŻYNA (Jura), część Wyż. Małopolskiej od Krakowa po okolice Częstochowy i Wielunia, zbudowana przeważnie z jurajskich wapieni; śr. wys. 350—450 m, najwyższe wzniesienie Ogrodzieniec (504 m); głębokie doliny o skalistych zboczach, liczne samotne skałki, szczeliny, jaskinie, zapadliska, lejki krasowe, uskokowe profi; najpiękniejsze doliny: Prądnika, Białej i Czarnej rzemszy, Rudawy oraz źródłowych odcinków Pilicy i Warty; między Krakowem a Częstochową ruiny zabytkowych zamków Orlich Gniazd. KRAKÓW, m. wcfj. i pow., woj. miejskie, nad Wisłą, 23 000 ha, 428 200 mieszk. (1956); ośrodek nauki i kultury z jednym z najstarszych uniwersytetów w Europie, Akademią Górniczo-Hutniczą, Politechniką, Wyższą Szkołą Rolniczą i Ekonomiczną; przemysł: metalurg, (fabr. wyrobów metal, i maszyn.), spoż., graf., odzież., garbar., chem., ceram. i kamień.; najstarsze zabytki: przedromańska rotunda Feliksa i Adaukta na Wawelu, apsyda katedry z przełomu X—XI w., krypta św. Leonarda z prochami królów poi., romańskie kościoły: św. Andrzeja, św. Wojciecha na Rynku, św. Jana w śródmieściu; w centrum starego miasta Rynek o zachowanym układzie z 1257, z budowlami poi. gotyku, kościół Mariacki ze słynnym ołtarzem Wita Stwosza, Sukiennice; wokół starego miasta fragmenty średniow. murów obronnych z bramami, basztami i Barbakanem; na wzgórzu wawelskim gotycka katedra i zamek z renesansowym dziedzińcem arkadowym; na Skałce kościół i klasztor z grobami zasłużonych Polaków; zbiory pamiątek kultury poi. w Bibliotece Jagiellońskiej, Muzeum Narodowym, Muzeum Historii Wawelu, Muzeum Historycznym m. Krakowa,  KRASIŃSKI KRANJCEYIC Silvie Strachimir (1865—1908), poeta chorw.; wiersze o silnych akcentach spoi.; T rzaji (Wstrząsy), Pjesme (Pieśni). KRAPIY ~ ‘ l Wawel I f. Kopiec Kra*u9* 3. Koidót Mariacki 4. Brama Floriańska Barttkan 5 Kopiec Koiciustki 6. Sowiniąc 7. Kop-ec Wandy Kraków Domu Matejki; stare planty z XIX w. na miejscu dawnych murów obronnycn i wałów; kopiec Krakusa i Wandy pochodzące z wczesnego średniowiecza; do dziś utrzymane tradycyjne zwyczaje: Emaus, Rękawka, Lajkonik, hejnał z wieży Mariackiej. — Gród plemienia Wiślan, od końca X w. wchodził w skład państwa poi.; stał się siedzibą biskupstwa, a od II poł. XI w. siedzibą zwierzchniego księcia poi.; 1257 uzyskał prawo miejskie, od XIV do końca XVI w. był stolicą państwa poi.; do XVIII w. miejsce koronacji królów; 1304 Kazimierz W. założył w K. uniwersytet. Rola polityczna K., położenie na skrzyżowaniu dróg handl., silny rozwój rzemiosła spowodowały rozkwit gosp. i kultur, miasta (ognisko renesansu); przeniesienie siedziby król. do Warszawy 1596 zmniejszyło znaczenie polit. miasta. Po wojnach szwedzkich K. przejściowo zdobyty i wyniszczony zaczął podupadać gospodarczo. W 1794 (24 III) ogłoszono tu powstanie pod wodzą T. Kościuszki; w III rozbiorze Polski K PIWA Kandrat, właśc. Atrachowicz (ur. 1896), pisarz białorus., poeta, prozaik i dramaturg; liczne wiersze, baśnie, felietony satyr, i sztuki teatr, poświęcone tematyce chłopskiej, kołchozowej oraz walce z ciemnotą cerkiewną i przesądami. KRAPKOWICE, m. pow., woj. opol., nad Odrą, 5400 mieszk. (1956); przemysł papierń, i mineralny; fragmenty murów z Bramą Prudnicką, kościół z XIV w,, barokowy zamek z arkadami. KRAS, obszar występowania swoistych zjawisk morfologicznych i hydrograficznych typowych dla terenów zbudowanych ze skał łatwo rozpuszczalnych w wodzie (wapieni, gipsów) i przepusz- ¿far77X77777777, czalnych dzięki sySternowi szczelin, profiI podłużny jaskini: P, R, do form 1 zjawisk z _ pieczary, K — komin krakrasowych należą: sowy zagłębienia bezodpływowe, jaskinie, brak powierzchniowej sieci wodnej, podziemne krążenie wody, ponory i wywieyjjyslęfl, KRAS, wapienne góry i wyżyna w Jugosławii, na pd. od Alp Julijskich, wzdłuż pn.-wsch. wybrzeży M. 	Adriatyckiego, wys. 300—500 m; liczne formy lfTiłSflWP KRASICKI: 1) Ignacy (1735—1801), poeta Oświecenia; współpracownik i redaktor „Monitora", następnie prezydent trybunału w Lublinie; biskup warmiński; od 1795 arcybiskup gnieźnieński; twórca pierwszej nowoczesnej polskiej powieści, znakomitych satyr, bajek, poematów heroi-komicznych po en ch i listów kich odznaczających się stłumieniu powstania krakowskiego wcielona do Austrii. W Galicji był K. ośrodkiem poi. żvcia polit. (ostoja konserwatystów „stańczyków") i kult.; 1873 powstała tu Akademia Umiejętności. W niepodległej Polsce K. pozostał miastem najcenniejszych zabytków i ważnym ośrodkiem nauk.; w Polsce Ludowej przez powstanie 1949 Nowej Huty stał się również dużym ośrodkiem przemysłu (kombinat metalurg, im. Lenina i dzielnica mieszkaniowa, licząca ok. 100 000 mieszk.). Tabl. 59, 61, 62. KRAKUS -»Krak. KRAMAR Kareł (1860—1937), polityk czes., przywódca nacjonalistycznego stronnictwa młodoczecnów, potem nar. demokracji, 1918—19 pierwszy premier czechosl., 1919—20 delegat na konferencji pokojowej; wróg ZSRR, niechętny Polsce. KRAMARSTWO [niem.j, drobny handel uprawiany na straganach lub przez domokrążców. KRAMATORSK, m. przem. w Ukr. SRR (Zagłębie Donieckie); 117 000 mieszk. (1956); wielka fabryka maszyn ciężkich (urządzenia hutn., kopalń, i in.), obrabiarek; zakład koksochemiczny. KRAMSKOJ Iwan N. (1837—37), malarz i grafik poetyc en si< świetnym stylem, ostrością satyry, humorem i plastyką obrazu; pisał także powiastki filozoficzne, liryki, epopeje, komedie, artykuły i rozprawy naukowe, zarysy sykl ' I. Krasicki ros., współzałożyciel Towarzystwa Wystaw Okrężnych -»„Pieredwiżników"; swoje poglądy estetyczne sformułował w korespondencji z Z. A. Suworinem wydanej w książce Iwan Nikolajewicz, lego iizń, pieriepiska i chuaoiestwienno-kriticzeskije statii. KRAMSU Kaarlo (1855—95), poeta fiński; pełne wyrazu liryki i ballady, przeważnie o wojnie chłopskiej w Finlandii (1596/7); Jaakkima Berenda, Ilkka. KRAN [niem.j: 1) zawór (kurek) do zamykania przepl. cieczy lub gazu przez rurę; 2) -»żuraw portowy. KRANIOLOGIA [gr.j, nauka o czaszce. KRANIOMETRIA [gr.j, metody przeprowadzania pomiarów czaszki. KRANIOSKOPIA [gr.j, metody opisu jakościowego budowy czaszki. KRANIOTABES [gr.-łac.j, rozmiękczenie kości potylicy (czaszki) w krzywicy. KRANJ, m. przemysł, w Jugosławii (Słowenia); 17 800 mieszk. (1953); przemysł wełn., elektrotechn., huty aluminium, cynku, ołowiu. encyklopedyczne; tłumaczył Osjana, Plutarcha, Lukiana; Myszeida, Mikołaja Do6wiadczyńskiego przypadki, Monachomachla, Pan Podstoli, Bajki i przypowieści. Satyry, Zbiór potrzebniejszych wiadomości; 2) Jan, pseud. Kazik (1919—43), czołowy młodzieżowy działacz_ rewol., organizator i przewodniczący ZWM w okresie okupacji; współorganizator Gwardii Ludowej ; zamordowany przez Gestapo. KRASICZYN, w., pow. przemyski, woj. rzesz., nad Sanem; 620 mieszk. (1956); renesansowy zamek Krasickich z przełomu XVI— XVII w. KRASIN Leonid B. (1870 —1926), radź. działacz komunist., inżynier, od 1903 w partii bolszewickiej, wielokrotnie więziony przez carat; 1917 członek prezydium Najwyższej Rady Gosp. Naród., 1920 komisarz lud. dla handlu zagr., 1924 poseł w Paryżu, od 1925 w Londynie. KRASIŃSKI: 1) Adam Stanisław (1714—1800), biskup kamieniecki; jeden z twórców konfederacji barskiej; w okresie Sejmu Czteroletniego zwolennik reform; 2) Wincenty (1789—1858), gen. poi., po 1815 związany ściśle z Rosją; senator ros.; 1855—56 zastępca namiestnika Królestwa Pol.; jego zbiory stały się podstawą późniejszej biblioteki Krasińskich; 3) Zygmunt (1812—59), syn W., poeta, jeden z czołowych poi. pisarzy romant.; ur. w Paryżu, kształcił się w Warszawie, od 1829 przebywał przeważnie za franicą, gdzie przyjaźnił się z J. Słowackim, A. Cieszowskim, C. Norwidem, których wpływ odbił się na jego twórczości; pierwsze utwory (1825) ogłaszał anonimowo; 1833—38 napisał dwa dramaty prozą: NieJ. Krasicki  KRASKA boską Komedię i Irydiona, występując przeciw ideom rewolucyjnym; późniejsze utwory (Przedświt, Psalmy przyszłości) utrzymane są w duchu mesjanistycznych wizji i przepojone charakterystyczną dla K. atmosferą filozof.-relig. KRASKA, Coracias garmia, ptak z rzędu kraskowatycn; gnieździ się w dziuplach, na brzegach lasów liściastych Europy środk. i pn., zimuje w Afryce; dl. 34 cm, rozpiętość skrzydeł 65 cm; piękne, barwne upierzenie z przewagą błękitu. KRASNODAR (dawniej Jekatierinodar), m. w Ros. Z. Krasiński FSRR, stoi. Kraju Krasnodarskiego, 271 000 mieszk. (1956); instytut roln., med. i in.; auźy ośrodek przemysłu spoż.; nadto przemysł: maszyn., skórz.-obuwn., chem. KRASNODARSKI KRA], jednostka adm. w Ros. FSRR (zach. Przedkaukazie) w dorzeczu środk. i dolnego Kubania; 85 000 km*, 3 604 000 mieszk. (1956); stoi. Krasnodar; bogate obszary rolnicze (m. in. pszenica, rośliny przem., owoce); wydobycie ropy naft. (Nieftiegorsk); duży przemysł rolno-spoż.j na wybrzeżu czarnomorskim kąpieliska i zdrojowiska: Soczi, Macesta, Anapa. KRASNODRZEW —kokainowy krzew. KRASNOJARSK, stoi. Kraju Krasnojarsk, w Syberii Wsch., port nad Jenisejem; 328 000 mieszk. (1956); wyższe uczelnie i instytuty nauk.; przemysł: maszyn., drzewny, skórz., materiałów budowlanych. KRASNOJARSKI KRAJ, jednostka adm. w RFSRR (zach. część Syberii Wsch.); 2 403 600 km*, 2 474 000 mieszk. (1956); stoi. Krasnojarsk; w skład K. K. wchodzą Tajmyrski i Ewenkijski O. N. i Chakaski O. A.; kopalnie metali kolor.; przemysł maszyn., drzewny. KRASNOROSTY, Rhodophyta, typ glonów morskich 0 plechach czerwonych (barwnik fikoerytryna); budowa b. różnorodna, długość najczęściej nie przekracza 0,5 m; niektóre jadalne, są też lecznicze. KRASNOWODSK, m. w zach.'części Turkmeń. SRR; 23 000 mieszk. (1939); port nad M. Kaspijskim (przeładunek zboża, drewna, ropy naft., bawełny); stocznia; przemysł mięsny, rybny. KRASNYSTAW, m. pow., woj. lub., na Wyżynie Lubelskiej, przy ujściu Żółkiewki do Wieprza; 10 200 mieszk. (1956); fermentownia tytoniu, cegielnia; barokowy kościół i inne zabytki. KRASOWSKI Fieodosij N. (1878—1948), geodeta ros., twórca i organizator wspólcz. geodezji radź., wyznaczył elementy -»-elipsoidy ziemskiej nazwanej jego imieniem. KRAS SŁOWACKI, wapienne pasmo górskie na granicy Słowacji i Węgier; piękne formy krasowe — lejki, suche doliny, liczne jaskinie (Domica, Aggtelek). KRASSUS, Marcus Licinius Crassus (ok. 114—53 p. n.e.), rzym. polityk i wódz, członek I triumwiratu; karierę polit. zawdzięcza! wielkiemu majątkowi; rozgromił powstanie niewolników w 71 (Spartakus); zginął w walkach z Partami na Wschodzie. KRASZEWSKI Józef Ignacy, pseud. Bolesławita (1812—87), pisarz, publicysta, krytyk lit., redaktor wil. „Atheneum“ i kilku pism warsz.; czynny działacz we wszystkich dziedzinach sztuki i kultury: twórca nowocz. powieści poi., zyskał szerokie rzeszo czytelników; zostawił 144 powieści spoi., obyczaj. 1 lud. oraz 88 hist.; Ulana, Ostap Bondarczuk, Chata za wsią, cykl powieści hist. od Starej baśni po Saskie J. I. Kraszewski ostatki. KRAŚNIK, m , pow. i woj. lub., na Wyżynie Lubelskiej, nad Wyżnicą, pr. dopływem Wisły; 10 800 mieszk. (1956); budowa wielkiej fabr. łożysk kulkowych. " KRATER fer.J: 1) czara, czasza używana w staroż. Grecji; 2) elektrot. wgłębienie powstające na elektrodzie podczas palenia się luku elektr.; 3) lejowate za- 456 głębienie na szczycie stożka wulkanicznego lub na jego zboczu (k. pasożytniczy); na dnie k. znajduje się otwór będący ujściem komina łączącego wulkan z ogniskiem magmy; k. meteo-. r y c z n e powstają wskutek q upadku dużego meteorytu, u np. Canyon Diablo w Arizonie, USA. KRATOWNICA, konstrukcja przenosząca siły, złożona z prętów prostych, , w układzie zazwyczaj trój- D kątnym; ich połączenia w Kratownice: a — luk obliczeniach uważa się za przęsła mostowego, b — Łrzegubowe (--przegub); wiązar dachowy ratownice stosuje się jako dźwigary mostowe, wiązary dachowe itp. KRATZER Kazimierz (1844—90), poi. kompozytor pieśni, niegdyś bardzo popularnych (Ujrzałem raz, Skrzypki swaty). KRAUSHAR Aleksander, pseud. Alkar (1843—1931), adwokat warszawski, uczestnik powstania styczniowego, historyk, poeta, tłumacz H. Heinego; Książę Repin i Polska-, Kupiectwo warszawskie, Kartki historyczne l literackie, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk (8 t.), poezje. KRAUSS Werner (ur. 1884), aktor niem., wybitny w rolach charakterystycznych; występował w zespole M. Reinhardta; grał także w filmach. KRAUTHOFER-KROTOWSKI Jakub (1810—53), poi. prawnik, działacz radykalny w Poznaniu; 1848 członek poznańskiego Komitetu Narodowego i organizator partyzantki ludowej; skazany na śmierć, później ułaKRAUZE Alfons (ur. 1895), chemik, prof. Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu, członek koresp. PAN; badania z zakresu katalitycznego działania związków żelaza. KRAWĘDZIAK —tarcica. KRĄG KULTUROWY: 1) geograf, zasięg kultury archeologicznej; 2) grupa pokrewnych sobie kultur archeolog, lub etnograficznych. KRĄGLIK, wymienna część rury instrumentów dętych blasz., stosowana w celu zmiany stroju instrumentu w czasach, gdy nie znano jesz- ^ cze wentyli. KRĄGŁOUSTE — kręgouste. KRĄP, Blicca bjbrkna, ryba z rodziny karpiowatych; wody wolno płynące, jeziora i zalewy Europy; dł. ao 20 cm; ościsty, mięso suche; uważany za chwast rybi i tępiony. KRĄŻEK, blok — koło mogące się obracać około osi, na którego obwodzie znajduje się rowek na sznur lub łańcuch; k. nieruchomy, o unieruchomionej osi, używany jest tylko do zmiany kierunku siły przenoszonej fi rzez sznur, np. k. linowy, koło żeiwne lub stalowe do przewijania liny, stosowane w dźwignicach; k. ruchomy, którego oś, obciążona zwykle ciężarem, przemieszcza się jednocześnie z obrotem krążka; wielokrążek, układ krążków ruchomych i nieruchomych, używany dla zwielokrotnienia siły, którą się rozporządza; k. łańcuchowy, stosowany w dźwignicach, mający na obwodzie odpowiednie gniazda, zaczepy lub zęby, przeznaczone do nawijania się łańcucha, na którym jest zawieszony podnoszony przedmiot. KRĄŻEK MACICZNY, pessarium — służy do utrzymania macicy w prawidłowym położeniu oraz jako środek ■"N y typie u więkzapobiegający zapłodnieniu KRĄZKOPŁAWY, Scyphozoa, gromada jamochłonów; zwierzęta wyłącznie morskie; szóści występuje przemiana pokoleń: bezpłciowych drobnych osiadłych polipów i płciowych meduz, swobodnie pływających, dochodzących do 2 m średnicy; tu należy m. in. —chełbia. KRĄŻOWNIK: 1) okręt woj. szybszy od pancernika, lecz słabiej opancerzony; lc. dzielą się na ciężkie (o wyporności 6—10 tys. t i artylerii dużego kalibru) i lekkie (o wyporności 3—6 tys. t i artylerii średniego kalibru); 2) k. pomocniczy, uzbrojony statek handlowy. KRĄŻYNA, buksztel — w budownictwie konstrukcja pomocnicza 7 desek, o krawędzi dostosowanej ściśle do kształtu łuku sklepienia. KREACJA [łac. tworzenie]: 1) dzieło (np. sztuki) zawierające elementy wyraźnie twórcze; 2) teatr, gra  457 aktora wyróżniająca się oryginalnością, działająca sugestywnie. KREACJONIZM [lac.], teoria zakładająca stałość (niezmienność; gatunków i istnienie na świecie takiej KRĘCZ KARKU do przeprowadzania w ziemi kanalików służących do drenowania. KRETA, górzysta wyspa gr. na M. Śródziemnym; 8290 km*, 482 100 mieszk. (1951); klimat śródziemnoich liczby, jaka została pierwotnie stworzona; roz- morski; uprawa oliwek, winorośli, pomarańcz, cytryn powszechniona do czasu powstania teorii ewolucyjnych; zwolennikiem k. był m. in. twórca systematyki E. 	Linneusz. KREBSA CYKL, zespół kolejno przebiegających reakcji, w których wyniku kwas octowy zostaje utleniony na wodę i dwutlenek węgla; jeden z podstawowych procesów biochemicznych w komórkach. KRECHOWIECKI Adam, pseud. Danilowicz Władysław (1850—1919), powieściopisarz, dramaturg, krytyk lit.; redaktor „Gazety Lwowskiej“; O tron, Szary wilk. Kartka z dziejów polskiego tulactwa. KRECH U CHA, Iow., oswojona dzika kaczka uży- migdałów; hod. owiec i kóz; złoża gipsu, wapienia i rudy żel.; gł. m.: Iraklion, Chania, Hethimnon. — Kolebka kultury przedgreckiej zw. kreteńską (zob. też egejska kultura); ok. 1400 p. n. e. zajęta i zasiedlona przez Greków; 67 p. n. e. zdobyta przez Rzymian; 1204—1669 należała do Wenecji, następnie do Turcji; zachodzących liczne powstania; od 1898 księstwo autonom.; od 1913 do Grecji; w II wojnie świat, obsadzona przez Anglików, 1941 zdobyta przez niem. oddziały spadochronowe i górskie. KRETON [fr.], tkanina bawełn. o splocie płóciennym, przeważnie drukowana. KRETSCHMER Ernst (ur. 1888), psychiatra niem.; wana do polowania na kaczory, które zlatują się badał związek między budową ciała a temperamenzwabione jej głosem. tern; Budowa ciała a charakter, Ludzie genialni. KREDA geol.: 1) trzeci, ostatni okres ery mezo- KRETYNIZM ffr.] choroba na tle niedostatecznej zoicznej; zob. też stratygrafia (tabela); 2) biały, b. czynności lub braku wydzielania hormonu tarczycy — łatwo ścierny wapień, złożony gł. ze skorupek orga- tyroksyny; k. cechują: niski wzrost, nieprawidłowa nizmów morskich. budowa ciała, upośledzenie umysł, i niekiedy wole; KREDENS [wł.]: 1) mebel do przechowywania ilość jodu we krwi do połowy obniżona; czasem wysprzętu stołow.; zwykle dwukondygnacyjny; 2) rodzaj stępuje w okolicach górskich, rozpoczyna się z reguły podręcznej spiżami. w wieku dziecięcym. a KREDYT [łac.], pożyczka — odstąpienie pewnej KREUGER lvar (1880—1932), szwedzki przemyslosumy wartości (towarów lub pieniędzy) na pewien wiec, milioner zwany „królem zapałczanym“; w laokres czasu, po upływie którego suma ta powinna tach międzywojennych koncern K. wydzierżawij poi. być zwrócona wraz KREDYT BUD2ETO wynagrodzeniem (procentem). WY, ustalona w budżecie su- monopol zapałczany udzielając w zamian dwóch pożyczek (1925 i 1930); nieudane spekulacje doprowadziły ma wydatków na dany cel; dysponentami k. b. są K. do bankructwa i samobójstwa. organy państwowe, które je wydatkują bądź przekazują jednostkom niższego stopnia; otwarcie k. b., upoważnienie dysponenta k. b. przez organ finansowy do dokonywania wydatków; przenoszenie k. b. (virement), zwiększenie k. b. na określony cel przy identycznym co do wielkości zmniejszeniu k. b. na inny cel. KREUTZ Stefan (1893—1941), krystalograf i mineralog, prof. Uniw. Jag., wybitny teoretyk, badacz minerałów i skał polskich. KRÉVÉ-MICKIEVICIUS Vincas (1882—1954), pisarz litew., nowelista, dramaturg, poeta, powieściopisarz i krytyk; od 1944 na emigracji w USA; liczne wiersze i nowele poświęcone życiu wsi i obyczajom chłopskim; KREDYT PAŃSTWOWY, pożyczki wewnętrzne lub dramaty hist. idealizujące przeszłość Litwy (Sarunas, zagraniczne zaciągane przez państwo. Skirgaila). KREFELD, m. przem w NRF (Nadrenia Pn.), KREW, płynna tkanka krążąca najczęściej w ukłaport na Renie; 195 900 mieszk. (1955); szkoła inż.- dzie naczyń; przenosi w ustroju tlen z płuc i sub-włókien. i in. wyższe; przemysł: jedwabn. (także stancje odżywcze z przewodu pokarmowego, usuwa sztuczny jedwab), radiowy, wagon.; fabr. aksamitu, produkty przemiany materii; rozprowadza witaminy KREISLER Fritz (ur. 1875), austr. skrzypek i kom- i hormony; u człowieka ogólna ilość krwi wynosi ok. pozytor, od 1915 w USA; rzekome opracowania utwo- ‘/u wagi ciała, u dorosłego ok. 5 1; składa się z osorów starych mistrzów, będące w rzeczywistości jego cza i zawieszonych w nim elementów upostaciowawłasnymi kompozycjami skrzypc. (pastiches). KREJCI Kareł (ur. 1905), filolog czes., polonista; prof. Uniw. w Pradze; Dijiny polski literatury, Polska literatura ve virech recoluce. KREMACJA (lac.]. palenie zwłok; krematorium miejsce palenia zwłok (budynek). KREMER Józef (1806—75), filozof poi., od 1847 prof. Uniw. Jag.; Wykład systematyczny filozofii. KREML, gród obronny, najstarsza i najważniejsza część miast ros., zwykle centrum zabytk., przede wszystkim architektury pałacowej i sakralnej; — K. Moskiewski, rozbudowywany od XIV do XIX w. Jako rezydencja carów, obecnie siedziba Rządu ZSRR, nych: krwinek czerwonych (erytrocytów), w 1 mm* ok. 4—5 min, zawierających -»hemoglobinę, od której zależy barwa krwi; krwinek białych (leukocytów), w 1 mm* ok. 6 tys.; płytek (trombocytów), w 1 mm* 200—600 tys. oraz tzw. pyłków k. (kuleczek tłuszczu, szczątków rozpadlych komórek); ciśnienie k. (c. tętnicze), ciśnienie, pod którym k. krąży w tętnicach i równoważy parcie ścian tętnic; c. 	maksymalne, czyli skurczowe odpowiada c. podczas skurczu serca ok. 120 mm rtęci, c. minimalne, czyli rozkurczowe odpowiada c. podczas rozkurczu serca, w okresie najmniejszego obciążenia ścian tętnicy ok. 80 mm rtęci; w miarę starzenia się ciśnienie krwi instytucji państwowych i muzeów. Otoczony murem wzrasta (w przybliżeniu obowiązuje wzór: wiek 4obronnym z basztami, obejmuje budowle pałacowe + 100 =• ciśnienie skurczowe); krzepnienie k., (m. in. tzw. Granowitaja Pałata z salą recepcyjną ca- zmiana konsystencji k. z płynnej na galaretowata; porów), sobory, dzwonnicę (tzw. Iwan Wielki) i wiele lega na przemianie fibrynogenu w fibrynę (włóknik) innych budynków. pod wpływem trombiny; krwinki zamknięte w gęstej iroirw!; iZ /im« ii , , , sieci wlóknika tworzą skrzep k.; lepkość k., wlaśKRENZ Jan (ur. 1926), poi. kompozytor I dyry- ciwość zależna od chem. składu osocza, a także w pewgenv;n£^ry ?/kiestr-, kFneI;’ uwok-_ . . .. nej mierze od liczby krwinek czerwonych; wzmożenie • CKRE.0N. *»«; gr. władca Teb po śmierci Eteoklesa j. k. utrudnia krążenie; k. utajona, niewidoczna ’ ^n£™rVYi^n6w JF4Spai Aez Ant>g°na- gołym okiem, lecz dająca się wykryć metodami chem. KREOZOT produkt destylacji smoły pogazowej fnp. w kale) — dowód ukrytego krwawienia. Zob. też z drzewa bukowego; bezbarwna lub żółtawa oleista grupy krwi ciecz o charakterystycznym przenikliwym zapachu; śro- KREWETKI [fr ], ogólna nazwa niektórych rodek wykrztuśny słabo antyseptyczny, stosowany dzajów (np. Crangon, Palaemonetes) morskich, zręczw , , nie pływających skorupiaków dziesięcionogich, o splaszKRESLARSKIE PRZYBORY, przyrządy do sporzą- czonyrn bocznie ciele dł. kilku cm; uważane za przvdzania i wykańczania rysunków techn., planów, map, smak i masowo poławiane, np. we Francji, Japonii IH»_? nal^. ——— Chinach i Niemczech. KREWSKA UNIA -»unia polsko-litewska. KREZKA -»otrzewna. - _ KREZOLE, hydroksytolueny — związki organiczne; Nj r" 7/ szkiców itp.; należą tu: rysownice, przykładnice, trójkąty, krzywiki, stalówki, cyrkle, grafiony. odmierzacze. KRET: 1) Talpa europea, gatunek Przybory kreślarskie: l — rysowz rzędu owadożer- nica> 2 — trójkąt, 3 — przynych; gleba i pod- kładnica glebie Eurazji; dł. występują w trzech postaciach izomerycznych: orto, meta i para; zna5dują się w produktach destylacji smoły pogazowej: mieszanina krezoli, nosząca w handlu nazwę „trikrezolu“, stosowana jest jako środek dezynfekcyjny. KREZUS: 1) król Lidii (Azja Mn.) (560—546 p.n.e.), słynny z ogromnych bogactw: doprowadził państwo do świetności, lecz uległ podbojowi Persów; 2) potoczciała 13—15 cm; brak małżowin usznych i częściowy zanik oczu; kopie skomplikowany system korytarzy nie człowiek bardzo bogaty, z komorą legowiskową; żywi się bezkręgowcami: KRĘCZ KARKU, med. skośne ustawienie głowy dżdżownicami, pędrakami, ślimakami; 2) narzędzie z twarzą pochyloną ku stronie chorej i obróconą ku  Kręg KRĘG stronie zdrowej; przyczyną jest skrócenie jednego mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. KRĘG, anat. człon kręgosłupa; u człowieka wyróżnia się 7 k. szyjnych, 12 k. grzbietowych, czyli piersiowych, 5 k. lędźwiowych, 5 k. krzyżowych i 4—5 k. guzicznych albo ogonowych; k. krzyżowe i guziczne zrastając się tworzą kości krzyżową i guziczną. KRĘGARSTWO, rodzaj znachorstwa głoszącego fałszywą teorię, że przyczyną wszystkich chorób jest przesunięcie się kręgów szyjnych; kręgarze stosują w celach leczniczych specjalny masaż („nasuwanie kręgów"). KRĘGLE [niem.j, gra polegająca na toczeniu ciężkich kul drewn. w celu wywrócenia 9 słupków (kręgli). KRĘGOSŁUP, oś szkieletu, u człowieka złożona z 33—34 kręgów; na górnym końcu dźwiga czaszkę, dolnym końcem łączy się z kośćmi miednicznymi; daje miejsce przyczepu licznym mięśniom poruszającym głową, tułowiem i kończynami; ochrania rdzeń kręgowy ; skrzywienie k., zniekształcenie spowodowane przez procesy zapalne w kręgach (np. w gruźlicy), urazy lub krzywicę, u młodzieży szkolnej przez wadliwą postawę przy czytaniu i pisaniu; (-»kifoza, lordoza, skolioza); zesztywniające zapalenie stawów k. -»staw. KRĘGOUSTE, smoczkouste, Cyclostomata — gromada zmiennocieplnych kręgowców wodnych spokrewnionych z rybami; kształt ciała robakowaty; prowadzą na pół pasożytniczy tryb życia przysysając się do ryb (żywych lub martwych); należy tu minóg. KRĘGOWCE, czaszkowce, Vertebmta — pod typ najwyżej uorganizowanych zwierząt typu strunowców; szkielet kostny lub chrzęstny, którego osią jest kręgosłup; szereg wspólnych cech budowy zewn. i wewn.; należy tu 6 gromad: smoczkouste, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. KRĘPOW1ECK1 Tadeusz (1793—1847), członek związków studenckich Uniw. Warsz.; uczestnik powstania listopadowego; jeden z twórców Tow. Demokratycznego Polskiego; założyciel radykalnej Gromady -»-Grudziąż. KRĘPULEC, med. wąska opaska z elast. materiału lub rurka gumowa, używana do zaciskania kończyny w celu zatamowania krwotoku tętniczego. KRĘT, moment pędu — wielkość wektorowa, używana do opisu ruchów obrotowych ; wartość k. p u n kt u jest określona przez -»pęd punktu pomnożony przez jego odległość od osi obrotu; k. bryły równy jest iloczynowi -»momentu bezwładności prędkości kątowej bryły; kierunek k. , . podaje rys. Zasada zachowania I k. : jeżeli na części układu nie dzia- I łają siły zewnętrzne lub jeżeli mo- vret- \ Jrie. ment działających sił względem osi runek krętu obrotu jest równy zeru, to suma geo- ” metryczna k. części układu zachowuje wartość stałą. KRĘTAKI, Gyrinidae, rodzina małych wodnych chrząszczy, żwawo uwijających się po powierzchni wody. KRĘTKI, bakterie kształtu cienkiej, śrubowato skręconej nitki; niektóre gatunki są chorobotwórcze dla człowieka: k. blady, wywołujący kiłę, k. dur u powrotnego, k. żółtaczki zakaźnej. KRĘTOGŁOW, Jynx torquilla, ptak z rzędu dzięciołów; gnieździ się w dziuplach, lasach i ogrodach Eurazji i Afryki pn.; przelotny; dl. do 19 cm, rozpiętość skrzydeł 29 cm; żywi się głównie mrówkami i ich larwami. KRIDL Manfred (1882—1957), historyk literatury, przedstawiciel szkoły formalnej w badaniach lit.; prof. literatur slow. w Brukseli, prof. uniw. w Wilnie, po 1939 prof. slawistyki w uniwersytetach Smith College, Northampton, Massachusetts w USA; Historia literatury polskiej wieku XIX, Mickiewicz i Lamennais, Antagonizm wieszczów, Literatura polska na tle rozwoju kultury. KRIOFOR [gr.], aparat do pokazu zamarzania wody spowodowanego szybkim jej parowaniem. KRIOLIT [gr.], bezbarwny minerał; fluorek glinu i sodu; stosowany w elektrolit, procesie otrzymywania glinu z boksytu oraz do wyrobu szkła mlecznego i emalii; dawniej także źródło otrzymywania glinu. KRIOMETRIA -»krioskopia. 3 I Ja 458 KRIOPLANKTON [gr.], mikroskopijne glony żyjące na roztapiających się śniegach i lodach; tworzą czerwone lub zielone plamy. KRIOSKOPIA, Kriometria [gr.) — metoda oznaczania ciężaru drobinowego związków chem. z pomiaru obniżenia temp. krzepnięcia ich roztworów. Zob. też Raoulta prawa. KRIS, sztylet malajski o wężowatej klindze. KRISTIAŃIA [norw., christiania], ewolucja narciarska służąca do zmiany kierunku w zjeżdzie lub do zatrzymania się, wykonywana w dużej szybkości na nartach równoległych lub z oporu. KRISTI ANSAND, m. i port w pd. Norwegii; 26 600 mieszk. (1954); biskupstwo protest.; ośrodek handlu drewnem i rybami; hutnictwo metali kolorowych. KRISTIANSUND, m. i port w środk. Norwegii; 15 700 mieszk. (1954); baza rybołówstwa mor.; przemysł rybny. KR1SZNA [sanskr.], bóg indyjski, ósme wcielenie -»Wisznu. jeden z głównych bohaterów pieśni indyjskiej -*-Bnagawadgita. KRK (wł. Veglia), największa wyspa jugosłow. na Adriatyku; 408 km2, ok. 20 000 mieszk.; do 1797 wenec., do 1918 austr. KRLEŻA Miroslav (ur. 1893), pisarz jugosł., Chorwat; poezje, utwory dram. i powieści — początkowo ekspresjonist., później poświęcone zagadnieniom społecznym; Powrót Filipa Latinovicza. KRN -»Krajowa Rada Narodowa. KROBIA, m., pow. gostyński, woj. pozn., na Wysoczyźnie Leszczyńskiej; 2500 mieszk. (1956); charakter roln.; kościoły romańskie z XVII i XVIII w.; K. 	i okolica są ośrodkami folkloru wielkopolskiego. KROCHMAL -»skrobia. KROCZE, anat. okolica ciała zajmująca zewn. powierzchnię dna miednicy małej; na k. mieści się odbyt i zewn. narządy płciowe; pęknięcie k., rozdarcie tkanek miękkich (skóry, mięśni itp.), zdarzające się w czasieporodu. KROCZKI, nazwa hodowlano-gospodarcza karpi, linów i in. mających drugi rok życia, hodowanych w gospodarstwach stawowych; wyrastają w trzecim roku na ryby towarowe. KROFTA Kamil (1876—1945), historyk i dyplomata czechosł.; prof. uniw. w Pradze; Pfehled dójin selskóho stanu v Cechach (Przegląd dziejów stanu wiejskiego w Czechach); Biló Hora (Biała Góra). KROGULEC -»jastrzębie. KROGULSKI Józef (1815--42), kompozytor muzyki kość., fortepianowej, orkiestrowej. KROKIET [ang.], kilkuosobowa gra towarzyska, na płaskim boisku; uderzeniem drewn. młotka gracze popychają kolejno swoje kule poprzez bramki z drutu o wys. 30 cm; wygrywa ten, kto pierwszy doprowadzi swoia kule do mety. KROKIEW -»wiązar. KROKIEWICZ Adam (ur. 1890), filolog klasyczny, prot. Uniw. Warsz.; prace z zakresu filozofii staroż., gl. epikurejskiej (Nauka Epikura), tłumacz dzieł Lukrecjusza, Sekstusa Empiryka i Plotyna. KROKODYLE, CrpcodlUa, rząd największych współczesnych gadów; obecnie liczy zaledwie około 25 gatunków; w mezozoiku rozpowszechnione; żyją w podzwrotn. wodach słodkich; kształt jaszczurfcowaty, palce tylnych nóg spięte błoną; na skórze rogowe tarcze; mięsożerne; tu należą: gawiale, aligatory, kajmany i krokodyle właściwe; krokodyl nilowy (Crocodilus niloticus), dł. do 10 m; czczony w staroż. Egipcie; w Indiach Wsch. pokrewny mu, nieco mniejszy k. błotny (C. palustris). KROKOSZ, Carthamus tinctorius, roczna roślina uprawna z rodziny złożonych; pochodzi z Indii Wsch.; b. odporna na suszę; w Polsce rzadko uprawiana; z nasion cenny jadalny olej; dawniej wydooywano z płatków czerwonopomarańczowy barwnik (szafran). KROKOWO, w., pow. pucki, woj. gd., kaszubskie osiedle, jedno z najstarszych na Pomorzu; 640 mieszk. (1956); pałac z XVII w. KROKSZTYN [niem.], wysunięte przed ścianę zakończenie belki lub ozdobny wspornik podtrzymujący okap dachu, gzyms, balkon. KROKUS -»szafran. KROMANIONOIDALNA RASA. składnik białej od miany człowieka; wysokorosly, jasnoskóry i jasnooki długogłowiec o włosach blond lub jasnorudych (ryżych), twarzy szerokiej i średnim lub szerokim, ale nie płaskim nosie; budowa masywna, lecz nie krępa,  Kromer 459 uwłosienie obfite, rysy grube; b. stary składnik ludności Europy oraz pn. obszarów Azji i Afryki, liczny jeszcze w okresie wczesnohistorycznym, obecnie zniszczony i rozproszony, zaznacza się wybitniej w Europie pn.-zacH., na Wyspach Kanaryjskich, w górach Atlas. Nazwa od Cró-Magnon, jaskini w pd. Francji, gcizie znaleziono szczątki takiego człowieka. KROMER Marcin (1512— 89), biskup warmiński, pisarz polsko-łaciński, historyk; dzieła polemiczne skierowane przeciw różnowiercom; De origine et rebus resiis Polonorum (historia Polski doprowadzona do 1506) oraz Polonia (popularny opis Polski); wydawał utwory Arystotelesa, Cycerona i in. KROMIERY2 (KromSfii), m. w Czechosłowacji (Morawy); 21 700 mieszk. (1955); przemysł ciężkich maszyn, spożywczy; ośrodek regionu roln. (Hanś); węzeł kolejowy. KROMLECHY -►kamienne kręgi. KROMOŁOW, w., pow. zawierciański, woj. kat., na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, przy źródłach Warty; 1300 mieszk. (1956); w XVIII w. znana z wyrobów włók.; kościół z XVI w. KRONENBERG Leopold baron (1812—78), przemysłowiec i bankier w Królestwie Pol.; jeden z założycieli Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Banku Handlowego w Warszawie; w powstaniu 1863 członek dyrekcji stronnictwa białych. KRONIKA [gr.j: 1) charakterystyczny dla dziejopisarstwa średniow. dość szczegółowy, chronologiczny zapis wydarzeń hist. nie powiązanych z sobą przyczynowo; najstarszą kroniką poi. jest dzieło Galla-Anonima, najwybitniejszą, stojącą już na pograniczu pracy naukowej — Historia Polonica J. Długosza. Zob. też latopisy; 2) drobne wiadomości bieżące w prasie, w radio (np. k. lokalna, zagr., polit., lit. teatr., sport, itp.); k. filmowa (telewizyjna) aktualności — zwięzła film. relacja z bieżących wydarzeń, której towarzyszy komentarz słowny. KRONOS, mit. gr. tytan, syn Uranosa i Gai, ojciec wielu bogów, m. in. Hery, Posejdona, Demetry i Zeusa, który pozbawił go władzy; mit. rzym. Saturn. KRONSZTADZKI BUNT, bunt zorganizowany 28 11 1921 przez eserów, mieńszewików i białogwardzistów przeciwko władzy radź. w Kronsztadcie, zlikwidowany 18 III 1921. KRONSZTADT, m. w Ros. FSRR (obw. leningradzki), na wyspie Kotlin, we wsch. części Zat. Fińskiej; od czasów Piotra I (1703) twierdza broniąca portu petersburskiego (leningradzkiego); ośrodek ruchu rewoluc. marynarzy w Rosji carskiej 1905, 1917. KRONSKI Tadeusz Juliusz (1907—58), historyk filozofii, docent Uniw. Warsz., wybitny pedagog; prace naukowe i publicystyczne. KROPIDLAK, Aspergillus, rodzaj grzybów z klasy workowców; roztocze, rzadziej pasożyty; rozmnażają się wegetatywnie za pomocą koniaiospor (zaród- Kropidlak: 1 — grzybnia, ników Konidialnych) formu- 2 — trzonek konidialny, jących się na trzonkach o 3 — konidiospory wyglądzie kropidła. KROPIDŁO Jan (?—1421), syn księcia opolskiego Bolesława III; 1382 biskup poznański, 1384 kujawski; 1389 kamieński; od 1404 powtórnie kujawski. KROP1NSKI Ludwik (1767—1844), poeta, dramaturg, powieściopisarz pseudoklasyczny; członek Tow. Przyjaciół Nauk; uczestnik powstania kościuszk. i kampanii 1812; generał i kilkakrotny zastępca min. wojny; Ludgarda, Julia i Adolf, Emrod, Sztuka rtjmotwórcza. KROPLOWA ANALIZA, metoda chem. -►analizy jakościowej, wykorzystująca powstawanie barwnych produktów w niektórych reakcjach chem.; wykonuje się na bibule filtracyjnej lub specjalnych płytkach; KRO WIANKA wymaga b. małych objętości (kropel) roztworu ba'kRO P LÓWKA? * kl)Wz ab i e g lekarski polegającyna podawaniu płynnego środka leczn. kroplami do z. ) lub do kiszki stolcowej chorego; 2) przyrząd do wlewań kroplowych. KROPOTKIN Piotr A. książę (1842—1921), ros. działacz polit., geograf i podróżnik; teoretyk i organizator ruchu anarchistycznego; od 1876 na emigracji; 1917 wrócił do Rosji; Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, Państwo i jego rola historyczna, Wspomnienia rewolucjonisty. Pamiętniki, prace geograficzne. KROSNA MALARSKIE —blejtram. KROSNO, m. pow., woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, nad Wisłokiem; 17200 mieszk. (1958); jeden z głównych ośrodków góm.- P. Kropotkin -przem. okręgu krośnieńsko-jasielskiego z zakładami przemysłu naft. i szklarskiego; pałac z XVI w.; fragmenty murów średniow. i in. zabytki architektury. KROSNO ODRZAŃSKIE, m. pow., woj. zielonog., nad Odrą, w pobliżu ujścia Bobra; 5500 mieszk. (1956); port rzeczny; przemysł przetw.rolny; winnice i sady. Stary gród śląski, na skrzyżowaniu szlaków handl., prawa miejskie od księcia śląskiego Henryka Brodatego; ruiny zamku piastowskiego z XIII w. KROSNO TKACKIE, maszyna do tkania; nitki osnowy są nawinięte na poziomym wałku na szerokość tkaniny; przy zejściu z wałka każda nitka przechodzi przez oczko w strunie nicielnicowej; te nitki, które odpowiednio do wzoru -►splotu mają pokryć nitkę wątku, są podnoszone; między warstwą nitek podniesionych i warstwą nitek opuszczonych przebiega czółenko prowadzące nitkę wątku, która, po przerzuceniu jest dobijana bidłem; z kolei podniesione dotychczas nitki osnowy zostają opuszczone, podnosi się zaś następna grupa, a czółenko przebiega w przeciwnym kierunku itd.; w k. mechanicznym ruchy nicielnic, które podnoszą i opuszczają nitki osnowy, są sterowane krzywkami lub wzornicami z kart papierowych odpowiednio dziurkowanych lub drewnianymi z kołeczkami; w k. automatycznym ponadto cewki puste lub całe czółenka są wymieniane samoczynnie na pełne; k. wieloczółenkowe używane są do tkanin kolorowych; każde czółenko prowadzi nitkę wątku innego koloru. Zob. też tkactwo. KROSTA, wykwit skórny w postaci pęcherzyka wypełnionego ropą. KROŚCIENKO: 1) w., pow. krośnieński, woj. rzesz., nad Wisłokiem, na wschód od Krosna; 770 mieszk. (1956); dworek modrzewiowy z XVII w.; 2) w., stacja klim. i letnisko, pow. nowotarski, woj. krak., nad Dunajcem, przy ujściu Krośnicy; 2800 mieszk. (1956); park, Muzeum Pienińskie, źródła miner.; kościół z XIV w.; rezerwat flory kopalnej z okresu plioceń' Krośniewice, nr., pow. kutnowski, woj. łódź., na Wysoczyźnie Kujawskiej; 3400 mieszk. (1956). KROTOCHWILA -►farsa. KROTONOWY OLEJ, żółta, gęsta ciecz otrzymywana z egzot, rośliny Croton tiglium; środek bardzo silnie przeczyszczający, stosowany w weterynarii. KROTOSZYN, m. pow., woj. pozn., na Wysoczyźnie Leszczyńskiej; 16 500 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny, miner., tartak; późnogotycld kościół paraf, z XVI w., ratusz z XVII w., w parku pałac z XVII w. Rasy krów: A — k. nizinna czarno-biała (holenderska), B — k. czerwona polska KROWA, dorosła samica bydła domowego; ogólnie samica wielkich pustorożców, np. żubra, bawołu, zebu, jaka; k. morska -►syreny. KROWI AK PODWINIĘTY -olszówka. KROWIANKA, vaccina — szczepionka zawierająca  KROWICKI żywy wirus ospy, osłabiony przez hodowanie na skórze jałówek; k. szczepi się dzieci w 1 i 7 roku życia; szczepienie chroni przed zachorowaniem na ospę prawdziwą. KROWICKI Marcin (ok. 1501—73), działacz ariański, zwolennik nurtu umiarkowanego; Obrona nauki prawdziwej chrześcijańskiej. KROWIENCZAK, księżycoróg, Copris lunaris — duży czarny chrząszcz z rodziny chrabąszczowatych; żywi się odchodami ssaków, zakopując w ziemi zapasy pokarmu. KRÓCICA, pistolet skałkowy niewielkich rozmiarów, o krótkiej lufie, używany w XVII i XVIII w. KRÓJ, część pługa w kształcie noża lub dysku (tarczy), odcinająca skibę w płaszczyźnie pionowej; stosowany przy orce gleb zwięzłych lub zadarnionych. KRÓLESTWO OBOJGA SYCYLII, utworzone w XI w. w wyniku podboju Sycylii i pd. Italii z Neapolem przez Normanów; lenno papieskie; 1189—1263 pod władzą Hohenstaufów i 1263—82 Andegawenów (Anjou); po tzw. -»-nieszporach sycylijskich 1282 książę Anjou utrzymał się w Królestwie Neapolu, a Sycylia dostała się Aragonii. Obydwa królestwa połączyły się i pozostawały w związku z Aragonią, potem z Hiszpanią 1442— 1713; po hiszp. wojnie sukcesyjnej krótkie rządy Austrii, 1735 znów istnieje Królestwo O. S. pod rządami bocznej linii Burbonów hiszp. do 1806 i od 1815; 1860 zdobył je Garibaldi dla zjednoczonego Królestwa Włoskiego. KRÓLESTWO POLSKIE, zw. Kongresówką, 18151915, powołane przez kongres wiedeński po likwidacji Księstwa Warsz.; objęło 8 województw: krakowskie, sandomierskie, lubelskie’, kaliskie, płockie, mazowieckie, podlaskie, augustowskie, ogółem 128 000 km* i 3 300 000 mieszkańców; połączone unią personalną z Rosją, miało własną konstytucję, sejm, rząd i wojsko; na czele stał namiestnik król.; do 1830 faktyczną na wana władzę dzierżył w. książę Konstanty, dowódca wojska poi.; po powstaniu listopadowym zniesienie konstytucji, podstawą ustroju od 1832 statut organiczny; w 1837 województwa zmieniono na gubernie, a krajem rządziła ros. administracja wojsk.; 1861—62 nieudane reformy Wielopolskiego, próba przywrócenia samorządu i administracji cyw. poi.; po powstaniu styczniowym uwłaszczenie chłopów 1864 oraz 1866 zlikwidowanie Rady Stanu i osobnego budżetu, zrusyfikowanie administracji i szkolnictwa; 1874 przekształcenie namiestnictwa w generał-gubematorstwo warsz., a K. P. w „priwislinskij kraj“; po rewolucji 1905 przywrócenie niektórych praw obywat. i język. 1915 zajęcie K. P. przez wojska niem. i austr. KRÓLEWIEC -»Kaliningrad. KRÓLEWIĘTA, w dawnej Polsce przezwisko możnowtadców kresowych, posiadających własne wojsko i niekiedy prowadzących samodzielną politykę zagraniczną. KRÓLEWSKI KANAŁ —Dniepr-Bug. 460 KRÓLEWSZCZYZNY, dobra królewskie w dawnej Polsce. KRÓLIK, Oryctolagus eunieulus, gryzoń; Europa i pn. Afryka; w Polsce — woj. zach. i centr.; nieco mniejszy od zająca; żyje gromadnie; kopie nory; wyrządza szkody, szczególnie przez ogryzanie sadzonek drzew; hodowany dla futerka, sierści i mięsa oraz do celów laboratoryjnych; w Polsce hodowane są rasy: barany francuskie, białe wiedeńskie, szynszyle, angory i in. KRÓLIKARNIA, pałacyk i park w Warszawie na Mokotowie; zał. przez Augusta II, przeznaczona na hodowlę królików; 1786—89 powstał pałacyk wg projektu D. Merliniego; od 1816 własność Radziwiłłów; zniszczona 1939. obecnie w odbudowie. KRÓLIKOWSKf: 1) Józef Franciszek (1781—1839), teoretyk i historyk literatury; Prozodia polska. Rys poetyki, Rozrywki literackie prozą i wierszem; 2) Jan (1820—86), aktor, jeden z najwybitniejszych w historii poi. teatru odtwórców tragicznych bohaterów w dramatach W. Szekspira, F. Schillera, V. Hugo; 3) Stanisław (1853—1924), weteiynarz, rektor Akad. Wet. we Lwowie; Bibliografia polskiej weterynarii i hodowli. KRÓLOWA NOCY —Cereus. KRÓLOWE KOPY, dwa szczyty w Tatrach Zach.: Wielka Kopa Królowa (1534 m) i Mała Kopa Królowa (1587 m), oddzielone Przeł. Między Kopami; ich stokami biegną szlaki tur. z Zakopanego na Halę Gąsienicową. KROLÓWKAj w., pow. bocheński, woj. krak., na Pogórzu Karpackim; 1900 mieszk. (1956); miejsce rodzinne poety K. Brodzińskiego. KRÓTKIE SPIĘCIE —zwarcie. KRÓTKOFALARSTWO, amatorski sport radiowy polegający na nawiązywaniu łączności i przeprowadzaniu rozmów z krótkofalowcami całego świata; obowiązuje zasada samodzielnej budowy sprzętu nadawczo-odbiorczego. KRÓTKOFALÓWKA, radiowy nadajnik pracujący falach krótkich; k. reporterska, wykorzystyna przez sprawozdawcę przy reportażu dźwiękowym. KROTKOGŁOWOSC — brachycefalia. KRÓTKOWZROCZNOŚĆ, miopia — wada wzroku, niezdolność ostrego widzenia przedmiotów oddalonych, spowodowana wydłużeniem gaiki ocznej (promienie wpadające do oka przecinają się przed siatkówką); k. wyrównuje się szkłami wklęsłymi (rozpraszającymi); krótkowidz, człowiek cierpiący na krótkowzroczność. KRTAŃ, narząd głosu, jednocześnie odcinek dróg oddechowych; podstawę k. stanowi szkielet złożony z chrząstek, połączonych stawami; napięte między chrząstkami więzadła pokryte błoną śluzową tworzą struny głos., których drgania, spowodowane prądem przepływającego powietrza, wywołują powstawanie fal głos.; gruźlica k., występuje zwykle w przebiegu gruźlicy płuc, najczęściej między 20 a 40 rokiem życia; niegdyś prawie zawsze śmiertelna; obecnie dobre wyniki daje leczenie streptomycyną. KRUCHOŚĆ, charakterystyczna cecha materiałów polegająca na tym, że ulegają one zniszczeniu przy bardzo małych odkształceniach. KRUCHTA [gr.], przedsionek kościelny. KRUCYFIKS [łac.], krzyż z postacią ukrzyżowanego Chrystusa; rozpowszechniony od średniowiecza. KRUCZENYCH Aleksiej J. (ur. 1886), poeta ros., teoretyk futuryzmu; wraz z W. Chlebnikowem stworzy! teorię pozarozumowego („zaum“) języka poet.; pod jego wpływem pozostawała młodzieńcza twórczość W. Majakowskiego. KRUCZKOWSKI Leon (ur. 1900), powieściopisarz i dramaturg, związany z lewicą rewol., działacz polit.; 1945—48 wicemin. kultury i sztuki, 1949—56 prezes Związku Literatów Polskich, poseł na sejm, 1957 czL Rady Państwa; przed wojną zyskał rozgłos powieściami Kordian i cham oraz Pawie pióra, akcentującymi rolę konfliktów klasowych, a zwłaszcza sprawy chłopskiej w dziejach Polski; po wojnie napisał kilka utworów dram. Odwety, Niemcy (znaczny sukces międzynar.), Juliusz i Ethel. Międzynar. Leninowska Nagroda Pokoju 1953. KRUGER Paulus, znany jako Oom Paul (1825—1904) prezydent republiki transwalskiej 1883—1900; wódz Burów w walce z Anglikami; pokonany 1900; umarł na emigracji. KRUIF [kruif] Paul de (ur. 1890), bakteriolog i pisarz amer., popularyzator historii medycyny; Łowcy mikrobów, Pogromcy głodu. KRUK, Coruus coraz, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny krukowatych; zamieszkuje Eurazję, Afrykę i Amerykę Pn.; osiadły; dl. 66 cm, rozpiętość skrzydeł 125 cm; wszystkożemy (głównie padlina); gnieździ się parami na drzewach; długowieczny, żyje do ok. 100 lat; u nas chroniony.  461 KRWIOBIEG KRUKOWATE, Corvidae, rodzina z rzędu wróblo- KRUSZCZYCA, Cetonia, chrząszcz z rodziny ehrawatych; kosmopolityczne; około 150 gatunków; ptaki bąszczowatych, metalicznie-zielony, żyje na kwiatach, średniej wielkości i duże; zasadniczo wszystkożerne; KRUSZEWSKI-HABDANK Ignacy (1799—-1879), ofiw Polsce 10 gatunków, np.: wrona siwa, kruk, gawron kawka, sroka, sójka. KRUKO WIECKI Jan (1770—1850), gen.; w powstaniu listopadowym gubernator Warszawy; 16 VIII— 18 IX 1831 prezes Rządu Narodowego; 7 XI 1831 doprowadził do Kapitulacji Warszawy, za co został usunięty ze stanowiska; po upadku powstania — w Rosji. KRUKOWSKI Włodzimierz (1887— ok. 1942), uczony poi., światowej sławy specjalista miernictwa elektr.; pracował dłuższy czas w Niemczech, po powrocie do Polski prof. PoliŁ Lw.; zamordowany przez hitlerowców. KRUKÖWKA, owca występująca w Lubelskiem; pochodzi prawdopodobnie z Krymu, sprowadzona przez osadników tatarskich; czarna, z wiekiem nie siwieje. KRUP, dławiec — ostre włókniste zapalenie krtani, tchawicy i oskrzeli; objawia się narastającymi coraz bardziej trudnościami oddychania, aż do śmierci z uduszenia; występuje najczęściej w przebiegu błonicy. KRUPIER [fr.J, pracownik kasyna gry przyjmujący pieniężne stawki i wypłacający wygrane. KRUPIŃSKI Franciszek (1836—98), publicysta i filozof pożyty wist.; O filozofii w Polsce, Szkolą pozytywna, Romantyzm i jego skutki. KRUPKOWSKI Aleksander (ur. 1894), metalurg, prof. Akademii Górn.-Hutn. w Krakowie, członek PAN; prace z teorii piast, odkształcenia metali i rektyfikacji cynku. KRUPNIK: 1) zupa z kaszy; 2) napój alkoholowy z miodu, spirytusu, przypraw korzennych; pije się na gorąco. KRUPON (fr.J, grzbietowa część skóry bydlęcej specjalnie wyprawiana, trwała, nadaje się np. na podeszwy obuwia. KRUPP, rodzina przemysłowców niem.: Friedrich K. 	(1787—1826) założył w Essen odlewnię stali; jego syn Alfred (1812—97) rozbudował Zakład, tworząc jeden z największych w świecie koncernów zbrojeniowych; po nim kierował zakładami Friedrich Alfred (18o4— 1902); 1906 przejął je jego zięć Gustaw K. von Bohlen und Halbach (1870—1950); syn iego Alfred (ur. 1907) został skazany 1948 przez Międzynarodowy Trybunał w Norymberdze jako zbrodniarz woj. na 15 lat więzienia; 1952 uwolniony, odzyskał zakłady. KRUPPA KONCERN, największy niemiecki koncern metalurgiczny założony 1811; główne zakłady w Essen. Zaopatrywał w broń wiele krajów kapitalistycznych. Subsydiował hitlerowski reżim w Niemczech i faszystowskie organizacje w Europie środkowej, na Bałkanach i in. W czasie II wojny światowej główny dostawca broni dla armii hitlerowskiej. Po zakończeniu wojny, wbrew układom międzynarodowym o dekartelizacji, odbudowany w Niemczech Zachodnich. KRUPSKA Nadieżda K. (1869—1939), działacz partii komunist., radź. pedagog i działacz oświat.; żona Lenina; najwięcej uwagi poświęciła wychowaniu przez pracę, politechnizacji, treści i metodyce pracy organizacji dziecięcej w państwie socjalist., krytyce szkoły i pedagogiki burżuaz.; Oświata ludowa a demokracja (1915), Listy do pionierów, Wspomnienia o Leninie. KRUPY: 1) ogólnie kasza; w węższym znaczeniu — odluszczone, nie zmielone lub tylko z gruba zmielone ziarna jęczmienia, pszenicy lub orkiszu; również produkt otrzymywany z rdzenia pnia sagowej palmy i sagowców; 2) opad atmosf. złożony z nieprzezroczystych, lodowo-śnieżnych ziaren o kształtach kulistych lub stożkowatych, o średnicach od 2 do 5 mm; występuje przy temperaturach powietrza około 0°, dość często ze śniegiem, a nawet deszczem. KRUSIŃSKI: 1) Tadeusz (1675—1757), jezuita, misjonarz i podróżnik po Persji; napisał po lac. Historię rewolucji w Persji; 2) Stanisław (1857—86), publicysta, ekonomista, socjolog; jeden z pierwszych propagatorów marksizmu w Polsce, jeden z tłumaczy Kapitału na jęz. poi.; Szkice socjologiczne, Szkice ekonomiczne. KRUSZARKA —łamacz. KRUSZCE, zwane również rudami — minerały będące surowcami w przem. otrzymywaniu metali; nazwa stosowana zwłaszcza do siarczków: miedzi, ołowiu i in. S. Krusiński cer w Księstwie Warsz., uczestnik powstania listopadowego; po 1831 gen. w służbie belgijskiej. KRUSZON [fr.], napój z wina, soku pomarańczowego lub cytrynowego, świeżych owoców, podawany z kawałkami lodu. KRUSZWICA, m., pow. inowrocławski, woj. bydg., nad pn. krańcem jez. Gopło; 5400 mieszk. (1956); wielka olejarnia i cukrownia, ośrodek sportów wodnych; ruiny zamku Kazimierza Wielkiego (Mysia Wieża), szczątki murów obronnych; Muzeum Kujawskie; bazylika z pocz. XII w.; stare grodzisko państwa Polan (legenda o Popielu); badania archeol. odsłoniły wczesnośredniow. osadę, gród i podgrodzie z hutą szkła. KRUSZYNA POSPOLITA, Frángula alnus, krzew z rodziny szaklakowatych; Mysia Wieża w Kruszwicy liście eliptyczne, całobrzegie, owoce czarne, pączki bez łusek; pospolita w lasach sosnowych i mieszanych; lecznicza (zob. tabl.- XVI); wysuszona kora z młodych pędów i gałęzi jest popularnym lekiem ludowym o działaniu przeczyszczającym, żólciopędnym i dezynfekującym przewód pokarmowy. KRUSZYWO, drobny materiał kamienny naturalny lub sztuczny używany do zapraw i betonów; k. naturalne — w zależności od średnicy ziarna: podżwirek 2—4 mm, żwir 4—40 mm, otoczaki powyżej 40 mm; k. naturalne sztucznie tłuczone, odpowiednio: miał, grysik, grys, tluczeń-szuter; k. sztuczne w zależności od materiału — żużel, tłuczeń ceglany, gliniec. KRUTYNIA, rz. na Pojez. Mazurskim, wypływająca z Jez. Mokrego, uchodzi do jez. Bełdany. dl. ok. 70 km, przepływa przez liczne jez.; szlak kajakowy. KRUTYŃ, w., pow. mrągowski, woj. olszt., nad Krutynią łączącą kilka jez. w popularny szlak kajakowy; 200 mieszk. (1956); schronisko turystyczne. KRUZENSZTERN Iwan F. (ok. 1770—1846), wybitny żeglarz, kierownik pierwszej ros. podróży dookoła Ziemi (1803—6); zbadał wybrzeża Kamczatki i Sachalinu; autor atlasu Oc. Spokojnego. KRUŻGANEK [niem.], ganek kolumnowy, czasem o kilku kondygnacjach, obiegający budynek, najczęściej wokół wewnętrznego dziedzińca (słynne krużganki zamku na Wawelu z I poł. XVI w.). KRWAWA NIEDZIELA, wydarzenia 9 (22) 1 1905 w Petersburgu, w czasie których wojsko carskie zmasakrowało uczestników demonstracji robotn. sprowokowanej przez popa Gapona, agenta ochrany carskiej; wydarzenia te stały się ostatecznym sygnałem do wybuchu rewolucji w Rosji 1905—07. KRWAWA ŚRODA, akcja 15 VIII 1906 zorganizowana w Królestwie Pol. przez Organizację Bojową PPS przeciw żandarmerii i policji carskiej; ok. 100 zamachów. KRWAW1ĄCZKA, hemofilia — upośledzenie krzepnienia krwi polegające na tym, że nawet drobne skaleczenie chorego może stać Się przyczyną śmiertelnego krwotoku; choroba dziedziczna, występuje tylko u mężczyzn, ale na potomstwo przenoszona jest przez kobiety. KRWAWIENIA MIESIĘCZNE —miesiączkowanie. KRWAWNICA, Lythrum, rodzaj ziół lub bylin z rodziny krwawnico watych; łodyga kanciasta, liście siedzące, kwiaty zebrane w szczytowy kwiatostan o różowofioletowycn kwiatach; w Polsce 3 gatunki na mokrych łąkach, nad brzegami wód. KRWAWNIK: 1) bot. Achillea, rodzaj roślin z rodziny —złożonych; k. pospolity (A. millefolium) ma liście pierzaste, kwiaty — białe, drobne koszyczki zebrane w baldachogrona; łąki i przydroża; gat. leczniczy (tabl. XVI); 2) miner, —kwarc. KRWAWY CZWARTEK we Lwowie, 16IV1936 krwawe walki uliczne robotników lwowskich z policją sanac. w czasie demonstracyjnego pogrzebu robotnika zamordowanego przez policję; 49 robotników zginęło, 300 zostało rannych. KRWIAK, med. nagromadzenie się krwi w jamach ciała lub przestrzeniach między tkankowych w następstwie krwotoku. KRWINKI, komórki krwi; k. białe —leukocyty; k. czerwone —erytrocyty. Zob. też krew. KRWIOBIEG, krążenie krwi; u człowieka k. wielki prowadzi krew tętniczą, zasobną w tlen, z lewej  KRWIODAWSTWO komory serca przez aortę i jej rozgałęzienia do wszystkich narządów, a po jej odtlenieniu (krew żylną) przez żyły do prawego przedsionka serca; k. mały albo £»lucny prowadzi krew żylną (ubogą w tlen) z prawej :omory serca do płuc, skąd po zaczerpnięciu tlenu krew wraca do lewego przedsionka serca. KRWIODAWSTWO, zorganizowana akcja społ. ma!ąca na celu zaopatrywanie chorych w krew w celach eczniczych (-»przetaczanie krwi). KRWIOMOCZ, hematuria — med. obecność krwi w moczu; objaw chorobowy występujący najczęściej w kamicy moczowej lub nowotworach nerek i pęcherza moczowego, a także w ostrym zapaleniu nerek. KRWIOTOCZNA CHOROBA -plamica. KRWISCIĄG, Sanguisorba, roślina z rodziny —różowatych; liście nieparzysto pierzaste, kwiaty brunatnoczerwone, zebrane w główki; wilgotne łąki i zarośla; leczniczy. KRWOTOK, nagły wylew krwi, najczęściej wskutek urazu lub procesu chorobowego uszkadzającego ścianę naczynia krwionośnego; k. tętniczy, k. żylny, k. miąższowy (z naczyń włosowatych); k. płucny, wylanie się krwi do tkanki płucnej, a stąd do dróg oddechowych; niewielkie k. p. objawiają się krwawą plwociną, większe — odkrztuszaniem czystej, pienistej krwi; występują w gruźlicy płuc, w rozstrzeniach oskrzeli, nowotworach itp. KRYLENKO Nikołaj W. (1885—1938), radź. prawnik i działacz partii komunist., od 1905 członek partii bolszewickiej, pierwszy naczelny dowódca armii rewolucyjnej, od 1928 prokurator gen. ZSRR, 1931—37 ludowy komisarz sprawiedliwości, od 1930 członek KC WKP(b), autor wielu prac z dziedziny prawodawstwa. KRYLÓW: 1) Iwan A. (1768—1844), ros. poeta, komediopisarz i satyryk, wydawca czasopisma „Poczta Duchów“ i „Zritiel“; twórczość lit. rozpoczął od konwencjonalnych wierszy lirycznych w stylu pseudoklasycznym; komedie znamionują już talent satyryka; sławę zdobył bajkami satyr., których napisał ponad 200; 2) Aleksiej N. (1863—1945), radź. matematyk, mechanik i konstruktor statków; twórca teorii kompasów żyroskopowych; prace z balistyki, fizyki matemat. i in. KRYM, płw. na pn. wybrzeżu M. Czarnego, w Ukraińskiej SRR; 26000 km*, 1126 000 mieszk. (1956); połączony z lądem Przesmykiem Perekopskim dł. 7 km; w pn. i środk. części uprawa pszenicy i słonecznika; ' ha pd. trzy równoległe do morza pasma G. Krymskich; zjawiska krasowe; najwyższe szczyty; Roman Kosz (1545) i Czatyrdag (1523 m); klimat umiarkowany, na pd. śródziemnomorski, słynne uzdrowiska: Jałta, Ałuszta, Artek; port wojenny Sewastopol. — W starożytności Tauryda; na wybrzeżu liczne kolonie greckie; w czasie wędrówki ludów czasowa siedziba Gotów, później Chazarów i in. ludów stepowych, od XIII w. Tatarów; XV—XVIII w. —krymski chanat, 1783 włączony do Rosji. KRYMINALISTA [łac.J, przestępca. KRYMINALISTYKA [łac.j, nauka o sposobach 1 techn. środkach wykrywania i zapobiegania popełnianiu przestępstw. KRYMINOLOGIA [łac.j, nauka o przestępstwie jako zjawisku społ.; bada przyczyny sprzyjające popełnieniu przestępstw danego typu (środowisko, warunki ekonom., zdrowotne itp.) i szuka najbardziej skutecznych metod zwalczania danych form przestępczości specjalnie dotkliwych w danym kraju i w danym okresie (np. 462 źródła miner., szczawy alkaliczne należą do najsilniejszych w Europie, od XVIII w. stosowane w lecznictwie; 3 zakłady kąpielowe, wodne i borowinowe, zakład przyrodoleczn., sanatorium zdrojowe, domy leczniczo-wypoczynkowe, pensjonaty; ośrodek sportów i turyst. górskiej. KRYNOLINA [łac.j: 1) szeroka spódnica rozpięta na obręczach metal, lub trzcin, nadających jej kształt dzwonu; noszona w XVII i XVIII w.; 2) wkładana pod suknię spódnica ze sztywnej materii tkanej z włosia; używana we Francji w poi. XIX w. nika języka polskiego, zw. Warszawskim; współtwórca czasopisma „Prace Filologiczne“ (1884), pierwszego organu polonistycznego; Gramatyka języka polskiego, Jak nie należy mówić i pisać po polsku, Zabytki języka staropolskiego. KRYOTURBACJE [gr.j, zaburzenia w ułożeniu warstw gruntu w pasie przy lodowcowym (peryglacjalnym) wskutek zamarzania i rozmarzania. KRYPA [niem.j, płaskodenny statek rzeczny podobny do galara. KRYPTA [gr.j, sklepione pomieszczenie pod kościołem, najczęściej pod —prezbiterium, zawierające trumny ze zwłokami panujących i ludzi zasłużonych. KRYPTOGRAFIA [gr.j, tajne pismo umowne (szyfrowane); badanie pisma szyfrowanego; umiejętność szyfrowania tekstów. KRYPTOGRAM [gr.j: 1) tekst sporządzony za pomocą szyfru; 2) znak nieliterowy użyty zamiast właściwego nazwiska autora np. xxx = Joachim Lelewel); zob. też anagram, kryptonim, pseudonim. KRYPTON, Kr, pierwiastek chem. o liczbie atom. 36; gaz szlachetny; występuje w minimalnych ilościach w powietrzu; używany do napełniania żarówek, rur jarzeniowych (reklamy świetlne). KRYPTONIM [gr.l, inicjały lub inne litery wzięte z imienia i nazwiska autora (np. apr = Adam Próchnik), używane zamiast właściwego nazwiska. Zob. też anagram, kryptogram, pseudonim. KRYPTY [gr.j, med. zagłębienia w migdałkach, gdzie mogą się gromadzić czopy ropne. KRYSIŃSKI Dominik (1785—1853), ekonomista; propagował na gruncie polskim teorie —Smitha i —Saya. Zwolennik liberalizmu gosp.; O ekonomii politycznej, 'Niektóre myśli o nauce gospodarstwa narodowego. KRYSTALIZACJA [gr.j: 1) tworzenie się kryształów substancji rozpuszczonej w rozpuszczalniku, spowodowane albo obniżeniem temperatury roztworu, albo usuwaniem rozpuszczalnika (odparowywaniem), albo też. przemianami chem.; 2) metoda oczyszczania substancyj w drodze ich rozpuszczania i wydzielania z roztworu w postaci kryształów. KRYSTALOGRAFIA [gr.j, nauka o stanie krystalicznym materii, badająca wszelkie własności matematyczne, fizyczne i fizykochemiczne występujące w święcie kryształów; k. geometryczna bada położenia ścian (goniometria) i występowanie —postaci prostych; k. fizyczna — własności fizyczne, zwłaszcza optyczne (optyka kryształów); rentgenografia kryształów — strukturę wewnętrzną; krystalochemia — zależności pomiędzy chemizmem a strukturą oraz pomiędzy własnościami geometrycznymi a fizycznymi. KRYSTALOGRAFICZNE UKŁADY, zespoły —kia* krystalograficznych mających ten sam rodzaj osi współM w a-i i 5 b.y Układy krystalograficzne: z, y, z — osie współrzędnych w układach krystalograficznych, a, b, c — jednostki osiowe (—celka); 1 — u. regularny, 2 — u. heksagonalny i trygonalny, S — u. tetragonalny, 4 — m rombowy, 5 — u. jednoskośny, 6 — u. trójskośny rzędnych (prosto- lub ukośnokątnych), za pomocą których wyznacza się położenie ścian i oblicza liczbowe dane (stałe) charakteryzujące kryształ; poszczególneukłady: regularny — 5 klas, heksagonalny — 7 klas, tetragonalny — 7 klas, trygonalny — 5 klas, rombowy — 3 klasy, jednoskośny — 3 klasy, trójskośny — 2 klasy. KRYSTOBALIT [gr.j, minerał, jedna z odmian krystalicznej krzemionki. KRYSTYNA (1626—89), królowa Szwecji od 1632; córka Gustawa Adolfa, ostatnia z szwedz. linii dynastii Wazów; opiekunka nauk i sztuk pięknych; 1654 abdykowała na rzecz Karola X i przyjęła katolicyzm. KRYSZTAŁ [gr.j, naturalny wielościan wypukły ograniczony płaskimi ścianami, powstały przez wydziewalka z alkoholizmem, z chuligaństwem, przestępczością nieletnich). KRYMÓW Jurij S., wlaśc. Beklemiszew (1908—41), powieściopisarz ros.; powieści osnute na tle pracy marynarzy i robotników radź.; Statek Derbent, Inżynier. KRYMSKA KONFERENCJA —jałtańska konferencja. KRYMSKI CHANAT, państwo tatarskie powstałe w poł. XV w. w okresie rozpadania się Złotej Ordy, rządzone przez dynastię Girejów; od 1475 uzależnione od Turcji; XV—XVII w. częste najazdy na wsch. ziemie Polski, XVIII w. walki obronne z Rosją. 1783 ziemie K. Ch. włączone do Rosji. KRYNICA, m., największe zdrojowisko pd, Polski, pow. nowosądecki, woj. krak., w obrębie Beskidu Sądeckiego, nad Kryniczanką; 7900 mieszk. (1956);  Tj— 1!—1 1 t ': i !>--'• *■— 1 ! i ’ 1 | Na*« 463 lenie się substancji krystalicznej z roztworu, stopu lub gazu; struktura k. jest .prawidłowa lub cząsteczki sa rozmieszczone -►sieci przestrzennej; strukturę k. bada się za pomocą promieni rentgenowskich, w celu oznaczenia wymiarów celki oraz położeń atomów w niej, jak również w celu zaliczenia kryształu do jednej z grup przestrzennych. Zob. też kryształów symetria; k. bliźniaczy, bliźniak —zrost dwóch lub więcej k. tej samej substancji przy czym K teł chlorku sodn _ ich ustawienie jest syme- sieć przestrzenna tryczne względem plasz- * czyzny lub dwukrotnej osi , , . , bliźniaczej; k. jednoosiowy, kryształ mający jeden kierunek, w którym zachowuje się jak izotropowy (-►izotropia); k. fałszywy -» pseudomorfoza. KRYSZTAŁ GÓRSKI (skalny) -kwarc. KRYSZTAŁOWA GROTA, rezerwat przyr. w kopalni soli w Wieliczce; zajmuje 100 m3; ściany obrośnięte naturalnymi, wykształconymi w formie sześcianów kryształami soli o krawędziach do kilkunastu cm. KRYSZTAŁÓW SYMETRIA, powtarzanie się jednakowych elementów kryształu (ścian, krawędzi i naroży) jak gdyby pod działaniem pier wi a s t k ó w symetrii: płaszczyzny symetrii — dającej lustrzane odbicie, osi symetrii — powtarzającej przy obrocie każdy element dwa, trzy, cztery lub sześć razy (oś dwu-, trzy-, cztero-, sześciokrotna) i środka symetrii (odwzorowanie przez punkt); wszelkie możliwe kombinacje tych pierwiastków dają 32 klasy krystalograficzne; w strukturze kryształów występują ponadto jako pierwiastki symetrii: translacja, płaszczyzny ślizgowe (odbicie połączone z przesunięciem) i osie śrubowe (obrót połączony z przesunięciem), dając symetrie 230 grup przestrzennych. KRYSZTAŁU PRZEKRÓJ GŁÓWNY, każdy przekrój kryształu płaszczyzną równoległą do jego -*-osi optycznej. KRYSZTAŁY CIEKŁE, niektóre związki organiczne (zwykle o bardzo wydłużonych skomplikowanych drobinach) po stopieniu wykazujące w określonym przedziale temperatur własności optyczne kryształów jednoosiowych o silnej dwójłomności; w silnym polu magnet uzyskują własności optyczne i elektryczne jednolitego jednoosiowego kryształu (—oś kryształu). KRYTERIUM [gr.]: 1) probierz, miernik, sprawdzian; 2) k. podobieństwa, bezwymiarowe liczby wyrażające stosunki pewnych wielkości fizycznych charakteryzujących dane zjawisko; mają zastosowanie Drży przenoszeniu wniosków z doświadczeń na modelach na zjawiska rzeczywiste; jest to możliwe wtedy, gdy w analogicznych zjawiskach zachodzi równość poszczególnych kryteriów. Zob. też Macha liczba, Reynoldsa liczba. KRYTYCYZM [gr.]: 1) system filozof. —I. Kanta; w XIX w. rozwijał się p. n. neokrytycyzmu (neokantyzm); 2) postawa poznawcza, przeciwstawna dogmatyzmowi, odrzucająca przyjmowanie twierdzeń na wiarę. KRYTYCZNY PUNKT, fix. punkt, w którym substancja znajduje się w stanie krytycznym, tj. gęstości pary i cieczy są sobie równe (zanika różnica między cieczą a parą); k. p. określają charakterystyczne dla każdej substancji parametry zw. krytycznymi: temperatura, ciśnienie i objętość. „KRYTYKA“, małopolskie czasopismo społ.-lit. poświęcone krytyce i literaturze współcz.; pozostawało w sferze oddziaływania ideologii prawicy socjalist; Kraków 1899—1914; red. W. Feldman. KRYWAŃ, szczyt w Tatrach Wys., otoczony Doliną Koprową, Niewcyrką i Ważecką; wys. 2496 m. KRYWICZE, grupa Słowian wsch.; zamieszkiwali górne dorzecze Dniepru, Wołgi i Dźwiny. KRYZA [niem.]: 1) marszczony lub fałdowany kołnierz; 2) techn. kołnierz rury służący do jej łączenia; 3) przegroda w przewodzie rurowym z koncentrycznym otworem o średnicy mniejszej niż średnica przewodu; służy do wywołania różnicy ciśnień w przepływie przed i za k.; pomiar różnicy ciśnień można wyzyskać w celu określenia prędkości i wydatku prądu, czyli ilości przepływającej przez przekrój cieczy w 1 sek (-►przepływomierz); w pi — ciśnienie przed krytym zastosowaniu zwana też zą, P2 — ciśnienie za k. pomiarową. kryzą (pi > ps) KRZEWUSZKA KRYZYS [gr.], przesilenie, przełom, ciężki stan; gazu; struktura k. jest .prawidłowa, czyli atomy, jony ekon. k. nadprodukcji, cyklicznie pojawiający się według schematu w gospodarce kapitalist. nadmiar produkcji przem. w stosunku do efektywnego popytu. Charakteryzuje go spadek cen, wzrost bezrobocia, spadek płac. Często towarzyszy mu k. agrarny. Zob. też cykl (koniunkturalny): k. agrarny, kryzys nadprodukcji w rolnictwie kapitalist.; przejawia się w szybkim wzroście zapasów niesprzedanych produktów roi., w spadku icn cen i w masowym icn niszczeniu, wzmożeniu procesu pauperyzacji chłopstwa. Od kryzysu nadprodukcji w przemyśle różni się przewlekłym przebiegiem; powoduje długotrwały zastój w rozwoju rolnictwa; k. walutow y, w kapitalizmie załamanie się systemu pieniężnego polegające na stopniowym porzucaniu waluty złotej, narastaniu tendencji inflacyjnych przy rosnącej nietrwałości walut; występuje z rosnącą silą od I wojny światowej. KRZEM Si, sillcium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 14; szare ciało stale; -»półprzewodnik; zawartość k. w skorupie ziemskiej wynosi ok. 27Vo; w największych ilościach występuje jako glinokrzemiany, dwutlenek krzemu oraz krzemiany; używany w stopach z żelazem, odznaczających się dużą twardością i odpornością na działanie kwasów, wchodzi w skład materiałów budowlanych, ogniotrwałych, szkła, porcelany oraz związków krzemoorganicznych — silikonów. KRZEMIANOWANIE, nasycanie powierzchni kamieni w budowlach roztworem szkła w od., a następnie roztworem chloranu wapnia, w celu ochrony przed wpływami atmosfer. KRZEMIANY, sole kwasów krzemowych; z wyjątkiem k. metali alkalicznych nierozpuszczalne w wodzie; b. rozpowszechnione w przyrodzie (składniki skal). Zob. też glinokrzemiany. KRZEMIENIEC (Kremienec), m. w Ukr. SRR; ok. 20 000 mieszk. (1931); miejsce ur. (1809) J. Słowackiego. KRZEMIENIECKIE LICEUM (1805—31) w Krzemieńcu, zał. przez T. Czackiego; ośrodek życia umysł, i kult na pd.-wsch. ziemiach Polski (stąd K. zw. „Atenami Wołyńskimi“); wskrzeszone 1920—39. KRZEMIEŃ, skała osadowa pochodzenia organicznego, składająca się z krzemionki w postaci opalu, chalcedonu i kwarcu; tworzy skupienia bulaste w wapieniach wieku jurajskiego i kredowego. KRZEMIEŃCZUK (Kremenczug), m. w Ukr. SRR, nad Dnieprem; 89 500 mieszk. (1939); przemysł: maszyn.. spoż., skórz., drzewny. KRZEMIŃSKI Stanisław (1839—1912), publicysta, poeta, krytyk lit, członek Rządu Narodowego i863. Dwadzieścia piąć lat Rosji w Polsce, Zarysy literackie. KRZEMIONKA -»krzemu dwutlenek. KRZEMIONKI OPATOWSKIE, w. i rezerwat historyczny, pow. opatowski, woj. kieł.; 60 mieszk. (1956); podziemne tereny osiedla i sąsiednich wsi w okresie neolitu były polem góm. kopalni krzemienia; w podziemiach szczątki urządzeń, narzędzi góm. i ślady kultu religijnego, jedyne zachowane w Europie odpadki z obróbki krzemienia. KRZEMOWE KWASY, b. słabe kwasy otrzymywane działaniem kwasów na krzemiany; najważniejsze: kwas. ortokrzemowy H-jSiOł i metakrzemowy H2S1O3; kwasyte polimeryzują dając kwasy wielokrzemowe; sole k. k.% krzemiany i glinokrzemiany. KRZEMOWODORY -»silany, iKRZEMU DWUTLENEK Si02, krzemionka — bezwodnik kwasów krzemowych; nierozpuszczalny w wodzie; występuje w przyrodzie w dużych ilościach zarówno w postaci różnych odmian k. d. (np. kwarc), jak i w postaci związanej (np. krzemiany); jest materiałem wyjściowym w produkcji szkła (piasek kwar? co wy). KRZEMU WĘGLIK SiC, karborund — ciało stałe, b. twarde, trudno topliwe, odporne na działanie czynników chem.; materiał ścierny oraz gł. składnik prętów oporowych, stosowanych do elektr. ogrzewania. KRZEPICE, m., pow. kłobucki, woj. kat., nad pr. brzegiem Liswarty; 450C mieszk. (1956); ośrodek roln.-góm.: już w XVI w. górnictwo rud żelaza. KRZEPNIĘCIE, przejście ciała ze stanu ciekłego w stan stały z równoczesnym wydzieleniem pewnej ilości ciepła; k. ciał krystalicznych zachodzi w określone] dla każdego z nich temperaturze, zw. temp. krzepnięcia (temp. topnienia). KRZESZOWICE, m., pow. chrzanowski, woj. krak., w Rowie Krzeszowickim nad Krzeszówką; 3200 mieszk. (1956); przemysł miner, i drzewny; źródła siarczanc, duży park, pałac 1 XIX w., dawniej Potockich. KRZESZÓW, w., pow. kamicniogórski, woj. wrocł., w śródgórskiej kotlinie, na pd. od m. Kamienna Góra; 1200 mieszk. (1956); barokowy kościół z XVIII w., kaplica-mauzoleum z gotyckimi grobowcami Piastów Świdnickich. KRZEWUSZKA -»wejgella.  KRZNA Bugu, dł. 116 km, dorzecze 2997 km-; wypływa z lasów łukowskich jako Krzna Północna i Krzna Południowa, łączące się w Międzyrzecu Podlaskim; zabagniona dolina jest obecnie regulowana; w budowie kanał Wieprz-Krzna. KRZTUSIEC, koklusz — ostra choroba zakaźna, występująca przeważnie u dzieci; przejawia się najpierw nieżytem górnych dróg oddechowych, następnie napadami kurczowego kaszlu. KRZYCKI Andrzej (1482—1537), prymas, dyplomata; pisywał łacińskie wiersze okolicznościowe, panegiryki, erotyki. KRZYMUSKI Edmund (1851—1928), prof. prawa karnego Uniw. Jag., przedstawiciel -►klasycznej szkoły prawa karnego; System prawa karnego ze stanowiska nauki i trzech kodeksów obowiązujących w Polsce. KRZYSZKOWO, w., pow. i woj. poznańskie; 1157 pokój między cesarzem Fryderykiem Barbarossą a Bolesławem Kędzierzawym, który złożył cesarzowi hołd. KRZYSZTOPOR ADAM —Potocki Tomasz. KRZYWA, potocznie każda zakrzywiona linia w przeciwstawieniu do linii prostej; 1) w matematyce narysowana w jakimś układzie współrzędnych jako przedstawienie graficzne (wykres) określonych zależności matematycznych, prawidłowości przyrodniczych, tcch- 464 KRZYWIK, przyrząd używany do kreślenia linii krzywych. KRZYWIŃ, m., pow. kościański, woj. pozn.; 1400 mieszk. (195«). KRZYWIZNA, liczba dająca miarę odchylenia krzywej w otoczeniu danego punktu od prostoliniowości; Krzywiki np. w każdymi punkcie prosta ma krzywiznę zero, a koło o promieniu r — krzywiznę 1/r. KRZYWOSZEWSKI Stefan pisarz, publicysta, wieloletni teatrów miej. w Warszawie; kacja Bronki, Diabeł i karczmarka. Głuszec), powieści, ciekawy jako dokument epoki pamiętnik Długie żucie. KRZYWY RÓG (Kriwyj Rik), m. przemysł, w Ukr. SRR; 322 000 mieszk. (1956); instytut górn.; wielki Krzywiznę nr. tefan (1866—1950), komediostni red. tyg. „Świat“ i dyr. rie; komedie obyczaj. (Edunicznych, statystycznych, wyników pomiarów, danych eksperymentalnych itp. Wykres taki unaocznia wiele charakterystycznych cech badanego zjawiska czy zagadnienia i ułatwia często wykrycie rządzących nim prawidłowości. W matematyce rozróżnia się k. płaskie, tj. k. leżące całkowicie na płaszczyźnie (np. okrąg, stożkowe, sinusoida itp.) oraz k. przestrzenne, tj. przebiegające w przestrzeni (np. linia śrubowa). Poszczególne punkty k. często czynią zadość pewnym warunkom geometrycznym (jak np. okrąg, parabola) i definiowane są wtedy jako —miejsca geometryczne punktów spełniających omawiane warunki; warunki te pozwalają na zapis k. w postaci równań. Wzajemnym stosunkiem krzywej i jej równania zajmuje się -geometria analityczna i różniczkowa; 2) k. ba ty graficzna, wykres przedstawiający stosunek poszczególpych głębokości do powierzchni zajmowanych pi nie w oceanie, morzu lub jez.; 3) k. hipsograficzn a, wykres przedstawiający stosunek poszczególnych stref wysokościowych do powierzchni zajmowanych przez nie na danym obszarze kontynentu lub całej Ziemi; 4) k. najkrótszego czasu — brachistochrona; 5) k. przepływu (krzywa konsumpcyjna), wykres ilustrujący zależności między wysokością poziomu wody a objętością przepływu w danym przekroju rzeki; 6) k. sercowa — kardioida. KRZYWICA, choroba angielska, rachitis — zaburzenia w rozwoju kośćca na tle braku witaminy D, choroba wczesnego dzieciństwa; często występuje u dzieci pozbawionych słońca i powietrza, niedożywionych. KRZYWICKA Irena (ur. 1904), pisarka i publicystka, w okresie międzywojennym związana z ,i Wiadomościami Literackimi“; powieści: Pierwsza krew, Kobieta szuka siebie, Rodzina Martenów. KRZYWICKI; 1) Kazimierz (1820—83), skrajnie konserwatywny polityk; 1861—63 dyrektor Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego w Królestwie Pol.; współpracownik A. Wielopolskiego; w broszurach swych zalecał Polakom dobrowolną rusyfikację; 2) Ludwik, pseud. K. R. Żywicki (1859—1941), wybitny socjolog, działacz społ., publicysta i pedagog; w młodości ściśle związany z I Proletariatem, redaktor „Przedświtu“ i „Walki Klas“, jeden z pierwszych propagatorów marksizmu w Polsce, redaktor pierwszego poi. wydania I t. Kapitału Marksa; rozwijał badania w różnych dziedzinach nauk (ekonomia, zwłaszcza zagadnienia rolne, statystyka, etnografia, historia ruchów społ., historia kultury materialnej, archeologia, antropologia i in.) osiągając w wielu z nich doniosłe rezultaty; w okresie międzywoj. pTof. Uniw. Warsz., L. Krzywicki Szkoły Gł. Handl., Wolnej Wszechnicy, organizator Głównego Urzędu Statystycznego, właściwy twórca i kierownik Instytutu Gospo- ośroaek wydobycia rudy żel.; przemysł huta., koksochemiczny. KRZYŻ, m., pow. pilski, woj. pozn.; 3800 mieszk. (1956). KRZYŻ [tac.]: 1) figura z dwóch pali złożonych na poprzek używana w starożytności jako narzędzie kary śmierci; symbol chrześcijaństwa od śmierci Chrystusa; 2) odznaczenie w kształcie krzyża; 3) górn. najprostsza konstrukcja obudowy wyrobisk górn., złożona zc stojaka z podłożoną od strony stropu podkładką z deski lub bała. KRZYŻACY, Zakon Niemiecki N. P. Marii — niem. zakon rycerski, zal. 1190 w Syrii; 1225/26 wezwani do Polski do walki z Prusami (—Hermann von Salza), 1230 przybyli do ziemi chełmińskiej; 1233— ok. 1283 podbój Prus, gdzie utworzyli państwo zakonne; 1237 połączyli się z zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach; 1308—09 zajęli Pomorze Gdańskie, co zapoczątkowało okres wojen polsko-krzyżackich (klęska K. 1410 — Grunwald); w wojnie 13-letńiei 145+—66 utracili Pomorze i zostali lennikami Polski; 1525 wielki mistrz —Albrecht przyjął luteranizm i sekularyzował zakon. KRZYŻAK, Aranea diadema, pospolity w całej Europie pająk o charakterystycznym rysunku w postaci krzyża na odwłoku; przędzie duże pajęczyny rozpinane pionowo między gałęziami podszycia w lasach, parkach itp.; częsty w osiedlach człowieka. KRZYŻANOWSKI; 1) Seweryn (1787—1839), oficer; działacz patriot.; podpułkownik w Królestwie Kongr.; po W. Łukasińskim kierował tajnym Tow. Patriotycznym, prowadził pertraktacje z dekabrystami; aresztowany zmarł na zesłaniu na Syberii; 2) Konrad (1872— 1922), malarz, portrecista, prof. Akademii w Warszawie; 3) Gleb M. (ur. 1872), działacz ros. i radź. ruchu robota., inż. energetyk, od 1893 w partii bolszewickiej, wielokrotnie aresztowany przez carat, 1920 przewodniczący komisji elektryfikacji Rosji (GOELRO), 1921—30 kierownik państwowej komisji planowania, 1924—39 członek KC WKP(b); 4) Adam (ur. 1873), ekonomista, prof. UJ, prezes Akademii Umiejętn.; zwolennik szkoły psychologicznej. W polityce gosp. zdecydowany zwolennik liberalizmu; Pieniądz, Nauka skarbowości, Wiek dwudziesty; 5) Julian (ur. 1892), historyk literatury, prof. Uniw. Warsz., członek PANI; stadia i rozprawy z dziedziny komparatystyki, badań nad folklorem, literatury staropol. i epoki pozytywizmu; Romans polski wieku XVI, Od średniowiecza do baroku, Historia literatury polskiej (Od średniowiecza do XIX w.), Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, Kalendarz życia i twórczości H. Sienkiewicza, Mądrej głowie dość dwie słowie. KRZYŻANSKI Mirosław (ur. 1907), matematyk, prof. Uniw. Jag.; specjalność: równania różniczkowe cząstkowe. KRZYŻE —mendle. KRZYŻNE, przeł. w bocznej grani Tatr Wysokich przy zbiegu 3 grzbietów: Kosistej, Wołoszyna i Buczynowych Turni; wys. 2112 m; turyst. przejścią z Doliny Pańszczycy do Doliny Pięciu Stawów Polskich. KRZYzODZIOB, Lozia, rodzaj z rzędu wróblowatych; Eurazja, Afryka pn„ Ameryka Pn.; dł. ok. 18 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 29 cm; żywi się głównie nasionami drzew iglastych; haczykowato zagięte i skrzyżowane połówki dzioba (stąd nazwa) pomocne są przy otwieraniu szyszek; w Polsce trzy gatunki: k. świerkowy, k. sosnowy i k. dwupręgowy; lęgną się w zimie (luty). KRZYŻOWANIE: 1) kojarzenie płciowe dwu orgadarstwa Społecznego; Idea a życie, Ludy, Kwestia rolna. Ustroje gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa, Studia socjologiczne, Pierwociny wiązi społecznej. getatywne, przeprowadzane sztucznie łączenie dwu odmiennych osobników roślinnych bez pośrednictwa procesu płciowego; k. wsteczne, kojarzenie mie 465 KSERKSES 'Londyn DofłmouJ^ Bourllon\Mogunc|cr >r oM^hF^iL Regentbur^Tuluzo ■ Belgrad JCOfttJanlynopol Bcteary M/wrwcr sfl-ol idem Ikonlum IW4A ‘¿bi 1137 ZoA 1099 ßr**¡Jw I I Wyprawa krzyżowo 1096-1099 Iie9-n9l. J 902-1204. IV A 1187 Miejsca I daty bitew Wyprawy szańca z osobnikiem rodzicielskim; k. o dl ecie, kojarzenie dalekich pod względem budowy i pokrewieństwa gatunków bądź odległych geograficznie i ekologicznie ras lub odmian jednego gatunku. KRZYŻOWE, Cruciferae. rodzina dwuliściennych, obejmuje rośliny zielne o kwiatach 4-krotnych, owocach łuszczynach lub łuszczynkach; należą tu chwasty i rośliny uprawne, np. tasznik, tobołki, lewkonia, rzepak, kapusta, kalafior, gorczyca. KRZYŻOWE WYPRAWY, czyli krucjaty, w szerszym znaczeniu wszelkie ' zbrojne wyprawy rycerstwa średniow., podejmowane na wezwanie kościoła dla rozszerzenia i przywrócenia wiary chrześc. (przeciw niewiernym; Maurom i Turkom, pogańskim Obodrzytom, Prusom, heret. albigensom); w szczególności wyprawy organizowane w XI—XIII w. w celu uwolnienia Palestyny spod panowania seldżuckich Turków, z czym wiązały się też nadzieje papiestwa na wzrost znaczenia, a panów feud. i miast na zdobycze teryt.; I krucjata, 1096—99, ogłoszona przez papieża Urbana II na synodzie w Clermont 1095; doprowadziła do zajęcia Palestyny i utworzenia Królestwa Jerozolimskiego pod władzą Godfryda de Bouillon. II krucjata, 1147—49, zorganizowana na wezwanie Bernarda z Clairvaux, pod przewodnictwem cesarza Konrada III i króla fr. Ludwika VII, skierowana pod Damaszek, nie dotarła do celu. III krucjata, 1189— 92 została podjęta po zdobyciu Jerozolimy przez sułtana Saladyna; uczestniczyli w niej cesarz Fryderyk I Barbarossa, król fr. Filip II August i król ang. Ryszard Lwie Serce; zdobyto twierdzę Akkon, Jerozolimy jednak nie odzyskano. W IV krucjacie, 1202—04, wojska udające się do Palestyny przez Wenecję zostały przez nią wciągnięte do wojny z Bizancjum; krzyżowcy zdobyli Konstantynopol i założyli cesarstwo łacińskie, a Wenecja zagarnęła bizant. porty handl. i wyspy. V krucjata, 1219—21, pod przewodnictwem króla węg. Andrzeja II i Leopolda VII księcia austr., skierowana na Egipt nie dała większych rezultatów. VI krucjata, 1228—29, pod przewodnictwem cesarza Fryderyka II drogą zabiegów dyplomat. doprowadziła do traktatu, mocą którego odzyskano Jerozolimę, Betlecm i Nazaret. VII krucjatę, 1248— 54, podjął król fr. Ludwik IX po ponownym upadku Jerozolimy 1244; krzyżowcy wyruszyli do Egiptu, zdobyli Damiettę; pod Kairem Ludwik IX dostał się do niewoli, a jako okup za odzyskanie wolności zwró cii Damiettę. W czasie VIII krucjaty, 1270, podjętej ponownie przez Ludwika IX na Tunis, król padł ofiarą zarazy. 1291 chrześcijanie utracili ostatni punkt oporu w Palestynie, Akkon. Wyprawy lozyżowe nie doprowadziły do uwolnienia Ziemi Sw, mimo ogrom- pod Salammą (480). krzyżowe nych ofiar i kosztów; wpłynęły jednak przez zbliżenie się trzech cywilizacji: łacińskiej, greckiej i muzułmańskiej na rozwój kultury; rozwinęły żeglugę i przyśpieszyły przemiany gosp. średniowiecza; wykształciły instytucję rycerstwa oraz szczególną jej odmianę — zakony rycerskie. KRZYŻOWNICAt 1) Poły gala, bylina z rodziny krzyżownicowatych, 15—25 cm wys.; 450 gat. w obszarach umiark. i ciepłych; liście pojedyncze, calobrzegie, kwiaty grzbieciste, niebieskie lub różowe, zebrane w gęste Sona; owoc — torebka; łąki, wzgórza, zarośla; skrzyżowanie dwóch szyn, składowa część rozjazdu. KRZYŻÓWKA: 1) zagadka literowa polegająca na wypełnieniu pustych miejsc w podanych wzorach w kierunku pionowym i poziomym wyrazami, których znaczenie podane jest w załączonym objaśnieniu; 2) potomstwo powstałe w wyniku krzyżowania roślin lub zwierząt; 8) -►kaczki. KRZYŻ POŁUDNIA, gwiazdozbiór nieba pd. Zob. też niebo (mapa). KRZYŻTOPÓR —Ujazd. KRZYZULEC: 1) ukośny element kratownicy; 2) —wodzik. KRZYŻYK, # — w nutach graf. znak podwyższenia dźwięku o półton; k. podwójny X — znak podwyższenia dźwięku o 2 półtony, czyli o cały ton. Zob. też znaki chromatyczne. KSANTHI, m. w Crecji (Tracja); 25 700 mieszk. (1951); ośr. handlu produktami roln. (słynny tytoń). KSANTOFIL, żółty barwnik roślinny występujący najczęściej w —chromoplastach. KSANTYPA (V w. p. n. e.), żona Sokratesa; wg tradycji kłótliwa i wykazująca brak zrozumienia dla wielkości męża. KSENOFANES z Kolofonu (ok. 575-480 p. n. e.), filozof gr., założyciel szkoły eleatów w pd. Italii. KSENOFONT (ok. 430 — ok. 355 p. n. e.), wódz i polityk ateński o orientacji prospartańskiej, historiograf, uczeń Sokratesa; historia Grecji łiellenika, historia wyprawy Cyrusa przeciwko Artakserksesowi, w której sam brał udział; Anabasis, Obrona Sokratesa. KSENOLIT [gr.], fragment skały, zwany niekiedy porwakiem, wyrwany przez —magmę ze swego otoczenia i wtopiony w nią; po zastygnięciu magmy stanowi obce ciało w skale magmowej. KSENON Xe, xenon, pierwiastek chem. o liczbie atom. 54; gaz szlachetny; występuje w minimalnych ilościach w powietrzu; używany do napełniania żarówek i rur jarzeniowych (reklamy świetlne). KSERKSES, król perski 485-465 p. n. e., syn syn Dariusza I; jego wyprawa do Grecji zakończyła się klęską Sala 30 	Mała Enc. Powsz. PWN  KSEROFITY KSEROFITY [gr.], ruchorośla — ciepłolubne rośliny żyjące w warunkach długotrwałej suszy powietrza i gleby; w klimacie bardziej wilgotnym spotyka się je tylko w miejscach zbyt suchych dla -»mezofitów, np. na silnie nagrzanych stokach pd., nagich skałach wapiennych, wydmach piaszczystych; w Polsce np. żarnowiec, macierzanka, wrzos, brusznica, drzewa iglaste z wyjątkiem modrzewia. Ze względu na krańcowo różne przystosowania morfologiczno-anatomiczne i fizjologiczne k. dzieli się na dwie zasadnicze grupy: -»sklerofity i -»-sukulenty. Zob. też higrofity i kseromorfizm. KSEROFORM [gr.], związek organiczny; żółty proszek; używany w postaci przysypek i maści jako środek antyseptyczny i lekko ściągający. KSEROMORFIZM [gr.], cechy morfologiczne i anatomiczne roślin przystosowanych do życia w środowisku suchym; długie korzenie (do 20 m) i redukcja powierzchni palowania (drobnolistność, okrywa z włosków, gruby nabłonek, zdrewnienie pędów); k. występuje u kserofitów; kseromorficzne rośliny, wykazujące kseromorfizm. KSERYZM [gr.], zdolność roślin do pełnienia normalnych czynności życiowych w środowisku suchym. KSIĄŻĘCA WYSPA (Principe) -»Sw. Tomasza Wyspa. KSIĄŻKA: 1) dokument zawierający tekst słowny utrwalony w łatwo przenośnym materiale; 2) w przeciwstawieniu do czasopisma, każde wydawnictwo zwarte; 8) wydawnictwo o objętości większej niż broszura (ponad 64 str.). — Historia. Rozróżniamy epokę k. rękopiśmiennej i drukowanej. Początków k. rękopiśmiennej szukamy wśród wiązek liści palmowych, tabliczek glinianych, drewnianych, ołowianych, płatków jedwabiu itp., (rys.) w rozmaity 4 5 Rozwój książki: 1 — papirus, 2 — hinduski manuskrypt na liściach palmowych, 8 — książka z nawoskowanych deseczek (IV—V w.), 4 — kodeks średniowieczny, 5 — książka współczesna sposób ze sobą łączonych i pokrywanych rozmaitym pismem. Rodzaj materiału uzależniony od warunków naturalnych: w Egipcie, potem Grecji i Rzymie używano papirusu, w Pergamonie (Azja Mniejsza) udoskonalono w II w. p. n.e. wyrób pergaminu, a w tym czasie w Chinach zaczęto wytwarzać papier, z którym Europa zapoznała się dopiero w XII w. Narzędzia do utrwalania tekstów dostosowywano do właściwości materiału (rylce, ostro ścięte łodygi sitowia, rurki trzcinowe, pióra gęsie i In.). Wcześniejszym kształtem książki papirusowej lub pergaminowej był zwój dochowany z V w. p. n. e. (rys.); od II w. n. e. wprowadzano stopniowo postać kodeksu początkowo dla mniejszych, potem i dla większych formatów; tytuł dzieła w zwojach najpierw umieszczano na osob- 466 nej kartce, potem na końcu tekstu jako tzw. kołofon. Rękopisy były ozdobnie oprawiane, pięknie iluminowane, zawierały miniatury. Ksylograficzne druki poprzedzają wynalazek druku przypisywany J. Gutenbergowi (ok. 1440). Pierwsze k. drukowane, wytworzone w XV w., nazywa się inkunabułami; były to gł. biblie i dzieła o treści rei., dzieła staroż. klasyków i współcz. poetów (Dante, Petrarka), podręczniki gramatyki łac., kalendarze itp.; k. drukowane wzorowano początkowo na kodeksach rękopiśm.: czcionka naśladowała pismo ręczne, ilustracje i ozdobniki wykonywano ręcznie, nie podawano miejsca i roku wydania ani nazwiska drukarza; stopniowo k. drukowana nabywa cechy sobie właściwe: pojawiają się zaczątki karty tytułowej, wykształconej ostatecznie ok. 1520, kustosze u dołu stronic, paginacja; powstają różne kroje -»drukarskich pism, a inicjały, ilustracje, sygnety drukarzy, występujące początkowo w postaci drzeworytów odbitych techniką druk., przechodzą w późniejszych wiekach kilka faz związanych z jjowstawaniem nowych technik drukarskich (-»druk, -»drukarstwo). Oprawy wielkich ksiąg stanowiły drewniane okładziny pokryte blachą lub ' obciągnięte bogato zdobioną skórą, ochraniane metal, okuciami, Siinane klamrami (rys.). Pierwsze druki w Polsce oczyl prawdopodobnie Kasper Straube w Krakowie; 1475 pierwszy tekst w jęz. poi. Kaspera Elyana we Wrocławiu, 1513 pierwsza książka poi. (modlitewnik Raj duszny w przekl. Biernata z Lublina); ogółem w XV w. istniało przeszło tysiąc drukarń, które wydały łącznie 35 000 większych dzieł. Okres Odrodzenia i Reformacji sprzyja rozwojowi i rozpowszechnianiu książki; w XVI w. odzwierciedla ona, tak jak i w innych epokach, kolejne przemiany zachodzące w kulturze i sztuce tego okresu: nawrót do klasycznych dzieł starożytności, reformacja i kontrreformacja wzmagają ilość pism rei., laicyzacja nauki powoduje rozwój twórczości nauk.; książka odznacza się w tym okresie wytworną postacią: piękny, różnicujący się stopniowo krój czcionki, kompozycja kolumny tekstu, ozdobne ornamenty i ilustracje, w których drzeworyt ustępuje miejsca miedziorytowi, cenna oprawa. Wojny I poi. XVII w. (w Polsce 1650—1750) nie sprzyjają ani produkcji, ani estetyce książki. W II poł. XVII w. następuje renesans drukarstwa, zapoczątkowany przez holenderską oficynę Elzevierów; pojawiają się zbytkowne oprawy, do których zaczęto używać nowych materiałów (kolorowe jedwabie, zdobione skóry), na oprawach nowe rodzaje ornamentyki. Upowszechniają się w tym okresie czasopisma i gazety (-»prasa). W XVIII w. zaznacza się wpływ stylu rokoko; podnosi się poziom zewn. wydawnictw: otrzymują lepszy papier, estetyczniejszą czcionkę, piękne ilustracje z przewagą miedziorytu i akwaforty, b. ozdobną oprawę; dopiero w ostatnich latach tego wieku za sprawą neoklasycyzmu zaczyna się przejawiać w zdobnictwie większy umiar. Dalszemu rozpowszechnianiu ulegają encyklopedie i czasopisma; w SL Zj. pojawia się książka produkowana masowo. W XIX w. wraz z rozwojem demokracji szerzy się oświata i czytelnictwo; ekskluzywny do tej pory charakter -»biblioteki zanika — staje się ona stopniowo ośrodkiem masowego upowszechniania wiedzy; powstają działające przez długie lata firmy wydawnicze i księgarskie (-»księgarstwo). Wytwarzanie k. ulega mechanizacji, co umożliwia szerokie jej upowszechnienie; wprowadzona zostaje okładka (oprawa) wydawnicza wykonywana z kartonu lub tkanin, często z wytłoczonym tytułem okładkowym, potem ilustrowana. Zarówno mech. metody powielania ilustracji, tańszy papier^ nie zawsze ładna, masowo produkowana czcionka, pośpiesznie wykonywane odbicia ujemnie wpłynęły na zewn. wygląd k. Jako reakcja rodzi się dążność do wytwarzania pięknych wydawnictw (ideałem’’ — k. średniow. rękopiśm. i drukowana). Inicjatorem tego ruchu był W. Morris; w Polsce do jego inicjatywy nawiązali: S. Wyspiański („Życie") i Z. Przesmycki („Chimera“). XX w. przynosi wraz z rozwojem techniki druk. olbrzymi postęp w dziedzinie estetyki nowocz. książki; zarysowują się obecnie różne style, charakterystyczne dla poszczególnych ośrodków wydawniczych świata, gruntujące w tej dziedzinie swe tradycje. „KSIĄŻKA“: 1) wydawnictwo KPP zal. 1918 w Warszawie jako „Spóldz. Księg. Książka", zamknięte przez policję 1929/30; 1932—37 istnieje p. n. „Tom“; 1945 reaktywowana p. n. „K.“, 1948 połączona z wyd. PPS „Wiedza“ istnieje obecnie jako wyd. „Książka i Wiedza"; 2) miesięcznik poświęcony krytyce i bibliografii poi.; Warszawa 1901—14, 1922 (R. 1—15). KSLĄŻKIEWICZ Marian (ur. 1902), geolog, prof. Uniw. Jag., tektonik, stratygraf i sedymentolog, czł. koresp. PAN; zasłużony badacz Karpat fliszowych. KSIĄŻ WIELKOPOLSKI, m., po w. śremski, woj. pozn.; 1 700 mieszk. (1956); 29 IV 1848 pięciogodzinna  467 bitwa 750 powstańców poznańskich z ośmiokrotnie przeważającym pruskim wojskiem. KSIĘCIA EDWARDA WYSPA (Prince Edward Island);, przy wsch. wybrzeżu Kanady, stanowiąca jej prow.; 5754 km«, 103 000 mieszk. (1953); stoi. Charlottetown (15 500 mieszk.); gęsto zaludniona; rozwinięta hod. bydła i zwierząt futerkowych; przemysł spoż. (mleczarski, rybny). KSIĘGARSTWO: 1) gałąź handlu poświęcona sprzedaży książki; k. nakładowe, sprzedaż własnych wydawnictw (nakładów), k. sortymentowe, detaliczna sprzedaż książek różnych nakładców; 2) zespół umiejętności związanych z pracą w zawodzie księgarskim. — Historia k. w Polsce. Pierwszym śladem istnienia k. w Polsce jest przywilej Kazimierza Wielkiego 1864, a potem Władysława Jagiełły 1400, nadający prawa tzw. stacjonariuszom, których obowiązkiem było utrzymywanie na składzie i wypożyczanie studentom tekstów potrzebnych do nauki, a także pośrednictwo w ich sprzedaży; handel książkami odbywał się początkowo w wędrownych kramach (odpusty, jarmarki); w XVI w. powstają księgarnię stałe; księgarze byli zazwyczaj jednocześnie drukarzami i introligatorami; stopniowo zawody te ulegają zróżnicowaniu. Na przełomie XV i XVI w. kupiec winny J. Haller, osiedliwszy się w Krakowie, podejmuje handel książkami, organizuje jednocześnie księgarnię i papiernię; po zlikwidowaniu 1517 monopolu J. Hallera, działają w Krakowie w XVI w.: Szarfenbergowie, H. Wietor, M. Siebeneycher, M. Wierzbięta i ld. Wraz z nasileniem kontrreformacji zaczynaja się ukazywać zarządzenia ograniczające rozprowadzanie dzieł niepożądanych z punktu widzenia religii kat.; 1532 poleca się niszczyć w księgarniach wydawnictwa heretyckie lub o herezję podejrzane; 1543 zabrania się rozpowszechniać książki różnowiercze, 1559, a następnie 1564 -»-Index librorum prohibitorum zabrania czytać i rozpowszechniać publikacje bez zatwierdzenia ich przez władze duchowne; 1580 wprowadza się cenzurę pism. W takich warunkach, w ciągu XVII w., wobec stale obniżającego się poziomu umysł, społeczeństwa, k. upada stopniowo w całym kraju; w I poi. XVIII w. mniej wykonywano egzekucji na książkach, ale i mniej pisano; w II poł. tego wieku k. zaczyna podnosić się z upadku, podobnie jak i inne dziedziny życia spoi. i kult. W Warszawie działa od 1762 wielkie przedsiębiorstwo wyd. i księg. M. Grolla; w Krakowie — zakłada 1771 księgarnię J. Gróbel; we Lwowie — 1785 B. Pfaff, 1790 bracia Pillerowie, po 1790 K. Wild; w Łodzi — 1795 antykwariat D. Igel; znamienne jest, że wszyscy wymienieni wydawcy-księgarze XVIII w. byli cudzoziemcami. W XIX i na pocz. XX w. ruch księg. wzmaga sie mimo nie sprzyjających warunków polit.; powstają księgarnie, z których wiele istniało w okresie 20-lecia międzywoj., a nawet po II wojnie świat.; z najbardziej znanych, najczęściej nakładowych (wraz z datami zal. ewent. i likwidacji): Warszawa — 1836 S. Orgelbrand, M. Arct (zal. w Lublinie); 1857 Gebethner i Wolff (z kilkoma filiami), 1865 F. Hoesick, Kraków — 1808 D. E. Friedlein, 1818—87 A. Grabowski, 1826—76 J. Czecb, spadkobierca księgami Grttbla pod tą firmą prowadzonej do końca, 1903 Tow. Wyd. I. Mortkowicz; Lwów — 1866 H. Altenberg (zał. F. 	H. Richter), 1868 Gubrynowicz i Schmidt; Poznań — 1896 Księgarnia św. Wojciecha; Wilno — 1805 T. Zawadzki, drukarz i księgarz uniwersytecki, 1827 T. Glilcksberg (filia w Kijowie). W mniejszych miastach powstawały również często nakł. księgarnie, np. w Brodach — 1848—1940 F. West (zał. J. Rosenheim), w Stanisławowie — 1898 R. Jasielski i in. Z ważniejszych firm powstały później: Warszawa — 1920 Trzaska, Evert i Michalski, Poznań — 1912 S. Dippel (zal. w Sosnowcu). Odrębna gałąź księgarstwa stanowił antykwariat. Pracownicy Księgarscy byli zorganizowani od 1908 w Związku Księgarzy Polskich. Organem prasowym ZKP był „Przegląd Księgarski" zał. 1910. W Polsce Ludowej uległa zmianie organizacja; produkcja i rozpowszechnianie książek zostały ściśle rozgraniczone; dystrybucja należy obecnie przede wszystkim do Domu Książki, który posiada przeszło tysiąc księgarń własnych oraz parę tysięcy punktów sprzedaży w gminnych spółdz. Samopomocy Chłopskiej. Zob. też książka. KSIĘGI, omasus, trzecia komora złożonego żołądka przeżuwaczy; błona śluzowa pozbawiona gruczołów trawiennych; fc. segregują pokarm wg stopnia jego strawienia. KSIĘGI SADOWE, księgi prowadzone od XIV w. przez sądy polskie; zawierały początkowo krótkie notatki, z czasem coraz obszerniejsze protokoły sądowe KSYLEM określonej rasy, zawierający dane identyfikacyjne i rod°'ksiĘGI WIECZYSTE, GÓRNICZE, WODNE, służą do rejestracji praw na nieruchomościach (gruntach, Solach górniczych, wodach), jak również obciążeń, np. ługów hipotecznych. . ... KSIĘGOSUSZ, zakaźna choroba wirusowa bydła, która dawniej powodowała ogromne straty w Europie (w Polsce ostatnia epizoocja 1921); obecnie występuje jedynie w Azji i Afryce. KSIĘGOWOŚĆ -»rachunkowość. KSIĘGOWY, pracownik prowadzący rachunkowość i sprawozdawczość finans.; główny (starszy) k., w krajach socjalist. spełnia specjalne funkcje w przedsiębiorstwach uspołeczn. i jednostkach budżet.; jest odpowiedzialny za prowadzenie rachunkowości i sprawozdawczości finans., przestrzeganie dyscypliny finans. i realizację oszczędności; k. rewident, pracownik jednostki nadrzędnej przeprowadzający rewizję księgowo-finansową w jednostkach podległych. KSIĘGOZNAWSTWO, bibliologia — wszechstronne wiadomości o książce. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE, utworzone przez Napoleona na podstawie traktatu tylżyckiego 7/9 VII_ 1807 z dawnych ziem I i II żabom prus. (bez Gdańska) z 101,5 tys. km* i ok. 2 500 000 ludności; po wojnie 1809 i wpisy czynności prawnych. KSIĘGI STADNE, k. hodowlane — urzędowy, pod kontrolą państwa lub związku hodowców, stale uzupełniany spis zwierząt zarodowych należących do 30* rozszerzone o odebrany Austrii Kraków z okręgiem, 0 Kieleckie, Lubelskie, z ok. 52 tys. km« i 1 500 000 ludności; Księstwu nadano osobną konstytucję; księciem warsz. został król saski Fryderyk August, władzami Księstwa: Sejm, Rada Stanu i Rada Ministrów; traktowane przez Napoleona jako źródło posiłków wojsk. 1 środek do ewent. rozgrywek w polityce międzynar.; 1813 zajęte przez wojska ros.; 1815 zlikwidowane przez kongres wiedeński i podzielone między Rosję — Królestwo Polskie, Prusy — W. Księstwo Poznańskie i terytorium Krakowa jako wolnego miasta (-»Krakowska Rzeczpospolita); mały skrawek otrzymała nadto Austria. KSIĘŻACY ŁOWICCY, ludność terenów rolniczych Sr.-zach. Mazowsza, dawnych posiadłości feud. arcybiskupstwa gnieżn.; charakterystyczny barwny strój, wycinanki, hafty. KSIĘŻYC, ciało niebieskie obiegające Ziemię; średnica 3476 km, masa 1/82 masy Ziemi, gęstość 3,34 g/cmS, średnia odległość od środka Ziemi 384 700 km (ok. 30 średnic ziemskich); temperatura powierzchni waha się od +130°C dniem do —150°C nocą. Okres obiegu dokoła osi (doba Księżycowa) i okres pełnego obiegu dokoła Ziemi aż do osiągnięcia tej samej fazy (-»synodyczny obieg) są prawie równe (-»libracja) i wynoszą ok. 29,5 doby ziemskiej, tak że K. zwrócony jest ku Ziemi stale tą samą stroną. Atmosfera K. jest bardzo rozrzedzona. Zob. też słoneczny układ (jabela); k. sztuczny -»satelita sztuczny Ziemi. Tabl. 9. KSIĘŻYCE, ciała niebieskie o budowie podobnej do planet, krążące nie bezpośrednio wokół gwiazd, lecz obiegające planety; w układzie słonecznym znamy 32 k., z Których największy jest Ganimed — księżyc Jowisza. Zob. też słoneczny układ (tabl.). KSYLEM, drewno, tkanka naczyniowa — tkanka roślinna zbudowana z elementów przewodzących wodę (naczynia i cewki różnych typów), wzmacniających (włókna drzewne) i jedynego utworu żywego — mię Ksylofon KSYLEN kiszu drzewnego. Rozróżniamy: drewno pierwotne (protoksylem) — powstałe z tkanek twórczych stożka wzrostu (merystemu wierzchołkowego); nie zawiera ieszcze włókien drzewnych; występuje w wiązkach tykodrzewnych; drewno wtórne (metaksylem) — wytwarzane co rok jako -»-przyrosty roczne przez miazgę twórczą (kambium); zawiera już włókna drzewne i stanowi główną masę pnia i konarów; drewno wczesne (wiosenne) — wewnętrzne warstwy tkanki w słojach (przyrostach) rocznych pnia; powstaje w okresie wiosennego ruchu soków i odznacza się wielką ilością cienkościennych elementów przewodzących: naczyń i cewek; drewno późne (letnie) — zewnętrzne warstwy tkanki w słojach (przyrostach) rocznych pnia; powstaje przed zahamowaniem działalności kambium i odznacza się zwartą budową i bogactwem elementów wzmacniających. Drewno jest cennym surowcem dla wielu gałęzi przemysłu. Zob. też pień (rys.). KSYLEN [gr.j, (nazwa techn. ksylol), dwumetylobenzen — związek org. o wzorze CeH.i(CH3)g; znajduje się w smole węglowej; stosowany jako rozpuszczalnik (np. żywic) oraz w przemyśle barwników. KSYLOFITY I gr.j, rośliny wiełoetnie o zdrewniałych łodygach; drzewa i krzewy. KSYLOFON (gr.j, instrument perkusyjny składający się z szeregu płytek drewn. o chromatycznej skali kilku oktaw; płytki te, ułożone na słomianej podkładce, wydają przy uderzaniu pałeczkami dźwięki krótkie o barwie dzwonkowej. KSY LOG RA FLA -drzeworyt. KSYLOGRAFICZNY [gr.j DRUK, druk odbity z klocka drzeworytniczego stanowiącego negatyw całej stronicy (np. karty do gry); rozpowszechniony w XV w. Zob. też drzeworyt. KSYLOL -ksylen. KSYLOLIT —skałodrzew. KSZATRIJA -kasta. KSZTAŁTOWNIKI, wyroby ze stali walcowanej dług. do 12 m, o rozmaitym kształcie i wymiarach przekroju (profilu), np.: dwuteownik, teownik, ceownik, zetownik, kątownik. KSZYCE, odmiany gatunku żyta Secale monlanum, rosnącego dziko w krajach śródziemnomor. i Azji Sr.; silnie się krzewią (stąd dawna nazwa ,,krzewioe“); b. odporne; kłoszą się przez 2 do 3 lat i odrastają stale z korzeni; uprawiane na siano lub na ziarno; niektóre formy uprawiane są na Podhalu. KSZYK, bekas kszyk, Capella gallinago — ptak z rzędu siewkowatych, rodziny kulików; łąki i bagna Europy i Azji Mniejszej; na zimę odlatuje; dł. 28 cm, rozpiętość skrzydeł 44 cm; wiosną tokuje wydając w locie sterówkami warczący głos; łowny. KUALA LUMPUR, stoi. Federacji Malajskiej; 176000 mieszk. (1947); obróbka kauczuku; centrum rejonu wydobycia cyny. KUANGSI, pro w. w pd. Chinach granicząca z Wietnamem; 211000 km*, 19560 800 mieszk. (1953); stół. Nanning; na pn. i pn.-zach. górzysta, z klimatem łagodnie umiark., na pd. przeważnie nizinna, z klimatem podzwrotn.; długie lato z deszczami monsunowymi; na nizinach 2 zbiory rocznie ryżu, na obszarach wyższych uprawa trzciny cukr., bawełny, tytoniu, owoców połudn., cynamonu; złoto, antymon, cyna — słabo eksploatowane; gł. m. Liuczou, Wuczou. KUANTUNG: 1) terytorium w pn.-wsch. Chinach, obejmujące pd.-zach. część płw. Liaotung z m. Port Artur i m. Talien oraz wyspy Czangszan; 3463 km*, ok. 1400 000 mieszk. — Wydzierżawione 1898 Rosji, która wybudowała tu silną bazę wojenną Port Artur; 1905—45 w rękach Japonii; od 1945 wspólna baza radz.-chiń. przekazana Chinom 1955 ; 2) prow. w pd. Chinach (obejmuje także wyspy Hainan, Paracelskie i Pratas); 221 000 km*, 34 770 100 mieszk. (1953); stoi. Kanton; klimat podzwrotn., gorący i wilgotny (do 1750 mm opadów rocznie), w górzystym wnętrzu prow. nieco chłodniejszy; uprawa ryżu (2 zbiory rocz.), pszenicy, tytoniu, bananów; złoża wolframu, manganu, węgla, żelaza; przemysł przeważnie lekki; gł. m. Suatou; na wybrzeżu prowincji kolonia ang. Hongkong i kolonia portug. Makau. Kształtowniki 468 KUBA (Cuba): 1) wyspa na M. Karaibskim; 111 	980 km*; na pd. wsch góry, reszta nizinna; klimat na nizinie wilgotny, gorący, w górach ciepły, suchy; ponad 30*/» pow. pokrytej lasami (cedr, mahoń i in. cenne drzewa); 2) republika obejmująca wyspę Kubę oraz przyległe wyspy: 114 524 km*; 5 926 000 mieszk. (1953); jęz. hiszp.; adm. dzieli się na 6 prowincji; stoi. Hawana; wydobycie rudy manganu, chromu, niklu, żelaza; przemysł słabo rozwinięty, gł. cukr.; podstawą gospodarki plantacje trzciny cukr. (1 miejsce w produkcji świat.) — 50*/* pow. uprawnej; uprawa tytoniu, kawy, kakao oraz owoców połudn.; dość gęsta sieć komunik.: gł. porty: Hawana, Santiago de Cuba, Cienfuegos; eksport cukru (83*/« wartości eksp.), tytoniu (6V§). — Odkryta 1492 przez Kolumba; 1511—1898 posiadłość hiszp.; 1898—1902 posiadłość USA; od 1902 niepodległa; silne wpływy ekonom, i polit. USA. KUBACKI Wacław (ur. 1907), historyk literatury i krytyk; prof. Uniw. Pozn., następnie Uniw. Jag.; znawca literatury epoki Romantyzmu; szkice: Krytyk i twórca, Pierwiosnki polskiego romantyzmu, Arcydramat Mickiewicza, Żeglarz i pielgrzym, utwory dram. (Krzyk jarzębiny. Rzymska wiosna). KUBALA Ludwik (1838—1918), historyk, badacz XVII w.; Wojna szwedzka, Wojna duńska, Jerzy Ossoliński; z prac jego korzystał H. Sienkiewicz przy pisaniu trylogii. KUBALONKA: 1) osiedle, pow. i woj. kat.; 400 mieszk. (1956); wielkie sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci; 2) przełęcz w Beskidzie Śląskim między grzbietami Stożka i Baraniej Góry, wys. 361 m. KUBANGO-OKAWANGO, rz. w Afryce Pd.; dł. 1600 km, dorzecze 785 000 km*; źródła w zach. Angoli, uchodzi do bezodpływowego jez. Ngami; w porze deszcz, łączy się z rz. Kuando, pr. dopływem Zambezi. KUBAŃ: 1) rz. w pd.-wsch. Europie (ZSRR); dł. 907 km; wypływa z lodowców Elbrusa w Wielkim Kaukazie, wpada do M. Azowskiego; wykorzystywana do nawadniania; 2) obszary w ZSRR położone w dorzeczu środk. i dolnego K., wchodzące w skład Kraju Krasnodarskiego, zamieszkane przez tzw. Kozaków kubańskich. KUBARY Jan (1846—96), poi. podróżnik i etnograf; 30 lat spędził w Oceanii, głównie na Karolinach; prowadził badania nad życiem mieszkańców Mikronezji; Obrazki z Wysp Żeglarskich, W Nukuoro. Jego nazwisko nosi jedna z gór w Nowej Gwinei. KUBATURA [łac.], objętość podawana najczęściej w m>; k. budynku oblicza się mnożąc powierzchnię budynku wg obrysu zewn. ścian przez wysokość — bez dachu. KUBELIK Jan (1880—1940), czeski skrzypek wirtuoz. KUBEŁ WYCIĄGOWY, naczynie przyczepione do końca liny kołowrotu, w kształcie walca lub ściętego stożka; służy w górnictwie do wyciągania urobku, przewozu ludzi i spuszczania materiałów przy wykonywaniu wyrobisk pionowych lub wąskich wykopów. KUBIAK Tadeusz (ur. 1924), poeta; zbiory wierszy: Człowiek jest blisko, Wiród ludzi, Miioié prawdziwa, Piericienie. KUBICKI Jakub (1759—1833), architekt okresu klasycyzmu; pałace miejskie i wiejskie (Belweder w Warszawie, Białaczów, Bejsce, Pawłowice), budynki rogatk. KUBINA Teodor (1880—1955); biskup; w okresie zaborów działacz nar. na Śląsku; od 1926 biskup ordynariusz diecezji częstochowskiej. KUBITSCHEK DE OLIVEIRA Juscelino (ur. 1901), polityk i fizyk brazyl.; od 1956 prezydent Brazylii. KiiB1ZM [łac.], kierunek w malarstwie Xx w. kształtujący się ofe. 1908. Wychodząc początkowo od badania struktury przedmiotu prowadzi do rozbijania go na różne elementy geometr.; w dalszej fazie rozwoju k. tworzy nowe zasady budowy samego obrazu — nowe prawa przestrzenne i perspektywiczne (tzw. perspektywa dookolna w obrazach Picassa; równoczesne ukazywanie kilku widoków tego samego przedmiotu, deformacja kształtów). Podporządkowanie obiektywnej formy przedmiotu inwencji artysty, dowolne zestawianie kształtów i linii zapoczątkowane przez k. stało się podstawą rozwoju innych kierunków w sztuce nowoczesnej różnych krajów (puryzm, konstruktywizm, futuryzm, suprematyzm, różne odmiany abstrakcjonizmu). Główni przedstawiciele: P. Picasso, G. 	Braque, J. Gris, F. Léger (w latach 1908—20). KUBLAJ CHAN, właśc. Hubilai (1216—94), chan  KUKU-NOR 469 mong., wnuk Temudżyna, założyciel dynastii mongolskiej (-►Jüan) w Chinach, któro podbił 1264; stolicę założył w rekinie. KUBRAK: 1) rodzaj kurtki ze zwykłego sukna (kapota) lub sukienny kontusz; 2) obcisły żakiecik kobiecy noszony w Polsce w XVII i XVIII w. KUBRYK [hol.], dawna nazwa pomieszczenia mieszkalnego dla załogi statku morskiego. KUCE, małe konie iwys. do 1,4 m) należące przeważnie do ras pierwotnych; najbardziej znane są k. angielskie i szkockie (pony szetlandzki), poza tym huculskie; w Polsce mierzynki biłgorajskie. KUCHARSKI Aleksander (1741—1820), malarz portrecista; stypendysta Stanisława Augusta osiadły w Paryżu; słynny portret Marii Antoniny malowany w czasie jej pobytu w więzieniu. KU CHARZE WSKI Jan (1876—1952), prawnik, historyk, polityk; 1917—18 premier Rady Regencyjnej, 1925 delegat do Sądu Rozjemczego w Hadze, od 1939 za granicą; Początki prawa maiieńskiego; Maurycy Mochnacki; Od białego do czerwonego caratu. KÜCHELBECKER Wilhelm K. (1797—1848), poeta ros., przyjaciel A. Puszkina, dekabrysta; zmarł na zesłaniu w Syberii; w pracach teoret.-lit występował przeciwko poezji romant., sam w twórczości poet. nawiązywał do klasycyzmu; wiersze liryczne, ody i tragedie o tematyce patriot.-wolnościowej. Tragiczne losy K. 	posłużyły J. Tynjanowowi jako materiał do powieści Kiichla. KUCHY -makuchy. KUCIE, jeden z rodzajów obróbki piast, polegający na nadawaniu pożądanego kształtu bryle materiału za pomocą uderzeń młotem ręcznym lub mechanicznym; odróżnia się k. swobodne na kowadłach płaskich lub kształtowych oraz k. matrycowe za pomocą —matryc (form, —foremników). Tabl. 50. KUCZKI: I) żyd. siedmiodniowe „święto szałasów“, obchodzone we wrześniu lub w październiku; historycznie związane z owocobraniem, później jako pamiątka nadania praw na Córze Synaj; 2) k. taue krnczki — garście ściętych traw lub roślin motylkowatych rozstawione do suszenia dołem szeroko, a górą spiralnie skręcone łub przewiązane kilkoma źdźbłami. KUCZMA —konfederatka. KUCZUK-KAINARDŻI, w. w Dobrudży (Rumunia); 1774 pokój między Rosją a Turcją: Rosja otrzymała Azów i część Krymu. KUCZYŃSKI Jürgen (ur. 1904), niem. historyk gospodarczy; prof. ekonomii Uniw. Beri.; liczne prace z historii klasy robotniczej. KUDAK, dawna twierdza poi. na prawym brzegu Dniepru, powyżej porohów (w pobliżu dziś Dniepropietrowska); zbudowana 1635 dla obrony przeciw Kozakom; 1638 przebudowana przez W. Beauplana; 1648 zdobvta i zniszczona przez Kozaków. KUDLICZ Bonawentura (1780—1848), aktor, reżyser, pedagog; długoletni kierownik w-arsz. szkoły dramatycznej. KUDOWA ZDRÓJ, m. i zdrojowisko, po w. kłodzki, woj. wrocł., w rozleglej kotlinie w Sudetach Srodk.; 5500 mieszk. (1956); źródła szczaw alkaliczno-ziemnych i żelazisto-arsenowych oraz bezwodnika węglowego, pokłady borowiny. KUDYPY, w., pow. i woj. olszt, nad Paslęką, w pobliżu lasów buk.-świerk, i rozległych trzęsawisk; 26 mieszk. (1956); rezerwat bobrów, o pow. 3400 ha. KUEICZOU, prow. w pd.-zach. Chinach; 176500 km*, 15 037 300 mieszk. (1953); stoi. Kueijang: przeważnie górzysta, klimat podzwrotn.; uprawa ryżu, pszenicy, bawełny, herbaty (gł. w dolinach rzek); złoża rtęci, węgla, wanadu, boksytu; wywóz oleju tungowego, laki, rtęci. KUEIJANG, m. w pd. Chinach, stoi. prow. Kueiczou; 260 000 mieszk. (1952); uniwersytet, instytut med.; przemysł lekki; w pobliżu kopalnie węgla; stacja kolejowa. KUEILING, m. w pd. Chinach (prow. Kuangsi); 130 800 mieszk. (1947); uniwersytet, instytut med.; przemysł bawełn., spoż ; produkcja oleju tungowego; stacja kolejowa. KUENLUN —Kunlun. KUESTA [hiszp.], geomorf. stroma krawędź w terenie. powstała pod wpływem erozyjnej działalności wód w czole słabo nachylonych warstw twardych spoczywających na miękkim podłożu. KUFER [niem.], skrzynia z wiekiem; służy do przechowywania odzieży; często kuty, obciągany skórą, malowany lub rzeźbiony. KUFICKIE PISMÖ, starsza forma pisma pn.-arab. używanego w zdobnictwie, napisach monument., na monetach itp.; nazwa pochodzi od miejscowości Kufa yj Ifijkll. KUFRA, oazy w pd.-wseh. Libii; ok. 5000 mieszk.; ośrodek adm. El-Dżof. KUGUAR —puma. KUJAWIACY, ludność zamieszkująca tereny tzw. Kujaw, pomiędzy górną Notecią a Wisłą, hist. woj. brzesko-kujawskie i inowrocławskie; bogate stroje *ud. (tabl. XIII); oryginalny taniec kujawiak. KUJAWIAK, poi. taniec lud., odmiana mazura, o tempie od niego wolniejszym (umiarkowanym) i lirycznej, śpiewnej melodii, kończony nieraz oberkiem. KUJAWSKA NIZINA -Kujawy. KUJAWSKIE GROBY, nazwa lud. żalki — trójkątne mogiły ziemne z okresu neolitu, do 130 m dług., obstawione głazami (megality); głównie na Kujawach KUJAWY, Kujawska Nizina — obejmuje dorzecze górnej Noteci, międ ry Niz. Wielkopolską a Niz. Mazowiecką, śr. wys. 100—130 m, krajobraz polodowcowy, lekko falisty, miejscami wzniesienia morenowe i wały piaszczysto-żwirowe; w głębokich rynnach i zagłębieniach 585 jezior o pow większej od 1 ha, ogólna pow. łez. 224,74 km*, największe Gopło; pod utworami lodowcowymi pokłady soli kuchennej i potasowych, w utworach trzeciorzędowych pokłady węgla brunatnego, gliny ceramiczne; gleby żyzne; m.: Inowrocław, Ciechocinek, Włocławek, na peryferiach Toruń i Bydgoszcz. — Historyczna dzielnica Polski, w okresie rozdrobnienia dzielnicowego księstwo (Władysław Łokietek był księciem brzesko-kujawskim), następnie ziemia kujawska obejmująca od XV w. województwa brzesko-kujaw. i inowrocł.; biskupstwo we Włocławku od 1123; obecnie K. należą do woj. bydgoskiego. KUJBYSZEW Walerian W. (1888—1935), wybitny radź. działacz komunist., uczestnik rewolucji 1905, jeden z współorganizatorów Rewolucji Październikowej; 1926—30 przewodniczący Rady Najwyższej Gospodarki Narodowej; od 1927 członek Biura Połit. KC partii, 1935 przewodniczący Gosplanu. KUJBYSZEW (dawniej Samara), m. obw. w Ros. FSRR, nad środk. Wołgą, port; 760 000 mieszk. (1956); wielki ośrodek kult., nauk., przem.; 7 wyższych uczelni; przemysł: maszyn., spoż., skórz., łożysk kulk., dziewiarski; rafineria ropv naft.; w okolicy elektrownia wodna o rocznej produkcji ok. 19 mld kWh; węzeł komunikacyjny. — Podczas II wojny świat, siedziba placówek dyplomat., m. in. polskiej w okresie ofensywy hitl. na Moskwę. KUJOT, wilk amerykański, Lyciscus lat rang — ssak z rodziny psów; prerie Amer. Pd. i Pn.; dl. ciała ok. 1 m + 40 cm ogon; sierść b. puszysta, brudnożółta; zwyczaje zbliżone do wilka; częściowo wytępiony. K’U JUAN (340—278 p. n. e.), pierwszy nieanonimowy poeta chiń.; wybitny mąż stanu; wywarł wielki wpływ na późniejszą poezję Chin. KUKIEŁ Marian (ur. 1885), gen., historyk, znawca dziejów wojskowości; od 1908 działacz organizacji niepodlegl. w Galicji; 1914—27 w służbie czynnej, od »930 dyrektor Muzeum Czartoryskich, od 1940 w Anglii; min. w rządach emigr.; Próby powstańcze po trzecim rozbiorze; Zarys historii wojskowoici w Polsce; Wojna 1812 roku (2 t.). KUKIEŁKA, lalka z teatru kukiełkowego. Zob. też jawajka, marionetka, pacynka. KUKIEŁKOWY FILM —animacyjny film. KUKLIK, Geum, bylina z rodziny różowatych; kwiaty żółte, owoce z długimi wyrostkami; łąki i przydroża. KU KLUX KLAN, nazwa dwóch tajnych organizacji terroryst. w USA, stosujących lynch: 1) założony 1865 w stanach południowych zwalczał równouprawnienie Murzynów; rozwiązany 1869, działał nielegalnie; 2) powstał 1915 (założyciel W. S. Simmons), skierowany przeciw Murzynom, rasie żółtej, Niemcom, katolikom i Żydom; obejmował cały kraj; po II wojnie świat, zakazany w coraz liczniejszych stanach, a 1958 rozwiązany na całym terenie USA; działa nielegalnie. KUKOLNIK Nestor W. (1809-68), pisarz ros., dramaturg i beletrysta, przedstawiciel romantyzmu ros.; patetyczne dramaty i powieści hist. o monarchistyczno-nacjonalistvcznych ideach. KUKRYNlKSY, zespól wspólcz. artystów radziec. (M. W. Kuprianow ur. 1903, P. N. Krylów ur. 1902, N. A. Sokołow ur. 1903 — ze skrótów nazwisk powstała nazwa); karykatura połit. i ilustracja książek; malują też zespołowo portrety i pejzaże. KUKUŁKA, Cuculus canorus, gatunek z rzędu kukułek, obejmujący około 200 gatunków, głównie podzwrotnik.; Eurazja i Afryka; u nas przelotna; dl. 35 cm, rozpiętość skrzydeł 64 cm; nie wije gniazd, lecz swe stosunkowo małe jaja podrzuca innym ptakom; pożywienie przede wszystkim włochate gąsienice (często szkodników). KUKU-NOR, słone jez. bezodpływowe w pn.-zach. Chinach (prow. Cinghai), 4200 km*, głęb. do 38 m, wys. 3205 m n. p. m.; bogactwo ryb.  KUKURYDZA KUKURYDZA, Zea mays, roślina z rodziny traw; pochodzi z Ameryki Sr.; jednopienna i rozazielnonlciowa; kwiaty męskie, tzw. sułtany, i żeńskie, tzw. kolby, w kątach liści; w kolbach na osadce, zw. kaczanem mieszczą się kwiaty, a potem ziarna; odmiany: k zwykła (Z. m. indurata), jadalna (niedojrzale kolby jako jarzyna, ziania na kaszę, mąkę i in.); k. cukrowa (Z. m. saccharata) zawierająca cukier; przemysłowa (krochmal, syrop, spirytus i in); koński ząb (Z. m. indentala), b. cenna roślina pastewna (słoma, ziarno, zielonka); w gospodarce świat jedno z ważniejszych zbóż. Kukurydza Produkcja światowa i ważniejsi producenci Kraje Powierzchnia uprawy (w min ha) Zbiory (w min ton) przeciętna roczna 1934—1938 1955 przeciętna roczna 1934—1938 1955 Świat* w tym; USA Chińska Rep. Lud.» Brazylia Argentyna Meksyk Związek Pd. Afryki 8 83,9 37,8 4,7° 4,1 4.4 3,0 2.4 94,8 32,2 4,9» 5,9 2,2 4,ld 3,5 110,3 53,1 6,5« 5.7 7,9 1.7 2,0 157,8 82,0 6,7d 7.3 3,9 3,ld 3.3 * Bez ZSRR; powierzchnia zasiewów kukurydzy wynosiła w ZSRR w 1956 r. 23,9 min ha. » Bez Mandżurii. c Przeciętna z lat 1931—37. d Przeciętna z lat 1948—52. e Bez gospodarstw ludności tubylczej. KULA: 1) geom. sfera — zbiór punktów w przestrzeni, których odległość od stałego punktu, zwanego środkiem kuli, jest równa stałej liczbie r, zwanej promieniem kuli; pole powierzchni k. wynosi 4itr*; objętość — .-trS (« = 3,1415...); c2ęsto k. nazywa się wnętrze wraz z powierzchnią; 2) sport. k. przyrząd sport, z żelaza, używany do pchnięć na odległość; ciężar kuli dla mężczyzn 7,257 kg, dla kobiet 4 kg, dla juniorów 5 kg; 3) k., krzywula, laska do zwoływania zebrań gminnych w dawnej Polsce przez przekazywanie od chaty do chaty. KULASZOU (Kuleszów) Arkadż (ur. 1914), poeta białorus.; Rozkwit ziemi. Po pietń, po słońce, Tylko naprzód. KULAWKA: 1) choroba zakaźna źrebiąt, cieląt prosiąt i jagniąt, wywoływana przez różne bakterie; objawy: obrzęki stawów, głównie nadgarstkowego lub skokowego, i kulawizna; 2) kielich bez podstawy używany do picia wina jednym haustem; rozpowszechniony w XVIII w. KULBAKA, pierwotnie siodło drewn. bez obicia; w XVIII i XIX w. siodło wojsk, zwykłe, o wysokim tylnym lęku z olstrami i mantelzakiem. ■ KULCZYBA, Strychnoss, rodzaj roślin drzewiastych z rodziny polatowatych; ponad 150 Ratunków w obszarach zwrotnik.; z pd.-amer. gatunku S. toxifera otrzymuje się silną truciznę —kurarę; k. wronie oko (S. nux vomica), Indie Wsch.; nasiona zawierają 3 silnie trujące alkaloidy: strychninę, brucynę i wo- Kulczyba micynę. KULCZYCKI Ludwik, pseud. Mieczysław Mazowiecki (1866—1941), socjolog, publicysta; współzałożyciel II Proletariatu; założyciel i przywódca III Proletariatu; Historia ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim. KULCZYK, Serinus canaria, ptak z rzędu wróblowatych; Europa środk. i pd., Azja zach., Afryka pn.; w Polsce rozprzestrzenił się poprzez Bramę Morawską dopiero w bieżącym wieku; przelotny; dł. 12,5 cm, rozpiętość skrzydeł 21 cm; upierzenie zielonawożółte; 470 forma geograf, k. z Wysp Kanaryjskich hodowana jest pod nazwą kanarka. KULCZYŃSKI Stanisław (ur. 1895), biolog, polityk; członek PAN; do 1939 prof. Uniw. Lw., od 1945 — Uniw. Wrocł.; prace z systematyki i geografii roślin; przewodniczący CK Stronnictwa Demokratycznego, poseł na sejm; od 1957 wiceprzewodniczący Rady Państwa, od 1958 przewodn. Ogólnopol. Komitetu Pokoju. KULD2A (fning, Ili), m. w zach. Chinach (prow. Sinkiang), blisko granicy z ZSRR; 50 000 mieszk. (1952); handel herbatą; wyroby wełn.; kopalnie węgla, żelaza. KULIBIN Iwan P. (1735—1818), ros. mechanik, konstruktor i wynalazca; skonstruował m. in. różne tvpy zegarów, telegraf semaforowy, zaprojektował jednoprzęslowy drewn. most dł. 298 m. KULIG, staropol. zabawa karnawałowa; polega na gromadnym jeżdżeniu sankami do sąsiedzkich domów; nazwa pochodzi od nazwy ptaka — kuiiga, zabawa polegała początkowo na jego łapaniu. KULIKI, Scolopacidae, rodzina ptaków z rzędu siewkowatych; liczy około 90 gatunków; mokradła, brzegi wód i wilgotne lasy całej kuli ziemskiej; dziób zwykle miękki, dość długi; nogi długie, nieopierzone; k. biegają i latają sprawnie, w razie potrzeby dobrze pływają i nawet nurkują; żywią się głównie drobnymi bezkręgowcami i roślinami; należą tu brodźce, bicgusy i bekasy. KULIKOWE POLE, równina u ujścia rz. Niepriadwy do Donu, ZSRR; miejsce zwycięskiej bitwy 1380 Dymitra Dońskiego z Tatarami. KULIK WIELKI, Numenius arquata, ptak z rzędu kulików; rozległe bagna Eurazji; zimuje w Afryce; dł. 70 cm, rozpiętość skrzydeł 125 cm; dziób długi, łukowato zgięty; nogi stosunkowo wysokie; łowny. KULIS [mong.], wyrobnik, tragarz w krajach Azji Wschodniej. KULISA, jarzmo — element maszynowy wykonujący ruchy wahadłowe; w silnikach parowych uruchamia suwak rozrządu parowego za pośrednictwem LISIEWIcli°Tadeusz (ur. 1899), rysownik i grafik (drzeworytnik), uczeń W. Skoczylasa i M. Kotarbińskiego; prof. grafiki w Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie; cykl rysunków ze Szlembarku, ilustracje do Kaukaskiego Kredowego Kola B. Brechta. KULISY [fr.]: 1) w dawnym teatrze ruchome płaszczyzny po obu stronach sceny, z płótna rozciąganego na drewn. ramach, ustawione w kilku rzędach równolegle do widowni i uwydatniające perspektywę sceny; 2) ustawione w taki sam sposób boczne części dekoracji malowanych na płótnie; 3) w znaczeniu potocznym za kulisami — określenie dotyczące całego zaplecza sceny, w przeciwstawieniu do widowni; 4) 	w przenośni, nieoficjalna strona sprawy, okoliczności nie znane ogółowi. KULISZER Iosif M. (1878—1934), ros. historyk gospodarczy; Dzieje gospodarcze Europy Zachodniej. KULMBACH Hans •♦Süss Hans z Kulmbachu. KULMINACJA [łac.]: k. dolna -»-dołowanie; k. górna -»górowanie. KULOMB (C), amperosekunda — jednostka ilości elektryczności w układzie MKSA — ładunek przenoszony w ciągu 1 sek przez prąd o natężeniu 1 ampera. KULOMBOMETR, woltametr — przyrząd do pomiaru przepływającej przezeń ilości ładunku elektr., a pośrednio natężenia prądu; naczynie wypełnione elektrolitem, w którym znajdują się dwie elektrody; masa substancji wydzielonej na Którejkolwiek elektrodzie pozwala na wyznaczenie przepuszczonego przez elektrolit ładunku elektr. Zob. też Faradaya prawa elektrolizy. KULOMBOWSKIE SIŁY, siły działające między ładunkami elektr.; do nich stosuje się prawo -»Coulomba. KULON, Burhinus oedicnemus, ptak należący do brodżców, rzędu siewkowatych; stepy i pustynie Eurazji i Afryki pn.; gniazduje u nas, na zimę odlatuje; dł. 43 cm, rozpiętość skrzydeł 85 cm. KULSZOWA RWA -»ischias. KULT [łac.]: 1) oddawanie czci, uwielbianie; 2) formy publ. oddawania czci bóstwu. KULTURA [łac.], uprawa, kształcenie: 1) twórczość ludzka, zdolność ludzi do twórczego korzystania z sił przyrody, zdolność celowego kształtowania własnej osobowości oraz tworzenia form współżycia między ludżKulon  KUO MO-ŻO 471 mi; zbiorowy dorobek ludzkości, gromadzony w ciągu jej dziejów, stale wzbogacany nowymi dziełami twórców i pracą wszystkich społeczeństw; 2) biol. hodowla jednogatunkowych drobnoustrojów na specjalnych pożywkach, prowadzona dla celów doświadczalnych lub np. produkcji szczepionek. KULTURA ARCHEOLOGICZNA, zespół znamion kulturowych grupy społ. na danym obszarze (typy osad, grobów, narządzi pracy, ceramiki, ozdób, dzieł sztuki itp.); niekiedy odpowiada grupie etnicznej. KULTURKAMPF [niem., walka o kulturę], zainicjowana przez Bismarcka walka rządu prus. z kościołem kat 1872—87, ograniczająca prawa i wpływy kościoła; w sejmie prus. popierana przez ugrupowania nar.-liberalne przeciw kat. centrum; na terenach poi. miał zarazem charakter walki z polskością; zakończył się klęską polit. Bismarcka. KULTUROWO-H1STORYCZNA SZKOŁA, w etnografii inaczej zwana szkołą kręgów kulturowych, reprezentowana przede wszystkim przez etnografów niem. XX w. (F. Graebner) i austr. (W. Schmidt, pismo „Anthropos“); usiłuje odtworzyć historię ludzkości od najwcześniejszych okresów na podstawie materiału etnogr. i jęz.; wyodrębnia tzw. kultury zasadnicze, między którymi szuka zapożyczeń; na podstawie stwierdzonych podobieństw i różnic cech kulturowych rekonstruuje wzajemne kontakty, migracje i nawarstwienia historyczne. KULTYWATORY, narzędzia rolnicze do głębokiego spulchniania gleby przed siewem oraz niszczenia chwastów; stalowe, sicrpowato wygięte i zaostrzone zęby sprężynowe lub sztywne ujęte ramą; tu należą: —ekstyrpator, -►gruber, —skaryfikator i in. KULUARY [fr.], pomieszczenia w sejmie.parlamencie po- Kultywator za salą obrad; służą do spotkań, rozmów, wypoczynku; stąd: w kuluarach, nieoficjalnie, nieobowiązująco. KUŁAK [ros.], przyjęte początkowo w Zw. Radź., a następnie w krajach demokracji lud. określenie właściciela lub użytkownika większego gospodarstwa wiejskiego, który zatrudnia siłę najemną. KUŁUNDYŃSKI STEP, obszar w pd. części Syberii Zach., między rz. Ob a Irtyszem; na pn. łączy się ze Stepem Barabińskim; klimat suchy, liczne słone jez.; gleby czarnoziemne i kasztanowe wymagające nawodnienia; hodowla bydła, owiec. KUMA, rz. w ZSRR, dł. 500—600 km, źródła na pn. stokach Kaukazu; wysycha nie osiągając M. Kaspijskiego; wykorzystywana do nawadniania Stepu Nagajskiego. KUMAKI, kumki, Bombina — jeden z rodzajów płazów bezogonowych, do 5 cm dł.; grzbiet ciemnooliwkowy, brzuch w ciemne i pomarańczowe plamy; zamieszkują niewielkie zbiorniki wodne; z wody wychodzą rzadko; w Polsce 2 gatunki: k. nizinny i k. górski. KUMAMOTO, m. na wyspie Kiusiu w Japonii; 322 500 mieszk. (1955); uniwersytet; zabytk. świątynie; przemysł: spoż., jedwabn.. chemiczny. KUMANl, Połowcy, lud rasy mongolskiej przybyły w XI w. z Azji do Europy; prowadzili wojny z książętami Rusi; po rozbiciu uralskiego państwa K. przez Tatarów (XIII w.) częściowo przenieśli się do Węgier i na Bałkany, gdzie ulegli asymilacji. KUMANIECKI Kazimierz Feliks (ur. 1905), filolog klasyczny, prof. Uniw. Warsz., członek korespondent PAN; prace nauk. z zakresu literatury rzym. (monografia o Cyceronie), gr. i bizant; tłumacz dzieł Tucydydesa i Witruwiusza, wydawca dzieł A. Frycza-Modrzewskiego; Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu. KUMARON, benzofuran — związek heterocykliczny 0 dwóch skondensowanych pierścieniach: benzenu 1 furanu; znajduje się w smole pogazowej; bezbarwna ciecz, pod wpływem kwasu siarkowego łatwo ulegająca polimeryzacji na żywicę kumaronową, używaną zamiast kalafonii do produkcji lakierów. KUMARYNA, benzopiron — heterocykliczny związek o dwóch skondensowanych pierścieniach: benzenowym i piranowym; ciało krystaliczne o przyjemnym zapachu siana; gł. składnik olejku marzanki wonnej; stosowany w przemyśle spożywczym i perfumeryjnym. KUMBERLAND [ang.], zimny sos do mięsa z galaretki owocowej z dodatkiem chrzanu, papryki itp. KUMĘ, kolonia gr. w Kampanii (Italia), znana w starożytności z wyroczni Sybilli. KUMKI -«-kumaki. KUMULATYWNY POCISK, artyler. pocisk przeciwpancerny specjalnej konstrukcji, znacznie zwiększający siłę przebicia w miejscu uderzenia. KUMYS [tur.]: 1) musujący napój kirgiski ze sfermentowanego mleka kobylego lub wielbłądziego; 2) napój z mleka krowiego lub maślanki uzyskany przez fermentację alkoholową i mlekową; k. zawiera 0,1— 0,3*/» dwutlenku węgla i 0,8—2,2V# alkoholu. KUN Bela (1885—1939), działacz węg. ruchu robota., komunista; 1919 przywódca proletariackiej rewolucji na Węgrzech i czołowy współorganizator Węgierskiej Republiki Rad, następnie na emigracji, przeważnie w ZSRR; działacz Komintemu; 1939 skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, 1956 zrehabilitowany. KUNA Henryk (1879—1945), rzeźbiarz związany z grupą „Rytm* ; Irydion, Rytm Jutrzenka, portrety, projekt pomnika A. Mickiewicza. KUNA -«kamionka. Zob. też kunowate. KUNCEWICZOWA Maria (ur. 1898), pisarka; od 1939 na emigracji w USA; powieści psychol.-obyczaj, z okresu 20-lecia: Przymierze z dzieckiem, Dwa księżyce, Cudzoziemka (nagroda Warszawy 1937), powojenne: Zmowa nieobecnych, Klucze, Le&nik. KUNCEWO, m. w Ros. FSRR (obw. moskiewski); 111000 mieszk. (1956); przemysł metal., lekki. KUNCICE, miejscowość w Czechosłowacji, na pd.-wsch. od Ostrawy; ok. 5000 mieszk.; nowy (zbud. 1949—53) kombinat huta. im. K. Gottwalda. KUNDTA RURA, fiz. szklana rura zamknięta z obu stron tłokami (A, B), wysypana wewnątrz lekkim proszkiem (np. drobno mielonym korkiem); służy do pomiaru długości fal głos. w gazie; pomiar polega na wytworzeniu w K. r. fal stojących przez pobudzenie pręta (C) do drgań podłużnych oraz na zmierzeniu A B C I Ul * 56Rura Kundta odstępu między dwoma sąsiednimi węzłami (zbiera się w nich proszek); odstęp ten jest równy połowie długości fali. KUNDURIOTIS Pawlos (1855—1935), admirał i polityk gr.; 1924—29 prezydent republiki. KUNERSDORF (dziś. Kunowice), w., woj. zielonog.; 1759 klęska zadana wojskom pruskim przez wojska austr. i ros. w okresie wojny siedmioletniej. KUNICKI Stanisław (1861—86), przywódca „Proletariatu“ po aresztowaniu L. Waryńskiego; działacz Narodnej Woli; 1884 aresztowany, stracony na stokach Cytadeli. KUNLUN (Kuenlun), system górski w Chinach, ograniczający Wyż. Tybetańską od pn., dl. ok. 2900 km, szer. do 600 km, wys. od 3000 m na wsch. do 6000— 7000 m na zach.; najwyższy szczyt Uług Muz ta g (7723 m); słabe rozczłonkowanie grzbietów, b. wys. przełęcze (4000—5000 m), wielkie osypiska, słabe zalodzenie, pustynne stoki, linia wiecznego śniegu na wyg. 4600—6000 m; rzadko zaludnione; w dolinach rolnictwo i hodowla owiec; ruchy tektoniczne; odgałęzieniem K. na pn.-wsch. są góry Ałtyn-Tag (5400 m) i Nanszan (6346 m). KUNMING, m. w pd. Chinach; stoi. prow. Jiinnan; 699 000 mieszk. (1953); uniwersytet; hutnictwo żelaza i miedzi; przemysł: maszyn., chem., włókien., spoż. KUNOPIES -jenot. KUNOWATE, Mustelidae. rodzina z rzędu mięsożernych; Eurazja, Afryka, Amer. Pn. i Srodk.; małe lub średnie ssaki; nadrzewno-naziemne lub ziemno-wodne; kuny, gatunki z rodzaju Martes (—tumak, kamionka). Tabl. 35. KUNSAN, m. port. w Korei Pd., nad M. Żółtym; 56 000 mieszk. (1942). KUNTZE Tadeusz —Konicz. KUN2UT -sezam. KUOMINTANG [chiń.: Kuo — kraj, min — lud, tang — partia]. Krajowa Partia Ludowa — zał. 1912 przez Sun Jat-sena chiń. partia burż.-rewol. z programem ustanowienia republiki parlamentarnej; 1923—24 przekształcona w blok proletariatu, chłopstwa i burżuazji z udziałem Komunistycznej Partii Chin; 1927 nacjonalistyczne, reakcyjne elementy K. dokonały kontTrewol. przewrotu ustanawiając antyludową dyktaturę Czang Kai-szeka; 1947—49 K. rozbity przez chińską armię ludowuwyzwoleńczą schronił się na Tajwan. MO-ŻO (ur. 1892), chiń. polityk, historyk KUO i publicysta; 1927 uwięziony przez Ćzang Kai-szeka, do 1937 na emigracji; prezes Chiń. Akad. Nauk., czl. PAN, czołowy działacz ruchu obrońców pokoju.  KUOPIO KUOPIO, m. w środk. Finlandii; 37100 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, chem., maszyn.; w pobliżu złoża miedzi i pirytów. KU PALNIK GÓRSKI -►arnika. KUPAŁA Janka, właśc. Iwan Łucewicz (1882—1942), poeta i dramaturg białorus., jeden z twórców nowożytnej białorus. literatury i języka lit.; legendy, przypowieści i ballady osnute na motywach lud.; poemat sceniczny Son na kurganie, dramat romant. Raskidanaje gniazdo, komedia Tutejszyja. KUPELA [fr.J, typ pieca metalurg, do topienia I utleniania ołowiu w celu oddzielenia od niego srebra. KUPER, wyrostek ogonowy u drobiu. KUPIEC, w poi. prawie cywilnym osoba prowadząca na własny rachunek przedsiębiorstwo zarobkowe; nie uważa się za k. osoby prowadzącej gospodarstwo rolne i wykonującej wolny zawód. KUPIECKIE SZKOŁY, szkoły zakładane w średniowieczu przez tzw. gildie, zrzeszenia kupieckie; na ziemiach poi. istniały w Gdańsku; oprócz łaciny uczyły przedmiotów zawód, oraz czytania i pisania w języku ojczystym; stanowiły pierwszy krok w procesie zeświecczenia (laicyzacji) szkolnictwa; kontynuacją ich były szkoły prowadzone przez zrzeszenia kupieckie do II wojny światowej. KUPKA Frantiśek (ur. 1871), malarz czes. przebywający w Pradze i w Paryżu; abstrakcjonista. KUPKÓWKA, Dactylis, pospolita trawa kępkowa; pochwy liściowe spłaszczone, kwiatostany — skupione, prosto wzniesione wiechy. KUPLERSTWO [niem.], stręczycielstwo, ułatwianie cudzego nierządu z chęci zysku. KUPLET [fr.J, zwrotka lub piosenka na tematy aktualne, dowcipna, często o zabarwieniu wyraźnie satyr., zawierająca zwykle wyraźnie podkreślony refren. KUPRIN Aleksandr I. (1870—1938), pisarz ros.; w opowiadaniach i powieściach z życia carskiej armii i robotników dał realist obraz obyczajowości schyłku carskiej Rosji; brzmi w nich nuta humanizmu i oskarżenia ustroju; po rewolucji emigrował; Olesia, Pojedynek, Moloch, Jama, Bransoleta z granatów. KUPROWY GRUCZOŁ, jedyny gruczoł skórny u ptaków; położony około nasady ogona; wydzielina służy do namaszczania piór, co chroni je przed zmoczeniem; szczególnie silnie rozwinięty u ptaków wodnych; czasem go brak, np. u czapli, strusi, dropi. KUPRÓWKA RUDNICA, Euproctis chrysorrhoea, dość duży biały motyl nocny, którego gąsienica jest grożnvm szkodnikiem drzew owocowych. KlJPRYT, minerał barwy czerwonawej; tlenek miedziawy; występuje w złożach miedzL KUR -»choroby zakaźne (tabela). KURA, rz. w Zakaukaziu (ZSRR), dl. 1515 km; źródła na Wyż. Armeńskiej, wpada deltą do M. Kaspijskiego; elektrownia wodna pod Tbilisi i pod m. Mingeczaur; w dolnym biegu system kanałów nawadniających pola bawełny; nad K. leży Tbilisi — stolica Gruzji. KURACJA NAPOTNA, sposób leczenia przez wywoływanie obfitych potów; stosuje się w celu obniżenia wysokiej gorączki lub wydalenia z ustroju trujących produktów przemiany materii (np. w chorobach nerek). KURAKI, grzebiące, Galliformea — kosmopolityczny rząd ptaków; liczy około 300 gatunków; budowa krępa, nogi silne, 4-palczaste, przystosowane do rozgrzebywania gleby; tryb życia naziemny lub nadrzewny; liczne gatunki łowne; z niektórych gatunków wyhodowano rasy domowe (jak kury, perliczki, indyki). KURANT [fr.l: 1) taniec starofrancuski. Zob. też courante: 2) melodia wygrywana przez zegar (tzw. zegar z kurantem) lub tabakierkę. KURARA, zgęstniały sok otrzymywany z kory silnie trujących roślin z rodzaju kulczyba; Ameryka Pd.; używany przez krajowców do zatruwania strzał; szeroko stosowany w fizjologii doświadczalnej oraz przy leczeniu tężca i jako środek pomocniczy przy narkozie. KURATELA [łac.J: 1) opieka nad osobami, które nie mogą samodzielnie zarządzać swoim majątkiem. Zob. też opieka; 2) potocznie nieproszona lub rygorystyczna opieka. KURATOR [łac.J: 1) opiekun; 2) osoba wyznaczona przez sąd 'do występowania w imieniu osób, których miejsce pobytu nie jest znane lub osób nie mających -►zdolności do czynności prawnych, które nie mocą bvć zastąpione przez ustawowego przedstawiciela; 3) kierownik okręgu szkolnego w Polsce (do 1950 1 od 1958) KURATORIUM GENERALNE, instytucja powołana w Królestwie Pol. przez S. Grabowskiego dla czuwania nad polit i moralną postawą młodzieży szkol. 472 i akad.; faktycznie organ tajnej policji M. Nowosilcowa. KURATOWSKI Kazimierz (ur. 1896), matematyk; prof. Uniw. Warsz.; członek PAN, od 1957 wiceprezes PAN, specjalność: topologia, teoria mnogości. KUR BANKIWA -banTciwa. KURCZATOW Igor W. (ur. 1903), fizyk radź.; prace z dziedziny ferroelektryków oraz jądra atomowego. KURDESZ [tur.], piosenka rozpowszechniona w Polsce w końcu XVIII w., śpiewana podczas uczt i pijatyk; każda zwrotka kończyła się słowami: „Kurdesz, kurdesz nad kurdeszami“. KURDIUK, nalany tłuszczem fałd skóry na pośladkach niektórych ras owiec, otaczający krótki, trzonkowaty, sterczący ogon; owce kurdiuczne — mające tę cechę. KURDOWIE, lud zamieszkały na południe od Kaukazu. w górzystych terenach Turcji, Iranu, Iraku i radź. republik kaukaskich; półkoczowniczy; hodowla bydła; słabo rozwinięte rolnictwo; ok. 2 min. KURDYSTAN, górzysta kraina w Azji Zach.; wchodzi w skład Turcji, Iranu, Iraku i Syrii; koczownicze plemiona wojowniczych Kurdów, trudniące się gl. pastel stwern^ rolnictwem i obsługą karawan. KURĘ, m. i port na wyspie Honsiu w Japonii, nad M. Wewnętrznym Japońskim; 199300 mieszk. (1955); stalownie, stocznie, przemysł zbrojeniowy. KUREK Jalu, właśc. imię Franciszek (ur. 1904), prozaik i poeta związany w 20-leciu z awangardą krakowską; 1931—32 red. czasopisma ,,Linia“; powieści: Grypa szaleje w Naprawie, Woda wyżej, Młodości śpiewaj, Janosik. KUREŃ: 1) dawna ukr. nazwa miejsca, w którvm suszono ryby; 2) gajówka; 3) zespól osiedli w dawnej kozaczyżnie, pod władzą atamana, zw. kurennym. KURGAN, m. obw, w Ros. FSRR (Syberia Zach.) nad rz. Tobol; 106 000 mieszk. (1956); znaczny ośrodek przemysłu spoż.: fabryka maszyn roln , tokarek. KURHAN [tur.], kopiec-mogiła w kształcie stożka u dawnych ludów stepowych, zamieszkujących obszary dziś. Ukrainy; puste k. prawdopodobnie kopce graniczne lub sypane dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia. KURIA [łac.J: 1) jednostka organizacyjna społeczeństwa rzym. wywodząca się z ustroju rodowego, wg której glosowano na zgromadzeniach lud.; 2) budynek, w którym zbierał się senat w staroż. Rzymie; 3) rada miejska i jej zebrania w miastach cesarstwa rzym.; 4) w średniowieczu rada i sąd u boku seniora; 5) 	okręg wyborczy lub kategoria wyborców, dzielonych wg stanu spoi., majątk. itp. w różnych systemach wyborczych; na ziemiach poi. system kurialny istniał w Galicji i zaborze pruskim do pocz. XX w.; 6) k. biskupia, w kość. kat. instytucja kolegialna pomagająca biskupowi w zarządzaniu diecezją; k. rzymska, ogół instytucji, którymi posługuje się papież w rządach kościołem. KURIACJUSZE, wg legendy rzym. 3 bracia z m. Alba Longa; ich walka z 3 braćmi Horacjuszami, przedstawicielami Rzymian, miała zadecydować o władzy; zwyciężyli Horacjusze, zapewniając tym przewagę Rzymu nad Albą. „KURIER POLSKI": 1) pismo zachowawcze ks. J. Naumańskiego, Warszawa (1729—53); 2) pismo niepodległościowe M. Mochnackiego, Warszawa (1829—Si); 3) warsz. ugodowy i liberalny dziennik zał. 1897 przez L. 	Straszcwicza; od 1926 organ -»„Lewiatana"; 4) jedno z najstarszych pism poi. wyd. w Ameryce, zał. 1883 przez M. Kruszkę w Milwaukee. „KURIER PORANNY", dziennik warsz. (1877—1939) zał. przez L. F. Fryzego; od 1919 związany z obozem Piłsudskiego; red. polit. K. Erenberg. „KURIER WARSZAWSKI", dziennik, organ liberalnego mieszczaństwa 1821—1939; w ostatnim czterdziestoleciu zbliżony do Narodowej Demokracji. KURKA -»pieprznik. KURKA WODNA, Gallinula chloropus, ptak z rzędu chruścieli; niewielkie zarośnięte zbiorniki wodne wszystkich części świata, z wyjątkiem Australii; na zimę odlatuje; dł. 33 cm, rozpiętość skrzydeł 53 cm; dobrze pływa i nurkuje. .lata niechętnie, ociężale. - * KURKOWE BRACTWA, * ~ lstniejące od średniowiecza Kurka wodna mieszcz. bractwa strzeleckie a odna (zaprawiające się w strzelaniu do kura); przetrwały jako tradycyjne organizacje (kluby) mieszcz. (w Polsce w niektórych miastach do 1939), utrzymujące strzelnice i stary obyczaj obioru „króla kurkowego“.  473 KUSAKI KURKUMA, Curcuma longa, bylina z rodziny im* birowatych; Azja zwrotnik.; wysuszono mięsiste kłącza zawierają pomarańczowy barwnik kurku minę — używana w farbiarstwie, a także w chemii do odróżniania kwasów od zasad (pod działaniem kwasów k. przybiera kolor brunatny) KURLANDIA, hist. dzielnica Inflant (lot. Kurzeme), ok. 22 000 km*; dziś pd.-zach. część Łotewskiej SRR; zamieszkana niegdyś przez szczep bałtycki Liwów, zwanych później Kuronami; w XIII w. podbita przez niom. zakon Kawalerów Mieczowych; 1561—1785 lenno {tolskie pod władzą książąt kurl.; po rozbiorach wcieona do Rosji; 1918 weszła w skład Łotwy; gL m. Mitawa (łot. Jelgava). KUR MORSKI, Myozocephalus, kilkogatunkowy rodzaj ryb morskich z rodziny głowaczowatych; głowa wielka, zaopatrzona w ostre kolce; dl. do 30 cm; w Bałtyku 3 gatunki; niejadalna. KURNAI, jedno z plemion Australii, w pd. części stanu Wiktoria. KURNAKOWICZ Jan (ur. 1901), aktor; role charakterystyczne w komedii i dramacie; Spodek w Śnie nocy letniej, Horodniczy w Rewizorze, Cześnik w Zemście, Szwandia w Lubaw Jarowaja. KUROŃSKI JĘZYK -»kurski język. KUROŃSKI ZALEW, rozległa, płytka zat. na pd.-wsch. Bałtyku, u wybrzeży ZSRR; oddzielona od morza Mierzeją Kuroóską; ujście rz. Niemen; w pn. części zalewu port Kłajpeda. KUROPATKIN Aleksiej N. (1848—1925), generał ros.; głównodowodzący w wojnie ros.-jap. 1904—05; pokonany pod Laojanem i Mukdenem; po rewolucji pażdziern. nauczyciel w gub. pskowskiej. KUROPATWA, Perdiz perdix, ptak naziemny z rzędu kuraków; stepy Europy środk. oraz znacznej części Azji; osiadła; świetnie się dostosowała do bytowania ludnik magnet, (k. magnetyczny) lub kierunkiem północnym wyznaczonym przez południk geograficzny (k. rzeczywisty); 2) potocznie określenie kierunku, w którym płynie statek; 3) cena obiegowa pieniądza lub papierów wartościowych; k. akcji, ekon. cena sprzedażna akcji, zwykle różna od ich wartości nominalnej; wahania kursów zależą od koniunktury, spekulacji giełdowej itd.; k. dewiz, ekon. cena -»dewiz Jednego kraju w pieniądzu innego kraju; przy »waucie złotej podlega tylko niewielkim wahaniom wokół -►parytetu monetarnego; przy walucie papierowej możliwe są znaczne wahania i poważne rozbieżności między kursem oficjalnym a wolnorynkowym. KURSK, m. obw. w Ros. FSRR (centrum części eur.); 179 000 mieszk. (1956); odlewnia surówki; fabryka maszyn roln., aparatów elektr.; przemysł skórz.-obuwn., gorzelń., dziewiarski, gum.; ważny węzeł kol. — 5 VII— 23 VIII 1943 jedna z największych bitew w II wojnie świat pomiędzy armią radź. i niem. zakończona zwycięstwem wojsk radź. i przejściem Ich do ofensywy. KURSKI JĘZYK, kuroński j., jeden z języków bałt., pośredni między łotewskim i litewskim, używany przez lud Kurów w Kurlandii i wzdłuż wybrzeża Bałtyku po Kłajpedę; wyszedł z użycia w XVII w. KURSYWA -»łacińskie pismo, -»drukarskie pisma. KURTKOWIEC, jez. w zach. części Doliny Gąsienicowej w Tatrach, 1,5 ha, 1686 m n. p. m.; otoczone kosodrzewiną. KURTYNA (wł.J, ruchoma zasłona oddzielająca scenę od widowni. KURTYZACJA -»anglizowanie. KURUCE [węg.], uczestnicy lud. anty habsburskiego ruchu zbrojnego na Węgrzech 1703—11; na czele k. stal F. Rakoczy. KURY, ptaki domowe z rzędu kuraków; pochodzą z Azji, gdzie udomowiono dzikie gatunki (głównie Rasy kur: A — leghorn, B — rodajlend (karmazyn), C — zielononóżka w kulturach rolnych; dł. 32 cm, rozpiętość skrzydeł 52 cm; żyje stadami; łowna. KURO-SIWO, ciepły prąd w pn. części Oc. Spokojnego, odgałęzienie Pn. Prądu Równikowego; płynie ku pn. wzdłuż Wysp Riukiu i jłd. Japonii, a następnie skręca ku pn.-wsch.; temp. latem od 28°C na pd. do 18—20°C na pn.; zimą od 20 do 8°C; na klimat lądów oddziaływa łagodząco (podobnie jak Golfstrom). KUROWIE, jeden z dawnych ludów bałtyckich, znany od końca X w., zamieszkujący Kurlandię (teren obecnej Łotwy i pn. Litwy); ulegli germanizacji. KURPIE, ludność mazurska osiadła na terenach dawnych nadnarwiańskich puszcz Zielonej i Białej (okolice Pułtuska, Ostrołęki, Przasnysza, Kolna); tereny różnią się od innych regionów opóźnionym rozwojem roln.; nazwa K. pochodzi od noszonego przez nich obuwia z łyka. Tabl. XIII. KURPIŃSKI Karol (1785 —1857), kompozytor, długoletni dyrygent opery warsz.; autor prac teoret.; 1820—21 wydawca i redaktor pierwszego czasopisma muz. w Polsce „Tygodnik Muzyczny“; opery: Jadwiga, Zamek na Czorsztynie, Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale, utwory orkiestr., kantaty, msze, pieśni patriot. (m. in. Warszawianka), polonezy i inne tańce polskie. KURPIOWSKA PUSZCZ/ sów między Narwią, Orzyccm i Pisą, ok. 2000 km*, w tym zwarty obszar puszczański ok. 600 km*; drzewostan głównie iglasty z przewagą sosny, z liściastych brzoza i olcha; bogate podszycie i runo; rezerwaty borów pierwotnych z okazami przeszło 200-letniej sosny. KÜRS, iegl.: 1) kąt między linią symetrii statku a Jednym z trzech kierunków; kierunkiem północnym wskazywanym przez kompas (k. kompasowy), kierunkiem na biegun magnet, wskazywanym przez po- -►bankiwa); dostarczają jaj i mięsa; roczna nieśność do 300 jaj, a nawet więcej; liczne rasy; w Polsce najczęściej: leghorny, karmazyny, zielononóżki. KURYLSKIE WYSPY (Kuryłe), łańcuch wysp w pn.-zach. części Oc. Spokojnego, od pd. cypla Kamczatki do wyspy Hokkaido (Japonia); 15 600 km*; należą do ZSRR z wyjątkiem kilku na pd. należących do Japonii; liczne wulkany; klimat chłodny, monsunowy, w pn. części tundra, w pd. lasy; przemysł drzewny, rybnokonserwowy i wielorybniczy. KURYLSKI ROW, głębia w pn.-zach. części Oc. Spokojnego, po wsch. stronie Wysp Kurylskich; glęb. do 8575 m. KURYŁOWICZ Jerzy (ur. 1895), wybitny językoznawca w zakresie indoeuropeistyki i językoznawstwa ogólnego; prof. Uniw. Jag., członek PAN, dr h. c. uniw. parys.; liczne prace, głównie w językach obcych. KURYTYBA (Curitiba), stoi. stanu Paranń w pd. Brazylii; 138 200 mieszk. (1950); uniwersytet; handel -»herba matę, drewnem, bydłem; przemysł: papierń., włókien., spoż.; lotnisko; duża kolonia polska. KURZA STOPA, wsch. skrzydło zamku wawelskiego na wysokim podmurowaniu. KURZA ŚLEPOTA -»ślepota (zmierzchowa). KURZAWA Antoni (1843-—1898), rzeźbiarz; portrety /. Kossaka, W. Wieloglowskiego, A. Mickiewicza, kompozycje o tematyce bibl. (Chrystus i Magdalena, Pocałunek Judasza) i alegor. (Geniusz zrywający pęta, Wisła i Wawel). KURZAWKA, drobnopiaszczyste warstwy gruntu nasycone wodą; z chwilą odsłonięcia stają się płynne; spotykane w czasie prowadzenia robót góm., ziemnych, w budownictwie itp ; są niebezpieczne i stanowią przeszkodę. często trudną do pokonania. KURZE ZIELE »pięciornik gęsi. KURZYSLAD, Anagalhs, roślina roczna lob bylina z rodziny pierwiosnkowatych; łodyga wzniesiona lub płożąca się. liście naprzeciwległe lub w okółkach, kwiaty niebieskie lub różowe; w Polsce 3 gatunki na polacb i przydrożach. KUSAKI: 1) Staphylinidae, dość drobne chrząszcze O wydłużonym ciele i skróconych pokrywach; larwy przeważnie drapieżne i dlatego pożyteczne, np. Stapnylinus parumtomentosus tępi korniki: niektóre gatunki współżyją z mrówkami i termitami; 2) tinamu, TinaK. Kurpiński (Myszyniecka), obszar la KUSOCIŃSK1 474 miformes — nieliczny (około 50 Ratunków) rząd ptaków o budowie zbliżonej do kuraków i strusi; zamieszkują wyłącznie Amerykę Pd. i Srodk ; naziemne; żle latają, dobrze biegają. KUSOC1NSK1 Janusz (1907—40), biegacz na dłuRich dystansach, zdobywca złotego medalu na Olimpiadzie w Los Angeles 1932 w biegu na 10 000 m; b. rekordzista świata w biegu na 3000 m; 1940 za działalność konspiracyjną rozstrzelany na Palmirach; dla uczczenia jego pamięci odbywają się corocznie międzynar. zawody lekkoatlet. w Warszawie — o Memoriał J. Kusocińskiego. KUSSMAUL Adolf (1822—1902), lekarz niem.; opisał szczególny rodzaj oddychania w niektórych chorobach (tzw. oddech Kussmaula). KUSTOSZ [łac. nadzorca, obrońca]: 1) tytuł służbowy pracowników archiwów, bibliotek, muzeów (np. działu malarstwa poi.); 2) przełożony klasztoru, zwierzchnik kilku klasztorów; 3) duchowny zarządzający mieniem kapituły katedralnej lub kolegiackiej; 4) w rękopisach litera lub liczba u dołu stronic wskazująca kolejność składek, zw. potem sygnaturą; w starych drukach pierwszy wyraz następnej strony (karty, składki) umieszczony u dołu stronicy poprzedniej. KUSZA: 1) ręczna broń miotająca, rodzaj luku przymocowanego do łoża z kolbą, strzelająca -►bełtami; w użyciu zwłaszcza w XI—XV w.; 2) zool. -*-młoŁ KUSZYCKIE JĘZYKI —semito-chamickie języld. KUTAHYA, m. w zach. Turcji; 19500 mieszk. (1950): wydobycie węgla brun., magnezytu, miedzi; przemysł ceramiczny. KUTAISI, m. w Gruzińskiej SRR; 114000 mieszk. (1936); zabytki archit.; instytut pedagog., roln.; fabr. samochodów ciężar.; przemysł: włókien., winiarski, tytoń.; fabryka urządzeń kopalnianych. KUTER [ang.]; 1) mały motorowy statek rybacki z pomocniczymi żaglami; 2) mały statek pilotowy; 3) typ ożaglowania statku jednomasztowego. KUT1KULA -kutykula. KUTNA HORA, m. w Czechosłowacji (Czechy); 14 500 mieszk. (1955); słynny średniow. ośrodek górn. (srebro); średniow. charakter miasta z licznymi zabytkami z XIV i XV w. KUTNER: 1) -►włoski roślinne; 2) warstwa włosków na powierzchni tkaniny. KUTNO, m. pow., woj. łódź.; 23 000 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu spoż.; jedna z największych bitew w kampanii wrześniowej 1939 zw. „bitwą nad Bzurą“. KUTRZEBA: li Stanisław (1876—1M6), wybitny historyk prawa polskiego; prof. Uniw. Jag.; sekretarz gen., później prezes Pol. Akademii Umiejętności; obok wielu prac specjalnych napisał podstawowe dzieła: Historia ustroju Polski (4 tomy), Historia iródel dawnego prawa polskiego; 2) Tadeusz (1886—1947), gen.; 1922—27 zastępca szefa sztabu gen.; od 1928 komendant Wyższej Szkoły Wojennej; w wojnie pol.-niem. 1939 początkowo dowódca armii „Poznań“, następnie — grupy złożonej z armii „Poznań“ i „Pomorze“ w bitwie nad Bzurą; Bitwa nad Bzurą. KUTUZOW Michaił L (Goleniszczew-Kutuzow) (1745—1813), wybitny dowódca ros., feldmarszałek; uczestnik wojen z Polską (z konfederacją barską) i Turcją; 1805 pobity przez Napoleona pod Austerlitz; dowodził armią ros. w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę 1812 i zwyciężył pod Smoleńskiem. KUTYKULA: 1) nabłonek — zewnętrzna błona skórki na liściach, łodygach i owocach przeważnie impregnowana kutyna (skutynizowana); 2) oskórek — u zwierząt wytwór nabłonka pokrywający z zewnątrz ciało; ma znaczenie ochronne i wzmacniające; występuje np. u robaków (nicieni). KUTYNA, substancja tluszczowata przesycająca kutykuię i nadająca jej właściwość nieprzepuszezunia płynów i gazów KUUS1NEN Otto W. (ur. 1881), czołowy radź. działacz komunist.; jeden z założycieli 1918 KP Finlandii; od 1921 sekretarz KW Międzynarodówki Komunist.; 1940—56 przewodniczący prezydium Rady Najwyższej Karelo-Fińskiej SUR, od 1957 członek Prezydium oraz Sekretariatu KC KPZR. KU WADA (fr.J, zwyczaj symbolizujący przyjęcie nowo narodzonego dziecka do wspólnoty rodzinnej; w starożytności rozpowszechniony w Europie; obecnie wśród Indian w Ameiyce i ludów Azji; w czasie narodzin dziecka ojciec kładzie się do łóżka i pości. KUWEJT, szejkostwo (protektorat bryt.) we wsch. części Płw. Arabskiego, nad Zat. Perską; 20 719 km2, 200 000 mieszk. (1954): pustynny, nieliczne oazy; wrydobycie i rafinerie ropy naft. (9*/« wydobycia świat.); eksport: ropa naft., perły. Tabl. 15. KUWETA [fr.J, płytkie prostokątne naczynie; służy do obróbki chem. płyt i papierów fotograficznych. KUZBAS —Kuźnieckie Zagłębie. KU2NIA: 1) zakład rzemieślniczy, miejsce pracy kowala; 2) wydział produkcyjny huty, przerabiający metal metodami kucia. KUŹNIARKI, poziome maszyny kuźnicze służące do masowego kucia matrycowego przedmiotów o nieskomplikowanym kształcie, lecz o ściśle określonych wymiarach, np. śrub, nitów itp. KUŹNICA, dawna nazwa zakładu hutn., składającego się przeważnie z ognisk dymarskich bądź fryszerskich i młotów przekuwających. KUŹNICA, w. rybacka i nadmorskie kąpielisko, pow. pucki, woj. gd., na zwężeniu Mierzei Helskiej; 870 mieszk. (1956). „KUŹNICA“, tygodnik spoi.-lit., Łódź—Warszawa 1945—50; red. S. Żółkiewski. Z połączenia „K.“ i „Odrodzenia“ powstała -►„Nowa Kultura“. KUŹNICA KOŁŁĄTAJOWSKA, grupa postępowych działaczy i publicystów skupiona wokół H. Kołłątaja, współpracująca z młodą burżuazją Warszawy; przygotowała i współdziałała w przeprowadzeniu reform Sejmu Czteroletniego 1788—92; główni współpracownicy: F. S. Jezierski, F. K. Dmochowski, F. Zabłocki. KUŹNICE, dzielnica Zakopanego u stóp Nosala; stacja kolejki linowej na Kasprowy Wierch; początek znakowanych szlaków na Halę Kondratową i Gąsienicową. KU2NICTWO, dziedzina wiedzy techn. obejmująca proces kucia oraz prasowania metali; kucie polega na formowaniu metalu uderzeniami młota; kucie i prasowanie może odbywać się na gorąco lub na zimno; rozróżniamy kucie swobodne oraz kucie w foremnikach (matrycach). KU2NIECKI AŁATAU —Ałatau Kuźniecki. KUŹNIECKIE ZAGŁĘBIĘ (Kuzbas), zagłębie węgla kam. w Ros. FSRR (Syberia) w obw. kemerowskim ; Êierwsze w ZSRR pod względem zasobów, drugie (po lonbasie) pod względem wydobycia (ok. 70 min t, 1955); w pd. części złoża rudy żel.; hutnictwo żel. i metali nieżel.; przemysł koksochem., maszyn.; gl. ośrodki: Stalińsk, Kemerowo, Prokopjewsk, Lenińsk-Kuźniecki. KU2NIK, staropol. hutnik. KVAPIL FrantiSek (1855—1925), poeta czeski, utalentowany tłumacz poezji polskiej. K WADO WIE, plemię germ.; zasiedlali teren Słowacji w pocz. n. e.; wchodzili w skład państwa —Marboda. KWADRA -►fazy księżyca. KWADRAT: 1) geom. czworokąt, którego wszystkie boki są równe, a wszystkie kąty proste; 2) druk. -»-drukarskie miary. KWADRATELE, kafle AK P.™eÇtwn* piecowe o wymiarach 210 X X135 mm, o ukośnie ścię- § tych krawędziach; typ prze- jg starzały. Zob. też kafel. . $ KWADRAT LOGICZNY, ^ system twierdzeń o zależ- EJ ności między prawdziwoś- % cią lub fałszywością, zapi- ■§sywany dla celów mnemo- §. technicznych w postaci wzograficznego. KWADRATC KWADRATOWE RÓW- '— podorzeciwne NANIE —trójmian kwadra- Kwadrat logiczny "kwadratura KOŁA, wykreślenie kwadratu o polu równym polu danego koła; za pomocą linijki i cyrkla (—konstrukcja); k. k. jest niewykonalna, co udowodnił 1883 Lindemann. KWAD RYG A [łac.], dwukołowy wóz zaprzężony  475 w cztery konie w jednym rzędzie; używany przez staroż. Rzymian gł. do wyścigów. KWAGGA, Equut quogga, ssak z rodziny koniowatych, spokrewniony z zebrami; pd. Afryka; obecnie wytępiona. W odróżnieniu od innych zebr, pręgowanie występowało Wiko na głowie i szyi, reszta ciała była jednostajnie ubarwiona KWAKIUTLOWIE, Indianie grupy jęz. wakasz, na wyspie Vancouver i wybrzeżu Kolumbii Bryt.; ok. 3500; osiadli rybacy i łowcy ssaków morskich. KWAKRZY [ang.], organizacja rei. utworzona p.n. Stowarzyszenie Przyjaciół w Anglii przez G. Foxa (1624—91), rozpowszechniona w Ameryce przez W. Penna; odrzucają wszystkie sakramenty, obrzędy i nieomylność Biblii; są zdeklarowanymi pacyfistami. Nagrodzeni pokojową nagrodą Nobla 1947. KWANT [łac.], najmniejsza dla danej częstotliwości ilość energii promienistej (-►promieniowanie), jaką atom może jednorazowo emitować lub absorbować; jest równa iloczynowi stałej -►Plancka i częstotliwości wysyłanego promieniowania. KWANTOWA MECHANIKA, dział fizyki, zapoczątkowany 1924/26 przez L. de Broglie’a, W. Heisenberga, E. Schrfidingera, zajmujący się prawami ruchu —mikrocząstek; jak się okazało, są ene odmienne od praw rządzących ruchem ciał makroskopowych (zasad dynamiki-►Newtona); zbliżają się do praw ruchu falowego. Zob. też falowa mechanika. KWANTOWE LICZBY, zespół czterech liczb określających stan energetyczny atomu. KWANTÓW TEORIA, teoria fiz., wg której energia może być pochłaniana lub emitowana przez ciała materialne nie w sposób ciągły (jak to zakładała fizyka klasyczna), lecz określonymi małymi porcjami, zw. kwantami; w konsekwencji promieniowanie ma charakter kwantowy — stanowi strumienie kwantów. K. t. zapoczątkowana 1900 przez M. Plancka w wyniku badań nad promieniowaniem ciała doskonale czarnego, rozwinięta 1905 przez A. Einsteina, została zastosowana 191$ przez N. Bohra do wytłumaczenia budowy atomu (-►Bohra teoria); dalszy jej rozwój doprowadził do stworzenia mechaniki kwantowej. KWAPIŃSKI Jan (ur. 1885), polityk, prawicowy socjalista, 1906—07 uczestnik akcji bojowych PPS, skazany na katorgę, od 1918 działacz związkowy, członek Rady Naczelnej i wiceprzewodniczący CKW PPS, 1922—35 poseł na sejm, w okresie II wojny świat, członek rządu emigrac. w Londynie oraz jeden z przywódców cmigrac. PPS. KWARANTANNA [wł.], izolacja ludzi, zwierząt i towarów, zakażonych lub podejrzanych o możność przeniesienia zakażenia, przez okres wylęgania danej choroby (dawniej przez 40 dni; stąd nazwa). KWARC (dawniej kwarzec), minerał; tlenek krzemu; gł. składnik wielu skał magmowych (np. granitu), osadowych (np. piasków i piaskowców) i metamorficznych (np. kwarcytów i gnejsów); kryształ górski lub skalny, k. wykształcony w postaci ezbarwnych i przezroczystych kryształów. Barwne odmiany k. używane jako kamienie półszlachetne: 1) fioletowy ametyst, występujący w postaci dobrze wykształconych kryształów w próżniach skał wulkanicznych, zwłaszcza melafirów; 2) przezroczysty złocistożółty lub cytrynowożólty cytryn; 3) ciemny aż do czarnego morion lub k. zadymiony (dymny); 4) kocie oko, k. przerośnięty wlókienkami azbestu, o jedwabistym falistym połysku, barwy zielonawoszarcj; 5) tygrysie oko, k. przerośnięty wlókienkami zwietrzałego amfibolu, barwy brunatnej o jedwabistym falistym odblasku; chalcedon, skrytokrystaliczna zbita odmiana k.; zabarwione chalcedony używane jako kamienie półszlachetne: 1) różnobarwnie wstęgowany, zwykle sztucznie barwiony a g a t; dzięki wysokiej twardości i zbitej budowie używany również do wyrobu moździerzyków oraz pryzmatów do precyzyjnych wag; 2) onyks o naprzemianległych białych i czarnych lub ciemnych warstewkach; w starożytności rzeźbiono w nim -►gemmy; 3) jabłkowozielony chryzopraz (odmiana chalcedonu zawierająca domieszki niklu); 4) zielony z czerwonymi plamkami helio trop; 5) intensywnie zabarwiony, zwykle ciemnoczerwony lub brunatny jaspis (nieprzezroczysta, zbita odmiana chalcedonu); 6) żółtawoczerwonawy krwawnik, karneol. Tabl. VIII. KWARCIANE WOJSKO, stale wojsko zaciężne utworzone w XVI w. przez Zygmunta Augusta w celu obrony pd.-wsch. granic; utrzymywane z ł/i części (kwarty) dochodów z dóbr król.; w II poł. XVII w. zespoliło się w —kompucie z innymi rodzajami wojska zaciężnego. KWARCOWA LAMPA -►lampa wyładowcza rtęoiowa. KWARCYT, drobnoziarnista zbita skała metamor- KWIAT ficzna składająca się głównie z zazębionych ziarn kwarcu; nazwa pot. zbitych piaskowców o spoiwie krzemionkowym. KWARNER, zat. w pn. części M. Adriatyckiego, na pd. od płw. Istria; liczne wyspy, m. in.: Krk, Cres, Rab. KWARTA [łac.]: 1) dawna poi. miara pojemności = '/< garnca; w przybliżeniu «= 1 litr; 2) muz. -►interwał. KWARTET [wł.]: 1) zespół muz. złożony z 4 instrumentalistów lub śpiewaków; 2) utwór na taki zespół; k. smyczkowy, dwoje skrzypiec, altówka i wiolonczela; k. fortepianowy, skrzypce, altówka, wiolonczela i fortepian. KWARTNIK, półgroszek — moneta srebrna wybijana w Polsce od XIV do I poł. XVI w. = '/a gro“kWARZEC —kwarc. KWASICA, med. nagromadzenie kwaśnych produktów przemiany materii w tkankach i we krwi; występuje w ciężkich postaciach cukrzycy, w mocznicy, po rozległych zabiegach operacyjnych. KWASORYT, technika graf. polegająca na trawieniu rysunku na płycie metal, kwasem azotowym. Zob. też akwaforta, akwatinta, werniks. KWAS PRUSKI —cyjanowodór. KWASTOPŁETWE —trzonopłetwe. KWASY, ważna grupa związków chem. o charakterystycznych własnościach; wg teorii elektrolitycznej S. Arrheniusa k. w roztworach wodnych odszczepiają w postaci —kationów jedynie jony wodorowe (hydronowe); o mocy k. decyduje stężenie tych jonów, wyrażone wartością liczbową — pH mniejszą niż 7; powoduje ono kwaśny smak roztworu oraz charakterystyczną zmianę barwy —wskaźników; zgodnie z tą teorią istnienie k. związane byłoby wyłącznie z roztworami wodnymi. Nowsza teoria J. Brónsteda rozszerza pojęcie k., definiując go jako substancję zdolną do oddawania protonu (H t ) niezależnie od środowiska. Zob. też zasady; k. mineralne, kwasy nieorganiczne, dawniej otrzymywane z minerałów, np. kwas azotowy, solny, siarkawy, fosforowy. KWATERA [fr.j: 1) działka w ogrodzie lub na cmentarzu; 2) pomieszczenie czasowo zajęte przez wojsko; 8) arch, płycina, obramiona czworokątna część skrzydła ołtarzowego (—poliptyk), okna lub drzwi. KWATERA GŁÓWNA, nazwa sztabu jednostki wojsk, od dywizji wzwyż w wojsku polskim okresu międzywojennego; w niektórych armiach oznacza sztab naczelnego dowódcy. KWATERMISTRZOSTWO [niem], wojsk, organ kierujący działalnością służb zaopatrzenia i administracji. KWATERNIONY, uogólnienie —liczb zespolonych; k. mają postać a+bi+cj+ dk, gdzie a, b, c, d są dowolnymi liczbami (rzeczywistymi), a i, i, k — specjalnymi jednostkami analogicznymi do jednostki urojonej w liczbach zespolonych (i* — = k- = —1, ij = _/( = k, jk - —ki = ł, ki = —ik =* i). KWATEROWY SYSTEM, roln. sposób użytkowania pastwiska, polegający na podzieleniu go na szereg ogrodzonych działek, wypasanych w określonej kolejności. KWEBRACHO [hiszp. quebracho],- bardzo twarde czerwonobrunatnej barwy drewno rośliny Thouinia striata (rodzina Sapindaceae, Indie); używane w garbarstwie. KWEF [fr.]: 1) pierwotnie nakrycie głowy kobiecej, także fryzura; 2) pod koniec XVIII w. przybranie głowy wdów i matron; 3) zasłona twarzy kobiecej, używana w Europie w średniowieczu, a obecnie jeszcze u niektórych ludów Wschodu wyznających religię mahometańską. KWERENDA [łac. quaerere — szukać], poszukiwanie, dochodzenie; w bibliotekarstwie zapytanie na określony temat, skierowane do biblioteki, wymagające poszukiwań. KWESTIA [łac.]: 1) zagadnienie, sprawa wymagająca wyjaśnienia, rozstrzygnięcia; 2) zamknięty fragment tekstu, wypowiadany przez aktora na scenie. KWESTOR [łac.]: 1) w staroż. Rzymie urzędnik zarządzający skarbem państwa; 2) kierownik działu finansowego w szkole wyższej; 3) stopień służbowy w policji wł. Kwestura: 1) dział finansowy w szkole wyższej; 2) komenda policji we Włoszech. KWETA (Quetta), stoi. Beludżystanu w Pakistanie Zach.; 84 000 mieszk. (1951); ważny węzeł kolejowy. KWIAT, skrócony pęd przekształcony w organ rozmnażania płciowego u rośPn nasiennych; u nagonasiennych, czyli nagozalążkowych (np. u sosny) kwiat żeński (słupkowy) ma formę łuski (owocolistka) z przytwierdzonymi do niej od strony przyśrodkowej zalążkami, które po zapyleniu i zapłodnieniu przekształcają się w nasiona; owocolistki zebrane są  KWIAT KOBALTOWY w kwiatostan — szyszkę; kwiatostan męski ma kształt delikatnej szyszki, która wytwarza pyłek, a po przekwitnieniu opada; u okrytona siennych, czyli okrytozalążkowych typowy kwiat składa się ze słupka (1), pręcików (2), płatków korony (3) i działek kielicha (4), osadzonych zazwyczaj w 4 okółkach na dnie kwiatowym (5); k. niektórych roślin są wyposażone w nektaria (miodniki) znajdujące się w dolnej Kwiat; A — przekrój podłużny, B — narys części k. i mające znaczenie przy zapylaniu przez owady; zapylanie słupków kwiat, pyłkiem z pylników 476 KWINTAL (q). jednostka układu metrycznego “ ■=* 100 kg; tyle co cetnar. KWINTET lwi.]: 1) zespół muz. złożony z 5 Instrumentalistów lub śpiewaków; 2) utwór na taki zespół; k. smyczkowy, w muzyce kamer. np. 2 sKrzypiec, 2 altówki i wiolonczela; w orkiestrze grupa instrumentów smyczk.: I i II skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy; k. fortepianowy, w muzyce kamer. 4 instrumenty smyczk. i fortepian. KWINTY LIAN, Marcus Fabius Quintilianus (ok. 35—95), ieden z najwybitniejszych retorów rzym.; podręcznik O wykształceniu mówcy. KWIRYCI, w staroż. Rzymie nazwa obywateli przebywających w mieście — w odróżnieniu od służących w wojsku. KWIRYNAŁ, jedno z siedmiu wzgórz Rzymu; obecnie dzielnica; pałac kwirynalski. wzniesiony 1574 przez papieża Grzegorza Vlll — dawna rezydencja papieży, od 1870 królów wł., obecnie prez. repubL KWIRYNUS, mit. rzym.: 1) sabiński bóg wojny, trzeci, obok Jowisza i Marsa, z trójcy gł. bogów laty ńskich; 2) przydomek ubóstwionego po śmierci Romulusa. KWISA, 1. dopływ Bobra, dł. 136 km, źródła w G. Izerskich, uchodzi między Szprotawą a Żagapręcik. odbywa się najczęściej za pośrednictwem owa- niem; zaporowe zbiorniki przeciwpowodziowe w Złótdów (k. owadopylne) lub wiatru (k. wiatropylne, nikach Lubańskich i Leśnej. z reguły pozbawione barwnego okwiatu); symetria KWITKA Hryhorij F., pseud. Gryóko Osnowianienk wiat u: a) promienista (budowa k. np. trój-, cztero- ko (1779—1843), pisarz ukr., prozaik i dramaturg, pisał i pięciokrotna) — o kilku płaszczyznach symetrii, w jęz. ukr. i ros.; zyskał imię „ojca prozy ukraińskiej**; np. u gruszy, maku; b) grzbiecista — o jednej płasz- powieści satyr.-humoryst. Pochożdienija Pustołobowo, czyżnie symetrii, np. u motylkowatych, wargowych; Pan Chalanski, komedie Swaty na Honczarówce i Orkorona k. może mieć płatki wolne (rośliny wolnoplatkotce) lub zrośnięte (r. zrosłopłatkowe); ponadto rozróżniamy k. języczkowe i k. rurkowe (-►złożone); k. obupłciowe (pręciki i słupki w tym samym kwiecie), k. rozdzielnopłciowe, czyli jednopłciowe (pręci- dynans Szelmienko. KWOKA, kura, która po pewnym okresie znoszenia jaj przejawia instynkt wysiadywania; k. sztuczna, piecyk stałopalny z urządzeniem w postaci blaszanego parasola, skupiającym ciepło przy podłodze; kowe lub słupkowe), stąd rośliny obupłciowe (jedno- stosuje się do ogrzewania (w zastępstwie kwoki) kurpienne) i rozdzielnopłciowe (dwupienne). cząt do wieku 6 tygodni, indycząt — 10 tyg., kacząt KWIAT KOBALTOWY -►erytryn. i gąsiąt — 2 lub 3 tyg. życia. KWIATKOWSKI: 1) Teofil (1809—91), malarz osia- KYBELE, Rea Kybele, frygijska bogini płodności dły we Francji, akwarelista; przedstawiciel kierunku i urodzaju, utożsamiana z gr. Reją, małżonką Kroromant.; pejzaże, sceny rodzaj., martwe natury, por- nosa; zwano Ją również Matką Bogów lub Wielką trety; Chopin na łożu śmierci (portret); 2) Eugeniusz Macierzą; w Rzymie (od 204 p. n. e.) czczono ją pod (ur. 1888), inżynier-chemik, polityk, ekonomista, 1926— postacią czarnego kamienia z Pessynuntu; kult jej 30 minister przemysłu i handlu, promotor rozbudowy miał charakter orgiastyczny. portu w Gdyni i floty handlowej; 193&—39 wicepre- KYD Thomas (1558—94), dramaturg ang.; przypimier i minister skarbu, 1945—47 kierownik delegatury rządu dla spraw wybrzeża. KWIAT MUSZKATOŁOWY -►muszkat. KWIATEK Józef (1874—1910), publicysta, działacz robotn. w Królestwie Pol. i na terenie Śląska; od 1903 członek CKR PPS; kilkakrotnie więziony. KWIATON, w architekturze got. kamienne zwieńczenie wierzchołka wieży, -►wimpergi, -►pinakla, w kształcie zbliżonym do kwiatu lub pęku liści. KWIATOSTAN, skupienie kwiatów na wspólnym pędzie, często rozgałęzionym; k. dzielimy na groniaste (np. grono, kłos, baldach, koszyczek, wiecha) i wierzchołkowe ✓Sy i1 V\/!i (np. wierzchołka, wachlarzyk, Kwiatostan: 1 - kłos prosty (turzyce), 2 - kłos złożony (żyto), 2 - kłosek, «iemik dwnrredk^l x ' S — grono (porzeczka), 4 — kolba (kukurydza), 5 — baldach prosty (wiśnia), KWIATOWE nasienne Atu. ® — baldachogrono (jarzębina), 7 — baldach złożony (pietruszka), 8 — kogr£ 8Z>“ek (stokrotka), 9 —- główka (koniczyna), 10 - wierzchołka dr— pa roślin wytwarzanych kwia- “ie5ista}LZL KWIATOWE, nasienne, An- ri»nt°nłir<>t 3 ’ siAÓiiia firnniRnuul. 10 — wierzchołka dwupro>ominajka), 12 — wierzs* fsasr3Ssgr.SK; ■-?*** <*****>. -►nago- i -►okrytonasienne. " wiecna (liczne aa y; KWICZOŁ, Turdus pilaris, gatunek drozda (rząd su ją mu opracowanie pierwowzoru Hamleta; Tragedia wróbłowatych); lasy pn. części Eurazji; gnieździ się kolonialnie; na zimę odlatuje; dł. 28 cm, rozpiętość skrzydeł 44 cm; łowny. KWIDZYN, m. pow., woj. gd., przy krawędzi doliny Wisły; 16 800 mieszk. (1956); duży ośrodek przem.; węzeł dróg. i kol.; zamek biskupi, obronna got. katedra. Od końca XIII w. do 1526 siedziba biskupa pomezańskiego; muzeum regionalne ze zbiorami etnograficznymi. KWIECIAK JABŁKOWIEC, Anthonomus pomorum, mały chrząszcz z rodziny -►ryjkowców; szkodnik Jabłoni i grusz — ogryza pręciki i słupki kwiatów. KWIETNIOWE TEZY, ogłoszone przez Lenina na konferencji bolszewików KYMATION [gr.], poziomy ornament ciągły występujący w architekturze klas. (ant. i nowoż., poczynając od Renesansu); rozróżniamy k. dorycki, joński (zw. inaczej jajownikiem iub ornamentem wolich oczu) i lesbijski. KYNOLOGLA [gr.], nauka o psach i ich hodowli. KYOGEN [kiogen], w literaturze jap. interludia grane między sztukami nó, w formie krótkich fars o treści satyrycznej. KYOKUTEI [kiokutei] Bakin, właśc. Takizawa Bakin (1767—1848), pisarz Jap., autor ok. 260 powieści. KYRDZALI, m. w pd. Bułgarii; 10 500 mieszk. głoszone przez Lenina na (1946); ośr. regionu uprawy tytoniu; huty ołowiu. Piotrogrodzie w kwietniu KYZYŁ-KUM, piaszczysta pustynia w Azji Srodb. 1917; nakreśliły plan walki o przejście od rewolucji między dolnym biegiem rz. Amu Daria a Syr Daria; burżuazyino-demokratycznej do socjalistycznej. — “— * * * .. . .. KWINTA, mus. -►interwał. " » J V O zyoita a i?jl ±StAA 1x1, ok. 300 000 km!; hod. owiec (karakuły) i wielbłądów. KZMP -►Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej.  477 LAGRANGE 1: 1) litera alfabetu lac.; 2) symbol jednostki litr. L, 	rzym. liczba 50. La, symbol pierwiastka chem. lantanu. LA -»solmizacja. LABEO, Marcus Antistius Labeo (I w. p. n. e./I), prawnik rzym. z czasów Augusta, założyciel tzw. szkoły prokuliańskiej, opozycyjnej w stosunku do Babińskiej (-»Sabinust. LABIA LIZACJA [łac.]. uwargowlenie; właściwość fonetyczna niektórych głosek polegająca na zaokrągleniu warg, co daje określony efekt akustyczny, np. głoska o w gwar. uoćec wobec ogólnopol. ojciec. LABICHE [labjsz] Eugène (1815—88), dramaturg fr.; wodewile i komedie; Słomkowy kapelusz. LABIRYNT: 1) mil. er. pałac o skomplikowanym układzie wnętrz i niewielu wejściach (pałac w Knossos) zbudowany przez Dedala na życzenie króla Krety Minosa; 2) med. -»błędnik. LABOUR FARTY [ang., lęjbo pa:ty], Partia Pracy — robotn. reformistyczna partia ang. utworzona 1900 z połączenia zw. zaw. (Trade-Unions) i organizacji socjalist.; nazwę L. P. przyjęła 1906; pierwszy gabinet L. P. 1924 pod przewodnictwem R. Macdonalda, następne: 1929—31 (Macdonald) i 1945—51 (Attlee). LABRADOR, półwysep w pn.-wsch. Kanadzie; prawie bezludna wyżyna o surowym klimacie (prąd Labradorski); lasy iglaste (na pn. tundra); duże zasoby surowców miner. (gł. ruda żel.). LABRADOR, minerał z grupy -»plagioklazów; na płaszczyznach łupliwości wykazuje często piękne, charakterystyczne, migotliwe zabarwienie niebieskie lub zielonawe; składnik wielu skał magmowych i metamorficznych ubogich w krzemionkę. LABRADORSKI PRĄD, zimny prąd, w pn.-zach. części Oc. Atlantyckiego, płynie z pn. na pd. wzdłuż wsch. brzegów Ameryki Pn. aż do Przylądka Hatteras; wynosi na ocean góry lodowe z Zat. Baffina i Cieśniny Da visa; temp. 0—12°C. LABRADORYT, magmowa skała głębinowa zbliżona składem mineralnym do -»gabra; zawiera duże kryształy labradoru o pięknej grze barw; używany w bud. jako materiał dekoracyjny. LABRIOLA: 1) Antonio (1843—1904), filozof w!., socjalista, popularyzator marksizmu; krytykował współczesną sobie filozofię idealist., m. in. B. Crocego; 2) Arturo (ur. 1875), polityk, przywódca i teoretyk wł. syndykalizmu, 1920—21 min. pracy, 1926—30 na emigracji, 1948—53 senator; przeciwny przystąpieniu Włoch do paktu atlant., od 1950 członek światowej Rady Pokoju. LA BRUYÈRE [labrüjç:r] Jean de (1645—98), fr. pisarz-moralista: wybitny przedstawiciel prozy klasycystycznej, głęboki krytyk wspólcz. społeczeństwa; Charaktery. LABUDA Gerard (ur. 1918), poi. historyk, znawca dziejów średniowiecza; prof. Uniw. Pozn.; Studia nad początkami Państwa Polskiego; Państwo Samona. LABUSZ Bogumił (1860—1920), przywódca poi. ruchu lud. na Mazurach; od jego nazwiska nazwa wsi Labuszowo w woj. olsztyńskim. LACEDEMON -»Sparta. LA CHAUX-DE-FONDS [la szodfą], m. w zach. Szwajcarii; 37 000 mieszk. (1955); muzeum zegarów; duży ośrodek produkcji zegarów, radioodbiorników. LACHMAN Wacław (ur. 1882), kompozytor poi., dyrygent chórów i pedagog; utwory i opracowania chóralne. LACHS Manfred (ur. 1914), prof, prawa międzynar. na Uniw. Warsz.; War Crimes (Zbrodnie wojenne), Umowy wielostronne. LACHY SĄDECKIE, grupa etnograficzna; mieszkańcy wsi dorzecza śr. Dunajca; bogaty i barwny tradycyjny strój. LACIS Wilis (ur. 1904), powieściopisarz 1 działacz polit, łot. ; Syn rybaka — powieść z życia rybaków łot.; trylogia Burza — epopea walki rewolucyjnej ludu łot.; Ku nowemu brzegowi — powieść o socjalist. przebudowie wsi. LACJUM (Lazio), dzielnica w środk. Włoszech; 17 184 km*, 3 502 000 mieszk. (1954); obejmuje Kampanię Rzym. i przedgórza Apeninów; okręg roln.; gł. m.: Rzym, Civitavecchia, Viterbo, Rieti; w starożytności kolebka państwa rzymskiego. LACKOWA, najwyższa góra w Beskidzie Niskim (1001 m), na pn.-wscn. od Tylicza. LACLOS [laklę] Pierre Choderlos de (1741—1803), M. J. La Fayette pisarz fr.; Niebezpieczne związki — powieść obyczajowa ukazująca rozkład moralny arystokracji XVIII w. LACORDAIRE [lakordę:r] Jean Baptiste Henri (1802—61), dominikanin fr., wybitny kaznodzieja; red postępowego dziennika „Avenir“, który wywarł duży wpływ na emigrację poi.; Żywot iw. Dominika. LA CORUNA, m. i port w pn.-zach. Hiszpanii (Galicja); 139 700 mieszk. (1954); ośrodek adm.; przemysł rybny, spoż.; ważny ośrodek rybołówstwa; eksport sardynek. LAENNEC [laençkl René Théophile Hyacinthe (1781— 1828), lekarz fr.; pierwszy zastosował słuchawkę lekarską (stetoskop) do osłuchiwania klatki piersiowej. LAFARGUE [lafąrg] Paul (1842—1911), socjalista fr. ; członek I Międzynarodówki; 1880 współzałożyciel Fr. Partii Robotn.; liczne prace z dziedziny socjalizmu naukowego; ożeniony z córką K. Marksa, Laurą. LA FAYETTE [lafajet] de: 1) Marie-Madelbine de Larousse (1634—93), pisarka okresu klasycyzmu fr.; powieść psychol. Księina de Clèves; 2) Marie Joseph, markiz (1757—1834), generał i polityk fr.; od 1778 uczestnik walk o niepodległość St. Zj., przyjaciel Waszyngtona; jako zwolennik monarchii konst. popierał w początkowej fazie w. rewolucję fr. i rewolucję lipcową; 1789 był twórcą, a 1830 ponownie dowódcą Gwardii Narodowej; występował w obronie Polski, 1831 zorganizował komitet fr.-pol. ala emigracji. LAFFITTE [lafjt] Jean (ur. 1910), fr. pisarz i działacz społ.; komunista, uczestnik Ruchu Oporu, więzień hitl. obozów koncentr.; Zycie to walka. LA FONTAINE [lafątęn] Jean de (1621—951, poeta fr.; w znakomitych popularnych bajkach dał rozległą galerię typów ludzkich pod postacią zwierząt, a jednocześnie satyr, obraz stosunków społ. z okresu absolutyzmu. LAGERKVIST Pâr (ur. 1891), szwedzki pisarz, poeta i dramaturg; powieści Onda sagor (Złe opowieści), Bódeln (Kat), Barabasz. Nagroda Nobla 1951. LAGERLOF Selma (1858—1940), powieściopisarka szwedz.; rozgłos świat, przyniosła jej powieść Gosia Berling; Jerozolima, Legendy Chrystusowe, Cudowna podrói. Nagroda Nobla 1909. LAGIDOWIE -»Ptolemeusze. LAGO MAGGIORE, jez. u stóp Alp, na granicy Szwajcarii i Włoch; 212 km*, 194 m n. p. m., dl. 66 km, szer. 10 km, głęb. 372 m ; przez jez. przepływa rz. Ticino; malownicze wybrzeże, łagodny klimat. LAGOS, stoi. kol. bryt. Nigeria (Afryka); 267 000 mieszk. (1953); m. port.; eksport kakao, kauczuku, cyny. LAGRANGE [!agr$ż] Joseph Louis (1736—1813), matematyk fr., twórca rachunku wariacyjnego, dał m. in. całkowite rozwiązanie zagadnienia struny drgaJ. La Fontaine S. Lagerlof  LA GUAIRA jacej; istotny wkład do teorii liczb i teorii równań różniczkowych oraz mechaniki teoretycznej. LA GUAIRA -»-Caracas. LA GUARDIA Fiorello (1882—1947), polityk amer.; 1934—45 burmistrz New Yorku; 1946 gen. dyrektor -*-UNRRA. LAGUNA —atol. LAHAUR (Lahore), m. w Pakistanie Zach. (Pendżab); 850 000 mieszk. (1951); zabytki archit.: fort, meczet, ogrody z XI w.; uniwersytet z 1882; przemysł skórz., artyst. (wyroby ze złota i srebra), wyrób dywanów; warsztaty kol.; węzeł komunik. LAHAUT [łap] Tulien (1885—1950), belg. działacz robotn., od 1923 członek KP Belgii, od 1945 jej przewodniczący; więzień obozów hitler.; zamordowany przez bojówkę faszystowska. LAHORE —Lahaur. LAHTI, m. w pd. Finlandii; 48100 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, papierń., maszyn.; radiostacja; ośrodek sportów zimowych. LAICENS Linards (ur. 1883), prozaik, dramaturg i poeta jot.; poezje zbliżone do agitacyjnej poezji Majakowskiego, opowiadania i powieści o budzeniu się świadomości rewolucyjnej mas lud. Więźniowie, Krzyczące gmachu, zbiorki poetyckie Semafor, Azjata. LAICYZACJA [gr.], zeświecczenie, nadanie świeckiego charakteru; usunięcie spod władzy lub wpływu duchowieństwa (np. laicyzacja szkolnictwa). LAIK [gr.]: 1) człowiek świecki (w przeciwstawieniu do duchownych); 2) człowiek nie obeznany z danym przedmiotem, nie kompetentny w danej dziedzinie. LAISSER FAIRE, LAISSER PASSER [fr., lesę fer, lesę pasę], maksyma polit. sformułowana przez fizjokratów; wyraża główną myśl liberalizmu gosp.: postulat pełnej swobody gosp. jednostek i wolnej konkurencji, nie skrępowanej przez interwencję państwową. LAJKONIK, konik zwierzyniecki, krak. zabawa lud. w oktawę Bożego Ciała, nawiązująca do legendy 0 napadzie Tatarów 1281; gł. punktem uroczystości są harce po ulicach Krakowa tzw. lajkonika, jeźdźca przebranego za Tatara LAK, łatwo topliwa mieszanina kalafonii, szelaku 1 terpentyny z domieszką farb; stosowany do pieczętowania listów, paczek, uszczelniania korków itp. LAKA, elastyczna masa z żywicy rosnącego w Chinach i Japonii drzes.a lakowego wymieszanej z olejami i barwnikami; służy do pokrywania cienką warstwą przedmiotów drewn., metal, oraz porcelany dla nadania im połysku; znana w Chinach od 3000 lat, w Europie od XVII w. LAKHNAU (Lucknow), stoi. prow. Uttar Pradesz w Indiach; 496 000 mieszk. (1951); zabytki archit.; uniwersytet: ośr. przemysłu poligraf.; warsztaty kol.; rękodzielnictwo. LAKI, Cheiranthus, Tłyliny lub półkrzewy z rodziny krzyżowych; Europa Pd., Afryka, Azja i Ameryka Pn.; liście lancetowate, kwiaty duże, wonne, żółte lub czerwone, zebrane w grona; ozdobne, hodowane w ogródkach i doniczkach. LAKIERY, szybkoschnące roztwory żywic w pokoście, spirytusie, acetonie lub innych lotnych rozpuszczalnikach, zwykle z domieszką farb; używane do pokrywania (lakierowania) przedmiotów m. in. w celu ochrony przed wpływami atmosferycznymi. LAKIŚCI [ang. Lakę Poets, lakę — jezioro], grupa starszych ang. poetów romant. z początków XIX w. zamieszkujących okolice jez. Westmoreland i Cumberland; gł. przedstawiciele; W. Wordsworth, S. Coleridge, R. Southey. LAKKADIWY, grupa wysp. koral, na M. Arabskim na pd.-zach. od Płw. Indyjskiego; terytorium federalne Indii; 1927 km*, ok. 20 000 mieszk. (spośród 14 wysp — 9 zamieszk.); gł. m. Karawatti (13 000 mieszk); wywóz kopry. LAKMUS, niebieski barwnik roślinny; lakmusowy papierek, pasek bibuły nasycony roztworem 1.; fioletowy w roztworach obojętnych, czerwony w roztworach kwasów, niebieski w roztworach zasad; stosowany jako pospolity wskaźnik. LAkOLIT Igr.], zastygła w głębi Ziemi magma w kształcie grzyba, którego trzon sięga do nieznanej głębokości; skały pokrywające 1. są sklepieniowato wypiętrzone. Zob. też batolit LAKONIA (Sparta), kraina w pd.-wsch. części Peloponezu; obejmuje Nizinę Lakońską i otaczające góry Lenke i Tajget (2410 m). — W II tysiącleciu p. n. e. L. 	zamieszkana przez ludność achajską; w XI w. p. n. e. uległa najazdowi Dorów, którzy utworzyli na jej terenie państwo Spartę. Zob. też Grecja. LAKTACJA [łac.], med. wydzielanie mleka przez gruczoły sutkowe, rozpoczyna się w kilka dni po 478 porodzie; również okres karmienia piersią. Zob. też siara. LAKTOZA, cukier mlekowy — disacharyd, składnik mleka zwierząt ssących (4—6*/«); ciało krystaliczne o smaku słodkim, rozpuszczalne w wodzie i alkoholu; stosowana w farmacji. LALEWICZ Marian (1876—1944), architekt; gmachy: Dyrekcji Okręgowej PKP i Państw. Banku Rolnego (później NBP) w Warszawie, Kat. Uniw. w Lublinie. LA LOUVIÊRE [la Iuwję:r], m. przem. w Belgii (Hainaut); 23 000 mieszk. (1954); kopalnia węgla, hutnictwo żel.; przemysł szklany i ceram. (fajans); węzeł komunik. LAM: 1) Jan (1838—86), powieściopisarz i satyryk; dał satyr, obraz stosunków w Galicji II poł. XIX w., Wielki śtciot Capowic, Koroniarz w Galicji, Głowy do pozłoty, 2) Stanisław (ur. 1891), historyk lit., redaktor i wydawca dzieł: Polska, jej dzieje i kultura. Literatura powszechna, Wielka historia powszechna, oraz kilku encyklopedii; od 1989 na emigracji. LAMA: 1) „mistrz“, buddyjski mnich w Tybecie; 2) Lama glamo, ssak z rodziny wielbłądów, podrodziny lam; Boliwia i Peru; dł. ciała do 2 m, wys. w klebie 1,2 m; wyłącznie w stanie udomowionym, wszechstronnie użytkowa; 3) [fr.], bezdeseniowa tkanina jedw., lniana lub bawełn., przetykana nicią srebrną lub złotą, od XVI w. używana na suknie kobiece, szaty liturg. i obicia. LAMAIZM, * J. B. Lamarck forma buddyzmu panująca w Tybecie, Mongolii i Nepalu; ustalił się w Tybecie w VII w.; odznacza się bogatą sztuką kultową. LA MANCHA [la mąncza], wyżynna równina w Hiszpanii na pd. od Madrytu, w pd.-wsch. części płaskowyżu Nowej Kastylii; dł. ek. 300 km, szer. ok. 190 km, wys. 450—900 m; kamienista, prawie pozbawiona roślinności, solniska; złoża rtęci. LA MANCHE [la mansz], cieśnina między Anglią a Francją, zw. również Kanałem Angielskim, łączy Oc. Atlantycki z M. Północnym; dł. 850 km, szer. od 32 km (Cieśn. Kaletańska) do 180 km w części zacn.; głęb. do 172 m; b. ważna droga morska. LAMARCK [lamąrk] Jean Baptiste (1744—1829), wybitny biolog fr.; w dziele Philosophie zoologique (1809) sformułował teorię mechanizmu zmienności gatunków (ewolucji); -«-lamatkizm. LAMARKIZM, biol. teoria mechanizmu zmienności fatunków, sformułowana przez Lamarcka, według tórej narządy stale używane w danych warunkach środowiska — potężnieją, nie używane zaś marnieją, przy czym cechy te są przekazywane dziedzicznie i wzmagają się w potomstwie; w ten sposób, wg Lamarcka, czynniki środowiska wpływają bezpośrednio na organizm w kierunku jego przystosowania do otoczenia; 1. zakłada dziedziczenie się cech nabytych. Zob. też neoląmarkizm, mechanolamarkizm i psycholamarkizm. LAMARTINE [lamartin] Alphonse de (1790—1869), fr. poeta romant., historyk; autor melancholijnej liryki i idyllicznych opowieści; jego Premières méditations poétiques (Pierwsze rozważania poetyckie, 1820), stały się wyrazem nowej uczuciowości w poezji; proza polit., Historia iyrondystów; uczestnik rewolucji 1848, przedstawiciel kierunku umiark. ; min. spraw zagr. Rządu Tymcz., niechętny emigracji 'polskiej. LAMBERTA PRAWO: jasność powierzchni źródła promieniowania nie zależy od kąta, pod jakim się ją obserwuje; L. p. ściśle stosuje się tylko do powierzchni ciała doskonale czarnego. LAMBREKIN: 1) wąski poziomy pas firanki, story lub portiery w górnej części okna lub drzwi; 2) pas A. Lamartine  LANCASTER 479 materiału wycinany w zęby obramiający tkaninę; 8) ornament o podobnym kształcie; 4) w heraldyce ozdoby wokół herbu — labry. LAMENNAIS [lamenę] Félicité Robert de (17821854), myśliciel fr., ksiądz; teoretyk tzw. socjalizmu chrześc., głoszonego w piśmie „Avenir“ i licznych rozprawach tajnie kolportowanych w Polsce; przyjaCi°LA^METTWE Julien Offray de (1709—51), filozof, lekarz i biolog fr., czołowy przedstawiciel materializmu mechanistycznego; Człowiek maszyna. LAMIA, m. w środk. Grecji; 22 400 mieszk. (1951); przemysł bawełn., tytoń.; handel pszenicą i cytrusami. LAMINARIA -»-listownica. LAMINEKTOMIA [lac.-gr.], operacja polegająca na odsłonięciu rdzenia kręgowego. LAMMASCH Heinrich (1853—1920), prawnik i polityk austr., ostatni premier Austrii 1918. LAMPA: 1) 1. łukowa, elektr. źródło światła, w którym wyładowania elektr. w gazie pomiędzy dwiema elektrodami oraz rozgrzane do wysokiej temperatury elektrody są źródłem promieniowania świetlnego; dawniej szeroko stosowane do oświetlenia, dziś wyparte przez żarówki; 1. ł. stosowane są jeszcze przy zajęciach film., w wyświetlarkach; 2) 1. wyładowcza, elektr. źródło światła, w którym wyładowania w gazach lub w parach metali powodują świecenie. Częściej spotykane rodzaje 1. w.: 1. rtęciowa, 1. w., złożona z rurki kwarcowej, z parami argonu i rtęci, daje światło zielonkawoniebieskie zawierające dużo promieni ultrafioletowych; służy np. w medycynie do naświetlań leczn. („kwarcówka**), 1. sodowa, 1. 	w. z parami sodu, daje światło żółtopomarańczowe, służy np. do oświetlania mostów, gdyż światło jej dobrze przenika przez mgłę; 1. jarzeniowa, rura jarzeniowa — 1. w. w kształcie rury prostej lub wygiętej, napełniona rozrzedzonym gazem (np. neonem) lub parami metalu (np. rtęci); daje światło kolorowe; stosowana głównie do celów reklamowych; 1. 	fluorescencyjna, świetlówka (błędnie nazywana jarzeniówką) — 1. w. w kształcie rury pokrytej wewnątrz warstwa luminoforu, który emituje światło widzialne pod wpływem promieniowania ultrafioletowego, powstającego przy wyładowaniach elektr. w parze rtęci; świetlówka zaopatrzona jest w zapłonnik (starter) służący do wywołania pierwszego zapłonu par rtęci. LAMPA ELEKTRONOWA, próżniowa bańka szklana Iud metalowa z wtopionymi elektrodami (katodą i anodą); rozżarzona doprowadzonym prądem elektr. katoda wysyła elektrony, które płynąc ku anodzie tworzą tzw. prąd anodowy; natężenie tego prądu zależy od potencjału anody względem katody; przy pewnej różnicy potencjałów prąd osiąga maksimum natężenia zależnie od temperatury katody (wszystkie elektrony wysyłane przez katodę dobiegają do anody) — przez 1. e. płynie prąd nasycenia; krzywa zależności natężenia prądu od przyłożonego napięcia (różnicy potencjałów) nosi nazwę charakterystyki 1. e.; na Jej przebieg można wpłynąć umieszczaj; a anodą i trody, tzw. siatki; w zależności od liczby elektrod trod, 5 — pochłaniacz 1. 	e. noszą nazwy; dioda gazów, 6 — anoda, 7 — (2 elektrody), tri od a (3), mostek konstrukcyjny, 8 — . tetroda (4), pen to da bańka szklana (5), heksoda (6), hep- najczęściej wojskowych; 3) jedwabna tkanina chińska, odmiana adamaszku o dużym wzorze; 4) w malarstwie ścień, pas, szlak na ścianie. LAMPE: 1) Wiktob (ur. 1875), chemik, od 1919 prof. Uniw. Warsz., członek PAN; prace nad barwnikami naturalnymi oraz syntet., stosowanymi do sensybilizacji materiałów światłoczułych; 2) Alfred (1900—43), czołowy działacz i teoretyk poi. ruchu robotn., publicysta; od 1921 w KPP, członek jej KC, następnie Biura Polit.; sekretarz KC KZMP; w okresie międzywoj. 10 lat więziony, 1943 współorganizator Związku A. Lampe Patriotów Polskich i wojska poi. w ZSRR; publicystyka W walce o Polskę Ludową. LAMPI: 1) Jan Chrzciciel (1751—1830), malarz wł.j działał gł. w Austrii, w Polsce 1788—91; portrety króla St. Augusta, St. K. Potockiego, ks. K. Soltyka; 2) Franciszek (1782—1852), syn J. Ch., malarz poi.; portrety, pejzaże fantast., obrazy religijne. LAMPROFIRY, drobnoziarniste, zbite lub o budowie porfirowej ciemne skały żyłowe; gł. składniki miner.: biotyt i ortoklaz (mineta), biotyt i plagioklaz (kersantyt), hornblenda i ortoklaz (wogezyt) lub hornblenda i plagioklaz (spessartyt). LAMPY GÓRNICZE, lampy używane do prac ped ziemią; 1. nahełmna, 1. elektr. oświetleniowa z odbłyśnikiem, osadzona na hełmie góra.; 1. wskaźnikowa, 1. benzynowa do stwierdzania wg wysokości płomienia niebezpiecznej zawartości metanu w wyrobiskach góra.; karbid k a, 1. acetylenowa oświetleniowa z otwartym płomieniem. LAMPY LECZNICZE: 1) 1. 	kwarcowa („górskie słońce“) -►lampa wyładowcza rtęciowa; 2) 1. Sollux, aparat elektromed., silna apa wolframowym, wypełniona gazem (np. argonem); źródło promieni cieplnych (podczerwonych). Zob. też światłolecznictwo. LAMSDORFF Władimir N. 	hr. (1841—1907), dyplomata ros., 1900—06 min. spraw zagranicznych. LAMUS [niem.J: 1) drewniany lub murowany budynek w pobliżu domu do przechowywania zboża, sprzętów łtp.; 2) rupieciarnia. ■ nii — Lampa kwarcowa LANAI n$n«k] Brytanii (środk. Szkocja); 2278 km*, 1 614 000 mieszk. sł.; złoża rudy żel. (Coatbridge), (Lanarkshire), hrabstwo w W. (1951); region przemysł. ołowiu (Lowther Hill), węgla kam.; silnie rozwinięty przemysł ciężki; sadownictwo (owoce); gł. m.: Hamilton (stoi.), Glasgow, Motherwell. LANCA [iac.j, broń drzewcowa o wąskim grocie na długim drzewcu z proporczykiem; używana od XVIII w. gł. przez ułanów; nazwą tą oznaczano także kopie, spisy i in., broń kłującą. LANCASHIRE [lęńkaszięj, hrabstwo w W. Brytanii (środk.-zach. Anglia); nizina nadmorska, między wybrzeżem M. Irlandzkiego a Górami Pennińskimi; 4864 km*. 5116 000 mieszk. (1951); gęstość zaludnienia toda (7), oktoda (8). L. e. znajdują szerokie za- mysł: okrętowy stosowanie w elektrotechnice: do prostowania prądu **4 * ‘ zmiennego (elektrony mogą płynąć jedynie od żarzonej katody) — 1. prostownicze, jako wzmacniacze prądu zmiennego, płynącego przez siatkę — I. wzmacniające, do wzbudzania drgań nie i U XXV wvw UilLiOLn• (Xyw4/ j ócUUulllt-llLii 1052 na km*; gł. bryt. okręg przemysł.; bogate złoża yęgla kam., rud żelaza; nysł: okrętowy (Liverpoo | HMH (Manchester), włókien. (Manchester); gł. m.’: Manal, Barrow-in-Fumess) y pi , chi rzeem. zanikających (generator lampowy), jako 1. oscylograficzne (-►oscylograf elektronowy) itp LAMPART -►pantera. chester, Liverpool, Blackburn, Preston, Bolton, Lancaster (stoi.). LANCASTER [lSńkoste], m. w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia); 51 600 mieszk. (1951); stolica hrabstwa Lancashire; liczne zabytki (zamki z XII i XIII w.); przemysł: włókien., metal., maszynowy. LANCASTER, dynastia ang. 1399—1461, boczna liLAMPAS [fr.]: 1) galon, obszycie kołnierza, czapki nia Plantagenetów, wywodząca się od księcia L., syna itp.; 2) barwny pas naszyty na zewn. szwie spodni, Edwarda III; w godle miała różę czerwoną; stąd jej  LANCASTER długoletnia walka z linią York (godło biała róża), zwana wojną Dwóch Róż. LANCASTER [ląńkostor] Burt (ar. 1913), amer, aktor, reżyser i producent filmowy. LANCET [łac.], nóż chirurg, z ostrzem obosiecznym, dawniej używany do szczepienia ospy, upustu krwi i nacinania ropni. LANCETNIK, Amphiozus lanceolatus, niewielkie (dł. ok. 8 cm), półprzezroczyste zwierzę, należące do pod typu bezczaszkowców, typu strunowców; w Europie występuje od M. Czarnego i Śródziemnego do Norwegii (Lofoty); żyje na dnie piaszczystym lub żwirowatym na głębokości do 60 m; struna grzbietowa zachowuje się przez całe życie iako jedyny utwór szkieletowy; klasyczny obiekt badań rozwoju jaja i zarodka. LANC1 Franciszek Maria (1799—1875), architekt, Włoch, od 1825 w Polsce; nawiązywał do gotyku (pałac w Konskiem, przebudowy średniow. zamków) i renesansu (kamienica na Krak. Przedm. 17 w Warszawie, rozbudowa Wilanowa). LAN CK NE CU CI [niem.J, zaciężna piechota niem. w XV i XVI w., uzbrojona w piki, halabardy, miecze i rusznice. LANCKORONA, w., niegdyś m., pow. wadowicki, woj. krak., na Pogórzu Karpackim; 1800 mieszk. (1956); ośrodek letniskowy i turyst.; ruiny zamku z czasów Kazimierza Wielkiego. LANCRET [l3krę] Nicolas (1690—1743), fr. malarz dworski; liczne sceny fêtes galantes w rodzaju —Watteau. LANCZOU, m. w pn.-zach. Chinach; stoi. prow. Kansu; 156 500 mieszk. (1947); uniwersytet, instytut weteryn.; przemysł lekki; ważny węzeł komunik, (most na Huang-ho). LANDARA, duży, ciężki powóz kryty, kareta podróżna. LANDAU: 1) Anastazt (1877—1957), lekarz poi., internista, członek koresp. PAN; Rozpoznawanie i różnicowanie chorób wewnętrznych; 2) Ludwik (1901—44), ekonomista i statystyk poi., współpracownik Instytutu Gosp. Społecznego; Szacunek dochodu społecznego Polski w r. 1929 (wespół z M. Kaleckim), Gospodarka światowa; 3) Lew D. (ur. 1908), radź. fizyk-teoretyk; autor licznych prac z rozmaitych dziedzin fizyki. LANDGRAF, niem. średniow. tytuł feudalny; do 1866 używali go przedstawiciele bocznych linii książąt heskich. LANDINO Francesco (1325—97), wł. kompozytor wczesnego renesansu; ballady, madrygały. LXNDLER [niem.], austriacki lud. taniec wirowy w takcie trójdzielnym; prototyp walca. LANDLORD [ańg. lęndlęd]. wielki właściciel ziemski w Anglii. LANDO [fr.], powóz z opuszczanym na dwie strony dachem, z jednakowo szerokimi siedzeniami — przednim i tylnym, wew- Lando nątrz. LANDOWSKA Wanda (ur. 1877), klawesynistka poi. o świat, sławie; przebywa stale we Francji. LANDRAT [niem.], w Prusach naczelnik powiatu sprawujący władzę aamin. pierwszej instancji. LANDRECHT PRUSKI, kodeks z 1794 obejmujący prawo publiczne, cywilne, karne (bez procedury cywilnej i karnej); obowiązywał do 1900, także na ziemiach poi. pod zaborem pruskim. LANDSBERG Grigorij S. (ur. 1890), fizyk radź.; razem z L. I. Mandelsztamem odkrył kombinacyjne rozpraszanie światła; prace z optyki i analizy spektralnej. LANDSHUT, m. w NRF (pd. Bawaria); 47 300 mieszk. (1954); śiedniow. zabytki; przemysł: spoż., brownrn., elektrotechn., chem. LANDSKRONA [lanskruna], m. i port w pd. Szwecji (Skania); 26 600 mieszk. (1955); przemysł chem., maszyn., spoż.; stocznia. LANDSTURM [landszturm], niem. nazwa rodzaju posp. ruszenia; utworzony 1814 w Prusach i obejmujący mężczyzn powyżej 45 roku życia; zniesiony na mocy traktatu wersalskiego (1919). LANDSZAFT [niem.], krajobraz; potocznie wyraz używany dla oznaczenia pejzażu o niewielkiej wartości artystycznej. LANDTAG [niem.], sejm krajowy w Niemczech: w XIX w. był organem ustawodawczym: obecnie przedstawicielski organ samorządu teryt. w NRF; na obszarze NRD w wyniku reformy admin.-teryt. funkcje L. przejęły inne organy. LANDWEHR [niem.], nazwa wojska utworzonego w Austrii 1809, w Prusach 1813 ze st. roczników re- 480 zerwistów, powoływanych w czasie wojny do służby poraocn.; rozwiązany na mocy traktatu wersalskiego (1919). LANDY (Landes), rozległa nizina piaszczysta, częściowo zabagniona, nad Oc. Atlantyckim w pd.-zach. Francji między Pirenejami a lejkowatym ujściem Garonny; 14 000 km*, dł. 230 km, jeziora nadbrzeżne i zalewy; pas wydm najwyższych w Europie (do 90 m); klimat ciepły i wilgotny; lasy sosnowe. LANG Fritz (ur. 1890), niem. reżyser film., twórca filmów ekspresjonisb; Nibelungi, Metropolis; od 1933 w Hollywood. LANGE: 1) Friedrich Albert (1828—75), niem. filozof i historyk filozofii, neokantysta; Historia materializmu; 2) Antoni, pseud. Napierski (1861—1929), poi. poeta, dramaturg, prozaik, krytyk lit., tłumacz; Pogrobowcom, Pochodnie w mroku, Studia z literatury francuskiej; 3) Oskar (ur. 1904), ekonomista i polityk, członek PAN; 1932 docent U. J., 1938—45 prof. uniw. w Chicago, >945—48 ambasador w Waszyngtonie i delegat przy ONZ, 1949 prof. SGPiS i UW; od 1928 w PPS, od 1947 członek CKW PPS, a od 1948 — KC PZPR, od 1958 zastępca przewodniczącego Rady Państwa i przewodniczący Rady Ekon. przy Radzie Ministrów; On the Economic Theory of Socialism (O ekonomicznej teorii socjalizmu), Teoria statystyki. LANGELAND, wyspa duńska na Bałtyku; 285 km*, 20 100 mieszk. (1955); uprawa zbóż; gi. m. Rudköbing (zamek z XIII w.). LANGENSCHEIDT Gustav (1832—95), językoznawca i wydawca niem.; specjalność: podręczniki dla samouków do nauki jęz. obcych, słowniki. LANGERHANSA WYSEPKI —insulina. LANGEVIN [lażwę] Paul (1872—1946), fizyk fr., 1945 Prez. Fr. Akad. Nauk; opracował teorie własności ciał dia- i paramagnetycznych, teorię ruchliwości jonów oraz metodę otrzymywania ultrakrótkich fal za pomocą —piezokwarcu. LANGE VINA TEORIA paramagnetyzmu: każda drobina ciała paramagnetycznego ma określony —moment magnet., czyli zachowuje się jak maleńki magnes; makroskopowe własności ciała paramagnet. są wynikiem porządkującego działania zewn. pola magnet. oraz przeciwstawiającego się mu bezładnego ruchu cieplnego drobin. LANGHANS, architekci niem.: 1) Kahl Gotthard (1732—1808), klasycysta; Brandenburska Brama w Berlinie; 2) Karl Ferdinand (1781—1869), pałac Wilhelma I, Gmach Opery w Berlinie. LANGIEWICZ Marian (1827—87), generał w powstaniu styczń.; oficer artylerii pros.; od 1861 wykładał w Polskiej Szkole Wojskowej w Cuneo (Włochy); 1863 związany z białymi, początkowo naczelnik woj. sandomierskiego: 10 III 1863 ogłosił się dyktatorem; po bitwie pod Grochowiskami przeszedł na terytorium Galicji; zmarł w Turcji. LANGREO, m. i ośrodek góm. w pn.-zach. Hiszpanii (Asturia); 56 500 mieszk. (1950); kopalnie węgla kara., rody żel. LANGRES [lBgr], m. we wsch. Francji; 8300 mieszk. (1954); wyrób noży; węzeł kol. LANGTON [l$ńtan] Stephen (?—1228), ang. działacz duchowny i po lit., 1207 mianowany arcybiskupem Canterbury wbrew woli króla Jana bez Ziemi; w walce z królem przyczynił się do wydania Wielkiej Karty Wolności. LANGUEDOC —Langwedocja. LANGUSTA, Palinuros vulgaris, rak morski bez kleszczy dł. do 50 cm; wody przybrzeżne Atlantyku i M. Śródziemnego; czułki b. długie; odwłok długi; poławiana jako przysmak. LANGWEDOCJA (Languedoc), kraina hist we Francji nad M. Śródziemnym; wnętrze kraju górzyste (Sewenny). pastwiska, hodowla owiec; nizina nadmorska o łagodnym klimacie, uprawa winorośli, oliwek, ogrodnictwo; wydobycie boksytów i węgla kam.; Kanał Południowy łączy Tuluzę nad Garonną z TaTasconem n. Rodanem; gł. m.: Tuluza (ośrodek przem.), Montpellier, Nlmes, Carcassonne, Albl, Bńziers. LANITAL, sztuczne włókno otrzymywane z kaLanglewicz  P. S. Laplace 481 zeiny; własnościami przypomina wełnę, używane gl. jako jej domieszka. LANNER Josef (1801— 43), kompozytor austr.; pierwsze słynne walce wiedeńskie. LANNES [lanj Jean (1769—1809), marszałek Francji, książę Montebello; uczestnik walk rewol. od 1792 i kampanii napoleońskich; 1800 zwyciężył Austriaków pod Montebello. LANOLINA, jeden ze składników wydzieliny gruczołów skórnych owcy (tłuszczopotu); używana w przemyśle kosmet. do wyrobu kremów i maści oraz farmaccut. do otrzymywania cholesterolu. LANSING [ląnsyń] Robert (1864—1928), polityk i dyplomata amer.; 1915—20 sekretarz stanu; czasowo zastępował prez. Wilsona na konferencji pokojowej w Wersalu 1919. LANSJER [fr. lflsję], popularny w XIX w. figurowy taniec towarz., odmiana kadryla. LANSJERZY [fr.], w dawnych armiach zach.eur. kawaleria uzbrojona w lance, od XVIII w. nazwa L przeważnie zmieniona na ułani. LANSON [iSsą] Gustave (1857—1934), historyk literatury fr.; Histoire de la littérature française. LANTAN La, lanthanum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 57; metal -»-ziem rzadkich; w stopie z cerem i innymi lantanowcami służy w metalurgii jako środek redukujący. LANTANOWCE -»-ziemie rzadkie. LAOKOON, mit. gr. kapłan Apollina w Troi, uduszony wraz z synami przez węże morskie za protest preeciwko wprowadzeniu do miasta drewnianego konia, ofiarowanego przez Greków; słynna rzeźba hedonist, z II—I w. p. n. e. Tabl. 41. LAON [la], m. w pn. Francji (Île-de-France); 21 900 mieszk. (1954); katedra z XII—XIII w.; węzeł kolejowy. LAOS, królestwo w pd.-wsch. Azji; 239 000 km*, ok. 2'000 000 mieszk. gł. Laosyjczycy, Chińczycy; stoi. Vientiane, siedziba króla w Luang Prabang; kraj na pn. górzysty, na pd. nizinny; klimat monsun., gorący, obfite opady; roślinność zwrotnik., rozlegle dżungle (słonie, tygrysy); gł. n. Mekong; rolnictwo; ryż, kukurydza, bawełna, tytoń, herbata, kawa, opium; hodowla bydła; surowce miner., cyna; przemysłu brak; komunik, tylko dróg. (2800 km), wodna na Mekongu; gł. porty rzecz.: Luang Prabang, Vientiane, Savannaket; eksport: opium, drewno tekowe, kawa, bydło; import: tekstylia, chemikalia, maszyny. Historia. Pierwotnie siedziba Khmerów, zanim w VI w. podbili późniejszą Kambodżę; następnie z pd. Chin przywędrowały plemiona Lao, od których kraj otrzymał nazwę; od 1533 samodzielne państwo, które 1707 rozpadło się na 2 części. Od 1893 królestwo pod protektoratem fr. w ramach Indochin; 1940—45 pod okupacją jap.; od 1946 silny ruch naród.-wyzw., walki z wojskami fr.; 1949 uzyskuje statut państwa stowarzyszonego Unii Fr.; po rozejmie 1954 ustąpienie z kraju większości oddziałów fr. LAOSYJCZYCY, Laotańczycy, mieszkańcy Laosu; Język lao grupy tybeto-chiń.; pokrewni grupom ludów Szań, Syjam i Tai. LAO-TSY (VI w. p. n. e.), filozof chiński, postać na pół legendarna; wg tradycji twórca -»-taoizmu. LAPAROTOMIA [gr.], operacyjne otwarcie jamy brzusznej. LA PAZ [la pąs], stoi. Boliwii, na Wyż. Boliwijskiej (3690 m); 321 100 mieszk. (1950); uniwersytet; lotnisko. LA PÉROUSE [la peru:z] Jean François de (1741— 1788), żeglarz fr., kierownik badawczej wyprawy do Oceanii na statkach „La Boussole" i „L’Astrolabe", która zaginęła wśród wysp Melanezji. LA PEROUSE’A CIEŚNINA, między wyspa Sachalin a Hokkaido, łączy M. Japońskie z M. Ocnockim; szer. 40 km. LAPILLI [wł.], małe kamyczki zastygłej lawy, wielkości grochu lub orzecha, wyrzucane przez wulkany. LAPIS [łac. kamień] : 1) 1. i n f e r n a 1 i s, kamień piekielnym -»azotan srebra; 2) 1. lazuli -»-lazuryt. LAPlTOWIE, mit. gr. wojownicze plemię tesalskie wsławione walką z Centaurami. LAS LAPLACE [lapląs] Pierre Simon de (1749—1827), matematyk, fizyk i astronom fr.; rozwinął teorię napięcia powierzchniowego, razem z A. L. Lavoisierem ugruntował termochemię, wyjaśnił ruch planet Jowisza i Saturna; współtwórca nowocz. rachunku prawdopodobieństwa. LAPLACE’A PUNKT, krańcowy punkt -»bazy triangulacyjnej, w którym dokonuje się precyzyjnego pomiaru długości i szerokości geograficznej. LA PLATA: 1) olbrzymie lejkowate ujście rzek Urugwaju i Parany w Ameryce Pd.; dł. 320 km, szer. 200 km; porty: Montevideo, Buenos Aires; 2) m. port. w Argentynie nad L. P.; stoi. prow.; 325 200 mieszk. (1951); uniwersytet; rzeźnie, młyny; rafineria ropy naft LAPONIA, kraina w pn. Europie; 400000 km*; górzysta, bagnista, zalesiona, na pn. tundra; długa, ostra zima, krótkie lato; ludność (m. in. 30 000 Lapończyków) trudni się hodowlą bydła (reny), gospodarką leśną, rybołówstwem; należy do: Norwegii, Szwecji (ważny ośr. wydobycia rudy żel. -»Kiruna), Finlandii, ZSRR (Ros. LAPONOIDALNA RASA, składnik żółtej odmiany człowieka, niskorosły, o skórze płowej lub żółtawośniadej, ciemnych oczach i włosach, krótkiej głowie, szerokiej twarzy I średnim lub szerokim, zwykle wklęsłym nosie; budowa na ogół krępa, uwłosienie dość słabe, rysy miękkie; składnik szeroko rozpowszechniony na olbrzymich terytoriach Eurazji i Ameryki w postaci słabszych lub silniejszych przymieszek; centra eur.: Laponia, Węgry, Francja środk., Włochy pn. i środk. Tabl. 25. LAPOŃCZYCY, nazwa własna Same, Samelands, (Lapi — nazwa obelżywa), lud rasy laponoidalnej, grupy jęz. ugrofińskiej; zamieszkują pn. Skandynawię (Norwegia, Szwecja, Finlandia i piw. Kola); ponad 30 000; gł. rybacy i hodowcy reniferów. LAPO WANIĘ -»obróbka skrawaniem. LAPPO, faszyst. ruch w Finlandii 1929—38; zorganizował 1930 marsz na Helsinki, z żądaniem rozwiązania parlamentu, zakazu działalności partit komunist. i in.; nazwa od miasta Lapua (szwedz. Lappo — na LAPSUS [lac.], błąd; 1. calami, błąd w piśmie; L linguae, błąd w mowie. LAPUNOW Aleksandr M. (1857—1918), matematyk ros.; prace z równań różniczkowych, hydrodynamiki i rachunku prawdopodobieństwa. LARGHETTO [wł.], muz. nieco szybciej niż largo. LARGILLIÉRE [larżiję:r] Nicolas de (1656—1746), fr. malarz barokowy, portrecista. LARGO [wł.], muz. 1) szeroko, bardzo powoli; 2) określenie utworu lub jego części o takim tempie. LARISA, m. w Grecji, 41.000 mieszk. (1951); gł. ośrodek rolniczej Tessalii; węzeł komunikacyjny. LA ROCHEFOUCAULD [laroszfukç] François duc de (1613—80), fr. pisarz moralista; uczestnik Frondy; Maksymy, zbiór zwięzłych i celnych aforyzmów o naturze ludzkiej. LA ROCHELLE [la roszęl], m. i port w pd.-zach. Francji n. Atlantykiem; 58 800 mieszk. (1954); forteca; w XVI w. ośrodek protestantyzmu fr. LAROUSSE [laręs] Pierre Athanase (1817—75), leksykograf fr., inicjator i wydawca wielkiej encyklopedii Grand Dictionnaire universel du XIX siècle t. 1—15 (1864—76): założyciel istniejącego dotychczas wydawnictwa encyklopedii ogólnych i specjalnych. LARRA Mariano José de (1809—37), pisarz hiszp. epoki romantyzmu, znany gł. jako krytyk i publicysta; zwolennik rewolucji fr., występował przeciw absolutyzmowi, ciemnocie, zacofaniu. LARRETA Enrique (ur. 1873), powieściopisarz argent; Chwała don Ramiro, powieść z życia Hiszpanii XVI w. LARWA [łac.], zwierzę w okresie od opuszczenia osłon jajowych do osiągnięcia przez metamorfozę dojrzałości, o wyglądzie i trybie życia odmiennym od postaci dorosłej; np. kijanki płazów, gąsienice, pędraki i czerwie owadów. LARY, mit. rzym. bóstwa lokalne, otaczające opieką poszczególne domy, miasta i całe państwo. LARYNGOFON [gr.], awiofon — mikrofon przymocowany do szyi w celu niedopuszczenia do niego hałasu z otoczenia, odbierający dźwięki mowy bezpośrednio z krtani; używany przez załogi samolotów i czołgów. LARYNGOLOGIA [gr.], dział medycyny, nauka o chorobach krtani. LARYNGOSKOP [gr.], med. przyrząd umożliwiający bezpośrednie oglądanie krtani. LAS, zespół roślinności o przewadaze gatunków drzewiastych; 1. iglasty, przeważnie wiecznie zie31 	Mala Fnc. Powsz. PWN  LASACY lony; występuje w strefach pn. oraz wyższych górskich na półkuli pn.; podstawowymi gatunkami H i. są: sosna, jodła, modrzew, daglezja, świerk, sekwoja; 1. liściasty, zrzucający liście na zimę, tj. w okresie spoczynku spowodowanego fizjologiczną suszą oraz niską temperaturą; występuje w umiarkowanej strefie Europy, Ameryki Pn., Azji; 1. mieszany składa się z drzew iglastych i liściastych; 1. 	monsunowy, występujący w obszarach klimatu zwrotnik, i podzwrotnik. o wyraźnie zaznaczającej się co rok porze suszy, na początku której drzewa zrzucają liście; Afryka Ameryka Pd., Azja, Australia; 1. 	suchy (sawannowy!, rzadki las z niewysokich drzew i krzewów kolczastych lub twardolistnych, zrzucających Uście na okres suszy lub wiecznie zielonych; występuje pasami na granicy pustyń w Brazylii i Australii; 1. galeriowy, długie pasma dżungli głęboko wciskające się wzdłuż dolin rzek w obszary pustynne; 1. ochronny spełnia specjalne zadanie, np. zdrowotne, przeciwpowodziowe; 1. pierwotny (puszcza), wyrosły w warunkach naturalnych, w Polsce b. rzadki. Zob. też puszcza, tajga, dżungla, lesistość. Lasy w niektórych krajach Części świata, kraje Pow. lasów w •/• pow. ogółem* Części świata, kraje Pow. lasów w •/« pow. ogółem“ Świat 29,1 Ameryka Pd. 47,4 Europa 28,3 w tym: w tym: Gujana Franc. 96,0 Finlandia 70,9 Brazylia 56,7 Szwecja 56,0 Urugwaj 2,8 Polska 23,7b Afryka 27,0 Francja 20,7 w tym: W. Brytania 6.5 Liberia 81,7 Islandia 0,02 Franc. Afryka ZSRR 41,3 Równikowa 61,1 Australia Kongo i Oceania 10,0 Belgijskie 45,3 w tym: Franc. Afryka Australia 5,4b Zachodnia 23,6 Ameryka Pn. Libia 0,3 i Srodk. 31,1 Azja 19,8 w tym: w tym: Honduras Bryt. Kanada ° 89,lb 38,1 Brytyjskie Borneo Pn. 81,6 USA 32, lb 11,4» Indonezja Chiny 53,8 8,6 Jordania 0,8 • Pow. ziemi bez pow. wód. b W '/• całej pow. w kraju. 0 Bez Labradoru. LASACY, grupa etnogr., mieszkańcy dawnej Puszczy Tucholskiej, w pd. części pow. starogardzkiego. LA SALLE [la sal] Robert (1640—87), podróżnik badacz Luizjany i biegu rz. Mississippi. LA SCALA -»Scala. LAS CASAS [las kąsasl Bartolomé de (ok. 1474— 1566), misjonarz hiszp.; Krótka relacia o zniszczeniu Indyj, oskarżająca zdobywców hiszp. o okrucieństwa wobec Indian. LASCAUX [laskę], jaskinia w pd. Francji (dep. Dordogne), w której odkryto malowidła z okresu paleolitu. LASECZNIK, laseczka -»bakterie. LASEK BULOÑSKI (Bois-de-Boulogne), największy park paryski (848 ha); pola wyścigowe Auteuil, Longchamp. LASERUNEK [niem.], pokrycie powierzchni obrazu lub jej części cienką warstwą przezroczystej farby dla uzyskania specjalnych efektów barwnych. LASKA MARSZAŁKOWSKA, w dawnej Polsce oznaka godności marszałka dworu, który trzymając 1. przewodniczył w radzie, następnie w senacie; obecnie używane pojęcie zgłaszania wniosku do 1. m. oznacza złożenie marszałkowi sejmu wniosku celem poddania go pod obrady. LASKARIS, ród bizant., z którego pochodziło kilku cesarzy Nicei w XIII w. LASKER Emanuel (1868—1941), szachista niem., mistrz świata 1894—1921. LASKI, w., pow. nowodworski, woj. warsz., na krańcu Puszczy Kampinoskiej; 790 mieszk. (1958); w pobliżu zakład dla ociemniałych (460 mieszk.); na wydmach cmentarz poległych we wrześniu 1939. 482 LASKOWANIE -»maswerk. LASKOWSKI Jóe f (ur. 1900), anatomo-patolog, kier. Zakł. Patologii Instytutu Onkologii w Warszawie. LASKOWSKI-HULKA Paweł -»Hulka-Laskowski P. LASKY [lasky] Harold (1893—1950), ang. polityk, teoretyk nauki o państwie; czołowy działacz Partii Pracy, 1945—46 jej przewodniczący. LASOCKI: 1) Mikołaj (?—1450), dziekan kapituły krak., sekretarz król., stronnik Zbigniewa Oleśnickiego; 1434—38 członek delegacji poi. na sobór bazylejski; od 1440 przy Władysławie Warneńczyku na Węgrzech; 2) Kazimierz (1871—1952), malarz; obrazy rodzaj., pejzaże, portrety. LASOSTEP, step parkowy, pas przejściowy pomiędzy stepem a lasem; roślinność stepowa z pojedynczymi drzewami; centrum Azji, Ukraina. LASOWANIE, gaszenie wapna. LASOWIACY, duża grupa ludności zamieszkała w widłach Wisły i Sanu, na terenach dawnej Puszczy Sandomierskiej, wykazująca szereg odrębności w tradycyjnej kulturze lud. (archaizmy kultury materialnej, strój). LAS PALMAS, m. na wyspie Gran Canaria (Wyspy Kanaryjskie), stoi. prow. tej nazwy (Hiszpania); 153 000 mieszk. (1952). LA SPEZIA, m. w pn. Włoszech (Liguria); 109 000 mieszk. (1954); port handlowy i wojenny; przemysł amunic., maszyn elektr., taboru kolej., chem. LASSALLE [lasąl] Ferdinand (1825—64), socjalista niem., prawnik, pisarz, doskonały mówca; założyciel (1863) i przywódca Powsz. Niem. Związku Robotn.. pierwszej partii robotn. w Niemczech; przeciwnik rewol. marksizmu, uważany za prekursora reformizmu w ruchu robotniczym. LASSO Orlando di (1532—94), renesans, kompozytor flam. o międzynar. znaczeniu ; przeszło 2009 dzieł, w tym ok. 1200 motetów (Psalmy pokutne), msze, madrygały, villanełle, chansons. LASSO [hiszp.], sznur, rzemień, zakończony pętlą; używany przez pasterzy i myśliwych amer. do chwytania zwierząt. Zob. też arkan. LASSY, lekkie płotki szczebelkowe służące do przegradzania owczarni na mniejsze oddziały. LAST NOT LEAST [ang. la:st not li:st], ostatnie, lecz nie najmniej ważne. LASTRICO, terazzo — mieszanina cementu i okruchów kamieni, dająca się szlifować i polerować; z dodatkiem farb 1. stosuje się jako 2—3 cm warstwę wierzchnią posadzek na podłożu beton, oraz stopni schodów; służy również do wyrobu płytek okładzinowych, podokienników itp. LASŻCZKA Konstanty (1865—1956), rzeźbiarz; poJiiersia i medale portretowe, kompozycje figuralne Smutek, Anioł zemsty). LAŚMIADY, jez. na Pojez. Mazurskim, 890 ha, glęb. do 39 m; brzegi na ogół wysokie, przeważnie lesiste, kilka wysp; przepływa rz. Ełk. LATAJĄCE MASZYNY, ogólna nazwa środków umożliwiających lot człowieka w powietrzu; 1. m. lżejsze od powietrza unoszą się na zasadzie wyporu Podział maszyn latających Lżejsze od powietrza (aerostaty) Cięższe od powietrza (aerodyny) balony wolne balony na uwięzi sterówce skrzydłowce (ornitoptery) wiropłaty: 1. śmigłowce (helikoptery) 2. wiatrakowce (autożyra) platowce: 1. latawce 2. szybowce 3. samoloty inne: konwertoplany 
pierścieniopłaty silniki latające F. Lassalle  483 (prawo Archimedesa) ; 1. m. cięższe od powietrza unosi siła nośna powstająca na skutek ruchu płaszczyzn nośnych względem powietrza lub silnik (silniki) odrzutowy, którego siła ciągu skierowana jest pionowo (tzw. silniki latające); do napędu 1. m. używane są silniki spalinowe tłokowe oraz odrzutowe. Zob. też lotnictwo. LATAJĄCE RYBY, przeważnie morskie ryby dl. do 45 cm, o silnie rozwiniętych płetwach piersiowych umożliwiających im szybowanie w powietrzu; niektóre osiągają w powietrzu szybkość do 20 m/sek i odległość do 400 m. LATAKIA, gł. port Syrii nad M. Śródziemnym; 50600 micszk. (1954); ośrodek handlowy. LATANIA, palma o wachlarzowatych liściach; Azja zwrotnikowa, Australia; u nas hodowana w mieszkaniach. LATARNIA [niem.]: 1) urządzenie świetlne z przezroczystą obudową ochraniającą źródło światła przed działaniem wpływów atmosferycznych; 1. morska, budowla najczęściej w kształcie wieży, przeważnie na brzegu morza lub na wysepce, wyposażona w urządzenia do sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej; 1. lotnicza, umieszczona w porcie lotn. lub na trasie komunikacji lotn.; daje silny snop światła regularnie przerywanego, celem łatwiejszego jej rozpoznania; 1. 	radiowa, czyli radiolatarnia, stacja radiowa nadająca ściśle określone sygnały wykorzystywane w nawigacji lotn.; 2) arch, niska wieżyczka albo kopułka z oknami, wznosząca się ponad dachem budynku lub ponad kopulą, służąca do oświetlenia wnętrza od góry. LATARNIA ARYSTOTELESA, pięciopromienny, okołogębowy aparat jeżowców do rozdrabniania pokarmu; składa się z umięśnionych beleczek wapiennych. LATAWIEC, najprostszy aparat latający cięższy od powietrza, uwiązany sznurem do stałego lub ruchomego punktu na ziemi, unosi się dzięki oddziaływaniu wiatru; używany do pomiarów meteorol., sygnalizacji, jako zapora przeciw samolotom atakującym. LATEKS, sok mleczny niektórych roślin, gł. podzwrotnikowych, zawierający cenne substancje, jak np. gumy, kauczuk naturalny. LATEŃSKI OKRES, 400 p. n. e. do pocz. n. e., druga z kolei część epoki żelaza w środk. i zach. Europie; nazwa od cmentarzyska La Tène w Szwajcarii; okres szerokiej ekspansji plemion celt., stąd dominujący wpływ Celtów w dziedzinie metalurgii żel., garncarstwa. ornamentyki, obrządku pogrzeb.; ziemie poi. zasiedlała w tym okresie ludność słów. (-»-Wenedowie), Śląsk i zach. Małopolskę zajmowali czasowo Celtowie. LATERAN [łac.j, pałac papieski w Rzymie, do 1308 rezydencja papieża, obecnie muzeum; w przylegającej do pałacu bazylice laterańskiej (San Giovanni in Laterano), katedrze Rzymu, odbyło się w średniowieczu 5 soborów laterańskich; laterańskie traktaty, porozumienie zawarte 1929 między Stolicą Apostolską a rządem wł., zawierające m. in. uznanie przez Włochy suwerennej władzy papieża nad terenem Watykanu (Città del Vaticano). LATERYT, skała osadowa barwy czerwonawej; składa się głównie z uwodnionych tlenków glinu i żelaza; produkt wietrzenia skał magmowych w klimacie gorącym i wilgotnym. LAT1MERIA, Latimieria chalumnae, jedyny żyjący gatunek ryb z wymarłego rzędu trzonopletwych; Oc. Indyjski koło brzegów A- * .. .„ (ryki, dl. ok. 1,5 m; płetwy Latimeria osadzone na ruchomych trzonach pokrytych łuskami, przypominają kończyny kroczne kręgowców lądowych; pierwszy żywy okaz złowiono w 1938 r. LATO, pora roku, na półkuli pn. od 22 VI do 23 IX, na półkuli pd. od 22X11 do 21 III; charakteryzuje je najwyższa średnia temp. (okres dojrzewania zbóż itp.). LATONA (Leto), mit. gr. bogini, za sprawą Zeusa matka Apollina i Artemidy; szczególnie czczona na wyspie Delos. LATOPISY, kroniki starorus. z XI—XVII w., pisane w klasztorach i na dworach książęcych; najstarsza z zachowanych — Powieść doroczna — pochodzi z pocz. XII w. Zob. też kronika. LA TOUR [la tęr] de: I) Georges (1593—1652), ii. malarz wczesnobarok.; charakt. sceny nocne rozjaśnione światłem świecy lub pochodni; Adorada pastuszków, Sw. Józef cieśla, Grający na lutni; 2) Maurice Quentin (1704—88). malarz, portrecista dworski, najwybitniejszy pastelista XVIII w. LATOWANIE, gonienie się — występowanie objawów popędu płciowego u krów. LAWENDA „LA TRIBUNE DES PEUPLES“ •♦„Trybuna Ludów“. LATTRE DE TASSIGNY [latr dö tasinj] Jean Joseph Marie de (1889—1952), generał fr. ; 1944 na czele fr. I Armii uczestniczył w wyzwoleniu Francji; 1945 szef sztabu generalnego; 1950 Wysoki Komisarz i nacz. dowódca w Indochinach; pośmiertnie mianowany marszałkiem. LATYFUNDIUM [lac.]: 1) wielka posiadłość ziemska w staroż. Rzymie; 2) w średniowieczu wielkie posiadłości ziemskie szlachty, zakonów. LATYNOWIE, plemię italskie zamieszkujące krainę w środk. Italii, na pd. od Tybru. Około VII w. p. n. e. powstał Związek Latyński poszczególnych miast łącznie z Rzymem, który w ciągu V i IV w. p. n. e. zdobył w nim hegemonię; w 338 p. n. e. Związek L. został rozwiązany. LAUCHHAMMER, m. przem. w NRD, okręg Chociebuż (Cottbus); 29 700 mieszk. (1955); kopalnie węgla brun.; wielka koksownia. LAUDA [tac.], w dawnej Polsce uchwały wieców ziemskich, później sejmików szlacheckich. LAUE Max von (ur. 1879), fizyk niem., odkrył zjawisko uginania się promieni Roentgena na kryształach, co potwierdziło falową naturę tych promieni oraz umożliwiło badanie budowy kryształów. Nagroda Nobla 1914. LAUGHTON [lo:tn] Charles (ur. 1899), ang. aktor teatr, i film.; od 1950 w USA; Prywatne życie Henryka VIII, Dzwonnik z Notre Dame. LAURA, umiłowana -»-Petrarki; do niej zwraca się poeta w pieśniach zawartych w zbiorze Canzoniere. LAURENT [lorą] Auguste (1807—53), chemik fr.; zbadał naftalen i jego pochodne, wydzielił fenol ze smoły węglowej oraz kwas ftalowy z naftalenu. LAUROWE DRZEWO, LAUROWE UŚCIE -»wawrzyn szlachetny. LAUTERPACHT Hersch (ur. 1897), prawnik ang., autor licznych prac z dziedziny prawa międzynar., red. słynnego podręcznika Oppenheima International Law (Prawo międzynarodowe). LAUTRÉAMONT [lotreamą] de, właśc. Isidore Ducasse (1846—70), poeta fr., prekursor surrealizmu, autor poematu prozą Śpiewy Maldorora, nacechowanego wybujałą imaginacją. LAVABO -»lnwntprz LAVAL [lawęl] : 1) Carl Gustaf, de (1845—1913), inżynier szwedz.; wynalazł ieden z typów turbiny parowej, w której koło łopatkowe obracane jest przez strumień pary o wysokiej energii kinetycznej wypływający ze specjalnie ukształtowanej dyszy; 2) Pierre (1883—1945), polityk fr.; wielokrotny premier i min. spraw zagr. ; w okresie II wojny świat, współpracował z Hitlerem, szef rządu Vichy 1942—44; skazany i stracony za zdradę stanu. LA VALETTA [lęwelęte], stoi. Malty (bryt.); 18 700 z przedmieściami 63 700 mieszk. cyw. (1948) ; katedra z XVI w., uniwersytet, siedziba biskupstwa; port woj. i handl.; fortyfikacje. LAVATER Johann Kaspar (1741—1801), filozof i pisarz szwajc., przyjaciel Goethego, Klopstocka; jego teoria fizjognomiki (Ph ysiognomische Fragmente) cieszyła się dużą popularnością; poematy i poezje religijne. LAVOISIER [lawuazje] Antoine Laurent (1743—94), chemik fr., twórca podstaw nowocz. chemii; wyjaśnił zjawisko spalania, obalając błędną teorię flogistonu, ustalił skład powietrza, dokonał analizy i syntezy wody, niezależnie od M. Łomonosowa odkrył prawo zachowania masy. LAW [lo:] John (1671—1729), szkocki finansista, od 1720 generalny kontroler finansów we Francji, założył tam pierwszy bank emisyjny; nadmierna emisja banknotów i wroga polityKa państwa w stosunku do przedsięwzięć L. doprowadziły do wielkiego krachu finansowego. LAWA [wł.], ciekły stop krzemianowy, który wypływa z wulkanów w czasie wybuchów i zastyga na powierzchni ziemi, tworząc wylewne skały magmowe. LAWATERZ [łac.], lavabo — metalowa lub kamienna umywalnia ze zbiornikiem na wodę, umieszczana w zakrystiach kościołów i przed refektarzami klaszt.; używany od czasów starocnrześc. LAWENDA, Lavandula spica, drobny krzew z roA. L. Lavoisier 31* LAWERAK dżiny wargowych; występuje w obszarze Sródzlemnomor.j kwiaty niebieskie lub fioletowe; olejek lawendowy, z liści i kwiatów, stosowany do wyrobu kosmetyków oraz w medycynie. LAWERAK -seter. LAWETA [niem.], dawna nazwa łoża działowego, tj. części działa, na której spoczywa lufa. Laweta LAWINA [lac.] : 1) śnieżna, zsuwanie się z ogromną szybkością nagromadzonych na szczytach i zboczach gór mas śniegu; 2) kamienna, szybkie zsuwanie się ze stoków nagromadzonych odłamków skalnych’ i piargu. LAWIROWANIE jniem.]: 1) żegl. częsta zmiana -►halsów na żaglowcu, tak aby wiatr uderzał raz z prawej, raz z lewej burty; częsta zmiana kursów statku; 2) krążenie, dążenie do celu krętymi drogami. LAWOWANIE [łac.], cieniowanie rysunku rozwodnioną farbą. LAWRENCE [lorens]: 1) Thomas (1769—1830), malarz ang., portrecista; portrety Piusa VII, Mrs Siddons, kardynała Gonsalir; 2) David Herbert (1885—1930), poeta i pisarz ang.; powieści psychol. Synowie i kochankowie, Kochanek lady Chatterley; 3) Thomas Edward (1888—1935), ang. pułkownik, archeolog, znawca świata arab.; w okresie I wojny świat, z ramienia Intelligence Service działał na Bliskim Wschodzie, gdzie zorganizował w Hidżasie powstanie Arabów przeciw Turcji; napisał Revolt in the Desert (Bunt w pustyni). LÀWRION, m. i port w środk. Grecji (Attyka); 6700 mieszk. (1940); antyczne kopalnie srebra (V w. p. n. e.), obecnie rudy ołowiu i żelaza; w okolicy ruiny świątyni Posejdona. LAWSON [lo:sn] Henry (1867—1922), poeta i nowelista austral.; przedstawiał życie osadników; utwory pisane pod wpływem M. Gorkiego; Children of the Bush (Dzieci puszczy). LAXNESS Halldór Kiljan (ur. 1902), pisarz isl.; gł. tematem jego dzieł jest walka o nar. niezależność Islandii; powieści hist. Dzwon Islandii i współcz. Salka Valka, Niezależni, Sprzedana wyspa, Światłość świata. Nagroda Nobla 1955. LAZARET (wł.J, dawniej szpital wojskowy, zwłaszcza połowy. LAZA RE VIĆ Laza (1851—90), serbski pisarz realist.; ukazywał rozkład patriarchalnych form życia; nowele Svabica, Skolska ikona. LAZARILLO [lasarjljo] Z TORMESU (Łazik z T.), tytułowy bohater najstarszej z hiszp. powieści łotrzykowskicn, dzieła nieznanego autora (1554); chłopiec Lázaro, sługa wielu panów, uczy się sprytu i bezwzględności w walce o zaspokojenie głodu. Zob. też picaro. LAZARON [wl.], wł. włóczęga uliczny, żebrak; nazwa od Łazarza z N. Testamentu. LAZARYSCI, kat. kongregacja misyjna zał. 1624 przez św. Wincentego à Paulo (1576—1660), złożona z księży świeckich; w Polsce od ok. 1850. LAZIO -►Lacjum. LAZURYT,* niebieski minerał, glinokrzcmian sodu z siarczkiem sodowym; używany jako kamień ozdobny (lapis lazułi),' dawniej również jako barwnik niebieski (naturalna ultramaryna). LĄDEK ZDRÓJ, m. i zdrojowisko, pow. bystrzycki, woj. wrocł., nad Białą Lądecką, pr. dopływem Nysy Kłodzkiej;-4400 mieszk. (1956); radoczynne źródła siarozane oraz borowiny; zabytkowe budownictwo. LĄDOLOD -►lodowiec. LĄDOTWÓRCZOSC -►epejrogeneza. LĄDOWANIE, ostatnia faza lotu samolotu; składa się z podejścia do lądowania z właściwego kierunku, dotknięcia ziemi płozą lub podwoziem i wybiegu (dobiegu), czyli toczenia się po ziemi aż do chwili zatrzymania się samolotu; 1. ślepe, lądowanie podczas mgły lub przy słabej widzialności. LĄDOWISKO, zarejestrowane pole nadające się do przygodnego startu i lądowania samolotów. LEANDER -►Hero i Leander. LEAR [lir], król przedhistorycznej Brytanii, bohater tragedii Szekspira z 1606; symbol ojca skrzywdzonego przez niewdzięczne dzieci. LEBACHŁA —Walchia. LEBEREKHT Hans (ur. 1910), pisarz estoński, autor powieści Światła w Koordi. 484 LEBESGUE [lôbçg] Henri (1875—1941), matematyk fr. ; autor nowej ogólnej teorii miary i opartej na niej definicji tzw. całki Lebesgue’a. LEBIEDIEW: 1) Fiotr N. (1866—1911), fizyk ros., opracował teoretycznie i doświadczalnie zjawisko ciśnienia światła; badacz magnetyzmu ziemskiego; 2) Aleksandr A. (ur. 1893), fizyk radź.; prace z optyki i mikroskopii elektronowej. LEBIODA -►komosa. LEBIODKA, Origanum oulgare, bylina z rodziny wargowych; kłącze pełzające, liście jajowate, kwiaty różowe lub różowolila; posp. w widnych zaroślach, na suchych wzgórzach; lecznicza. LEBLANC póbl$] Nicolas (1742—1806), chemik fr.; opracował techn. metodę wytwarzania sody; 1791 zbudował pierwszą wytwórnię sody. LEBLANCA METODA, przestarzała metoda otrzymywania sody; polega na prażeniu siarczanu sodu z węglanem wapnia i węglem; wyparta przez metodę -►Solvaya. LE BON [lô bą] Gustave (1841—1931), lekarz i socjolog fr.; liczne prace z zakresu psychologii, historii cywilizacji i in.; Psychologia tłumu. LE BOURGET [to burzę], port lotn. pod Paryżem. LEBRUN [lobrą] Albert (1871—1950), polityk fr., wielokrotny minister, 1931 przewodniczący senatu; od 1932 prezydent Republiki, 1940 zrezygnował z tego stanowiska. LE BRUN [lô bre] Charles (1619—90), malarz nadworny króla fr. Ludwika XIV; jego działalność przyczyniła się do powstania jednolitego w wyrazie stylu Ludwika XIV; dekor. malowidła ścienne i plafony (Galeria Apollina w Luwrze, Galeria Zwierciadlana w Wersalu), obrazy sztalugowe, rzeźby, kartony do gobelinów oraz inne wyroby rzemiosła artyst. LEC Stanisław Jerzy (ur. 1909), poeta i satyryk; zbiory liryków: Notatnik połowu, Rękopis jerozolimski, utwory satyr.: Spacer cynika, Zycie jest fraszką. LECCE [lęcz-cze], m. przem. w pn. Włoszech (Lombardia), nad jez. Como; 42 400 mieszk. (1951); maszyny elektr., obrabiarki; elektrometałurgia. LECH, wg legendy protoplasta Lechitów, czyli Polaków; założyciel Gniezna, brat Czecha i Rusa. LECH, rz. w Austrii i Niemczech, pr. dopływ Dunaju; dl. 285 km; źródła w Alpach; spławna; kilka hydroelektrowni; 955 w bitwie nad L. zwycięstwo ces. Ottona I nad Węgrami. LE CHATĘ LIER [15 szatólję] Henri (1850—1936), chemik i metalurg fr.; odkrycia w dziedzinie wysokich temperatur, w ceramice i technice materiałów wybuch.; 1888 sformułował „regułę przekory". LE CHATĘLIERA-BRAUNA REGUŁA PRZEKORY, empiryczna reguła o b. ogólnym charakterze, rozszerzająca zasadę -►bezwładności na zjawiska innych dziedzin; w myśl tej reguły, jeśli układ znajdujący się w stanie -►równowagi zostanie poddany działaniu nowego czynnika zewn. lub nastąpią zmiany w dotychczasowym działaniu czynników zewn., to w układzie zajdą zmiany zmniejszające wpływ nowego bodźca, np. podwyższenie temp. sprzyja biegowi reakcji -►endotermicznej, obniżenie temp. — reakcji -►egzotermicznej. LECHERA DRUTY, dwa druty równoległe, zwvkle długości paru metrów; przy sprzężeniu ze źródłem szybkich -►drgań elektr. powstają w nich -►fale stojące; przez przesuwanie wzdłuż drutów np. rurki z rozrzedzonym gazem, świecącej w strzałkach napięcia, można stwierdzić długość wytworzonych fal. LECHICKIE JĘZYKI, pn. gałąź języków zach.slow., obejmująca język poi., dialekty średniow. Pomorzan (których szczątkiem jest kaszubszczyzna) i dialekty Połabian wymarłych ostatecznie na początku XVIII w. LECHOŃ Jan, właśc. Leszek Serafinowicz (1899— 1956), poeta, czołowy przedstawiciel grupy poet. „Skamander“; twórczość jego utrzymana jest w klasycznej formie, silnie związana z poi. tradycją literacką i patriotyczną; rozgłos zyskał w pocz. dwudziestolecia miedzywoj. zbiorami wierszy Karmazynowy poemat oraz Srebrne { czarne; współautor szopek satyr. (z J. Tuwimem i A. Słonimskim); red. tyg. satyr. „Cyrulik Warszawski"; po 1939 na emigracji w Ameryce, zmarł śmiercią samobójczą; na emigracji wydał  Le Corbusier 485 zbiory: Lutnia po Bekwarku, Aria z kurantem, Utwory zebrane, Mickiewicz. LECLANCHÊGO OGNIWO, -»-ogniwo galwaniczne składające się z płytki cynkowej, będącej katodą, oraz pręta węglowego, otoczonego warstwą dwutlenku manganu (braunsztynu) zmieszanego z grafitem, będącego anodą; elektrolitem jest 20°/t wodny roztwór chlorku amonu (salmiaku) ; siła elektromotoryczna L. o. wynosi 1,5 V; jako tzw. ogniwo suche używane jest do latarek kieszonkowych, dzwonków, baterii anodowych itp. LECONTE DE LISLE [ldkąt dfl lii] Charles (1514—94), poeta fr.; przywódca szkoły -»-Parnasu, zwolennik teorii „sztuka dla sztuki“; jego poezja jast opisowa, erudycyjna, przeniknięta filozof, pesymizmem. LE CORBUSIER [10 korbtizję], właśc. Charles Edouard Jeanneret (ur. 1887), architekt, urbanista i malarz fr.-szwajc., twórca funkcjonał izmu w archit; blok mieszk. w Marsylii, bursa studentów szwajc. w Paryżu. Tabl. 51, 56. LECOUVREUR [lókuwrÇ:r] Adrienne (1692— 1730), aktorka Comédie Française; odtwórczyni bohaterek klas. tragedii francuskiej. LE CREUSOT [18 kr8zę], m. w środk.-wsch. Francji (Burgundia); 28 700 mieszk. (1954); gł. ośr. przem. zbrojeń, (zakłady Schneider-Creusot), wykorzystujący miejscowe złoża węgla. LECYTYNY, związki z grupy fosfotluszczowców; w większych ilościach występują w żółtku jaj; środek odżywczy. LECZENIE; 1) L ambulatoryjne, w zakładzie otwartej opieki zdrowotnej (przychodni lekarskiej, ośrodku zdrowia itp.); » 1. dietetyczne -»dieta; 8) 1. klimatyczne, klimatoterapia — wyzyskanie korzystnych warunków klimat, (nasłonecznienia. ciśnienia i wilgotności powietrza, temperatury, wiatrów itp.) dla leczenia chorych; 4) L przymusow e, obowiązkowe leczenie chorób wenerycznych, nałogowego alkoholizmu i ostrych chorób zakaźnych pod rygorem admin. środków przymusu; 5)L usprawniające, rehabilitacja —postępowanie leczn. zmierzające do przywrócenia kalekom możności samodzielnego poruszania się i wykonywania pracy; obejmuje gimnastykę leczn., łeczenie kąpielami i masażem, protezowanie i przystosowanie do nowego zawodu. LECZNICTWO UBEZPIECZENIOWE (pracownicze), opieka lecznicza w ramach ubezpieczeń spoi. na wypadek choroby; w okresie międzywojennym 1. u. w Polsce organizowane było początkowo przez Kasy Chorych, od 1933 przez Ubezpieczalnię Społeczną; opiekę zdrowotną sprawowali lekarze domowi Ubezp. Spoi.; 1951 Ubezp. Spoi. została przekształcona w Zakład Lecznictwa Pracowniczego, włączony 1952 w skład państwowej służby zdrowia. LEDA, mit. gr. żona króla Sparty Tyndareosa; z jej związku z Zeusem, któpr przybrał postać łabędzia, urodzili się: Helena, Klitemnestra oraz bliźnięta Kastor i Polluks. LEDEBOUR Georg (1850—1947), czołowy działacz niem. socjaldemokr., 1917 współzałożyciel USPD, jeden z przedstawicieli „centryzmu“ w niem. ruchu robotn. ; od 1933 na emigracji. LEDEBURYT, składnik strukturalny stopów żelaza z węglem (surówek białych); składa się z mieszaniny eutektycznej drobnych kryształów perlitu i cementytu. LEDERWERKI [niem.], w dawnej terminologii wojsk, rzemienie podtrzymujące tornister i ładownice. LEDNICKI: 1) Aleksandeb (1866—1934), prawnik i polityk, 1906 poseł do Dumy z partii kadetów, 1917 prezes Komisji Likwidacyjnej dla spraw Królestwa Pol. powołanej przez ros. Rząd Tymczasowy, 1918 przedstawiciel Rady Regencyjnej w Rosji, w okresie mię- LEGENDA dzywoj. propagator idei paneuropejskiej w Polsce; 2) Wacław (ur. 1891), historyk literatury, rusycysta, prof. uniw. w Brukseli, Uniw. Jag.; od 1939 na emigracji w USA; studia o A. Puszkinie oraz prace w jęz. ang.: Poland and the World (Polska i świat), Life and Culture in Poland (Życie i kultura w Polsce), Adam Mickiewicz in the World Literature (Adam Mickiewicz w literaturze światowej). LEDNOGÓRA, w., pow. gnieźnieński, woj. pozn., nad jez. Lednica; 400 mieszk. (1956); na wyspie Ostrów Lednicki ruiny budowli wczesnośredniow. LEDOUX [lodę] Claude-Nicolas (1736—1806), wybitny architekt fr. neoklasycyzmu. LEDÔCHOWSKA Józefa (1780—1849), aktorka, wybitna odtwórczyni ról tragicznych. LEDÔCHOWSKI: 1) Mibcztsław (1822—1902), 1866—85 arcybiskup gnieźn.-pozn.; 1874—76 więziony przez rząd Prus. za przeciwstawienie się metodom „Kulturkampfu“; mianowany kardynałem; skazany przez Prusaków na wygnanie, wyjechał do Rzymu; 2) Włodzimierz Dionizy (1866—1942), od 1915 generał zakonu jezuitów. LEDRU-ROLLIN [lódrłj-rolę] Alexandre Auguste (1807—74), polityk fr. ; republikanin, rzecznik powsz. prawa głosowania; wydawca pisma „Réforme"; członek Rządu Tymcz. 1848, przeciwnik Napoleona III. LEE [li:] Robert Edward (1807—70), generał amer.; nacz. wódz wojsk pd. podczas wojny secesyjnej; 1865 skapitulował wobec gen. Gran ta. LEEDS [li:dz], m. przem.-handl. w W, Brytanii (środk. Anglia); 505 100 mieszk., zespół miejski 1692 200 mieszk. (1951); uniwersytet; wielki ośrodek przemysłu wełn., odzież., maszyn, (maszyny włókien., graficzne, obrabiarki, parowozy), skórz., hutn.; węzeł kolejowy. LEEUWARDEN [l$w:arden], m. w pn. Holandii; 81 400 mieszk. (1955); zabytki archit XVI—XVIII w. ; ważny ośrodek handlu produktami roln. i hodowl. LEEUWENHOEK [15:wenhuk] Antony van (1632— 1723), przyrodnik hol., badacz i eksperymentator; posługując się mikroskopem własnej konstrukcji badał tkanki rośl. i zwierz., wykrył i pierwszy opisał czerwone ciałka krwi, pierwotniaki; zwolennik teorii -»preformacji. LE F [skrót: Lewyf front iskusstio], ugrupowanie lit. lat 1923—29 w ZSRR; założycielami 1 wybitniejszymi członkami byli; N. Asiejew, W. Majakowski, S. Tretiakow, W. Sżkłowski, S. Kirsanow. Teoretycy L. występowali przeciwko zmyśleniu lit., ignorowali psychologię postaci oraz klasyczne środki literatury realist. XIX w., ogłosili tzw. „prawdę nagiego faktu“. Sprowadzali rolę literatury do faktograficznego reportażowego zapisu zjawisk życia spoi. 1929 przekształca się w Ref (Rewolucjonnyj front), a 1930 wraz z wstąpieniem jej wodza W. Majakowskiego do -»-RAPP przestaje istnieć. LEFEBVRE [18fęwr] François Joseph (1755—1820), marszałek Francji, książę Gdańska; uczestniczył od ęoczątku w walkach rewol.; poparł zamach stanu 8 Bnimaire’a; 1807 zdobył Gdańsk; 1812—14 dowodził Gwardią. Ożeniony z praczką kompanii Katarzyną Hubscher, która do końca życia zachowała otwartość i szczerość prostej kobiety; jest ona bohaterką sztuki V. Sardou Madame Sans-Gêne. LEGALIZACJA MIAR, ustalenie przez urząd miar zgodności narzędzia mierniczego z przepisami legalizacyjnymi co do legalności i dokładności; dowodem 1. 	m. jest umieszczenie na narzędziu cechy. LEGALNOŚĆ [łac.J, zgodność z obowiązującym prawem. LEG ARY, łaty lub belki drewn. (o małych przekrojach), do których przybija się deski podłogowe. LEGAT [łac.]: 1) w staroż. Rzymie: a) dowódca oddziałów wojsk., najczęściej legionów, w okresie cesarstwa wyłącznie legionów; b) pomocnik prokonsula w zarządzaniu prowincjami senackimi; c) namiestnik w większości prowincji cesarskich; 2) przedstawiciel papieża; 3) prawo -»-zapis. LEGATO [wł.J, muz. sposób wykonania polegający na dokładnym łączeniu następujących po sobie dźwięków; w notacji oznaczany przeważnie łukiem. LEGE ARTIS [łac.J, wg zasad sztuki. LEGENDA [łac.]: 1) opowieść o bohaterach, najczęściej świętych i męczennikach, nie znajdująca oparA. van Leeuwennoek  LEGENDA AUREA cia w materiale hist.; 2) muz. utwór instrument, epicko-liryezny, niekiedy z określeniem treści program, w tytule; 3) krótki tekst objaśniający do rysunków, ilustracji, wykresów, tabel, map (geogr., geol. itp.)'; 4) 	napis na monecie. LEGENDA AUREA [lac. złota legenda], słynny średniow. zbiór żywotów świętych, spisanych w poi. XIII w. przez Jakuba de Vorágine; przekład poi. L. 	Staffa oraz M. i J. Pleziów. LEGENDRE [Ióżądr] Adrien Marie (1752—1833), matematyk fr.; prace nad teorią całek eliptycznych, teorią liczb, geodezją, rachunkiem wariacyjnym. LÉGER [leżę] Fernand (1881—1955), malarz fr., kubista i abstrakcjonista; malował świat nowoczesnych maszyn i zmechanizowanych postaci ludzkich, monument. płótna i malowidła ścienne, tworzył polichromowane rzeźby, projektował witraże, mozaiki, wzory dywanów, ceramikę, dekoracje teatr, i filmowe. LEGES BARBARORUM, prawa germańskie szczepowe. LEGHORNY, najbardziej rozpowszechniona rasa kur lekkich (nieśnych) pochodzenia wl.-amer.; upierzenie najczęściej białe, żółte nogi i duży pojedynczy grzebień; wysoka nieśność; nie wysiadują jaj. LEGIA CUDZOZIEMSKA, utworzone 1831 ochotn. oddziały ít. wojsk kolonialnych, składające się z zarodowych żołnierzy różnych narodowości. LEGIA HONOROWA, order ustanowiony 1802 we Francji przez Napoleona I. LEGION [lac.], związek taktyczny w staroż. armii rzym. w sile 4 do 6 tys. żołnierzy; początkowo dzielił się na centurie, później na manipuły, następnie na kohorty. LEGION AMERYKAŃSKI, militarystyczna organizacja o tendencjach faszyst., utworzona 1919 w USA dla zwalczania ruchów postępowych wśród żołnierzy. LEGION MICKIEWICZA, formacja wojsk, ochotników poi. zorganizowana w marcu 1848 przez A. Mickiewicza w Rzymie dla wspólnej z rewolucjonistami wł. i Słowianami walki przeciw Austrii; 1848—49 walczył w Lombardii, Genui i Rzymie; zwalczany przez obóz Czartoryskich. LEGIONOWO, m., pow. nowodworski, woj. warsz.; 18700 mieszk. (1956); zakłady przemysłu konfekcji techn. LEGIONY POLSKIE; 1) Legiony polskie we Włoszech, oddziały utworzone 1797 przez J. H. Dąbrowskiego za zgodą Napoleona przy Republice Lombardzkiej (potem Cizalpińskiej); składały się z oficerów emigrantów oraz żołnierzy Polaków, jeńców z armii austr.; utworzono 2 legie: I. pod dowództwem Kniaziewicza, II. Rymkiewicza; Legionom nadano charakter demokratyczny — oficerowie z wyboru, nauka czytania i pisania; obie legie doznały ciężkich strat 1799 w walkach we Włoszech pn.; następnie utworzono na terenie Niemiec nową legię, tzw. naddunajską, a Dąbrowski odbudowywał oddziały we Włoszech; po pokoju 1801 w Lunéville pozostawiono Legiony we Włoszech, a wobec ich niezadowolenia Napoleon przeprowadził reorganizację, wysyłając część L. na San Domingo, gdzie zostały wybite; 1807 utworzono nowe legie na terenach poi.; 2) Legiony polskie w I wojnie świat., ochotnicze poi. oddziały wojsk, sformowane z inicjatywy J. Piłsudskiego z organizacji niepodległość., walczące u boku wojsk austr. przeciw Rosji. 1914 zorganizowano 2 legiony pod dowództwem generałów austr., Polaków: wschodni, rozwiązany po kilku miesiącach, i zachodni, podzielony na 2 brygady: I dowodzona przez J. Piłsudskiego, II zw. Karpacką, przez J. Hallera (od 1916); 1915 utworzono III brygadę. Po akcie z 5 XI 1916 Legiony weszły w skład Polskiej Siły Zbrojnej (tzw. polskiego Wehrmachtu), organizowanej przez Niemców. W związku z odmową przez część legionistów złożenia przysięgi na wierność Niemcom, 1. w lecie 1917 rozwiązano, internując odmawiających przysięgi w Beniaminowie i Szczypiomle; legionistów I i III brygady pochodzących z Galicji oraz II brygadę (która złożyła przysięgę) wcielono do Polskiego Korpusu Posiłkowego, podporządkowanego Austrii. Zob. też Polskie formacje wojsk, w I wojnie świat; 3) Legion Puławski, ochotnicze poi. oddziały wojsk, formowane od końca 1914 m. in. w Puławach przez nacz. dowództwo wojsk ros. do walki przeciw państwom centr.; rozwiązany w lutym 1915. Tabl. XII. LEGISLATYWA [lac.], władza ustawodawcza; przedstawicielstwo narodu mające władzę ustawodawczą; nazwa nadana 1791—92 fr. zgromadzeniu prawodawczemu. LEGISTA [łac.J prawnik, znawca prawa; legiści, w średniowieczu znawcy prawa rzym.; we Francji odegrali dużą rolę w XIII—XIV w. jako doradcy królewscy, dążąc do wzmocnienia władzy król. przez ograniczenie przywilejów feudalnych. 439 LEGITYMACJA [lac.], udowodnienie lub potwierdzenie tożsamości osoby; dowód tożsamości; 1. dziecka, uznanie dziecka (-►ojcostwo). LEGITYMIZM [tac.], uznawanie prawowitej dynastii; kongres wiedeński 1815 przyjął zasadę 1. zwracając trony dynastiom obalonym przez Napoleona. LEGNANO [leniąno], m. w pn. Włoszech (Lombardia); 37 800 mieszk. (1951); przemysł metalurg, i bawełn.; 1176 klęska Fryderyka Barbarossy zadana mu przez miasta lombardzkie. LEGNICA, m. pow., pow. miejski, woj. wrocł., w Kotlinie Śląskiej, nad Kaczawą; 51800 mieszk. fi956).; przemysł metal., odzież., dziewiarski, spoż.; węzeł komunik.; ruiny piast, zamku z fragmentami z XIII—XV i XVI w., baszty obronne, 2 got. kościoły i barokowy z mauzoleum Piastów; zabytkowe kamieniczki, barok, ratusz. — 1241 pod m. L. na Legnickim Polu (dziś wieś) bitwa Polaków z Tatarami, która mimo klęski Polaków zahamowała pochód Tatarów; w bitwie tej poległ Henryk Pobożny. LEGUMINA [lac.], słodka potrawa, najczęściej mączna, podawana jako deser. LEGWAN -►iguana. LEHAR Ferenc (1870—1948), kompozytor węg., przedstawiciel nowowiedeńskiej operetki lir.-sentyment.; Wesoło wdówka. Hrabia Luksemburg, Paganini, Miłość cygańska, Kraina uśmiechu. LEHR-SPŁAWIŃSKI Tadeusz (ur. 1891), językoznawca, slawista; prof. Uniw. Jag., członek PAN; Gramatyka polabska, Język polski, Powstanie, pochodzenie, rozwój. LE1BL Wilhelm (1844—1900), malarz niem., przedstawiciel realist. kierunku w sztuce II poł. XIX w.; portrety, sceny z życia chłopów bawarskich. LEIBNIZ Gottfried Wilhelm (1646—1716), niem. filozof i matematyk. Swoje poglądy wyłożył w trzech kolejnych pracach; w Nowych rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego (1703) opowiada się, w przeciwieństwie do J. Locke’a, za istnieniem idei wrodzonych; w Théodicée (1710), będącej próbą pogodzenia istnienia zła z istnieniem Boga, dochodzi do wniosku, że świat wprawdzie nie jest dobry, lecz jest najlepszy z możliwych; w Monadologie (1714) scala swe poglądy w system metafiz., którego podstawę stanowią substancje duchowe, nierozciągłe, wewnętrznie aktywne i niezależne od wszelkich wpływów zewn., nazwane przez L. monadami. Niezależnie od I. Newtona odkrył rachunek różniczkowy i całkowy, do którego wprowadził obecnie używane znakowanie. LEICA, pierwszy (1924) małoobrazkowy (24X36 mm) precyzyjny aparat fot., skonstruowany w zakładach Leitza w Wetzlar przez O. Bamacka; zapoczątkował rozwój fotografii małoobrazkowej; typy produkowane w ZSRR: FED, Zorkij. LEICESTER [lesta] Robert Dudley hr. (1534—88), faworyt królowej ang. Elżbiety I; 1585 wódz wojsk ang. wspomagających Niderlandy w walce przeciw Hiszpanii. LEICESTER, m. przem. w hr. Leicestershire na pn.-wsch. od Birmingham (W. Brytania); 287 300 mieszk. (1954); przemysł pończoszn., obuwn., odzieżowy. LEINO Eino, właśc. A. E. Lónnbohm (1878—1926), poeta fiński; wiersze liryczne, dramaty i ballady. LEITH [li:t], przemysł, dzielnica i port Edynburga w W. Brytanii (Szkocja); 82 900 mieszk. (1931); przemysł spoż. (rybny), stoczniowy. LEITMOTIV -►motyw (przewodni). LEJ, jednostka monetarna Rumunii; -»monetarne jednostki (zest.). LEJA Franciszek (ur. 1885), matematyk, prof. Polit. Warsz. i Uniw. Jag., autor licznych prac specjalnych oraz znanych podręczników akademickich. LEJBGWARDIA [niem.], gwardia przyboczna. LEJDA (Leyden), m. w zach. Holandii; 93 600 mieszk. (1955); ważny ośrodek nauk.; słynny uniwersytet z 1575, liczne muzea; przemysł: odzież., maszyn., spoż., perfum. LEJWIK H., właśc. Lewi Halperyn (ur. 1888); poeta i dramaturg żyd. z Białorusi; uczestnik ruchu rewol..  LENCEWICZ 487 zesłaniec; od 1913 w Ameryce; Na ziemi niczyjej, Golem. LEK, pn. odgałęzienie dolnego Renu w Holandii; ważniejsze m. Arnhem, Rotterdam. LEK: 11 jednostka monetarna Albanii; -»-monetarne jednostki (zest.); 2) substancja, przy której użyciu można choremu organizmowi przywrócić prawidłową działalność lub złagodzić przebieg choroby; bywa pochodzenia naturalnego (roślinny, zwierzęcy, mineralny) i syntetyczny. LEKAIN [lókę], właśc. Henri Louis Cain (1728—78), aktor fr., odtwórca bohaterskich postaci w tragediach fr. pseudoklasycyzmu; Pamiętniki. LEKCZYNŚKA Jadwiga (ur. 1899), agrobiolog, członek koresp. PAN, prof. SGGW; dyr. Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin; prace z zakresu hodowli roślin. LEKKOATLETYKA, dyscyplina sport., w której skład wchodzą: 1) biegi: a) krótkie na: 60, 100, 200 m; b) średnie na: 400, 500, 800, 1500 m; c) długie na: 2000, 3000, 5000, 10 000, 25 000 m i na 42,2 km (maraton); d) przez płotki na: 80, 110, 400 m; e) rozstawne (sztafety): 4 X 100, 4 X 400 m, na przełaj; 2) chód: od 3 do 50 km; 3) skoki: wzwyż, w dal, o tyczce, trójskok; 4) rzuty: oszczepem, dyskiem, kulą, młotem; 5) wieloboje: pięciobój, aziesięeiobój. LŁKSYKALIZACJA Igr.], zmiana znaczenia wyrazu, której nie towarzyszy zmiana brzmienia i formy graficznej; zanika wówczas wyrazistość dwuczłonowej budowy wyrazu (rdzeń + formant), np. biel-¡zna, białe ubranie: dziś kolorowa bielizna. LEKSYKOGRAFIA -leksykologia. LEKSYKOLOGIA igr.], dział językoznawstwa obejmujący: 1) badanie słownictwa danego języka; 2) rejestrowanie i objaśnianie wyrazów ujętych w formę słowników, encyklopedii itp. (leksykografia). LEKSYKON [gr.J, słownik encyklopedyczny; zbiór, w układzie alfabetycznym, wyrazów i pojęć z różnych dziedzin z krótkim objaśnieniem; 1. specjalny dotyczy określonej dziedziny (np. techniki, muzyki). LEKSZYCK1 (Lexycki) Franciszek (?—1668), bernardyn, malarz, twórca barok, obrazów kość.; Św. Antoni Padewski w kość. Bernardynów w Krakowie, cykl obrazów Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej. LEKTOR [lac.]: 1) osoba czytająca głośno drugiej osobie; 2) wykładowca obcego języka na wyższej uczelni. nie posiadający tytułu profesora; 3) aparat do odczytywania mikrofilmów (czytnik). LEKTORIUM [łac.]: 1) czytelnia; 2) sala odczytowa, wykładowa; 3) ścianka lub przegroda oddzielająca prezbiterium od reszty kościoła, charakterystyczna dla architektury got. XIII—XVI w. LEKTYKA (łac.]: 1) rodzaj krzesła lub pudło pojazdu na drążkach, do przenoszenia ludzi; 2) kryte nosze (rodzaj łóżka) dla chorych lub rannych. LELEK, kozodój, Ceprimulgus europaeus — ptak z rzędu kraskowatych; EuJ. Lelewel razja i pn. Afryka; u nas na zimę odlatuje; dl. 28 cm, rozpiętość skrzydeł 58 cm; dziób b. szeroki, ze szczecinkami u nasady; lata zwinnie; nocny; owadożemy. LELEWEL Joachim (1786—1861), znakomity historyk i polityk poi.; prof. Uniw. Wił. i Warsz.; w czasie powstania listopadowego członek Rządu Narodowego i prezes Tow. Patriotycznego; po powstaniu na emigracji w Paryżu i Brukseli; 1837 zorganizował —Zjednoczenie Emigracji Polskiej; 1846 członek Tow. Demokr. Pol.; prace z zakresu historii, geografii hist., numizmatyki i bibliografii; Polska wieków średnich, Polska, dzieje i rzeczy jej. Bibliograficznych ksiąg dwoje, Góographie du moyen óge (Geografia średniowiecza). LELINGIT, srebrzystobiały minerał o metalicznym połysku; arsenek żelaza; niekiedy zawiera domieszkę złota (np. w Złotym Stoku na Dolnym Śląsku). LELUM — POLELUM, bóstwa staropol. wymyślone przez Długosza na wzór Kastora i Polluksa; za podstawę posłużył okrzyk biesiadny leli-poleli (lelejać — zataczać się); potocznie: człowiek chwiejny, na którym nie można polegać. LEM Stanisław (ur. 1921), prozaik; powieści i opowiadania fantast.-nauk. (Astronauci, Obłok Magellana), trylogia współcz. Czas nieutracony. LEMAN —Genewskie Jezioro. LE MANS (lö m$], m. w zach. Francji (Maine); 111900 mieszk. (1954); katedra z XII—XIII w., średniowieczna dzielnica; najstarsza fabr. samochodów we Francji. LEMAŃSKI Jan (1866—1933), poeta, bajkopisarz i satyryk; Bajki, Proza ironiczna, Bajki o zwierzętach. LEMAT (lemmat) (gr.J, w logice twierdzenie pomocnicze, z którego korzysta się przy dowodzie innego (głównego) twierdzenia. LEMIESZ, część robocza pługa w postaci klina stal., podcinająca skibę od spodu i kierująca ją na odkladnicę. LEMINGI, Lemmus, drobne gryzonie z rodziny myszowatych; tundry Eurazji, arkŁ tereny Ameryki Pn.; dł. ciała ok. 15 cm; roślinożerne; żyją gromadnie; co pewien czas wy stępują w wielkich ilościach i wówczas odbywają gromadne wędrówki. Tabl. 36. LEmNISKATA —Cassiniego owal. LEMNOS, wyspa w pn. części M. Egejskiego (Grecja) ; 477 km*, wys. do 430 m, ok. 30 000 mieszk. ; ?;ł. m. Kastro; rolnictwo, rybołówstwo, tkactwo. Do 913 turecka. „LE MONDE" [fr. 16 mąd — świat], tytuł wielu czasopism fr. wprowadzony 1760; najdłużej wychodził „L. M. illustré" (1857—1949); obecnie wychodzi 8 czasopism o różnych podtytułach; także tytuł dziennika paryskiego zał. 1944. LEMONNIER [lomonię] Camille (1844—1913), pisarz belg.; nowele i powieści naturalist. Un Mile (Samiec), La Mort (śmierć). LEMPIRA, jednostka monetarna Hondurasu; —monetarne jednostki (zest.). LEMURY, Lemuroidea, podrząd ssaków zbliżonych do małp; Afryka, zwłaszcza Madagaskar, i pd. Azja; małe lub średniej wielkości; prowadzą życie nocne i nadrzewne; wszystkożeme lub roślinożerne. Tabl. 35. LEN, Linum, rośliny roczne lub byliny z rodziny lnowatych; w Polsce rośnie dziko 7 gatunków; uprawiany od najdawniejstych czasów 1. zwyczajny (L. usitatissimum), jednoroczny, kwiaty przeważnie niebieskie, łodygi dają doskonałe włókno na tkaniny; z ziarna (siemienia lnianego) wytłacza się b. wartościowy olej stosowany do wyrobu farb, pokostu, linoleum i in.; L. flavum, roślina ozdobna o pięknych, żółtych kwiatach; 1. nowozelandzki, Phormium tenax, bylina z rodziny liliowatych; Nowa Zelandia; ma podziemne pełzające pędy; liście mieczowate, do 3 m dl., kwiaty czerwone, pachnące; roślina uprawna o niezwykle mocnych włóknach. LENA, rz. w Syberii Wsch., jedna z największych rzek świata, dł. 4270 km, dorzecze 2 488 000 km*; wypływa z G. Bajkalskich, wpada delta do M. Łaptiewow; ważniejsze dopływy; Witim, Olekma, Ałdan, Wiluj; żeglowna, krótki okres nawigacji (3—4 mieś.); bogactwo ryb; w górnym biegu wydobycie złota, pod Jakuckiem złoża ropy naft. LE NAIN [lö né], bracia: Antoine (1588—1648), Louis (1593—1648), Mathieu (1607—77), malarze fr.; malowali zespołowo sceny z życia chłopów pn. Francji; Posiłek wieśniaków. Grający w tryktraka. LENART Bonawentura (ur. 1881), artysta introligator, grafik, konserwator grafiki i druków; prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie; laureat nagrody artyst. m. 	Warszawy 1958. LENARTOWICZ Aleksander Teofil (1822—93), poeta 1 rzeźbiarz; 1848 opuścił Warszawę obawiając się represji za udział w ruchu niepodległ.; od 1850 na emigracji; 1861 osiedlił się we Florencji. W twórczości jego liryzm łączy sie z głębokim uczuciem patriot., wiele utworów spopularyzowało się jako teksty pieśni (Kalina); już za życia uznano go ..limikiem mazowieckim“; Polska ziemia w obrazach, Lirenka, Bitwa racławicka, Ze starych zbroić, Echa nadwiślańskie. LENAU Nikolaus, właśc. Niembsch von Strehlenau (1802—50), liryczny poeta austr.; wiersze, poe maty: Faust, Albigensi, Savonarola oraz cykl tzw pieśni polskich (Polenlieder). LENBACH Franz von (1836—1904), malarz niem. portrety, obrazy rodzajowe. LENCE WICZ Stanisław (1889—1944), geograf, prof Uniw. Warsz., red. „Przeglądu Geograficznego“; ini Len zwyczajny: 1 — pokrój rośliny, 2 — włókna z przekroju podłużnego przez łodygę  LEND-LEASE cjator badań hydrograficznych i limnologicznych w Polsce, czynny członek wielu zagr. towarzystw geogr.; Geografia fizyczna Polski, Lodowce... i wody lądowe; autor wielu szczegółowych map regionów Polski geologicznych i geomorfologicznych. LEND-LEASE [ang. lęndlj:z], pożyczka-wynajem; Lend-lease Act, przyjęty przez kongres USA 1941, upoważniał prezydenta USA do sprzedaży, wynajmu lub pożyczki państwom sprzymierzonym towarów i broni; prezydent miał także prawo decyzji o formie zwrotu L-l. LENGNICH Gotfryd (1689—1774), historyk poi., prawnik, nauczyciel; pochodził z Gdańska; Historia Polona a Lecho ad Augusti II mortem, lus publicum Regni Połoninę; wydał z rękopisu kroniki Galla i Kadłubka. LENGOWSKI Michał (ur. 1873), pisarz i działacz społ. na terenie Warmii i Mazur; wiersze w tomach zbiorowych: Poezja Warmii i Mazur, Ziemia serdecznie znajoma. LENGKEN Zbigniew (ur. 1918), karykaturzysta, ilustrator poezji satyr., plakacista. LENICA Tan (ur. 1928), grafik i architekt; ilustracje książkowe, plakat, karykatura i satyra polityczna. LENIN Włodzimierz Iljicz, właśc. Uljanow (1870— 1924), wódz rewol. ruchu robotn., założyciel partii bolszewickiej, przywódca Rewolucji Październikowej, twórca państwa radzieckiego, najwybitniejszy teoretyk marksizmu XX w. Urodził się 22IV 1870 w Symbirsku (obecnie Uljanowsk). Ojciec jego byl inspektorem szkolnym. 1887 starszy brat L., Aleksander Uljanow, został stracony za przygotowywanie zamachu na cara Aleksandra III, w tym samym roku L. wydalono z uniwersytetu w Kazaniu za udział w rewol. ruchu studenckim i wysiedlono na wieś, gdzie przebywał pod nadzorem policji. 1888 wrócił do Kazania, gdzie był członkiem jednego z kółek marksistowskich; 1889 przeniósł się do Samary i zorganizował tu pierwsze kółko marksistowskie; 1891 ukończył studia prawnicze jako ekstern uniwersytetu petersburskiego; 1893 osiedlił się w Petersburgu i wkrótce stał się uznanym przywódcą petersburskich marksistów. Zmierzając konsekwentnie do utworzenia ogólnoros. partii marksistowskiej prowadził ostrą polemikę z ideologią narodników, 1895 zjednoczył petersburskie kółka marksistowskie w Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, a po powrocie z zesłania 1900 zorganizował ogólnoros. pismo marksistowskie „Iskra”, które odegrało decydującą rolę w walce z „ekonomizmem“ i w jednoczeniu rozproszonych kółek marksistowskich w partię socjaldemokr. 1903 po rozłamie w szeregach socjaldemokracji ros. (na II Zjeżdzie SDPRR) stał się przywódcy jej rewolucyjnego, bolszewickiego odłamu, przygotowywał partię i proletariat ros. do odegrania Kierowniczej roli w zbliżającej się rewolucji. W listopadzie 1905 wrócił z zagranicy, gdzie przebywał od 1900, do Petersburga, objął bezpośrednie kierownictwo walką rewol. i przygotowaniami do powstania zbrojnego. Po upadku rewolucji 1905 prowadził na emigracji kampanię przeciw dwóm odłamom oportunizmu, tzw. likwidatorom i otzowistom, walcząc o utrzymanie i umocnienie nielegalnej partii, a w walce z prądami rewizjonistycznymi i antymarksistowskimi pogłębiał teoretyczne podstawy marksizmu. 1912 na VI konferencji SDPRR z inicjatywy L. uformowana została ostatecznie odrębna partia bolszewicka. 1912— —14 L. przebywał w Krakowie i Poroninie, stąd redagował „Prawdę“ i kierował ruchem rewol. w Rosji. akcję rewol. skierowaną przeciw wojnie imperialistycznej. 1914—17 L. wysuną! przed partią bolszewicką zadanie przekształcenia wojny imperialist. w wojnę domową przeciw burżuazji, skupił pod hasłami internacjonalizmu lewicowe odłamy socjaldemokracji eur. (konferencje w Zimmerwaldzie 1915 i Kientalu 1916), zakładając podwaliny nowej, komunistycznej Międzynarodówki. Po obaleniu caratu wrócił w kwietniu 1917 do Rosji; w słynnych Tezach kwietniowych rozwija plan przejścia od rewolucji burżuazyjno-demokratycznei do socjalistycznej; w pazdzier- W. Lenin 488 niku 1917 objął bezpośrednie kierownictwo powstaniem zbrojnym w Petersburgu, które zapoczątkowało zwycięską Rewolucję Październikową. Na II Zjeżdzie Rad został wybrany przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych. Dążąc przede wszystkim ao zapewnienia młodej republice pokoju doprowadził wbrew silnej opozycji Trockiego i innych do zawarcia pokoju brzeskiego w chwili, gdy zorganizowana z jego inicjatywy Armia Czerwona zatrzymała ofensywę niem. (luty 1918). W sierpniu 1918 został ciężko ranny w zamachu dokonanym przez eserowców. 1919 z inicjatywy L. powstała Międzynarodówka Komunist. Po okresie wojny domowej opracowywał plan odbudowy gosp. kraju, zainicjował szeroki program elektryfikacji, sformułował założenia nowej polityki ekon. (NEP). 1922 na wniosek L. utworzony został Związek Socjaiist. Rep. Radzieckich. Od końca 1922 złożony ciężką chorobą dyktował jeszcze (styczeń—luty 1923) swe ostatnie prace, w których wytycza kierunek dalszej drogi budowy socjalizmu w ZSRR. 21 1 1924 umarł w Górkach pod Moskwą. Główne dzieła: Co to są przyjaciele ludu... (1894), Rozwój kapitalizmu w Rosji (1899), Co robić? (1902), Krok naprzód, dwa kroki wstecz (1904), Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej (1905), Materializm i empiriokrytycyzm (1909), O prawie narodów do samookreślenia (1914), Imperializm jako najwytsze stadium kapitalizmu (1916), Państwo i rewolucja (1917), Rewolucja proletariacka i renegat Kautsky (1918), Dzieciąca choroba lewicowości w komunizmie (1920), O spółdzielczości (1923). Zob. też marksizm (leninizm). LENINABAD (dawniej Chodżent), m. obw. w Tadżyckiej SRR nad Syr Darią; 55 000 mieszk. (1947); największy w ZSRR kombinat jedwabn.; przemysł obuwn., spoż.; rzemiosło artyst. (wyroby z drzewa i metalu, produkcja dywanów). LENINAKAN (dawniej Aleksandropol), m. w Armeńskiej SRR; 193 000 mieszk. (1956); przemysł włókien., obuwn.; kombinat mięsny; produkcja materiałów ogniotrwałych. LENINA ORDER, najwyższe odznaczenie w ZSRR, ustanowione 1930. LENINA SZCZYT, w G. Pamiru (ZSRR); wys. 7134 m. LENINGRAD (do 1914 Sankt-Petersburg, następnie do 1924 Pietrograd), m. w Ros. FSRR, port u ujścia Newy; 3176 000 mieszk. (1956); drugi po Moskwie ośrodek kult., nauk., przem. w ZSRR; liczne zabytki archit.: Pałac Zimowy, Taurydzki, gmachy Admiralicji, Sztabu Gen., Sobór Kazański i Isakiewski, pomnik Piotra I; słynne muzea („Ermitaż“, Muzeum Rosyj* skie); uniwersytet, ponad 100 wyższych uczelni i instytutów nauk.; wielki przemysł: maszyn i metal., stoczn., optyczny, elektrotechn., ehem., gum., włókien., obuwn. i in.; ważny węzeł komunik. — Zał. 1703 przez Piotra W., 1713—1918 stolica Rosji; miasto o rewol. tradycjach: 1825 powstanie dekabrystów, 1905 -►„krwawa niedziela“, która zapoczątkowała rewolucję 1905—07; 1917 zbrojne powstanie w Pietrogradzie, początek rewolucji październikowej; 1924 po śmierci Lenina przemianowany na Leningrad; w II wojnie świat okrążony przez Niemców przez 29 miesięcy stawiał skuteczny opór. LENINO, osada w Białoruś. SRR (obw. mohylewski). — 12—13 pażdz. 1943 pierwsza bitwa poi. Dywizji im. T. Kościuszki z Niemcami. Rocznica 12 X obchodzona jako dzień Wojska Polskiego. LENINSK KUŹNIECKI (dawniej Kolczugino), m. w Ros. FSRR (Zagłębie Kużnieclde); 119 000 mieszk. (1956); kopalnia węgla. LENIWCE, Bradypodidae, rodzina z rzędu szczerbaków; Amer. Pd.; nadrzewne; mają 2 lub 3 palce zaopatrzone w długie hakowate pazury, na których zwierzę zwisa z gałęzi; b. powolne; w długiej, zwartej sierści żyją glony, nadające im zielonawy odcień; roślinożerne. Tabl. 7. LENIWKA i Martwa Wisła), główne 1. ramię delty Wisły, dl. ok. 55 km, uchodzi do Zat. Gdańskiej. LENKORANSKA NIZINA, nad M. Kaspijskim, w pd.-wsch. części Azerbajdżańskiej SRR; klimat podzwrotn.; uprawa ryżu, herbaty i owoców pd.; w Zat. Kierowa rezerwat ptactwa wodnego. LENNO [niem.], feudum — ziemia nadana przez seniora (pana) wasalowi w zamian za służbę wojskową; na nadanej ziemi senior posiadał własność zwierzchnią, zaś wasal podległą (użytkową). LE NOTRE [1S nptrj Andrś (1613—1700), fr. architekt ogrodów; liczne założenia parkowo-pałacowe (m. in. Wersal), które zapoczątkowały tzw. fr. styl ogrodowy. LENTO [wł.j, muz. powoli. LENTZ Stanisław (1863—1920), malarz; portrety, obrazy na temat wydarzeń rewol. 1905; Strajk.  J. Leński-Leszczyński 489 LENZ Emil (1804—65), fizyk ros.; odkrył Jednocześnie z Joulem zależność miedzy natężeniem prądu i ilością wydzielanego ciepła oraz sformułował regule L. LENZA REGUŁA, określa kierunek powstałego w obwodzie prądu indukcyjnego — kierunek prądu indukcyjnego jest zawsze taki, że jego działanie stara się zahamować zmianę, która ten prąd wywołuje. Zob. też indukcja (elektromagnetyczna). LE NISKI Aleksandr P. (1847—1908), wybitny aktor ros., związany z Teatrem Małym. LEŃSKI-LESZCZYŃSKI Julian (1889 — 1939), czołowy działacz ł teoretyk poi. ruchu roboto., publicysta; od 1913 członek Komitetu Warsz. SDKPiL, od 1918 członek KPP, 1918—20 kierownik Komisariatu do Spraw Polskich przy rządzie radź., od 1925 członek KC i Biura Polit. KPP, od 1929 sekretarz gen. partii; członek Komitetu Wyk. III Międzynarodówki; 1939 skazany w ZSRR na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany. LEO Juliusz (1861—1918), ekonomista poi.; polityk; zasłużony prezydent Krakowa; początkowo konserwatysta, następnie przywódca mieszcz. stronnictwa demokratów; 1912 prezes Koła Polskiego w Wiedniu; 1914 prezes Nacz. Komitetu Narodowego. LEOBEN, m. w Austrii (Styria) nad rz. Mur; 36 500 mieszk. (1955) ; akademia góm. ; ośrodek okręgu góm.-huto.; przemysł metal., włókien. LE ODIUM .-«-Liège. LEON, imię cesarzy bizantyjskich: 1) L. I Wielki (400—74), cesarz od 457; walczył z Hunami i Wandalami; flota' jego została pobita przez Genzeryka, króla Wandalów; .2) L. III Izauryjcztk (ok. 680—741), cesarz od 717; walczył zwycięsko z Arabami, odzyskał część Azji Mniejszej; edyktem 726 zakazał kultu obrazów w kościołach. LEON, imię papieży: 1) L. I Wielki św. (P—461), papież od 440; skłonił Hunów pod wodzą Attyli do odstąpienia od murów Rzymu: 2) L. III św. (?—816), papież od 795; koronował Karola W. na cesarza rzym. 800; 3) L. IX św. (hr. Bruno von Egisheim-Dagsburg, 1002—54), papież od 1049, krewny ces. Henryka III; reformator życia duchowieństwa; za jego pontyfikatu 1054 nastąpiło oderwanie kościoła gr. od Rzymu; 4) L. X (Giovanni de Medici, 1475—1521), papież od 1513; wybitny mecenas sztuki; zawarł z królem fr. Franciszkiem I konkordat 1516; za jego pontyfikatu odbył się zwołany przez papieża Juliusza II piąty -«sobór laterański 1512—17; ogłosił odpust na budowę bazyliki Sw. Piotra, co spowodowało pierwsze wystąpienie Lutra 1517; 5) L. XIII (hr. Gioechino Pecci, 1810—1903), papież od 1878; doprowadził do zakończenia trwającej w Niemczech walki państwa z kościołem (Kulturkampf) ; teoretyk chrześc. demokracji, wydał m. in. encyklikę o kwestii socjalnej: Rerum novarum (1891). LÉON: I) m. w pn.-zach. Hiszpanii; 63 000 mieszk. (1954); katedra got. z XIII w.;' siedziba biskupstwa; przemysł rolny; ośrodek handlu produktami roln.; węzeł kol.; dawna stoi. królestwa L., powstałego 910, włączonego do Kastylii 1230 ; 2) m. w Meksyku, w żyznej dolinie Rio Turhio; 122 600 mieszk. (1950); ośrodek handl. gł. regionu upraw zbóż.; stacja kolejowa. LEONARDA UKŁAD, układ napędowy, na który składają się: silnik prądu zmiennego zasilany z sieci, napędzana przezeń prądnica prądu stałego, zasilany przez nią silnik prądu stałego, który bezpośrednio obraca maszynę wielkiej mocy, np. walcarkę, obrabiarkę: L. u. stosowany jest wtedy, gdy zachodzi potrzeDa ekonom, regulacji prędkości obrotów maszyny napędzanej, co łatwo jest osiągnąć w silniku prądu stałego. LEONARDO-DA VINCI (1452—1519), Włoch, genialny przedstawiciel epoki Odrodzenia, niezwykle wszechstronny artysta i uczony; wielki malarz, rzeźbiarz, architekt, teoretyk sztuki; obrazy jego cechuje harmonia kompozycji i subtelne efekty światłocienia (-«sfumato): Ostatnia Wieczerza, Madonna to skalnej grocie, Anna samotrzeć, Mona Liza, w Muzeum Nar. w Krakowie Dama z łasiczką; jako uczony uważał, że doświadczenie i matematyka są podstawą każdej teorii naukowej; dokonał wielu wynalazków Leonardo da Vinci LEPIĘ2NIK w dziedzinie inżynierii woisk., hydrotechniki, mechaniki; jego prace naukowe (pierwszy _ pisał w jęz. wł.) obejmują najróżniejsze zagadnienia geometrii, fizyki, astronomii, geologii, anatomii, botaniki; doskonałą znajomość perspektywy i anatomii wykorzystał w swych pracach malarskich. Tabl. V. LEONARDO Z PIZY, Fibonacci (XII—XIII w.), matematyk wl.; w jego dziele o systemie liczbowym ind.-arab. zestawione są najważniejsze wiadomości z rachunku — z uwzględnieniem praktyki kupieckiej. LEONBERGER, pies obronny; wys. 85 cm, ciężar ciała do 60 kg, podobny do nowofundlanaczyka; włos średniej długości. LEON CA VALLO Ruggiero (1858—1919), wł. kompozytor oper, pionier -«weryzmu ; Pajace. LEONIDAS, król Sparty; 480 p. n. e. poległ wraz z oddziałem Spartan w słynnej bitwie z Persami w wąwozie termopilskim. LEONIDÓW Leonid M. (1873—1941), aktor ros., związany z MCHATem. LEONIDY [gr.], rój -«meteorów pojawiający się co roku w połowie listopada. LEONOW Leonid M. (ur. 1899), pisarz ros., prozaik i dramaturg, uważany za kontynuatora tradycji wielkiego realizmu XIX w. Pierwsze opowiadania pisane pod wpływem symbolistów A. Biełego i A. Remizowa; w jego dalszych utworach przeważa tematyka wojny domowej, rewolucji i budownictwa socialist.; powieści: Borsuki, Złodziej, Nad rzeką Sodą, Droga na ocean. Las rosyjski; dramaty psycholog.: Wołk, Połowczanskije sady. Najazd, Złota karoca. LEOPARDI Giacomo (1798—1837), poeta wł.; pod wpływem choroby i ciasnoty życia prowincjonalnego pesymista, głęboko współczujący człowiekowi; Pieśni, prozaiczne dialogi, Myśli, zapiski i listy. LEOPOLD, imię panujących; Belgia: 1) L. I (1790—1865), z dynastii sasko-koburskiej, pierwszy król Belgów, powołany na tron 1831 po oderwaniu się Belgu od Holandii; 21 L. II (1835-1909), król od 1865, syn L. I; zawładnął Kongiem i 1885 utworzył tam odrębne państwo, które 1908 przekazał Belgii; 3) L. III (ur. 1901), król od 1934—51, syn Alberta I; 1940 kapitulował przed Hitlerem, od 1945 w Szwajcarii, 1951 abdykował na rzecz syna Baldwina I. Cesarstwo Rzym. i Królestwo Niemiec: 1) 	L. I (1640—1705) z Habsburgów austr., cesarz od 1658; toczył długoletnie wojny z Turkami; 1683 odsiecz Jana III Sobieskiego ocaliła oblężony przez Turków Wiedeń i umożliwiła wojskom ces. zaczepne działania na Węgrzech; w pokoju lcarłowickim 1699 uzyskał L. I Węgry tur. i Siedmiogród; 2) L. II (1747—92), cesarz oid 1790; brat Józefa II; zawarł przymierze z Prusami przeciwko Francji w okresie Wielkiej Rewolucji. LÉOPOLD VILLE [leopoldwjł], stoi. Konga Belg., port nad dolnym Kongo; 297 000 mieszk. (1954); gl. ośrodek gosp.; przemysł: włókien., huto., spoż.; lotnisko. LEOPOLITA Marcin (1540—89), kompozytor poi.; msze, motety w stylu polifonii wok. a cappella. LEOPOLSKI Wilhelm (1830—92), malarz rodzaj, i portrecista. LEP ANTO, wł. nazwa m. Naupaktos w Grecji, nad Zatoką Koryncką; 1571 zwycięstwo floty włoskohiszp. nad turecką. LEPECKI Mieczysław Bohdan (ur. 1897), pisarz, podróżnik i oficer zawodowy; w I wojnie świat, w legionach, 1930—35 adiutant T. Piłsudskiego, 1939—57 na emigracji; Sybir bez przekleństw, W krainie jaguarów, Na Amazonce ł w Peru. LEPIDODENDRON, jeden z najpospolitszych wymarłych rodzajów zarodnikowych roślin drzewiastych z okresu węglowego; przypominał dzisiejsze widłaki. LEPIDOKROKIT, drobnoblaszkowy minerał barwy czerwonawej; uwodniony tlenek żelaza; produkt wietrzenia związków żelaza. LEPIESZYŃSKA Olga W. (ur. 1916), tancerka radź., primaballerina Teatru vVielkiego w Moskwie. LEPIĘ2NIK, Petasites, bylina z rodziny złożonych; koszyczki kwiatowe zebrane w grona; kwitnie wczesną wiosną, liście rozwijają się później; u nas 4 gat, przeważnie w górach, miejsca wilgotne.  LEPIK 490 LEPIK, produkt asfaltowy lub smołowy, używany w bud. do klejenia papy, klepki podłogowej itp. LEPISZCZE SKALNE -»-spoiwo (skalne). LEPKOŚĆ: 1) opór, jaki stawia ośrodek podczas ruchu jednych jego części względem drugich (tarcie wewnętrzne); 2) wielkość występująca w obliczeniach hydrotechn., technologicznych oraz fizykochem.; w technice (zw. też wiskozą) jest wskaźnikiem jakości pewnych produktów, np. smarów; w znacznym stopniu zależy od temp. oraz ciśnienia; 1. cieczy wyznacza się za pomocą -►wiskozymetrów. LEPNICA, Silene, kosmopolityczna roślina z rodziny goździkowatych; liście pojedyncze, naprzeciwległe, kwiaty różnobarwne; w Polsce 16 gatunków. LEPRA -► trąd; leprozorium, miejsce odosobnienia, szpital dla chorych na trąd. LEPS1US Richard (1810—84), egiptolog nlem., badacz języka staroegipskiego; praca o malarstwie ściennym egipskim i etiopskim. LEPTOCEFALUS, Lepiocephalus, larwa węgorza, wylęga się w M. Sargassowym i wędruje (3 lata) unoszona prądami oceanicznymi do rzek Europy; przezroczysta, dl. 5—7 mm, ciało wydłużone, w miarę wzrostu przebiera postać liścia. LEPTOIDY, komórki żywe, wydłużone, tworzące wiązki przewodzące w łodygach mchów. LEPTOSPIROZY [gr.], choroby zakaźne zwierząt i ludzi, wywoływane przez drobnoustroje rodzaju Leptospira, przenoszone głównie przez gryzonie. LE PUY [15 püj], m. w pd. Francji (Owemla); 23 000 mieszk. (1946); kościół rom. na wysokiej skale bazalt.; wyrób koronek, likierów. LÉRIDA, m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 54 500 mieszk. (1954); ośrodek adm.; zabytki romańskie z XIII w.; przemysł chem. i roln.; węzeł kol. LERMONTOW Michaił J. (1814—41), wielki poeta ros., przedstawiciel romantyzmu, mistrz liryki; za wiersz demaskujący moralnych sprawców śmierci Puszkina zesłany do armii walczącej na Kaukazie; późniejsza twórczość poety, pełna akcentów buntu w duchu bajronicznym oraz jawnego szyderstwa ze sfer dworskich, zgotowała mu los wygnańca, stała się pośrednio przyczyną śmierci w sprowokowanym przez koła dworskiej arystokracji pojedynku. W romant. wierszach i poematach młodzieńczych (Korsarz, Anioł śmierci, Izmaił-bef) wyraził nastroje młodzieży ros. po stłumieniu powstania dekabrystów; powieść psycholog. Bohater naszych czasów, poematy patriot. i romant Borodino, Ojczyzna, Mcyri, Demon, utrzymana w stylu lud. Pieśń o carze Iwanie Wasiljewiczu ł kupcu Kałasznikowie ; dramat Maskarada. LE ROY. [15 ruaj Edouard (1870—1954), matematyk i filozof fr., konwencjonalista; usiłował połączyć w jedną harmonijną całość filozofię, naukę i religię. LESAGE [lósą:ż] Alain René (1668—1747), pisarz fr.; powieści obyczajowe Diabeł kulawy, Przypadki Idziego Blasa, komedia satyr. Turcaret oraz sztuki dla teatru jarmarcznego. LESBIJSKA MIŁOŚĆ, zboczenie płciowe, stosunki miłosne między kobietami; odmiana homoseksualizmu. LESBOS (Mitilini), wyspa gr. na M. Egejskim, w pobliżu Turcji; 1700 lonS, 154 800 mieszk. (1951); uprawa pszenicy, oliwek, warzyw, cytrusów, winorośli, fig, migdałów; hodowla; rybołówstwo; gł. m. Mitilini (25 500 mieszk. 1951), produkcja mydła i handel; 1462—1913 należała do Turcji. LESCOT [leskę] Pienre (1515—78), architekt fr.; współpracował z rzeźbiarzem J. Goujon; fasada starej części Luwru. LESISTOSĆ, wyrażony w procentach stosunek powierzchni leśnej do ogólnej powierzchni terenu. Zob. LESKIEN August (1840—1916), językoznawca niem., jeden z twórców ,.szkoły mlodogramatyków“; prof. języków slow. w Lipsku; autor gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. LESKO, m. pow., woj. rzesz., u stóp pn. krańca Bieszczad, nad Sanem; 1900 mieszk. (1956); przemysł -chem.; zamek Kmitów, got. kościół. LESKOW Nikołaj S. (1831—95), pisarz ros., wyróż¬ niający się stylem satyryczno-groteskowyin oraz konwencją języka, tzw. .,skazu“, będącego swoistym żargonem środowiskowym przedstawianych postaci, pomieszanym z reliktami języka staroruśkiego i cerkiewnego. L. wywarł wpływ na prozę symbolistów (Biełyj, Remizów, Zamiatin) oraz na wielu pisarzy ros. ok. 1920; realist, powieści i opowiadania z życia ludu, duchowieństwa oraz urzędników carskich; Drobiazgi archijerejskiego tycia, Mańkut, Lady Macbeth mcenskiego powiatu. LESKOWIEC, najwyższy szczyt w Beskidzie Małym (922 m); pod szczytem schronisko. LESS (löss), glina (glinka) nawiana — osadowa skała aleurytowa barwy jasnożółtej; przypisuje się jej pochodzenie -►eoliczne; zajmuje olbrzymie przestrzenie w Chinach; w Polsce w Lubelskiem i Sandomierskiem, w kotlinie Nidy, na przedgórzu karpackim i na przedpolu Sudetów; gleba D. urodzajna. LESSEL Franciszek (1780—1838). kompozytor poi.; utwory symfon., kameralne, fortepianowe. LESSEPS [lesęps] de: 1) Ferdinand (1805—94), dyplomata fr.; jeden z projektodawców .Kanału Sueskiego i jego budowniczy 1859—69; założyciel (1879) tow. budowy Kanału Panamskiego (budowę przerwało 1889 bankructwo tow., tzw. skandal panamski); 2) Charles (1849—1923), syn F., zamieszany w skandal panamski. LESSER Aleksander (1814—84), poi. malarz hist, i portrecista; Wydobycie zwłok Wandy. LESSING Gotthold Ephraim (1729—81), niem. poeta i krytyk lit.; gl. przedstawiciel Oświecenia niem.; rzecznik humanizmu, tolerancji rei.; odnowiciel prozy niem.; tragedie (Emilia Calotti), poemat dramat. Natan Mędrzec, komedie (Min- G. E. Lessing na von Barnhelm); w pismach estet. (Laokoon, Dramaturgia hamburska) formułował zasady realizmu w literaturze i sztuce. LESTRYGONI, mit. gr. olbrzymy ludożercy, wspomniani w Odysei Homera. LESZCZ, Abramis brama, ryba z rodziny karpiowatych; jeziora, rzeki i wody słonawe Europy; dł. do 50 cm; mięso ościste, lecz smaczne; duże znaczenie ¿ospodsrcz6. LESZCZYCKI Stanislaw (ur. 1907), geograf, prof. Uniw. Warsz.; organizator i dyr. Instytutu Geografii PAN, członek koresp. PAN; publikacje z zakresu metodologii geogr. i geogr. ekon. ze szczególnym uwzględnieniem geogr. Polski i geogr. osadnictwa. LESZCZYNA, orzech laskowy, Corylus — krzew z rodziny -►brzozowatych; liście podwójnie ząbkowane; owoce — jadalne orzechy osadzone w zielonej miseczce; lasy, poręby, polany w całej Polsce. LESZCZYŃSCY, możny ród wielkopolski: 1) Ratal (?—1586), wojewoda brzeskokujawski, 1552 marszałek sejmu; jeden z przywódców ruchu egzekucyjnego; członek i protektor sekty Braci Czeskich; 2) Rafał (1578—1636), wojewoda bełski, należał do Braci Czeskich; założył gimnazjum w Lesznie; tłum. Judith Du Bartasa; 3) Rafał (?— 1703), ojciec króla Stanisława L., pisarz, autor poematu o zwycięstwie chocimskim, diariusza poselstwa do Turcji i in.; 4) Stanisław (1677—1766), król poi. 1704—11 i 1733—36; zmuszony do ustąpienia przez Augusta II, po jego śmierci ponownie obrany królem; zwalczany przez Rosjan, abdykował; otrzymał od Ludwika XV w zarząd Lotaryngię; jako pisarz polit. zwalczał poddaństwo oso- S. Leszczyński biste chłopów, żądał ograniczenia liberum veto; Głos wolny wolność ubezpieczający, 5) Maria (1703—68), córka poprzedniego, od 1725 żona Ludwika XV, królowa Francji. LESZCZYŃSKA: 1) Honorata (1864—1932), wy *491 ‘'bitna aktorka dramat., córka W. Rapackiego, żona 18. Leszczyńskiego; 2) L.Pancewicz Leokadia (ur. 1888), aktorka, role charakterystyczne. LESZCZYŃSKI: 1) Bolesław (1837—1918), aktor teatru „Rozmaitości“ w "Warszawie, występował również na in. scenach poi., ponadto w Petersburgu, •Odessie, Pradze; znakomity odtwórca ról tragicznych; 2) Jerzt (ur. 1884), wybit»y aktor, syn B. i Honoraty a Rapackich, gl. role komediowe. LESZEK (Lstek, Lestko), imię poi. książąt dzielnicowych: 1) L. Biały (1186— 1227), książę krak. i san- LEWELLERZY stępuje pospolicie w bagiennych borach sosnowych tworząc sinozielone poduszkowate darnie. LEUCYNA, aminokwas; występuje w organizmach zwierzęcych jako jeden z produktów rozkładu białek. LEUCYP —Leukippos. LEUCYT, minerał barwy bialawci; glinokrzemian potasu; składnik niektórych skal wulkanicznych; niekiedy źródło otrzymywania związków potasu i glinu; używany również jako nawóz sztuczny. LEUKEMIA -białaczka. LEUKIPPOS (Leucyp), filozof gr. z V w. p. n. e., dnik atomizmu Demokryta. domniemany poprzei (OCYTOZA [; L.Ł.U KLHJYIOZA [gr.], chorobliwe zwiększenie się liczby krwinek białych (leukocytów) we krwi. LEUKOCYTY fgr.J, krwinki białe — komórki krwi nie zawierające hemoglobiny; spełniają ważną rolę w odczynach obronnych ustroju (—fagocytoza); rozróżnia się 1. ziarniste (obojętnochłonne, kwasochlonne i zasadochłonnc) oraz limfocyty i monocyty; liczba prawidłowa 1. wynosi 5000—7000 w 1 mm* krwi. LEUKOPLAST, poloplast — fabryczna nazwa przylepca używanego do umocowywania opatrunku. LEUKOPLASTY [gr.], bezbarwne ciałka komórek roślinnych, wytwarzające ziarna skrobi w tkankach zapasonośnych. Zob. też plastydy. LEUKTRY, miejscowość w staroż. Beocji (środk. Grecja); 371 p. n. e. zwycięstwo wojsk tebańskich Epaminondasa nad Spartanami. LEUNA, m. przem. w NRD (okręg Halle), nad rz. Saale; 11 700 mieszk. (1955); kombinat chem. (ok. 30 000 robotn.), gł. produkcja nawozów sztuczn. i benzyny syntetycznej. LEVALLOIS-PERRET [lówaluą perę], przemysł, przedmieście Paryża; 62 900 mieszk. (1954); produkcja samochodów. LE VAU [Iowę] Louis (1612—70), nadworny architekt króla fr., Ludwika XIV; pałac w Vaux-le-Vicomte. LEVERKUSEN, m. przem. w NRF (Nadrenia Pn.), nad Renem; 78 000 mieszk. (1954); wielki ośrodek przemysłu chemicznego. LEVERRIER [lówerję] Urbain Jean Joseph (1811— 77), matematyk i astronom fr.; jego obliczenia doproB. Leszczyński dom. od 1194, syn Kazimierza Sprawiedliwego; prowadził wojny z Rusią; nie utrzymał uprawnień księcia •.zwierzchniego; zabity skrytobójczo pod Gąsawą przez ¡księcia pomorskiego Świętopełka; 2) L. Czarny (1241— •■88), książę sieradzki od 1260 i krak.-sand. od 1279, syn Kazimierza księcia kujawskiego; 1282 i 1285 stłumił bunty możnowladców małopol.; walczył zwycięsko Jaćwingami. 
LESZE TYCKI Teodor (1830—1915), z pochodzenia Folak, pianista-pedagog w Petersburgu i Wiedniu; nauczyciel I. Paderewskiego. LESZNO, m. po w., pow. miejski, woj. pozn., na Wysoczyźnie Leszczyńskiej: 27 300 mieszk. (1956); •ośrodek' mlynarstwa, produkcja artykułów i tkanin tcchn., garbarnie, wytwórnia dywanów, przemysł chem. i spoż.; węzeł kol.; pałac z XVIII w. i in. zabytki. — W XVI i XVII w. napływ Braci Czeskich i przedstawicieli innych odłamów reformacji uczynił z L. ważny ośrodek innowierstwa; wśród uchodźców znalazł się od 1626 wybitny uczony i pedagog czes., Jan Amos Komeński; do uczelni w L. ściągała młodzież protestancka z całego kraju. LEŚMIAN Bolesław, właśc. B. 	Leśman (1878—1937), poeta, jeden z najoryginalniejszych liryków poi. XX wieku; w wierszach jego zmysłowość i konkretność wyrazu łączy się z baśniową fantastyką; uważany za gł. przedstawiciela poi. symbolizmu; 1901—07 związany z czasopismem ..Chimera"; zbiory wierszy Sad rozstajny (1912), w dwudziestoleciu międzywoj.: Łąka, Naj . Dziejba leina, baśnie prozą: Przygody Śindbada Żeglarza, Klechdy sezamowe. LEŚNA, osiedle, pow. lubański, woj. wrocł., nad Kwisą, 1. dopływem Bobra; 5400 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu jedwabn., kamieniołomy bazaltu. LESNIAŃSKIE JEZIORO, zbiornik retencyjny na rz. Kwisie w pobliżu Leśnej, w pow. lubańskim, woj. wrocł., dł. 4 km, szer. od 100—500 m, zbocza skaliste; nad jez. zamek Sucha (Czocha). LEŚNICA, m., pow. strzelecki, woj. opol.; 2600 mieszk. (1956); stare osiedle targowe i rękodzieła tkackiego; obecnie ośrodek sadownictwa. LEŚNIEWSKI Stanisław (1886—1939), filozof matematyki, prof. Uniw. Warsz.; autor prac z zakresu podstaw logiki i matematyki. LETALNOSĆ [lac.], śmiertelność. LETARG [gr.j, stan długotrwałego, głębokiego snu, z maksymalnym osłabieniem czynności życiowych ustroju. LETE —Hades. LETTRES DE CACHET [fr. letr dd kaszę], w dawnej Francji nakazy zamknięcia w więzieniu lub wygnania z kraju bez jakiegokolwiek postępowania sądowego, wydawane z polecenia króla, zaopatrzone jedynie wadziły do odkrycia w 1846 planety Neptun. iVI Carlo (ur. 1902), lekarz, malarz i pisarz wł.; LE> B. Leśmian zyskał rozgłos wspomnieniami z zesłania za działalność antyfaszyst. (Chrystus zatrzymał się w Eboli); opowiadania, wrażenia z Sycylii, ZSRR. LÉVI Sylvain (1863—1935), indianista fr.; wydał liczne teksty ind.; Le théâtre Indien. LEVITTOUX [lówitiH Karol (?—1841), uczeń gimnazjum w Łukowie; czł. patriot. Związku Młodzieży więziony w Cytadeli warsz., popełnił samobójstwo. LEVY-BRUHL [lewj brül] Lucien (1857—1939), filozof i socjolog fr.; gł. przedstawiciel socjologicznej szkoły Durkheima; twórca teorii myślenia prelogicznego, badacz prymitywnych form myślenia u ludów pierwotnych. LEW: 1) zool. Panthera leo, ssak z rodziny kotów; dług. 170 cm + 60 cm ogon; sawanny i stepy Afryki pn., w Indiach na płw. Gudżerat; prawie wytępiony, żyje gł. w rezerwatach; tabl. 35; 2) astr. Leo, gwiazdozbiór na równiku niebieskim i znak zodiaku. Zob. też niebo (mapa). LEW, jednostka monetarna Bułgarii; —monetarne jednostki (zest.). LEWAKOWSKI Karol (1836—1912), uczestnik powstania styczn.; poseł do parlamentu austr.; jeden z założycieli i prezes Stronnictwa Ludowego. LÉWANT [wł.], nazwa krajów położonych na wsch. wybrzeżach M. Śródziemnego (Azja Mn., Syria, E lewantyński handel, w wieczu handel krajów eur. wych, stosowana w metty aktualnej wydolności układu krążenia, formy sportowej. LEUCOBRYUM. rodzaj mchów o widelkowato rozgałęzionych łodyżkach; gatunek L. glaucum wy¬ del, w średniokrajami L. LEWAR: 1) dźwignia nierównoramienna, używana do podnoszenia ciężarów, podnośnik; 2) zgięta rurka (L), służąca do przelewania cieczy. LEWARTOWSKI Józef (1895—1942), żyd. działacz rewol., od 1920 w KPP; 10 lat więziony; w okresie okupacji _ “ ‘ >Ku antyfaszys' warsz. z ramienia KC PPR LEWATYWA [łac.], klizma, wlew doodbytniczy — wprowadzenie płynu do odbytnicy za pomocą irygatora, gumowej gruszki lub strzykawki; 1. oczyszczająca, odżywcza, lecznicza. LEW DANIŁOWICZ (ok. 1245—1301), od 1264 książę halicko-wołyński; od jego imienia nazwa pośrednio Lwowa. LEWEJ RĘKI REGUŁA — Ampćre’a reguła kierunkowa. LEWELLERZY [ang. zrównywacze], purytańska organizator bloku antyfaszyst. w getcie Lewar  LEWESTAM cekta działająca w okresie rewolucji ang. XVII w.; program 1.: likwidacja monarchii, parlament jednoizbowy, powsz. prawo wyborcze, zwrot ogrodzonych ziem; przywódcą 1. był John Lilburne; 1649 zlikwidowani przez Cromwella. LEWESTAM Fryderyk Henryk (1817—78), poi. krytyk, publicysta i historyk lit; prof. Szkoły Głównej; wydawca „Roczników Krytyki Literackiej“; Historia literatury powszechnej. LEWIATAN: 1) wg Biblii potwór morski; 2) popularna nazwa utworzonego 1920 Centr. Związku Pol. Przemysłu, Górnictwa i Finansów, gł. organizacji finans}ery w Polsce międzywoj.; wywierał poważny wpływ na politykę państwa; 3) pralnica rzędowa, maszyna do prania wełny potnej w celu usunięcia tluszczopotu owczego. LEWICA, termin ukuty w okresie walki mieszczaństwa przeciwko feudalizmowi i absolutyzmowi. Pochodzenie: w parlamencie przedstawiciele mieszczaństwa występujący przeciwko staremu reżymowi zasiadali po lewej stronie. Termin ten upowszechnił się w XIX w., aczkolwiek pojęcie L nigdy nie było i nie jest jednoznaczne; są ugrupowania mniej lub bardziej umiarkowane czy radykalne (stąd: skrajna lewica); np. lewicowe ugrupowania z poł. XIX w. dzisiaj stanowią centrum lub prawicę. Początkowo pojęcie 1. 	utożsamiano z partiami walczącymi o demokrację burżuazyjną, wolność słowa, druku, zgromadzeń itp., nazywano tak ugrupowania występujące przeciwko nadużyciom rządu i policji, przywilejom stanowo-arystokratycznym, a często i przeciw samej monarchii. Filozoficzny sens pojęcia 1.: dążenie do ustawicznych przemian w kierunku postępu ekon., polit., nauk., moralnego, drogą ewo- lub rewolucji. Pojęcie 1. jest nierozerwalnie związane z pojęciem demokracji, przeto — jak to ostatnie — powinno być analizowane Konkretnie, każdorazowo należy ustalać jego sens klasowy. Gdy zaczął się rozwijać ruch robotn., partie socjalist. były najbardziej lewicowe. Po opanowaniu II Międzynarodówki przez oportunizm, wykrystalizowało się lewe skrzydło ruchu robotn., z którego wyłoniły się partie komunistyczne. W państwie socjalist prawicę tworzą siły antysocjalistyczne, rządzi lewica. LEWIN Mendel z Satanowa (1750—1823), żyd. działacz spot., rzecznik asymilacji Żydów w Polsce. LEWIN BRZESKI, m., pow. brzeski, woj. opol., nad Nysą Kłodzką; 3400 mieszk. (1956); cukrownia i kaflamia; zabytkowe budowle z XVI—XVIII w. LEWIŃSKI: 11 Jan (1876—1939), geolog, prof. Uniw. Warsz., badacz jury i czwartorzędu w Polsce, popularyzator geologii; Życie ziemi, Historia ziemi; z) Jan Stanisław (1885—1930), ekonomista, prof. S. G. H.; zajmował się historią doktryn ekon.; zwolennik matematycznej szkoły w ekonomii; Twórcy ekonomii politycznej. Zasady ekonomii politycznej. LEWIRAT [lac.], nakazany prawem mojż. obowiązek poślubienia wdowy po zmarłym bracie lub bliskim krewnym w linii męskiej; występuje również w społeczeństwach praktykujących poligamię, w których dziedziczenie przechodzi po linii ojca. LEWIS [lęys]» wyspa na Oc. Atlantyckim, największa w archipelagu Hebrydów; 2273 km*, ok. 30 000 mieszk.; należy do W. Brytanii; rybołówstwo, hodowla. LEWIS [Ivys]: 1) Sinclair (1885—1951). pisarz, dramaturg i krytyk amer.; w licznych powieściach satyr., pisanych z obiektywizmem reportera, piętnował drobnomieszczaństwo amer.; Ulica Główna, Babbit (słynna satyra na biznesmenów amer.), Arrow smith, Królewska krew. Nagroda Nobla 1930; 2) John (ur. 1892), amer. działacz zw. zaw.; przewodniczący American Federation, of Labor (AFL); jako zwolennik przejścia od zawodowych organizacji wg fachów do organizacji wg przemysłów, założył 1935 Congress ol Industrial Organisations (CIO), która wystąpiła z AFL tworząc odrębną organizację. LEWITACJA [fr.], sprzeczne z prawem ciążenia rzekome unoszenie się w górę i zawisanie w powietrzu ciężkich przedmiotów podczas seansów spirytystycznych. Zob. też medium izm. LEWITAN Izaak I. (1861—1900), pejzażysta ros.; Marzec, Wladimirka, Nad wiecznym pokojem. LEWKAS, górzysta wyspa na M. Jońskim (Grecja); Lewis 492 287 km*; największy szczyt Stawrotas (1141 m); klimat łagodny; częste trzęsienia ziemi. LEWKONIA, Matthiola incana, jednoroczna ozdobna roślina z rodziny -»-krzyżowych; popielato owłosione liście i duże wonne kwiaty różnych barw; pochodzi z Europy Pd., u nas najczęściej hodowana 1. 	letnia i 1. zimowa (w gruncie lub doniczkach); gatunek M. bicomis, zw. maciejką, ma kwiaty fiołkoworóżowe, silnie pachnące, rozwijające się tylkoLEW MORSKI, Eumetopias stellerł, ssak morski z rodziny uszatek, rzędu płetwonogich; amer. wybrzeże Pacyfiku od Alaski do Kalifornii; dł. do 4 m, waga do 600 kg; żywi się rybami i mięczakami. LEWOCKA Katarzyna (1799—1890), autorka powieści dla młodzieży; po powstaniu 1831 prowadziła w Warszawie salon literacki. LEWSKI Wasyl (1837—73), rewol. działacz bulg., uczestnik ruchu wyzwoleńczego przeciw Turkom; stracony. LEWULOZA -».fruktoza. LEX [lac.], w staroż. Rzymie ustawa powszechnie obowiązująca; uchwala powzięta na zgromadzeniu ludowym; przepis prawa. LEY Robert (1890—1945), polityk hitl., od 193» kierownik Niem. Frontu Pracy (DAF), zał. w miejsce zlikwidowanych przez Hitlera zw. zaw.; jeden z gł. przestępców woj.; po klęsce Niemiec popełnił samobójstwo. LEYTE, wyspa wulkan, należąca do Filipin; 7200 km*, 1006 900 mieszk. (1948); uprawa trzciny cukr.; wydobycie manganu; gł. osiedle Tacloban. LEZGINI, lud zamieszkujący Dagestańską Auton. SRR i Azerbajdżańską SRR; hodowla owiec, rolnictwo i sadownictwo; oryginalna muzyka i taniec lezginka znany na całym Kaukazie. L. nazywano mylnie wszystkie narody Dagestanu. LEŻAJSK, m. pow., woj. rzesz., w dolinie Sanu, na skraju Puszczy Sandomierskiej; 5100 mieszk. (1956); przemysł tkacki i ceram.; klasztor bernardynów i kościół z XVII w. LĘBORK, m. oow., woj. gd., nad Łebą; 18 300 mieszk. (1958); drobny przemysł; szczątki murów obronnych, zamek krzyżacki. — 1455 ziemia lęborska z L. nadana przez Kazimierza Jagiellończyka księciu słupskiemu; od 1526 lenno polskie; po wymarciu książąt pomorskich 1637 przyłączona do Polski; od 1657 oddana w lenno elektorowi brandenb., utracona w I rozbiorze. LĘDY, slow. nazwa obszarów poddanych gospodarce wypaleniskowej. LĘDŹWIAN, Lathyrus, pnąca się roślina jednoroczna lub bylina z rodziny motylkowatych; u nas 16 gatunków; ozdobne, na paszę, niektóre mają jadalne nasiona; 1. wiosenn y, posp. w lasach liściastych; 1. wonny, tzw. groszek pachnący (L. odoratus), ma kwiaty wonne, ozdobne, pochodzi z obszaru śródziemnomor., uprawiany w ogrodach w wielu odmianach. LĘDŹWIE, część grzbietu, miedzy klatką piersiową i miednicą. LĘGNIA, oogonium, komórka roślin niższych (-»-plechowców), w której wytwarza się żeńska komórka rozrodcza — jajo. Zob. też plemnia. LĘK PRZESTRZENI -►fobia. Lg -►logarytm. LHASA, stoi. Tybetu (Chiny); 3685 m n. p. m.; 50 000 mieszk. (1952); ośrodek polit., kult. i _ handl. Tybetu; pałac dalai-lamy; stare lamaickio świątynie, klasztory — cel pielgrzymek. LHOTSE, szczyt w Himalajach Centr. w grupie Everestu, czwarty co do wysokości (8501 m) szczyt świata; 1956 zdobyty przez wyprawę szwajcarską. Li, symbol pierwiastka chem. litu. LI (również 1), dynastia koreańska od 1392; usunięta 1910 po aneksji Korei przez Japonię. LIADOW Anatol K. (1855—1914), kompozytor ros.; utwory orkiestr., fortep., pieśni. LŁAKAT ALI-CHAN (1895—1951), polityk hind., od 1936 sekretarz Ligi Muzułmańskiej, od 1947 pierwszy premier Pakistanu; zamordowany. LIANY, pnącza — światłolubne rośliny o długich wiotkich pędach czepnych; osiągają dostęp do światła przez wzrost na podporach, którymi mogą być przedmioty lub rośliny o sztywnych pędach; 1. są np. wino, bluszcz, chmiel, powój; bogato reprezentowane we florze podzwrotnikowej. Lęgnia (1) i plemnia (2) u woszerii (glon)  M 493 LIAO-HO, rz. w pn.-wsch. Chinach, dl. 1300 km, dorzecze 200 000 km*, wpada do Zat. Liaotung <M. Zólte); żeglowna. LIAOJANG, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); 102 500 mieszk. (1952); przemysł włókien., spoż. — 1904 klęska armii carskiej w wojnie z Japonią. L1AONING, prow. w pn.-wsch. Chinach (część dawnej Mandżurii); 159 000 km*, 18 545100 mieszk. (1953); stoi. Mukden; na zach. nizinna, na wsch. górzysta; klimat umiark.; uprawa zbóż, soi, kaolianu; duże złoża węgla, żelaza; złoża ropy naft., molibdenu; ważny okręg przemysłu ciężkiego — hutnictwo żelaza i stali; poza tym przemysł maszyn., samochód., spoż.; gł. m.: Anszan, Fuszun, Antung. LIA OSI, dawna prow. pn.-wsch. Chin; 1954 weszła w skład prow. Liaoning. LIAOTUNG, dawna prow. pn.-wsch. Chin; 1954 weszła w skład prow. Liaoning. LIASZKO Nikołaj N., właśc. Liaszczenko (1884— 1953), pisarz ros., prozaik; nowele psycholog.-liryczne; powieść Domłennaja piecz (1923) wyprzedziła Cement Gladkowa w podjęciu tematyki pracy socjal. i odbudowy; Gorycz daje szeroki obraz życia i walki robotników ros. w początkach XIX w. LIBAN: 1) pasmo górskie w rep. L., równoległe do brzegów M. Śródziemnego, dł. 170 km, szer. do 45 km; najwyższe wzniesienie Komet es Sauda (3089 m); skały osadowe, stoki strome, na zach. bujna roślinność, rezerwat cedrów libańskich; 2) 	rep. konst. w Azji Zach. nad wsch. wybrzeżem M. Śródziemnego; 10 400 km*, 1 400 000 mieszk. (1954); gł. Arabowie (50V* chrześc.); stoi. i gł. port Bejrut; kraj górzysty, na zach. pasmo L., na wsch. Antylibanu; między nimi wąska dolina Bakaa, gł. rz. Litani; klimat śródziemnomor.; podstawą gosp. rolnictwo: pszenica, kukurydza, jęczmień; plantacje cytrusów, oliwek, bananów, bawełny, drzewa morwowego: hodowla bydła, ęrwiec, kóz, jedwabników; przemysł: włókien, (gł. 'jedwabn.), cement., rolno-spoż., przetwórczy, skupiony gł. w Bejrucie; eksport: oliwa, bawełna, jedwab, owoce; przez L. przechodzą ropociągi z Iraku i Arabii Saud. do portu w Tarablusie i Saidzie. Historia. W starożytności, po okresie wolnych miast fenickich, pod rządami Egiptu, Asyrii, Persji, Seleucydów i Rzymian; ośrodek chrześc. maronitów; po podboju arab. w VII w. napływ osadników mahomeb, późniejszych Druzów; 1516—1918 pod rządami tur., następnie wraz z Syrią terytorium mandatowe fr.; w II wojnie świat. 1941 okupowany przez Anglików i „wolnych Francuzów“ (de Gaulle’a); 1946 uzySkftł niepodległość; jest członkiem Ligi Państw Arabskich; wpływy USA, 1958 powstanie przeciw rządowi prezydenta Chamouna interwencja wojsk USA, wybór Szechaba na prezydenta. LIBELA [lać.], poziomica — urządzenie służące do poziomowania instrumentów geod., astr. i in. oraz do pomiaru małych kątów pionowych; okrągłe lub rurkowate, zamknięte naczynie szklane opatrzone skalą i napełnione eterem; symetryczne położenie pęcherzyka pary eteru względem skali wskazuje poziome Ustawienie instrumentu. LIBELT Karol (1807— 75), poi. filozof i działacz spoi., krytyk lit. i publicysta, uczestnik walk rcwol.narodowych w Poznańskiem, uczestnik powstania listopadowego, działacz spisk. w okresie Wiosny Luciów; pierwszy w Polsce teoretyk i obrońca szkoły realnej: w filozofii pozostawał pod wpływem Hegla; w pedagogice wiązał proces wychowania z czynnikami kształtującymi człowieka w społeczeństwie (przyroda, obyczaje, prawo itp.); Filozofia i krytyka, O szkole realne). Pomysły o wychowaniu ludów. LIBERA Anna (1804—86), poetka krakowska; Poezje, Krakowiaki, Poezje narodowe. LIBERALIZM [łac., Über — wolny], doktryna ekonomiczna i polityczna, która kształtować się zaczęła w XVIII w. na zachodzie Europy; zwrócona przeciwko feudalizmowi, absolutyzmowi i „państwu policyjnemu“. W dziedzinie ekonomiki 1. broni zasady „laissez faire, laissez passer“, tj. swobodnej walki ^konkurencyjnej, wolnej od ingerencji państwa (A. Smith, LIBIJSKA PUSTYNIA D. Ricardo, J. B. Say); w dziedzinie polityki 1. stoi na gruncie (J. S. Mili, J. Bentham, E. Faguet) demokracji burzuazyjnej, wolności myśli, słowa, sumienia, zamieszkania, zrzeszeń, zgromadzeń, wyborów itp. W przeciwieństwie do idei państwa policyjnego, za którego zadanie uważano przymusowe uszczęśliwianie obywateli, nawet wbrew ich woli, liberaliści uważają, że ludzie sami winni kształtować swoje życie, zaś państwo powinno iak stróż nocny dbać o ich zewnętrzny spokój i bezpieczeństwo. Rozkwit idei liberalnych przypada na XIX w. Jest to okres rozwoju kapitalizmu wolnokonkureneyjnego oraz odpowiadającego mu rozwoju demokracji burżuazyjnej — 1. jest ideologią tego okresu. Klasycy marksizmu krytykowali 1. za ograniczoność, za głoszenie demokracji formalnej, nie biorącej pod uwagę faktycznej ekonomicznej nierówności ludzi i klas. Natomiast krytyka 1. przez XX-wieczne doktryny faszyst. zmierza do zniesienia nawet najbardziej ograniczonych wolności demokr. W XX w. idee 1. w ekonomice należą w zasadzie do przeszłości. Rozwój monopoli i zaostrzenie sprzeczności kapitalist. doprowadzają do ciągłego rozszerzania zakresu działalności państwa. Natomiast polit. idee 1. są nadal głoszone przez zwolenników demokracji burżuazyjnej. LIBERAŁOWIE [łac.], ugrupowania polit. stojące na gruncie liberalizmu; partie liberalne odgrywały w XIX w. poważną rolę w parlamentach różnych krajów; w Anglii -»-wigowie przekształcili się w stronnictwo liberalne, rywalizując z konserwatystami; 1920—30 utracili znaczenie. LIBEREC, m. w pn. Czechach; 65 600 mieszk. (1955); muzea, duże zoo; znaczny ośrodek przemysłu włókien.; fabr. maszyn włókienniczych. LIBERIA, rep. murzyńska w zach. Afryce nad Atlantykiem; 111 000 km*, ok. 1 648 000 mieszk. (1949); stoi. i gł. port Monrovia (ok. 20 000 mieszk. 1950); klimat równik.; plantacje kawy, kauczuku, kakao, bananów. Ustrój. Republika konst.; dwuizbowy parlament; władzę wykonawczą z szerokimi uprawnieniami pełni prezydent wybierany na 8 lat. Historia. L. powstała jako niezależne państwo 1847 przez połączenie zakładanych tu od 1822 osiedli wyzwalanych Murzynów amer.; państwa eur. uznały jej niezależność 1848/49, USA — 1862; od I wojny świat, gosjj. i jDolit. wpływy USA; L. jest członkiem ONZ, A [łac.], strój (uniform) służby, gł. dworskiej i magnackiej. LIBERTACJA [łac.], od podatków i innych ciężarów, często uzasadnione .], w dawnej Polsce zwolnienie wch ciężarów, często uzasa' zniszczeniami woj. lub klęskami żywiołowymi. LIBERTYN [łac.], dawniej: wolny od przesądów, niedowiarek, wolnomyśliciel. LIBERUM VETO [łac., dosł. „wolne nie pozwalam“], w Polsce XVII—XVIII w. zasada jednomyślności uchwał sejmowych (i sejmikowych), umożliwiająca zerwanie uchwał; K. Libelt LIBIA, królestwo w pn. Afryce; obejmuje: Trypolitanię, Cyrenajkę (na płw. Barka) I Fezzan (oazy Sahary); 1760000 km*, 1110 000 mieszk. (1954), Arabowie, Berberowie; przeważnie pustynia; na wybrzeżu i w oazach uprawa pszenicy, kukurydzy, palmy daktyl., tytoniu, oliwki; pasterstwo wielbłądów, kóz i owiec; gł. m.; Trypolis (stoi.), Bengazi (rezydencja króla), Tobruk, Derna. Historia. W starożytności kolonie gr. (Cyrenajka) i kartag. (na ter. Trypolitanii); od II w. p. n. e. prowincja rzym ; w VII w. podbój arab.; od XVI w. prowincja tur.; od 1912 kolonia wł. W okresie II wojny świat, teren ciężkich walk wojsk ang. z niem.-wj.: 1943 zajęcie kraju przez Anglików; odebrana Włochom 1947 na mocy pokoju paryskiego, 1951 L. uzyskała niepodległość; wpływy W. Brytanii i USA; członek Ligi Państw Arabskich. LIBIĄŻ MAŁY, osiedle robotn., pow. chrzanowski, woj. krak., w zach. części Garbu Tenczvńskiego; 4900 mieszk. (1956); kopalnia węgla i łom dolomitu. LIBIDO [łac.], dosł. pożądanie, żądza; iedno z podstawowych pojęć psychoanalizy, która dopatruje się w 1. źródła i motoru życia psych.; termin wprowadzony przez S. Freuda. LIBIEDINSKI Jurij N. (ur. 1898), pisarz ros., prozaik, dramaturg i publicysta; powieści o pierwszych latach rewolucji Tydzień, Komisarze, Narodziny bohatera; sztuka teatr. Wusoty. LIBIJSKA PUSTYNIA, rozległa, przeważnie piasz LIBRA czysta pustynia w pn.-wsch. części Sahary, na zach. od NiJu; wchodzi w skład Libii, Egiptu i wsch. Sudanu; ok. 2 min km*; wzgórza o wys. 200—300 m; na krańcach wielkie oazy: Kufra, Siwa, Farafra, Charga; pasterstwo; w oazach rolnictwo. LIBRA [lac.l = funt: libra papieru = 100 arkuszy. L1BRACJA [łac.], zjawisko polegające na tym, że Księżyc zwraca ku Ziemi nie zawsze ściśle tę samą stronę, gdyż wykonuje pewne ruchy wahadłowe wokół własnej osi. LIBRETTO [w!.], pelnv tekst słowny opery, operetki, oratorium itp., do którego kompozytor napisał muzykę; lit. opracowanie treści baletu. LICATA, m. i port we Włoszech (Sycylia); 37 500 mieszk. (1951); kopalnie i wywóz siarki. LICENCJA [łac.]: 1) zezwolenie na wykorzystanie (np. w produkcji) opatentowanego wynalazku lub zarejestrowanego wzoru; 2) dopuszczenie, zezwolenie władz na wykonywanie określonych czynności; 3) stwierdzenie wartości bodowi, zwierzęcia rozpłodowego, wydawane na podstawie komisyjnej oceny; stanowi podstawę do wpisania zwierzęcia do ksiąg hodowlanych. LICENCJAT [łac.], fr. akademicki stopień nauk., pośredni pomiędzy stopniem bakałarza a doktora; w Niemczech zachowany na wydziałach teologii. LICENTIA POETICA [lac. swoboda poetycka], odstępowanie w poezji od przyjętych norm język., dowolność w przedstawianiu zjawisk. LICEUM [gr.], szkoła Arystotelesa mieszcząca się w „Lykeion“, świętym gaju ateńskim; nazwa wskrzeszona w szkolnictwie fr. za Konsulatu, przeszła do Polski z pocz. XIX w.; w Polsce okresu międzywoj. ustawa o ustroju szkolnictwa (1932) nadała nazwę 1. wyodrębnionym dwu ostatnim klasom szkoły śr.; obecnie kl. VIII—XI szkoły ogólnokształc. noszą nazwę stopnia licealnego. LICHENOLOGIA [gr.], dział botaniki; nauka o porostach. _ . . , . , , LICHTOWANIE [niem.], przeładowanie części ładunku z jednego statku na drugi, lub na brzeg, w celu zmniejszenia zanurzenia statku. LICHTUGA [niem.], rodzaj barki; służy do przeładunku towaru na morzu, rzece lub w porcie. LICHWA, wyzysk dłużnika przez wierzyciela, który, wykorzystując sytuację, narzuca dłużnikowi krzywdzące warunki umowy i zapewnia sobie niewspółmiernie wysokie korzyści. LICÓWKA, oblicówka — warstwa okładzinowa powierzchni ściany wykonana z ceramiki, klinkieru, kamienia, szkła itp.; układana w celu ochrony przed wpływami atmosfer, lub ze względów dekoracyjnych. LICYTACJA [łac.], przymusowa lub dobrowolna publiczna sprzedaż ruchomości lub nieruchomości osobie oferującej najwyższą, cenę. LICZBA, jedno z podstawowych pojęć matematyki; powstała w zamierzchłej starożytności w związku z procesem liczenia, stopniowo ulegała różnym uogólnieniom; dziś znamy rozmaite rodzaje liczb, mianowicie: 1. naturalne 1, 2, 3...; 1. ujemne —1, —2,...; 1. pierwsza, każda liczba naturalna różna od 1 i podzielna tylko przez 1 i samą siebie, np. 2, 3, 5, 7, 11, 13...; 1. złożona, każda liczba całkowita, która nie jest liczbą pierwszą; 1. całkowite 0, +1, —1, +2, —2,...; 1. wymierne, liczby, które dają się przedstawić w postaci gdzie p jest liczbą całkowita, q — naturalną; liczby nie spełniające tego warunku nazywamy niewymiernymi; 1. 	rzeczywiste — wszystkie 1. wymierne i niewymierne; 1. algebraiczne, będące pierwiastkami równań algebraicznych o współczynnikach całkowitych (np. 1^27 bo spełnia równanie — 2 = 0); 1.-przestępne (niealgebraiczne), np. *, e, . ..; 1. zespoNazwy liczb 10* = I = jeden 101 = 10 = dziesięć 10' = 100 = sto 10» = 1000 = tysiąc 10* = 10 000 = 10 tysięcy 10ł = 100 000 = 100 tysięcy 10* = 1 000 000 = milion 10* = (1 i 9 zer) = miliard 101! = (1 i 12 zer) = bilion 10,ł = (1 i 15 zer) = 1000 bilionów 101* = (1 i 18 zer) = trylion 10“ = (1 i 21 zer) = 1000 trylionów 10=4 = (1 i 24 zera) = kwadrylion 10** “(li 30 zer) = kwintylion 10** “(li 36 zer) = sekstylion. 49# lone, liczby o postaci a + bi, gdzie a, b są liczbami rzeczywistymi, a i jest tzw. jednostką urojony (f2 = —1); a nazywa się częścią rzeczywistą, bi — częścią urojoną 1. z.; można 1. z. nadać tzw. postać trygonometryczną r (cos q> + i sin ę>), gdzie r = = Va2 + b* (moduł 1. z.), a <p jest argumentem 1. z.p 1. 	zespolone sprzężone, dwie liczby zespolone różniące się jedynie znakiem przy częściach urojonych, np. 1 + 2ł oraz 1 — 2i; 1. porządkowa, pewne pojęcie występujące w teorii mnogości, służącedo porównywania -►zbiorów uporządkowanych; I. kardynalna -»moc zbioru; 1. dziesiętna -»-ułamek, (dziesiętny). LICZBA ZŁOTA, w kalendarzu chrzcśc. służy deoznaczania daty Wielkanocy w danym roku; oznaczam miejsce tego roku w cyklu księżycowym, czyli 19-letnim, złożonym z 235 miesięcy synodycznych alboksiężycowych. LICZEBNIK, część mowy wskazująca na liczbę lubporządek przedmiotów; w języku poi. rozróżniamyr: I. 	główne (ilościowe), np. dwa dni; 1. porządkowe,, np. trzeci kwartał; 1. zbiorowe, np. troje dzieci 1. ułamkowe, np. połowa dnia, ćwierć litra; 1. wielokrotne, np. trzykrotne uderzenie; 1. wielorakie, nptrojaki sposób; 1. mnożne, np. podwójne okna. LICZNIK: 1) przyrząd pomiarowy wskazujący liczbę zużytych jednostek energii elektr. w kiiowatogodzinach, przejechanych kilometrów, zużytych m3 gazu» lub wody itp.; 2) 1. cząstek, 1. jonizacyjny — urządzenie do liczenia zderzeń jonizujących. Najpospolitszy jest 1. Geigera — Mullera; jest to metalowa rura z izolowanym od niej drucikiem naciągniętym wzdłuż jej osi; wewnątrz rury znajduje się rozrzedzony gaz (zwykle z domieszką pary alkoholu);, między rurę i drucik przykłada się napięcie rzędu' 1000 woltów; jeżeli cząstka jonizująca wpadnie do« 1. lub zostanie w nim wyzwolona (przez promienie Roentgena lub gamma), nastąpi wyładowanie w gazie,, rejestrowane za pomocą odpow. urządzenia; 1. scyntylacyjny -►scyntylacyjna metoda. Tabl. 12. LIDA, m. w Białoruś. SRR; ok. 15 000 mieszk.; produkcja maszyn roln., gwoździ, obuwia; kombinat koncentratów spożywczych. LIDICE, wieś w Czechosłowacji (na wsch. od! Kladna); 1942 przebywali tu uczestnicy zamachu na: wielkorządcę hitl. Heydricha; w akcji odwetowej gestapo zniszczono wieś, rozstrzelano mężczyzn, kobietydeportowano do obozu koncentr. Ravensbriick; obecnie w L. znajduje się muzeum; obok powstało noweosiedle. LIDIN Władimir G. (ur. 1894), pisarz ros., prozaik;: powieści o głębokim podłożu psychol.; Płyną okręty Mogiła nieznanego żołnierza. LIDO, miejscowość w pn. Włoszech (Wenecja» Euganejska) na mierzei oddzielającej lagunę wenecką od Adriatyku; znane kąpielisko nadmorskie. LIDO -►mierzeja. LIDYT, zbita i twarda krzemionkowa skała osadowa-, barwy czarnej; używany w jubilerstwie jako kamień, probierczy. LIDZBARK, m., pow. działdowski, woj. olszt.;. 3800 mieszk. (1958); garbarnia, przemysł przetw.-rolny i drzewny; gotycki kościół, nad Jez. Lidzbarskim rezerwat lasu sosnowto-dębowego. LIDZBARK WARMIŃSKI, m. pow., woj. olszt... w hist. Warmii, nad Łyną; lokalny węzeł kol.; 9800 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny; szczątki murów obronnych z XIV w., barok, kamieniczek, zamek biskupi; prawa miejskie nadane 1308; siedziba biskupów warmińskich. LIE [li]: 1) Jonas (1833—1908), pisarz norw.; opowiadania z życia rybaków, powieści spoi. U zachodzie. Otchłań, Ulwungowie, Niobe, dramaty; 2) Sophus(1842—99), matematyk norw., twórca teorii grup ciągłych; wywarł duży wpływ na rozwój teorii równań różniczkowych i geometrii różniczkowej; 3) Tbygvk. Halvdan (ur. 1896), polityk norw., członek Partii Pracy, kilkakrotny minister; 1946—53 sekretarz gen. ONZ. LIEBERMAN Herman (1870—1941), adwokat i polityk poi., prawicowy socjalista, działacz PPSD, od 1918 — PPS, od 1907 poseł do parlamentu austr.,. 1914—16 związany z legionami, 1919—30 poseł na sejm;. uwięziony i skazany w procesie brzeskim, następnie na emigracji: 1939—41 członek emigr. Rady Narodowej. LIEBERMANN Max (1847—1935), malarz i grafik niem., impresjonista; pejzaże, obrazy rodzaj., portrety; Przytułek dla starców w Amsterdamie, Naprawiaczka. sieci. LIEBERT Jerzy (1904—31), poeta pozostający pod wpływem artyst. „Skamandra“; młodo zmarły na gruźlicę, autor przejmujących liryków pisanych w obliczu zbliżającej się śmierci (Kołysanka jodłowa) oraz= wierszy rei. w duchu katolickim.  K. Liebknecht 495 LIEBIG Justus (1803—'73). chemik niem.; dokonał syntezy licznych związków org., wyjaśnił chem. stronę odżywiania się roślin i zwierząt, zainicjował stosowanie nawozów sztuczn., opracował metodę analizy elementarnej związków organicznych. LIEBKNECHT: 1) Wilhelm (1826—1900), najwybitniejszy obok Bebla przywódca niem. ruchu robotn. w końcu XIX w.; 1849—82 na emigracji w Anglii; współzałożyciel niem. Socjaldemokr. Partii Robotn. i nacz. red. organu tej partii „Vorwärts"; 2) Karl (1871—1919), syn W., czołowy działacz niem. i międzynar. ruchu robotn., lewicowy, socjaldemokrata, jeden z przywódców niem. socjalaem. i II Międzynarodówki; w okresie I wojny świat, więziony za przeciwstawianie się polityce woj. rządu; współzałożyciel Związku Spartakusa i KPD; w styczniu 1919, jako przywódca powstania spartakusowców, uprowadzony przez nacjonalist. bojówkę i zamordowany wraz z Różą Luksemburg. LIECHTENSTEIN, księstwo w środk. Europie, w Alpach Retyckich, między Austrią a Szwajcarią; 157 lun*, 13 8Ó0 mieszk. (1954) ; stoi. Vaduz; rolnictwo (zboża, winorośl, owoce), hodowla bydła, owiec; eksploatacja lasów; przemysł włókien., spot; teren luryst. Dziedziczna monarchia konst.; władzę sprawuje książę i rada wybierana na 4 lata. — Księstwo niezależne od 1719, od 1866 oddzielone od Niemiec; 1876—1918 w unii celnej z Austrią; od 1921 w unii monetarnej i celnej ze S/VLIÊGE‘ [lje:ż] (flam. Luik, rzym. Leodium): 1) prow, w Belgii Wsch.; 3951 km*, 989 700 mieszk. (1954); kopalnie węgla, hutnictwo żel. i cynku; przemysł szklany i chem.; uprawa warzyw i buraków cukr.; hodowla bydła i koni; gł. m. Liège (stoi.), Seraing, Venders, Huy; 2) m. i gł. ośrodek przemysł, w Belgii; z przedm. 425400 mieszk. (1954); ważne centrum kultury wallońskiej, liczne zabytki archit.; uniwersytet (fr.), politechnika i in. szkoły wyższe; produkcja broni; przemysł: maszyn., chem., spoż.; kopalnie węgla; huta. cvnku, miedzi, żel.; port śródlądowy, węzeł komunikacyjny. LlfeN VIÊT, „Zjednoczony Wietnam“, organizacja zał. 1951 dla walki o niepodległość i zjednoczenie kraju. LIEPAJA -Lipawa. LIFAR Siergiej (ur. 1905), tancerz i choreograf pochodzenia ros.; występował w balecie Diagilewa, później związany gł. z operą paryską. LIGA, rozpowszechniona w XVI i XVII w. forma Îirzymierza polit, państw albo związku grup polit, ub rei.; L. Święta: 1511 utworzona przez papieża Juliusza II w celu wyparcia króla fr. Ludwika XII z Włoch; pod tą samą nazwą 1684 zawiązana w Linzu (po zwycięstwie Jana Sobieskiego pod Wiedniem) firzez papieża, Polskę, Austrię, Wenecję (potem przyączylo się W. Księstwo Moskiewskie) dla wszczęcia działań ofensywnych przeciw Turcji; L. katolicka, organizacja utworzona 1576 we Francji przez Henryka de Guise pod hasłem obrony katolicyzmu przed protestantami; L. augsburska, zawarta 1686 między Holandią, Belgią, Szwecją i kilkoma księstwami niem. przeciwko Francji. LIGA JĘZYKÓW, grupa języków różnego pochodzenia, wykazujących jednak w wyniku wzajemnych -►kalk językowych wiele wspólnych cech w strukturze gramatycznej; 1. j. powstają wskutek kontaktów geogr. między językami, np. liga bałkańska obejmuje dialekty nowogreckie, bułgarskie, albańskie, rumuńskie. LIGA NARODOWA -Liga Polska. LIGA NARODÓW, organizacja międzynar. powołana 1919 na mocy traktatu wersalskiego; gł. jej celem miało być pokojowe rozstrzyganie sporów międzynar. i zapobieganie wojnom; do L. N. nie przystąpiły USA; Niemcy należały 1926—33; 1928 wstąpiła Brazylia; 1933 — Japonia, 1937 — Włochy, 1939 — Węgry i Hiszpania; ZSRR przystąpił 1934, a 1939 został usunięty; formalnie rozwiązana w kwietniu 1946, z przekazaniem części agend ONZ. LIKWIDACJA. LIGA OCHRONY PRZYRODY —Ochrona Przyrody. LIGA PAŃSTW ARABSKICH, związek państw arab. utworzony 1945 dla współpracy polit., gosp. i spoi.; połączył Arabię Saudyjską, Egipt, Irak, Jemen, Jordanię, Liban, Libię, Syrię, Sudan, a od 1958 Tunezje i Maroko. LIGA POLSKA, tajna organizacja zał. 1887 w Szwajcarii przez Z. Miłkowskiego, z programem powstańczym; 1893 przekształciła się w Ligę Narodową; przywódcy: Z. Balicki, R. Dmowski i J. L. Popławski; z L. N. wyłoniła się Narodowa Demokracja. LIGATURA [łac.]: 1) w dawnym piśmie dwie lub więcej liter złączonych w jeden znak graficzny; w drukarstwie dwie litery na jednej czcionce, np. ae (a+e), cz.; 2) muz. łączenie nut; zob. też łuk muzyczny; 3) med. —podwiązka; 4) techn. stop pomocniczy, który umożliwia wprowadzenie do odlewanego metalu składnika w wysokiej temp. lotnego lub łatwo się utleniającego. LIGIOWIE, plemię zaliczane do germ. Swebów, zamieszkujące w I w. obszar między górną Wisłą i Odrą; po r. 84 nie ma już o nich wzmianek. LIGNINA, drzewnik: 1) substancja wielkocząsteczkowa, impregnuje drewniejące błony komórkowe; 2) produkt pochodzenia rośl. zastępujący watę; materiał opatrunkowy. LIGNIT, odmiana węgla brun., o strukturze włóknistej drewna. LIGOCKI Edward (ur. 1887), poeta i powieściopisarz; powieści o wychodźstwie poi. Sambra i Moza,' Sen o Dwernickim, Drogi bezdomnych; poezje. LIGROINA, frakcja ropy naftowej o temp. wrzenia 100—180°; stosowana jako rozpuszczalnik. LIGULE, Ligulidae, rodzina z gromady tasiemców; ciało nieczlonowane, choć z wielokrotnym aparatem płciowym; formy dojrzałe pasożytują w przewodzie pokarmowym ptaków rybożemych, larwy — w jamie ciała raczków wiosłonogich i ryb, np. rzemieniec, którego larwa dochodzi do 80 cm dl. i wywołuje chorobę ryb — ligulozę. LIGURIA, dzielnica w pn. Włoszech; 5414 km*, 1557 800 mieszk. (1951); górzysta kraina nad M. Liguryjskim; silnie uprzemysł. okręg Włoch; na wybrzeżu (Riwiera Wł.) uprawa kwiatów, oliwek, winorośli; plaże i miejscowości wypoczynkowe (Rapallo, San Remo); gł. m.: Genua, La Spezia, Savona, Imperia. L1GUROWIE, lud przedindoeur.; zamieszkiwali pd. Francję, Alpy zach. i pn. Italię, w II i I tys. p. n. e. LIGURYJSKA REPUBLIKA, utworzona 1797 przez Napoleona z rep. genueńskiej; 1805—15 włączona do Francji. LIGURYJSKIE MORZE, część M. Śródziemnego między Korsyką a wybrzeżem Włoch i Francji; głęb. do 2500 m; porty: Nicea, Genua, Livorno. LIGUSTR, Ligustrum, krzew z rodziny oliwkowatych; liście eliptyczne, częściowo zimozielone, kwiaty białe i lśniąco czarne kuliste jagody zebrane w szczytowe grona; lasy i zarośla, często sadzony. LI-KI, zapiski o obyczajach, dzieło lit. chiń. zawierające zbiór wskazówek moralno-obyczaj. w duchu konfucjanizmu; źródło etykiety chińskiej. LIKIER [fr.], mocny, aromat, napój alkohol, zespirytusu, cukru, soków owoc. lub roślin aromat, ł ponad 45•/• cukru zawierają tzw. „kremy", a 30—45'/». cukru likiery mocne (40—45'/« alkoholu) i deserowe(25—30'/« alkoholu). LIKTOROWIE, w staroż. Rzymie honorowa straż: przyboczna najwyższych urzędników posiadających wła-. dzę cyw. i wojsk.; 1. nosili wiązkę rózeg, tzw. fasces;, poza granicami państwa zatykali w nie topory na znak; nieograniczonej władzy urzędnika. LIKURG (IX w. p. n.e.), na pół legend, królt Sparty, uważany za pierwszego jej prawodawcę i twórcę jej ustroju. LIKWACJA [łac.J: techn. 1) topienie; 2) niejednorodność składu chem. stopów, powstająca przv ich, krystalizacji (krzepnięciu); 3) oddzielanie metali łatwo topliwych od trudniej topliwych (gł. ołowiu odt srebra). LIKWIDACJA [łac.): 1) postępowanie zmierzające,, w związku z zaprzestaniem działalności przez przedsiębiorstwo lub organizację, do upłynnienia pozostałejj Ligustr pospolity: gałązkę«, kwitnąca i owoc  LIKWIDATORZY masy majątkowej i zaspokojenia pretensji wierzycieli; 2) zniesienie, usunięcie, rozwiązanie. „LIKWIDATORZY“ w okresie reakcji po 1907 grupa oportunistycznych działaczy (mieńszewików), która dążyła do likwidacji nielegalnej Socjaldemokr. Robota. Partii Rosji i utworzenia legalnego stronnictwa robota., które ograniczyłoby działalność do walki o stopniowe reformy w ramach istniejącego ustroju. LILAK, Syringa vulgaris, pospolicie zw. -»-bzem (niewłaściwie), ozdobny krzew z rodziny oliwkowatych; liście sercowate, piękne, pachnące kwiaty (białe lub fioletowe) zebrane w wiechy; powszechnie hodowany (u nas od pocz. XIX w.); pochodzi z Piw. Bałkańskiego. LI LA VATI -»-Bhaskara. LILIA, Lilium, bylina z rodziny -»-liliowatych; duże białe lub pomarańczowe kwiaty; wiele gatunków i odmian ozdobnych; lecznicze i trujące; 1. złotogłów (L. martagon), występuje w lasach liściastych, chroniona, tabl. XV; 1. wodna -»-grzybień biały. LILIEŃCRON Detlev von (1844—1909), poeta niem., czołowy przedstawiciel liryki naturalizmu; autobiograf, epos Poggfred, ballady, poezje o tematyce woj. i erotycznej. LILIENTHAL Otto (1848—96), niem. pionier lotnictwa, konstruktor szybowców; dokonał (od 1889) ok. 2000 lotów; zginął podczas prób na swoim szybowcu. Tabl. 77. LILIOWATE, Uliaceae, rodzina Jednoliśclennych, obejmuje rośliny dwuletnie i byliny o kwiatach trójkrotnych, owocach jagodach lub torebkach; rozmnażają się wegetatywnie przez kłącza lub cebule; zawierają substancje trujące i bakteriobójcze (fitoncydy); należą tu: cebula, czosnek, konwalia, lilia, tulipan, złoć, zimowit, szparag. LILIOWCE, Crinoidea, gromada w typie szkarłupni; zwykle głębinowe zwierzęta morskie, z reguły przytwierdzone do podłoża za pomocą łodyżki, na której szczycie znajduje się kielich o pięciu promienistych ramionach; nieliczne gatunki swobodnie pływają w wodach płytszych. LILIOWE, przełęcz w gl. grani Tatr, oddzielająca Tatry Zach. oa Wysokich (1952 m); łatwe dojście granią z Kasprowego Wierchu. LILIPUT, karzeł; rzeczy lub stworzenia o maleńkim kształcie (od nazwy krainy Liliput w Podróżach Guliwera J. Swifta). LILIUS Franciszek (ok. 1600—57), kompozytor poi. pochodzenia wł.; od 1630 kapelmistrz kapeli katedr, na Wawelu; wokalne dzieła rei. w stylu epoki (msze, motety i in.). LILLE [lii], m. w pn. Francji (Flandria); 194 600 mieszk. (1954); centrum pn. okręgu przem.; uniwersytet i in. szkoły wyższe; hutnictwo żelaza; produkcja parowozów, wagonów; przemysł lniarski, cbem.; węzeł komunikacyjny. LILLEHAMMER, m. w pd. Norwegii; 6500 mieszk. (1954); ośrodek turyst., uzdrowisko klimatyczne. LIMA, stoi. Peru nad Pacyfikiem; 926 400 mieszk. (1952); zabytki archit. kolonialnej; wyższe uczelnie (uniwersytet z 1551) i in. instytucje nauk.-kult.; przemysł lekki; kolej na Wyż. Peruwiańską; ważny węzeł lota.; port mor. w Callao (12 km od Limy). LIMAN, płytka zatoka morska; najczęściej odcięta mierzeją od otwartego morza, charakterystyczna dla zanurzających się wybrzeży; zatopione pizez morze, rozszerzone ujście rzek; nazwa stosowana na pn. wybrzeżu M. Czarnego i Azowskiego. LIMANOWA, m. pow., woj. krak., w Beskidzie Wyspowym; 4300 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu chem. i przetw.-roln. LIMANOWSKI: 1) Bolesław (1835—1935), historyk, jeden z najstarszych działaczy socialist, w Polsce} organizator 1881 stow, socialist. -«-Lud Polski w Genewie; 1892 jeden z twórców PPS; 1922—S5 senator z ramienia PPS; Historia Demokracji Polskiej; Historia Ruchu Społecznego; Patriotyzm a socjalizm; Socjologia; Pamiętniki; 2) Miecztslaw (1876—1948), geolog; krytyk i teoretyk teatr., współtwórca i kierownik literacki „Reduty". LIMBA -»-sosna. LIMBURG bracia: Pol, Herman i Hennequin (XV w.), niderl. iluminatorzy ksiąg na dworze księ- 496 cia Jana de Berry w Bourges; ilustracje do modlitewnika Très Riches Heures du duc de Berry z lat 1408—16. LIMBURGIA (fr Limbourg, flam. Limburg), dzielnica hist,, dawniej księstwo, tworzy odrębne prowincje w Holandii (2217 km*, 801100 mieszk. 1952, stoi. Maastricht) i Belgii (2407 km*. 517 000 mieszk. 1954, stoi. Hasselt); region roln.-hodowl.; kopalnie węgla kam.; przemysł: chem., metal., ceram. LIMBURGIT, .magmowa ciemna skała wylewna, zbliżona do bazaltu, lecz nie zawierająca skaleni. LIMERICK -»-Luimneach. LIMERYK [ang.], forma kunsztownie zbudowanego epigramatu o charakterze humoryst. i najczęściej absurdalnej treści, stworzona przez ang. poetę E. Leara (1812—88). LIMES SAXONIAE, LIMES SORABICUS -»wały graniczne. LIMFA -»-chłonka. LIM-FIORD, wąska cieśnina między M. Północnym a środk. częścią cieśniny Kattegat, przecina pn. część Płw. Jutlandzkiego (Dania); dł. 180 km; dostępny dla niewielkich statków. LIMFOCYTY [gr.], rodzaj krwinek białych (-»-leukocyty) wytwarzany przez węzły chłonne; chorobliwe zwiększenie liczby 1. — limfocytoza; chorobliwe zmniejszenie — limfopenia. LIMIT [łac.J, granica; 1. finansowy, górna granica wydatków ustalana przez instytucje nadrzędne dla jednostek planujących. LIMITA [łac.], w dawnej Polsce zawieszenie obrad sądowych lub sejmowych. L1MNIGRAF [gr.], przyrząd do automatycznego zapisu zmian poziomu wód; składa się z pływaka połączonego systemem dźwigni i kół zębatych ze wskazówką, która rysuje linię na papierze osadzonym na obracającym się bębnie. LIMNOLOGIA B. Limanowski [gr.l, część hydrologii, nauka zajmująca sie badaniem fizycznych, morfologiczno-geologicznych, batymetrycznych i biologicznych właściwości jezior. LIMOGES [limo:ż], m. w środk. Francji (Limousin); 106 000 mieszk. (1954); muzeum ceramiki artyst.; fabr. porcelany, obuwia; wielki ośrodek handlu mięsem. LIMONEN, dwupenten — związek org. należący do grupy terpenów; występuje w rożnych olejkach, np. kminkowym; ciecz o przyjemnym, cytrynowym zapachu. LIMONIT, żelaziak brunatny — minerał barwy żółtawobrunatnej; uwodniony tlenek żelaza o zmiennej zawartości wody; rozpowszechniona i ważna ruda żel. (35—55*/»); nagromadzeniem ziemisto-gąbczastego 1. są rudy: darniowa (łąkowa), bagienna i jeziorna. LIMOSIN [limozę], rodzina emalierów fr.: Franęois, Jean, Josepb, Martin, Leonard II i najsłynniejszy Leonard I (1505—ok. 75), emalier król.; taca z Festynem bogów, puchar z Walką centaurów z Lapitami. LIMOUSIN [limuzg], kraina hist. w środk. Francji; wyżyna; pastwiska, hodowla bydła rog.; wywóz mięsa; gł. m. Limoges. LIMPOPO, rz. w Afryce Pd.; dł. 1600 km, dorzecze 400 000 km*; uchodzi do Oc. Indyjskiego; liczne katarakty i wodospady; w porze deszczowej żeglowna 380 km. LIMUZYNA [fr.], samochód osobowy, o zamkniętym nadwoziu ze stałym dachem. LIN, Tinca tinca, ryba z rodziny karpiowatych; spokojne wody o dnie mulistym Europy i Syberii; dł. do 45 cm; pospolity, hodowany w stawach; mięso cenione. LINA, cięgno splecione z nitek lub sznurów bawełnianych, konopnych lub tp. (1. włókiennicza) lub z drutów stalowych 0- stalowa). LINARES, m. w pd. Hiszpanii (Andaluzja); 54 300 mieszk. (1954); kopalnie ołowiu; wyroby metal.; produkcja barwników; ważny węzeł kolejowy. LINCOLN [lyńkon] Abraham (1809—65), prezydent St Zj. Am. Pn. od 1861; syn robotnika roln., marynarz, wojskowy, adwokat; prowadził wojnę tzw. secesyjną ze stanami pd. o zniesienie niewolnictwa; po ponownym wyborze na A. Lincoln  ŁĄCZNOŚĆ Tablica 49 10 . ' 11 1 — Nowoczesny aparat telefoniczny abonencki z tarczą numerową, 2 — Wnętrze abonenckiego aparatu teleionicznego. 3 — Układanie kabla telefonicznego, 4 — Słupowa skrzynka rozdzie}cza. s — Urządzenie do zdalnego bezpośredniego wybierania numerów telefonicznych na linii Wrocław—Warszawa. 6 — Bezpośrednie wybieranie numerów warszawskich przez telefonistki we Wrocławiu iS) 7 — Dalekopisy telegraficzne. *— Centrala rozmów telefonicznych międzymiastowych. 9 — Odbiór telefonogramow, 10 — Nadawanie radiotelegramów. 11 — Stacja radiotelegraficzna odbiorcza.  9 10 1 — Ogólny widok wielkiego pieca, 2 — Spust surówki z pieca martenowskiego do kadzi. ? — Rozlewanie surówki z kadzi do wlewnic, 4 — Odlewanie przedmiotów metalowych w formach odlewniczych, 5 — Zespól wanien elektrolitycznych do otrzymywania aluminium. 6 — Walcownia. 7 — Kucie za pomocą młota parowego, 8 — Struganie, 9 — Frezowanie. 10 — Transport wewnętrzny gotowych wyrobów. Tablica 50 TECHNOLOGIA METALI LIPIŃSKI S. B. Linde 497 prezydenta zamordowany; uważany w St. Zj. za symbol demokracji amerykańskiej. LINCOLN [lyńken]: 1) hrabstwo w W. Brytanii (wsch. Anglia) u wybrzeży M. Północnego; 6898 km2; w pn. części Niziny Angielskiej rejon pobagienny (osuszony); pastwiska 86°/» og. pow.; hodowla bydła rog., koni, owiec; uprawa zbóż; wydobycie rud. żel.; drobny przemysł przetwórczy; gl. m.: Boston, Great Grimsfey; 2) stoi. hrabstwa L.; 69 400 mieszk. (1951); przemysł rolno-spoż., maszyn., elektrotechn. LINDBERGH [lyndborg] Charles Augustus (ur. 1902), lotnik amer.; 1927 pierwszy przeleciał Atlantyk pn. (N. Jork — Paryż, 5809 km bez lądowania, w ciągu 33>/s godz.) samotnie na jednosilnikowym samolocie lądowym. LINDBLAD Bertil (ur. 1895). astronom szwedz., współtwórca dynamiki układów gwiazdowych. LINDE: 1) Samuel Bocumil (1771—1847), filolog, slownikarz poi.; jeden z organizatorów uniwersytetu i biblioteki uniw. w Warszawie; 6-tomowy Słownik języka polskiego (1807—14, wyd. III 1951), Prawidła etymologii, Autobiografia; 2) Carl von (1842—1934), niem. inżynier-fizyk, konstruktor „aparatu Lindego“ do skraplania gazów. LINDEMANN Ferdinand (1852—1939), matematyk niem., udowodnił, że n jest liczbą przestępną, a tym samym wykazał nierozwiązalność problemu kwadratury koła. LINDLEY [lyndly] William (1808—1900), inżynier ang., twórca planów i budowniczy wodociągów i kanalizacji w Warszawie. LINEARYZM [łac.]: 1) sposób malowania polegający na podkreśleniu rysunku, ostrych konturów i linii; linearny, określenie używane jako przeciwstawienie terminów malarski i plastyczny; 2) muz. -♦polifonia. LINGWISTYKA -♦językoznawstwo. LINIA [lac.], jednowymiarowy twór geom. w przestrzeni lub na płaszczyźnie, utworzony przez poruszający się punkt: 1. regulacyjna, dawniej 1. odgraniczająca w planie urbanist. ulice od przylegających terenów, obecnie — 1. odgraniczająca tereny 0 różnym użytkowaniu; 1. oddziałowa, dukt — bezdrzewny pas w lesie, biegnący w 1. prostej, szer. 4—6 m; stanowi granicę podziału admin. lasu, zabezpiecza przed rozszerzaniem się pożarów, szkodników itp.; 1. komunikacyjna, regularne połączenie między dwoma krańcowymi stacjami lub portami (1. kolejowe, lotnicze, żeglugowe); 1. elektryczna (elektroenergetyczna lub telekomunikacyjna), zespół torów złożonych z przewodów zawieszonych na słupach (1. e. napowietrzna) lub znajdujących się w kablu (1. e. kablowa) wraz z niezbędnymi akcesoriami, jak izolatory, haki, opancerzenie kabla itp.; 1. wodna, linia wyznaczona przez płaszczyznę spokojnej wody na kadłubie statku; rozróżniamy 1. w. balastowe, bezladunkowe, konstrukcyjne, ładunkowe, pełnoładunkowe; 1. hodowlana, zwierzęta pochodzące od wspólnego, niezbyt odległego przodka (samca lub samicy), odznaczającego się zwykle cechami b. korzystnymi dla hodowli. „LINIA“, organ awangardowej grupy poet. nawiązującej do tradycji „Zwrotnicy“; Kraków 1931—33; red. Jalu Kurek. LINIA BOCZNA, 1. naboczna — swoisty narząd zmysłu u ryb kręgoustych oraz u płazów wodnych; najprawdopodobniej sygnalizujący o zmianach ciśnienia i prądu wody; przebiega wzdłuż boków ciała 1 głowy. LINIENIE, linka — u ssaków sezonowa zmiana uwłosienia; występuje najczęściej 2 razy w roku (wiosna, jesień); stąd 2 rodzaje uwłosienia — letnie i zimowe, różniące się gęstością i rodzajem włosów, a często również barwą; u owadów zrzucanie oskórka przez gąsienice (larwy), umożliwia dalszy rozwój. LINIJKA, konny pojazd czterokołowy, na którym siedzi się okrakiem. LINIMENTA [łac.], mazidla — ciekłe lub półciekłe mieszaniny tłuszczów, olejów, mydeł itp., rozpuszczonych w spirytusie łub zemulgowanych w cieczach wodnych, przeznaczone wyłącznie do użytku zewn. (do nacieramy. LINKOPING [linczipping], m. przemysł, w środk. C. Linné Szwecji; 61 000 mieszk. (1955); rom.-got. katedra i zamek z XIII w.; przemysł maszyn, (łożyska toczne, samochody, samoloty, lokomotywy). LINNÉ Carl von, Linneusz (1707—78), przyrodnik szwedz.; twórca nowocz., binominalnego systemu oznaczania roślin i zwierząt, w którym każdemu gatunkowi odpowiadają 2 nazwy łac.: rodzajowa i gatunkowa (np. brzoza karłowata — Betula nana); opracował najbardziej kompletny sztuczny system świata rośl. i zwierz.; gatunki uznawał za stałe, niezmienne. LINOLEUM, gruba tkanina jutowa pokryta warstwą oleju lnianego z domieszką żywicy (np. kalafonii), mielonego Korka i barwnika (drogą ogrzania i sprasowania); materiał nieprzemakalny, służy do wykładania podłóg. LINOLOWY KWAS, wyższy kwas nienasycony, występujący w postaci glicerydów w olejach schnących (lnianym, konopnym, makowym); ciecz jasnożólta; wskutek utleniania się na powietrzu żywiczeje. LINON [fr.], cienkie płótno bawełniane. LINORYT: 1) technika graf. polegająca na wycinaniu na linoleum tła rysunku, powlekaniu farbą pozostałych części wypukłych i odbijaniu go na papierze; stosowany od końca XIX w.; 2) oabitka wykonana tą techniką. LINOTYP -♦drukarskie maszyny. LINZ, m. w Austrii, stoi. Austrii Górnej; 185 700 mieszk. (1955); elektrownia wodna; duża huta żel.; przemysł: maszyn., chem., włókien.; ważny port na Dunaju. LIOŃSKA ZATOKA, część M. Śródziemnego u pd. wybrzeża Francji; ujście Rodanu; port Marsylia. LIOTARD [liotą:r] Jean Étienne (1702—89), malarz szwajc. (pastelista) i sztycharz, miniaturzysta i emalier. LIPA, Tilia, drzewo z rodziny lipowatych, rzędu wiązkowców; gęsta szeroka korona, pojedyncze liście i miododajne kwiaty o silnvm zapachu zebrane w baldachogrona; drewno miękkie; u nas dwa gat., oba lecznicze; uprawiana, w lasach liściastych występuje rzadko. LIPANY, m. w Czechosłowacji, środk. Czechy; 1434 bitwa między wojskami taborytów i utrakwistów; klęska taborytów poprzedziła porozumienie utrakwistów z cesarzem Zygmuntem. LIP ARYJSKIE WYSPY, grupa (7 większych i 10 mniejszych) wulkanicznych wysp na M. Tyrreńskim na pn. od Sycylii; 117 km2, ok. 20 000 mieszk.; należą do Włoch; czynny wulkan Stromboli; gł. wyspa Lipari z portem Lipari; uprawa oliwek, fig i winnej latorośli, hodowla; wydobycie siarki. LIPARYT -♦trachit (kwarcowy). LIPAWA (łot. Liepaja), nie zamarzający port bałtycki w Łot. SRR; 57 000 mieszk. (1940); przemysł: hutn., maszyn., drzewny, zapałcz., rybny. LIPAZY, enzymy rozkładające estry kwasów org. z alkoholami, przede wszystkim — tłuszcze. LIPCE, w., pow. skierniewicki, woj. łódź., na Wysoczyźnie Rawskiej; 170 mieszk. (1956); miejsce akcji Chłopów W. Reymonta. LIPIANY, m., pow. pyrzycki, woj. szczec., nad Jez. Lipiańskim; 4300 mieszk. (1956); drobny przemysł rolno-spoż.; fragmenty murów miejsk.; nad jez. kąpięlisko. LIPIDY, lipoidy — związki org. podobne do tłuszczów; występują w tkankach zwierz, i rośl.; odgrywają dużą rolę w procesach odżywiania i rozmnażania komórek. LIPIECK, m. obw. w eur. części Ros. FSRR; 123 000 mieszk. (1956); huta; fabryka traktorów, żelazostopów, kaloryferów; w pobliżu wydobycie rudy żel.; zdrojowisko (źródła żelaziste, borowiny). LIPIEŃ, Thymalus thymalus, ryba "z rodziny łososiowatych; Europa; pospolity u nas w czystych i zimnych wodach bieżących; di. do 50 cm, wyjada ikrę łososi i pstrągów; mięso cernone. LIPIŃSKI: 1) Józef (1764—1828), pedagog, poeta i tłumacz; sekretarz gen. Komisji Edukacyjnej; członek Tow. Iksów; Firlej i Halina, O edukacji publicznej..., Ody, Bajki, Bukoliki Wergiliusza; 2) Karol (1790—1881), skrzypek — wirtuoz rywalizujący z Paganinim, kompozytor; koncerty i inne utwory skrzypcowe; 3) Edward (ur. 1888), ekonomista, prot. Uniw. Warsz. i SGPiS, założyciel i dyr. (1927—39) 32 Mała Enc. Powsz. PWN  LIPKA POKOJOWA Instytutu Badania Koniunktur i Cen, członek PAN; Poglądy ekonomiczne Mikołaja Kopernika, Studia nad historia polskiej myśli ekonomicznej; 4) Wacław (1896— 1949), historyk wojskowości i publicysta; w I wojnie świat, w Legionach, w okresie okupacji w konspiracyjnym piłsudczykowskim ,,Konwencie organizacji niepodległościowych“; po wyzwoleniu sądzony za nielegalną działalność; Źródła do historii najnowszej wojskowości Polski, Walka zbrojna o niepodległość Polski; 5) Eryk (ur. 1908), karykaturzysta, grafik, scenograf, plakacista. LIPKA POKOJOWA -Sparmania. LIPNO, m. pow., woj. bydg., nad Lipnianką; 2500 mieszk. (1956); przemysł metal, i przetw.rolny; zabytkowy rynek. LIPOIDY -lipidy. L1PPI: 1) Fra Filippo (1406—69), wczesnorenesans. malarz wl.; obrazy rei.: Madonna ze świętymi, KoroLira cja Matki Boskiej, Zwiastowanie, Salome, freski w katedrach Florencji, Prato, Spoleto; 2) Filipino (1457—1504), syn poprzedniego, malarz wl., uczeń Botticellego; freski i obrazy rei.; Pokłon Trzech Króli. LIPPMAN [lypman] Walter (ur. 1889), dziennikarz i pisarz araer., znany zwł. z artykułów wstępnych w „New York Herald Tribune“; Public Opinion (Opinia publiczna), The Method of Freedom (Metoda wolności). LIPSK (Leipzig), m. w NRD (okręg L.) nad Elsterą; 614 000 mieszk. (1955); uniwersytet z 1409, akad. handl., sztuk piast, i in.; duży przemysł: poligraf., maszyn (drukarskie, roln.), włókien., futrzarski, chem., clektrotechn.; wielki ośrodek handl. (targi międzynar.); ważny węzeł kol. — 1813 „bitwa narodów“; klęska zadana Napoleonowi przez wojska austr., prus. i ros.; spowodowała odwrót armii napoi, poza Ren i załamanie się hegemonii fr. w Europie; w bitwie pod L. zginął książę Józef Poniatowski. LIPSKI: 1) Jan Karol (1690—1746), biskup, podkanclerzy kor.; w broszurze Wolność polska rozmową Polaka z Francuzem roztrząśniona potępił liberum veto i wolną elekcję; 2) Józef (1894—1958), dyplomata, 1933— 39 	ambasador w Berlinie, następnie na emigracji. LIPTOWSKA KOTLINA oddziela Tatry Wysokie (na pn.) od Niżnich Tatr (na pd.), przecięta wzdłuż przez górny i środk. bieg Wagu. LIR, nazwa jednostek monetarnych: Turcji i Wioch; —monetarne jednostki (zest.). LIRA [gr.J: 1) muz. starogr. instrument w kształcie podkowy z kilkoma strunami, które szarpano palcami; popularny w XVI—XVIII w. instrument smyczk. w kilku odmianach; 1. korbowa, dawny instrument smyczk., w którym struny pocierało włosie owinięte na kole poruszanym korbą; 2) astr. —Lyra.' LIROGON, Menura, ptak z rzędu wróblowatych; wyglądem przypomina kuraki; lasy Australii; dl. samca ok. 70 cm + 70 cm wspaniały ogon w kształcie liry; naziemne; latają słabo; w okresie godowym tokują. LIRYKA [gr.], rodzaj lit. (obok epiki i dramatu), obejmujący przede wszystkim utwory wiersz, (pieśni, ody, hymny, elegie, sonety i in); jej istotę stanowi wyrażanie uczuć i przeżyć osobistych, np. 1. patriotyczna, miłosna, refleksyjna ; nazwa pochodzi od liry (lutni), prży której wtórze śpiewano pieśni w Grecji starożytnej. LIS, Vulpes vulpes, ssak _ . _ z rodziny psów; lasy Eu- Lirogon razji i Amer. Pn.; dl. ciała 70—90 cm + 45 cm puszysty ogon; żywi się drobnymi gryzoniami, także Łagodami, owocami, poluje na zające, króliki i ptaki; ;opie nory; czarne i in. odmiany hodowane na futra (np. lis srebrzysty); 1. japoński —jenot, 1. niebieski —piesiec. Tabl. 36. LISI OGON —wyczyniec. LISKA, lisiczka — pieprznik. L1SKE Ksawery (1838—91), historyk poi., prof, i 1879 rektor Uniw. Lw., wydawca źródeł hist., jeden z założycieli (1886) Pol. Towarzystwa Hist, i „Kwartalnika Historycznego“; Studia z dziejów XVI w.; Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzplitej Polskiej. LISKÓW, w., pow. kaliski, woj. pozn.; 1100 mieszk. 498 (1956); mleczarnia i cegielnia; w. znana z organizacji spółdzielczych i kulturalnych (—ks. Bliziński). LIS-KULA Leopold (1896—1919), pułkownik, w I wojnie świat, w Legionach, 1918 działacz POW na Ukrainie, zginął na froncie. LISOWCZYCY, poi. najemne oddziały lekkiej jazdy zorganizowane w początkach XVII w. przez Aleksandra Lisowskiego; brały udział w wojnie moskiewskiej 1609—18; walczyły przeciw Turkom i w wojnie 30-letniej po stronie katolickiej. LISPESZENTADORJAN, miejscowość w pd.-zach. Węgrzech; w pobliżu złoża ropy naft. i gazu ziemn.; gazociągi do Budapesztu. LISSA Zofia (ur. 1908), muzykolog, prof. Uniw. Warsz.; studia z teorii i estetyki muzyki. LISSA -Vis. LISSAGARAY [lisagarę] Prosper Olivier (1839— 1901), publicysta fr.; brał udział w walkach Komuny Paryskiej; Historia Komuny Paryskiej 1871 r. LISSAJOUS [lisazy] LINIE, fiz. linie o rozmaitych kształtach zakreślane przez punkt biorący udział w dwóch jednoczesnych prostopadłych —drganiach harmonicznych; ich kształt zależy od okresów i faz obu drgań. LIST Friedrich (1789— 1846), ekonomista niem., jeden z twórców tzw. szkoły hist. w ekonomii; głosił idee nacjonalizmu ekonom, i zwalczał liberalizm, Das nationale System der politischen Oekonomie (Narodowy system ekonomii politycznej). LISTA CYWILNA, wydatki w budżecie państw, na uposażenie głowy pańS 	\lSTER: 1) [lysto] Joseph Sir (1827—1912); chirurg ang., wprowadził J. Lister antyseptykę do chirurgii; 2) [IJster] Enrique (ur. 1907), generał, dowódca republ. armii hiszpańskiej, od 1937 członek KC, od 1946 członek Biura Politycznego KC KP Hiszpanii. LIST MAJESTATYCZNY, edykt wydany 1609 przez cesarza Rudolfa II; zapewniał szlachcie i wolnym miastom Czech, Łużyc i Śląska swobodę wyznania luterańskiego. LISTOWNICA, Laminaria, brunatnica (glon) mórz północnych przypominająca wielki liść ogonkowy; przytwierdzona do podłoża częścią plechy w kształcie przylgi (chwytniki). LISTO WSKI Anatol (ur. 1904), agrobiolog, członek koresp. PAN, prof. SGGW; prace z zakresu hodowli roślin i fizjologii. LIST PRZEWOZOWY, dowód zawarcia umowy o przewóz towarów. LISTWA, sortyment tarcicy; 1. mrozowa, podłużna narośl na pniu drzewa, spowodowana powtarzającym się przez szereg lat pękaniem wskutek silnych mrozów. LISTY UWIERZYTELNIAJĄCE, pismo głowy państwa stwierdzające, iż osoba wręczająca je mianowana została przedstawicielem dyplomatycznym. LIST ZASTAWNY, papier wartościowy, wypuszczany w obieg przez banki hipoteczne, spółki kredytowe ziemskie itp. przy udzielaniu pożyczek pod zastaw nieruchomości; daje prawo do otrzymania określonegostałego dochodu w postaci procentu. LIST ŻELAZNY, glejt [niem.] —w średniowieczu list bezpieczeństwa zapewniający posiadaczowi bezpieczny przejazd lub przebywanie na danym terenie; później 1. 	ż. zapewniał przestępcy ochronę przed pościgiem i aresztowaniem; w procedurze sądowej oznacza zezwolenie pod określonymi warunkami na przebywanie oskarżonego na wolności do czasu wydania wyroku. LISWARTA, 1. dopływ Warty; dł. 88 km, dorzecze 1547 km2, źródła pod Lublińcem. LI SYN-MAN (Syngman Rhee) (ur. 1874), polityk koreański, wielki obszarnik, od 1904 na emigracji w USA, od 1948 prezydent Pd. Korei; popierany przez rząd USA współorganizator interwencji zbrojnej państw obcych w wojnie 1950—53 z Koreą Pn. Listownica  499 LISZAJ, med. popularna nazwa ograniczonych wykwitów skórnych różnego pochodzenia. LISZAJEC, impetigo — zakaźna choroba skórna, występująca przeważnie u dzieci w postaci rumieniowych wykwitów na twarzy, pokrywających się żółtawym strupem; łatwo przenosi się na otoczenie. LISZKA -►gąsienica. LITORALNY L1TAWOR (?—1291), książę litew.; ojciec Witenesa i Gedymina; walczył z Krzyżakami; jeden z bohaterów Grażyny A. Mickiewicza. LITERA [lac.], graficzny symbol głoski. LITERATURA [lac.], w znaczeniu ogólnym piśmiennictwo, ogół twórczości piśmienniczej danego narodu; w znaczeniu szczegółowym literatura piękna: LISZKI [nazwa staroprus.], osady roln.-handl. w Pru- poezja, proza artyst. i dramat.;"!, ludowa, różnosacli krzyżackich, nie posiadające prawa miejskiego, rodne utw'ory lit. (pieśni, baśnie, podania, legendy, LISZT: I) [list] Ferenc (18J.1—86), węg. kompozy- widowiska), powstałe wśród niewykształconych warstw tor, pianista, dyrygent i publicysta okresu ncoroman- społeczeństwa, nie utrwalone zazwyczaj w piśmie tyzmu; jeden z najbardziej wszechstronnych muzyków XLX w. ; w muzyce orkiestr, kontynuator idei piogramowości H. Bcrlioza, twórca poematu symfon. (Mazepa, Tasso, Les préludes) i symfonii program, z chórami (Dantejska, Faustowska); nowator w harmonice i instrumentacji; jako pianista twórca nowocz. wirtuozowskiego stylu gry; kompozycje fortep. o wirtuoz. fakturze (koncerty, sonaty, cykle utworów program., etiud, rapsodie węg., transkrypcje pieśni Schuberta, Schumanna, Chopina i in.), organowe, oratoria (Chrystus, Św. Elżbieta), msze i in. utwory rei. oraz pieśni solowe i chóralne; Ferenc Liszt żyjące w pamięci i ustnej tradycji ludu. Tab. najwybitniejszych dzieł literatury obcej, s. 500—502. LITERNICTWO, dział sztuki graficznej obejmujący projektowanie (kreślenie) i stosowanie kroju liter. Zob. też drukarskie pisma. LITEWSKA LITERATURA, datuje się od XVI w. Pierwsze zabytki mają charakter rei., pierwsze dzieło drukowane (1547) to przekład katechizmu, dokonany przez M. Maivydasa. W XVII i XVIII w. przeważa literatura rei. Właściwym twórcą 1. 1. jest K. Duonelaitis, pierwszym wybitnym lirykiem A. Strasdas. Pieśni lud. (dainy) zaczęto gromadzić od poł. XIX w., w drugiej połowie XIX w. rozwinęła się mimo carskiego ucisku, literatura realist., poruszająca przede wszystkim zagadnienia wsi (A. Baranauskas, J. 2emaitó). Na przełomie XIX i XX w. wzrosły tendencje r.acjonalist. Do tradycji realist. nawiązują: liryk K. 	Gira, powieściopisarz i dramaturg A. Vienuolis, którzy w litew. literaturze radź. zdobyli trwałą pozycję. Do młodszego pokolenia należą: A. Venclova i S. Neris. LITEWSKA SZTUKA. Najstarsze zabytki monument, budownictwa na terenie litew. SRR pochodzą z XIV— XV w. (zamki w Trokach, Wilnie, Kownie). Sztuka 2) Franz von (1851—1919), prawnik niem., przedsta- XVI — I pol. XIX w., z której najbardziej kwitły wiciel -►socjologicznej szkoły prawa karnego, jeden z założycieli Międzynar. Zrzeszenia Prawa Karnego. LIŚCIEC, Phylium, duży, tropikalny owad z rzędu -►straszyków; kształt i barwa ciała przypominają liście drzew. LIŚCIENIE, część zarodka w nasieniu, jego pierwsze liście; u niektórych roślin 1. zawierają zapasy pokarmowe dla rozwijającego się kiełka; nasienie może zawierać 1 liścień (rośl. jednoliścienne), 2 (rośl. dwuliścienne) lub (rzadko) kilka (np. sosna). LIŚCIONOGI, Phyllopoda, przestarzały termin stosowany bądź jako synonim wszystkich skrzelonogów, bądź z wyłączeniem wioślarek. LIŚCIOZWÓJ, zwijanie się liści dolną stroną na zewnątTz; występuje wskutek zaatakowania niektórych roślin uprawnych, np robo twórcze. LIŚĆ, organ asymilacji dwutlenku węgla (CO2) barokowa i klasycystyczna, należy do poi. obszaru artyst. (-►polska sztuka); natomiast ludowa sztuka litewska ma charakter rodzimy (tkaniny, ceramika). Narodowa 1. sz. rozwija się od II poł. XIX w., zwłaszcza malarstwo, którego najwybitniejszym przedstawicielem był symbolista M. Czurlonis (1875—1911). Z chwilą wejścia Litwy w skład ZSRR w 1940 r. rozwija się tu sztuka socjalist. realizmu (rzeźbiarze I. Mikenas i P. Aleksandrovićius, malarze W. Dilka i A. Zmudzinavićius). LITEWSKI JĘZYK, jeden z języków rodziny bałtyckiej; pierwsze zabytki piśmiennicze pochodzą z XVI w.; jednolity 1. j. literacki zaczął się tworzyć dopiero w XIX w. LITHOTHAMNION, krasnorost, którego wapienne szczątki nagromadzone w dużej ilości wytworzyły pokłady wapienia (wapień litotamniowy). LITKUP [niem.], dawny zwyczaj utwierdzania umów poczęstunkiem przy świadkach, co czyniło umowę nieodwołalną. LITOGRAFIA [gr.]: 1) technika graficzna polegaziemniaka, przez wirusy cno- jąca na wykonaniu rysunku tłustą kredką lub tuszem na wygładzonym kamieniu litogr., zakwaszeniu kamienia w celu uodpornienia niczarysowanych partii iirzed chwytaniem farby i następnie odbijaniu (powieaniu) rysunku na papierze; stosowana od końca XVIII w.; 2) odbitka uzyskana tą techniką. Zob. też druk. LITOPON, mieszanina siarczku cynku i siarczanu baru; biały pigment; stosowany do farb olejnych i jako napełniacz w produkcji gumy, ceraty, i mas plastycznych. LITORALNY [łac.], przybrzeżny pas dna Liściec i wymiany gazowo-wodnei pomiędzy rośliną a atmosferą; 1. pojedynczy składa się z blaszki liściowej i ogonka; brzeg blaszki może być różnie ukształtowany: cały, falisty, pilkowany, podwójnie piłkowany, ząbkowany, podwójnie ząbkowany, karbowany, orzęsiony, kolczasty; 1. złożone — na jednym ogonku są osadzone oddzielne listki (np. u robinii, kasztanowca, koniczyny); 1. zmienione (zmetamorfizowane) — łuskowate (np. okrywające pączki), obronne skiego od zasięgu maksymalnego przypływu do nieco (np. kolce u kaktusów), czepne (wąsy u grochu), chwytne (liście rośiin owadożernych). LIT Li, lithium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 3; metal alkaliczny; najlżejsze ciało stałe; związki litu występują dość rzadko w przyrodzie; metaliczny 1. używany jest jako dodatek do stopów, sole znajdują zastosowanie w medycynie, pirotechnice. LI T’AI-PO, lub Li Po (699—762), poeta chiński, liryk, znany zwłaszcza z opisów krajobrazu, piewca radości życia. LITANIA [gr.], modlitwa kat. składająca się z następujących po sobie wezwań do Matki Boskiej, Jezusa lub poszczególnych świe tych; teksty 1. byty też przed miotem kompozycji muz. (np. Litanie ostrobramskie S. Moniuszki). Liść: 1 — igiełkowaty (sosna), 2 — eliptyczny (świdośliwka), 3 — jajowaty (czernica), 4 — odwrotnie jajowaty (olsza czarna), 5 — klinowaty (miłorząb), 6 — kolisty (wierzba zielna), 7 — nerkowaty (kopytnik), 8 — oszczepowaty (szczaw polny), 9 — sercowaty (lilak), 10 — strzalkowaty (strzałka wodna), 11 — tarczowaty (ślaz, czyli malwa), 12 — łopatkowaty (złocień właściwy), 13 — lancetowaty (oleander) 32* LITERATURA Najwybitniejsze i najbardziej znane dzieła literatury obcej 500 Autor Tytuł Literatura Data powstania utworu Autor Tytuł Literatura Homer Iliada i Ody- ok. 800 p.n.e Szekspir Makbet ang. Hezjod seja gr. Cervantes Don Kichot hiszp. Prace i dnie gr. ok. 600 „ Tirso de Molina Don Gil w zleEzop Kalidasa Bajki Siakunłala gr. ind. VI w. „ V w. lonych spodhiszp. hiszp. Herodot Historia gr. V w. Lope de Vega Aischylos Oresteja (I-III) gr. V w. „ Calderon Eurypides Medea gr. V w. hiszp. Sofokles Antygona gr. V w. „ Pascal Myśli Arystofanes Żaby gr. V w. „ Molière Świętoszek fr. Platon Uczta gr. IV w. „ La RochefauTucydydes Wojna pelopo- cault Maksymy fr. Ksenofont neska Anabasis gr. gr. IV w. IV w. Milton La Fontaine Raj utracony Bajki ang. fr. Wergiliusz Eneida rzym. 29—19 Boileau Sztuka poeHoracy Ody rzym. 30—23 p.n.e. tycka fr Plutarch Moralia gr. pocz. II w. Racine Fedra fr Cezar O wojnie galI w. p.n.e. La Bruyère Charaktery fr. Tacyt lickiej rzym. Lesage Diabeł kulawy fr. Historia rzym. pocz. II w. Defoe Robinson CruOwidiusz Metamorfozy rzym. I/I w. zoe ang. fr. Liwiusz Historia rzym. I/I w. Montesquieu Listy perskie Juwenalis Satyry rzym. 1. poi. II w. Swift Podróże GuliApuiejusz Zloty osioł rzym. poi. II w. wera ang. fr. Plautus Rycerz Samo- Prévost Manon Lescaut chwal rzym. III w. p.n.e. Richardson Clarissa ang. ang. wł. fr. Augustyn św. Ramajana Wyznania Mahabharata ind. tac. ind. IVpne—II w. IV w. V w. Fielding Goldoni Voltaire Tom Jones Oberżystka Kandyd Firdusi Szeh-Nameh pers. X w. Macpherson Pieśni Osjana ang. — Pieśń o Ro- Rousseau Nowa Heloiza fr. landzie fr. ok. 1100 Coldsmith Pleban z WaChretien Trystan i Izolfr. XII w. Lcssing kefield Minna von ang. Parcecal Barnhelm niem. de Troyes fr. XII w. Sterne Podróż senty— Roman de Re- mentalna ang. nart fr. XII—XIII w Diderot Kubuś fatalista — Słowo o pułku i jego pan fr. Igora ros. XII w. Goethe Cierpienia — Pieśń o Nibe- młodego lungach niem. XII—XIII w. Wertliera niem. — Sagi islandzkie skand. XIII w. Beaumarchais Cyrulik sewil— Roman de la ski fr. Saadi Rosę fr. XIII w. Schiller Zbójcy niem. Culistan pers. 1258 Jakub de Złota Legenda Choderlos Niebezpieczne Vorágine wl. 1255—66 de Laclos związki fr. Wolfram von Eschenbach Parzical niem. XIII w. Schiller Châteaubriand Intryga i miłość Rene niem. fr. — Pieśń o Cydzie fr. XIII w. Faust I-II Boccaccio Dekameron wł. 1348—53 Krylow Bajki Hafiz Dywan pers. XIV w. Kleist Rozbity dzban niem. Chaucer Opowieści Byron Wędrówki Kanterberyj- Childe-Harolskie ang. XIV w. da ang. Dante Boska Komęwł. Hoffmann Diabelskie Petrarka dia XIV w. eliksiry Księga Pieśni Wielki Tesla- wł. XIV w. Constant Adolf fr. Villon fr. Byron Don Juan ang. ment 1461 Scott Ivanhoe ang. — Tysiąc i jedna XV w. Shelley Prometeusz Rojas noc pers. wyzwolony ang. Celestyna hiszp. 1499 Lamartine Rozmyślania fr. Erazm z RotPochwala glu- Puszkin Eugeniusz terdamu hol. 1509 Oniegin ros. Macchiavelli poty Gribojedow Mądremu Książę wł. 1513 biada ros. Morus Utopia ang. 1516 Merimée Teatr Klary Ariosto Orland Szalony wł. 1516—32 Gazul fr. Rabelais Cargantua fr. Cooper Ostatni Mohii Pantagruel 1534—53 kanin amer. — Łazik z Tor- Manzoni Narzeczeni wł. Ronsard mesu hiszp. 1554 Hugo Cromwell fr. Ody fr. 1550 Heine Księga pieśni Cambes Luzjady hiszp. 1570 Lermontow Demon Tasso Jerozolima wy- 1575 Hugo Hernani fr. zwolona wł. Stendhal Czerwone Montaigne Próby fr. 1580—88 i czarne fr. Szekspir Romeo i Julia ang. 1595—97 Leopardi Pieśni wl. Szekspir Hamlet ang. 1600—01 Balzac Eugenia Crandet Szekspir Otello ang. 1604 fr. Data powstania utworu 1605-06 1605—15 1630 1632 1635 1658—62 1664 1665—76 1667 1668—94 1674 1677 1688 1707 1719 1721 1726 1731 1748 1749 1753 1759 1760 1761 1765 1767 1768 1773 1774 1775 1781 1782 1784 1802 1808—32 1809 1811 1812—18 1815 1816 1819—26 1819 1820 1820 1823—31 1823—24 1825 1826 1827—40 1827 1827 1829—41 1830 1830 1831—35 1833  501 LITERATURA Autor Tytuł Literatura Data powstania utworu Autor Tytuł Literatura Data powstania utworu Andersen Baśnie dun. 1835—72 Hamsun Głód norw. 1890 Balzac Ojciec Goriot fr. 1835 Lagerlöf Gósta Berling szwedz. 1891 Müsset Spowiedź dzit- Wilde Portret Doriacięcia wieku fr. 1838 na Graya ang. 1891 Gogol Rewizor ros. 1836 Hauptmann G. Tkacze niem. 1892 Dickens Klub Pickwicka ang. 1837 Maeterlinck Peleas i MeliBalzac Historia Ceza- sanda fr. 1892 ra Birolteau fr. 1837 France Gospoda pod Stendhal Pustelnia Par- królową Gęmeńska fr. 1839 sią Nóżką fr. 1893 Poe Groteski i ara- Kipling Księga dżungli ang. 1894 beski amer. 1840 Shaw Candida ang. 1895 Lermontow Bohater na- Wells Wojna światów ang. 1898 szych czasów ros. 1840 Pontoppidan Lykke Per du A. 1898—1904 Gogol Martwe dusze ros. 1842 Tołstoj L. ZmariwychDumas (ojciec) Trzej muszkie- wstanie ros. 1899 terowie fr. 1844 Conrad Lord Jim 1900 Thackeray Targowisko Mann T. Buddenbroopróżności ang. 1847—48 kowie niem. 1900 Dickens David Cooper- Shaw Cezar i Kleofield ang. 1849—50 potrą ang. 1900 Hawthorne Szkarłatna Sinclair Grzęzawisko amer. 1901 litera amer. 1850 Heijermans Nadzieja dun. 1901 Melville Moby Dick amer. 1851 Gorki Na dnie ros. 1902 Dumas (syn) Dama kamę- Rilke Księga obrazów niem. 1902 liowa fr. 1852 Rolland Jan Krzysztof fr. 1904—12 Beecher-Stowe Chata wuja Czechow Wiśniowy sad ros. 1904 Toma amer. 1852 Galsworthy Saga rodu Keller Zielony Hen- Forsytów ang. 1906—21 ryk szwajc. 1854 Gjellerup Pielgrzym KaOstrowski Bieda nie maniła 1906 hańbi ros. 1854 Andersen-Nexö Pelle zwycięzca dun. 1906—10 Gonczarow Oblomow ros. 1855 Gorki Matka 1907 Longfellow Hiawatha amer. 1855 London Martin Eden amer. 1909 Whitman Źdźbła trawy amer. 1855 Tagore Gitanjali hind. 1909 Baudelaire Kwiaty zła fr. 1857 Chesterton Niewinność Björnson Synnówe Sol- księdza bakken norw. 1857 Browna ang. 1911 Flaubert Pani Bovary fr. 1857 Papini Skończony Multatuli Max Havelaar hol. 1860 człowiek wl. 1912 Turgieniew Ojcowie Shaw Pigmalion ang. 1912 i dzieci ros. 1861 Proust W poszuklwaHugo 'Nędznicy fr. 1862 niu stracoRenan Życie Jezusa fr. 1863 neeo czasu fr. 1913—27 Tołstoj L. Wojna i pokój ros. 1865—69 Apollinaire Alkohole fr. 1913 Swinburne Atalanta ang. 1865 Gide Lochy WatyCarducci Hymn do sza- kanu fr. 1914 tana wl. 1865 Bunin Pan z San Dostojewski Zbrodnia i kara ros. 1866 Francisco ros. 1915 De Coster Dyl Sowizdrzał flam. 1867 Barbusse Ogień fr. 1916 Dostojewski Idiota ros. 1868 Blok Dwunastu ros. 1917 Zola Rodzina R ou- Undset Krystyna córka gon-Macquart fr. 1871—93 Ławr ansa norw. 1920—22 Rimbaud Statek pijany fr. 1871 Haâek Przygody doDaudet Tartarin z Ta- brego wojaka ras eon fr. 1872 Szwejka czes. 1920—23 Verne W 80 dni do- Pirandello Sześć postaci okolą świata fr. 1873 w poszukiwaJokäi Poruszymy niu autora wl. 1921 z posad zie- Tołstoj A. Droga przez mię wçg. 1873 mękę ros. 1921—41 Verlaine Romance bez Lewis Babbitt amer. 1922 słów fr. 1874 Joyce Ulysses ang. 1922 Mark Twain Przygody Tom- Eliot T. S. Ziemia jałowa ang. 1922 ka Sawyera amer. 1876 Martin du Gard Rodzina ThiTołstoj L. Anna Karenina ros. 1877 bault fr. 1922—40 Dostojewski Bracia Kara- Mann T. Czarodziejska mazow ros. 1879—80 góra niem. 1924 Ibsen Nora (Dom Unamuno Mgła hiszp. 1924 lalki) norw. 1879 Gorki Artamonow Jacobson Niels Lyhne dun. 1880 i synowie ros. 1925 Ibsen Upiory norw. 1881 Dos Passos Manhattan Verga Rodzina Mala- Transfer amer. 1925 voglia wl. 1881 Dreiser Tragedia ameFrance Zbrodnia Syl- rykańska amer. 1925 westra Bon- Kafka Proces austr. 1925 nard fr. 1881 Bernanos Pod słońcem Stevenson Wyspa skar- szatana fr. 1926 bów ang. 1882 Fadiejew Klęska ros. 1925—26 Nietzsche Tako rzecze Gladkow Cement ros. 1926 Zarathustra nicm. 1883—92 Hesse Wilk stepowy niem. 1927 Zola Germinal fr. 1885 Majakowski Dobrze1 ros. 1927 Maupassant Bel Ami fr. 1885 Zweig A. Spór o sierżanStrindberg Ojciec szwedz. 1887 ta Griszę niem. 1927  LITOSFERA 502 Autor Tytuł Literatura Data powstania utworu Autor Tytuł Literatura Data powstania utworu Remarque Na Zachodzie Mann H. Henryk IV niem. 1935—38 bez zmian niem. 1928 Faulkner Absałomie, Brecht Opera za trzy Absałomiel amer. 1936 grosze niem. 1928 Steinbeck Grona gniewu amer. 1939 Szołochow Cichy Don ros. 1928—40 Hemingway Komu bije Garcia Lorca Romance cy- dzwon amer. 1940 g ańskie hiszp. 1928 Erenburg Upadek Paryża ros. 1941 Huxley Kontrapunkt ang. 1928 Vercors Milczenie moGiraudoux Amfitrion 38 fr. 1929 rza fr. 1942 Tołstoj A. Piotr 1 ros. 1930-44 Sartre Drogi wolności fr. 1945—49 Buck Ziemia błogo- Mann T. Doktor Faussławiona amer. 1931 tus niem. 1947 Malraux Dota czlowie- Camus Dżuma fr. 1947 cza fr. 1933 Hemingway Stary człowiek Aragon Dzwony Bazy- i morze amer. 1952 lei fr. 1934 poniżej maksymalnego odpływu, tj. do dolnej granicy występowania dennych roślin zielonych. Zob. też abisalny. LITOSFERA [gr.], skorupa ziemska — sfera kamienna o grubości ok. 35—60 km zbudowana ze skał złożonych z minerałów; górna jej powierzchnia stanowi powierzchnię lądów i dno oceanów; tworzy kry -►sialu pływające w cięższej -►simie. L. jest gł. przeamiotem badań geol. Zob. też geosfery. LITÓWCE -»-potasowce. LITR (1), używana w praktyce jednostka objętości; 1. 	jest objętością, jaką zajmuje 1 kg wody czystej, nie zawierającej powietrza, przy największej jej gęstości (w temp. 3,98°), przy ciśnieniu atmosferycznym równym 1 Atm; 1. jest równy 1,000028 dcm*. LITROATMOSFERA, jednostka pracy używana w termodynamice; 1. fizyczna (techniczna) jest pracą wykonaną przez ciśnienie 1 atmosfery fizycznej (technicznej) przy zmianie objętości gazu o 1 1; 1. f. = 10,3331 kilogramometrów. LITTLE’A CHOROBA, porażenie obustronne kończyn przeważnie dolnych; trwały kurcz mięśni, ogólny niedorozwój; przyczyny; choroby przebyte w okresie życia płodowego. LITTLE ROCK [lytl rak], stoi. stanu Arkansas w USA; 102 000 mieszk.; wskutek oporu miejscowych władz — gubernatora stanu — dzieci murz. mimo uchwały Sądu Najwyższego uczęszczają do szkoły wspólnej pod eskortą wojsk federalnych USA. LITURGIA [gr.]: 1) w staroż. państwach gr. świadczenia zamożnych obywateli na rzecz ogółu nie objęte obowiązkiem prawnym, np. wyposażanie zawodników do igrzysk, urządzanie uroczystości publ.; 2) ściśle ustalony porządek nabożeństw i sposób odprawiania nabożeństw i obrzędów kościelnych. LITVINOV, m. w pn.-zach. Czechosłowacji; 24 300 mieszk. (1955); jeden z największych ośrodków przemysłu chem. w kraju, wykorzystujący węgiel brun. wydobywany w okolicy. LITWA, Litewska SRR, rep. związk. ZSRR, w eur. części pn.-zach., u wsch. wybrzeży Bałtyku; 65 200 km*, 2 700 000 mieszk. (1956); stoi. Wilno; nizina polodowcowa ze wzniesieniami: Pojezierze Wileńskie (do 258 m) i Źmudzkie (do 228 m); gł. rz. Niemen i Wilia; liczne jeziora (głównie na wschodzie); klimat umiark., kontynent.; lasy zajmują 21°/« og. pow. Ludność: Litwini 80%, Rosjanie (gł. w większych miastach), Polacy (na pd. wsch.); uprawa: zbóż (gł. żyta), ziemniaków, lnu, buraków cukr.; hodowla bydła rog., nierogacizny; wydobycie torfu; przemysł: rolno-spoż., włókien., maszyn., chem., drzewny, skupiony głównie w Wilnie, Kownie i Kłajpedzie. Historia: W XIII w. zjednoczona przez Mendoga w walce z drobnymi książętami oraz sąsiadami: Krzyżakami, Polską i Rusią; w ciągu XIV w. L. stawiała opór agresji krzyżackiej, a jednocześnie skupiała pod władzą swych książąt zach. i pd.-zach. ziemie ruskie (Białoruś i Ukrainę); powołanie w. księcia Litwy, Jagiełły, na tron Polski 1386 złączyło L. z Polską unią personalną, a od 1569 unią realną; odtąd Litwa dzieliła losy Polski; po rozbiorach dostała się Rosji; 1919 uzyskała niepodległość państwową; do 1940 rep. burż.-demokr.; spór z Polską o Wilno, które uzyskała 1939; 1923 uzyskała — 1939 utraciła Kłajpedę, odzyskała 1945; od 1940 w ZSRR jako rep. związkowa. LITWA ŚRODKOWA, nazwa obszaru (14 000 km*) wyodrębniona po zajęciu Wilna przez gen. Żeligowskiego 1920; w lutym 1922 uchwalą sejmu wileńskiego wcielona do państwa poi., czego nie uznał rząd Republiki Litewskiej. LITWINISZYN Jerzy (ur. 1914), prof. Akad. Góm.-Hutn. w Krakowie, członek koresp. PAN; specjalista w zakresie mechaniki stosowanej. LITWINOW Maksim M. (1876—1951), działacz ros. ruchu robotn., wybitny dyplomata radź.; 1930—39 komisarz lud. spraw zagr., 1941—43 ambasador w USA, do 1946 zast. min. spraw zagr.; od 1943 w KC WKP(b). LITWOR -►arcydzięgiel. LITWOS -►Sienkiewicz Henryk. LIUCZOU, m. w pd. Chinach (prow. Kuangsi); 280 400 mieszk. (1947); przemysł maszyn., spoż.; warsztaty kol.; węzeł komunik. LIU PANG (247—195 p. n. e.), cesarz chiński, założyciel dynastii Han (zachodniej), panującej od 202 p. n. e. do 220 n. e. LIU SZAO-TSI (ur. 1898), chiń. działacz ruchu robotn. i związk., od 1921 członek KP Chin, od 1927 członek KC, od 1931 członek Biura Polit. Partii, od 1943 — Sekretariatu KC i wiceprzew. Rewol. Wojsk. Rady Lud., od 1949 wicepremier ChRL, od 1954 przewodn. Stałego Komitetu Ogólnochiń. Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, od 1956 wiceprzewodniczący KC KP Chin. LIVERPOOL [lywapud] wielkie m. przem. i handl. w W. Brytanii (środk. Anglia); 789 500 mieszk., zespół miejski 1 382 200 mieszk. (1951); drugi co do wielkości port kraju, obsługujący Lancashire, Midland i Yorkshire; gł. eur. rynek bawełn.; stocznie; przemysł: hutn., chem., gum., samochód., rolno-spoż., rafinerie ropy naft.; węzeł kol.; eksport: tekstylia, maszyny; import: bawełna, zboże, drewno, tytoń. LIVINGSTONE [lywyństan] David (1813—1873), szkocki podróżnik, badacz pd. Afryki; 1849 odkrył m. 	in. jez. Ngami, Niassa, dorzecze górnej Zambezi, część dorzecza Kongo, rz. Lualabę i Luapulę; razem ze Stanleyem badał okolice jez. Tanganika. LIVISTONA, palma o wachlarzowatych liściach z kolczastymi ogonkami; 12 gatunków w Azji zwrotnikowej i Australii; uprawiana również jako ozdobna. LIVORNO, m. w środk. Włoszech (Toskania); 148 000 mieszk. (1954); ważny port nad M. Liguryjskim; akad. morska; stocznie; przemysł metalurg., maszyn. LIVRE £fr., li:wr], dawna fr. nazwa funta = = 489,5 g; również moneta srebrna = 20 sous. LIWIEC, 1. dopływ Bugu; dł. 120 km, dorzecze 2764 km*, źródła na wsch. od m. Siedlce. LIWIÜSZ, Titus Livius (59—17 p. n. e.), historyk rzym., autor dzieła w 142 księgach, obejmującego D. Livingstone  503 okres od założenia miasta (Ab urbe condita) do 9 p.n.e.; zachowało się 35 ksiąg i fragmenty. LIWNA, pr. dopływ Wisły; dł. 106 km. LIWONÏA, kraina hist. obejmująca części dzisiejszej Łotwy i Estonii. LIWOWIE, lud pochodzenia ugrofiń.; zamieszkują okolice Lipawy (Łotewska SRR), około 1500; głównie rybacy; jęz. liwski grupy uralskiej, obecny łotewski. LIWR, jednostka monetarna Syrii; -»-monetarne jednostki (zest.). LIZANDER (V w. p.n.e.), wódz spart, pod koniec wojny peloponeskiej (431—404 p.n.e.); w 404 pokonał Ateny i ustanowił w miastach gr. rządy oligarchiczne. LIZAWKA, korytko (przeważnie pień z wyżłobieniem u góry) wypełnione solą kuchenną i in. związkami nieorg., ustawione w lesie w celu uzupełnienia pokarmu zwierzyny solami mineralnymi. LIZAWOŚĆ, chorobliwa skłonność bydła, kóz i owiec do lizania i zjadania ciał niejadalnych; występuje wskutek niedoborów soli miner, w paszach. LIZBONA (Lisboa), stoi. Portugalii; gł. port i ośrodek handl.-przem.; 790 400 mieszk. (1950); uniwersytet, politechnika, Akad. Nauk; przemysł: włókien., spoż., garb., metal., stoczn., chem., ceram.; rybołówstwo; eksport: wino, korek, konserwy, drewno, wyroby włókien.; import: węgiel, bawełna, metale, produkty spoż.; port pasażerski o znaczeniu międzynar. na szlaku Europa — Ameryka Pd. LIZENA [niem.], pionowy plaski pas mura lekko występujący z lica ściany. L1ZJASZ (ok. 445—380 p.n.e.), mówca ateński i pisarz mów sądowych (zachowanych 34), odznaczających się jasnością i prostotą stylu. LIZOFORM, roztwór mydła potasowego zawierający l*/o aldehydu mrówkowego; środek dezynfekcyjny, stosowany najczęściej do odkażania narzędzi i rąk. LIZOL (lysol), ciekle mydło krezolowe; czerwonobrunatna przezroczysta ciecz; stosowany do odkażania narzędzi chirurgicznych. LIZOZYM -»-ślina. LIZYMETR [gr.], przyrząd do pomiaru ilości wody przesączającej się przez powierzchniową warstwę ziemi w głąb gleby. LIZYPP (IV w. p. n. e.), rzeźbiarz gr. na dworze Aleksandra W. (portrety); miał ustanowić nowy system proporcji ciała ludzkiego (Apoxyomenos). LJÙBIJAJ, miejscowość przem. w Jugosławii (pn. -zach. Bośnia); 7000 mieszk. (1948); przemysł metalurg.; w pobliżu kopalnie rad żelaza. LLANELLY [lanęly], m. i port węglowy w W. Brytanii (pd. Walia); 34 300 mieszk. (1951); przemysł hutn., chemiczny. LLANOS, step południowoamerykański. LLOYD, [lojd] Selwyn (ur. 1904), polityk ang., konserwatysta, od 1945 poseł do Izby Gmin, od 1955 min. obrony, następnie min. spraw zagranicznych. LLOYD, ang. zjednoczone towarzystwa ubezpieczeń; L. zał. w XVII w. zajmowało się początkowo tylko ubezpieczeniami morskimi, obecnie przyjmuje wszelkie ubezpieczenia z wyjątkiem ubezpieczeń na życie; nazwa pochodzi od kawiarni E. Lloyda w Londynie, w której towarzystwo to zostało założone przez grapę kupców i właścicieli okrętów. LLOYD GEORGE [lojd dżo:dż] David (1863—1945), ang. mąż stanu, przywódca liberałów, wielokrotny minister, 1916—22 premier, jeden z twórców traktatu wersalskiego, nieżyczliwie ustosunkowany do postulatów Polski; Wspomnienia wojenne. LLOYDS BANK [lojdz biińk], jeden z największych banków ang., zał. 1765; w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. wchłonął liczne banki i domy bankowe; posiada obecnie ponad 1700 oddziałów w Anglii oraz szereg oddziałów w Indiach, Burmie, Afryce Zach. i in.; 1953 jego kapitał zakładowy wynosił ok. 16 min £. im, symbol jednostki lumen. In -»-logarytm. LNICZNIK, lnianka, Camelina — roczna lub dwuletnia roślina z rodziny krzyżowych o białożółtych kwiatach; chwast polny, szczególnie wśród lnu; w D. Lloyd George LODOŁAMACZ Polsce 3 gatunki; czasem hodowany dla oleju 1. siewny (C. sativa), odporny na choroby i szkodniki. LOARA, największa rz. Francji; dl. 1010 km, dorzecze 121 000 km-; źródła w Sewennach, uchodzi lejkowato do Oc. Atlantyckiego; port Nantes, 53 km od morza, dostępny dla statków ocean.; połączenia kanałowe z Sekwaną, Rodanem oraz siecią wód Piw. Bretońskicgo. LOB [ang.], w tenisie wysokie odbicie piłki nad siatką. LOBAU, wyspa na Dunaju pod Wiedniem 13,6 km2. LOBEKTOMIA [gr.], chirurg, usunięcie płata płucnego. LOBELIA -»-stroiczka. LOBELINA, alkaloid występujący w roślinie Lobelia inflata, rosnącej w Ameryce Pn.; w lecznictwie stosowana jako lek pobudzający ośrodek oddechowy. LOBITO, m. i gl. port Angoli (Portug. Afryka Zach.); 14 000 mieszk. (1950); połączone koleją z góra. rejonem Katangi (Kongo Belg.). LOCARNO, m. w pd. Szwajcarii nad Lago Maggiore; 7700 mieszk. (1950); zabytki arch. z XV w.; wyrób biżuterii; znane uzdrowisko (łagodny klimat); lokarneńskie traktaty, umowy zawarte w L. 5—16 X 1925 w wyniku konferencji Belgii, Czechosłowacji, Francji, Niemiec, Polski, W. Brytanii i Włoch; najważniejsza z umów, tzw. pakt reński, gwarantowała nienaruszalność granic między Francją, Belgią i Niemcami (nie dotyczyła wsch. granic Niemiec); 1936 wypowiedziana jednostronnie przez Hitlera. LOCCI [lęcz:czi] Augustyn Wincenty (zm. po 1729), nadw. architekt Jana III Sobieskiego; przedstawiciel baroku; pałac w Wilanowie. LOCHA, dorosła samica dzika i świni domowej. LOCJA [hol.], pomocnicze wydawnictwo nawigacyjne zawierające ogólną charakterystykę danego obszaru morza, jego wybrzeży i portów. LOCKE [lok] John (1632—1704), filozof ang., sensualista. W pracy Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego próbował określić źródła i granice rozumu ludzkiego; odmawiaiąc umysłowi posiadania jakichkolwiek idei wrodzonych L. sprowadza możliwości poznawcze człowieka do dwóch kategorii wrażeń (idei): idei dostarczanych przez zmysły oraz ićlei dostarczanych przez refleksję, tzn. mających ŹTÓdlo we wrażeniach psychicznych. Wpływ L. był dwukierunkowy: jego sensualizm był jednym ze źródeł XVIII-wiecznego materializmu fr., natomiast jego teoria • o niepoznawalności substancji oddziałała na idealistów ang., przede wszystkim na G. Berkeleya. LOCO [łac. w miejscu], w stosunkach handl. termin oznaczający miejsce dostarczenia i odbioru towaru (np. 1. Katowice). LOCO CITATO [łac.], skrót: 1. c. i loc. cit., w miejscu wskazanym tekstu książki, dokumentu. LODEN [niem.], sukno z grubej wełny z okrywą włosową; często impregnowane i nieprzemakalne. LODGE [lodź] Henry Cabot (ur. 1902), polityk amer., członek partii republik., 1925—31 współwydawca „New York Herald Tribune“, od 1934 senator, od 1953 przedstawiciel USA w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. LODOICEA SEYCHELLARUM, palma o wachlarzowatych liściach; Wyspy Seszelskie; największe na świecie nasiona, do 50 cm średn. i kilku kg wagi, przenoszone przez prądy morskie poprzez Oc. Indyjski do brzegów Malabaru w Indiach; wyławiane jako „dar morza“; twarde ich skorupy oprawione w srebro służą jako naczynia ozdobne. LODOŁAM -»-izbica. LODOŁAMACZ, statek szczególnie silnie zbudowany, przeznaczony do łamania lodu w celu ułatwię- Lodoicea seychellarum J. Locke  LODOMERIA 504 nia żeglugi, wykonywania zadań ratown. na obszarach polarnych, zapobiegania powodziom; w ZSRR po raz pierwszy o napędzie atomowym 1958. Tabl. 82. LODOMERIA, zlatynizowana nazwa Księstwa Włodzimierskiego, w nazwie zaboru austr. „Galicja i L.“ Zob. też Galicja i Lodomeria. LODOWA EPOKA -»-lodowcowa epoka. LODOWA GÓRA, oderwana od lodowca nadbrzeżnego lub bariery lodowej masa lodu, niekiedy olbrzymiej wielkości, pływająca swobodnie po morzu lub oceanie; ponad powierzchnię wody wystaje tylko ok. 1/6 część ogólnej masy 1. g. LODOWA JASKINIA, grota w Tatrach Zach., na pn.-zach. stokach Ciemniaka, na wys. ok. 1715 m, wewnątrz częściowo zlodzona. LODOWATY OCEAN POŁUDNIOWY, rzadko stosowana nazwa pd. części oceanów: Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego, między 35° szer. geogr. pd. a Antarktydą. LODOWATY OCEAN PÓŁNOCNY (Arktyczne Morze), obszar wodny wokół Bieguna Pn., między pn. wybrzeżami Europy, Azji, Ameryki Pn. i Grenlandii; jest częścią Oc. Atlantyckiego; ok. 14 min km2; głęb. na pn. od Cieśn. Beringa 5440 m; temp. powierzchni wody —16 do —18°C, temp. wody wlewającej się wraz z prądami Oc. Atlantyckiego 0 do +1°C; zasolenie na powierzchni 3—3,2%, u wybrzeży Azji woda silnie wyslodzona przez wielkie rzeki syberyjskie; większą część L. O. P. przez cały rok pokrywają lody grub. 2—3 m. Ważniejsze morza: Karskie, Łaptiewów, Czukockie, Beauforta; najważniejsze wyspy: Grenlandia, Spitsbergen, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie i Kanadyjski Archip. Arktyczny; wyspy te pokryte częściowo lodowcami stanowią źródło pływających gór lodowych; na dnie oceanu od Wysp Nowosyberyjskich w kierunku Wyspy Ellesmere’a ciągnie się łańcuch górski im. Łomonosowa dl. 1500 km, odkryty 1948. Odkrywcy i badacze Arktyki: Amundsen, Cabot, Davis, Hudson, Barents, Bering, Franklin, Nansen, Nordenskjdld, Peary, Wrangiel, Siedow i in. LODÓWCOWA EPOKA, lodowa epoka — epoka geol. o klimacie zimnym i wilgotnym, sprzyjającym tworzeniu się i rozprzestrzenianiu lodowców. Największa powszechna 1. e.: plejstoceńska (-»-plejstocen); 1. e. permokarbońska ograniczona jest do pd. Gondwany (-»-Gondwana, -»-stratygrafia: karbon, perm; tabela). LODOWIEC, masy lodu uformowane na lądzie z nagromadzenia i przekrystalizowania opadów śnieżnych, objęte stałym, powolnym ruchem pod wpływem własnego ciężaru; rozróżniamy 1. kontynentalne (lądolody), obejmujące wielkie połacie lądu (np. Antarktydy, Grenlandii) i 1. górskie, znacznie mniejsze, składające się zazwyczaj z pola firnowego i jęzora lodowcowego. LODOWY, szczyt w gł. grzbiecie Tatr Wys., między Jaworowymi Turniami, Łomnicą i Kołowym; wys. 2630 m. LODÓWKA, chłodnia domowa, najczęściej izolowana szafka z chłodziarką gazową lub elektryczną. LOEB [loub] Jacques (1859—1924), amer, biolog pochodzenia niem., jeden z przedstawicieli mechanistycznego kierunku w biologii; prace z zakresu fizjologii porówn. i biologii eksperymentalnej. LOEBE . Paul (ur. . 1875), działacz niem. socjaldemokr., 1920—30 przewodniczący Reichstagu, od 19-15 członek SPD,- 1949—53 poseł do Bundestagu (NRF). LOEFFLER: 1) Leopold (1828—98), malarz poi., obrazy,vhist.; rodzaj.’i portrety; Śmierć Czarnieckiego, Powrót z jasyru, Swaty chłopskie; 2) Friedrich August (1852—1915), bakteriolog niem.; odkrywca zarazka błonicy, nosacizny i in. -. LOEWENWOLDA TRAKTAT, zawarty 1732 między Austrią i Rosją w celu popierania kandydatury księcia portug. don Emanuela na tron poi. (nazwa od dyplomaty ros. Loewenwolda). . ' LOFOTY, grupa skalistych wysp u pn.-zach. wybrzeży Norwegii; 5820 km2, ok. 40 tys. mieszk. (w okresie połowów zaludnienie wzrasta 10-krotnie); silnie rozwinięte rybołówstwo, hodowla owiec.  505 LOFTKI, letki — kulki ołowiane o średnicy 5 do 12 mm; kilka do kilkunastu sztuk stanowi pocisk naboju myśliwskiego do strzelania grubej zwierzyny (przeważnie wilków). log —logarytm. LOG [ang.], przyrząd do pomiaru prędkości okrętu; dawniej wypuszczana z ręki linka z węzłami przymocowana do pływaka, obecnie przyrząd mech. przenoszący obroty zanurzonego w wodzie śmigiełka do odpowiedniego licznika. LOGARYTM liczby b dla podstawmy (zasady) a, wykładnik, do jakiego należy podnieść podstawę a, by otrzymać daną liczbę b (liczbę logarytmowaną, numerus logarithmi); symbol log lub lg (np. log28 = *= 3, gdyż 23 = 8). W praktyce używa się 1. dziesiętnych (briggowskich), tj. 1. o podstawie 10, rzadziej — 1. naturalnych (neperowskich), których podstawą jest liczba e = 2,7182818..., a symbolem ln. L. 	każdej liczby (dodatniej) równa się sumie pełnego ułamka dziesiętnego nieujemnego mniejszego od 1, zwanego mantysą, oraz pewnej liczby całkowitej, zwanej cechą i.; np. log 20 = 1,30103... (cechą jest 1, mantvsą zaś jest 0,30103...). LOGARYTMICZNA FUNKCJA -funkcja. LOGGIA [lodż;dżia], w arch. pomieszczenie na piętrze otwierające się kolumnadą na jedną lub kilka stron. LOGIKA [gr.], nauka o regułach poprawnego wnioskowania; obejmuje: semantykę, 1. formalną, metodologię nauk i erystykę; semantyka rozpatruje zagadnienia związane ze znaczeniem wyrażeń i formułuje dyrektywy, których przestrzeganie ma uchronić przed wadliwym formułowaniem myśli; 1. formalna konstruuje schematy niezawodnego wnioskowania; metodologia nauk rozpatruje sposoby uzasadniania, twierdzeń naukowych i bada budowę teorii naukowych oraz klasyfikuje nauki zdając sprawę z odrębności poszczególnych typów; erystyka formułuje wskazania dotyczące prowadzenia sporów słownych; 1. matematyczna, dział 1. formalnej zajmujący się badaniem tych reguł wnioskowania dedukcyjnego, które mają zastosowanie w matematyce. L. formalna rozwinęła się z tzw. 1. tradycyjnej, której podwaliny stanowi sylogistyka Arystotelesa. LOGISTYKA [gr.], postać logiki formalnej, zapisująca swe twierdzenia przy pomocy symboli, na wzór matematyki. LOGOGRYF [gr.], zagadka polegająca na odczytaniu przestawionych zgłosek lub liter. LOGOS [gr. słowo], w staroż. filozofii gr. powszechna prawidłowość świata (u Heraklita); przeznaczenie, rozum świata (u stoików); twórcza siła bóstwa (mistyczne prądy schyłku starożytności); w teologii: słowo; w N. Testamencie Chrystus jako uosobione słowo boże, w idealist. filozofii Hegla — rozum absolutny. LOHENGRIN, właśc. Garin le Loherain, bohater niem. legendy z XIII w. spopularyzowanej przez Wolframa von Eschenbach (Parzival); opera R. Wagnera. LOITZOW1E, szczecińska rodzina kupiecko-bankierska, związana finansowo m. in. z Zygmuntem Augustem; po bankructwie 1572 działała w Gdańsku. LOJALNOŚĆ [fr.], prawomyślność; stosowanie się do obowiązujących zasad i przepisów; rzetelność. LOMBARDUS LOKACJA [łac.]: 1) w dawnej Polsce, począwszy od XIII w., osadzenie miasta lub wsi (zazwyczaj na prawie niem.), oparte na przywileju monarszym, połączone z określeniem praw i obowiązków mieszkańców; 2) lotn. umiejscowienie, sposoby dokładnego określania położenia samolotu względem terenu. Zob. też radiolokacja. LOKALIZACJA [łac.]: 1) umiejscowienie; 2) ograniczanie skutków jakiegoś zjawiska, np. pożaru, do pewnego obszaru. LOKARNO —Locarno. LOKATA [łac.], umieszczenie wartości majątkowych w instytucji lub przedsiębiorstwie w celu uzyskania korzyści gospod.; 1. budżetowa, czasowo wolne środki pieniężne kas oszczędności i zakładów ubezpieczeń, wpłacane do budżetu państwa socjalist., w razie potrzeby podlegające zwrotowi. LOKAUT [ang.], zamknięcie przedsiębiorstwa przez właścicieli i masowe zwalnianie robotników w odpowiedzi na strajk lub na żądania wysunięte przez robotników. LOKOMOBILA [łac.], silnik parowy połączony w jedną całość z kotłem i paleniskiem; niekiedy zmontowana na podwoziu; używana np. do napędu maszyn rolniczych. LOKOMOTORYCZNE ORGANY, wszelkiego typu narządy służące do czynnego przenoszenia się organizmu z miejsca na miejsce; u pierwotniaków: rzęski i wici, u tkankowców: rzęski, szczeciny, odnóża, płetwy, skrzydła. Przy ruchu odrzutowym: — jama płaszczowa (głowonogi) lub jelito końcowe (larwy ważek). LOKOMOTYWA, mech. pojazd szynowy z własnym napędem, przeznaczony do ciągnięcia pociągów lub pojedynczych wagonów; 1. parowa, parowóz — napędzany najczęściej dokowym silnikiem parowym 0 szybkości do 160 km/godz.; 1. spalinowa pracuje na płynnym paliwie, szybkość do 160 km/godz.; 1. elektryczna, .elektrowóz — szybkość do 350 km/godz.; w 1. elektr. sieciowych energia jest pobierana z sieci rozpiętej nad torem, zaś w 1. akumulatorowych (stosowanych tylko w ruchu miejscowym, np. przetokowym stacyjnym, zakładowym itp.) z baterii akumulatorów umieszczonej na 1.; 1. bezpalen i s k o w a, zaopatrzona w pojemny, starannie izolowany zbiornik wrzącej wody pod ciśnieniem, stanowiący źródło pary dla silnika tłokowego; 1. na sprężone powietrze, zaopatrzona w zbiorniki sprężonego powietrza pod wysokim ciśnieniem i silnik tłokowy-powietrzny; dwie ostatnie stosowane w miejscach zagrażających pożarem. Tabl. 48. LOKSODROMA [gr.], linia na powierzchni Ziemi, przecinająca wszystkie południki pod tym samym kątem; na mapie sporządzonej w rzucie kartograficznym Mercatora jest linią prostą; znajduje zastosowanie w nawigacji (np. lot po loksodromie oznacza lot po stałym kursie). LOLLAND, wyspa duńska na Bałtyku; 1235 km*, 86 500 mieszk. (1950); gł. m. i porty: Nakskov, Maribo; uprawa buraków cukrowych. LOLLARDOW1E [ang. lołlards — nucący pieśni pogrzebowe]: 1) sekta rei. na początku XIV w. rozpowszechniona wśród rzemieślników w Niderlandach 1 Anglii; 2) w Anglii zwolennicy rei. doktryny Wyclifa głoszącej równość społ.; brali udział w powstaniu Wata Tylera. LOMBARD, instytucja udzielająca pożyczek pod zastaw ruchomości lub papierów wartościowych; nazwa od prow. wł. Lombardii, gdzie już w XIII w. istniały takie instytucje. LOMBARDIA, dzielnica w pn. Włoszech; 23 804 km!, 6 722 000 mieszk. (1954); obejmuje środk. część Niziny Padańskiej i pd. stoki Alp; najważniejszy przem. i roln. okręg Włoch; liczne elektrownie wodne na rz. alpejskich; silny przemysł metalurg., włókien., spoż.; intensywne rolnictwo; uprawa ryżu, pszenicy, buraka cukr., winorośli: miejscowości wypoczynkowe nad jez. Como i Maggiore; gl. m.: Mediolan, Bergamo, Brescia, Cremona, Como, Varese, Mantua, Pawia. — W VI w. zdobyta przez Longobardów (stąd nazwa), weszła następnie w skład monarchii Karola Wielkiego; po 843 w rozdrobnieniu feudalnym; 1535—1714 pod panowaniem hiszp., 1714—97 austr., 1797—1814 fr., 1815—59 austr.; 1848 rewolucja przeciw Austrii; 1859 zjednoczona z Włochami. LOMBARDO Toledano (ur. 1894), działacz meksyk, i międzynar. ruchu robota., prawnik, prof, uni w.; od 1945 wiceprzewodniczący Świat. Federacji Zw. Zaw.; 1950 wybrany na członka Świat. Rady Pokoju. LOMBARDUS Petrus, Mistrz Sentencyj (ok. 1100— ok. 1160); jego doktryna o sakramentach została przyjęta przez rzym. kościół kat. W swoich Sentencjach usiłował usystematyzować teologię.  LOMBOK LOMBOK, wyspa w Małych Sundach należąca do Indonezji; 5435 km*, ok. 700 000 mieszk., Malajowie; górzysta, wulkaniczna; rzadkie lasy, sawanna; gl. uprawy: kukurydza, tytoń. LOMBROSO Cesare (1836—1909), prof. psychiatrii i medycyny sąd. na uniw. w Turynie (Włochy), twórca antropologicznej szkoły prawa karnego i teorii 0 urodzonym przestępcy. LOMOŃD LOCH [lęumand loch), największe 1 najpiękniejsze jez. Szkocji; 85 km*, dł. ok. 37 km, glęb. ponad 200 m; 30 wysp. ' LOMPA Józef (1797— 1863), działacz oświatowy i pisarz śląski; rozbudzał poi. świadomość nar. na Śląsku; rozprawa Przysłowia i mowy potoczne ludu polskiego to Szląsku, książki popularyzatorskie; Krótkie wyobrażenie historii Szląska, Pielgrzym w Lubopolu. LONDON [landan] Jack, właśc. John Griffith (1876— 1916), pisarz amer., poglądami związany z ruchem socjałist.; jego opowiadania ków i włóczęgów ukazują samotnych, odważnych ludzi zbuntowanych przeciw panującym stosunkom spoi., i oparte są na własnych doświadczeniach pisarza; Martin Eden, John Barleycorn, Żelazna stopa, Zew krwi, Opowiadania. LONDONDERRY [landondęry], m. i port w W. Brytanii (Irlandia Pn.) u ujścia rz. Foyle; 50 100 mieszk. (1951); stocznie, huty, przemysł lniarski, rolno-spoż.; wywóz bydła. LONDYN (London), stoi. W. Brytanii i Anglii; położony nad Tamizą, opodal jej ujścia do M. Północnego; największy ośrodek przem., handl., finans., kraju; 303 km*, 3325 000 mieszk., zespół miejski 9 925 000 (1955); typowa dla Londynu jest ruchliwa w ciągu dnia dzielnica City, siedziba banków, kantorów i giełdy; na zach. od niej dzielnica West End zamieszkana przez burżuazję, mieszcząca bogate w zbiory Muzeum Brytyjskie, Galerię Narodową, uniwersytet, wielkie instytucje wydawn., kina, teatry itp., otoczona od pd. i pn. wielkimi parkami (Hyde Park z uświęconym tradycją miejscem „wolności słowa“); na pd. od West End pałac król. Buckingham, Opactwo Westminster ze słynnym dzwonem Big-Ben; siedziba rządu i ministerstw na White Street, premiera na Downing Street, we wsch. części — East End, dzielnica robota, i biedoty; różnorodny, wysoko rozwinięty przemysł: okręt., samochód., lotn., maszyn., zbrojeń., elektrotechn., chem., gum., jedwabn. i in.; po Nowym Jorku najważniejszy port i ośrodek handl. świata; węzeł komunik, (koleje, koleje podziemne, tunele, liczne mosty, kanały); porty lotn. o eur. znaczeniu. — Legendarne początki przed na- 506 jazdera Rzymian na Brytanię; rzym. Londinium; w VII w. duży anglosaski ośrodek handl., w IX w. umocniony przez Alfreda W.; w XII w. ukształtował się ustrój najstarszej części City (Lord Mayor i rada miejska), wzór dla ang. samorządu miejsk.; od 1600 szybki rozwój miasta; 1666 zniszczony przez pożar; 1899 powstał Wielki L. z połączenia City z 28 miastami; w czasie II wojny świat, silnie bombardowany przez lotnictwo niemieckie. L. był miejscem licznych konferencji i układów międzynarodowych. LONDYŃSKIE KONFERENCJE i układy międzynarodowe: 1827 uznanie niepodległości Grecji wyzwolonej spod panowania tur.; 1830 uznanie niezależności Belgii od Holandii; 1885 zreorganizowanie kontroli eur. nad finansami Egiptu; 1913 ustalenie nowych granic państw balk. kosztem pokonanej Turcji, uznanie niepodległości Albanii; 1915 tajny układ między państwami koalicji i Wiochami w sprawie przystąpienia Włoch do wojny; 1930 układ 5 mocarstw (W. Brytania, Japonia, Francja, St. Zjedn., Włochy) ustalający tonaż ich flot woj.; 1945 „statut londyński“ powołanie przez państwa walczące z Niemcami międzynar. trybunału dla sądzenia przestępców woj.; 1952 układ zobowiązujący NRF do spłaty niem. długów przedwoj. i powoj. w wys. 750 min marek rocznie do 1976; 1954 porozumienie (zatwierdzone następnie układem paryskim) w sprawie uzbrojenia NRF i włączenia jej do zach. systemu wojskowego. LONDZIN Józef (1863—1929), ks., działacz społ. i polit. na Śląsku Ciesz.; przywódca klerykalnego Związku Śląskich Katolików, redaktor „Gwiazdki Cieszyńskiej“, poseł do parlamentu austr.; 1918 poseł na sejm i senator; historyk Śląska Cieszyńskiego. LONG BE ACH floń bi: :cz], m. w USA (Kalifornia); 250 800 mieszk. (1950); wchodzi w zespół miejski Los Angeles; zakłady lotn. „Douglas“. LONCFELLOW [ęńfellou] Henry Wadsworth (1807—82), jeden z najwybitniejszych poetów amer.; w wierszach opartych na legendach indiańskich przedstawiał początki osadnictwa i kolonizacji w Ameryce; tłumaczył również i adaptował eur. legendy i poda- H. W. Longfellow nia lud.; Hiawatha. LONGHENA [longęna] Baldassare (1598—1682), architekt wł.; przedstawiciel baroku weneckiego; kościoły S. Maria della Salute i degli Scalzi, pałace Pesaro i Rezzonico w Wenecji. LONGHI Piętro (1702—85), malarz i grafik wenecki; sceny rodzajowe. LONG ISLAND [loń ąjlond], wyspa u wybrzeży Atlantyku, przy ujściu rz. Hudson; należy do USA (Nowy Jork): 4356 km*; w zach. części'Brooklyn, dzielnica N. Jorku; liczne miejscowości wypoczynk., kąpielowe. LONGO Luigi, pseud. Galio (ur. 1900), działacz wł. ruchu robota., od 1921 członek Komunist. Partii Włoch, 1936—39 jeden z organizatorów brygad międzynar. w Hiszpanii, 1939 wydany przez Francję faszyst. Włochom, do 1943 uwięziony; od 1945 zastępca gen. sekretarza partii. LONGOBARDOWIE, lud germ.; w VI w. zajęli pn. Italię i utworzyli w niej państwo (stąd nazwa Lombardii); arianie; walczyli z papieżami i Bizancjum; 774 podbici przez Karola Wielkiego. LONGUET [lągę] Charles (1839—1903), fr. działacz socjałist.; członek I Międzynarodówki i Komuny Paryskiej 1871; schronił się w Anglii; od powrotu do Francji 1880 współpracował z Międzynarodówką socjalist. Ożeniony z córką Karola Marksa, Jenny. LONGWY Jląwi], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 16 600 mieszk. (1954); ważny ośrodek wydobycia „rudy żel. i hutnictwa; wyrób fajansów. LONGYEARBYEN —Spitsbergen. LÖNNROT Elias (1802—84), badacz literatury fiń.; położył duże zasługi w ustalaniu języka lit.; zbieracz pieśni lud., które ułożył w epos Kalevala-, wydal też Przysłowia ludu fińskiego i Zagadki ludu fińskiego. LONT [niem.], od poł. XIV w. sznur z konopi siarkowanych, służący do odpalania broni palnej; obecnie rodzaj rurki, zwykle z przędzy, wypełnionej prochem do zapalania mater. wybuchowego; 1. górniczy ma prędkość spalańia 1 cm sok.  507 LOPE DE VEGA -►Vega Lope de. LORA [ang.], otwarty wagon, platforma kolejowa. LORCA, m. w pd.-wsch. Hiszpanii (Murcja); 73 200 mieszk. (1954); przemysł roln., włókien.; uprawa winorośli; w pobliżu wydobycie siarki. LORD, tytuł wyższej szlachty ang., także członków Izby Wyższej (Lordów); stanowi również część tytułu niektórych wyższych urzędów, np. pierwszy 1. admiralicji — zwierzchnik marynarki woj., 1. kanclerz — przewodniczący Izby Lordów (przeważnie min. sprawiedliwości), L. Mayor — pierwszy burmistrz w Londynie i in. dużych miastacn angielskich. LORDOZA [gr.], med. nieprawidłowe wygięcie kręgosłupa do przodu. LORD PROTECTOR, tytuł nadany 1653 przez konstytucję (tzw. Instrument Rządzenia) Oliverowi Cromwellowi jako głowie rep. angielskiej. L’ORDRE RÈGNE A VARSOVIE [fr. lçrdr ręń a warsowj — w Warszawie panuje porządek], historyczne słowa min. spraw zagr. Francji, gen. Sćbastianiego, w parlamencie fr. po wzięciu Warszawy przez Paskiewicza 7 IX 1831. LORELEI (Lurlei), skala n. Renem między miejsc. St. Goar i Oberwesel (NRF), wznosząca się stromo na wys. 132 m; legendę o rusałce L. zwabiającej swym śpiewem żeglarzy i rybaków na niebezpieczną skałę spopularyzował znany wiersz H. Heinego.' LORENTOWICZ Jan (1868—1940), krytyk lit., teatrolog, publicysta, tłumacz i wydawca; Młoda Polska, Dwadzieścia lat teatru, antologia Polska pieśń miłosna, LORENTZ; 1) Hendrik Antoon (1853—1928), fizyk hol., twórca teorii elektronowej, w której zjawiska elektromagnet. i optyczne zostały ujęte w jedną całość; prekursor teorii względności. Nagroda Nobla 1902; 2) Stanisław (ur. 1899), historyk sztuki; prof. Uniw. Warsz., dyrektor Muzeum Naród, w Warszawie; liczne prace z zakresu muzealnictwa i sztuki poi. XVIII w. (Natolin). LORENZETTI bracia, malarze wl.: 1) Ambrogio (zm. ok. 1348). czynny w Sienie i Florencji (freski w Palazzo Publico w Sienie); 2) Piętro, zw. Laurati de Siene (ok. 1280 — ok. 1348), przedstawiciel sieneńskiej szkoły malarskiej; freski w dolnym kościele S. Francesco w Assyżu, na Campo Santo w Pizie; obrazy: Madonna z Jezusem i Aniołem, Narodziny Marii. LORI, Loris, wielogatunkowy rodzaj z podrzędu lemurów; czepiają się gałęzi zwisając z nich. LORIENT [lorjâ], m. w zach. Francji (Bretania); 47100 mieszk. (1954); port woj. nad Atlantykiem; duże stocznie; rybołówstwo; konserwy rybne. LORNETA [fr.] NOŻYCOWA, optyczno-mierniczy przyrząd obserwacyjny i pomiarowy; składa się z 2 peryskopowych 1. pryzmatycznych, kątomierza i trójnoga; umożliwia obserwację z ukrycia. LORNETKA [fr.], mała podwójna -»-luneta typu Galileusza (teatralna) lub typu Keplera z dodatkowym układem pryzmatów odwracających obraz. LORRAIN [lorę] Claude, właśc. Claude Gellée (1600—82), malarz i rytownik fr., osiadły .w Rzymie; liryczne, pełne światła pejzaże. LOS ALAMOS [los alęmous], m. w USA (Nowy Meksyk); gł. amer, ośrodek badań w dziedzinie fizyki jądrowej. LOS ANGELES, m. w USA (Kalifornia); 2175000 mieszk., zespół miejski 5025 000 mieszk. (1955); 3 uniwersytety; największy ośrodek przem. w zach. USA; przemysł: samolot. (1 miejsce w USA), naft., chem., (kauczuk syntet.), zbrojeń., film. (Hollywood); malown. położenie. LOSCHMIDTA LICZBA (Nj ), liczba drobin gazu zawartvch w objętości 1 cm3 w warunkach normalnych (temp. 0°, ciśn. 760 mmHg), N^ =2,7 »101». LÛSS -less. LOT [lo] Ferdinand (1866—1945), historyk fr.; autor prac z fr. średniowiecza. LOT, ruch lub przebywanie w powietrzu; lotn. 1. grupowy, 1. kilku samolotów lecących blisko siebie; 1. koszący, na bardzo małej wysokości (od 5 do 30 m); 1. nurkowy (pikowanie), stromy 1. ślizgowy lub 1. pionowy w dół; 1. ślizgowy, czyli szybowanie, 1. szybowca lub samolotu z silnikami nie pracującymi, odbywający się na zasadzie utraty wysokości. „LOT“ (Polskie Linie Lotnicze „LOT“), nazwa przedsiębiorstwa komunikacji lotn. w Polsce. LOTAR1USZ, imię panujących: 1) L. I. (795—855), z rodu Karolingów; cesarz rzym. od 840; syn Ludwika Pobożnego; pokonany przez młodszych braci, Karola LOTNICTWO Łysego i Ludwika Niemca, uznał w Verdun 843 podział państwa i zatrzymał jego część środkową oraz Włochy; 2) L. II (?—869), król frank., syn L. I; 855 otrzymał dzielnicę, zwaną od niego Lotaryngią; 3) L. III, L. z Supplinburga (ok. 1060—1137), książę saski, od 1125 cesarz rzym. i król niem.; walczył ze Słowianami połabskimi; na zjeździe w Merseburgu (1135) uznał podbój Pomorza przez Bolesława Krzywoustego. LOTARYNGIA, kraina hist. we wsch. Francji; urodzajny obszar wyżynny przecięty doliną Mozeli; rolnictwo, uprawa winorośli; gł. okręg występowania rudy żel. we Francji; hutnictwo; gł. m.: Nancy, Metz, Toul, Épinal. — 855 po śmierci ces. Lotariusza terytorium obecnej L. otrzymał jego drugi syn Lotariusz II (od niego nazwa kraju); ok. 953 podzielona na L. górną i L. dolną; L. dolna przypadła w XII w. książętom Brabantu i zwolna zatraciła swą nazwę; L. górna była początkowo księstwem Rzeszy, od XV w. związana z Francją; 1736—4>6 panował tu nominalnie Stanisław Leszczyński; część L. odeszła 1871 po wojnie fr.-pruskiej do Niemiec; 1918 po I wojnie światowej wróciła do Francji; 1940—44 ponownie okupowana przez Niemcy. LOTERIA [fr.], gra, w której o wygranej decyduje los; każdy uczestnik po opłaceniu ustalonej stawki bierze udział w losowaniu wygranej ; 1. pieniężne w większości krajów są monopolem państw.; 1. fantowe urządzane są najczęściej na cele dobroczynne; wygraną stanowią różne przedmioty-fanty. LOTH: 1) Jerzy (ur. 1880), geograf, prof. SGPIS; prace z dziedziny geografii ekon. i polit.; członek i działacz' Międzynar. Komitetu Olimpijskiego; 2) Edward (1884—1944), anatom i antropolog, prof. Uniw. Warsz., twórca warsz. szkoły anat.-antropol.; badania ciała ludzkiego; zginął w powstaniu warsz. jako szef sanitarny Mokotowa. LOTI Pierre, właśc. Julien Viaud (1850—1923), pisarz fr., autor impresjonist. powieści egzotycznych (Rybak islandzki, Romans spahisa, Aziyadé). LOTKI: 1) duże pióra tworzące płaszczyznę skrzydła ptaka; osadzone są na dłoni (1. I rzędu, zwykle jest ich 10) i na przedramieniu (1. II rzędu); 2) lotn. ruchome, tylne części końców skrzydeł samolotu; wychylenie 1. (jednej w górę, drugiej w dół) powoduje przechylenie samolotu na bok. Zob. też samolot (rys.); 3) Iow. — loftki. LOTNE PIASKI, nie porośnięte roślinnością piaski łatwo unoszone i przesuwane przez wiatr; tworzą wydmy; np. w Polsce w pow. olkuskim (Pustynia Błędowska), nad morzem w pow. lęborskim, k. Łeby. LOTNICTWO, zespół zagadnień i środków związanych z lataniem człowieka w powietrzu; pierwszy lot na balonie wypełnionym gorącym powietrzem — bracia Montgolfier (1783), pierwsze loty na szybow27631 Światowe rekordy wysokości lotu samolotów E. Loth porówn. części miękkich  LOTNICTWO POLSKIE W II WOJNIE ŚWIAT. 508 cach — O. Lilienthal (1890—96), pierwsze loty na samolocie z silnikiem spalinowym — bracia Wright (1903); przelot przez kanał La Manche — Blóriot (1909), przez Atlantyk — Lindbergh (1927); pierwszy zdatny do eksploatacji śmigłowiec zbudowano 1937, pierwszy samolot z napędem odrzutowym 1939. Pod względem zastosowania 1. dzieli się na cywilne i wojskowe; do 1. cywilnego zalicza się 1. komunikacyjne, 1. gospodarcze (np. opylanie lasów i pól, służba patrolowa przeciwpożarowa), 1. sanitarne i 1. sportowe; 1. sportowe, dyscyplina sportu obejmująca 1. silnikowe, szybownictwo, sport balonowy, spadochroniarstwo i modelarstwo lotn.; 1. wojskowe dzieli się na: 1) 1. myśliwskie (przechwytujące, towarzyszące i bliskiego wsparcia), dysponujące szybkimi (1200—1800 km/godz.) samolotami odrzutowymi; 2) 1. bombowe strategiczne, wyposażone w ciężkie i średnie samoloty odrzutowe o prędkości rzędu 1000 km/godz. i o udźwigu bomb do 12 000 kg; 3) 1. bombowe taktyczne, wyposażone w lekkie samoloty odrzutowe o prędkości do 1200 km/godz. i o udźwigu bomb do 3000 kg; 4) 1. pomocnicze (specjalne), do którego należy: 1. transportowe, rozpoznawcze, sanitarne, tankujące, radiolokacyjne, łącznikowe, meteorologiczne; 5) 	1. bezpilotowe, wyposażone w samoloty i pociski o napędzie odrzutowym lub rakietowym. Zob. też latające maszyny, samolot. Transport lotniczy Przewozy pasażerów w niektórych krajach (w tys. pasażerokilometrów) Kraje 1937 1949 1955 USA Francja W. Brytania Kanada « Australia Holandia Belgia Szwajcaria Szwecja Czechosłowacj a Polska « f Jugosławia c 748808a 60002 79645 17324 38414 46083 14456« 11414 11816 9235 10654 1331 14184203 985316 989200 740688 1125986 608232 193709 120325 180864 41091 21762 314448 39186001 31S8113b 2875700 1863817 1724671 1485448 578768 515654a 473929 « 93618 65854 48695 Uwaga: Dane dotyczą przewozów na regularnych liniach krajowych i zagranicznych, obsługiwanych przez towarzystwa zarejestrowane w każdym z krajów. • Wraz z lotami bezpłatnymi. b Wraz z lotami nieregularnymi, z wyjątkiem Towarzystwa Air France, dla którego uwzględniono tylko loty regularne. 0 Wraz z lotami nieregularnymi. a Dane tymczasowe. 0 Wraz ze szwedzką częścią Scandinavian Airlines System (SAS). * PLL „LOT“. * 1950 r. LOTNICTWO POLSKIE W II WOJNIE ŚWIAT. 1 IX 1939 1. p. dysponowało 390 samolotami bojowymi (w tym 150 samolotów myśliwskich); w wyniku wielokrotnej przewagi nieprzyjaciela zostało ono niemal całkowicie rozbite, niszcząc 126 samolotów niem. na Znaki przynależności państw, statków powietrznych Państwo Znaki Państwo Znaki Argentyna LV Kanada CF Australia VH Meksyk XA, XB Austria OE N. Zelandia ZK, ZL Belgia OO Niemcy D Brazylia PP, PT Norwegia LN Bułgaria LZ Polska SP Chiny B, XT Portugalia CS. CR CSR OK Rumunia YR Egipt SU USA N Finlandia OH Szwajcaria HB Francja F Szwecja SE Grecja SX Turcja TC Hiszpania EC Związek Pd.Afr. ZS Holandia PH Węgry HA Indie VT W. Brytania G Japonia JA Włochy I Jugosławia YU ZSRR CCCP pewno, 10 prawdopodobnie. Następnie we Francji utworzył się dywizjon myśliwski nr 145 i 18 kluczy myśl., dywizjon lotnictwa rozpoznawczego oraz dywizjon bombowy. Po klęsce Francji utworzyło się w ramach RAF na terenie W. Brytanii: 10 dywizjonów myśl. (302, 303, 306, 307, 308, 309, 315, 316, 317, 318), 4 dywizjony bombowe (300, 301, 304, 305), 2 zespoły myśl. (w Libii i Tunezji), oddział transportowy w Afryce, eskadra balonowa i szkoły lotn. W lipOdznaka pilota wojsk. Odznaka obserwatora wojsk. cu 1943 organizacja 1. p. w ZSRR: w Grigoriewskoje k. Riazania powstała eskadra lotn. przy 1 Dyw. Piech, im. T. Kościuszki; we wrześniu 1943 sformowanie pułku lotnictwa myśl. „Warszawa“, w kwietniu 1944 pułku nocnych myśliwców „Kraków“; 10 VIII 1944 lotnicy pułków „Warszawa“ i „Kraków“ wylądowali na lotnisku Dys k. Lublina; w lipcu 1944 utworzenie w Polsce 3 pułku lotnictwa szturmowego; działania bojowe tych jednostek dzieliły się na: kampanię warszawską, pomorską i berlińską. Tabl. XII. LOTNICZA CHOROBA, występuje u ludzi nie przyzwyczajonych do lotów pod wpływem obniżonego ciśnienia powietrza i podrażnienia błędnika przez kołysanie samolotu; objawy: zblednięcie, mdłości, wymioty, niekiedy omdlenie. LOTNICZE PRZYRZĄDY POKŁADOWE, przyrządy pomiarowe umieszczone na pokładzie samolotu, służące do pomiaru cech ruchu i położenia samolotu; dzielą się na: przyrządy kontroli zespołu napędowego (np. obrotomierze, termometry, paliwomierze), przyrządy pilotażowe ciśnieniowe (wysokościomierze, prędkościomierze, wariometry), pilotażowe żyroskopowe (zakrętomierz, sztuczny horyzont), nawigacyjne (busole, busole żyroskopowe), platowcowe (wskaźniki położenia podwozia, Klap), manometry instalacji energetycznych i in. LOTNICZY SILNIK, silnik do napędu samolotów, wytwarzający -►ciąg za pomocą śmigła (silnik spalinowy tłokowy, turbina spalinowa) lub przez odrzut wypływających gazów spalinowych (silnik odrzutowy); największe współczesne 1. s. osiągają moc: spalinowe tłokowe do 3500 KM, turbośmigłowe (turbina spalin.) do 5500 KM; 1. s. odrzutowe osiągają ciąg do 10 000 kG; paliwem 1. s. jest benzyna i nafta. Tabl. 80. LOTNIK, członek załogi statku powietrznego, a także obsługi naziemnej w portach lotn. i na lotniskach; nazwa stworzona przez St. Żeromskiego. LOTNISKO, aerodrom — pole przeznaczone do startów i lądowań samolotów w regularnym ruchu lotniczym lub stałym użytkowaniu. LOTNISKOVVIEC, okręt woj. z pokładem przystosowanym do startu i lądowania samolotów, z hangarami, warsztatami, wyposażony w silną broń przeciwlotn.; przeznaczony do działań w dużej odległości od baz lub wybrzeży macierzystych. Zob. też okręt. LOTOFAGOWIE [gr.,] lud bajeczny wspominany w Odysei Homera; umiejscawiany na pn. wybrzeżach Afryki. L. żywili się kwiatami lotosu (stąd nazwa).  509 LUBELSKIE WOJEWÓDZTWO LOTOKOT, kaguan, Galeopitliecus — ssak, jedyny wieszenie broni między Izraelem i państwami arabprzedstawiciel rzędu skóroskrzydłych; lasy zwrotni- skimi. kowe pd.-wsch. Azji i Archipelagu Malajskiego; wiel- LOZAŃSKA SZKOŁA, ekon. “►matematyczna szkoła kość kota; szeroka, pokryta sierścią błona obejmująca w ekonomii politycznej. kończyny i ogon umożliwia dokonywanie długich sko- LOŻA [wł.]: 1) wyodrębnione pomieszczenie w teaków ,,spadochronowych“; nadrzewny; roślinożerny. trach i_ innych salach widowiskowych, przeznaczone LOTOPAŁANKA -workolot. LOTOS, Nelumbo, wodna roślina z rodziny grzy- (1. masońska). dla kilku widzów; 2) stowarzyszenie wolnomularzy bieniowatych; Azja zwrotnikowa, Australia; duże tarczowate liście wzniesione nad wodą, kwiaty duże, wonne, białe lub różowe; w staroż. Egipcie poświęcony był bogini Izydzie. LÓTSCHBERG TUNEL, w Szwajcarii (1244 m n. p. m.) na trasie kol. Spiez—Brig (dojazd do tunelu Simplońskiego); dl. 14.5 km. LOTTO Lorenzo (ok 1480—1556), wł. malarz renesans.; obrazy rei. i portrety; Madonna ze świętymi, Zaślubiny św. Katarzyny. LOTTO [wł.], gra towaTzyska w formie loterii liczbowej. LOUBET [lube] Emile (1838—1929), polityk cr.; prawnik; 1899—1906 prezydent rep.; domagał się oddzielenia kościoła od pańLÓUCHEUR [lusz?:r] Lotos LÓD, stały stan skupienia wody; przy ciśnieniu atmosfer. (760 mmHg) temperatura przejścia czystej wody z fazy ciekłej w stałą wynosi 0°; ciężar właściwy 1. równa się 0,92 g/cm*; 1. znajduje zastosowanie jako tani środek oziębiający (jego ciepło topnienia wynosi ok. 80 kcal/kg); 1. denny, gąbczasty, szarawej barwy 1. formujący się z początkiem zimy na płytkich odcinkach rzek lub jezior wskutek silnego wypromieniowania ciepła z dna, głównie podczas bezchmurnych nocy; w ciągu dnia odrywa się od dna i wypływa na powierzchnię. Lu, symbol pierwiastka chem. lutetu. LUALABA, rz. źródłowa Konga, dl. ok. 1000 km; wypływa w Katandze na wys. 1500 m n. p. m.; liczne katarakty i kanion Nisibo o dl. 76 km i głęb. 400 m. LUANDA, stoi. Angoli (Portug. Afryka Zach.); 141 600 mieszk. (1950); port nad Atlantykiem; wywóz kawy, sizalu. LUANG PRABANG, m. w Laosie, rezydencja króla; ok. 8000 mieszk.; port nad Mekongiem; lotnisko. LUBACZÓW, m., pow. i woj. rzesz., nad Lubaczówką; 4800 mieszk. (1956); duże roszarnie; dawniej gród Kasztelański. LUBACZÓWKA, pr. dopływ Sanu; dl. 84 km (w Polsce_ 68 km), źródła w ZSRR. LUBAŃ: 1) m. pow., woj. wrocł., na Pogórzu Izerskim, nad Kwisą, 1. dopływem Bobra; 12 900 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu baweln.; w okolicy złoża Louis (1872—1931), fr. prze myslowiec i polityk, 1917—30 kilkakrotny minister. . . . .. . , , . , LOUIS [luj] Victor (1731-1800), fr. architekt neo- «‘P811’ kamieniołomy bazaltu i kopalnie węgla brun.; klasycyzmu; projekty budowli reprezentacyjnych, gl. renfsaJ??- ratus* z w- 1 “V zabytki; 2) szczyt teatrów; galeria w Palais-Royal w Paryżu; dla Steni- w środ> c,f?ści Beskidu Wysokiego, wsch. przedluslawa Augusta wykonał projekt (nie zrealizowany) ?.enie G°r<-ów, wy8- m> P^kne lasy i polany, przebudowy otoczenia i wnętrza zamku król. w War- llC LUBARTÓW^m^pow., woj. lub., nad Wieprzem; 6600 mieszk. (1956); przemysł miner.; pałac Firlejów szawie. LOUISVILLE [lvyswyl], m. w USA (Kentucky); ... „ . .. 369100 mieszk. (1950); największe w USA fabr. ma- z ^ko^tmkeji. szyn roln.; zakłady samochód. (Ford), elektrotechn. (General Electric); produkcja syntet. kauczuku. LUBASZKA, Prunus insititia, drzewo lub słabo ciernisty krzew z rodziny różowatych; pochodzi z Azji; ul } Ul ar lllvL, i\aUv/,Ul\U> 11 # • j l I •• , « LOURDES [lurd], m. w pd. Francji u stóp Pire- H°ie drobne,. owoce kuliste, czarne z woskowym nanejów; 15 800 mieszk. (1954)" źródła miner.; miejsce «Prawiana w ogrodach w licznych odmianach; żółte owoce zw. mirabelkami. LUBATOWA, w., pow. krośnieński, woj. rzesz., pielgrzymek katolickich. LOÙRENÇO MARQUES [lourensu markisz], stoi. ,w” po^ ,W°J’ portug. kolonii Mozambik (Afryka Wsch.); 93 500 Besk.dzie Miskim nad Lubatówką, 1. dopływem mieszk. (1950); port wyjściowy linii kol. z Transwalu Wisłoka; 2400 mieszk. (1956); tradycje artyst. przena Oc. Indyjski. LOUVAIN [luw§] (flam. Leuven), m. w środk. mysłu drzewn. LUBAWA, m., pow. nowomiejski, woj. olszt., Belgii (Brabancja);’34 700 mieszk. (1954);' sukienni 4700 mieszk. (1956); zakłady konfekcji techn.; szczątki z XIV w., ratusz z XV w., uniwersytet kat. z 1426; zanJklVD A,s,,^ieg°' . ... . . rsr1 ipoł' <»>• b~>. LOUVOIS Iluwa] François Michel Le Tellier mar- ,*»- Bramą Lubawcck,; 4600 mtezk. (1950); kiz de (1641—91), polityk min. wolny Ludwik, XIV; zreorganizował armię fr.; wywierał wpływ na politykę zagr. króla. LOUYS [luis] Pierre (1870—1925), pisarz fr., poeta zwracający się często ku tematyce ant.; Les Chansons de Bilitis, Afrodyta. OGRODOWY, Levisticum officinale, bylina z rodziny -»-baldaszkowatych; łodyga pusta, kwiaty żółte; hodowany, leczniczy. LUBECKI Franciszek Ksawery -*-Drucki-Lubecki. LUBEKA (Lübeck), m. i port bałtycki w NRF; — .. /.cr./, m\ • j .. 229 300 mieszk. (1955); zabytki arch, (katedra z XII w., LOVETT [lowęt] William (1800—77), jeden z przy- ratusz z XIII w.); przemysł: stoczn., maszyn., chem., wódców prawego skrzydła -»-czartystow, tzw. kierunku SpQ£ (rybny). — Pierwotnie osada slow. znana od „siły moralnej . „ , IX w., następnie niem. założona przez Henryka Lwa; LOWELL [lęu9l], m. w USA (Massachusetts); otrzymała prawo miejskie; od 1226 wolne mia97 200 mieszk. (1950); stary ośrodek przemysłu włókien. sjo; inicjatorka Hanzy; w średniowieczu jeden LOWESTOFT [lęustoft], m. w W. Brytanii (wsch. z największych ośrodków handl., centrum Hanzy; poAnglia); 42 800 mieszk. (1951); duży port rybacki; ką- tJUpacJte w końcu XV w. Od 1871 jako wolne m. wenopielisko nad M. Północnym. ¿zj w skład Niemiec; 1937—45 włączona do Prus. LOWLANDS [lęulandz], region we wsch. Anglii, LUBELCZYK Jakub (poł. XVI w.), mieszczanin, zw. też The Fens (Nizina Angielska), położony wokół protestant; przyjaciel i współpracownik Reja; tłumacz zat. The Wash; spichlerz zbóż. Anglii; uprawa psze- Psałterza, współautor przekładu Biblii Brzeskiej, autor nicy i buraka cukr.; w zach. i pn. części złoża rud pieśni nabożnych. żel.; dawniej bagnisty (liczne rzeki) — od 1634 osu- LUBELSKA UNIA -*-unia polsko-litewska, szany, pocięty kanałami. LUBELSKA WYŻYNA, lekko sfalowana równina LOYOLA Ignacy, św. (1491—1556), Hiszpan, zało- o śr. wys. 220—320 m, ciągnąca się od przełomowej życiel (1539) i pierwszy generał (od 1541) zakonu doliny Wisły po dolinę Bugu, ograniczona od pd. jezuitów. wałem Roztocza, a od pn. Wzgórzami Chełmskimi: LOZANNA (Lausanne), m. w zach. Szwajcarii nad obszar o budowie płytowej, porozcinany głębokimi Jez. Genewskim; 115 400 mieszk. (1955); uniwersytet, dolinami Wieprza i jego dopływów oraz dopływów katedra z XII w.; fabryka zegarków, radioodbiomi- Wisły i Bugu; w podłożu wapienie kredowe, margle, ków- winiarstwo; ośrodek turyst.; węzeł kol.; lozań- kreda, piaskowce i fosforyty wykorzystywane do ceskie konferencje: 1) 1922—23 (Ententy i Turcji) lów przemysł; gleby żyzne, brak lasów; gł. m. na peryrewizia traktatu sewrskiego, zakończenie wojny gr.-tur. feriach regionu: Lublin, Chełm, Zamość, Hrubieszów, traktatem pokoj. korzystnym dla Turcji; 2) 1932 anu- LUBELSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje Wyż. lując plan Younga zwolniła Niemcy od dalszych spłat Lubelską, Roztocze i pd. część Niz. Podlaskiej, odszkodowań woj. (reparacji); 3) 1949 rokowania o za- większe rzeki na peryferiach (Wisła, Bug); klimat  LUBIĘ w dużym stopniu kontynentalny; 25 047 km*, 1 719 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. 69 osób na 1 km*, w miastach 19,S0/* ogółu ludności; obszar najurodzajniejszych gleb w Polsce; użytki rolne zajmują 72,9*/», lasy 18,8*/» ogółu pow. woj.; pszenica i burak cukr. podstawą przemysłu spoż., ponadto tytoń, rośliny strączkowe, chmiel, na Roztoczu len; surowce miner.: wapienie, kreda, torf, złoża fosforytów, pias-. kowce i piaski; przemysł maszyn, (w tym samochód.), drobny metal., spoż., drzewny, odzież.,, miner., elektrotecnn.; ośrodki przemysłu: Lublin, Kraśnik, Lubartów, Chełm, Tomaszów Lub., Biłgoraj, Zamość, Biała Podlaska, Hrubieszów, Krasnystaw; sieć komunik. rzadka; wiele pamiątek kultury. LUBIĘ, jez. na Pojez. Drawskim, od pd. otoczone Puszczą Drawską, 1485 ha, dł. 13,5 km, szer. 2 km, głęb. do 46 m; przepływa rz. Drawa. LUBIENIECCY, polska rodzina arian: 1) Stanisław (ok. 1557—1633), minister zboru w Rakowie, autor pieśni rei., wierszy okoliczn., pisma polemicznego Odpowiedź na artykuły...; 2) Stanisław (1623—75), minister ariański, historyk reformacji, astronom, gorący zwolennik teorii Kopernika; 1661 emigrował do Danii; Historia reformationis polonica, traktat astron. Theatrum cometicum; 3) Bogdan (Teodor) (1653— 1715), malarz, grafik i rysownik okresu baroku (osiadły w Holandii); obrazy mit., portrety, krajobrazy fantast.; Zuzanna w kąpieli, Kirke zamienia króla Pikusa w ptaka; 4) Krzysztof (1659—1729), brat poprzedniego, osiadły w Holandii malarz i miedziorytnik, uczeń Adriana Backera; portrety, sceny rodzaj., mit., pejzaże fantast.; portret Elżbiety Boutens, Bakalarz. LUBIEŃ KUJAWSKI, m., pow. włocławski, woj. bydg.; 1500 mieszk. (1956); w okolicy urodzajny czarnoziem. LUBIN: 1) m. pow., woj. wróci., w Kotlinie Śląskiej; 4200 mieszk. (1956); fabr. mechanizmów fortep!; ’ fragmenty murów miejsk.; 2) osiedle rybackie i letnisko; pow. woliński, woj. szczec., nad Zalewem Szczecińskim i nad jez. Wicko Wielkie; 160 mieszk. (1956); nad jez. przystań pasaż., w pobliżu kamieniołomy kredy; okazałe giodzisko wczesnośredniowieczne. LUBLANA (Ljubljana), stoi. Słowenii (Jugosławia); 143 000 mieszk. (1954); miasto-ogród; pałace i kościoły barok., uniwersytet z 1596, Słoweńska Akad. Nauk i Sztuk, opera, teatry, biblioteki; siedziba arcybiskupstwa; największe w Jugosławii zakłady poligraf.; produkcja maszyn roln., przyrządów optycznych, sa- . ... __ „ mochodów; przemysł drzewny, chem. i in. LUCAS VAN LEYDEN (1494—1533), malarz i pierwLUBLIN, m. woj. i pow., pow. miejski, nad By- szy wybitny grafik niderl.; obrazy rei., rodzaj, i porstrzycą, 1. dopływem Wieprza; 132 200 mieszk. (1956); t«?ty; Sąd Ostateczny, Gra w szachy, miedzioryty'. gł. ośrodek gosp. rolniczej Wyżyny LUCCA, m. w środk. Włoszech (Toskania); 87 000 Lubelskiej; nowocz. zakłady przemysłu mieszk. (1954); budowle średniow.; przemysł spoż. przetw.-roln., elektrotechn. i odzież., (oliwa, tytoń), bawełn. — Od XII w. rep. miejska; fabr. samochodów ciężar.; ośrodek po zdobyciu przez Napoleona stolica księstwa L.; nauk. i kult. pd.-wsch. Polski — wyż- J861 część zjednocz. Włoch. sze uczelnie: Uniwersytet Katolicki od LUCCHESINI [lukezjni] Girolamo (1751—1825), dy1919, Uniw. Marii Curie-Sklodowskiej plomata prus. pochodzenia wł.; 1789/90 poseł prus. od 1944; teatr, filharmonia, muzeum; w Warszawie, twórca przyzabytkowe Stare Miasto: got. zamek mierzą poi.-pruskiego.. Kazimierza W., rynek z ratuszem LUCERNA [luczęma], z 1309, kościoły z XV—XVIII w. — m. w Szwajcarii; 63 100 510 LUBOMIRSCY, małopolska rodzina magnacka h. Sreniawa (od 1647 tytuł książęcy): 1) Jerzy (1616—67), marszałek w. kor., hetman polny; walczył ze Szwedami, Kozakami i Moskwą; za knowania przeciw dworowi i jego próbom reform ustrojowych 1664 skazany na banicję, 1666 wywołał rokosz (bitwa pod Mątwami), pod wpływem ktorego dwór zrezygnował z reform; 2) Stanisław Herakliusz (1642—1702), syn J., marszałek w. kor., pisarz polit., poeta, prozaik, tłum. Mariniego, autor sielanek, utworów na tle biblijnym, powieści dyskursywnej, pisał w ięz. poi. i łac.; Rozmowy Artaksesa z Ewandrem; 3) Stanislasv (1719—S3), marszałek w. kor.; działacz polit. -»-Familii; zasłużony w pracach nad uporządkowaniem Warszawy; 4) Jerzy (1817—72), polityk demokr. w Galicji w okresie rewolucji 1848, czechofil; 5) Tan Tadeusz (1826—1908), historyk, konserwatywny działacz społ.; Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego, Rolnicza ludność w Polsce od XVI do XVIII w.; 6) Zdzisław (1865-— 1941), polityk konserwatysta, 1915-—17 prezydent m. stołecznego Warszawy; 1917—18 członek Rady Regencyjnej. LUBOŃ, m., pow. i woj. pozn., nad Wartą; 12 900 mieszk. (1956); przemysł drożdżowy, ziemniacz. i słodownia. LUBOŃ WIELKI, rozległy, lesisty szczyt w Beskidzie Wyspowym, na pn. od Rabki, wys. 1023 m; schronisko. LUBOWSKI Edward (1840—1923), dramaturg, powieściopisarz i publicysta; Przesądy, Pogodzeni z losem, Aktorka, Powieści niemoralne. LUBRANIEC, m., pow. włocławski, woj. bydg., n. 	Zgłowiączką, 1. dopływem Wisły; 2700 mieszk. (1956); bogate zaplecze roln., rolnicza szkoła dla dziewcząt — Marysin; got kościół. LUBRAŃSK1 Jan (?—1520), biskup płocki, następnie pozn.; 1519 ufundował w Poznaniu szkolę wyższą (tzw. Kolegium Lubrańskiego) uzależnioną od Akad. Krakowskiej. LUBSKO, m. pow., woj. zielonog.; nad Lubszą, pr. dopływem Nysy Łużyckiej; 9200 mieszk. (1956); przemysł miner., wełn. i włókien łykowych; budowle zabytk. XVI—XVIII w. LUBUSZ (Lebus), m. nad 1. brzegiem Odry, w NRD, na pn. od Frankfurtu; wczesnośredniow. gród; 112425 biskupstwo rzym.-katolickie. LUBUSZANIE, plemię slow. zamieszkujące w okresie wczesnośredn. okolice grodu Lubusz nad Odrą, między Polską a Związkiem Wieleckim. LUCAS VAN LEYDEN (1494—1 Ważny gród znany od XII w.; 1317 otrzymał prawo miejskie; od 1474 stolica województwa; 1569 unia lubelska; od 1578 siedziba Trybunału Koronnego; od poi. XVII w. upadek gosp.; zniszczenia w wojnach kozackich i szwedz.; ożywienie gosp. w II poł. XVIII w., przerwane przez rozbiory Polski, ponowne w II poł. XIX w. W listopadzie 1918 powstał tu ogólnopol. rząd lubelski, przeniesiony następnie do Warszawy. W czasie okupacji hitl. (1939—44) na przedmieściu L., w Majdanku, hitl. obóz śmierci. Wyzwolony 24 VII 1944, był L. czasową stolicą PRL (do oswobodzenia Warszawy), siedzibą Krajowej Rady Narodowej i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, przeobrażonego 31 XII 1944 w Tymczasowy Rząd RP. LUBLINIEC, m. pow., woj. kat.; 13 900 mieszk. (1956); zakłady leczn.; zabytki. LUBLINIT, biały, drobnokrystaliczny minerał; igiełkowata odmiana kalcytu; występuje na Wyżynie Lubelskiej. LUBLIŃSKI Julian (1799—1872), działacz konspiracyjny w Królestwie Pol.; 1825 jeden z założycieli na Ukrainie Stów. Zjedn. Słowian grupującego Polaków, Rosjan i Ukraińców; zesłany na Syberię. LUBOMIERZ, m., pow. lwówecki, woj. wróci, na Pogórzu Izerskim; 1500 mieszk. (1956); małe zakłady przemysłu drzewn.; zabudowa z XVIII w., piękny kościół barokowy. LUBOMIR, najwyższe wzniesienie w Beskidzie Średnim w G. Myślenickich, wys. 912 m. mieszk. (1954); zabytki arch. z VIII w.; przemysł metal., maszyn.; malownicze położenie n. Jez. Czterech Kantonów; ośrodek turyst.; węzeł komunikacyjny. LUCERNA, Medicaeo, bylina z rodziny motylkowatych; pochodzi ze stepowych obszarów Azji, stąd dostosowana do gleb słonych i suchego klimatu; uprawiane od dawna na paszę 3 gatunki (rocznie kilka pokosów). LUCYLIUSZ, Caius Lucilius (ok. 170 — ok. 103 Lucerna siewna: 1 — pop. n. e.), poeta rzym.; nadał satyrze charakter, który utrzymał się do czasów najnowszych. LUCZOU, m. w pd.-zach. Chinach (prow. Syczuan), nad rz. Jangcy; 100 000 mieszk. (1952); ośrodek handlu olejem tungowym; w pobliżu kopalnie węgla, żelaza, kaolinu. LUD: 1) określenie ludności wiejskiej; 2) w szerszym znaczeniu ogół ludności pracującej miast i wsi; 3) 	grupa gosp.-społ. nie będąca jeszcze narodowością, lecz wyróżniająca się własnym dialektem i poczuciem odrębności swej kultury od innych; 4) ogólna nazwa krój rośliny, 2 — kwiat, 3 — owoc  511 określająca etniczną i kulturalną wspólnotę (ród, narodowość, naród). ,,LUD‘‘, czasopismo Pol. Tow. Ludoznawczego, wychodzące od 1895 początkowo we Lwowie, następnie kolejno w Lublinie, Poznaniu, Wrocławiu. LUDDYŚCI, zorganizowane grupy robotników ang., które 1811—15 niszczyły maszyny fabryczne, upatrując w nich przyczynę niskich płac i groźbę pozbawienia pracy; nazwa od przywódcy ruchu Neda Ludda. LuDENDORFF Erich (1865—1937), generał niem., jeden z przywódców nacjonalizmu i szowinizmu; 1914—16 szef sztabu wojsk niem. na wschodzie; 1916—18 jako gen. kwatermistrz wraz z Hindenburgiem kierował operacjami armii niem.; w okresie międzywoj. popierał hitleryzm; Der totale Krie g (Wojna totalna) i in. LtJDERS Aleksander (1790—1874), gen. ros., namiestnik Król. Pol., odwołany po dokonanym nań zamachu; członek Rady Państwa w Petersburgu. LUDE-ŻMU RKOWA Aleksandra (1858—1920), aktorka warsz. „Rozmaitości". LUDNOŚĆ, ogół ludzi zamieszkujących określony obszar (kontynent, kraj, miasto); ruch naturalny. Ludność w niektórych krajach wg płci w tym Kraje Data spisu lub szacunku Ludność ogółem w tys. mężczyzn kobiet w odsetkach ludności ogółem Australia 30 VI 1954 8986,5 50.6 49,4 Belgia 1 VII 1954 8819,4 49,2 50,8 Bułgaria Czechosło- 1955 7548,0 50,0 50,0 wacja 1 VII 1955 13093,0 48,7 51,3 Francja 1955 43273,5 48,2 51,8 Indie 11 1 III 1951 356879,4 51,4 48,6 Japonia 1 X 1954 88293,0 49,1 50,9 Kanada 1 VI 1955 15573,0 50,6 49,4 NRD 1955 17944,0 44,7 55,3 NRF 1955 ' • 50040,8 47,1 52,9 Polska 31 XII1956 28070,0 48,1 51,9 Rumunia 21 II 1956 17490,0 48,6 51,4 USA 1955 165271,0 49,6 50,4 Węgry 1 I 1956 9861,0 48,3 51,7 W. Brytania 30 VI 1955 50268,’I 48,1 51,9 Włochy 4 XI 1951 47158,7 48,7 51,3 “ Dane niekompletne. LUDNOŚĆ 1., 	obejmuje narodziny, zgony i małżeństwa; przyrost naturalny, różnica między ilością narodzin i zgonów, na przyrost naturalny mają wpływ bieżące ruchy 1. (emigracja, imigracja); statystyka 1., ustala ilościowe zmiany 1. poprzez jej spisy; spis 1., dochodzenie statystyczne, którego celem jest ustalenie liczebności i składu 1.; w Polsce były przeprowadzane w latach: 1921, 1931, 1946, 1950. Ruch naturalny ludności w niektórych krajach Kraje 1935—39" 1950 1955 1956 na 1000 mieszkańców Urodzenia żywe Francja 15,1 20,7 18,6 18,3 Holandia 20,3 22,7 21,4 21,2 Japonia 29,2 28,2 19,4 18,4 NRF 19,4» 16,2 15,7 16,2 Polska 25,3C 30,7 29,1 27,9 Szwecja 14,5 16,4 14,8 14,8 USA 17,1 23,5 24.6 24,9 W. Brytania 15,3 16,3 15,4 16,1 Włochy 23,2 19,6 18,1 18,1 ZSRR — 26,5 25,6 25,0 Zgony Francja 15,7 12,8 12,2 12,4 Holandia 8,7 7,5 7,6 7,8 Japonia 17,4 10.9 7,8 8,0 NRF 11,9» 10,3 10,8 11,0 Polska 14,lc 11,6 9,6 9,0 Szwecja 11,7 10,0 9,4 9,6 USA 11,0 9,6 9,3 9.4 W. Brytania 12.2 11,7 11,7 11,7 Włochy 13,9 9,8 9,3 10,3 ZSRR — 9,6 8,2 7.7 Przyrost naturalny Francja 0,6 7,9 6,4 5,9 Holandia 11,6 15,2 13,8 13.4 Japonia 11,8 17,3 11,6 10,4 NRF 7,5» 5,9 4,9 5,2 Polska 11,2° 19.1 19,5 18.9 Szwecja 2,8 6,4 5,4 5,2 USA 6,1 13.9 15,3 15,5 W. Brytania 3,1 4,6 3,7 4.4 Włochy 9,3 9,8 8,8 7.8 ZSRR — 16,9 17,4 17,3 * Przeciętne roczne. b Cale Niemcy. c 1936—38. ponad lo mieszk. na km* ponad t mieszk. na km* ponüej I mieś z*, na km* niezasied/one < prawie niezasied/one ponad 100 mieszk. na km* ponad • W. mieszk. na km* Gęstość zaludnienia w świecie  LUDOBÓJSTWO 512 Rozwój ludności niektórych krajów od początku XIX wieku Kraje 1800 1850 1900 1920 1950 1956 w t y s i ą c a e h Anglia z Walią i Szkocją 10501 20817 37000 42769 48956 49574° Francja 28250 36472 40681 39210 41736 43600 Holandia 2100 3057 5104 6865 10114 10888 Niemcy a 24831 35900 56367 59177 68046° 70134°° Polska b 9000 13600 25563 26664 25035* 28070* Szwecja 2347 3483 5136 5904 7014 7316 USA 5308 23192 75994 105711 151683 16S091 Włochy B 18125 24348 32475 38033 46603 48178 ZSRR 39000r 60670f 108594f 1470008 — 200200" * Do 1900 w granicach polit. z 1 I 1914. b Do 1920 w granicach z 1 I 1938. c Cale Niemcy. d W granicach obecnych, stan w końcu roku. e 1955. f Część europejska. s 1926. " Szacunek. LUDOBÓJSTWO, najcięższa zbrodnia przeciwko ludzkości, zmierzająca do zniszczenia w całości lub ■części grup ludności ze względu na ich rasę, narodowość lub religię; pojęcie wprowadzone do prawa przez konwencję o zwalczaniu zbrodni ludobójstwa z 9 XII 1948. LUDOLFINA -pi. LUDOWE UNIWERSYTETY WIEJSKIE — uniwersytety ludowe. LUDOWY RUCH W POLSCE, w Galicji zapoczątkowany został przez działalność ks. S. Stojałowskiego, wydającego od 1875 pismo dla ludu „Wieniec i Pszczółka"; organizacyjnie skrystalizował się 1895 ¡na zjeżdzie delegatów chłopskich w Rzeszowie, w wyniku którego powstało Stronnictwo Ludowe, 'biorące chłopów w obronę przed uciskiem dworów i władz państw.; program SL nie był dostatecznie sprecyzowany pod względem polit. i społ.; jego przywódcą był J. Stapiński; 1903 na kongresie w Rzeszowie przyjęło ono nazwę Pol. Stronnictwa Ludowego (PSL) i uchwaliło program, który, wysuwając żądanie •czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego i rozszerzenia uprawnień sejmu galicyjskiego nie stawiał postulatów reformy rolnej; 1913 doszło do rozłamu na PSL-Lewicę (na której czele stali J. Stapiński, J. Putek, F. Wójcik) oraz na prawicę — PSL „Piast" (z przywódcami: W. Witosem, W. Kiernikiem, J. Dąbskim i J. Bojko). W Królestwie Pol. zorganizowany ruch lud. ujawnił się dopiero w okresie rewolucji 1905; zaczął wówczas działalność (od 1904) jako organizacja nielegalna Pol. Związek Ludowy (PZL), żądający rozdziału ziemi obszamiczej i walczący o język poi. w gminie, sądownictwie i szkole; aresztowania 1906 rozbiły PZL. działacze lud. od końca 1907 skupiali się wokół radykalnego pisma „Siewba", następnie „Zaranie"; z łona Nar. Demokracji wyłamuje się grupa działaczy chłopskich tworząc w Królestwie Pol. 1906 Nar. Związek Chłopski. W okresie I wojny świat, z grupy „Zaranie", Nar. Związku Chłopskiego i Związku Chłopskiego (powstałego z sekcji wiejskiej PPS) uformowała się radykalna partia chłopska PSL ^.Wyzwolenie" z M. Malinowskim, z którą 1922 zjednoczyła się większość działaczy PSL-Lewicy; PSL „Piast" działał w dalszym ciągu jako odrębna partia reprezentująca interesy zamożniejszego chłopstwa, łównie w Małopolsce, zawierając 1923 sojusz z bloiem klerykalno-endeckim; 1924—27 działała Niezależna Partia Chłopska (NPCh) z S. Wojewódzkim na czele, utworzona po secesji kilku działaczy z „Wyzwolenia" i „Piasta“; 1929 „Wyzwolenie", „Piast" oraz Stronnictwo Chłopskie (utworzone 1926 przez połączenie grupy, która wystąpiła z „Wyzwolenia", ze Związkiem Chłopskim powstałym z secesji z PSL „Piast") weszły do „Centrolewu", 1931 doszło do połączenia PSL „Piast", „Wyzwolenia" oraz Stronnictwa Chłopskiego w jedno Stronnictwo Ludowe (SL), będące w opozycji legalnej do rządów sanac.; zbojkotowało ono wy Dory 1935, a 1937 ogłosiło strajk chłopski. Od 1928 działa organizacja młodzieżowa „Wici", związana z SL; w okresie okupacji SL rozwijało działalność konspirac., tworząc m. in. Bataliony Chłopskie; prawicowi jego przywódcy popierali emigr. rząd londyński; w łonie stronnictwa Krystalizowała się grupa lewicowa, która od 1944 wydawała pismo „Wola Ludu", jej przedstawiciele weszli do konspiracyjnej KRN; 1944 po wyzwoleniu kraju legalna działalność stronnictwa została reaktywowana, większość jego działaczy stanęła na gruncie Manifestu PKWN i weszła w skład rządu lud.; 1945, po powrocie do kraju. S. Mikołajczyka doszło do rozłamu: grupa prawic, działaczy z Mikołajczykiem na czele utworzyła PSL, które słało się skupiskiem sił wrogich władzy lud.; z PSL wyłoniła się w 1946 grupa opozycyjna, nie godząca się z polityką Mikołajczyka — PSL „Nowe Wyzwolenie" z T. Rekiem na czele; po ucieczce Mikołajczyka za granice (1947) nastąpiło 1949 połączenie SL i PSL w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL), współdziałające z PZPR w budownictwie podstaw socjalizmu. LUDOZNAWSTWO, kultura ludowa, ruch intelektualny powstały w XIX w., celem jego było poznawanie i opisywanie kultury lud., chronienie przed zniszczeniem jej zabytków jako źródła przeszłości hist.; w Polsce wybitniejsi ludoznawcy: Zorian Chodakowski, K. Wójcicki, Ł. Gołębiowski, O. Kolberg. Zob. też etnografia, etnologia. LUDOŻERSTWO -»-kanibalizm. LUD POLSKI: 1) rewol.-dem. emigracyjna organizacja poi. w Anglii (1835—46), o składzie chłopsko-plebejskim, powstała jako secesja Tow. Demokratycznego; dążyła do powstania zbrojnego połączonego z rewolucją agrarną; głosiła zasadę wspólnej własności ziemi; dzieliła się na gromady -»Grudziąż i -»Humań; gł. działacze: T. Krępowiecki, St. Worcell, Z. Swiętosławski; 2) poi. ugrupowanie emigracyjne w Szwajcarii, zorganizowane 1881 przez B. Limanowskiego, głoszące program socjalist.-niepodległościowy. LUDWIG: I) Otto (1813—4K»), pisarz niem.; dramaty realist. (Der Erbförster), nowele (Die Heiterethei\; powieści (Zwischen Himmel und Erde — Między niebem a ziemią), studia o Szekspirze; 2) Carl Friedrich Wilhelm (1816—25), fizjolog-mechanista niem., prof. uniw. w Marburgu, Zurychu, Wiedniu i Lipsku; prace z fizjologii zwierząt; 3) Emil (1881— 1948), pisarz niem.; sylwetki biograf, wielkich ludzi, oparte na efektownych zestawieniach źródeł, choć dowolnie przedstawiające prawdę hist.; Goethe, Beethoven, Napoleon, Lincoln, Bismarck, Wilhelm 11, Kleopatra. LUDWIGSBURG, m. w NRF (Wirtembergia); 61 000 mieszk. (1954); fabr. organów; przemysł metal., spożywczy. LUDWIGSHAFEN AM RHEIN, m. przem. w NRF (Palatynat), port na Renie; 144 000 mieszk. (1954); wielki ośrodek przemysłu chemicznego. LUDWIK, imię panujących; Cesarstwo Rzym. i Królestwo Niem.: L. IV Bawarski (1287—1347), król od 1314, cesarz od 1328; walczył o władzę z Fryderykiem Pięknym Habsburgiem; dążył do ograniczenia wpływu papieży na wewn. sprawy Niemiec. — Czecny: L. II Jagiellończyk (1506—26), król Czech i Węgier od 1516; ostatni z Jagiellonów czes.-węg., zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem. — Francja: I) L. VI Gruby z dynastii Kapetyngów (1081— 1137), król od 1108; wzmocnił swą władzę w domenie królewskiej; prowadził wojnę o Normandię z królem ang. Henrykiem I; 2) Ł. VII (1119—80), król od 1137; syn L. VI Gr.; rozwód z Eleonorą Akwitańską (1152), która zaślubiła króla ang. Henryka II Plantageneta, spowodował przejście pd.-zach. prowincji Francji pod panowanie ang.; udział w II krucjacie 1148; 3) L. VIII (1187—1226), król od 1223; syn Filipa II Augusta; odebrał Plantagenetom ang. część prowincji fr.; walczył z albigensami; 4) L. IX Święty (1214—70), król od 1226; syn L. VIII i Blanki Kastylijskiej; 1259 odzyskał od Henryka III ang. Normandię, Anjou, Maine i Poitou; rządził w oparciu o leistów, ograniczając przywileje wielkich wasali i rozudowując instytucje centr.; zorganizował VII i VIII wyprawę krzyżową, w czasie ostatniej zmarł pod Tu MIASTO; ROZWÓJ HISTORYCZNY Tablica 51 7 8 9 1 — Śródmieście starożytnego Rzymu (maKieta), 2 — Carcassone. średniowieczne miasto obronne, 3 — Piza. gotycko-renesansowy zespół katedry i cmentarza, 4 — Śródmieście renesansowej Florencji, 5 — Wersal, palacowo-ogrodowa kompozycja XVII w., 6 — Barokowa Praga, 7 — Chicago, typowa ulica wielkiego XIX-wiecznego miasta (zdjęcie z 1891 r.), 8 — Centrum Nowego Jorku (1939 r.), 9 — Teoretyczna wizja miasta przyszłości (Le Corbusier: Projekt przebudowy Paryża).  Tablica 52 MEBLE 9 10 1 — Krzesło romańskie (Norwegia), 2 — Cassapanca renesansowa (Toskania, poł. XVI w.), 3 — Szafa gotycka (Francja XV w.), 4 — Szafa gdańska barokowa (ok. 1700 r.). 5 — Sekretera (Francja, ok. 1820—25 r.), 6 — Krzesło noiycowe tzw. sedia Savonarola (Toskania, XVI w.). 7 — Fotel angielski Chippendale (XVIII w ), 8 — Stolik i krzesło wiedeńskie (ok. 1820 r.), 9 — Biurko cylindryczne, J. H. Riesener (Francja, poł. XVIII w.). 10 — Kanapa i fotel w stylu Ludwika XV (Francja, poł. XVIII w.).  513 nisem; 5) L. XI (1423—83), król od 1461; syn Karola VII; po śmierci księcia burgundzlciego Karola Śmiałego przyłączył 1477 do Francji Burgundię, następnie Prowansję, Maine i Anjou; złamał opór szlachty feud. i umocnił u ładzę król.; popierał handel i przemysł; 6) 	L. XII (1462—1515), z orleańskiej linii Walezjuszów, król od 1498; kontynuował wojny wł.; 1499 zdobył Mediolan, 1503 utracił Neapol; zmobilizował przeciw sobie Ligę Świętą z papieżem Juliuszem II; 7) L. XIII (1601—43), król od 1610; syn Henryka IV i Marii Medycejskiej; za jego ma- Ludwik XIV lolctności regencję sprawo- , , , wała matka, od 1624 faktyczne rządy objął )ako pierwszy minister kardynał Richelieu; 8) L. XIV (1638—1715), król od 1643; syn L. XIII i Anny Austriaczki; za jego małoletności rządziła matka wespół z kardynałem Mazarán jako pierwszym ministrem; rządy osobiste objął 1661; szczytowe nasilenie absolutyzmu król. („Król Słońce“); 1685 odwołał —nantejski edykt; 1661 powołał na gen. kontrolera finansów J. Colberta; przy pomocy Louvois i Vaubana unowocześnił armię; prowadził wojny zdobywcze z Hiszpanią, Holandią, Prusami, Ligą Augsburską, książętami Rzeszy, Anglią, Holandią oraz wojnę o sukcesję hiszp.; wojny te zrujnowały kraj mimo sukcesów merkantylnej polityki ekon.; mecenas nauki i sztuki, uczynił z rezydencji król. w Wersalu gł. ośrodek kultury eur.; 9) L. XV (1710—74), król od 1715; prawnuk L. XIV; ożeniony z Marią Leszczyńską: za jego małoletności regentem był Filip III Orleański, później faktyczne rządy sprawował kard. A. Fleury i min. E. Choiseul; wpływ na rządy wywierały faworyty: de Pompadour i Du Barry; udział Francji w wojnie sukcesyjnej poi., austr. i w wojnie 7-letniej, utrata Kanady na rzecz Anglii; okres zastoju polit, i ekon.; 10) L. XVI (1754—93), król 1774—92; wnuk L. 	XV, ożeniony z Marią Antoniną Austriaczką; rozkład absolutyzmu i feud. stosunków społ., zły stan finansów państwa, mimo podejmowanych przez L. prób reform doprowadziły do rewolucji 1789; uwięziony 1791 wraz z żoną i synem za potajemne popieranie emigrantów i kontakty z zagranicą, został oskarżony o zdradę i zdetronizowany przez Zgromadzenie Narodowe 1792, a następnie ścięty; 11) L. XVII (1785—95), syn Ludwika XVI; po śmierci ojca obwołany przez emigrację królem fr.; od wybuchu rewolucji więziony w Tempie, prawdopodobnie zmarł tamże; 12) L. XVIII (1755—1824), król od 1814 (Restauracja Burbonów), brat L. XVI, hrabia Prowansji; w okresie rewolucji i I cesarstwa jeden z przywódców emigracji fr.— Państwo Franków: 1) L. Niemiec (ok. 805—76), król państwa wsch. frank. (Niemiec) od 843 (na mocy traktatu w Verdun); trzeci syn L. Pobożnego Karolinga; 2) L. III Dziecko (893—911), król państwa wsch.frank, od 899, cesarz od 908: ostatni z linii Karolingów niem. — Węgry: L. I Wielki z dynastii Andcgawenów (1326—82), król Węgier od 1342 i Polski od 1370, syn Karola Roberta Andegaweńskiego i Elżbiety Łokietkówny; 1374 w -»-Koszycach nadał przywilej szlachcie poi.: wałczył z opozycją wielkopolską; przyłączy! do Węgier Ruś Halicką; za jego rządów Węgry uzyskały najszersze w swych dziejach granice. LUDWIKA CZTERNASTEGO STYL, nazwa stylu w sztuce fr. okresu panowania Ludwika XIV (1643— 1715); odmiana baroku o cechach klasycznego umiarkowania; monument, założenia palacowo-parkowe, elegancja i przepych wnętrz. LUDWIKA FILIPA STYL, styl w sztuce fr. w okresie panowania Ludwika Filipa (1830—48); termin używany gł. w odniesieniu do urządzeń wnętrz i meblarstwa; francuski odpowiednik -»-biedermeieru. LUDWIKA PIĘTNASTEGO STYL, nazwa rokoka fr. z okresu panowania Ludwika XV; fantazja i wdzięk w dekoracji i wyposażeniu wnętrz, bogactwo niesymetrycznie rozrzuconych ornamentów (rocaille). LUDWIKA SZESNASTEGO STYL, styl w sztuce fr. okresu 1760—90, odmiana neoklasycyzmu; przejawił się głównie w architekturze wnętrz i rzemiośle artyst. wprowadzając umiar, harmonię formy, symetrię kompozycji. LUDWIK FILIP: 1) L. F. (1747—93). książę orleański; z bocznej linii Burbonów, zwany Filipem Égalité 33 Mała Enc. Powsz. PWN LUKARNA (Równość), kuzyn Ludwika XVI, zwolennik rewolucji 1789; jako członek Konwentu głosował za skazaniem na śmierć Ludwika XVI; stracony w okresie terroru; 2) L. F. I (1773—1850), król Francuzów 1S30—48, syn poprzedniego, powołany na tron po obaleniu Karola X przez rewolucję lipcową 1830, zwany „królem mieszczańskim"; za jego panowania decydujący wpływ na rządy wywierała wielka burżuazja finans.; 1847 zakończył podbój Algerii; obalony przez rewolucję lutową 1848. LUDWISARSTWO, rzemiosło zajmujące się obróbką i odlewaniem dział, broni, dzwonów i innych przedmiotów z miedzi, spiżu, brązu, mosiądzu; w Polsce rozwinęło się w XVI w.; Iudwisarnia, odlewnia dział lub dzwonów. LUDŹMIERZ, w., pow. nowotarski, woj. krak., na Podhalu, nad Czarnym Dunajcem; 2300 mieszk. (1956); miejsce urodzenia poety K. Tetmajera; w neogot. kościele otoczony rei. kultem posąg Matki Boskiej Ludźmierskiej. LUEGER Karl (1844—1910), polityk austr., jeden z przywódców partii chrześc.-spof.; burmistrz Wiednia 1897—1910; przywódca antysemitów austriackich. LUES -kiła. LUGANO: 1) m. w pd. Szwajcarii nad Jez. L.; 17 700 mieszk. (1950); zabytki aren. z XIII—XV w.; przemysł metal., spoż.; znane letnisko; 2) jez. na pd. stokach Alp Lombardzkich, na pograniczu Włoch i Szwajcarii; 55 km2, 271 m n.p. m., dł. 35 km, głęb. 279 m; odpływ do jez. Lago Maggiore. LUGER, lugier [ang.]: 1) dawniej żaglowiec 2—S-masztowy z. żaglami tzw. lugTowymi, dziś zwany dryfterem. Zob. też ożaglowanie; 2) większy statek rybacki, motorowy, poławiający pławnicami. LUCIOWIE, plemiona (w części słowiańskie) zamieszkujące tereny Śląska w pocz. n. e. ; nazwa nadana przez Strabona, następnie spotykana u Tacyta i Ptolemeusza. LUGNÉ-POE [liińję poe] Aurélien-Marie (1869—1940), aktor i reżyser fr ; kierownik Théâtre de l'Oeuvre; wprowadził na scenę fr. modernistyczną dramaturgię skand, i rosyjską. LUGOLA PŁYN, roztwór jodu w wodnym roztworze jodku potasu; stosowany w lecznictwie; odczynnik do wykrywania skrobi. LUGROTRÀWLER, duży, motorowy statek rybacki poławiający włokiem i pławnicami. LUIDOR [fr.J, fr. moneta złota, używana od 1640 do połowy XIX w., wartości ok. 20 późniejszych franków. LUIMNEACH [KJmnycz] (ang. Limerick), m. i port w zach. Irlandii (Mumha) u ujścia Sionny; 50800 mieszk. (1951); katedra z XII w., zamek normański; przemysł rolno-spożywczy. LUINI Bemardino (ok. HtóO^S — ok. 1532), malarz wl., uczeń Leonarda da Vinci; obrazy rei. i wielkie kompozycje freskowe. LUIZJANA (La.), stan w USA nad Zat. Meksykańską; 125 660 km*, 2 683 500 mieszk. (1950); Murzyni 33•/«; stoi. Baton Rouge (125 600 mieszk.); położony przy ujściu Mississippi, nizinny, wybrzeże i delta bagniste; uprawy: trzcina cukr., kukurydza, bawełna, r\ż; wydobycie siarki (22*/» wydobycia USA), ropy naft. (11«/.). LUIZYT, związek org. zawierający arsen i chlor; ciecz o zapachu pelargonii; trucizna bojowa o b. silnym działaniu parząco-trującym. LUK, otwór w pokładzie statku (np. luk ładunkowy wiedzie do ładowni). LUKACS [lijkacz] Gyórgy (ur. 1885), wybitny węg. filozof-marksista, historyk i teoretyk lit. oraz krytyk lit.; lud. komisarz oświaty w rządzie Węg. Rep. Rad, od 1945 w Budapeszcie; członek PAN; prace jego wywarły poważny wpływ na współczesną estetykę i .krytykę marksistowską. Goethe i jego epoka, Thomas Mann, Balzac t realizm francuski, Realizm rosyjski w literaturze twiatowej, Przyczynki do historii estetyki. LUK AN, Marcus Annaeus Lucanus (39—65), poeta rzym.;z wielu utworów zachował sie nie dokończony Ï»oemat Pharsalia (—Farsaos), opisujący wojnę Cezara z Pompejuszem. LUKARNA [fr.], okno lub okienko w dachu, spotykane zwłaszcza w architekturze barok, i rokokowej. Lukarna  LUKIAN Z SAMOSATY 514 LUKIAN Z SAMOSATY (ok. 125 — ok. 180), retor gr., sofista; dialogi humoryst.-satyr. (Dialogi zmarłych), traktaty moralno-filoz. w formie listów, powieść Lucjusz, czyli Osioł. LUKRECJA, wg legendy rzym. żona patrycjusza zhańbiona przez syna króla. Tarkwiniusza Pysznego; jej samobójstwo spowodowało rozruchy i wygnanie króla (510 p. n. e.). LUKRECJA, Glycyrrliiza glabra, bylina z rodziny motylkowatych do 1,5 m wys.; Europa pd.; długi palowy korzeń używany w lecznictwie jako środek wykrztuśny i w przemyśle spoż. LUKRECJUSZ, Titus Lucretius Cams (95 — ok. 55 p. n. e.), poeta i filozof rzym.; w poemacie De rerum natura (O istocie wszechrzeczy) zawarł poglądy -►Epikura i rozpowszechnił je w Rzymie. LUKS (lx), jednostka -►natężenia oświetlenia; 1 lx jest to natężenie oświetlenia powierzchni 1 m2, na którą pada równomierny strumień świetlny 1 lumena. Większą jednostką jest fot (ph); 1 ph = 10-» lx. LUKSEMBURG Róża (1871—1919), działaczka i ideolog poi. i międzynar. ruchu robotn., współzałożycielka i przywódczyni SDKPiL, jeden z kierowników poi. proletariatu w rewolucji 1905—07, przywódca lewego skrzydła niem. socjaldemokracji i II Międzynarodówki, współzałożycielka Związku Spartakusa i Komunist. Partii Niemiec; więziona przez carat (1906) i władze pras. (1915—18); 1918—19 przywódca rewolucji niem., zamordowana wraz z K. Liebknechtem; R- Luksemburg autorka płomiennych proklamacji, odezw i artykułów oraz rozpraw teoret. z dziedziny filozofii, ekonomii, historii i teorii socjalizmu; Rozwój przemysłowy Polski, Akumulacja kapitału, Kryzys socjaldemokracji, W obronie naroclowoici. Zob. też luksemburgizm. LUKSEMBURG: 1) L. (Luxembourg), księstwo parlamentarne w Europie Zach., między Belgią, Francją i Niemcami; 2586 km*, 302 700 mieszk. (1952); dzieli się na 12 kantonów; pn. obszar pagórkowaty, lesisty (25*/o pow. og.); w części pd. rolnictwo; ok. 40•/• ludn. pracuje w przem. górn. i rzemiośle, 26'/o w roln. i leśn., 7,5°/« w handlu; gl. m. Luksemburg (stoi., ok. 65 000 mieszk.), Esch (30 000 mieszk.); gł. gałęzie gosp.: kopalnie rudy żel., potężny przemysł hutn. (6 miejsce w Europie), metal., chem. (nawozy, materiały wybuch.), spoż. (browary, winiarnie), włókien.; cement.; ruch turyst. Ustrój. Dziedziczna monarchia konst., konstytucja z 1868 (zmiany 1919 i 1948); jednoizbowy parlament, organ wykonawczy — rząd. — Hrabiowie L. byli 1308—1437 cesarzami niem., zyskali też przejściowo panowanie w Czechach, Brandenburgii i na Węgrzech. L. stał się księstwem od 1354, przeszedł od 1443 do książąt burgundzkich, następnie wraz z Niderlandami przypadł Habsburgom; 1797 włączony do Francji; 1815 na kongresie wiedeńskim ustanowiony wielkim księstwem, w unii personalnej z Holandią 1815—90, neutralność 1867—1919; od 1947 w unii celnej z Belgią i Holandią (Benelux); 2) L. (fr. Luxembourg), prow, w pd.-wsch. Belgii; 4418 km*, 216 400 mieszk. (1954); lesista; niewielkie rolnictwo i ekstensywna hodowla; na pd. kopalnie rady żel. i przemysł hutn.; stoi. Arion. LUKSEMBURGIZM, pewien zespół poglądów Róży Luksemburg; punktem ich wyjścia było mechanistyczne ujęcie zagadnienia upadku kapitalizmu (tzw. teoria automatycznego krachu kapitalizmu, z której wynikało przecenianie czynnika żywiołowości w rozwoju walki klasowej i niedocenianie czynnika kierowniczego, jakim jest partia marksistowska i jej taktyka na poszczególnych etapach). Traktując klasę robotn. jako jedyną siłę rewol. Róża Luksemburg nie dostrzegała innych sił rewol. w społeczeństwie, stąd też nie doceniała znaczenia mas chłopskich jako czynnika rewol. oraz negowała rewol. znaczenie ruchów nar.wyzwoleńczych narodów ujarzmionych; prowadziło to do niewidzenia w proletariacie hegemona wszystkich wyzyskiwanych i uciskanych warstw społeczeństwa, do odrzucenia hasła samookreślania narodów ujarz¬ mionych aż do oderwania i w związku z tym do zaprzeczenia możliwości odbudowania niepodległego państwa poi. w warunkach kapitalizmu. W swych gł. założeniach będąc negacją leninizmu 1. powstał również w okresie przejścia od kapitalizmu do imperializmu i również był próbą, choć błędną, rozwinięcia nauki marksizmu na nowym etapie i w nowych warunkach. LUKSEMBURGOWIE, wywodząca się z hrabiów Luksemburga dynastia (1308—1437) cesarzy rzym.niem.; 1310 L. pozyskali dziedziczny tron czeski, 1387 królestwo węg., 1373—1415 rządzili w Brandenburgii; dynastia L. wygasła ze śmiercią Zygmunta I Luksemburskiego. LUKSOR, m. w Górnym Egipcie, nad Nilem, na miejscu staroegipskich Teb; 30 000 mieszk. (1952); wykopaliska archeol., ruiny świątyń i grobowce faraonów ; ośrodek turyst. LUKULLUS, Lucius Licinius Lucullus (ok. 117 — ok. 57 p. n. e.), rzym. wódz i polityk; słynął z bogactw i rozrzutności, stąd przysłowiowe „uczty lukullusowe". LULE, rz. w pn. Szwecji; dł. 205 km; uchodzi do Zat. Botnickiej w pobliżu portu Luleâ; liczne wodospady, wielka hydroelektrownia. LULEA, m. w pn. Szwecji; 27 800 mieszk. (1955); gł. szwedz. port eksportowy rady z okręgu Kirany i Gállivare (3,1 min t 1954). LULEK CZARNY, Hyoscyamus nlger, roczna roślina raderalna z rodziny -►psiankowatych; liście jajowate, wrębne, owłosione i lepkie, kwiaty żółte, siedzące w kątach liści; silnie trujący. Tabl. XVI. LULLY [lülj] Jean Baptiste (1632—87), kompozytor fr. pochodzenia wl., na dworze Ludwika XIV ; twórca fr. opery dworskiej z baletem i specjalnego typu uwertury (fr.). LUMBAGO [łac.], postrzał — silny ból mięśni grzbietu lub okolicy lędźwiowo-krzyżowej. Zob. też reumatyzm. LUMEN (lm), jednostka strumienia światła — strumień światła wysyłany w jednostkowy kąt bryłowy przez równomierne punktowe źródło o natężeniu 1 kandeli. LUMIÈRE [liimię :r] bracia: Auguste (1862—1954) i Louis Jean (1864—1948), fr. chemicy i przemysłowcy; wynalazcy kinematografu (patent 1895), aparatu do wykonywania zdjęć ruchomych i ich projekcji, opartego na edisonowskim kinetoskopie; zrealizowali 40 reportaży filmowych. LUMINAL, gardenal — pochodna kwasu barbiturowego; biały krystaliczny proszek; środek uspokajający, nasenny i przeciwpadaczkowy. LUMINESCENCJA [łac.], nazwa obejmująca zjawiska „zimnego“ (bez podwyższenia temperatury) świecenia ciał. Zależnie od czynnika wzbudzającego świecenie rozróżnia się: f o t o 1 u m i n e s c e n c j ę — wywołaną światłem, elektroluminescencję — promieniami -►katodowymi, chemoluminescencję — reakcjami chem., triboluminescencję — tarciem, termoluminescencję — pobranym ciepłem. Niezależnie od rodzaju wzbudzenia rozróżnia się: fluorescencję — 1. trwającą tylko podczas działania czynnika wzbudzającego, oraz fosforoscenc j ę — 1. trwającą również po ustaniu działania czynnika wywołującego ją, np. świecenie fosforów trwa czasem miesiące po ustaniu działania bodźca; 1. o rg a n i z m ó w -—bioluminescencja. LUMINIZM [łac.], w malarstwie podkreślenie roli światła jako czynnika kształtującego kompozycję obrazu, a zarazem podkreślającego nastrój scen (obrazy Vermeera van Delft i Rembrandta). LUMINOFORY [łac.-gr.], substancje chem., np. siarczki: strontu, baru, cynku, kadmu z nieznaczną domieszką innych siarczków (np. miedzi, manganu, litu), wykazujące luminescencję podczas naświetlania niewidzialnymi falami elektromagnet., strumieniami elektronów lub innych cząstek; znajdują zastosowanie w rentgenografii, telewizji itp. (-►ekran luminujący) oraz w technice oświetleniowej (np. 1. z małą domieszką ciała promieniotwórczego prawie w 100°/t zamieniają energię promieniotwórczą w energię świetlną. LUMPENPROLETARIAT [niem.], zdeklasowana. L. Lumière LUTY 515 zepchnięta na dno nędzy część społeczeństwa kapitalist. (złodzieje, żebracy itp.). L. jest często wykorzystywany do walki z ruchem robotniczym. LUNA -Selene. LUNATYZM —somnambulizm. LUNÇH [ang., lancz], lekki posiłek południowy. LUND, m. w Szwecji (Skania); 36 900 mieszk. (1955); gl. ośrodek kult. pd. Szwecji; uniwersytet z 1666, obserwatorium astr., katedra rom. z X w.; przemysł maszyn rolniczych, spoż. LÜNEBURG, m. w NRF (Dolna Saksonia); 59 200 mieszk. (1955); charakter m. późnogot. ; wydobycie soli kuchen.; fabr. nawozów sztuczn.; kąpiele błotne i solankowe. LÜNEBURGER HEIDE (Lüneburska Pustać), pustkowie między Łabą a Wezerą, na Nizinie Niemieckiej; ok. 1135 km2, polodowcowe obszary piaszczysto-torfowe; nieużytki, wrzosowiska, nieco lasów; wys. do 171 m (Wildseder Berg); rezerwat przyrody; na pozostałym obszarze prace melioracyjne. Obszar niegdyś częściowo zajęty przez plemię Drzewian. LUNEN, m. przem. w NRF (Westfalia); 68 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla kam.; huta aluminium. LUNETA [fr.]: 1) przyrząd optyczny służący do oglądania odległych przedmiotów, zwiększający kąt ich widzenia; składa się z dwóch układów soczewek: obiektywu i okularu; powiększenie kątowe 1. jest równe stosunkowi ogniskowych obiektywu i okularu. W 1. astronomicznej (Keplera) oba układy są skupiające, a odległość obiektywu i okularu (długość 1.) jest równa sumie ich ogniskowych; 1. taka daje obrazy odwrócone. W 1. holenderskiej (Galileusza) obiektyw jest układem soczewek skupiającym, okular zaś rozpraszającym; daje ona obrazy proste; długość 1. hol. jest równa różnicy ogniskowych obiektywu i okularu. Zob. też teleskopy, lornetka; 2) bud. obudowa otworu okiennego w sklepieniu pólkulistym lub podobnym; charakterystyczna dla arch. renesans, i barok. Zob. też sklepienie. LUNÉVILLE [lünewjl], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 22 700 mieszk. (1954); drobny przemysł maszyn.; lotnisko. — Rezydencja króla Stanisława Leszczyńskiego. 1801 traktat między Francją i Austrią po II wojnie koalicyjnej. LUPA [fr.J, soczewka lub układ soczewek skupiających użyty w ten sposób, że przedmiot umieszczony jest między ogniskiem lupy a samą lupą; służy do zwiększenia —kąta widzenia obserwowanych przedmiotów; 1. daje powiększenie do 25 razy. LUPING [ang. looping], pętla, figura w —akrobacji lotniczej. LUPINOZA, wet. zatrucie jadami zawartymi w łubinie, występujące u owiec, kóz, bydła i koni; powoduje zaburzenia w trawieniu, żółtaczkę i objawy zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego; często śmiertelne. LURIE Nikołaj, kapitan ros., inż. wojsk.; skazany w procesie I Proletariatu 1880 na karę śmierci, zamienioną na 20 lat katorgi. LUSIGNAN [lüzini$] Guido de ((?—1194), rycerz fr., uczestnik wyprawy krzyżowej; od 1186 król Jerozolimy: 1193 zdobył Cypr. „LUSITANIA", ang. statek pocztowo-pasażerski (32 000 BRT), storpedowany 7 V1915 przez niem. okręt podwodny U 20; zginęło 1198 osób, w tym 118 obywateli USA; przyspieszyło to przystąpienie USA do wojny. LUSTRACJA [łac.], kontrola, przegląd; lustracje. w dawnej Polsce okresowe przeglądy stanu i dochodów dóbr król.; pierwsze 1. uchwalił sejm 1562—63. LUSTRO [\vL] : 1) zwierciadło: 2) ozdobny szklany pająk z XVIII w.; 3) kinkiet, świecznik ścienny ze szklaną albo metalową płytką odbijającą światło: 4) 	Iow. biała plama na zadzie sarny, jelenia i daniela: odcinająca się barwą plama na skrzydłach ptaków. LUSTRZANKA, aparat fot. z ustawionym za obiektywem lusterkiem rzutującym obraz na poziomą matówkę; umożliwia wygodne nastawianie na ostrość i wybór fotografowanego wycinka. Tabl. 38. LU SÜN (1881—1936), najwybitniejszy pisarz chiński czasów nowszych, eseista i nowelista, znawca i tłumacz literatury ros., jeden z przywódców ,,rewolucji literackiej“ (po 1917); nazywany „chińskim Gorkim“. LÜSZUN —Port Artur. LUTEINA [łac.], hormon ciałka żółtego; hormon płciowy żeński biorący udział w regulacji cyklu miesięcznego; przyczynia się do utrzymania i rozwoju w macicy zapłodnionego jaja. LUTER Marcin, Martin Luther (1483—1546), reformator kościoła; zakonnik augustiański, prof. teolo33* M. Luter gil moralnej w Wittenberdze. 31 X 1517 przybił na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez przeciw odpustom, jednocząc wokół siebie opozycję antypapieską; 1520—21 ogłosił swe 3 podstawowe rozprawy: Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego, O niewoli babilońskiej kościoła, O wolności chrześcijanina; 1520 spalił publicznie bullę papieską, grożącą mu klątwą: 1521 wyklęty, bronił się na sejmie w Wormacji; potępiony, schronił się na zamku w Wartburgu, gdzie tłumaczył na jęz. niem. Biblią; w czasie wielkiej wojny chłopskiej zwalczał ostro radykalny ruch chłopski; 1530 przedstawił sejmowi w Augsburgu Wyznanie wiary napisane przez Melanchtona, formułujące podstawowe zasady luteranizmu. Pisma L., a zwłaszcza jego tłumaczenie Biblii, wywarły ogromny wpływ na rozwój jęz. niemieckiego. LUTERSKIE JEZIORO, odosobnione jez. na Pojez. Mazurskim, 720 ha, dł. 4 km, szer. 1,25 km; w pd. części Ptasia Wyspa. LUTET Lu, lutełium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 71; metal —ziem rzadkich. LUTNIA [wł.]: 1) dawny instrument strun, szarpany kształtu gruszkowatego, o dnie wypukłym; w XV— XVII w. ulubiony instrument dom. i koncert., solowy i akompaniujący, a nawet orkiestr.; wyparta przez klawesyn; utwory na 1. drukowano w —tabulaturach; 2) astr. —Lyra. „LUTNIA“, chór amatorski w Warszawie, zał. 1887 przez P. Maszyńskiego; w okresie przed I wojną świat, odegrał znaczną rolę w kulturze muz. zaboru rosyjskicso« IAJTNICTWO, sztuka budowania instrumentów muz. strunowych, zwłaszcza skrzypiec; lutnik, budowniczy skrzypiec i pokrewnych instrumentów; słynni lutnicy: Amati, Guarneri, Stradivari, Grobficz. LUTNIOCIĄG, górn. rurociąg doprowadzający (lub odprowadzający) powietrze ao przodków; ruch powietrza w 1. wzmacnia się często za pomocą małych wentylatorów. LUTNISTA, kompozytor i wykonawca utworów lutniowych (słynny Bakfark). LUTOMIERSK, osiedle, pow. łaski, woj. łódź., n. Nerem, stary ośrodek sukienniczy; od 1949 teren prac wykopaliskowych, m. in. odkrycie cmentarzyska z XI w. LUTON [lu:tn], m. w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia), 112500 mieszk. (1955); ośrodek przemysłu samochód, (zakłady Vauxhall koncernu amcr. General Motors); przemysł lotn.; huty aluminium. LUTOSŁAWSKI: 1) Wincenty (1863—54), filozof; pracę naukową rozpoczął od studiów nad logiką Platona, czego owocem było dzieło Plato, wyd. 1897 w jęz. ang.; w pocz. XX w. skierował swe zainteresowania na metafizykę; poglądy swoje wiązał z poglądami mesjanistów poi. XIX w., przede wszystkim A. Mickiewicza i J. Słowackiego; Wykłady Jagiellońskie; 2) Kazimierz ks. (1880—1924), teolog, działacz nar.demokr.; od 1919 poseł na sejm; 3) Witold (ur. 1913), kompozytor; utwory orkiestr., fortep., wok., muzyka teatralna, filmowa, radiowa. LUTOWANIE -luty. LUTOWNICA, narzędzie do spajania lutami miękkimi; miedziana część robocza w kształcie klina, za pomocą której topi się lutowie; może być ogrzewana elektrycznie, płomieniem palnika itd. _ LUTOWSKi Jerzy (ur. 1923), lekarz, dramaturg; Próba sił. Sprawa rodzinna, Kret, Ostru duiur fH£JW,ITZ Wa,ter -►Kappa-Liittwitza pUCz.' LUTY, lutowia, spoiwa — stopy służące do łączenia (lutowania, spajania) metali; 1. miękkie tonią się poniżej 300°C; w skład ich wchodzą cyna (17—90*/t), antymon (0,25—6°/o) oraz ołów; im wiecel cyny zawierają 1., tym temp. spajania jest niżiza! I. bogate w cynę (zawierające mało ołowiu) stosuje się do zamykania konserw (ołów jest tiujący); Lutnia  LUTYCY 516 r.d® topią się powyżej 500°C, zawierają miedź (19—99 /o), srebro (11—70*/•) oraz cynk. LUTYCY ^Wieletowie. «miSïïÇîi [liicen], m. w Saksonii, kolo Lipska (NRD); 16o- zwycięstwo króla szwedz. Gustawa Adolfa II nad armią Wallensteina (G. A. II poległ w tej bitwie); 1813 zwycięstwo Napoleona nad wojskami sprzymierzonych Prus i Rosji. LUWR (Louvre), dawny pałac król. w Paryżu, wzniesiony 1546 (arch. P. Lescot, J. Goujon), wielokrotnie rozbudowywany (J. Lemercier, C. Perrault); podczas rewolucji fr. zamieniony na muzeum; obecnie jedno z największych muzeów świata; bogate zbiory sztuki staroż. (egipskiej, asyr.-babil., greckiej); posąg Wenus z Milo, słynna galeria malarstwa (Mono Liza Leonarda da Vinci), dział grafiki, rzeźby, rzemiosła artyst. (meble). LUXFERY, pryzmaty szklane do oświetlania wnętrz, okrągłe lub kwadratowe, umieszczane w płycie stropowej lub ścianie budynku. LUZAK: 1) koń nie osiodłany, prowadzony na powodzie; 2) posługacz ,.towarzysza“ w dawnej jeździe poi., później konny ordynans. LUZON, największa wyspa Filipin; 108 400 km2, 8 657 000 mieszk. (1948); gł. m. i port Manila; w większości górzysta (2200 m); czynne wulkany, częste trzęsienia ziemi; w dolinach uprawa ryżu, tytoniu, trzciny cukr., konopi manilskich; surowce miner.: ruda żel., miedź, siarka, węgiel kam.; na L. stoi. Filipin Quezon. „LUŹNI LUDZIE“, hultaje, włóczędzy — w dawnej Polsce od XVI w. zbiegowie z majątków ziemskich, ludzie nie posiadający stałego zajęcia ani miejsca zamieszkania, a przez to faktycznie poddaństwa; ścigano ich i zmuszano do pracy, szczególnie w XVIII—XIX w. LWIA PASZCZA, wyżlin, Antirrhinum majus — roczna roślina z rodziny trędownikowatych; Europa pd. i Afryka pn.; kwiaty dwuwargowe, barwne, zebrane w szczytowe grona; u nas uprawiana na kwietnikach. LWÓW, m. obw. w Ukr. SRR; 387 000 mieszk. (1956); ośrodek nauk. f przem.; uniwersytet, politechnika i in. wyższe uczelnie: fabr. autobusów, maszyn roln.; przemysł włókien., spoż., węzeł kol. — Założony w XIII w. przez Daniela, księcia halickiego (dla syna Lwa), 1340 przyłączony do Polski; ważne centrum handlu ze Wschodem; 1649 oblężenie L. przez wojska B. Chmielnickiego; 1656 miejsce ślubów Jana Kazimierza; 1705 zdobyty ł zniszczony przez Szwedów; po I rozbiorze L. przeszedł pod panowanie Austrii 1772—1918; jako stolica Galicji był ośrodkiem władz administracji państw., od 1867 także władz krajowych i siedzibą sejmu krajowego; 1918 teren walk pol.-ukr. W Polsce międzywoj. L. byl miastem woj., żywym ośrodkiem kult. i nauk. (Uniw. Jana Kazimierza, Politechnika, Ossolineum), siedzibą Targów Wschodnich; był też silnym ośrodkiem • ruchów roboto, i postępowych (1936 rewol. wystąpienia roboto., Kongres Pracowników Kultury); 1939 wraz z Ukrainą zach. wszedł w skład Ukr. SRR. LWÓWEK, m., pow. nowotomyski, woj. pozn., na Wysoczyżnie Poznańskiej; 2300 mieszk. (1956); ośrodek roln.-sadown.; kościół z XV w. LWÓWEK SLĄSKI, m. pow., woj. wrocł., na Pogórzu Izerskim; 4400 mieszk. (1956); w okolicy złoża glin ogniotrwałych; niegdyś duży ośrodek przędzalnictwa; fragmenty obwarowań, ratusz i kościół z XVI w. z fragmentami got., kilka renesans, i barok, kamienic. lx, 	symbol jednostki luks. LYAUTEY [liotęj] Louis Hubert (1854—1934), marszałek Francji; 1880—1925 służąc w wojsku i administracji kolonialnej umacniał władzę fr. w koloniach, tłumił powstania miejscowej ludności; 1912 zorganizował protektorat fr. w Maroku; 1916—17 min. wojny. LYDDIT, materiał wybuchowy, gł. składnik — kwas pikrynowy; nazwa od ang. poligonu artyler. Lydd. LYELL [ląjol] Charles (1797—1875), geolog ang.; twórca nowocz. geologii; ugruntował teorię —aktualizmu w geol., pierwszy wyraził pogląd o olbrzymiej długości epok geologicznych. LYET [liję] Bernard (1897—1952), astrofizyk fr., wynalazca koronografu. LYNCH [lyncz], w USA samosąd (pobicie, zabójstwo) wzburzonego tłumu na przestępcy lub osobie znienawidzonej; głośne 1. dokonywane na Murzynach; nazwa prawdopodobnie od znanego z okrucieństwa sędziego amer. Ch. Lyncha (pocz. XVIII w.). LYON [lją] (Lion), m. w pd. Francji; 471300 mieszk. (1954); ważne centrum kult., przem. i handl.; uniwersytet 1 in. wyższe uczelnie, muzea; przemysł Jedwabn. (1/.3 produkcji Francji), chem. (barwniki, lekarstwa); produkcja samochodów, samolotów; hutnictwo aluminium, miedzi, cynku; wyrób obuwia, odzieży; port na Rodanie; węzeł komunik.; coroczne Targi Lyonskie. — 1831 i 1834 pierwsze powstania robotników tkackich we Francji. LYRA [łac.], Lira, Lutnia — gwiazdozbiór nieba pn. Zob. też niebo (mapa). LYS [lis], rz. w pn. Francji, 1. dopływ Skaldy; dł. 214 km; źródła w dep. Pas de Calais, ujście pod Gandawą. LYSOL -Uzol. Ł ŁABA: 1) (Elba), rz. w Europie Srodk., dł. 1165 km, dorzecze 146 500 km*, źródła w zach. Karkonoszach, wpada do M. Północnego; gl. dopływy: Welta, Mulda, Sala, Izera; nad Ł. leży Hamburg; 2) I. dopływ Kubania; dł. 316 km. ŁABĘCKI Hieronim (1809—62), technik góm., geolog i historyk; autor pierwszych prac o górnictwie; Górnictwo w Polsce, Słownik górniczy polski. ŁABĘDY, m., pow. gliwicki, woj. kat., nad Kłodnicą i Kanałem Gliwickim; 13 700 mieszk. (1956); wielki przemysł huto. i port przeład. na Kanale Gliwickim. ŁABĘDZIE, Cygnidae, rodzina ptaków, największe w rzędzie blaszkodziobych; należy tu 7 gatunków; wody śródlądowe całego świata, z wyjątkiem pn. części Ameryki Pd. i Afryki na pn. od Sabary; często hodowane’w parkach Jako ptaki ozdobne; w Polsce gniazduje ł. niemy (Cygnus olor), dł. do 180 cm, rozpiętość skrzydeł 260 cm; chroniony; największy rezerwat na jez. Łukniany (woj. olsztyńskie). ŁABĘDŹ, Cygnus, gwiazdozbiór nieba pn. Zob. też niebo (mapa). ŁABISZYN, m., pow. szubiński, woj. bydg., nad Notecią; 2600 mieszk. (1956). 1794 zwycięska bitwa wojska poi. pod dow. gen. Dąbrowskiego z wojskami pruskimi. ŁABOWSKA HALA, grzbiet z halą pasterską w paśmie Jaworzyny Krynickiej na wsch. od doliny Popradu, wys. 1061—1076; schronisko turyst., piękny las górski. ŁABSKI SZCZYT, wzniesienie o skalistym wierzchołku w gł. grzbiecie Sudetów, w zach. części Karkonoszy, wys. 1971 m; w Czechosłowacji 400 m od szczytu — źródła Łaby. ŁACHA [niem.], nazwa stosowana niekiedy na określenie piaszczystej mielizny w rzece. Zob. też starorzecze. ŁACHUTI Abduł Kasi (ur. 1887), poęta tadżycki; pierwszy okres jego twórczości przypada na okres pobytu poety w Iranie (1904—22); prześladowany za działalność rewol. emigruje do ZSRR i włącza się w nurt literatury tadż.; liczne wiersze opiewające kraj socjalizmu 1 wzywające lud perski do walki rewolucyjnej. ŁACIŃSKIE CESARSTWO, utworzone 1204 w Konstantynopolu przez krzyżowców (-►krzyżowe wyprawy); obalone 1261 przez Michała Paleologa, który odzyskał Konstantynopol i przywrócił cesarstwo bizantyjskie. ŁACIŃSKIE PISMO, rozwinęło się z pisma gr.; najwcześniejszą jego formą (VI w. p. n. e.) są ryte na kamieniu lub na metalu napisy złożone tylko z dużych liter wpisywanych w 2 Unie (m a j u s k u 1 a); pismo to wprowadzone następnie do ksiąg pisanych na papirusie zwali Rzymianie kapitałą i rozróżniaU k. kwadratową 1 mniej od niei staranną k. „wiejską"; w III—IV w., w związku z roz 517 ŁAŃCUCHOWA powszechnieniem się pergaminu, z kapitały powstało zaokrąglone pismo zw. uncjałą, a z niej rozwinęła się półuncjała, mająca już częściowo charakter minuskuły, tj. pisma złożonego z małych liter (wpisywanych w 4 linie); równocześnie w życiu codziennym stosowano pismo odręczne zw. kursywą; początkowo było ono majuskuine, potem minuskulne; z kursywy minuskulnej i półuncjały wykształciły się następne pisma szczepowe, przeważnie zawiłe i trudno czytelne (wizygockie, merowińskio, longobardzkie, angielskie); dopiero wytworzona w państwie Franków w końcu VIII w. minuskuła karolińska odzyskała formy jasne, proste i czytelne, toteż przyjęła się powszechnie w łacińskiej Europie; pod wpływem stylu gotyckiego minuskuła karolińska otrzymała (XII/XIII w.) wydłużone ł ostro łamane kształty i nazwę p. gotyckiego; w XV w. humaniści, dążąc do przywrócenia p. antycznego, stworzyli nową formę pisma — minuskułę renesansową, zw. antykwą (opartą właściwie na minuskule karolińskiej); z niej się rozwinęła (XV w.) kursywa humanistyczna, która wyparła kursywę gotycką i jako tzw. ł a c i n k a przetrwała do dziś. ŁACIŃSKI JĘZYK, łacina — język z italskiej gałęzi języków indoeur., początkowo tylko język -»Łatynów. w miarę ekspansji terytor. Rzymian rozpowszechniony w całej zach. części Imperium, łącznie z pn.-zach. częścią Płw. Bałkańskiego (na pozostałych terenach — język gr.); klasyczny ł. j., wykształcony w I w. p. n. e. i w I w. n. e. oraz utrwalony w literaturze rzyra., był ięzykiem warstw kulturalnych; wśród ludu i mieszkańców prowincyj — tzw. łacina ludowa, z której w okresie wędrówek ludów (V—VIII w.) rozwinęły się -»romańskie języki. Po upadku Cesarstwa Zach. ł. j. utrzymał się w nowo powstałych państwach zach. i środk.eur. jako język urzęd., kult. i łiturg. (kościół kat.) w okresie średniowiecza, Odrodzenia i mimo zmniejszonego znaczenia przetrwał do dziś. ŁADA, rzekomo słów. bogini miłości i piękności; przyśpiew łado, łado w słów. pieśniach weselnych stał się prawdopodobnie podstawą do personifikacji bóstwa. ŁADNOWSKA-RAKIEWICZOWA Aleksandra (1840— 98), aktorka, odtwórczyni ról tragicznych. ŁADNOWSKI Bolesław Henryk (1841—1911), aktor i reżyser; role tragiczne i charakterystyczne. LADOGA, największe jez. Europy w pn.-zach. eur. części ZSRR; 18 400 km2, głęb. do 380 in; ok. 500 wysp; z Ł. wypływa rz. Newa; bogactwo ryb; wzdłuż pd. brzegów jez. Kanał Bałtycko-Białoruski. ŁADOWARKA górn. maszyna do ładowania rozkruszonego urobku, np. z przodku lub ze zwału, na środki transportowe; rozróżnia się: ł. chodnikowe, ścianowe, szybowe i powierzchniowe; stosowana również w budownictwie do robót ziemnych. ŁADOWNOŚĆ, najwyższe dopuszczalne obciążenie środka przewozowego, wyrażane w ciężarze ładunku lub ilości osób; ł. statku, inaczej nośność ładunkowa, ciężar ładunku, który może być przyjęty przez statek; określa się w tonach metrycznych (1 tm = •= 1000 kg) lub angielskich (1 ta = 1016 kg); rozróżnia się: ł. całkowitą — brutto, inaczej dedwejt, ł. użyteczną — netto. ŁADUNEK ELEKTRYCZNY, nabój elektr. — wielkość skalarna przypisywana ciałom naelektryzowanym; jej wartość jest proporcjonalna do sił wywieranych na inne ciała naclektryzowane (-»Coulomba prawo); 1. e. może być przelewany z jednych przewodników na drugie; zbiera się na powierzchni przewodników; jednostką elektrostatyczną ł. e. jest ładunek punktowy, który na drugi taki sam wywiera w próżni z odległości 1 cm silę równą 1 dynie. Ł. o. jest przenoszony przez prąd elektr. w ilości proporcjonalnej do natężenia prądu; ładunek przenoszony w 1 sek przez prąd o natężeniu 1 ampera nosi nazwę kulomba (C); 1 kulomb w przybliżeniu równy jest 3*10® jednostek elektrostatycznych; ł. e. elementarny, najmniejszy, dalej niepodzielny ł. e. występujący w zjawiskach fiz.; równa się 1,6*1(H# kulomba; ładunki elektr. ciał składają się zawsze z całkowitej liczby ł. e. elementarnych. ^ ŁADYSŁAW (László), imię królów węg. -»WladyŁADYSŁAW Z GIELNIOWA bl. (ok. 1440—1505), prowincjał zakonu bernardynów; autor poi. i łac. pieśni religijnych. ŁAGIEWKA PYŁKOWA, długa rurkowata komórka, wyrastająca z kiełkującego ziarna pyłku na znamieniu zapylonego słupka kwiatu; wprowadza plemniki do -»zalążka, powodując jego zapłodnienie i przekształcenie się w nasienie. ŁAGIEWNIKI: 1) w., pow. i woj. łódź., w pobliżu Łodzi; 2) dzielnica Bytomia; 3) Ł. Wielkie, w., pow. lubliniecki, woj. kat.; zabytkowy drewniany kościół z 1691. ŁAGÓW, w., do 1669, pow. opatowski, woj.' kieł., nad Łagowicą, dopływem Czarnej; 1600 mieszk. (1956); wapienniki, ceramika chalupn.; niegdyś wydobywano tu kruszce ołowiu; gotycki kościół. LAGUNA Stoslaw (1833—1900), historyk poi. średniowiecza, prawnik; uczestnik powstania styczniowego; współredaktor „Ateneum“. ŁAJBA, w gwarze marynarskiej określenie każdego statku; pogardliwe — źle utrzymanego, starego itp.; pieszczotliwe — statku, do którego marynarz jest przywiązany. ŁAJKA, kudłaty pies syberyjski średniej wielkości, 0 domieszce krwi psa polarnego; używany do polowań i w zaprzęgu. Pies tej rasy był pierwszym pasażerem sztucznego satelity Ziemi wypuszczonego w ZSRR 3 XI 1957. ŁAM, zestaw wierszy o określonej wysokości, równej wys. -»kolumny, zajmujący część szerokości zadrukowanej stronicy. ŁAMACZ: 1) kruszarka — maszyna do wstępnego rozdrabniania surowców minerał, (np. gliny, pirytów, fosforytów), zwierzęcych (np. kości) i przemysł, (np. koksu, karbidu) przez kruszenie ich pomiędzy nieruchomą a ruchomą szczęką ł. szczękowego, nieruchomym pierścieniem i ruchomym stożkiem ł. stożkowego, pomiędzy obracającymi się walcami gniotownika (łamacza) walcowego lub przez wirujące młotki ł. młotkowego; 2) górn. jeden z szeregu stalowych stojaków, na którym ma się załamać strop przy wybieraniu z zawałem. ŁAMACZE, silnie rozwinięte zęby przedtrzonowe (tylny w szczęce górnej, pierwszy w dolnej) u mięsożernych, służące głównie do miażdżenia kości. ŁAMANIE, druk. formowanie zestawów zecerskich w kolumny. ŁAMIKOST, choroba krów objawiająca się -»lizawością, wychudzeniem, bolesnością ruchów, skrzywieniem i łamliwością kości wskutek utraty soli wapnia 1 fosforu. ŁAN: 1) dawna miara powierzchni, pewien obszar pola uprawnego, nie zawsze i nie wszędzie jednakowych rozmiarów, np.: ł. staropolski = 126 morgów; ł. kmiecy większy = 21‘/« morga, mniejszy = 12 morgów; ł. chełmiński (-»włóka) = 30 morgów; ł. frankoński wielki = 431/« morga; 2) potoczne określenie dużej powierzchni pola pod jednolitą uprawą. ŁANIA, samica jelenia lub daniela. ŁANOWA PIECHOTA, piechota zaciężna utworzona w Polsce 1655 z chłopów powoływanych po jednym na każde 15 łanów dóbr król.; wzorowana na piechocie wybranieckiej Stefana Batorego (po 1 z 20 łanów). ŁAŃCUCH, -»cięgno wykonane z elementów (ogniw) stal. służące w technice do przenoszenia sił w urządzeniach maszyn, i w konstrukcjach, zwłaszcza w przeH3UH Łańcuch: a — ł. zwykły, b — ł. Galla kładniach łańcuchowych (ł. napędowe), do podnoszenia ciężarów (ł. nośne), do przenoszenia materiałów (ł. przenośnikowe lub transportowe); ł. Galla, łańcuch napędowy składający się z rolek połączonych przegubowo płytkami; współpracuje z kołami zębatymi, np. w rowerze. ŁAŃCUCH GÓRSKI, wybitny, o dość znacznej dL i wys. grzbiet górski stanowiący trzon, od którego oddzielają się liczne pasma boczne rozdzielone dolinami. ŁAŃCUCHOWA, linia płaska mająca kształt łańcucha zawieszonego dwoma końcami w punktach A i B (rys.); równanie ł.: y = .|(e*/a + ix/a) gdzie e — podstawa logarytmów naturalnych. Krzywa łańcuchowa  ŁAŃCUCKI ŁAŃCUCKI Stanisław (1882—1938), działacz poi. ruchu robotn., początkowo członek PPSD, od 1918 PPS, a od 1921 KPP, od 1919 poseł na sejm, 1924 wydany przez sejm i skazany na 6 lat więzienia, od 1929 w ZSRR w Międzynar. Organizacji Pomocy Rewolucjonistom; 1938 skazany na podstawie fałsz, oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany; Wspomnienia. ŁAŃCUT, m. pow., woj. rzesz.; 8900 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny i metal.: barok, zamek Lubomirskich, później Potockich, z XVII w.; obecnie ośrodek muzealny, park z klasycystyczną oranżerią, od 1948 rezerwat przyrody. ŁAŃSKIE JEZIORO, jez. na Pojez. Mazurskim, w Lasach Ramuckich, 1110 ha, dl. 10,5 km, głęb. do 57 m; brzegi dość wysokie, lesiste, kilka wysepek; przepływa rz. Łyna. ŁAPADŁO, górn. urządzenie zabezpieczające klatkę szybową; służy do jej zatrzymania w razie zerwania się liny nośnej; nazywane również spadochronem. ŁAPTIEWOW MORZE, część Lodowatego Oc. Pn. między pólwyspem. Taj my r a Wyspami Nowpsyberyjskimi; 714 00Ó km2, głęb. na pd. do 200 m, na pn. do 3000 m; porty: Tiksi, Nordwik. ŁAPY, m. pow., woj. białost., nad 1. brzegiem Narwi; 6700 mieszk. (1956); przemysł drzewny, warsztaty kol.; węzeł kolejowy. ŁASICA, łaska, Mustela nivalis — drapieżnik z rodziny kunowatych; pola uprawne i zabudowania gospodarskie w pn. Europie, środk. Azji, pn. Afryce, Ameryce Pn.; dł. ciała 17—24 cm + 4—6 cm ogon; spód biały, wierzch czekoladoworudawy; na zimę przeważnie jaśnieje; żywi się głównie drobnymi gryzoniami. ŁASIN, m., pow. grudziądzki, woj. bydg.; nad Jez. Łasińskim; 2600 mieszk. (1956); got. kościół. ŁASK, m. pow., woj. łódź.; 5000 mieszk. (1956); przemysł spoż.; kościół got ŁASKI: 1) Jan (ok. 1456—1531), arcybiskup gnicźn., prymas, kanclerz w. kor.; zwolennik sojuszu średniej szlachty z królem i niezależności polit. Polski od papieża; 1506 wydał zbiór praw Commune incliti Regni Poloniae privilegium..., znany jako Statut Łaskiego, zawierający wydrukowaną po raz pierwszy Bogurodzicę; 2) Hieronim (1495—1542), wojewoda sieradzki, dyplomata poi.; następnie w służbie u Jana Zśpolyi, króla węg., i Ferdynanda Habsburga; 3) Stanisław (?—1550), wojewoda sieradzki, pisarz i teoretyk wojsk, czasów Odrodzenia; Księgi o gotowości wojennej. ŁASZE -»wiwery. ŁASZT fniem.]: 1) dawna miara pojemności różnej wielkości w pn. Europie; ł. polski = 30 korcy; 2) ł. okrętowy, dawna miara pojemności równa w przybliżeniu ładowności wozu czterokonnego, 3,25 m*, lub ciężarowi 2 t; 3) ł. spławny, używany do mierzenia żyta, konopi, a nawet śledzi; równy w przybliżeniu 60 kamieniom (ok. 780 kg). ŁATA, listwa drewniana (-►tarcica); 1. murarska, gładko ostrugana linia do sprawdzania równości krawędzi i płaszczyzn odcinków muru w czasie murowania; ł. niwelacyjna, przyrząd złożony zwykle z dwóch drewn. lub metal, listew z łatwą do dokładnego odczytania z daleka podziałką centymetrową; używany w geodezji do pomiarów wysokości i odległości poziomych przy jednoczesnym użyciu geodezyjnych pomiar, przyrządów optycznych (niwelator, tachimetr). ŁAWA: 1) hist, w miastach dawnej Polski urząd sprawujący władzę sądową, składający się z ławników od przewodnictwem wójta; 2) wojsk, szyk bojowy awalerii stosowany w natarciu, szczególnie przez Kozaków zaporoskich w XVII w.; 3) górn. grubsza warstwa skały płonnej lub warstwa węgla w pokładzie, oddzielająca się od przyległej warstwy skały albo węgla; 4) bud. dolna rozszerzona część fundamentu. ŁAWICA: 1) geogr. obszar płytkiego dna morza, leżący z dala od lądu lub oddzielony od brzegu obszarem znacznie głębszym; 2) geol.: a) gruba warstwa skały osadowej, np. piaskowca; b) warstwa przepełniona szczątkami organizmów występujących masowo, np. I. ostrygowa; 3) zool. wielka ilość ryb, np. śledzi, płynąca razem w określonym kierunku. ŁAWNIK SĄDOWY, niezawodowy członek kompletu sądzącego, powołany drogą wyboru na oznaczony czas. ŁAWRA PIECZERSKA, kompleks zabudowań klasztornych w Kijowie, powstały 1072—78; znajdująca się w jego obrębie cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej jest jednym z pierwowzorów rus. architektury sakralnej. 518 ŁAWRĘ NIE W Borys A. (ur. 1894), pisarz ros., prozaik i dramaturg; większość utworów poświęca romantyce wojny domowej i rewolucji; powieści: Wiatr, Czterdziesty pierwszy, Drzeworyt; dramaty: Przełom, Za tych co na morzu, Głos Ameryki. ŁAWROW Piotr Ł. (1823—1900), socjolog i publicysta ros.; teoretyk narodnictwa; członek Narodnej Woli; Istoriczeskije pisma (wydał pod pseud. Mirtów). ŁAZARIEW Piotr P. (1878—1942), radź. fizyk, geofizyk i biofizyk; prace z fizyki molekularnej, fotochemii i in. ŁAZIEC, Anabas scandens, ryba z rzędu okoniokształtnych; tropikalne wody słodkie Indii; za pomocą zazębionej pokrywy skrzelnej potrafi pełzać po lądzie i wspinać się na pnie drzew. ŁAZIENKI KRÓLEWSKIE, pałac i park w Warszawie; w końcu XVII w. powstał tu pawilon-łazienka S. Herakliusza Lubomirskiego; gruntowną przebudowę na obecny pałac przeprowadzili na zle :mie St. Augusta 1784—95 architekci: D. Merlini i J. Ch. Kam setzer; dekoracje wnętrz wykonali: J. B. Plersch i M. Bacciarelli. Tabl. 63. ŁAZISKA GÓRNE, m. przemysł., pow. tyski, woj. kat.; 7400 mieszk. (1956); ośrodek górn.-przem. ŁAZO Siergiej G. (1894—1920), radź. bohater wojny domowej, od 1918 członek RKP(b); organizator i dowódca partyz. oddziałów na Dalekim Wschodzie; spalony przez Japończyków w palenisku parowozu. ŁAZY: 1) karcze, korzenie, pniaki, chrusty; 2) miejsce po lesie wytrzebionym przez palenie, miejsce wypalone z zarośli i przygotowane w ten sposób pod uprawę rolną; 3) miejsce niskie i bagniste zarosłe chrustami i łoziną. ŁAŹNIA, specjalnie urządzone pomieszczenie do kąpieli parowych; znana od dawna w Europie, głównie u Słowian, Bałtów i Finów. ŁAŹNI ORDER (Order of the Bath) ustanowiony 1399 w Anglii przez Henryka IV, odnowiony 1725 przez Jerzego I. ŁAŹNO, jez. na Pojez. Mazurskim, w Puszczy Boreckiej, 560 ha, głęb. 21,8 m; brzegi urozmaicone. ŁAŻECZNIKOW Iwan I. (1792—1869), pisarz ros.; powieści liist. Poslednij Nowik, Ledianoj dom, Basurman. ŁĄCKO, w. i letnisko, pow. nowosądecki, woj. krak., nad Dunajcem; 2100 mieszk. (1956); sadownictwo i przetwórstwo owocowe. ŁĄCZNICA TELEFONICZNA, urządzenie do zestawiania krótkotrwałych (na czas rozmowy) połączeń pomiędzy liniami telefonicznymi wprowadzonymi do tej ł,j w 1. automatycznej procesy łączeniowe dokonują się samoczynnie (bez obsługi) za pomocą licznych podzespołów, głównie wybieraków telefonicznych, sterowanych przez abonenta wybierającego tarczą numerową kolejne cyfry numeru żądanego abonenta; w 1. ręcznej łączenia dokonuje telefonistka za pomocą tzw. obwodów sznurowych (organów połączeniowych) drogą manipulacji różnymi elementami: wtyczkami, sznurami, przełącznikami itp. Tabl. 19. ŁĄCZNIK: 1) druk. dywiz — znak przeniesienia części wyrazu z jednego wiersza na drugi; kreska, znak łączenia lub oddzielenia wyrazów; 2) w bud. maszyn, element łączący (np. część napędzającą z częścią napędzaną); 3) przyrząd elektr. zawierający jako część gł. styki, których otwieranie, zamykanie bądź przesuwanie powoduje zmiany w połączeniach obwodów elektr.; ł. o dwóch położeniach nazywa się wyłącznikiem, 1. wielopołożeniowy — przełącznikiem. ŁĄCZNOŚĆ: 1) dział gospodarki zapewniający przekazywanie i odbiór wiadomości przy użyciu różnych środków. Zob. też telekomunikacja; 2) wojsk, zespół sił i środków przeznaczonych do zapewnienia dowodzenia i współdziałania wojsk na polu walki (radiostacja, telefon, telegraf); 3) mat. asocjatywność dodawania lub mnożenia, własność wyrażona wzorem (a + b) + c = a + (b + c) — prawo łączności dodawania — lub wzorem (a • b) • c — a • (b • c) — prawo łączności mnożenia. LĄG, lęg, ług: 1) niski teren nad rzeką zarośnięty gł. wierzbą wiciową, zalewany na wiosnę; 2) nadrzeczna łąka. ŁĄTKI, Agrionidae, rodzina owadów z rzędu ważek; budowa d. delikatna; skrzydła przejrzyste, odwłok niebieskawy; dorosłe żyją nad wodami, larwy w wodzie. ŁEBA: 1) m., port rybacki i kąpielisko nadmorskie, pow. lęborski, woj. gd., przy ujściu rz. Łebv; 2400 mieszk. (1956); przemysł rybny, stocznia rybacka; kościół z XVII w., organizowany Nadmorski Park Narodowy (32 000 ha); 2) rz., dł. 150 km, dorzecze  519 1783 km*, źródła na Pojez. Pomorskim k. Kartuz, przepływa przez jez. Łebsko, uchodzi do Bałtyku. ŁEBSKO, jez. na Pobrzeżu Kaszubskim, trzecie co do wielkości w Polsce, dawna zatoka morska odcięta mierzeją, 7530 ha, dl. 20 km, glęb. do 5,3 m; otoczone wydmami, stanowi część Słowińskiego Parku Narodowego. ŁECHTACZKA, clltoris, jeden z żeńskich narządów płciowych zewnętrznych, nad wargami sromowymi mniejszymi; rozwojowo odpowiednik prącia męskiego. ŁEMKOWIE, górale ruscy zamieszkujący Karpaty na wschód od Popradu po przełęcz dukielską; od 1945 objęci akcją przesiedleńczą. ŁEMPICKI: 1) Stanisław (1886—1947), historyk lit, prof. Uniw. Lw.; szereg prac o Janie Zamoyskim, Renesans i humanizm w Polsce; 2) Zygmunt (1886— 1943), filolog-germanista; prof. Uniw. Warsz.; Geschichte der deutschen Literaturwissenschaft... (Historia niem. nauki o literaturze...), Renesans — Oświecenie — Romantyzm. ŁEPKOWSKI Józef (1826—94), publicysta, historyk sztuki i działacz nar. na Śląsku; 1848—49 redagował w Bytomiu „Dziennik Górnośląski“; współpracował z lewicą niemiecką. ŁĘCZNA, m., pow. i woj. lub., nad Wieprzem; 2200 mieszk. (1956); w XVI w. znany ośrodek handlu końmi i bydłem rogatym, w okolicy ślady dawnych grodzisk. ŁĘCZYCA, m. pow., woj. łódź., nad Bzurą; 8200 mieszk. (1956); ośrodek wydobycia rudy żelaza; szczątki kazimierzowskiego zamku, w zrekonstruowanej jego części Muzeum Ziemi Łęczyckiej. — Pierwotny gród i późniejszy zamek piastowski powstały na wschód od dzisiejszego miasta, na terenie obecnej wsi Tum (wykopaliska na grodzisku VII—XII w.); kolegiata w Tumie z XII w. — 1180 zjazd książąt poi. w Ł.-, nadanie kościołowi przywilejów gosp.; za Kazimierza W. powstanie miasta na obecnym miejscu. ŁĘG (Lega, Ełk), pr. dopływ Biebrzy, dł. 90 km, źródła na Pojez. Mazurskim; przepływa przez tereny bagniste; nad Ł. leży m. Ełk. ŁĘG -*-łąg. ŁĘK —synklina. ŁĘTOWSKI Stanisław, zw. Marszalkiem (?—1651), chłop z Czarnego Dunajca; jeden z przywódców powstania chłopów podhalańskich; stracony wraz z Kostką Napierskim. ŁĘTY, uschnięte nadziemne pędy ziemniaka po wykopaniu bulw. ŁOBACZEWSKA Stefania (ur. 1888), muzykolog, badaczka zagadnień dziejowego rozwoju muzyki. ŁOBACZEWSKI Nikołaj I. (1792—1856), wielki matematyk ros., odkryciem geometrii nieeuklidesowej wywarł olbrzymi wpływ na rozwój idei dotyczących podstaw matematyki; zwany „Kopernikiem geometrii* , ŁOBACZEWSK1EGO GEOMETRIA -»-geometria hiperboliczna. ŁOBEZ, m. pow., woj. N. Łobaczewski szczec., na Pojez. Drawskim, nad Regą; 5600 mieszk. (1956); fabr. siatek drucianych, przemysł spożywczy. ŁOB-NOR, słonawe bezodpływowe jez. w Zach. Chinach (prow. Sinkiang), pow. zmienna, w 1930 dł. ok. 100 km, szer. ok. 50 km, głęb. do 5 m. ŁOBODA, Atrlplez, roczna lub dwuletnia roślina z rodziny komosowatych; w Polsce 11 gatunków jako rośliny ruderalne. ŁOBZÓW, dzielnica Krakowa, niegdyś podmiejska rezydencja król.; miejsce urodź. Władysława IV. ŁOBŻENICA, m., pow. wyrzyski, woj. bydg., nad Łobżonką; 2100 mieszk. (1956); zabytkowe kościoły z XV, XVII i XVIII w. ŁOCHYNIA -borówka. ŁODYGA, główna oś pędu; ł. rośnie wierzchołkiem, jedynie u jednoliściennych występuje wzrost międzywęzłowy; główna funkcja ł. — utrzymanie aparatu asymilującego (liści) i przewodzenie soków roślinnych; bywa zielona (rośliny zielne) lub zdrewniała (drzewa i krzewy). Zob. też pęd roślinny; budowa pierwotna łodygi, układ tkanek w łodydze w pierwszym okresie życia rośliny; powstaje ona bezpośrednio ze stożków wzrostu; budowa wtórna ŁOMONOSOW łodygi, układ tkanek wskutek działalności —kambium i —fellogenu. Zob. też korzeń. Budowa łodygi roślin dwuliściennych (schemat): A — budowa pierwotna, B — początek przyrostu wtórnego, C — budowa wtórna; 1 — kora pierwotna, 2 — kora wtórna, 3 — łyko pierwotne, 4 — łyko wtórne, 5 — drewno pierwotne, 6 — drewno wtórne, 7 — promień rdzeniowy pierwotny, 8 — promień rdzeniowy wtórny, 9 — Kambium śródwiązkowe, 10 — kambium między wiązkowe ŁODYGIN Aleksandr N. (1847—1923), wynalazca ros. w dziedzinie elektrotechniki, twórca pierwszej żarówki (1872) o żarniku węglowym. ŁODZIK, Nautilus, jedyne współczesne głowonogl z podgromady czteroskrzelnych, do której należały ponadto wymarłe w okresie kredowym —amonity; Ocean Spokojny i Indyjski; muszla zewnętrzna wielokomorowa, do 25 cm średnicy; zwierzę zamieszkuje tylko ostatnią komorę, pozostałe są napełnione powietrzem i mają znaczenie hydrostatyczne. ŁOJEK -talk. ŁOJKO Feliks, zw. Rędziejewski lub Rydzewski (1717—79), ekonomista poi., szambclan Augusta III, 1772—78 członek komisji skarbu koronnego; autor rozpraw o ludności, monetach i urzędach w Polsce. ŁOJOTOK, med. nadmierne wydzielanie łoju przez ?;ruczoły łojowe; bywa przyczyną różnych schorzeń tzw. łojotokowych) skóry, jak łupież, łysienie, trądzik, zaskómiki. ŁOKAŚ GARBATEK, Zobrus tenebrioides, chrząszcz z rodziny biegaczowatych; dorosłe zjadają miękkie ziarna zbóż, a larwy niszczą liście młodych zbóż. ŁOKCIOWA KOSC, kość przedramienia leżąca po stronie małego palca. ŁOKIEĆ, dawna miara długości różnych rozmiarów; ł. warszawski = 24 cale = 59,55 cm. ŁOKIETEK -Władysław Łokietek. ŁOM, stalowy drąg pełny lub rurowy z grotem; służy do odspajania skał. ŁOMNICA: 1) w., pow. jeleniogórski, woj. wrocł., w Kotlinie Jeleniogórskiej, nad Łomnicą, dopływem Bobru; 2300 mieszk. (1956); przemysł drzewny i papierniczy; 2) drugi pod względem wys. (po Garluchu) szczyt w Tatrach; wys. 2634 m. ŁOMNICA KARKONOSKA, 1. dopływ Bobru, dł. 21 km, wypływa poniżej Karpacza z Małej Łomnicy (wypływającej spod Śnieżki) i Wielkiej Łomnicy (odpływ Małego Stawu w Karkonoszach); po ulewach wałtownie wzbiera — zapory w Karpaczu i Mysłaowicach. ŁOMNICA ZDRÓJ, małe zdrojowisko, pow. nowosądecki, woj. krak., nad Łomniczanką, wśród pasma Jaworzyny; 1100 mieszk. (1956); źródła szczawy żeŁOMNICKI Antoni Marian (1881—1941), matematyk, prof. Polit. Lw.; prace z geometrii, trygonometrii i statystyki ’ matematycznej. ŁOMONOSOW Michaił W. (1711—65), ros. uczony i poeta, wybitny przedstawiciel ros. Oświecenia, reformator języka lit., gramatyki, wersyfikacji; autor licznych prac z zakresu nauk przyr., gł. chemii; M. Łomonosow  ŁOMŻA uważany za jednego z pierwszych fizykochemików; przed Lavoisierem ogólnie sformułował zasadę zachowania materii; ogłosił nowatorskie rozprawy dot. gazów, cieczy i roztworów; twórczość poetycka Ł. nosi wyraźne znamiona poezji dworsko-oświeceniowej; zostawił nie ukończony poemat Piotr Wielki; Gramatyka rosyjska, List o rumotwórstwa rosyjskiego regułach, Kratkoje rukowodstwo k ritorikie, Próba teorii siły sprężystej powietrza, Wstęp do prawdziwej chemii fizycznej. ŁOMŻA, m. pow., woj. białost., nad 1. brzegiem Narwi; 18 800 mieszk. (1956); w okolicy gliny ceramiczne i chałupnicze garncarstwo; katedra częściowo gotycka. — Stary gród; pierwsze wzmianki ok. 1000; XV, XVI w. rozwój miasta, stolica ziemi łomżyńskiej; w II wojnie świat, silne walki. ŁOPATKA, anat. płaska trójkątna kość leżąca na tylnej powierzchni klatki piersiowej, połączona z kośćcem tułowia za pomocą obojczyka; z kością ramienną tworzy staw barkowy, łączący kończynę górną z tułowiem. ŁOPIAN, Arctium, dwuletnia roślina z rodziny -►złożonych; duże liście, owocostany z haczykowatymi wyrostkami; rośnie pod płotami zapuszczonych ogrodów i na trawnikach. ŁOPUSZNA, w., pow. nowotarski, woj. krak., w Kotlinie Nowotarskiej, nad Dunajcem i Łopuszną; 1400 mieszk. (1956); dwór z 1800 niegdyś rodziny Tetmajerów; modrzewiowy kościół z XVI w. ŁORIS-MIELIKOW Michaił T. hr. (1825—88), ros. generał i reakc. polityk; jako min. spraw wewn. 1880—81 stosował ostre represje wobec rewolucjonistów, a jednocześnie dla uspokojenia opinii publ. zapowiadał reformy o charakterze liber.; projekt tych reform został po śmierci Aleksandra II odrzucony przez rząd carski. ŁOSOŚ, Salmo salar, ryba z rodziny łososiowatych; Europa i Ameryka Pn., w Polsce głównie w Wiśle i jej dopływach; dł. do 1,5 m; wędrowna; rozród odbywa w bystro płynących rzekach i potokach o dnie żwirowatym; na żerowiska spływa do morzamięso bardzo cenione; ikrę zapładnia się w specjalnych wylęgarniach, w celu zarybiania rzek. ŁOSUŃ (grzyb) -►kolczak dachówkowaty. ŁOSZA, klempa — samica łosia. ŁOŚ Jan (1860—1928), językoznawca; prof, filologii slow. na Uniw. Jag.; 3-tomowa historyczna Gramatyka polska, Przegląd językowych zabytków staropolskich do r. 1543. ŁOŚ, Alces alces, przeżuwacz z rodziny jeleniowatych; bagniste kompleksy leśne pn. Eurazji i Amer.; w Polsce tylko w rezerwatach; dł. ciała 2,5—3 m, wys. w kłębie ok. 2 m; masywne łopatowate rogi. Tabl. 35. ŁOŚNA-ŁOSOŚNA (Wierna Rzeka), 1. dopływ Nidy, dł. 40 km, źródła w okolicy Staszowa, tworzy przełom w G. Świętokrzyskich, uchodzi do Białej Nidy; nazwę „Wierna Rzeka“ wprowadził do literatury Stefan Żeromski; wiąże się ona z bitwą pod Małogoszczą 1863. ŁOTEWSKA LITERATURA, przez długi okres rozwijała się tylko w pieśniach lud. Pierwszym dziełem druk. jest przekład katechizmu (1585); do końca XVIII w. panuje prawie wyłącznie literatura kość. Właściwy rozwój 1. 1. rozpoczyna się w poi. XIX w. dzięki ruchowi młodołotewsk., łączącemu kierunki liberalne (Valdemaras) i rewol.-demokrat. (A. Pumpurs). W II poł. XIX w. zwycięża kierunek realist. (R. Blaumanis, J. Rainis i in.). Z pozycji realizmu kryt. wyszedł wybitny pisarz radź. A. Upitas — prozaik, dramaturg i poeta. Pisarzami szeroko .znanymi są W. Lacis i A. Sakse. ŁOTEWSKA SZTUKA. Na terenie Łotewskiej SRR zachowały się zabytki architektury od końca XII w., od stylu romańskiego; charakterystyczne są budowle w stylu gotyckim wznoszone z cegły, związane z architekturą hanzeatycką pn. Niemiec i Skandynawii (katedra w Rydze, w. XIII—XVIII). Zabytki renesansu są nieliczne; bogaciej reprezentowana jest architektura barokowa i klasycystyczna. Narodowa szkoła malarstwa łotewskiego rozwija się od II poł. XIX w. (K. Huns, J. Fedcrs, J. Valters). Z chwilą wejścia Łotwy w skład ZSRR w r. 1940 rozwija się tu sztuka socjalistycznego realizmu (rzeźbiarze A. Briede i K. Zemdega, malarz E. KalninS, scenograf A. LapinS). ŁOTEWSKI JĘZYK, jeden z języków rodziny bałtyckiej; pierwsze zabytki piśmiennicze pochodzą z XVI w.; ł. j. literacki zaczął się tworzyć dopiero w II poł. XIX w. ŁOTWA, Łotewska SRR, rep. związk. ZSRR, na pn. zachodzie eur. części, u wsch. wybrzeży Bał- 520 tyku; 63 700 W, 2 000 000 mieszk. (1956); stoi. Ryga; nizinna polodowcowa ze wzniesieniami: Pojezierze Inflanckie (do 310 m) i Kutlandzkie (do 200 m); liczne bagna (ok. 10*/« pow.); jeziora i obszary pokryte głazami narzutowymi; rzeki: Dźwina, Lelupa, Windawa, Gauja; klimat umiark., kontynent.; laty 27V* og. pow.; ludność: Łotysze (75 “/«), Rosjanie, Białorusini, Polacy; ludność miejska ok. 50*/«; gł. m.: Dyneburg, Jelgawa, Lipawa. Windawa; hod. bydła rog. (4*/o produkcji mleka w ZSRR), nierogacizny; rolnictwo o lokalnym znaczeniu: żyto, ziemniaki, len; wielki przemysł elektrotechn. i maszyn., ponadto chem., spoż., włókien., drzewny, papierń., gł. w Rydze; porty: Ryga, Lipawa, Windawa. Historia: Kraj zamieszkany przez Łotyszów stał się w XII—XIII w. terenem ekspansji Hanzy, feudałów niem. oraz Zakonu Kawalerów Mieczowych, którzy utworzyli tu państwo zakonne; po jego sekularyzacji ziemie Ł. zwane -►Inflantami były posiadłością polską 1561—1621, szwedzką 1621—1710, przeszły pod panowanie ros. 1710; Ł. uzyskała niepodległość państwową 1918; do 1940 rep. burż.-demokr., od 1940 w ZSRR jako republika związkowa. ŁOWCY GŁÓW, niektóre plemiona Indonezji i Oceanii (Dajakowie, Maori, mieszkańcy wysp Salomona i Celebesu) urządzające polowania na czaszki ludzkie; polowania te mają charakter obrzędowy. Zdobycie czaszki zapewnia wejście do społeczeństwa dorosłych. ŁOWCZY, Iow. prowadzący polowanie; dawniej urząd lub tytuł honorowy, np. 1. nadworny; dzisiaj funkcja w organizacji łowieckiej, np. ł. powiatowy. ŁOWICKA KSIĘŻNA, tytuł nadany przez cesarza Aleksandra I małżonce w. księcia Konstantego, Joan•nie z Grudzińskich, poślubionej 1820. ŁOWICKIE KSIĘSTWO, dawne dobra łowickie prymasów, przekazane przez Napoleona marszałkowi Davout; przez Aleksandra I ofiarowane żonie w. księcia Konstantego, Joannie Grudzińskiej, odtąd księżnie łowickiej. ŁOWICZ, m. pow., woj. łódź.; 16 100 mieszk. (1956); przemysł tkacki; piękne stroje regionalne i zdobnictwo; zabytkowe budowle; szczątki murów i zamku prymasowskiego; kościół kolegialny z 1464—1580 got.-barokowy i parafialny got., Muzeum Łowickie. — Gród wczesnośredniow., od pocz. XII w. własność arcybiskupów gnieźnieńskich. Tabl. XIII. ŁOWIECTWO, obejmuje -►myślistwo oraz zagadnienia życia zwierzyny, ochrony, użytkowania i hodowli, a także prawo łow. ŁOWIKI, Asilidae, rodzina drapieżnych muchówek; często łapią zdobycz (owady) w locie; zjadają szkodniki, stąd b. pożyteczne; niektóre duże, np. As Hus crabroniformis o dług. ciała do 2,4 cm. ŁOWMIAŃSKI Henryk (ur. 1898), historyk, badacz dziejów Polski, Litwy i Rusi; 1933 prof. Uniw. Wil., 1946 Uniw. Pozn., członek PAN; Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (2 t.); Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich. ŁOZA: 1) rózga, witka; 2) -►wierzba. ŁOZIŃSKI: 1) Walery (1837—61), pisarz 1 publicysta; powieści z życia Galicji; Szlachcic choduczkowy, Zaklęty dwór, Czarny Matwij; 2) Władysław (1843—1914), powieściopisarz i historyk; Zycie Polski w dawnych wiekach, Madonna Busowicka, Oko proroka, Prawem i lewem. ŁOŻYSKO: 1) techn. 1. maszynowe — element maszyn, służący do podparcia obracających się czopów wałów maszynowych przy jak najmniejszych oporach tarcia; w 1. ślizgowym czop wału obraca się w smarowanej tulei zwanej panewką lub panwią; w ł. tocznych obrót dokonuje się na pierścieniu z kulek (ł. kulkowe), wałków (ł. wałkowe) lub igiełek (I. igiełkowe); Łożysko toczne (kulkowe) ł. toczne pracują z wielokrotnie mniejszymi oporami -►tarcia niż ł. ślizgowe; 2) bud. oparcie dla przęsła mostowego na filarze lub przyczółku, składające się z płyty stalowej górnej i dolnej, pomiędzy którymi znajduje się jeden lub kilka wałków umożliwiających przesuw przęsła; 3) geogr. koryto rzeki, zagłębienie, którym płynie rz.;  521 ŁÓDZKIE WOJEWÓDZTWO Kalendarz łowiecki (Czas odstrzału oznaczono linią ciągłą, liczby oznaczają pierwszy i ostatni dzień polowania) Zwierzyna I II III IV V VI VII VIII IX X XI XS1 Jelenie byki 1 1 10 jelenie, łanie i cielęta 2 10 l Daniele byki, łanie i cielęta 2 1 10 1 Sarny, kozły 3 1 30 Samy, kozły i koźlęta 2 10 1 Muflony polowanie wstrzymane Zające szaraki -1° 11 1 Wiewiórki 10 1 Dziki 1 10 16 Lisy 4 i 10 1 1 Borsuki 4 1 Rysie 10 1 1 Wydry polowanie wstrzymane Kuny leśne 4 1 10 I 1 1 Tchórze 4 1 10 1 1 1 Dropie polowanie wstrzymane Głuszce koguty 1 1 1 . 20 1 Głuszce kury polowanie wstrzymane Cietrzewie koguty 1 1 1 20 1 Cietrzewie kury polowanie % wstrzymane Jarząbki 1 10 21 I Bażanty koguty 10 1 1 Bażanty kury polowanie wstrzymane Kuropatwy 11 20 Przepiórki 11 1 ito odlotu Dubelty, kszyki, bekasiki i derkacze 1 Słonki 31 1 do odlotu Bataliony 11 31 Dzikie gęsi 10 1 Dzikie kaczki 1 1 1 Łyski 1 1 Czaple siwe 31 1 1 I 1 Gołębie grzywacze 21 1 Kwiczoły i paszkoty 10 1 i Odstrzał hodowlany w okresie 1 IX — 10 II. * Tylko z odstrzału hodowlanego 8 Odstrzał hodowlany w okresie 21 V — 20 X. 4 Na terenach zaliczanych do zwierzyńców otwartych, przeznaczonych do hodowli bnżantów, w ośrodkach hodowlanych przeznaczonych wyłącznie do odstrzału zwierzyny drobnej oraz w obwodach łowieckich z ostoją głuszca i cietrzewia czas ochronny nie obowiązuje. Cały rok dozwolony jest odstrzał jastrzębi gołębiarzy, krogulców, błotniaków stawowych 1 zbożowych, wron siwych, srok, gawronów i kawek oraz królików i piżmaków. Uwaga. Podano czasy ochronne i okresy polowań obowiązujące w łatach 1957/58; oznaczane są one corocznie rozporządzeniem Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, jednak poszczególne terminy ulegają zwykle tylko nieznacznym wahaniom. w czasie wezbrań obejmuje koryto właściwe i taras zalewowy; 4) bot., placenta ■— miejsce w zalążni słupka kwiatowego, do którego przytwierdzone są zalążki; 5) anat. jędrny, gąbczasty narząd, zrośnięty ze ścianą macicy kobiety ciężarnej, w którym odbywa się wymiana tlenu, dwutlenku węglą, produktów odżywczych i usuwanie produktów przemiany do krwi matki; występuje u -»-łożyskowców; ł. wraz z błonami płodowymi stanowi popłód; ł. przodujące, nieprawidłowe umiejscowienie ł. w dolnym odcinku macicy, w pobliżu ujścia wewnętrznego; powoduje krwotoki w drugiej połowie ciąży i w czasie porodu. ŁOŻYSKOWCE, Placentalia, podgromada ssaków; rozwój embrionalny przebiega w macicy, gdzie tworzy się specjalny narząd -»-łożysko; młode rodzą się stosunkowo rozwinięte (mogą samodzielnie ssać mleko); do tej podgromady należy większość ssaków, prócz stekowców i torbaczy. ŁOŻYSKOWY STOP, stop służący do wylewania panewek łożysk.; rozróżnia się kilka typów ł. s.: s. 	cynowe, tzw. babbit lub biały metal (80—90*/* cyny, 4—13'/» antymonu i 3—6#/o miedzi), s. ołowiowo-cynowe (2—20*/» cyny, 10— 16»/o antymonu, do 3•/• miedzi, reszta ołów), s. ołowiowe bezcynowe (zawierają 1,5—2"/« różnych składników: wapń, sód, lit, glin, reszta ołów), brązy cynowe (8—10'/» cyny), brązy cy n o w o-o ł o w i'o w e (8—10*/« cyny i ok. 10*/» ołowiu), brązy ołowiowe (70»/» miedzi i 30"/« ołowiu). ŁÓDZKA WYŻYNA, falista, urozmaicona pagórkami wyż. między Wartą a Pilicą, na pd. przechodzi stopniowo w Wyż. Małopolską; podłoże ze skał jurajskich i kredowych, na nich utwory lodowcowe śr. wys. 220—250 m, maks. 316 (góra Chełmo); gleby piaszczyste i bielice, większe kompleksy lasów tylko w okolicach Łagiewnik i Brzezin; surowce miner • wapienie, ruda żelaza, węgiel brunatny ŁÓDZKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje Wyż. ŁódzPd--Ęach. fragmenty Niz. Mazowieckiej, pd. część Niz Kujawskiej i zach część Wyż. Małopolskiej; bez m. 	Łodzi 16 710 km2, 1 536 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. 92 osoby na 1 kmż, w miastach 29,0*/« ogółu  ŁÓDŹ ludności; użytki rolne zajmują 71,0°/», lasy 16,68/o pow. woj.; z surowców występują: rudy żelaza, węgiel brunatny, źródła miner, nad górną Bzurą, wapienie, piaski kredowe, piaski i żwiry; największy w Polsce okręg przemysłu włókien., głównie bawełn. i wełn. ponadto przemysłu: odzież., chem., maszyn., elektrotechn., drzewnego, papierń., skórzanego, szklar., spoż.; centrum handlu wyrobami włókien, na rynek krajowy i eksport; gł. po Łodzi ośrodki przemysłu: Pabianice, Zgierz, Ozorków, Aleksandrów Łódzki, Tomaszów Mazowiecki, Piotrków Trybunalski, Zduńska Wola, Sieradz, Łęczyca, Łowicz; duży stopień urbanizacji, słabe zainwestowanie urządzeń komunalnych. ŁÓDŹ, m. woj. i pow., woj. miejskie, nad rz. Łódką; 674 000 mieszk. (1956); największy ośrodek przemysłu włókien, w Polsce i in. gałęzi przemysłu związanych z włókiennictwem (np. zakłady metalowe z Widzewską Fabryką Maszyn Włókienniczych); połączone elektr. linią kol. z Warszawą; duży ośrodek kult. z wyższymi uczelniami (od 1945 uni, V wersytet, politechnika, akademia lekarska); najstarszy zabytek: modrzewiowy kościół z 1768; duży park na Zdrowiu i na Radogoszczu, cmentarz ofiar hitlerowskiego terroru. — W XIV w. wieś Łodzią, własność biskupów włocławskich, 1423 prawo miejskie. Rząd Królestwa Pol. stworzył z Łodzi 1827— 30 ośrodek przemysłu włókien.; po zniesieniu granicy celnej między Królestwem Pol. a Rosją przemysł włókien, zdobył rynki Rosji i Dalekiego Wschodu oraz krajów bałkańskich; 1882 powstała łódzka i zgier ■■■■ ddzia ska organizacja „Proletariat“; 1889 łódzki oddział 522 kręgosłup; stosowane w leczeniu gruźlicy kręgów i w przypadkach złamania kręgów. ŁUBIEŃSKA Tekla (1767—1810), poetka, dramatopisarka; Wanda, Karol Wielki i Witykind. ŁUBIEŃSKI: 1) Stanisław (1573—1640), biskup płocki, historyk; opracował dzieje rokoszu Zebrzydowskiego; De motu doili in Polonia libri V; 2) Feliks (1758—1848), minister spraw zagr. i sprawiedliwości Księstwa Warsz.; wprowadził do Polski Kodeks Napoleona; Pamiętniki; 3) Tomasz (1784—1870), gen. poi.; brał udział w szarży pod Somosierrą; dowódca dywizji jazdy w bitwie pod Grochowem; 1831 szef sztabu armii powstańczej; współwłaściciel domu handlowego braci Łubieńskich; 4) Henryk (1793—1883), poi. finansista, 1832—42 wiceprezes Banku Polskiego; szef domu handlowego Łubieńskich. ŁUBIN, Lupinus, roślina z rodziny motylkowatych; dwieście kilkadziesiąt gatunków; dzikie formy rosną w pd. Europie, Azji Mniejszej i pn. Afryce oraz w Ameryce; ł. gorzki zawiera trujące ciała gorzkie (alkaloidy), odmiany tzw. słodkie zawierają ich ślady; w Polsce uprawiane są 3 gatunki: 1. żółty (Ł. luteua), ł. wąskolistny niebieski (L. angustifolius), ł. biały (L. albus); stosowany jako nawóz zielony, tj. na przyoranie, do podtrzymywania innych roślin w mieszance, jako pasza zielona; nasiona, bogate w białko, są wartościową paszą dla bydła i karpi. ŁUCK, m. obw. w Ukr. SRR (obw. wołyński); 35 700 mieszk. (1931); przemysł, spoż., obuwn. ŁUCZNICTWO, dyscyplina sport, obejmująca strzelanie z luku do celu na odległość 25—100 m. ŁUCZYNA Janka, właśc. Niesłuchowski J. (1851—97), poeta białorus. pisujący też po polsku, przeważnie pod wpływem W. Syrokomli; Wiązanka. ŁUCZYWO, drzazga smolna, dawniej służąca do oświetlania mieszkań. ŁUG: ł. potasowy, techn. nazwa wodnego roztworu wodorotlenku potasu; 1. sodowy, techn. nazwa wodnego roztworu wodorotlenku sodu; 1. żrący, potoczna nazwa wodnego roztworu wodorotlenku sodu iub potasu; ł. pokrystaliczny, roztwór pozostały po wykrystalizowaniu i oddzieleniu substancji rozpuszczonej. ŁUGAŃSK —Woroszyłowgrad. ŁUGOWANIE -ekstrakcja. ŁUGOWSKI Władimir A. (ur. 1901), poeta ros.; utwory jego odznaczają się bogatą instrumentacją wersy fikacyjno-poetycką; zbiorki wierszy: Muskul, Jewropa, Bolszewikom pustyni i wiesny. ŁUK: 1) część linii krzywej zawarta między dwoma jakimikolwiek jej punktami; 2) broń myśl. i wojenna, znana wyżej zorganizowanym społeczeństwom pierwotn.; ł. prosty, z 1 kawałka drewna; 1. złożony, z 2—3 kawałków drewna, kości, rogu; cięciwa z włókna rośl., skóry, ścięgna; strzały z drewna. Zob. też łucznictwo; 3) muz. a) najpierwotniejszy instrument, w którym cięciwa pełniła rolę struny; b) w notacji linia wygięta oznaczająca sposoby wykonywania (legato, frazowanie i in.); 4) arch. element konstrukcyjny lub dekoracyjny z kamienia lub cegły, służący do zamykania górą otworów i wzmacniania sklepień; ł. oporowy, w świątyniach got. przenoszący część ciężaru sklepienia nawy głównej na zewnątrz, ponad nawami bocznymi; 5) elektr. 1. ilektryczny, przestrzeń wypełniona świecącym, silnie zjonizowanym gazem, przewodzącym prąd elektr. między dwiema odpowiednio rozsuniętymi elektrodami połączonymi ze źródłem prądu. Zob. też wyładowanie elektryczne; 6) astr. 1. dzienny, leżąca nad horyzontem część drogi ciała Związku Robotników Polskich; w rewolucji 1905 odegrała robotnicza Ł. wielką rolę. Okupacja i obie wojny światowe osłabiły przemysł łódzki. W Polsce Ludowej Ł. jest wielkim ośr. przemysł. Tabl. 58. ŁÓDŹ: 1) każdy mały pojazd wodny o prostej konstrukcji, poruszany wiosłem, żaglem lub za pomocą silnika; 2) 1. podwodna, dawniej ogólna nazwa okrętu podwodnego, obecnie tylko małego, tzw. kieszonkowego; 3) ł. wyścigowe, odznaczające się lekkością i smukłym kształtem; dzielą się na takie, których członkowie załogi wiosłują dwoma wiosłami (wiosła krótkie), i takie, w których każdy członek załogi wiosłuje jednym wiosłem (wiosła długie). ŁÓJ, tłuszcz wołowy lub barani otrzymywany przez wytapianie tkanki tłuszczowej; używany do wyrobu margaiyny, świec, mydła, smarów oraz w garbarstwie. ŁÓŻECZKO GIPSOWE, opatrunek unieruchamiający chorego w pozycji leżącej na plecach, odciąża Łuki: pozorny półkolisty konowy odcinkowy płaski ostry ośli grzbiet Tudorów normalny kokonnikowy podkowiast. trójlistny  523 ŁUSZCZKA niebieskiego, po której ono biegnie w wyniku ruchu obrotowego Ziemi; u nas 1. dz. ciał leżących na pn. półkuli nieba wynoszą więcej niż 180°, leżących na pd. półkuli — mniej niż 1803. ŁUKASIEW1CZ: 1) Ignacy (1822—82), twórca przemysłu naftowego w Polsce, wynalazca 'ampy naft. (1853) i destylacji ropy; 1854 założyciel pierwszej w świecie kopalni ropy pod Krosnem; 2) Jan (1878— 1958), filozof, logik, prof. uniw. we Lwowie, Warszawie i w Dublinie, członek PAU, członek Irlandzkiej Król. Akad. Nauk, jeden I. Łukasiewicz z twórców szkoły lwowskowarszawskiej; pracą Zasada sprzeczności u Arystotelesa (wyd. 1910) zapoczątkował logistykę i logikę matematyczną w Polsce, tworząc póżniei w Warszawie ośrodek o świat, sławie; w poglądach filozof, idealista. ŁUKASIŃSKI Walerian (1786—1868), ofic. poi , uczestnik kampanii napoleońskich, major wojsk Królestwa Pol., 1819 założyciel tajnego związku Wolnomularstwa Narodowegt 1821 Tow. Patriotycz 1822 aresztowany i zas dzony przez sąa wojenny na 9 lat twierdzy; więziony do końca życia w Szlisselburgu. ŁUKASZ św. (? — ok. 70), ewangelista, według tradycji kość. autor Trzeciej ewangelii i Dziejów apostolskich; lekarz. _ , ., , , ŁUKASZEWSKI Julian W. Łukasiński (1835—?), lekarz; 1863 komisarz Rządu Nar. na zabór pruski; działacz organizacji „czerwonych“; po powstaniu przebywał w Rumunii; Zabór pruski w czasie powstania styczniowego 1863—1864. ŁUKI SKRZELOWE, chrzęstne lub kostne łukl, stanowiące u niższych kręgowców podstawę skrzeli; u ryb jedna z par ł. s. przekształca się w szczęki, następna w luk gnykowy, dalszych pięć par stanowi podstawę skrzeli; u płazów, gadów, ptaków i ssaków części luku szczękowego i gnykowego wchodzą w skład ucha środkowego. ŁUKNAJNO (Łukniany), jez. na Pojez. Mazurskim, na pn. od jez. Sniardwy, 4,5 km od Mikołajek, 620 ha, glęb. do 5 m, prawie okrągłe, średnica 3 km; brzegi niedostępne, rezerwat dzikich łabędzi. ŁUKÓW, m. pow., woj. lub., nad Krzną Południową, 9900 mieszk. (1956); gród kasztelański; w XVIII w. znana szkoła pijarów. ŁUK TRYUMFALNY, budowla-pomnik, o charakterze bramy lub portyku, ozdobiona rzeźbami i napisami, wznoszona najczęściej dla uczczenia zwycięstwa: starożytne ł. t. Tytusa, Septyma Sewera, Konstantyna w Rzymie; nowożytne nawiązują do form antycznych: I. t. na Place de l’Étoile w Paryżu. ŁUNACZARSKI Anatolij W. (1875—1933), ros. działacz komunist.; historyk literatury, krytyk i publicysta; uczestnik rewolucji 1905 i 1917; 1917—29 lud. komisarz oświaty RFSRR; autor licznych prac z zakresu literatury i sztuki, znakomity mówca. Położył duże zasługi dla rozwoju kultury socjalistycznej. ŁUNC Michał (ur. 1908), prof. Uniw. Warsz., członek koresp. PAN; prace z zakresu dynamiki molekularnej, mechaniki cieczy i gazów i in.; odkrywca wirów komórkowych elektrokonwekcyjnych. ŁUNIEWSKI Witold (1881—1943), lekarz psychiatra, doc. Uniw. Warsz., prof. Instytutu Pedagogiki Specjalnej, dyT. szpitala psychiatr. w Tworkach k. Warszawy. ŁUNIN Michaił S. (1787—1845), oficer ros., dekabrysta; 1826 zesłany na Sybir; Wzgliad na dieła Polszi 1840 i:. (Pogląd na sprawy polskie 1840 r.). ŁUPIEŻ, med. chorobliwe zluszczanie się naskórka w obrębie owłosionej skóry głowy wskutek łojotoku; prowadzi do wyłysienia; ł. pstry, choroba naskórka wywołana przez grzybek; występuje przeważnie na tułowiu w postaci mlecznokawowych, lekko zluszczających się plam; czasami powoduje świąd. ŁUPINA NASIENNA, zewnętrzna twarda warstwa nasienia; powstaje z osłonek zalążka. ŁUPINOWA KONSTRUKCJA, cienka konstrukcja żelbetowa wygięta na kształt łuku w kierunku poprzecznym i podłużnym (o podwójnej krzywiźnie) spełniająca rolę sklepienia i dachu; oprócz ścian zewnętrznych nie wymaga żadnych podpór pośrednich. ŁUPKA, półprodukt żelaza otrzymany z procesu metalurg, w ognisku dymarskim bądź fryszerskim: przez powtórne grzanie i przekucie wyciskano żużel z łupki, nadając jej jednocześnie kształt dla dalszej przeróbki. ŁUPKI, skały o budowie warstwowej, dzielące się na równoległe warstewki; ł. krystaliczne są skałami metamorficznymi; nazwy ich pochodzą od gł. składnika mineralnego, np. 1. mikowe (biotytowe, muskowitowe, serycytowe), ł. chi o ryto we, ł. talkowe; ł. ilaste są skałami osadowymi. Zob. też ił. ŁUPKOWSKA PRZEŁĘCZ, w gł. grzbiecie Karpat, na zach. od Łupkowa, wys. 657 m; oddziela Beskid Niski od Bieszczad; stary trakt handl. na Węgry. ŁUPKÓW (Nowy i Stary), w., pow. leski, woj. rzesz., między Bieszczadami a Beskidem Niskim, w pobliżu Przełęczy Łupkowskiej; 140 mieszk. (1956); przemysł drzewny. ŁUPNOŚĆ, łupliwość, kliważ — własność dzielenia się skał wzdłuż pewnych kierunków zmniejszonej wytrzymałości, wywołana działaniem sił mechanicznych, np. sił górotwórczych. ŁUPU PRAWO, prawo pryzów — uznane w międzynarodowym prawie wojny morskiej prawo zatrzymania, rewizji zajęcia i zaboru nieprzyjacielskich statków handlowych i towarów przez okręty wojenne. ŁUSKA: 1) zool. łuski u motyli — przekształcone włoski pokrywające skrzydła jako drobniutkie płytki; załamują światło, nadając skrzydłom różnorodne ubarwienie; u kręgowców ł. kostne, płytki wytwarzane w skórze właściwej (u ryb i niektórych gadów) lub tarczki ze zrogowaciałego naskórka (u gadów, ptaków na nogach, u niektórych ssaków, np. łuskowca, na ogonie gryzoni, torbaczy owadożemycn); 2) med. niezupełne oddzielenie warstwy rogowej naskórka wskutek nadmiernego lub nieprawidłowego rogowacenia; 3) wojsk, najczęściej cylindryczny metalowy zbiornik mieszczący ładunek prochowy i spłonkę; wraz z pociskiem tworzy nabój; rodzaje łusek: karabinowe, pistoletowe (rewolwerowe), działowe; 4) bot. przekształcony liść; występuje jako organ zapasonośny, np. u cebuli, jako okrywa pąka zimującego, jako liść szczątkowy na pędzie podziemnym lub jako okrywa ziara traw. ŁUSKIEWNIK, Lathraea squamaria, bylina z rodziny trędownikowatych; łodyga najczęściej różowa, okryta bladymi łuskami, kwiaty różowe, zebrane w grona; pasożytuje na korzeniach drzew i krzewów liściastych (w Tatrach również na świerkach). ŁUSKINA Stefan (ok. 1725—93), jezuita, publicysta, astronom; współpracował z F. Bohomolcem w „Wiadomościach Warszawskich“, które od 1774 wydawał jako „Gazetę Warszawską“; występował przeciwko I. Krasickiemu i zwolennikom reform epoki Oświecenia. ŁUSKOSKÓRE, Squamata, gady o ciele pokrytym rogowymi łuskami różnego kształtu i rozmiarów; należą tu jaszczurki, kameleony i węże. ŁUSKOSKRZYDŁE -motyle. ŁUSKOWCE, Pholidota, rząd ssaków z jedynym rodzajem Manis; Afryka i pd. Azja; ciało pokryte dachówkowato na siebie zachodzącymi rogowymi łuskami; brak zębów; długim i lepkim językiem chwytają mrówki i termity; nadrzewne i naziemne. Tabl. 35. ŁUSZCZAKI, Fringillidae, kosmopolityczna (z wyjątkiem Australii) rodzina drobnych ptaków licząca ok. 1000 gatunków; przeważnie ziamojady; w przeciwieństwie do innych ptaków obłuskują nasiona z łupiny przed spożyciem; pisklęta są karmione owadami; w Polsce liczne gatunki, np.: wróbel, zięba, szczygieł, gil, dzwoniec, kulczyk, trznadel. ŁUSZCZARKA, bębny z wirującymi cepami lub odpowiednio nacięte kamienie młyńskie, używane do usuwania łuski z ziarna zbóż. ŁUSZCZEWSKA Jadwiga, pseud. Deotyma (1834— 1908), poetka i powieściopisarka; Improwizacje i poezje, cykl poezji Polska w pieśni, popularna powieść dla młodzieży Panienka z okienka. ŁUSZCZKA, cienki płat drewna pochodzący z obrotowego skrawania drewna okrągłego; półfabrykat do produkcji sklejek, drewna warstwowego i płyt stolarskich.  ŁUSZCZKIEWICZ ŁUSZCZKIEWICZ Władysław (1828—1900), historyk sztuki, dyrektor Muzeum Nar. w Krakowie, zasłużony pedagog; liczne prace z dziejów sztuki w Polsce. ŁUSZCZYCA, med. schorzenie polegające na nieprawidłowym rogowaceniu naskórka; najczęstsze umiejscowienie: kolana, łokcie, okolica lędźwiowo-krzyżowa, owłosiona skóra głowy; często występuje rodzinnie, przebiega przewlekle z nawrotami. ŁUSZCZYNA, utworzony z dwóch owocolistków wielonasienny owoc roślin z rodziny krzyżowych; pęka wzdłuż przegrody pod wpływem nierównomiernego wysychania tkanek; łuszczynka — długość owocu mniejsza niż średnica, np. u tobołków pastewnych, tasznika. Zob. też owoc (rys.). ŁUT, dawna miara ciężaru =* 1/32 funta = 48 szkojcy; ł. wrocławski = 12,71 g, ł. ros. = 12,9 g. ŁUŻYCE, hist. kraina zach. Słowiańszczyzny, w Europie środk., między Odrą i Łabą; dzielą się na Łużyce Dolne na pn., gł. m. Chociebuż, i Łużyce Górne na pd., gł. m. Budziszyn; ok. 8000 km2. Obecnie w NRD. Historia -►Łużyczanie. ŁUŻYCKA KULTURA, archeol. nazwa od Łużyc, miejsca pierwotnego odkrycia; trwała od ok. 1200 p. n. e. do wczesnego okresu lateńsk.; obejmowała prawie cały teren Polski; przypisywana Prasłowianom; ludność roln. mieszkała w częściowo obronnych osadach; piękna ceramika; upadek ł. k. spowodowały m. 	in. najazdy Scytów i Celtów; w czasie jej trwania wyodrębnili się Słowianie. ŁUŻYCKIE JĘZYKI, należą do języków zach.słow. i dzielą się na dolnołużycki, b. bliski polskiego (okolice Chociebuża w NRD) oraz górnolużycki, bliższy czeskiego (okolicę Budziszyna w NRD); piśmiennictwo w obu tych językach rozwijało się od XVI w. ŁUŻYCZANIE, Wendowie, Serbowie — łużyccy potomkowie dawnych Słowian połabskich, zamieszkujący terytorium od Drezna do Budziszyna, który jest ich centrum kult.; 963 podbici przez niem. margrabiego Gerona; w XIV w. kraj ich przypadł Czechom, 1635 elektorowi saskiemu, 1815 w większości Prusom; mimo silnej germanizacji zachowali język ojczysty; obecnie w NRD uzyskali autonomię kulturalną. Liczebność ok. 100 tys. ŁYDYNLA, 1. dopływ Wkry; dł. 71 km, dorzecze 687 km*. ŁYKAWOŚĆ, wada koni, często powtarzające się kurcze mięśni gardzieli i szyi, które sprawiają, że zwierzę połyka część powietrza zawartego w gardzieli, resztę zaś wypycha z głośnym szmerem podobnym do odbijania. ŁYKO -floem. ŁYNA: 1) 1. dopływ Pregoly, dł. 289 km, źródła na Pojez. Mazurskim, przepływa przez Jez. Łańskie, uchodzi w ZSRR; nad Ł. leżą: Olsztyn, Dobre Miasto, Lidzbark Warmiński, Bartoszyce; 2) w., pow. nidzicki, woj. olszt., w pobliżu lasów Napiwodzkich; 330 mieszk. (1956). ŁYŃKOU Michaś (ur. 1899), pisarz białorus.; opowiadania: Nad Bugiem, Andrej Latun, powieści: Na czerwonym ugorze, Niezapomniane dni. ŁYSA GÓRA (Święty Krzyż), drugi po Łysicy szczyt w G. Świętokrzyskich, wys. 593 m; kościół i klasztor 524 benedykt. z kościołem Sw. Trójcy, potem Sw. Krzyża na Łyścu, zał. w I poł. XII w. na dawnym grodzie; pn. stoki strome z rozległym gołoborzem; na pd. ścisły rezerwat jodłowo-bukowy; w dawnym klasztorze schronisko turyst. oraz pracownie Muzeum Świętokrzyskiego. ŁYSAKOWSKI Adam (1895—1952), filozof, bibliotekarz i bibliograf; autor licznych prac z zakresu teorii i organizacji bibliografii, dokumentacji i bibliotek. ŁYSANKI, lesisty szczyt w reglowej partii Tatr Zach., między Doliną Małej Łąki a Doliną Strążyską, wys. 1147 m. ŁYSA POLANA, duża polana u stóp Tatr Wysokich, nad Białką, przy szosie Zakopane — Morskie Oko, wys. ok. 980 m; urząd celny, schronisko. ŁYSENKO Trofim D. (ur. 1898), agrobiolog radź., kontynuator Miczurina w zakresie hodowli i aklimatyzacji roślin; czołowy przedstawiciel kierunku (tzw. darwinizm twórczy) w latach 1948—56 przyjętego powszechnie w nauce radź., a twierdzącego, że podstawowym czynnikiem ewolucji organizmów jest bezpośredni wpływ środowiska kształtującego dziedziczące się cechy. ŁYSICA: 1) najwyższe wzniesienie G. Świętokrzyskich (611 m), zbudowane z kwarcytów i łupków; na szczycie i stokach gołoborze, poniżej Puszcza Jodłowa, u stóp klasztor Sw. Katarzyny; 2) w. rybacka i nadmorskie kąpielisko, pow. elbląski, woj. gd., na Mierzei Wiślanej; 560 mieszk. (1956); przystań rybacka i żeglugi pasażerskiej, latarnia morska, schronisko turyst. Tabl. 59. ŁYSIENIE, wypadanie włosów wskutek różnorodnych zatruć i niektórych chorób ogólnych; najczęstszą przyczyną jest łojotok. ŁYSKA, Fúlica atra, ptak z rzędu chruścieli; zarośnięte, stojące wody Eurazji, Australii oraz Afryki pn.; u nas przelotna; dł. 40 cm, rozpiętość skrzydeł 72 cm; dobrze pływa i nurkuje; na czole charakterystyczna biała łysina; łowna. ŁYSOGÓRY, centralny grzbiet w G. Świętokrzyskich ze szczytami Łysicą (611 m) i Łysą Górą (593 m), zbudowany z kwarcytów i łupków; na grzbiecie gołoborze, stoki porasta las jodłowo-bukowy, objęty ochroną. ŁYSZCZYKI -miki. ŁYSZCZYŃSKI Kazimierz (ok. 1634—89), pomawiany o autorstwo traktatu o nieistnieniu Boga, dowodzącego, że ludzie stworzyli sobie Boga na własne podobieństwo. Ścięty na Starym Rynku w Warszawie 23 atcizrn. ŁYŻWIARSTWO, dyscyplina sport, obejmująca jazdę na łyżwach: figurową (wykonywanie różnych ewolucji i tańca, pojedynczo lub parami), szybką (biegi od 500 do 10 000 m), hokeja na lodzie. Tabl. 84. ŁZAWIENIE, nadmierne wydzielanie się łez wskutek nadczynności gruczołu łzowego, stanu zapalnego lub podrażnienia wywołanego przez bodźce mech., chem., świetlne, psych.; ł. może występować przy prawidłowym wydzielaniu łez w razie utrudnionego ich odpływu przez kanał nosowo-lzowy. ŁZY, wydzielina gruczołów łzowych złożona z wody (97,2*/o), substancji org. (1,4*/*) i soli miner. (0,8°/o); chronią rogówkę przed wysychaniem, zmywają osiadający na niej kurz; mają własności bakteriobójcze. m: 1) litera alfabetu łac.; 2) symbol jednostki metr; 3) oznaczenie iasności —gwiazd (tabela); 4) skrót przedrostka mili- oznacza jedną tysięczną, np. 1 mililitr (ml) “ tyiooo litra (1); 5) m- —meta-. M, 	skrót przedrostka mega-, oznacza milion, np. 1 megawat (MW) = 1000 000 watów =* 1000 kW. MAASTRICHT, m. w pd -wsch. Holandii, port na Mozie; 85 000 mieszk. (1955); romańska katedra z VI w.; przemysł: włókien., ceram., chem.; handel produktami rolnymi. MABILLON [mabiją] Jean (1632—1707), benedyktyn fr., twórca podstaw nowoż. dyplomatyki i paleografii: De re aiplomatica. MABLY [mablj] Gabriel Bonnot de (1709—85), filozof i ekonomista fr., st. brat Condillaca, komunista M utopijny; w pracach swoich ostro krytykuje prawo własności; Zosady praw. MABUSE [mabii:z] Jan, właśc. Cassaert (1470— 1541), malarz niderl. tworzący pod wpływem Michała Anioła i Rafaela; Pokłon Trzech Króli, Sw. Łukasz malujący Madonną, Adam i Ewa, obrazy o tematyce mitol. (Danae). MACA [hebr.J, przaśne, nie zakwaszone pieczywo w formie płaskich placków, spożywane przez Żydów w okresie Paschy. MAC ARTHUR [mocarter] Douglas (ur, 1880), generał amer.; od 1942 dowódca sił zbrojnych USA na Dalekim Wschodzie, od 1945 dowódca wojsk okupacyjnych w Japonii, 1950—51 dowódca sił zbrojnych ONZ w wojnie koreańskiej.  525 MACAULAY [mekçdy] Thomas Babington, Lord M. 	of Rothley (1800—59), historyk i polityk ang.; e rudy ta i błyskotliwy pisarz; Dzieje Anglii, Essays. MAC CLOY [moklęj] John Jay (ur. 1895), polityk amer.; 1947 prezes Międzynarodowego Banku Odbudowy 1 Rozwoju, 1949—52 amer. Wysoki Komisarz w Niemczech Zach., od 1953 prezes Chase National Bank. MAC CORMIC [makęrmyk] Cyrus Hall (1809—84), amer, inżynier i przemysłowiec; zbudował pierwszą żniwiarkę mech. (1831). MACDONALD; 1) [makdonąl] Étienne Alexandre (1765—1840), marszałek Francji, książę Tarentu; uczestnik wojen napoleońskich; 1809 przyczynił się do zwycięstwa pod Wagram; 2) [mekdęnęld] James Ramsay (1886—1937), polityk ang., jeden z przywódców Partii Pracy, 1924, 1929, 1931—35 premier. MACEDONIA (Makedonija), środk. część Piw. Bałkańskiego; obecnie wchodzi w skład: 1) Grecji (wybrzeże M. Egejskiego), 34 356 km2, 1 700 000 mieszk.; gł. m. Saloniki, 2) Bułgarii 6500 km*, 250 000 mieszk., okręg Błagojewgrad, 3) Jugosławii jako Rep. Federac. M.; 25 713 km*, 1 417 000 mieszk. (1956); Macedończycy (66.2“/»), Turcy, Albańczycy, Serbowie; rolnictwo w dolinach rzek i kotlinach; uprawa kukurydzy, pszenicy, buraków cukr.; sady, winnice; w dolinie rz. Wardar: tytoń, bawełna, mak, ryż, sezam, papryka; na pn.wsch. od Skopje rudy chromu, na pd. rudy uranowe (Strumica); gl. m.: Skopje (stoi.), Bitola. Prilep, Kumanowo. — W starożytności samodzielne królestwo; zdobyła znaczenie za Filipa II, który 338 p. n. e. dokonał podboju państw gr.; syn jego, Aleksander W., na czele macedońsko-greckich wojsk podbił imperium perskie; w III w. ograniczona do Piw. Bałkańskiego, 146 p. n. e. zamieniona w prowincję rzym.; w średniowieczu należała na przemian do Bizancjum i Bułgarii, a w poi. XIV w. do Serbii; po upadku państwa serbskiego dostała się pod władzę Turków; po wojnach bałkańskich 1912—13 M. podzielona między Grecję, Serbię i Bułgarię. Po I wojnie świat, w większości przyznana Jugosławii (pokój w Neuilly 1919), co potwierdził traktat paryski 1947. MACEDOŃCZYCY, grupa Słowian pd. powstała z nawarstwienia na podłożu gr.-iliryjskim Słowian, Romanów, Turków i in. odłamów; ponad 1 min; zamieszkują feder. republikę Jugosławii — Macedonię, wybrzeże egejskie Grecji i Bułgarię; język macedoński, należy do grupy języków pd.słow.; uznany za jeden z urzędowych jęz. Jugosławii. MACEDOŃSKA DYNASTIA, w cesarstwie bizant. 867—1057. MACEDOŃSKA KWESTIA, ruch polit, ludności Macedonii, gł. Słowian o orientacji bułg., dążący do wyzwolenia kraju spod władzy tur. i utworzenia niezależnej Macedonii albo przyłączenia jej do Bułgarii; po 1913 ruch ten zwracał się przeciw Serbii (Jugosławii) i Grecji. MACEK Vladimir (ur. 1879), adwokat i polityk chorwacki, po śmierci Radića (1928) przywódca Chorw. Partii Chłopskiej, 1939—41 wicepremier jugosł., potem internowany, od 1945 na emigracji. MACERATOR —ekstraktory. MACH: 1) Ernst (1838—1916), fizyk i filozof austr., obok R. Avenariusa najwybitniejszy przedstawiciel -•■empiriokrytycyzmu; prace fiz. z dziedziny optvki i akustyki. Zob. też Macha liczba; 2) Wilhelm (ur. 1917), poi. prozaik, związany z „Nową Kulturą“; powieści Rdza i Jaworowy dom, zbiór opowiadań Doświadczenia i przypadki. MACHA Karel Hynek (1810—36), największy czes. poeta romantyk, mistrz języka poetyckiego; wyraził bunt jednostki przeciw złu istniejącego porządku; poemat Maj, proza: Cikani (Cyganie), Marinka. MACHABEUSZE, w starożytności żyd. ród kapłański, który zorganizował powstanie Żydów judejskich przeciw Seleucydom (ok. 165—161 p. n. e.) i odbudował na pewien czas państwo żyd. w Judei, stając na jego czele jako dynastia Hasmonejska (do 38 n. e.); Juda M., Jehuda Makabi — przywódca tego powstania. MACHACZKAŁA (dawniej Pietrowsk-Port), stoi. Dagestańskicj ASRR (RFSSR), port na zach. brzegu M. 	Kaspijskiego; 106 000 mieszk. (1956); naftociąg z Groźnego; przemysł: metal., rybny, włókien., tłuszcz. MACHADO [macządo] Antonio (1875—1939), poeta hiszp. opiewający w swych lirykach Kastylię i jej ubogi lud (Pola Kastylii); jego wiersze odznaczają się prostotą, a jednocześnie głębią i precyzją obrazu; należał do organizatorów życia kulturalnego republiki, także podczas wojny domowej. MACHADO DE ASSIS [macządo de àssis] Joaquim N. Machiavelli przyrząd pokładowy, MACIEJ Z MIECHOWA (1839—1908), pisarz brazyl.; poezje, a przede wszystkim powieści, w których realizm bywa zaprawiony humorem, ironią i pesymizmem; Wspomnienia pośmiertne Braza Cubasa. MACHAJRODON, Machairodus, tygrys szablozęby — wymarły ssak drapieżny z rodziny kotów; Eurazja; od środk. miocenu do dolnego pleistocenu; b. długie kły szczęki górnej. MACHA LICZBA, stosunek prędkości ruchu (np. samolotu, powietrza) do prędkości dźwięku w danym ośrodku. MACHIAVELLI [makiawęli] Niccolo (1469—1527), najwybitniejszy z wł. pisarzy polit.; dyplomata i historyk; jego poglądy, interpretowane często jednostronnie, wywoływały namiętne dyskusje; w Księciu (II principe) dał wzór władcy, który dla osiągnięcia swych celów politycznych nie liczy się z względami moralności. Zwolennik ustroju republ.; dzieła historyczne, relacje dyplomaty, rozprawy o ustroju państw i sztuce wojennej, komedie (La Mandragora). MACHINACJA [lac.], podstępne działanie w złych zamiarach, knowanie, matactwo. MACHNICKI Kazimierz (1780—1844), oficer Ks. Warsz., współtowarzysz Łukasińskiego, członek tajnego Tow. Patriot.; uczestnik powstania listop.; po jego upadku na emigracji. MACHOMETR, lotniczy wskazuje stosunek prędkości samolotu do prędkości dźwięku w powietrzu otaczającym; działa na zasadzie pomiaru ciśnienia spiętrzenia i ciśnienia atmosferycznego, stosowany w samolotach o dużej prędkości. MACHORKA -tabaka. MACICA, narząd rodny kobiety, w którym się rozwija zapłodniona komórka jajowa; przód oz gięcie m., prawidłowe położenie m. (trzon przechylony do przodu); tyłozgięcie m., nieprawidłowe położenie m. (trzon skierowany ku tyłowi); rak m., nowotwór złośliwy rozwijający się w trzonie lub w szyjce m.; leczenie operacyjne, naświetlanie promieniami Roentgena lub radu; wypadnięcie m., spowodowane przez zaniedbane rozdarcie krocza i zwiotczenia więzadel. MACICA PERŁOWA, tęczowo mieniąca się, wewnętrzna warstwa skorupy małżów, złożona z licznych b. cienkich warstewek węglanu wapnia opalizujących w świetle odbitym; m. p. niektórych gatunków małżów używana do wyrobów galanteryjnych. MACIEJ, imię cesarzy rzym., królów niem. i węg.: 1) M. Korwin (1443—90), król Węgier od 1458 i Czech od 1469, syn Jana Hunyadyego; w walkach z Jerzym z Podiebradu i Władysławem Jagiellończykiem zagarnął Morawy, Śląsk i Łużyce; w wojnach z Frydeiykiem III zdobył Wiedeń, część Austrii i Styrii; walczył zwycięsko z Turkami; założył uniwersytet w Preszburgu (dziś Bratysława); 2) M. (1557—1619), cesarz rzym. od 1612, król Węgier od 1608, król Czech od 1611; syn cesarza Maksymiliana II; nie zdołał załagodzić antagonizmów wyznaniowych ani zapobiec wybuchowi wojny 30-letniej. MACIEJKA -lewkonia. MACIEJOWICE, w., niegdyś miasto, pow. garwoliński, woj. warsz.; nad Okrzejką, pr. dopływem Wisły; 10 X 1794 bitwa wojsk poi. z korpusem ros. gen. Fersena, zakończona klęską Polaków i wzięciem do niewoli Kościuszki. MACIEJOWSKI: 1) Samuel (1498—1550), biskup krąk. i kanclerz w. kor.; doradca Zygmunta Starego u schyłku jego rządów; humanista, protektor uczonych i artystów; 2) Ignacy, pseud. Sewer (1838— 1901), powieściopisarz, nowelista i dramaturg; uczestnik_ powstania 1863, red. „Życia“; utwory S., poruszające współczesne mu problemy społ., malujące autentyczne wypadki i autentycznych ludzi, są interesującym dokumentem epoki; Wydziedziczone, Walka o byt. Nafta, Bajecznie kolorowa, Matka. MACIEJ Z MIECHOWA, Miechowita (1457—1523), lekarz, wybitny historyk i geograf okresu Odrodzenia, prof. Akad. Krak.; jego dzieło etnograf. Tractatus de duabus Sarmatiis (Polskie wypisanie dwojej krainy świata) miało duży wpływ na poznanie obszarów wsch. Europy; tłumaczono je na wiele języków;  MACIERZ Chronica Polonorum, pierwsza drukowana historia Polski. nych MACIERZ, mat. zespól elementów ait, ustawio:h w prostokątną tablicę Oli 012 ■ ain 021 022 • °2 n amiamt •• •• amn rzędy poziome nazywają się wierszami, a rzędy pionowe kolumnami. M. mają zastosowanie m. in. w badaniu układu m równań liniowych z n niewiadomymi oraz w mechanice -»-kwantowej. MACIERZANKA PIASKOWA, Thymus serpyllum, pólkrzew z rodziny -»-wargowych; liście o miłym zapachu, kwiaty fioletowe; tworzy płaskie darnie w suchych sosnowych lasach; lecznicza; w górach, zwłaszcza na skalach wapiennych, występują inne gatunki. Tabl. XVI. MACIERZ SZKOLNA, nazwa kilku instytucji opiekujących się i propagujących oświatę; M. Polska we Lwowie, zał. 1882 przez J. I. Kraszewskiego, wydawała książki dla ludu; M. Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego, zal. 1885, utrzymywała poi. gimnazjum w Cieszynie; Polska M. Szkolna w Warszawie, zał. 1905, zamknięta 1908, wznowiona 1918, prowadziła liczne szkoły; M. Szkolna w Gdańsku, zał. 1921, prowadziła w okresie międzywoj. akcję oświatową i narodową. MACIORA, dojrzała samica świni. MACIORKA, używana do rozpłodu samica owcy. MACKENSEN August von (1849—1945), niem. feldmarszałek; w okresie I wojny świat, dowodził w Polsce (zwycięstwo pod Łodzią i Gorlicami), Serbii i Rumunii. MACKENZIE [makenzy]: 1) Alexander Sir (1755— 1820), szkoc. podróżnik; 1789 odkrył i zbadał w pn. Kanadzie rzekę, nazw. później jego imieniem; 2) King William Lyon (1874—1950), kanad. polityk liberalny, 1921—30 i 1935—48 premier. MACKENZIE [makęnzy], rz. w pn.-zach. Kanadzie; dł. 1700 km, wypływa z Wielkiego Jez. Niewolniczego, wpada deltą do M. Beauforta; łącznie z rz. Athabaska spływającą z G. Skalistych i rz. Niewolniczą, łączącą Jez. Athabaska z Wielkim Jez. Niewolniczym, tworzy rzekę dł. 4600 km; żeglowna 2079 km; zamarznięta przez 8 mieś. w roku. MACKIEWICZ: 1) Antoni ks. (1826—83), dowódca oddziału powstańczego na Żmudzi 1863; powieszony w Kownie; 2) Kamil (1882—1931), ilustrator i rysownik, karykaturzysta; rysunki w „Tygodniku Ilustrowanym“, ilustracje książek; album rysunków pt. Mój czyściec; 3) Stanisław, pseud. Cat (ur. 1896), polityk, pisarz i publicysta, propagator idei monarchistycznych; od 1922 red. naczelny „Słowa“ w Wilnie, 1928—35 poseł na sejm, w okresie II wojny świat, na emigracji, w opozycji do rządu gen. Sikorskiego, od 1941 członek emigrac. Rady Narodowej, 1955 premier „rządu“ emigrac.; 1956 wrócił do kraju; Stanisław August, Dostojewski. MAC-MAHON [makmaą] Patrice Maurice de, hr. (1808—93), marszałek Francji, książę Magenty; uczestnik wojen: krymskiej, włoskiej i fr.-pruskiej; wzięty do niewoli pod Sedanem 1870; dowodził wojskami wersalskimi przeciw Komunie Paryskiej 1871; choć antyrepubłikanin, został prezydentem Francji 1873—79. MACMILLAN [makmylan] Harold (ur. 1894), polityk ang., konserwatysta; 1951 min. budownictwa, 1954 min. obrony, 1955 kanclerz skarbu, od 1957 premier. MACPHERSON [makfo:sn] James (1736—96), poeta szkoc.; twórca eposów Fingal i Temora (tzw. Pieśni Osjana), które podał za tłumaczenie z oiyginalów; wywarły one duży wpływ na twórczość romantyków, m. 	in. w Polsce. MACZEK Stanisław (ur. 1892), generał, dowódca 10 bryg. kawalerii (zmotoryzowanej) w kampanii 1939, 10 	brvg kawalerii panc. w kampanii fr.-niem. 1940 oraz 1 dyw. panc. w działaniach armii sprzymierzonych w zach. Europie 1944—45; na emigracji. MACZUGA [rum.], jedna z najstarszych broni obuchowych; gruby, sękaty kij, w którym osadzano H. Macmillan 526 ostre kamienie, później żelazne kolce lub gwoździe; w Europie stanowiła broń chłopską do XVII w.; pierwowzór buzdyganu i buławy. MADA -»-mady. MADACH [mąda:cz] Imre (1823—64), węg. dramaturg; autor filoz. dramatu Tragedia człowieka, pisanego pod w'plywem Fausta Goethego. MADAGASKAR, największa wyspa Afryki na Oc. Indyjskim, oddzielona od lądu Kan. Mozambickim; terytorium zamor. Francji; 590 000 km2, 4 600 000 mieszk. (1954), Malgasze; stoi. Tananarive; większość obszaru góry (do 2880 m) i wyżyny; na wsch. klimat gorący, wilgotny (opady do 3000 mm), lasy zwrotnik, (heban, palisander, bambus, palmy); na zach. tylko okresowe deszcze, stepy; hod. gł. bydła rogatego; plantacje trzciny cukr, kawy, kakao, wanilii (75*/« produkcji świat.); uprawa ryżu, manioku, kukurydzy; górnictwo słabo rozwinięte, gł. grafit, mika, ruda żelaza, węgiel, fosforyty; przemysł spoż.; eksport: kawa, wanilia, tytoń, skóry, grafit, mika; handel gł. z Francją. — Do 1895 królestwo tubylcze, potem kolonia francuska, 1958 związana z Francją Republika Malgaska. MADALIŃSKI Antoni Józef (1739—1805), generał; swym marszem znad Narwi dał hasło do powstania kościuszkowskiego 1794; po upadku powstania więziony przez Prusaków do 1797. MADAPOLAM, tkanina bawełniana koszulowa z cienkiej przędzy, podobna do batystu. MADDALENA, przełęcz między Alpami Morskimi a Kotyjskimi; wys. 1997 m. MADEIRA, rz. w Boliwii i Brazylii, pr. dopływ Amazonki; dł. wraz z rz. Mamore 3230 km; liczne wodospady, żeglowna od m. Porto Velho (1500 km). MADERA (Madeira), grupa wysp wulkan, na Atlantyku (Portugalia); wyspy: Madera, Porto Santo i kilka małych; 797 km* (Madera 739 km*), 269 800 mieszk. (1950); klimat mor., wilgotny; roślinność śródziemnomor.; gł. uprawy: winorośl, trzcina cukr., kukurydza, banany, owoce i warzywa; przemysł winiarski, cukrown.; produkcja mebli plecionych; rybołówstwo; ważny węzeł komunik, mor. między Europą, Afryką i Ameryką; gł. m. Funchal; ośrodek uzdrowiskowo-turystyczny. MADERA [fr.J: 1) słodkie, mocne wino, pochodzi z Madery i Wysp Kanaryjskich; 2) sos z pieczarek zaprawiony winem madera. MADERNA Carlo (1556—1629), architekt wł., współtwórca wczesnego baroku wł.; fasada i nawa gł. bazyliki Sw. Piotra, kościół Santa Maria della Vittoria, pałac Barberinich, Palazzo Mattei di Giove w Rzymie. MADEYSKI Antoni (1862—1939), rzeźbiarz osiadły w Rzymie; pomniki, rzeźby nagrobk., portrety (popiersia, medaliony); nagrobek królowej Jadwigi i Władysława Warneńczyka w katedrze na Wawelu. MADHIA BHARAT, stan w środkowych Indiach; ok. 121 000 km2, 8 000 000 mieszk. (1951), pasterskie, koczown. plemiona ponad 30*/»; lasy zwrotnik, ponad 50°/« og. pow.; urodzajne gleby; uprawa pszenicy, bawełny, trzciny cukr.; przemysł rolno-spoż., skórz., włókien., maszyn., ceram.; gł. m. Gwalior, Indaur; prowadzone poważne prace melior. (zbiorniki, kanały); 1956 włączony do stanu Madhia Pradesz. MADHIA PRADESZ, stan w środkowych Indiach; 443 408 km2, 26 100 000 mieszk. (1951), pasterskie koczown. plemiona 20®/*; wyżyna (Dekan) pocięta licznymi urodzajnymi dolinami; uprawa (nawodnione 170 tys. ha) bawełny (zach.), ryżu (wsch.), pszenicy, prosa; wydobycie manganu (80Vo produkcji kraj.), węgla; przemysł włókien., maszyn.; gł. m.: Bhopal (stoi.), Dżabalpur. MADISON [mądysn] James (1751—1836), prezydent USA 1809—17; współtwórca konstytucji 1787. MADOHORA, najwyższa góra w Beskidzie Małym, na pd.-wsch. od Andrychowa, wys. 934 m. MADONNA [wł. moja pani]. Matka Boska, najczęściej z Dzieciątkiem; często spotykany temat sztuki rei. (słynne Madonny Rafaela). MADRAS: 1) stan w pd.-wsch. rndiach; 129 940 km2, 30 000 000 mieszk. (1951); stoi. Madras; w części zach. lasy, półsuche stepy; w deltach rz. duże obszary najlepiej w kraju rozwiniętego rolnictwa (sztuczne nawadnianie); gł. ryż, proso; przemysł włókien, (m. Koimbatur, Madura), rolno-spoż.; 2) stoi. stanu M. 	i gł. port na Wybrzeżu Koromandelskim w pd.wsch. Indiach; 1416 000 mieszk. (1951); uniwersytet z 1857; ośr. przemysłu bawełn., skórz.; biżuteryjny; węzeł komunik.; eksport bawełny, skór, tytoniu, kawy. MADREPORY, tołpie, Madreporaria — rząd przeważnie kolonijnych koralowców sześciopromiennych,  527 o twardym wapiennym szkielecie zewnętrznym; żyją gł. w płytkich wodach mórz strefy międzyzwrotnikowej ; one przede wszystkim tworzą rafy koralowe. MADRYGAŁ [wł.] : 1) wywodzący się z wł. poezji ludowej poemat sielankowy; 2) wiersz miłosny, utrzymany w lekkim, pólżartobliwym tonie; 3) muz. wielogłosowy utwór wokalny o treści przeważnie świeckiej; forma popularna w XIV—XVII w. MADRYT (Madrid), stoi. Hiszpanii (Nowa Kastylia); 1 700 000 mieszk. (1954); budownictwo barokowe, pałac królewski, muzea (m. in. galeria sztuki Prado), uniwersytet, politechnika, Wyższa Szkoła Rolnicza i Przemysłowa, Akademia Nauk, Biblioteka Narodowa; przemysł ciężki (fabr. autobusów, części samolotowych, parowozów), elektrotechn., zbrojeń., chcm., spoż. (cukrownie, młyny), tytoń., włókien.; fabr. mydła, perfum; najważniejsze banki kraju, kompanie handl.; gł. węzeł komunik, (kol., autobus., lotn.) — Pierwotnie zamek zbudowany przez Maurów; 1083 zdobyty przez chrześcijan i włączony do Kastylii; od 1561 rezydencja królów hiszp.; 1526 pokój madrycki między cesarzem Karolem V a królem fr. Franciszkiem I, który się zrzekł roszczeń do Włoch; 1808 powstanie M. przeciw wojskom napoleońskim rozszerzyło się na cały kraj; 1936 oblężony przez zbuntowane przeciw republ. rządowi wojska gen. Franco, utrzymał się do 28 III 1939. MADURA: 1) wyspa w Archip. Malajskim k. Jawy, należąca do Indonezji; 4470 km*, ok. 2 000 000 mieszk., Malajowie; górzysta; rozwinięte rolnictwo (sztuczne nawadnianie); gł. uprawy: ryż, kukurydza, tytoń; hodowla bydła; eksport mięsa; 2) m. w pd. Indiach (Madras); 361 800 mieszk. (1951); sławna wielka świątynia Siwy (XVII w.), ruiny pałacu król.; przemysł włókien., metal. MADY, gleby b. żyzne powstałe w dolinach rzek z namulów naniesionych podczas wylewów i powodzi. MADZIARSKI JĘZYK -węgierski język. MADZIARZY, Węgrzy, lud pochodzenia ugrofiń., w IX w. osiadły między Dunajem a Cisą; jęz. węg.; ok 12 min. MAERLANT [mą:rlant] Jacob van (ok. 1225 — ok. 1295), poeta hol.; w licznych powieściach rycerskich, wierszach lirycznych i dydaktycznych poruszał sprawy społeczne. MAESTOSO [wł.], muz. majestatycznie, wspaniale. MAEŚTRO [wl.], mistrz; u Włochów zaszczytny tytuł kompozytorów, dyrygentów, wirtuozów, pedagogów, niekiedy po prostu zwrot grzecznościowy. MAETERLINCK [mcterljnk] Maurice (1862— 1949), pisarz belg., jeden z twórców dramatu symbolicznego; wywarł wpływ na teatr eur.; wiersze, sztuki Monna Vanna, Niebieski ptak, Burmistrz Stylmondu, Peleas i Melisan-■ da, dzieła filoz. i przyrodn. (Zycie pszczół). Nagroda Nobla 1911. MAFEKING, miejscowość wym na pograniczu bryt. Beczuany; ośrodek adm. Brytyjskiej Afryki Południowej, ok. 7000 mieszk. MAFIA [wł.], tajna organizacja powstała na Sycylii z pocz. XIX w. (odpowiednik neapol. Kamorry) początkowo polit, dla ochrony ludności, wobec słabości władz Król. Obojga Sycylii; po zjednoczeniu Włoch opanowana przez elementy przestępcze; rozbita przez rząd wł. 1929, odrodziła się 1943 w związku z autonom. dążeniami na Sycylii; m. w przenośni — banda, szsjkd. MAGADAN, m. obw. w Ros. FSRR na Dalekim Wschodzie; port nad M. Ochockim; 15 000 mieszk. (1956); przemysł rybny. MAGAZYN [fr.]: 1) skład, miejsce przechowania towarów, także sklep. Zob. też śpichrz; 2) typ czasopisma (tygodnika lub miesięcznika) o urozmaiconej treści; 3) część broni palnej mieszcząca naboje. MAGDALENA, rz. w Kolumbii; dł. ok. 1600 km; źródła w Andach Pn., uchodzi deltą do M. Karaibskiego; żeglowna odcinkami (liczne progi) ok. 1100 km; port Barranquilla. MAGDALEŃSKI OKRES (także kultura), ostatni okres ml. —paleolitu (tabela); nazwa od La MadeM. Maeterlinck Kraju Przylądko- MAGNALIUM leinc, dep. Dordogne, Francja); drobne narzędzia kam., liczne wyroby kościane; piękne malowidła skalne w jaskiniach pd. Francji i pn. Hiszpanii; w Polsce znaleziska tego okresu w jaskiniach Maszyckiej (doi. Prądnika), Mamutowej i Nietoperzowej (pow. Olkusz). MAGDEBURG, m. przemysł, w NRD (okręg M.), nad Łabą i Kanałem Śródlądowym; największy port śródląd. NRD; 261 400 mieszk. (1955); duży ośrodek przemysłu maszyn ciężkich (urządzenia górn. i hutn.), konstrukcji stal., motorów, przyrządów pomiarowych, maszyn roln.; przemysł, chem., spoż.; ważny węzeł komunik.; silnie zniszczony w II wojnie świat. (65°/«). Dawna osada slow., w poi. X w. podbita przez Niemców; ośrodek handlu z krajami słowiańskimi, arcybiskupstwo od 968; miasto z upowszechnionym od XIII w. prawem magdeburskim MAGELANG- m. w środk. Jawie (Indonezja); 78 700 mieszk. (1956); fabr. tytoniu, zakłady produkcji masła palmowego. MAGELLAN Ferdynand (Magalhaes Fetn^o de, 1480—1521), żeglarz portug. w służbie hiszpańskiej; 1519—21 kierował pierwszą wyprawą dookoła Ziemi; udowodniła ona kulistość Ziemi i połączenie oceanów; w wyprawie tej 1520 odkrył cieśninę noszącą dziś jego nazwisko; dotarł do wyspy Molukki, zginął na Filipinach w starciu F. Magellan z krajowcami. MAGELLANA CIEŚNINA, oddziela Ziemię Ognistą i kilka mniejszych wysp od Ameryki Pd., stanowi przejście z Oc. Atlantyckiego na Oc. Spokojny; dł. ok. 550 km, szer. do 3 km; silne wiatry, mgły, częste sztormy. MAGELLANA OBŁOKI, dwie najbliższe nam —galaktyki, widzialne gołym okiem z pd. półkuli Ziemi jako mgliste obłoki; w Polsce nigdy niewidoczne. MAGENTA [madżęnta], miasto w pn. Włoszech, na zach. od Mediolanu; 1859 zwycięstwo wojsk Napoleona III nad Austriakami; wyróżnił się w tej bitwie —Mac-Mahon. MAGGIORE, muz. —dur. MAGHREB, arabska nazwa pn.-zach. części Afryki; obejmuje: Maroko, Algerię, Tunezję; Trypolitanię. MAGIA [gr.], uprawianie czarów, czamoksięstwo; umiejętność rzekomego opanowywania sil przyrody przy pomocy zaklęć, gestów i różnych czynności; m. 	była pierwotną formą religii, jej ślady utrzymują się w religiach i wierzeniach do dziś. MAGIERKA [węg.], czapka z wełny owczej ręcznie dzianej i folowanej; występuje w tradycyjnym ubiorze lud. terenów hist. Małopolski. MAGINOTA [mażinę(ta)] LINIA, system fr. umocnień na granicy z Niemcami, Luksemburgiem i Belgią; zbudowana 1929—34 i nazwana imieniem fr. ministra wojny A. Maginot. MAGISTER [lac.], stopień nauk. nadawany przez wyższe uczelnie; dyplom m. jest dowodem ukończenia studiów i daje określone uprawnienia zawodowe. MAGISTRALA [lac.]: 1) linia komunik, (droga, kolej) łącząca ważne gospodarcze ośrodki; 2) gł. przewód wodociągowy. MAGISTRAT [łac.]: 1) zarząd miejski, organ wykonawczy samorządu miejskiego, wybierany przez radę miejską; 2) budynek, w którym urzęduje samorząd miejski. MAGLEMOSKA KULTURA, kultura nadbałtycka— nazwa od m. Maglemose w Danii, okres wczesnego mezolitu; charakteryzują ją —mikrolity i liczne wyroby kościane. MAGMA [gr.], ciekła masa w głębi skorupy ziemskiej, złożona gł. z glinokrzemianów, krzemianów i krzemionki; zwykle przepojona gazami; m. wylana na powierzchnię ziemi nazywa się —lawą. MAGNA CHARTA LIBERTATUM [łac. Wielka Karta Wolności], wydana pod naciskiem stanów przez króla ang. Jana bez Ziemi 1215; przyznaje arystokracji pewne przywileje, chroniące ją przed samowolą król.; początek konstytucyjnych ograniczeń władzy królewskiej. MAGNALIUM (nazwa od magnesium — aluminium), stop magnezu (70—98'/») i glinu (30—2*/«), niekiedy  MAGNANI z dodatkiem miedzi, antymonu, chromu, niklu, wolframu; lekki, o wysokiej wytrzymałości i odporności na korozję. MAGNANI [maniani] Anna tur. 1910), wl. aktorka teatr., od 1934 film.; Rzym miasto otwarte, Wytatuowana róża (1955 nagroda Oscara). MAGNASCO [maniąsko] Alessandro (1667—1749), malarz wl.; fantast. obrazy rodzaj, i krajobrazy; Praczki, Cyganie w ruinach. MAGNATERIA -►możnowładztwo. MAGNES [gr.], ciało mające własność przyciągania ciał -►ferromagnetycznych; każdy m. ma dwa bieguny, czyli miejsca o najsilniejszym przyciąganiu, między którymi znajduje się tzw. strefa neutralna, nie wywierająca działań magnet.; m. swobodnie zawieszony zwraca się jednym biegunem ku północy (biegun północny lub dodatni, oznaczany N lub +), drugim zaś ku południowi (biegun południowy, oznaczany S lub —); natężenie biegunów jest proporcjonalne do sil wywieranych przez nie na inne bieguny magnet. (-►Coulomba prawo); za biegun o natężeniu równym 1 przyjmuje się taki biegun, który na drugi taki sam z odległości 1 cm wywiera w próżni silę równą 1 dynie. MAGNESOWANIE, magnetyzacja — nadawanie ciału -►ferromagnetycznemu własności magnesu; magnesy trwałe (stałe) wykonuje się z ciał o dużej koercji i dużym namagnesowaniu szczątkowym (-►histereza), uwarunkowanym trwałą orientacją obszarów samorzutnego namagnesowania (-►domeny); sposoby m.: 1) przez potarcie o magnes trwały, 2) przez indukcję, polegającą na działaniu -►pola magnet, na magnesowane ciało, a więc np. przez zbliżenie ferromagnetyka do magnesu, przez umieszczenie go w przewodniku kołowym, w którym płynie prąd elektryczny. MAGNETO, typ -►iskrownika. MAGNETOFON [gr.], urządzenie elektr. służące do utrwalania dźwięków na drucie stalowym (dawniej) lub na taśmie pokrytej materiałem ferromagnetycznym, w celu późniejszego ich odtworzenia; dźwięk zamieniony zostaje w mikrofonie w odpowiednie drgania elektr., które po wzmocnieniu kierowane są do elektromagnesu; przesuwająca się przed nim taśma ulega namagnesowaniu w rytmie drgań prądu; w czasie odtwarzania taśma przesuwa się przed odpowiednią cewką, indukując w niej prąd elektr., który po wzmocnieniu zostaje doprowadzony do głośnika. Tabl. 88. MAGNETOKALORYCZNE ZJAWISKO, zjawisko polegające na ogrzewaniu się podczas magnesowania, a oziębianiu podczas rozmagnesowania próbki ciała paramagnetycznego; wykorzystywane w praktyce laboratoryjnej do otrzymywania b. niskich temperatur. MAGNETOMOTORYCZNA SIŁA, działanie wytwarzające pole magnet.; wielkość skalarna, liczbowo równa pracy wykonywanej przez siły pola magnet, przy jednorazowym oprowadzeniu wzdłuż pewnej krzywej jednostkowego bieguna magnet.; m. s. jest zwykle wytwarzana za pomocą prądu elektrycznego. MAGNETON [gr.], jednostka momentu magnet, używana w fizyce atomowej. MAGNETOSTATYKA, dział fizyki, nauka o własnościach pól magnet, stałych w czasie oraz wytwarzających je magnesów trwałych. MAGNETOSTRYKCJA [gr.-łac.], fiz. zjawisko odkształcenia sprężystego spowodowanego magnetyzacją ciała MAGNETRON, typ lampy elektronowej; może wzbudzać drgania o b. wysokiej częstotliwości (mikrofale). MAGNETYCZNA IGŁA, lekki magnes o kształcie wydłużonym, swobodnie obracalny dokoła osi; służy do badania -►pól magnetycznych. MAGNETYCZNA POZOSTAŁOŚĆ -►histereza (magnetyczna). MAGNETYCZNE NASYCENIE, stan, w którym ciało ferromagnetyczne wykazuje największe namagnesowanie, czyli stan całkowitej orientacji -►domen; dalszy wzrost natężenia -►pola magnet., w którym znajduje się ferromagnetyk, nie powoduje zwiększenia namagnesowania. MAGNETYT, żelaziak magnetyczny — minerał barwy czarnej, tlenek żelaza; wysokoprocentowa ruda ¿clszâ. MAGNETYZACJA -►magnesowanie. MAGNETYZM [gr.]. nauka zajmująca się badaniem pola magnet, oraz zachowania się ciał w tym polu; m. 	ziemski, ogól zjawisk wywoływanych przez pole magnetyczne Ziemi. MAGNEZ Mg, magnésium, pierwiastek chem. Magnolia: gałązka z kwiatami 528 o liczbie atom. 12; lekki, srebrzysty metal; spala się dając oślepiające światło; w przyrodzie rozpowszechniony, występuje w postaci licznych soli (np. magnezyt, dolomit); jeden z podstawowych składników lekkich stopów (przemysł lotn. i samochód.), dawniej stosowany do celów oświetleniowych w fotografii (światło błyskowe, „magnezja“). MAGNEZJA PALONA -►magnezu tlenek. MAGNEZU TLENEK MgO, magnezja palona — biały, lekki proszek; w lecznictwie stosowany jako środek zobojętniający (np. przy nadkwasocie żołądka), łagodnie przeczyszczający. MAGNEZYT, minerał barwy białej; węglan magnezu; stosowany w hutnictwie jako materiał ogniotrwały. MAGNIFICAT [łac.], hymn kościelny śpiewany w czasie nieszporów; melodia z chorału gregoriańskiego; liczne opracowania wielogłosowe (np. Mikołaj z Radomia, Palestrina) oraz wokalno-instrumentalne (np. Bach). MAGNIFICENCJA [łac.], tytuł przysługujący rektorom wyższych uczelni. MAGNITNAJA, góra w pd. Uralu u stóp m. Magnitogorsk, wy.«. 616 m; wielkie zasoby rudy żelaza (magnetyt). MAGNITOGORSK, m. przemysł, w Ros. FSRR na Uralu; 284 000 mieszk. (1956); wielki kombinat hutn. wykorzystujący miejscową rudę żel. (Góra Magnitnaja) oraz węgiel z Karagandy i Zagłębia Kużnieckiego; przemysł metal., chem. MAGNOLIA, Magnolia, drzewo lub krzew z rodziny magnoliowatych; Chiny, Japonia, Ameryka Pn.; kwiaty duże, pojedyncze, białe z różowym odcieniem, wieloplatkowe; u nas hodowana w parkach. MAGNUSA EFEKT, występowanie siły (na rys. siła poprzeczna) na walcu obracającym się dookoła swej osi i poruszającym się prostopadle do tej osi. Zjawisko wykorzystywane w tzw. rotorze Flettnera. MAGNUSZEWSKI Dominik (1810—47). poeta, dramaturg i powieściopisarz; po upadku powstania 1863 osiadł w Calicji; dramaty Kamil, Rozbójnik salonowy, trylogia Niewiasta polska w trzech wiekach. MAGOT, Macacus sylcanus, małpa z podrzędu wąskonosych; Afryka i Gibraltar (jedyny gatunek małp w Europie); dł. ciała 75 cm, ogon b. krótki. MAGOWIE, w staroż. Medii i Persji członkowie lfacłv lfnnlnńclnpi MAGURA ORAWSKA (Witowska), zach. część Podhala między doliną Orawicy a doliną Czarnego Dunajca, na pd.-zach. od Witowa, wys. 1233 m; grzbietem biegnie granica poi.-czechosłowacka. MAGURA SPISKA, pasmo wzgórz na Podhalu, na pn. od Tatr Bielskich; w obrębie Polski część pn.-zach., najwyższe wzniesienie Kopylec (1038 m) i Palenica Spiska (1027 m). MAGURA WITKOWSKA (Wątkowa), kulminacja w Beskidzie Niskim na wsch. od Gorlic; wys. 847 m w partii grzbietowej Komuty — grupa skał z piaskowca magurskiego o osobliwych formach — rezerwat przyrody. MAGURKA, góra w Beskidzie Małym, na zach. od Soły, wys. 913 m; tereny narciarskie, schronisko. MAGURY KOPA, kopulasty, wapienny szczyt w Tatrach Zach., między Uchrociem Kasprowym a Małą Kopą Królową, nad Doliną Jaworzynki, wys. 1703 m; bogactwo gatunków flory wapiennej, u podnóża Grota Magury. 1UAHABHARATA, epopeja Ind. pisana w jęz. sanskryckim; powstała między IV w. p. n. e. a IV w. n. 	e.; obejmuje 110 000 dwuwierszy w 18 księgachgl. fabuła, opiewająca walkę dwu rodów, Pandu i Kuru, stanowi tylko część poematu, wypełnionego kierunek ruchu •volco „-U >T kierunek obrotu walca ^ silą poprzecina Efekt Magnusa  529 epizodami, legendami I traktatami prawnymi i filozoficznymi. MAHAJANA [sanskr. Wielki Wóz], pn. gałąź buddyzmu przedstawiająca późniejszą jego formę; oddaje cześć boską Buddzie i jego poprzednim wcieleniom (Bodhisattwa); rozszerzyła się w Tybecie, Mongolii, Chinach i Japonii. MAHAN [mahąn] Alfred (1840—1914) amer. admirał, teoretyk wojsk.; twórca imperialist, teorii „siły morskiej“, uznającej tę siłę za decydujący czynnik potęgi państwa; The Influence of Sea Power upon History (Wpływ siły morskiej na historię). MAHARADŻA [sanskr. wielki król], w Indiach zwierzchnik radżów, władca rządzący samodzielnie. MAHARASZTRA, terytorium w zach. Indiach wchodzące w skład (od 1956) stanu Bombaj. MAHDI [arab.], imię oczekiwanego przez muzułmanów wysłannika Allana. Podał się za niego (1881) Mohammed A h m e d, przywódca powstania w Nubii przeciw Anglikom; 1885 pokonał gen. Gordona i opanował Sudan, przywrócony Egiptowi 1898 przez gen. H. Kitchenera. MAHDUM-KUŁY (1733-82), czołowy poeta turkmcński. MAH-JONGG [chiń., madżong], chiń. gra towarzyska, polegająca na układaniu specjalnych kombinacji z kamieni (kostek) o rozmaitych znakach. MAHLER Gustaw (1860—1911), austr. dyrygent i kompozytor w stylu neoromant.; 9 symfonii o podkładzie program, (kilka o wielkim aparacie wykonawczym, z udziałem śpiewu) i cykle pieśni solow. MAHMUD, imię sułtanów tur.: 1) M. I (1696—1754), sułtan od 1730; prowadził pomyślne wojny z Austrią i Rosją; 2) M. II (1785—1839), sułtan od 1808, po zawarciu pokoju z Rosją 1812 (utrata Besarabii) zajął się reformami wewn.; 1826 zniósł janczarów; 1829 uznał niepodległość Grecji (traktat adrianopolski). MAHMUD Z GHAZNY (ok. 971—1030), muzułm. sułtan 997—1030 państwa ghaznawidzkiego, rozciągającego się od Tygrysu do Gangesu, a na pn. do Arnu Daria. MAHOMET (Muhammad, Muhammed), prorok muzułm. (ok. 570—632); reformator rei. i mąż stanu, twórca islamu i teokratycznego państwa Arabów. MAHOMET, Mehmed, imię sułtanów tur.: 1) M. II 	Fatih (Zdobywca, ok. 1430—81), sultan od 1451; 1453 zdobył Konstantynopol, kładąc kres ces. bizantyńskiemu, następnie resztę posiadłości bizant oraz weneckich i genueń., na Piw. Bałkańskim i wyspach gr.; utwierdził władzę nad Serbią i Bośnią, uzależnił od Turcji Wołoszczyznę i Tatarów krymskich; zniszczył ces. Trapezuntu w M. Azji; 2) M. VI Wahideddin (1861—1926), ostatni sułtan tur. (od 1918), zdetronizowany 1922 przez Kemala Paszę, zmarł na wygnaniu. MAHOMETANIE -►muzułmanie. MAHOMETANIZM -►islam. MAHOŃ [maęn], gl. m. na wyspie Minorka (Hiszpania—Baleary); 14 300 mieszk. (1950); port; ważna baza morska i lotnicza. MAHONIOWE DRZEWO, mahoń, Swietenia mahagoni — rodzina mahoniowcowych; Indie; wyniosłe drzewo o brunatnoczerwonym, b. trwałym i twardym drewnie, używanym na kosztowne meble oraz części maszyn. MAHRBURG Adam (1855—1913), filozof poi., pozytywista; redaktor działu filoz. „Poradnika dla samouków“ 1899; Teoria celowości ze stanowiska naukowego. MAIANO Benedetto da (1442—97), florencki rzeźbiarz i architekt renesans.; pałac Strozzi, ambona rzeźbiona w kościele Santa Croce, ołtarze. MAILER [mejlor] Norman (ur. 1923), pisarz amer.; zdobył sławę powieścią antywojenną Nadzy i martwi; poza tym opublikował powieść psychol. Barbary Shore (Wybrzeże barbarzyńców) oraz satyrę na Hollywood Deer Park. MAILLOL [majęl] Aristide (1861—1944), rzeźbiarz fr.; jego monumentalne dzieła o zwartej, statycznej budowie odznaczają się spokojem i harmonią; Flora, Myśl, Pomnik poległych w Córet. Tabl. 56. MAINE: 1) (Me.) [mejn], stan w pn.-wsch. USA, 34 Mała Enc. Powsz. PWN Mahomet II MAJERANEK graniczący z Kanadą; 86 017 km*, 913 800 mieszk. (1950); stoi. Augusta (20900 mieszk.); pagórkowaty, liczne przybrzeżne wyspy; lasy 85*/» og. pow.; gospodarstwa mleczne i warzywnicze; uprawa ziemniaków (1 miejsce w USA); przemysł drzewny, włókienniczy; 2) [me:n], kraina hist, w zach. Francji; nizina położona między Bretanią, Normandią i Loarą; okręg roln.-hodowl.; gł. m.: Le Mans, Laval. MAINE DE BIRAN [men dô birą] Marie François Pierre (1766—1824), filozof i polityk fr., spirytualista. MAINLAND [męjnlond], górzysta wyspa na Oc. Atlantyckim, na pn. od Szkocji; największa spośród Szetlandów, pow. 938 km*; należy do W. Brytanii. MAINTENON [mętną] Françoise d’Aubigné markiza de (1635—1719), zaślubiona tajemnie królowi fr. Ludwikowi XIV 1684; jej wpływowi na króla przypisuje się m. in. odwołanie 1685 -►nantejskiego edyktu. MAIORESCU Titu Liviu (1840—1917), pisarz i polityk rum.; przywódca konserwatystów; reformator szkolnictwa; 1874—76 I 1888—89 min. oświaty, 1911 min. spraw zagranicznych; 1912—14 premier. MAIRONIS, właśc. Jonas MaCiulis-Maciulevicius (1862—1932), pisarz litew., działacz polit, i uczony; poeta, dramaturg i publicysta, twórca ruchu odnowienia naród, i kultur.; pisał w języku poi. i litew.; większość utworów to romant. apologia przeszłości Litwy; poemat w języku poi. Z nad Biruty, poemat Lietuva, zbiorek wierszy lirycznych Pavasario baisai (Odgłosy wiosny), dramaty hist, oraz Historia Litwy. MAISTRE [mestr] Joseph de (1753—1821), filozof I polityk fr., z ramienia króla Sardynii poseł w Petersburgu 1803—17; zagorzały przeciwnik rewolucji fr., domagał się odrestaurowania monarchii feudalnej I autorytetu papieża. MAISUR (Mysore), stan w pd.-zach. Indiach; 188 371 km*, 19 000 000 mieszk. (1951); stoi. Bangalur; wyżyna (600 m) między Ghatami Wsch. i Zach.; gł. rz. Kriszna; rolnictwo (75°/* ludności roln.): pszenica, trzcina cukr., kawa, bawełna; hod. jedwabnika; wydobycie złota, miedzi, manganu; rozbudowany przemysł: hutn., maszyn., włókien., rękodzielniczy. MAITRE d’HOTEL [fr. metr dotęl] 1) st. kelner; 2) szef służby hotelowej lub restauracyjnej. MAJA: 1) mit. gr. córka Atlasa, matka Hermesa; 2) mit. rzym. bogini wiosny i płodności; 3) mit. ind. bogini ułudy; 4) w filozofii ind. złudny świat zmysłów, poza którym kryje się prawdziwy świat ducha. MAJAKOWSKI Władimir W. (1893—1930), pisarz ros., poeta, dramaturg, wywarł poważny wpływ na poezję radź. i świat.; w początkowym okresie związany z futuryzmem ros., wkrótce stworzył własny system wersyfikacyjny, zrewolucjonizował dotychczasowy wiersz ros., wprowadził nową leksykę poet., nową składnię i rygor intonacyjny, oparty na czystym wierszu tonicznym; poezja M., której tematyka wiązała się ze sprawami rewolucji, ma wybitne walory agitacyjne; w sztukach satyr. (Pluskwa, Łaźnia) piętnował relikty mieszcz. obyczajowości i mentalności, dał w wielkiej metaforze apotogię rewolucji i przyszłego świata komunizmu; liczne wiersze lir. i satyr., poematy: Obłok w spodniach. Wojna i świat, 150 000 000, Władimir lljicz Lenin, Dobrze, Pełnym głosem. MAJĄTKOWA UMOWA MAŁŻEŃSKA, intercyza, reguluje stosunki majątkowe między małżonkami odmiennie od ustroju ustawowego; w prawie poi. istnieje ustawowa wspólność dorobku, małżonkowie mogą się jednak umówić inaczej, np. rozciągając wspólność także na majątek osobisty nabyty przed zawarciem małżeństwa. MAJDANEK, od 1941 hitlerowski obóz zagłady na terenie w. Majdan Tatarski, 4 km od śródmieścia Lublina; obóz centralny, któremu podlegały podobozy: Budzyń pod Kraśnikiem, Płaszów k. Krakowa, Trawniki n. Wieprzem i dwa w Lublinie; wg oceny procesu norymberskiego liczba ofiar 1 500 000 osób; koło krematorium wznosi się kopiec, usypany z popiołów i kości ofiar, o kubaturze 1350 m*. MAJDANPEK, osiedle górn. w Jugosławii (Serbia)’ wydobycie rud żel. i złota; hutnictwo żelaza. MAJERANEK, Origanum majorana, roślina uprawW. Majakowski  MAJEROVA na, trwała, z rodziny wargowych; tworzy nieduże krzaczki; po wysuszeniu — przyprawa; pokrewny gatunek, lebiodka (O. vulgare), rośnie u nas dziko. MAJEROVA Marie, właśc. Tusarová (ur. 1882), pisarka czes.; opisuje położenie kobiety w społeczeństwie kapitalist., historię i walkę czes. klasy robotn.; Najpiękniejszy świat, Syrena. MAJEWSKI: 1) Walenty Skorochód (1764—1835), publicysta, działacz polit., filolog; jeden z pierwszych orientalistów poi.; Rozprawa o języku sanskryckim, Gramatyka jęz. tureckiego; 2) Karol (1832—97), jeden z przywódców młodzieży akademickiej i stronnictwa -»-białych; członek Rządu Nar. w powstaniu 1863; aresztowany 1864, pozostawił szczegółowe zeznania o swoim udziale w ruchu powstańczym; 3) Erazm (1858—1922), przyrodnik, etnograf, archeolog i socjolog; 4) Kazimierz (ur. 1903), archeolog, badacz kultury materialnej świata antycznego, prof. Uniw. Warsz., członek koresp. PAN. MAJKA, Lytta, jeden z rodzajów chrząszczy z rodziny oleicowatych; metalicznie zielona m. lekarska, czyli kantaryda albo hiszpańska mucha (L. vesicatoria), używana zwłaszcza dawniej do wyrobu niektórych lekarstw (-»wezykatoria); krew m. zawiera substancję trującą — kantarydynę; żeruje gł. na jesionie. MAJKOP, gł. m. Adygejskiego Obwodu Autonom. w Kraju Krasnodarskim (RFSRR); 77 000 mieszk. (1956); fabr. obrabiarek; produkcja ekstraktów garbnikowych; przemysł drzewny, spoż.; w okolicy wydobycie ropy naftowej. MAJKOW: 1) Apolłon N. (1821—97), poeta ros., wyznawca „czystego piękna", hronil wraz z Fietcm idei sztuki dla sztuki; wiersze i poematy o tematyce antycznej; 2) Walerian N. (1823—47), pisarz ros., krytyk lit., brat A., jeden z pierwszych pozytywistów ros. piszący pod wyraźnym wpływem A. Comte’a, polemizował z W. Bielińskim, zwracał się przeciwko myśli estetycznej romantyków. MAJMON Salomon (1754—1800), filozof i literat żyd. z Polski, piszący po hebr., niem. i łac., przedstawiciel Haskali (Oświecenia żyd.), krytyk Kanta, autor słynnej Autobiografii. MAJMONIDES, Mosze ben Majmun, znany u Żydów jako Rambam (1135—1204), największy żyd. myśliciel średniowiecza, racjonalista; pochodził z Hiszpanii, działał w Egipcie; gł. dzieło filoz.: Nauczyciel zbłąkanych (More Newuchim). MAJOR [łac.l: 1) stopień oficerski (między kapitanem a podpułkownikiem); 2) muz. -»dur. MAJORAT [łac. maior — większy, starszy], dobra ziemskie niepodzielne, przechodzące drogą dziedziczenia na najstarszego syna zmarłego (ew. na najbliższego pokrewieństwem i najstarszego członka rodziny); celem m. jest utrzymanie potęgi rodu. MAJORDOM [łac.], za Merowingów najwyższy urząd w państwie Franków od czasów Pepina z Heristalu; m. był faktycznym władcą państwa; ostatni m., Pepin Mały, stał się królem 751. MAJORKA (Mallorca), największa z wysp Balearów (Hiszpania); 1405 km2, 327 100 mieszk. (1950); klimat śródziemnomor.; rozwinięte sadownictwo i ogrodnictwo; uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, migdałów, cytrusów; hodowla owiec; gł. m. i port Palma; teren turyst.; znana z pobytu Chopina. MAJORKIEWICZ Jan, pseud. Mazur z Płocka (1820—47), prawnik, filozof, publicysta, historyk lit.; Historia literatury i krytyki. MAJOWIE, Indianie grupy jęz. maya-kicze, na Jukatatiie w pd.-wsch. Meksyku, Gwatemali i Hondurasie; ok. 2 min (1947); rolnicy; od V do XV w. stworzyli świetną kulturę z wysoko rozwiniętą matematyką i astronomią, pismem hieroglif., architekturą i sztuką; kulturę zniszczyły najazdy Azteków, a następnie Hiszpanów. MAJSKI Iwan M. (ur. 1884), dyplomata radź., członek Akademii Nauk, 1932—43 ambasador w Anglii, 1943—46 wicemin. spraw zagranicznych. MAJSTER [łac.], mistrz, w epoce feudalnej rzemieślnik uprawniony przez cech do samodzielnego wykonywania zawodu we własnym warsztacie; majstrem mógł zostać czeladnik po określonej liczbie lat pracy, wykonaniu przepisanej sztuki mistrzowskiej (majstersztyku) i złożeniu odpowiedniej opłaty. MAJUSKUŁA -»łacińskie pismo. MAK, Papaver somniferum, jednoroczna roślina uprawna z rodziny -»makowatych; z nasion wytłacza się olej; słoma i pozostałości główek są surowcem dla przemysłu farmaceut., dostarczają cennych alkaloidów (opium, morfina, narkotyna, kodeina, papaweryna, tebaina i in.); m. polny (P. rhoeas), pospolity chwast. A. Makarenko (1872—1955), prof. prawa autor projektu obowiązu- 530 MAKADAM, nawierzchnia drogowa z tłucznia na podłożu z piasku, uwałowana; nazwa pochodzi od nazwiska ang. inż. Mac Adam (1756—1836). MAKAK, Macacus, kilkugatunkowy rodzaj z podrzędu małp wąskonosych; pd. i wsch. Azja; wielkość kota. MAKALU, szczyt w Himalajach Centralnych na granicy Nepalu i Tybetu; piąty co do wysokości na Ziemi, wys. 8470 m; zdobyty przez wyprawę fr. 1955. MAKAMY [arab.], w lit. arab. krótkie epickie opowieści humoryst. lub dydakt. pisane prozą rymowaną; najsławniejszym twórcą m. był arab. poeta al-Hariri (1054—1122); forma m. przyjęła się także w lit. perskiej i tureckiej. MAKARENKO Anton S. (1888—1939), pedagog i pisarz ros., twórca nowego systemu wychowania — w kolektywie i przez kolektyw; czołowe miejsce w jego utworach liter, zajmują problemy wychowania młodzieży; Poemat pedagogiczny, Książka dla rodziców, Chorągwie na wieżach. MAKAREWICZ Juliusz karnego na Uniw. Lw.f . jącego obecnie w Polsce kodeksu karnego z 1932; O istocie przestępstwa, Wstęp do filozofii prawa karnego, Prawo karne ogólne, Polskie prawo karne. MAKARIOS Alekios (ur. 1913), gr. duchowny prawosl., od 1950 arcybiskup Cypru; rzecznik wyzwolenia Cypru i przyłączenia go do Grecji; 1956 internowany przez Anglików na wyspach Seszele, IV 1957 zwolniony bez prawa powrotu na Cypr. MAKARONIZM [fr.], w utworze lit. wyrazy lub zwroty obce wplecione w zdania poi., w utworach poi.-łac. w. XVI, a zwłaszcza XVII i I poł. XVIII. MAKART Hans (1840—84), austr. malarz hist. i portrecista. MAKASSAR: 1) cieśnina między wyspami Borneo a Celebes, łączy M. Jawajskie z M. Celebes; dł. ok. 500 km, szer. ok. 200 km; liczne rafy koralowe; 2) gł. m. i port (na pd.) Celebesu; 360 000 mieszk. (1955); drobny przemysł spożywczy; eksport: kopra, kawa, trzcina cukr., kukurydza, korzenie. MAKATA [tur.]: 1) dekoracyjna tkanina jedwabna o stylizowanych wzorach rośl., geom. lub architekt., tkana, rzadziej haftowana; używana na Bliskim Wschodzie; 2) każda tkanina dekoracyjna zawieszana na ścianach. MAKAU (Macao), posiadłość portug. (od 1557) na pd. wybrzeżu Chin; 16 km2, 187 800 mieszk. (1951), gł. Chińczycy; obejmuje parę małych wysepek oraz m. 	M. (166 500 mieszk., port przeładunkowy dla bawełny, rvżu). MAKBET, król szkoc. z XI w.; 1040 zamordował króla Dunkana I i wstąpił na tron; 1057 zabity przez syna Dunkana; tytułowa postać tragedii Szekspira; typ człowieka o zbrodniczej ambicji. MAKCHIA [wł.], zarośla wiecznie zielonych drobnolistnych krzewów w klimacie strefy śródziemnomor. (suche lato i deszczowa zima). MAKIEJEWKA, m. przemysł, w Ukr. SRR (Zagłębie Donieckie); 311 000 mieszk. (1956); kopalnie węgla kam.; hutnictwo żel. i stali; walcownia rur; zakłady koksochemiczne. MAKIETA [fr.]: 1) techn. model określonej kompozycji architektonicznej, konstrukcji mech., dekoracji teatr, itp., uwidaczniający cechy istotne dla rozpatrywanego zagadnienia; 2) druk. szkic graficznego układu kolumny książki, czasopisma itp., przedstawiający rozmieszczenie tekstu, tytułów, tabel, ilustracji itp., także wstępne, próbne wydanie tekstu np. podręcznika. MAKLAKIEWICZ Jan Adam (1899—1954), kompozytor; poematy symf., koncerty, balety (Złota kaczka), suity, ilustracje muz. do dramatów i filmów, kantaty, pieśni świeckie i rei., msze. MAKLER [hol.], pośrednik handl., osoba lub przedsiębiorstwo, zajmujące się pośrednictwem w sprawach kupna i sprzedaży towarów albo papierów wartościowych (m. giełdowy); w obrocie morskim pośredniczy w sprawach dot. ekspedycji, przewozu towarów, w załatwianiu formalności w portach oraz w sprawach kupna i sprzedaży statków (m. morski).  531 MALAJSKA RASA MAKOLĄGWA, Carduelis cannabina, ptak z rzędu wróblowatych; pobrzeża lasów i parki Europy oraz zach. i środk. Azji; u nas osiadła, pospolita; dł. 14 cm, rozpiętość skrzydeł 25 cm; żywi się nasionami oleistymi (np. mak). MĄKO W ATE, Papaveraceae, rodzina dwuliściennych; kwiaty promieniste z licznymi pręcikami i szybko opadającym okwiatem; należą tu m. in. maki (dziko rosnący i uprawny), glistnik. MAKOWSKI: 1) Tomasz (ok. 1575 — ok. 1630), kartograf poi., wykonał pierwszą dokładną (w skali 1:300 000) mapę Litwy; 2) Julian (ur. 1875), teoretyk prawa międzynar., prof. SGH w Warszawie, min. pelnom. w MSZ; Prawo międzynarodowe, O zawieraniu umów międzynarodowych-, 2) Wacław (1880— 1946), teoretyk prawa karnego, prof. Uniw. Warsz.; Komentarz do kodeksu karnego, Prawo karne; 3) Tadeusz Józef (1882—1932), jeden z najwybitniejszych nowocz. malarzy poi. osiadły w Paryżu; związany z kubizmem; studia i kompozycje z życia dzieci (Mali szermierze), pejzaże, martwa natura i sceny rodzaj. (Szewc). Tabl. 55. MAKÓW MAZOWIECKI, m. pow., woj. warsz., nad rz. Orzyc, pr. dopływem Narwi; 3900 mieszk. (1956); ośrodek rzemiosł, poważnie zniszczony 1945. MAKÓW PODHALAŃSKI, m., pow. suski, woj. krak., nad Skawą; 4700 mieszk. (1956); eksploatacja żwirów i piasków, przemysł drzewny; duże sanatorium przeciwgruźlicze; skocznia narciarska; ośrodek obozów i kolonii. MAKRELA, Scomber scombrus, ryba morska z rzędu okoniokształtnych; Oc. Atlantycki 1 przyległe morza; w Bałtyku nieliczna; dł. do 32 cm; duże znaczenie w rybołówstwie, surowiec do wyrobu konMAKROBIUSZ, Macrobius Theodosius (TV/V w.), gramatyk i erudyta rzym.; Saturnalia, obszerne (7 ksiąg) dzieło encyklop. z zakresu gramatyki, filozofii i historii lit., utrzymane w formie dialogu. MAKROCEFALIA [gr.], nadmiernie duża czaszka u ludzi, np. przy krzywicy. MAKROCYSTA [gr.], forma przetrwalnikowa śluzowca; twarda nieregularna masa. MAKROEWOLUCJA [gr.-łac.], proces zmienności w obrębie wyższych jednostek systematycznych; wymaga dłuższych okresów; prowadzi do powstawania nowych typów organizacyjnych zwierząt i roślin, np. proces powstawania gromady ptaków z gadów. Zob. też mikroewolucja. MAKROFOTOGRAFIA [gr.], technika fotografowania z odległości mniejszej od podwójnej ogniskowej obiektywu; dzięki m. uzyskuje się powiększony obraz przedmiotu. MAKROKOSMOS [gr.], wszechświat pojęty jako jednolita całość, przeciwstawiany mikrokosmosowi, przez który w dawnych systemach filoz. rozumiano świat pojedynczego człowieka, w nowszych — świat atomów i cząstek elementarnych. MAKROLITY [gr.], duże narzędzia kamienne w postaci prymitywnych siekier, dłut, motyk z późnego mezolitu i wczesnego neolitu. MAKROPODY, Macropodus viridiauratus, małe ryby z rzędu okoniokształtnych; dł. ciała ok. 8 cm; łatwe do hodowli w akwarium; samiec buduje na wodzie gniazdo z piany; pochodzą z słodkich wód tropikalnych Chin, gdzie żyją na polach ryżowych; wypełzają na ląd. MAKROSKOPOWY [gr.], dostępny bezpośredniej obserwacji; do opisu ciał makroskopowych stosuje się prawa mechaniki klasycznej; cząstki niedostrzegalne, jak atomy czy też cząstki elementarne, podlegają innym prawom niż ciała makroskopowe. Zob. też MAKROT (Mackrott) Henryk (?—1831), osławiony gl. agent tajnej policji w. księcia Konstantego. MAKSIMUM FUNKCJI, mat. największa wartość funkcji wewnątrz pewnego przedziału. MAKSWEL (Mx), jednostka elektromagnet. strumienia indukcji magnet. — strumień indukcji przez powierzchnię o polu 1 cm2, gdy indukcja magnet, normalna do tej powierzchni równa się 1 gausowi. MAKSYMA [łac.], prawidło. zasada postępowania; wyrażone w formie krótkiego aforyzmu zdanie ogólne treści moralnej lub filoz., sentencja. maksimum minimum 01 o x, x¡ x3 b x Ekstremum funkcji MAKSYMALIZM [łac.], wysuwanie żądań, postulatów, programów najdalej idących. MAKSYMALNY [łac.], największy, np. w med. m. 	dawka, najwyższa dopuszczalna ilość leku do użytku jednorazowego lub w ciągu dnia, jej przekroczenie grozi zatruciem. MAKSYMILIAN, imię panujących; Niemcy: 1) M. 1 (1459—1519), król niem., cesarz rzym. od 1493; przeprowadził reformę ustroju cesarstwa (sądownictwo) 1495; polityką małżeństw dynastycznych zapewnił Habsburgom prawa dziedziczne do Niderlandów, Hiszpanii, Czech i Węgier; 2) M. Bawarski (1573— 1651), książę Bawarii od 1597; elektor od 1623; twórca Ligi kat. 1609 przeciw protestantom; przeciwnik -*-Wallensteina; 3) M. I Józef (1756—1825) Wittelsbach, elektor bawarski od 1799 1 król od 1806, zwolennik Napoleona, wprowadził konstytucję 1818. — Meksyk: ■M. Ferdynand Józef (1832—67), arcyksiążę austr., brat cesarza Franciszka Józefa; 1864 przy poparciu Napoleona III cesarz Meksyku; po wycofaniu wojsk fr. rozstrzelany przez republikanów. Zob. też Juarez. MAKUCHY, kuchy — pozostałość z nasion roślin oleistych (np. rzepaku, lnu, konopi, słonecznika, maku, soi, rącznika) po wytłoczeniu lub wyekstrahowaniu oleju; pasza białkowa o dużej wartości odżywczej; przez mechaniczne wyciskanie otrzymuje się m. w postaci tafli, tzw. kołacze, przez ekstrakcję — m. w postaci śruty. MAKULATURA [łac.]: 1) wadliwie wytłoczone lub nieaktualne druki, odpadki papieru itp., przeznaczone zazwyczaj jako surowiec do przeróbki na papier; 2) przen. literatura bez żadnej wartości. MAKUSI, niewielkie plemię karibskiej grupy jęz. w Gujanie; gł. zajęcia: prymitywna uprawa roli oraz myślistwo. MAKUSZYŃSKI Kornel (1884—1954), poeta, prozaik, humorysta; zbiory felietonów humoryst. oraz popularne książki dla młodzieży; Bezgrzeszne lala, O dwóch takich co ukradli księżyc, Panna z mokrą głową, Szatan z siódmej klasy. MALABARSKIE WYBRZEŻE, nizinne, pd.-zach. wybrzeże u podnóża Ghatów, od Przyl. Komorin po kolonię portugalską Goa; liczne laguny, bujna roślinność. MALACHIT [gr.J, zasadowy węglan miedzi; minerał barwy zielonej, stosowany jako kamień ozdobny; w Polsce występuje w Kieleckiem, w Tatrach i na Dolnym Śląsku. Tabl. VIII. MALADETTA, granitowy masyw górski w HiszÍianii, najwyższy w Pirenejach, szczyt Pico de Aneto 3404 m); lodowce; u stóp M. źródła Garonny. MALAGA, ważny port w pd. Hiszpanii (Andaluzja); 285 400 mieszk. (1954); ośrodek adm.; przemysł spoż., włókien., chem.; huty żelaza i ołowiu; eksport wina, owoców, oliwy. MALAGA [hiszp.], mocne, gęste, aromatyczne wino; również gatunek rodzynków; nazwa od miasta w Hiszpanii. MALAJE -»-Malajska Federacja. MALAJO-POLINEZYJSKIE JĘZYKI -austronezyjskie języki. MALAJOWIE, mieszkańcy Płw. i Archipelagu Malajskiego (Wielkie Wyspy Sundajskie i Małe Wyspy Sundajskie); grupa powstała ze zmieszania pierwotnej ludności australo-azjat. z napływowymi z północy elementami rasy żółtej; pierwotnie myśliwi i rybacy, przeszli częściowo do rolnictwa; od czasów nowoż. eksploatowani przez handel arab. oraz imperializm zacn.-eur. (Holandia). MALAJSKA FEDERACJA (Malaje), monarchia konstyt. w ramach bryt Wspólnoty Narodów w pd. części Płw. Malajskiego; 131287 km*, 5 	900 000 mieszk. (1954), Malajowie 49*/o, Chińczycy 36V»; stoi. Kuala Lumpur; wnętrze górzyste, na wybrzeżu rozległe równiny; lasy zwrotnik. (74V# pow.); uprawy: kauczuk, palma kokos, i oiejowiec, herbata, pieprz, kawa; wydobycie: cyna, węgiel kam., rudy żel., eksport: cyna (59,l* eksportu świat.), kauczuk (35f/ł), olej palmowy I kokos., kopra, pieprz, kawa, herbata- — Historia. Najstarsze znane państwa malajskie były zależne od Sumatry (w. VI—X) i jawy (XIII w.) i dopiero w XIV w. powstało niezależne państwo Malakka; 1511 wylądowali na Malajach Portugalczycy, w XVII w. Holendrzy, którzy 1824 scedowali M. ang. Kompanii Wsch.-Indyjskiej (Singapur zał. 1819); od 1867 kolonia ang. (Straits Settlements), 1942—45 okupacja jap.; 1946 Unia Malajska, 1957 w wyniku walk wyzwoleńczych niepodległy kraj w ramach bryt. Wspólnoty Narodów. MALAJSKA RASA, dawna nazwa ludów o bru34' MALAJSKI ARCHIPELAG natnej barwie skóry w Indonezji I Polinezji; dziś uważana za mieszaninę ras. MALAJSKI ARCHIPELAG (Indyjski Archipelag), największy archip. świata, między Oc. Indyjskim a Spokojnym, należący do Azji; stanowi resztki zapadniętego lądu łączącego Azję z Australią; obejmuje Wielkie Wyspy Sundajskie, Małe Wyspy Sundajskie i Molukki; 1 714 000 km*, 82 588 000 mieszk. (1954); obszar intensywnej działalności wulkan. (124 czynne) i częstych trzęsień ziemi; duże wyspy, przeważnie górzyste (2000—4000 m), liczne małe — niskie koralowe; tylko na Sumatrze i Borneo obszerne równiny, częściowo bagniste; klimat gorący, monsunowy, wilgotny (opady od 4000 mm na zach. do 1500 mm na wsch.); bogate lasy zwrotnik, na Sumatrze i Borneo (ok. 300 rodzajów palm) przechodzą stopniowo na Jawie, Małych Wyspach Sundajskich i Molukkach w rzadkie lasy i sawannę. Polit, należy do Indonezji, W. Brytanii (Borneo Pn., Sarawak, Brunei), Portugalii (Timor). MALAJSKIE JĘZYKI -►indonezyjskie języki. MALAKKA: 1) cieśnina między Płw. Malajskim a Sumatrą, łączy M. Andamańskie z M. Pd.-Chińskim i M. Jawajskim; dł. ok. 900 km, szer. w najwęższym miejscu ok. 40 km, glęb. 25—113 m; w pobliżu wsch. krańca port Singapur; 2) m. i port na Płw. Malajskim (Fed. Malajska); 54 500 mieszk. (1950); wytwórnie masła kokos., kauczuku. MALAKOLOGIA [gr.], dział zoologii, dotyczący mięczaków. MALAN [mała] Daniel François (ur. 1874), polityk Związku Pd. Afryki, przywódca Partii Nar.; 1948—54 premier; realizował politykę dyskryminacji rasowej. MALANG, m. we wsch. Jawie (Indonezja); 8Î 200 mieszk. (1956); ośrodek plantacji kawy, kauczuku, trzciny cukrowej. MALAPARTE Curzio, właśc. Kurt Suckert (1898— 1957), pisarz i reporter wł.; początkowo zwolennik faszyzmu, w powieści-reportażu Kaputt ukazał okrucieństwo hitlerowców w okresie wojny; La Pelle (Skóra) — powieść o żołnierzach amer, w Neapolu. MALAREN, jez. na zach. od Sztokholmu (Szwecja); 1169 km2, dł. 117 km, szer. 50 km, glęb. do 64 km; 1260 wysp o łącznej pow. 410 km*; żeglowne, połączone cieśniną z M. Bałtyckim. MALARIA -vzimnica. MALARSTWO, rodzaj twórczości artyst., operujący linią i barwą na płaszczyźnie; obok architektury, rzeźby, grafiki i rzemiosła artyst. podstawowa gałąź sztuk piast.; zależnie od techniki i podłoża rozróżniamy malarstwo: freskowe, enkaustyczne, temperowe, olejne, pastelowe, akwarelowe, gwaszowe, na szkle, a także sgraffito i witraż; zależnie od tematu — portretowe, rodzajowe (sceny z życia codz.), krajobrazowe (pejzaż), religijne, historyczne, mitologiczne, batalistyczne, architektoniczne, martwą naturę itp.; malarstwo beztematowe nosi nazwę abstrakcyjnego; m. 	miniaturowe operuje obrazem małego formatu, wykonanym drobiazgową techniką; sztalugowe — obrazem większym przeznaczonym do zawieszenia na ścianie; monumentalnym lub dekoracyjnym nazywamy m. ścienne związane z architekturą; m. odgrywało ważną rolę w rozwoju sztuki wszystkich czasów, poczynając od malowideł jaskiniowych starszej epoki kamienia aż po czasy nam współczesne; w m. przejawia się nie tylko indywidualne piętno artystów, czasem genialnych (jak np. Leonardo da Vinci, Rafael, Rubens czy Rembrandt), ale i cechy stylowe charakterystyczne dla poszczególnych okresów rozwoju sztuki (np. malarstwo romańskie, gotyckie, renesansowe, barokowe itp.). MALASPINA LODOWIEC, w pd.-wsch. części Alaski, na przedgórzu G. Św. Eliasza; dł. 120 km, ok. 3900 km2; jęzorem grub. 100 m opada do Oc. Spokojnego. MALAWSKI Artur (1904—58), kompozytor; utwory orkiestr., kamer., wok.-instrument., pieśni, muzyka teatr., radiowa, filmowa. MALBORK, m. pow., woj. gd., nad pr. brzegiem Nogatu; 20 500 mieszk. (1956); cukrownia, roszarnia, przemysł mięsny; zamek częściowo odbudowany, szczątki miejsk. murów obronnych, got. kościół. — Na miejscu grodu pomor. 1274 zamek krzyżacki (Marienburg) ; 1276 miasto; 1309—1457 siedziba w. mistrzów Zakonu; zdobyty w wojnie 13-letniej (1457 zamek, 1460 miasto) pozostał przy Polsce do 1772, następnie do 1945 pod panowaniem Prus; 1945 wrócił do Polski. MALCZEWSKI: 1) Antoni (1793—1826), poeta romant.; autor pierwszej poi. powieści poet. Maria; 2) Jacek (1855—1929), malarz krak.; obrazy z życia zesłańców na Sybir {Etap, Niedziela to kopalni), kompozycje symbol, i alegoryczne (Melancholia, Błąd- ne koło), portrety i pejzaże; tabl. 63; 3) Rafał (ur. 1892), syn J., malarz pejzażysta i literat; należał do „Rytmu“ i tow. „Sztuka Podhalańska“; nazywany był malarzem Tatr; autor książki Tatry i Podhale, która wyszła w serii „Cuda Polski“; obecnie w USA. MALCZYCE, osiedle i port, pow. średzki, woj. wrocł., nad Odrą; cukrownia i papiernia. MALEBRANCHE [malbrSsz] Nicolas de (1638— 1715), filozof fr., czołowy przedstawiciel kierunku zw. -»-okazionalizmem; De la recherche de la vérité (O poszukiwaniu prawdy). MAŁECKI: 1) Władysław Aleksander (1836— 1900), pejzażysta, przedstawiciel realist, nurtu w malarstwie poi.; Sejm bociani; 2) Icnacy (ur. 1912), prof. Polit. Warsz., członek PAN, specjalista w dziedzinie akustyki i elektroakustyki. MALED1WY, grupa wysp na Oc. Indyjskim, na pd.-zach. od Cejlonu; sułtanat pod protektoratem bryt.; 298 km2, 88 000 mieszk.; 12 000 atoli koralowych z palmami kokos.; eksport orzechów kokosowych (kopra). MALEINA [lac.], jałowy wyciąg ze starych hodowli pałeczki nosacizny, stosowany do wykrywania nosacizny, gł. u zwierząt. MALENKOW Gieorgij M. (ur. 1902), radź. działacz komunistyczny, uczestnik wojny domowej, od 1939 w KC, a od 1946 członek Biura Polit. KC KPZR, 1941—45 członek Państw. Komitetu Obrony, 1953—54 premier, 1954—57 zastępca premiera ZSRR i minister elektrowni, 1957 usunięty z władz partyjnych i rządu za działalność frakcyjną. MALESZEWSKI Piotr (1767—1828), ekonomista, zwolennik koncepcji szkoły klasycznej; postulował uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania; większość dorobku naukowego M. pozostała w rękopisie. MALEWSKA Hanna (ur. 1911), pisarka związana z ruchem kat.; powieści hist.: Wiosna g recka, Żelazna korona, Kamienie wołać będą, Żniwo na sierpie (o Cyprianie Norwidzie), Przemija postać ćwiata, opowiadania Sir Tomasz More odmawia. MALGASZE, tubylcze plemię Madagaskaru; język malgaski grupy malajskiej; elementy kultury nasuwają przypuszczenia związków M. z Indonezją i Melanezją. MALHERBE [malę:rb] François (1555—1628), poeta fr.; reformator języka lit. i wiersza; wskazuje drogę klasycyzmowi XVII w.; sformułował zasady klasycznego wiersza aleksandryjskiego; ody okoliczność., poezje rei., psalmy. MALIBRAN (malibrS], właśc. Maria Félicita Garcia (1808—36), śpiewaczka fr. pochodzenia hiszp., obdarzona głosem o ogromnej skali, od kontraltu do sopranu; ceniona również za kunszt aktorski. MALIGNA [łac.], silna gorączka, podczas której chory majaczy. MALIK Jaków A. (ur. 1906), dyplomata radź. od 1946 wiceminister spraw zagr., od 1948 przedstawiciel Związku Radź. w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, od 1953 ambasador w W.. Brytanii. MALINA, Rubus (Chamaemorus), krzew z rodziny różowatych; w Polsce pospolite 2 gatunki w lasach, zaroślach, na porębach; m. uprawiane w ogrodach pochodzą od m. właściwej (R. idaeus); owoc jadalny, pestczak złożony, czerwony lub czerwonożólty; spożywany w stanie świeżym lub w przetworach; leczniczy; pokrewne gatunki o owo- Malina właściwa each czarnych lub czarnoczerwonych — jeżyny. MALINES [maljn] (flam. Mechelen), m. przemysł, i ośrodek kult. w Belgii; 63 200 mieszk. (1954); siedziba arcybiskupstwa i prymasa Belgii; wspaniała katedra got. (XIII w.) z malowidłem Van Dvcka {Ukrzyżowanie); przemysł włókien, (koronki sukno. 532 J. Malczewski  533 dywany), drzewny (meble), skórz., spoż.; węzeł komunikacyjny. MALINÓW Aleksandr (1867—1938), polityk bułg., przywódca stronnictwa demokr., rusofil; premier 1908—11, 1918 i 1931. MALINOWSKI: 1) Ernest (1815—90), inżynier, 1834 wyemigrował z ojcem do Francji; studia w Paryżu; budowa linii kolejowych przez Kordyliery; 2) Lucjan (1839—98), językoznawca, dialektolog; Studia śląskie, Beiträge zur slavischen Dialektologie. I. Uber die Oppelnsche Mundart in Oberschliesien (Przyczynki do dialektologii slow. I. O narzeczu opolskim Górnego Śląska); praca ta dała jfcczątek badaniom dialektów poi.; 3) Marian, pseud. Wojtek (1876—1951), polityk, działacz piłsudczykowskiego odłamu PPS, w partii od 1896, dwukrotnie zesłany na Syberię, 1914—18 w Legionach i POW, 1918 minister robót publ. w rządzie lubelskim, minister bez teki w rządzie J. Moraczewskiego, 1919—39 poseł na sejm, od 1928 w prosanacyjnej PPS dawna Frakcja Rewol.; w okresie II wojny świat, na emigracji; 4) Bronisław (1884—1942), etnograf poi. związany z nauką ang., twórca kierunku funkcjonalnego w etnografii (-»funkcjonalizm); prowadził badania na wyspach Triobriand w Melanezji, w Australii i Ameryce (Indianie Pueblo); z wyjątkiem pierwszej pracy Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego pisał po angielsku; The Argonauts in the Western Pacific (Argonauci na zachodnim Pacyfiku), Życie seksualne dzikich; 5) 	Edmund (ur. 1885), botanik, członek koresp. PAN, prof. SGGW, kier. Zakładu Genetyki PAN w Skierniewicach; prace z zakresu genetyki roślin, zwłaszcza ogrodnicze; autor podręczników akademickich; 6) Rodion J. (ur. 1898), radź. marszałek, bohater Związku Radź., od 1926 członek KC KPZR; w okresie II wojny świat, dowódca armii w bitwie stalingradzkiej 1942—43; w bitwie pod Kurskiem 1943 dowódca frontu pd.-zach., następnie 3 i 2 frontu ukr.; w wojnie z Japonią 1945 dowódca frontu zabajkalskiego; od 1957 min. obrony ZSRR. MALINOWSKI-MIŁGUJ Maksymilian (1860-P), publicysta, działacz polit.; od 1907 jeden z założycieli i redaktorów „Zarania"; po 1918 poseł i senator z ramienia PSL „Wyzwolenie". MALINOWSKI-POBÔG Władysław (ur. 1899), historyk i działacz sanacyjny, publikacje z dziejów poliŁ najnowszych; na emigracji. MALISZEWSKI: 1) Witold (1873—1939), kompozytor, w części twórczości nawiązujący do muzyki lud.; symfonie, uwertury, balety, koncerty fortep., utwory kamer., fortep., pieśni, msze; 2) Aleksander (ur. 1901), poeta i dramaturg, w 20-leciu związany z grupą „Kwadrygi"; sztuki: Droga do Czarnolasu, Ballady i romanse. MALLARMÉ Stéphane (1842—98), poeta fr.; przedstawiciel symbolizmu, mistrz poezji elitarnej poszukujący wytrwale nowego języka liryki. MALMAISON [malmezą], rezydencja Napoleona I i Józefiny, o 6 km od Paryża; obecnie muzeum napoleońskie. MALMEDY -»Eupen I Malmedy. MALMÖ, m. i port w pd. Szwecji, nad cieśniną Sund; 209 400 mieszk. (1955); trzecie co do wielkości w Szwecji; kościół z XIV w., ratusz z XVI w.; akademia stomatologiczna; prom kol. do Kopenhagi; przenwsł: okręt., maszyn., bawełn., gum. MÂLONOWY KWAŚ COOH*CH*.COOH, dwukarboksylowy kwas nasycony; bezbarwne ciało krystaliczne, rozpuszczalne w wodzie i alkoholu; ważne są jego estry stosowane do syntez. MALONYLOMOCZNIK -»barbiturowy kwas. MALORY [m^lary] Thomas Sir (?—1471), poeta ang., zebrał i wydał zbiór opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (Morte d’Arthur). MALOWANIE, pokrywanie powierzchni przedmiotów farbami dla celów dekorac. lub dla ochrony przed wilgocią; zależnie od rodzaju podłoża do m. używa się: do tynków farby wapienne klejowe (najczęściej do m. wnętrza), kazeinowe (artystyczne wnętrza), krzemianowe, wodoodporne stosowane na zewnątrz, olejne; przedmioty drewniane i żelazne maluje się farbami olejnymi lub lakierami; przed m. żelazo pokrywa się minią dla zabezpieczenia przed rdzewieniem. MALPICHI Marcello (1628—94), lekarz i anatom wł., twórca anatomii mikroskopowej; odkrył naczynia włosowate, pierwszy zbadał budowę nerek, śledziony i skóry. MALPIGHIEGO CEWKI, narządy wydalnicze w kształcie rurek u pajęczaków, wijów i "owadów; uchodzą do jelita. MALRAUX [malrç] André, właśc. Berger A. Krzyż maltański (2) MAŁA PANEW (ur. 1901), pisarz fr.; uczestnik wyzwoleńczej walki w Hiszpanii i ruchu oporu, po wojnie zwolennik de Gaulle’a; utwory analizujące tragizm ludzkiego bytu; powieści: Zdobywcy, Dola człowiecza, Czasy pogardy, Nadzieja; prace z dziedziny historii kult. i sztuk plastycznych. MALSTRÖM, prąd mor. o silnych wirach na wybrzeżu norweskim, między Varö i Maskenäsö. MALTA, wyspa (246 km*) na M. Śródziemnym na pd. od Sycylii; wraz z sąsiednimi wyspami Gozo i Comino stanowi autonom, posiadłość bryt.; 316 km2, 320 000 mieszk. (1955); słabe rolnictwo; rybołówstwo; baza floty ang.; stoi. La Valetta (port).— ocząlkowo posiadłość fenicka, od 218 p. n. e. rzymska, od 870 arabska, 1090—1530 należała do Sycylii, 1530—1798 w rękach zakonu rycerskiego -»joannitów, zw. kawalerami maltańskimi; 1800 zajęta przez Anglików i 1815 przyznana im. MALTAŃCZYCY, mieszkańcy Malty, ludność mieszana pochodzenia wl.-arab.; własny Język. MALTAŃCZYK, pies pokojowy długowłosy z grupy pinczerów. MALTAŃSCY KAWALEROWIE -»joannici. MALTAŃSKI KRZYŻ: 1) odznaka joannitów, krzyż zbudowany z ramion zwężających się ku środkowi i wyciętych trójkątnie przy końcach; 2) mechanizm nadający ruch przerywany walowi obrotowemu, np. wałkowi przesuwającemu taśmę film. w kamerze film. 1 aparacie projekcyjnym; w czasie krótkich przerw w ruchu taśmy jest wykonywane zdjęcie na klatce taśmy, która zatrzymała się przed obiektywem, lub jest rzutowany obraz na ekran. MALTAZA, enzym zawarty w niektórych grzybach (drożdże, glonowce), soku trzustkowym, krwi, słodzie (w niewielkich ilościach); rozkłada maltozę na cukier gronowy (glikozę). MALTHÜS [mąltas] Thomas Robert (1766—1834), ekonomista ang., sformułował znane „prawo ludności“ głoszące, że ilość środków żywności wzrasta w postępie arytm., ludność zaś w postępie geom., nędza mas jest więc wynikiem nadmiernego przyrostu ludności; zalecał zmniejszenie liczby urodzeń; Prawo ludności. Zob. też maltuzjanizm. MALTOZA [ang.], cukier słodowy — disacharyd zbudowany z dwócn drobin glikozy; ciało krystaliczne o smaku słodkim; powstaje jako produkt niezupełnej hydrolizy skrobi pod wpływem enzymu (diastazy) zawartego w słodzie; znajduje się w tzw. brzeczce browarnianej, czyli w roztworze scukrzonej skrobi. MALTUZJANIZM, teoria oparta na „prawie ludności" Malthusa; zwolennicy jej domagają się stosowania środków hamujących przyrost naturalny ludności w imię zapobiegania nędzy. Zob. też neomaltuzjanizm. MALUM NECESSARIUM [lac.], zło konieczne. MALUSA PRAWO: natężenie przepuszczonego przez analizator światła spolaryzowanego (-»polaryzacja światła) zależy od kąta pomiędzy płaszczyzną polaryzacji wiązki padającej a płaszczyzną polaryzacji analizatora. MALWA -»ślaz. MALWINY -»Falklandy. MAŁACHOWSKI: 1) Stanisław (1736—1809), marszałek Sejmu Czteroletniefo; jeden z gł. twórców onstytucii 3 Maja; oczynszował chłopów w swoich dobrach; w Ks. Warsz. prezes Rady Ministrów, potem Senatu; 2) Jacek (1737— 1821), kanclerz w. kor.; zausznik ros.; uczestnik Targowicy; zasłużony dla rozwoju górnictwa; 3) Kazimierz (1765—1845), gen. d.; walczył w powstaniu ciuszkowskim i w Lefehv. RfvmSkśe?v:iB£ powstaniu 1831 dowódca brygady, 17 VIII---8 IX 1831 zastępca naczelnego wodza; podpisał kapitulację Warszawy. MAŁACZEWSKI Eugeniusz (1895—1922), poeta strzechą1^' WZgÓrzu; Wigilia, Pod lazurową MAŁA PANEW, pr. dopływ Odry, dł. 131 km, doS. Małachowski  MAŁA WIEŚ rzecze 203i km2; źródła na Wyż. Śląskiej, uchodzi na pn. oj Opola; kolo m. Turawy tworzy duże sztuczne jezioro. MAŁA WIEŚ, w., pow. grójecki, woj. warsz. ; rezerwat modrzewiowy, w parku klasycystyczny pałac z XVIII w. MAŁCUŻYŃSKI Witold (ur. 1914), pianista, absolwent Konserwatorium Warsz., laureat konkursów: im. Bacha w Wiedniu (1936) i Chopina w Warszawie (1937); działalność koncertowa we wszystkeh krajach świata. MAŁE CICHE, w. i letnisko, pow. nowotarski, woj. krak., na Podhalu, w dolinie Filipinki; 110 mieszk. (1956); jeden z najpiękniejszych punktów widokowych na Tatry Wysokie i Bielskie. MAŁECKI: 1) Antoni (1821—1913); historyk lit poi.; wykładał na uniwersytetach w Krakowie i Lwowie; Juliusz Słowacki, jego życie i dzieła. Gramatyka polska, cenne prace z poi. historii średniow.; 2) Mieczysław (1903—46), slawista, bałkanolog; prof. Uniw. Jag.; Archaizm podhalański, Przegląd słowiańskich gwar Istrii. MAŁEJ ŁĄKI DOLINA, w Tatrach Zach. między Doliną Miętusią a Strążyską; w górnej partii malownicza hala sięgająca do stóp Czerwonych Wierchów. MAŁE KOŁO, okrąg na powierzchni kuli, którego płaszczyzna nie przechodzi przez jej środek (na kuli ziemskiej wszystkie równoleżniki oprócz równika są m. 	k.). MAŁE NIEMCY [niem. Kleindeutschland], powstała w połowie XIX w. koncepcja zjednoczenia krajów niem. bez niem. obszarów Austrii. MAŁGIEW, Mya, morski małż o b. długich, zrośniętych syfonach; na poi. wybrzeżu m. piaskołaz (M. arenaria); dł. muszli kilka cm; zagrzebuje się głęboko w piasku. MAŁGORZATA, imię królowych i księżnych: 1) M. (1354—1412), królowa Danii, Norwegii od 1387 i Szsvecji od 1389; córka króla duń. Waldemara IV; 1397 połączyła te trzy państwa unią personalną kalmarską (-►Kalmar); 2) M. Austriaczka (1480—1530), księżna sabaudzka, córka cesarza Maksymiliana I i Marii Burgundzkiej; 1507—30 była namiestnikiem Niderlandów z ramienia ces. Maksymiliana I i Karola V; 3) M. Nawarska (1492—1549), królowa Nawarry, siostra Franciszka I; pisarka wczesnego Odrodzenia; wybitna humanistka; zbiór nowel Heptameron, poezje; 4) M. Parmeńska (1522—88), naturalna córka cesarza Karola V; poślubiła księcia Parmy; 1559—67 była namiestnikiem hiszp. Niderlandów; 5) 	M. de Valois [M. de waluą] zw. reine Margot (1553—1615), żona Henryka Burbona, króla Nawarry, późn. króla fr. (H. IV); bezpośrednio po ich ślubie (1572) nastąpiła krwawa rzeź hugonotów (Noc św. Bartłomieja). MAŁKINIA, w., pow. ostrowski, woj. warsz., nad Bugiem; węzeł kolejowy. MAŁMAZJA [łac.j, słodkie wino wyrabiane w niektórych krajach śródziemnomor.; nazwa od góry Malina na Krecie MAŁOGOSZCZ, m. do 1869, obecnie w., pow. jędrzejowski, woj. kieł.; 1700 mieszk. (1956); Kwatera Kościuszki po bitwie pod Szczekocinami; bitwa powstańców 1863; kościół ufundowany przez Kazimierza W.; gród kasztelański. MAŁOLETNOSĆ, wiek osoby, w którym brak jeszcze pełnej zdolności do czynności prawnych, np. do rozporządzania majątkiem, zaciągania zobowiązań; za małoletniego działa jego przedstawiciel ustawowy (rodzice lub opiekun); po ukończeniu lat 13 małoletni może wprawdzie działać sam, lecz musi uzyskać zgodę przedstawiciela ustawowego; wg prawa poi. pelnoletność uzyskuje się z ukończeniem 18 roku życia (do 1946 — od 21 lat). MAŁOPOLSKA, hist dzielnica Polski w dorzeczu górnej Wisły; terytorium plemienne Wiślan, w IX w. zagarnięte przez państwo wielkomorawskie, pod koniec X w. weszło w skład tworzącego się państwa poi. Nazwa Małopolska (łac. Polonia Minor) znaczyła ,,Młodsza Polska“ i powstała w XIV w. Pierwotnie obejmowała M. ziemię krakowską i sandomierską. Od XV w. dzieliła się na 3 woj.: krakowskie (od 1564 z księstwem oświęcimskim i Zatorskim), sandomierskie i wydzielone z niego 1474 — lubelskie. Przy podziale Korony w r. 1569 na prowincje do Małopolski wliczono również województwa ruskie. Rolę gosp. M. cechuje wczesny (od XII w.) rozwój górnictwa (sól, metale) i hutnictwa, stosunkowo gęste zasiedlenie na dobrych glebach i liczne miasta; obok najsilniejszego gospodarczo i najludniejszego Krakowa (stolicy państwa do 1598) przodowały Lublin, Sandomierz. Nowy Sącz, później Kazimierz Dolny; sprzyjało rozwojowi 534 gosp. w wiekach średnich położenie na międzynar. drogach handlu tranzytowego idącego z zachodu na wschód i z południa na północ. Rola i rozwój M. osłabły w związku z przeniesieniem stolicy do Warszawy, ze zmianą dróg handl. oraz ze zniszczeniami w czasie wojen szwedz.; ożywienie gosp. nastąpiło w poł. XVIII w. w zach. częściach M. (przemysł żelazny, pierwsze kopalnie węgla 1766, manufaktury). Po rozbiorach Polski większa część M. znalazła się pod zaborem austr. (-►Galicja i Lodomeria), województwa zaś: kijowskie, bracławskie i podolskie zostały włączone do Rosji, 1809 część zaboru austr. na pn. od Wisły i Sanu weszła w skład Ks. Warsz., 1815 do Królestwa Pol. Okręg krakowski tworzył 1815—46 Rzeczpospolitą Krakowską, wcieloną następnie do Austrii. 1918 zespolone z powrotem ziemie M. weszły do odrodzonego państwa polskiego. MAŁOPOLSKA WYŻYNA, obszar między Wyż. Śląską a Wyż. Lubelską, geologicznie b. zróżnicowany, obejmuje Wyż. Krakowsko-Częstochowską, Wzgórza Koneckie, G. Świętokrzyskie, Wyż. Opatowską i Nieckę Nidziańską. MAŁOROSJA, Małoruś, nazwa nadana w XVII w. lewobrzeżnej Ukrainie, później często całej Ukrainie. MAŁPIATKI, grupa ssaków zbliżonych do małp, obejmująca dwa podrzędy Naczelnych: lemury i tarsjusze. MAŁPOLUDY, potoczna i nie określona ściśle nazwa dawnych kopalnych form rzędu Naczelnych, które są związane z rodowodem człowieka. Zob. też australopiteki, pitekantrop. MAŁPY, Simiae a. Anthropoidea, podrząd rzędu Naczelnych; stosunkowo silnie rozwinięty mózg; oczy zwrócone ku przodowi; kończyny chwytne o pierwszym palcu przeciwstawnym pozostałym; sutek piersiowych jedna para; nadrzewne lub naziemne; wszystkożerne, rzadziej roślinożerne; wyróżnia się 2 grupy: 1) m. szerokonose (Platyrrhina), Amer. Pd., o szerokiej przegrodzie nosowej i nozdrzach skierowanych na boki, ogonie często chwytnym; 2) m. wąskonose (Catarrhina), Afryka i Azja, o wąskiej przegrodzie nosowej i nozdrzach skierowanych ku przodowi, ogonie niechwytnym; m. człekokształtne -►antropoidy. MAŁYSZKIN Aleksandr G. (1892—1938), prozaik ros.; wczesne opowiadania i powieści pozostają w kręgu tematyki wojny dom., rewolucji (Padienije Daira, Fiewralskij śnieg, Sewastopol), stanowiąc przykład prozy postsymbolistycznej z silnym nurtem emocjonalno-romant.; późniejsza powieść Ludzie z głuchej prowincji poświęcona jest tematyce budownictwa socjalistycznego. MAŁY TEATR (Moskiewski Państwowy Akademicki Mały Teatr), odznaczony orderem Lenina; powstał jako teatr rządowy 1824; w inscenizacji i grze aktorskiej reprezentuje kierunek realistyczny, zapoczątkowany przez -*-M. S. Szczepkina; okres rozkwitu przypada na II poł. XIX w. MAŁŻE, blaszkoskrzelne, Lamellibranchia — gromada wyłącznie wodnych mięczaków; dwubocznie symetryczne; ciało otoczone 2-fałdowvm tzw. płaszczem, wytwarzającym 2-klepkową muszlę; skrzelodyszne; przeważnie rozdzielnopłciowe; w rozwoju osobniczym istnieje stadium larwalne; morskie i słodkowodne. MAŁŻEŃSTWO, związek kobiety i mężczyzny, uznany przez prawo, religię lub zwyczaj; treścią m. jest wspólne pożycie i troska o dobro rodziny, szczególnie dzieci; rozwój historyczny m. prowadzi od nieuregulowanych, swobodnych stosunków między mężczyznami i kobietami u ludów pierwotnych (heteryzm) poprzez m. grupowe (stosunki grupy mężczyzn z _ grupą kobiet), wielożeństwo (poligamię), rzadziej wielomęstwo (poliandrię), do m. monogamicznego (m. jednej pary); zawarcie m., powstającego pierwotnie zwyczajowo, połączono z czasem z obrzędami rei.; forma rei. zawarcia m. została później uznana przez prawo; od Reformacji rozpoczęła się walka 0 świecką formę zawierania m.; obecnie w krajach cywilizowanych przeważa świecka forma zawierania m.; w Polsce od 1946 m. zawiera się przez zgodne oświadczenie woli wobec urzędnika stanu cywilnego; m. 	morganatyczne, związek między członkiem rodziny wyższego stanu (np. panującej) a kobietą niższego pochodzenia, w którvm żona i dzieci mają ograniczone prawo dziedziczenia. MAŁŻORACZKI, Ostracoda, rząd drobnych (śr. 1 2 mm dł.) skorupiaków tzw. niższych; pancerzyk Małż-omułek przyczepiony do podłoża nitkami bisiora  535 MANDATOWE TERYTORIA Małżeństwa i rozwody w niektórych krajach Kraje 1938 1950 1953 1955 na 1000 ludności Małżeństwa Dania 8,9 9,1 8,1 7,9 Francja 6.7 7,9 7,2 7,2 Holandia 7.7 8,2 8,2 8,3 Japonia 7,5 8,6 7,9 8,0 NRF 9.4» 10,6 8,9 8,7 Polska 8,1 10,8 10,0 9,5 Szwecja 9,2 7,7 7,4 7,2 USA 10,3 11,0 9,8 9,3 W. Brytania 8,6 8,1 7,8 8,1 Włochy 7,5 7,7 7,2 7,6 Rozwody Anglia * z Walią 0,15 0,69 0,67 0,62» Szkocja 0.16 0,42 0,45 0,40 Dania 0,90 1,61 1,49 0,53 Francja 0,59 0,85 0,70 0,67 Holandia 0,38 0,64 0,52 0,51 japonia 0,62 1,01 0,87 0,84 NRF 0,72» 1,57 0,97 0,85 Polska — 0,43 0,49 0,49 Szwecja 0,55 1,14 1,17 1,22 USA 1,88 2,55 2,46 2,35b * Cale Niemcy. b 1954. składa się z połówek, połączonych elastycznym wiązadłem po stronie grzbietowej i obejmujących — jak u małży — całe ciało; do pełzania lub do pływania służą wysuwane czułki; żyją przeważnie przy dnie lub w mule mórz i zbiorników słodkowodnych, niektóre zaś są planktonowe. MAMELUCY [arab. niewolnicy], straż przyboczna sułtanów Egiptu utworzona 1230 z niewolników przeważnie pochodzenia tur.; 1254 m. obalili sułtana, osadzając na tronie swego przywódcę; dynastia M. utrzymała niezależność Egiptu do 1517, potem podlegała Turcji; 1804 Napoleon I utworzył z rozproszonych po Afryce żołnierzy mameluckich swoją straż przyboczną. MAMIN-SIBIRIAK Dmitrij N. (1852—1912), pisarz ros., przedstawiciel naturalizmu, znajdował się pod silnym wpływem E. Zoli; powieści przedstawiające rozwój kapitalizmu na Uralu i Syberii, malujące byt i obyczaje tamtejszej ludności; Miliony Priwalowa, Górskie gniazdo, Zioło, Chleb, powieść autobiograf. Czerty iz żizni Piepko. MAMMOTREPTY, mammotrekty [gr.], średniow. słowniczki łac.-polskie. MAMONA [aram.], bogactwo; potocznie pieniądze. MAMORĆ, rz. w Boliwii i Brazylii, dł. 1800 km; wypływa w Andach jako Rio Grandę, po połączeniu się z rz. Guaporó tworzy rz. Madeirę; żeglowna tylko odcinkami. MAMRY, kompleks jez. na Pojez. Mazurskim, między Giżyckiem a Węgorzewem, 10 450 ha, w tym Mamry właściwe 2663 ha, dł. 9,2 km, szer. 4,6 km, glęb. do 40 m; ponadto należą tu jez.: Swięcajty, Dargin, Dobskie, Kisajno; brzegi urozmaicone, liczne wyspy; na pd. żeglowne połączenie z systemem Sńiardw, a przez nie z dopływami Narwi — systemem Wisły; ważny rejon śródlądowej gospodarki rybnej. Tabl. 57. MAMUN, al Mamun (786—833), syn Harun al Raszyda, kalif bagdadzki z dynastii Abbasydów; protektor nauki, szczególnie filozofii i astronomii. MAMUT, Elephas primigenius, wymarły słoń zamieszkujący w epoce lodowej Europę, Syberię i Amer. Pn.; ciało miał pokryte gęstym, długim włosem; człowiek przedhist. pozostawił liczne rysunki m. na skale, Mamut rogu i kości; kilka całkowicie zachowanych okazów znaleziono w wiecznej marzłoci Syberii. MAMUTOWE DRZEWO -sekwoja. MAN [man] (Isle of Man), wyspa na M. Irlandzkim; 572 km2, 55 200 mieszk. (1951), ludność celtycka; teren górzysty (do 620 m); hodowla owiec; rybołówstwo; stoi. Douglas; wchodzi w skład Zjednoczonego Królestwa jako autonomiczna jednostka. MANAGUA, stoi. Nikaragui, nad jez. Managua; ok. 176 600 mieszk.; wyższe uczelnie; ośrodek przemysł. obszaru roln. (kawa, drewno, hodowla bydła); stacja kol., lotnisko. MANASAROWAR, jez. w pd.-zach. Tybecie na wys. 4557 m n. p. m., dł. ok. 25 km, szer. do 21 km, głęb. 80 m; brzegi nizinne, liczne gatunki ptactwa wodnego. MANASLU, szczyt w Himalajach Centralnych na granicy Nepalu i Tybetu, wys. 8128 m; zdobyty przez wyprawę Jap. 1956. MANATY, brzegowce, Manałus — ssaki z rzędu —syren; dł. ciała do 6 m; roślinożerne; wody przybrzeżne zach. Afryki — jeden gatunek, pozostałe trzy — wzdłuż brzegów Ameryki, od Florydy do pn. Brazylii (zachodzą w górę Amazonki i Orinoko). Tabl. 7. MANAUS, stoi. stanu Amazonas w pn. Brazylii; 143 000 mieszk. (1950); port na Amazonce, 1600 km od jej ujścia (dostępny dla statków ocean.); wywóz kauczuku, orzechów, drewna, skór; lotnisko. MANCHESTER [manczyste], m. w W. Brytanii (Lancashire); 705 400 mieszk. (1952), zespół miejski 2 421 000; uniwersytet, katedra; jeden z największych ośrodków przemysł, kraju; wielki przemysł włókien, oraz maszyn., hutniczo-metalurg. (metale kolorowe), samolot, chem., gumowy i in.; rejon bogatych pokładów węgla; węzeł kol.; port mor. połączony kanałem z Liverpoolem. „MANCHESTER GUARDIAN" [manczysta gardjon], ang. dziennik liberalny, zał. 1821. MANCHESTERSK1 KANAŁ (Manchester Canal), w W. Brytanii; łączy Manchester z Zat. Liverpoolską przez rz. Mersey; dł. 64 km (dostępny dla statków 0 zanurzeniu 8,5 m). MANCIPATIO [lac.], w prawie rzym. uroczysty, formalny sposób nabycia własności. MANCZESTER [ang.], aksamit bawełniany w podłużne prążki. MANCZESTERSKA SZKOŁA W EKONOMII POLITYCZNEJ, nazwa nadawana niekiedy ang. ekonomistom I poł. XIX w., zwolennikom liberalizmu ekon.; przedstawiciele: R. Cobden, J. Bright. MANDALAJ, m. w Birmie, port nad rz. Irawadi; 163 000 mieszk. (1951); ośr. kultu buddyjskiego (450 pagód); węzeł koleiOW^ANDANO\VIE, plemię indiaó. grupy jęz. sju.; osiadli nad górną Missuri; kopieniacze i łowcy bizonów; obecnie w rezerwacie w pn. Dakota. MANDARYN [portug. mandar — rządzić]; rozpowszechniona w Europie nazwa urzędnika cywilnego lub wojsk, w Chinach cesarskich. MANDARYNKA, Citrus nobilis, niskie drzewo z rodziny rutowatych; Chiny, uprawiana w pasie subtropikalnym; obficie owocuje — Kuliste, spłaszczone wielonasienne jagody o przyjemnym smaku 1 zapachu; nazwa od wyspy Mandara-Mauritius na Oc. Indyjskim. MANDAT [łac.]: | . : polecenie, pełnomocnictwo. Zob. też zlecenie; m. karny, kara adm. w postaci grzywny, nakładana przez upoważnionych funkcjonariuszy administracji bez przeprowadzenia postępowania adm.; m. międzynarodowy, —mandatowe terytoria; m. poselski, pełnomocnictwo poliŁ, służące członkowi parlamentu, np. posłowi na sejm. MANDATARIUSZ, pełnomocnik; w Austrii i Galicji XIX w. urzędnik sądowy zależny od dziedzica; pełnił również funkcje adm. i policyjne na wsi MANDATOWE TERYTORIA, b. kolonie niem. Mandarynka  MANDEJOWIE oraz terytoria wydzielone z Turcji, powierzone po I wojnie ¿wiat. przez Ligę Narodów W. Brytanii, Francji, Japonii, Belgii, Zw. Pd. Afryki, Australii i N. Zelandii jako mandatariuszom w celu administrowania do czasu uzyskania przez m. t. samodzielności, albo bez określonego terminu. Po II wojnie świat. Karta NZ zastąpiła mandaty przez system -»-powiernictwa. MANDEJOWIE (Mande), kopieniackie plemię dorzecza Nigru i Senegalu, ok. 4 min; obecnie rolnictwo, hod. bydła; rozwinięte rzemiosło (rzeźbiarstwo). MANDELBROJT Szolem (ur. 1899), matematyk fr. pochodzący z Polski, prof. Collège de France; specjalność: funkcje analityczne, analiza. MANDELSZTAM: 1) Leonid I. (1879—1944). fizyk radź.; razem z G. S. Landsbergiem odkrył kombinacyjne rozpraszanie światła, razem z N. D. Papaleksim zaproponował nową metodę wzbudzania drgań elektr., opracował interferencyjną metodę pomiaru prędkości rozchodzenia się fal radiowych; prace z teorii drgań nieliniowych; 2) Osip E. (1891—1942), poeta i prozaik ros., przedstawiciel i teoretyk akmeizmu; klasycyzująca poezja M. chętnie zwraca się ku motywom antycznym, nacechowana obojętnością wobec świata pobrzmiewa fatalizmem i katastrofizmem. Po 1925 uprawia prozę wspomnieniową. MANDE VILLE [mąndawyl] Bernard de (1670—1732), lekarz i pisarz ang. pochodzenia hol.; wydał The Fable of the Bees (Bajka o pszczołach), w której poruszył problem egoizmu natury ludzkiej w panującym systemie moralności, prowokując odpowiedzi W. Lawa, G. Berkeleya i :n. MANDIOKA -maniok. MANDOLA [wł.J, instrument muz. strunowy, szarpany plektronem; kształt podobny do lutni; 8 strun strojonych parami o oktawę niżej od skrzypiec; wchodzi w skład orkiestr mandolinowych. MANDOLINA [wł.J, mała mandola, popularny instrument muz. amatorski, strojony jak skrzypce. MANDORLA [wł.], aureola w kształcie migdału, w której przedstawiony bywa zwykle Chrystus w scenie sądu ostatecznego. MANDRAGORA, Mandragora, bylina z rodziny psiankowatych; kraje śródziemnomor. i Himalaje; odziomkowe liście tworzą różyczkę, owoc — duża jadalna jagoda; korzeń (tzw. alraune) silnie zgrubiały, rozgałęziony, nieco podobny do miniaturowego człowieczka, wywołał powstanie różnych legend; lecznicza. MANDRYL, Mandrillus sphinx, małpa wąskonosa; Afryka zach.; dł. ciała do 1 m; ogon b. krótki; głowa duża, policzki bruzdowane; naga, jaskrawo ubarwiona skóra twarzy i zadu. MANDŻUKUO, marionetkowe państwo utworzone przez Japończyków (1932— 45) na terenie Mandżurii. MANDŻURIA, dawna nazwa pn.-wsch., najbardziej dziś gospodarczo rozwiniętej części Chin (prow. Heilungkiang, Liaoning, Kirin); 1896 zajęta przez Rosję; 1905 po wojnie ros.-jap. podzielona na ros. i jap. strefę wpływów; 1931—45 w rękach Japonii (Mandżukuo), stanowiła bazę wypadową przeciw Chinom i ZSRR (rozbudowa silnego przemysłu ciężk. i zbrojeń.); 1945 M. wróciła do ChRL. MANDŻURSKA DYNASTIA -»Ts’ing. MANDŻURSKO-TUNGUSKIE JĘZYKI, duża rodzina języków Azji wsch.; należą tu m. in. języki: tunguski (na Syberii i nad górnym Amurem), lamucki (nad M. Ochockim), negidalski (nad Amgunem), goldzld (nad dolnym Amurem), orocki (nad Zat. Tatarską i przy M. Japońskim), mandżurski (nad średnim Amurem); wraz z językami mongolskimi i tureckimi m.-t. j. tworzą rodzinę ałtajską języków. MANEKIN [fr.J: 1) lalka służąca za model u krawców i artystów; 2) przen. człowiek bezwolny, bezmyślny. MANELE [wł.]: 1) ozdoby noszone na rękach; termin używany od XVI do XVIII w.; 2) potocznie manatki. MANES Josef (1820—71), malarz czes., przedstawiciel kierunku realist.; kartony do wielkich kompozycji ściennych, w których przedstawiał pracę i życie Mandorla Mandragora 536 ludu czes.; portrecista i pejzażysta; liczne akwarele, rysunki i litografie. MANET [manę] Edouard (1832—83), malarz, współtwórca impresjonizmu; Portret rodziców, Śniadanie na trawie, Olimpia, Bar w Folies-Bergère. MANEWR [fr.]: 1) posunięcie, ruch, zwrot, obrót (łodzi, pojazdu); 2) wojsk, zorganizowany ruch wojsk na polu walki w celu zajęcia najdogodniejszego położenia w natarciu lub obronie; m. wojskowe, wielkie dwustronne ćwiczenia różnych rodzajów wojsk w terenie w celu szkolenia sztabów i oddziałów, wprowadzone 1698 we Francji przez Ludwika XIV; 3) kol. m. stacyjne, wszelkie ruchy lokomotyw i wagonów na torach stacyjnych z wyjątkiem ruchu pociągów wjeżdżających, wyjeżdżających i przejeżdżających. MANEŻ [fr.]: 1) ujeżdżalnia, ogrodzony, czasem kryty plac do nauki jazdy konnej i ujeżdżania koni; 2) urządzenie dla zapewnienia ruchu większym zwierzętom domowym; 3) -»-kierat. MANFRED (1232—66), syn cesarza Fryderyka II Hohenstaufa, od 1258 król Sycylii; poległ pod Benewentem w walce z Karolem Andegaweńskim. MANGAN Mn, manganom, pierwiastek chem. o liczbie atom. 25; twardy metal; w przyrodzie występuje gł. w postaci tlenków; składnik b. twardych małościeralnych gatunków stali. MANGANIN, stop o składzie ok. 84*/# miedzi, ok. 12*/t manganu oraz ok. 4•/• niklu; odznacza się dużą stałością oporu elektr. w zakresie temp. od 100 do 750°; używany bywa w elektrotechnice do wyrobu oporników; tzw. m. nowy (60°/« manganu, 30°/« niklu, reszta miedź), o znacznie większej oporności właściwej, jest stosowany w elektrotechn. przyrządach pomiarowych. MANGANIT, minerał barwy czarnej; uwodniony tlenek manganu; używany razem z innymi tlenowymi połączeniami manganu do wyrobu żelazomanganu. MANGANOMETRIA, nadmanganometria — jedna z metod oksydacyjno-redukcyjnych stosowanych w chem. analizie -»objętościowej; polega na utlenianiu badanej substancji za pomocą -»mianowanego roztworu nadmanganianu potasu KMnOé. MANGANOWCE, nazwa ogólna pierwiastków metalicznych maksymalnie siedmiowartościowych, tworzących rodzinę dodatkową siódmej grupy układu okresowego: mangan (Mn), technet (Tc) i ren (Re). . MANGO, Mangifera indica, drzewo z rodziny nakarpowatych; kraje tropikalne; dostarcza smacznych owoców typu pestkowca, przypominających brzoskwinie. MANGOLDY -»burak. MANGOSTAN, Carcinia mangostana, drzewo z rodziny dziurawcowatych; Jawa, kraje tropikalne; owoce czerwone, smaczne, wielkości jabłka, przez wielu podróżników uważane za najsmaczniejszy owoc tropikalnej flory, lecz nie wytrzymuje przewozu. MANGROWE, namorzyny — zespoły drzewiastych halofitów (słonorośli) występujące przy ujściach wielkich podzwrotnikowych rzek (Amazonka, Ganges) i zamulonych wybrzeżach mor.; rośliny tych zespołów charakteryzuje żyworodność oraz wykształcanie specjalnych korzeni podporowych I oddechowych (wystają ponad szlam, zaopatrując system korzeniowy w tlen). MANGUSTA -»ichneumon. MANHATTAN -»Nowy Jork. MANIA [gr.] : 1) med. stan chorobliwego podniecenia psycho-ruchowego; występuje w niektórych chorobach psychicznych; 2) b. silny pociąg do czegoś, posunięte do przesady zainteresowanie jakimś Mango Mangrowe (namorzyny)  537 rodzajem przedmiotów lub czynnością; maniak, człowiek opętany manią, potocznie dziwak. MANICHEIZM, religia w Persji; twórca jej Manes (Mani) (215—275) głosił współistnienie pierwiastków dobra (duch, światło) i zła (materia, ciemność); prześladowany w Persji m. szerzył się w Azji Srodk. (istniał jeszcze w XI w.) i na Zachodzie (pn. Afryka i pd. Italia); zanikający w IX w. odżył w XII w. w sekcie albigensów. MANIERA [fr.], powtarzający się sposób działania, wynikający z nawyku, np. w grze aktora powtarzanie w każdej roli tych samych środków wyrazu; sposób tworzenia charakterystyczny dla danego artysty, szkoły, kręgu artyst., kraju lub okresu stylowego; maniery, sposób bycia, zewn. formy zachowania się. MANIERYZM [fr.], jeden z kierunków późnorenesans. sztuki w!., przejawiający się w malarstwie i rzeźbie nadmiernym uwysmukleniem postaci (np. w malarstwie F. Parmigianina), stylizacją formy, w architekturze odstąpieniem od renesans, harmonii. MANIFESTACJA [łac.j, ujawnienie, uzewnętrznienie; publiczne wystąpienie dla okazania swych przekonań, uczuć itp. MANIFEST KOMUNISTYCZNY, ulożny 1847—48 przez K. Marksa i F. Engelsa, a wydany 1848 w Londynie program Związku Komunistów, formułujący zasady marksizmu. Zob. też K. Marks, marksizm. MANIFEST LIPCOWY, akt wydany przez PKWN w dniu 22 VII 1944 jako pierwszy oficjalnie ogłoszony program władzy ludowej, ustalał zręby nowotworzonego porządku prawnego. MANIFEST OKRĘTOWY, szczegółowy spis ładunków statku w danej podróży. MANIFEST UWŁASZCZENIOWY Rządu Nar. wydany 22 I 1863; głosił prawo chłopów do uprawianego przez nich gruntu oraz nadanie ziemi z dóbr państw, bezrolnym chłopom biorącym udział w powstaniu. MAŃIHOT -maniok. MANILA, największe m. ł gł. port Filipin na wyspie Luzon; 1 200 000 mieszk. (1954); gł. ośrodek kult., handl.; 3 uniwersytety; nowocz. przemysł: włókien., maszyn., spoż.; resztki starego m. w hiszp.-kolonialnym stylu. MANILA, cenne, lekkie, odporne na wodę włókno o dużej wytrzymałości; otrzymywana z bananu manilskiego (Musa textilis, rodzina bananowatych; Filipiny); używana do wyrobu lin okrętowych, sieci rybackich, ubrań. MANIOK, Manihot utilissima, roślina krzewiasta z rodziny wilczomleczowatych; Ameryka zwrotnikowa; wytwarza bulwy korzeniowe zawierające mąkę zw. Maniok: 1 — kwitnąca gałązka i owoce, 2 — kwiat męski (pręcikowy), 3 — kwiat żeński (słupkowy), 4 — bulwy korzeniowe mandioka lub kassawa, z której się otrzymuje odżywczą, lekkostrawną kaszkę tapiokę; gatunki pokrewne dostarczają kauczuku. MANIOWY, w., pow. nowotarski, woj. lcrak., na 1. brzegu Dunajca; jedna z najstarszych wsi na Podhalu; zabytkowy kościół, kaplica modrzewiowa. MANIPULARZ [lac.], rodzaj krótkiej stuły noszonej przez księży na lewej ręce przy odprawianiu mszy. MANIPUŁ [łac.], w staroż. armii rzym. jednostka taktyczna wchodząca w skład legionu; legion liczył 30 m. po 120 żołnierzy; m. dzielił się na 2 centiuie po 60 żołnierzy. MANOMETRY MANIPUR, terytorium federalne we wsch. Indiach utworzone 1956; 22 346 km2, 586 000 mieszk. (1951); stoi. Imphal (99 700 mieszk.); częściowo zalesiona wyżyna (750 m); uprawy zwrotnikowe. MANITOBA [mänytouba]: 1) jez. w pd. Kanadzie, na zach. od jez. Winnipeg; 4714 km2, gleb. do 28 m; 2) prow. w środk. Kanadzie; 638 466 km2, 776 500 mieszk. (1951); urodzajna pagórkowata równina (liczne rzeki, jez.); znana z wielkich pól pszenicy, owsa i jęczmienia; hod. bydła; przemysł spoż. (rzeźnie, fabr. przetworów mięsnych, młyny); hutnictwo żel., produkcja wagonów kol.; ludność skupiona na pd.; gł. m.: Winnipeg (stoi.), St. Boniface, Brandon. MANITU, u Indian Algonkinów (Am. Pn.) pozamaterialna nieśmiertelna siła, która wpływa na losy ludzkie; czci się ją pod postacią jakiegokolwiek przedmiotu czy stworzenia, które M. nawiedza stale lub tylko na czas modlitwy; później M. = Bóg. MANIU Iuliu (1873—1951), polityk rum. z Siedmiogrodu; przywódca Nar. Partii Chłopskiej; 1928—30 i 1932—33 premier; oskarżony o zdradę i sabotaż 1947 i skazany na dożywotnie więzienie. MANKO —niedobór. MANN; 1) Tom (1856—1941), czołowy ang przywódca trade-unionów; 1889 kierował pierwszym wielkim zwycięskim strajkiem lond. robotników portowych; 2) Heinrich (1871—1950), pisarz niem.; w powieściach społ. i satyr. (W krainie pieczonych gołąbków, Profesor Unrat, Podwładny) krytykował Niemcy wilhelmińskie; przedstawiał życie prostych ludzi (Biedacy);; powieść hist. Henryk IV przepojona duchem humanizmu; 3) Thomas (1875—1955), brat H.; powieściopisarz niem., głęboki myśliciel, wspaniały stylista; rozgłos świat, zdobył powieścią Buddenbrokowie; występował przeciw reakcji i faszyzmowi, propagował idee humanizmu (Czarodziejska góra, cykl Józef i jego bracia); w powieści Doktor Faustus dal analizę rozpadu kultury mieszczańskiej; nowele (Tonio Kröger, Śmierć w Wenecji); od 1933 przebywał na emigracji w USA i w Szwajcarii. Nagroda Nobla 1929; 4) Erika (ur. 1905), córka Thomasa, pisarka niem., zam. w USA; reportaże, powieści dla dzieci, wspomnienia o T. Mannie; 5) Klaus (1906—49), syn Thomasa, pisarz niem., emigrant; indywidualist. i kosmopolit. powieści Mefisto, Vulkan. MANNA: 1) drobna kasza pszenna; 2) zawierający cukier, krzepnący na powietrzu sok niektórych drzew, np. jesionu mannowego (Europa pd.), wyciekający wskutek nakłucia przez szkodniki lub po nacięciu; 3) m. jadalna (Glyceria fluitans), pospolita trawa nad brzegami wód i rowami, dająca dobrą paszę; ziarno może być- przerobione na kaszę. MANNERHEIM Karl Gustav Emil (1867—1951), marszałek i prawicowy polityk fiń., 1918 stłumił ruch rewol.; nacz. dowódca wojsk fiń. w wojnie z ZSRR 1939—1940 oraz 1941—1944; 1944—46 prezydent Finlandii. MANNERHEIMA LINIA, system żelbetowych umocnień na Przesmyku Karelskim; zbudowana przez Finów w okresie 1929—39 i nazwana imieniem marszałka K. Mannerheima. MANNHEIM, m. przemysł, w NRF (Badenia), port u ujścia Neckaru do Renu; 285 000 mieszk. (1955); wyższa szkoła ekon. i in. wyższe uczelnie; fabryki: maszyn roln. (Lanz), sprzętu elektr., motorów, celulozy; duży przemysł spożywczy, chemiczno-farmaceutyczny. MANNHEIMSKA SZKOŁA, zespół kompozytorów symf. w poł. XVIII w., zgrupowany przy znakomitej orkiestrze nadwornej pod kier. —J. Śtamica; poprzednicy klasyków wiedeńskich. MANNLICHER Ferdinand (1848—1904), austr. technik i konstruktor broni; wynalazca wielu typów karabinów i pistoletów powtarzalnych i samoczynnych. MANNOZA, cukier prosty z grupy aldoheksoz; ciało krystaliczne o smaku słodkim, ma własności redukujące; pod wpływem drożdży ulega fermentacji alkoholowej. MANOMETRY [gr.J, przyrządy do mierzenia ciśnienia, zwł. gazu (również pary i cieczy); do doklad MANRESA nyeh pomiarów używa się zwykło m. rtęciowych, działających na zasadzie naczyń połączonych, a więc na zasadzie równoważenia badanego ciśnienia ciśnieniem słupa rtęci; do mniej dokładnych pomiarów służą m. metalowe, w których się wykorzystuje zjawiska odkształcenia odpowiedniego elementu pod wpływem ciśnienia; m. służące do mierzenia ciśnien /O Manometry: A — rtęciowy otwarty, B — rtęciowy zamknięty'(do mierzenia niskich ciśnień), C — aneroid nia atmosferycznego noszą nazwę barometrów; często używany jest b. rtęciowy naczyniowy — rurka szklana długości ok. 80 cm, o jednym końcu zamkniętym, wypełniona rtęcią i umieszczona końcem otwartym w zbiorniku z rtęcią; ponieważ ciśnienie atmosferyczne wynosi ok. 76 cm słupa rtęci, nad rtęcią w rurce powstaje próżnia wypełniona jedynie parą rtęci (próżnia Torricelliego); wysokość słupa rtęci w takim b. jest miarą panującego ciśnienia; w życiu codziennym spotyka się b. metalowe, zw. aneroidami — jest to próżniowa puszka metalowa o karbowanym, elastycznym wieczku, którego odkształcenia, odbierane przez sprężynę umieszczoną wewnątrz puszki, przekazywane są układowi wskazówkowemu. MANRESA, m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 86400 mieszk. (1950); przemysł włókien., maszynowy. MANSARDA [fr.], facjatka — poddasze, zwłaszcza w budowlach o dachu łamanym, tzw. mansardowym. MANSART [mäsa:r]: 1) François (1598—1666), architekt fr.; pałac Maison, kościół Val de Grâce w Paryżu; 2) Jules Hardouin (1646—1708), fr. urbanista i architekt Ludwika XIV; w swoich monument, dziełach połączył pierwiastki klasycyzmu i baroku (kaplica Wersalu wraz z Grand Trianon, kościół Inwalidów, place des Victoires i Vendôme w Paryżu). MANSFIELD [mąnsfi:ld] Katherine, właśc. Mansfield-Beauchamp Kathleen (1888—1923), pisarka ang.; opowiadania Zn a German Pension (W niemieckim pensjonacie), Bliss (Rozkosz), Garden Parły, Dziennik. MANSI, Wogułowie, w kronikach ros. Jugra — plemię zam. pn. zbocza Uralu; ok. 6500; uformowali się podobnie jak Chantowie ok. I tysiąclecia n. e. z ugrofińskich plemion pn. Kazachstanu i zach. Uralu; hodowcy renów, rolnicy. MANSTEIN Fritz Erich von Lewiński (ur. 1887), niem. feldmarszałek, 1939 szef sztabu grupy armii Runstedta, 1942—44 dowódca grupy armii na froncie wsch., 1950 skazany jako zbrodniarz woj. przez ang. sąd wojsk, na 18 lat więzienia, 1953 zwolniony; Verlorene Siege (Zaprzepaszczone zwycięstwa). MANTEGNA [mantęnja] Andrea (1431—1506), wielki wł. malarz i miedziorytnik wczesnego Renesansu; freski w kaplicy Eremitani w Padwie i w Camera degli Sposi w Mantui; Umarły Chrystus, Parnas, Madonna ze iwięłymi. MANTELZAK [niem.], rodzaj worka na rzeczy kawalerzysty, przytroczony do kulbaki. MANTEUFFEL: 1) Tadeusz (ur. 1902), poi. historyk, znawca dziejów średniowiecza; 1945 prof. Uniw. Warsz., członek PAN, 1952 dyr. Instytutu Historii PAN; Polityka unifikacyjna Chlotare 11; Ustrój feudalny na podstawie Consuetudo Feudorum; 2) Leon (ur. 1904), lekarz chirurg, pionier kardiochirurgii w Polsce. MANTOUX [mâtty] ODCZYN, próba tuberkulinowa (śródskóme wstrzyknięcia tuberkuliny), której wynik świadczy o zakażeniu ustroju lub o jego odporności na gruźlicę; wynaleziona przez lekarza fr., Charles Mantoux (1877—1947). MANTUA (Mantova), m. w pn. Włoszech (Lombardia); 54 800 mieszk. (1951); zabytkowe budowle 538 z XV i XVI w.; przemysł spoż.; handel produktami rolnymi. MANTYLKA [fr.], krótka kobieca pelerynka jedw. z małym kołnierzykiem; noszona w XIX w. MANTISA -«-logarytm. MANU, w religii. ind. mityczny praojciec rodu ludzkiego i pierwszy prawodawca ludzkości; od niego mają pochodzić najstarsze księgi prawne zw. kodeksem Manu. MANUAŁ [łac.], w organach klawiatura dla rąk, w przeciwstawieniu do -«-pedału. MANUEL, imię panujących; Bizancjum: 1) M. I Komnenos (1122—80), cesarz od 1143; bezskutecznie próbował opanować Italię 1147—58; zdobył Armenię, odebrał Węgrom Dalmację; pobity 1176 przez Turków scldżuckich; 2) M. II Palbolog (1350—1425), cesarz od 1391, pobity w walkach z Turkami; autor licznych poezji, listów i pism z zakresu teologii i retoryki. — Portugalia: 1) M. I Wielki (1469—1521), król od 1495; odkrycie geograf. Vasco da Gamy i stworzenie imperium kolonialnego; szczyt potęgi Portugalii; 2) M. II Bracanza-Coburg (1889— 1932), ostatni król Portugalii, od 1908; zdetronizowany 1910 przez rewolucję. MANUFAKTURA [łac.]: 1) przedsiębiorstwo przemysł. we wczesnej fazie produkcji kapitalistycznej (XVI—XVIII w.), oparte na pracy rękodzielniczej; 2) wyroby przemysłu tekstylnego, tkaniny. MANUILSKI Dmitrij Z. (ur. 1883), radź. działacz komunistyczny i dyplomata, uczestnik rewolucji 1905—07; od 1924 członek prezydium, a 1928—1943 sekretarz Komitetu Wykonawczego III Międzynarodówki; 1944— 1953 zastępca premiera i min. spraw zagr. Ukr. SRR. MANUM1SSIO [łac.], w prawie rzym. wyzwolenie spod władzy, nadanie niewolnikowi wolności. MANU PROPRIA [łac. własną ręką], skrót: mp., mpp., zwrot stwierdzający własnoręczność podpisu, używany w dawnych aktach. MANUSKRYPT [łac.], rękopis. Zob. też książka. MANUTIUS Aldus, właśc. Aldo Manuzio (1449— 1515), drukarz wł., założyciel -«-oficyny w Wenecji (1490—1585), wsławionej estetycznymi wydaniami klasyków staroż., drukowanymi kursywą humanist., której M. był twórcą; druki M. zwano aldynami. MANY, w staroż. Rzymie dusze zmarłych przodków czczone ofiarami jako bóstwa, zwłaszcza w dniu ich święta 21 lutego (feralia). MANYCKI KANAŁ, na pd.-wsch. europejskiej części ZSRR; łączy M. Azowskie z M. Kaspijskim; w zach. części żeglowny; 3 zbiorniki wodne, hydroelektrownie, sztuczne nawadnianie. MAN’YOSHÜ [man-jośu, zbiór 10 000 liści], pierwsza antologia jap. poezji z IV—VIII w. MANZONI Alessandro (1785—1873), czołowy przedstawiciel romantyzmu wł., katolik; hymny rei.; głośna oda na zgon Napoleona (Piąty maja), dramaty hist. i klasyczna powieść z dziejów Lombardii w XVII w. Narzeczeni. MAŃKOWSKI: 1) Antoni (18S7-99), publicysta, działacz socjalist., uczestnik powstania 1863; założyciel „Wzajemnej pomocy“, „Gwiazdy“, „Ogniska“ i in. stowarzyszeń we Lwowie; przewodniczący pierwszego Komitetu Socjaldemokr. we Lwowie i stów. „Siła“; red. Iw. „Robotnika“; 2) Tadeusz (1878—1956), historyk sztuki, kolekcjoner, prawnik; wszechstronna tematyka jego prac (223 pozycje bibl.) obejmuje: malarstwo, rzeźbę, architekturę, sztuki zdobnicze i kulturę artyst. Polski od renesansu do klasycyzmu; badacz sztuki i kultury Lwowa, Wawelu i jego zbiorów, wybitny znawca sztuki Wschodu, zwłaszcza ormiańskiej; Galeria Stanisława Augusta, Lwowskie kościoły barokowe, Lwowska rzeźba rokokowa, Genealogia sarmatyzmu, Sztuka islamu w Polsce w XVII i XVIII w., Polskie tkaniny i hafty XVI—XVIII wieku. MAORI, mieszkańcy Nowej Zelandii; język polinez., ponad 100 tys.; do czasu przyjścia Europejczyków kopieniacze, łowcy, rybacy; rozwinięte rzemiosło i sztuka zdobnicza; równouprawnienie z Europejczykami. MAO TSE-TUNG (ur. 1893), czołowy działacz i teoretyk chińskiego i międzynar. ruchu robotn.; filozof i poeta; 1921 jeden z założycieli KPCh, od 1923 członek, a od 1943 przewodniczący jej KC; 1934 przeprowadził lud. wojska powstańcze w „wielkim marszu“ od Jenanu, gdzie powstała baza rewol. sił walczących o wyzwolenie Chin; 1937—45 organizator walki przeciw jap. agresorom pod hasłem jednolitego frontu nar. z komunistami na czele, 1946 doprowadził do połączenia postępowych sił narodu chiń. przeciw -»-Kuomintangowi i popierającym go inter 539 wentom amer., 1948—49 wódz zwycięskiej rewol. wojny wyzwoleńczej, współtwórca i przewodniczący Chiń. Republiki Lud.; autor ^liczdotychczas pierwsze cztery tomv jego dziel wybranych. 2fc- i8r MAO TUN, właśc. Szén Jen-ping (ur. 1896), wybitny chiń. pisarz rewol., prozaik, dramaturg i eseista. MAPA [tac.], dwuwy- ÊÊ/L,^ Æ miarowy rysunek terenu oparty na ścisłych pomiarach mat., na którym za pomocą umownych ozna- >‘£jr czeń przedstawiono zmnieji uproszczony obraz Ziemi lub część jej po- i--wierzchni; zależnie od skal; i treści ni. rozróżnia- I ... my plany, m. topograficz- H ne, 	m. przeglądowe; zależnie od metody przedstawia- Mao Tse-tung nia pow. terenu rozróżniamy m. kreskowe, poziomicowe i in.; m. morska nautyczna, żeglarska, zw. dawniej portolanem, zawiera dokładne linie wybrzeży, oznakowanie przeszkód nawigacyjnych (kamieni, skal, wraków, mielizn, obszarów zaminowanych itp.), charakterystykę dna, głębokości, rozmieszczenie i charakterystykę znaków nawigacyjnych ustawionych na wodzie i wybrzeżu itd. MAQUILLAGE [fr., makijaż], upiększenie twarzy przy użyciu środków kosmetycznych. MAQUIS [makj], popularna nazwa oddziałów fr. ruchu oporu, walczących w okresie II wojny świat, z okupantem hitlerowskim; pochodzi od korsykańskiego słowa macchia. Zob. też makchia. MARABUT, Leptoptilos crtimeniferus, ptak z rodziny bocianów; Afryka; dl. 160 cm, rozpiętość skrzydeł 300 cm; gnieździ się na drzewach, czasem koloniami; żywi się padliną i drobnymi zwierzętami, przeważnie wodnymi; u nagiej szyi zwiesza się duży worek (rozszerzenie przełyku); głowa naga; pokrewne gatunki w Azji. MARACAIBO, m. i port w zach. Wenezueli, nad cieśniną łączącą Zat. Wenezuelską z jez. Maracaibo (13 600 km2); ośrodek organiz. i handl. ważnego w skali świat, regionu wydobycia ropy naft. wokół jez. M.; 358 900 mieszk. (1955); uniwersytet; wywóz ‘'y« ropy naft., skór, kakao, kawy, tytoniu. MARAMURES, kraina 1 w pn.-zach. Rumunii; część iffkJn zach. nizinna — rolnictwo; IímÍí MB część wsch. górzysta — lasy; gl. m. Synot. M ARANON, nazwa górnego biegu rz. Amazonki. MARAT [marą] Jean Paul (17-13—98), rewolucjo- HL /“ •;/* JÊÊÈ nista fr.. lekarz; redaktor JFm WF • pisma „Ami du Peuple“; W w Konwencie jeden z przy- fip wódców jakobińskiej Góry; nieprzejednany w walce J- P- Marat z przeciwnikami, przyczynił się do upadku żyrondystów; zamordowany przez Charlotte Corday. MARATON: 1) równina we wsch. Attyce (odległa o 42,2 km od Aten), gdzie 490 p. n. e. Ateńczycy pod wodzą Miltiadesa odnieśli zwycięstwo nad Persami; goniec wysłany z tą wieścią do Aten przebył drogę biegiem i zmarł z wyczerpania; 2) bieg na 42,2 km; konkurencja olimpijska; zwycięzcą maratonu na pierwszych igrzyskach olimpijskich 1896 był Grek, Luis Spiridion. MARATTA Carlo (1625—1713), rzym. malarz barokowy; Święta Noc, Męczeństwo iw. Błażeja. MARTTI, dzianina b. elastyczna o nie spadających oczkach. MARBOD, władca związku plemiennego -*-Markomanów, 19 n.e. pobity przez Arminiusza. MARBURG an der Lahn, m. w NRF (Hesja); 43 000 mieszk. (1954); zabytki z XIII—XV w.; uniwersytet protest, z 1527; ośrodek turystyczny. MARBURSKA SZKOŁA, szkoła neokantowska zał. przez H. Cohena i P. Natorpa w II poi. XIX w. MARCINKOWSKI MARCATO [wł.], muz. silnie zaznaczając, uwydatniając. MARCEL [marsęl] Ćdenne (?—1358), burmistrz Paryża, przywódca stanu mieszcz. w -*-Stanach_Generalnych 1355—56; stanął na czele powstania mieszczan 1358, porozumiewał się z -»żakerią i Anglikami, zginął z rąk Paryżan, gdy chciał oddać miasto Anglikom. MARCELLUS, Marcus Claudius M. (ok. 268—208 p.n. e.) konsul i wódz rzym.; 212 zdobywca Syrakuz na Sycylii (śmierć Archimedesa); zginął w walce z Hannibalem. MARCEPAN, marcypan [wł.], prażona masa z migdałów lub orzechów z cukrem, używana do wyrobów cukierniczych. MARCHE [mąrke], dzielnica w środk. Włoszech; 9692 km£, 1 370 Ó00 mieszk. (1954); obejmuje wsch. stoki Apeninów i wybrzeża Adriatyku; uprawa oliwek i winorośli; gł. m. Ankona, Pesaro, Ascoli Piceno. MARCHEW UPRAWNA, Daucus carota, roślina dwuletnia z rodziny baldaszkowatych; pochodzi od m. dzikiej (korzeń żółtawy, drzewiasty) rosnącej na łąkach i przydrożach; w pierwszym roku — gruby, mięsisty, jadalny korzeń, w drugim — pęd do IV* m wys. o białych kwiatach; uprawiana w wielu odmianach; karo tka, odmiana o drobnych, okrągłych, smacznych korzeniach zawierających dużo -*-karotyny. MARCHIA, w państwie Franków i państwie niem. okręg pograniczny, zarządzany przez margrafa; z licznych marchii niem. najbardziej znane: bawarska m. 	wschodnia (Ostmark), utworzona przez Karola W. dla obrony przed Awarami, która dala początek Austrii; saska m. wschodnia, zał. przez Ottona I między Łabą i Szprewą (margrabia Gero walczył z Polską za Mieszka I); m. północna, utworzona przez Henryka I na wschód od Łaby, przekształcona w XII w. przez Albrechta Niedźwiedzia w m. brandenburską. MARCHLEWSKI: 1) Julian, pseud. Karski, Kujawski (1866—1925), wybitny działacz poi. ruchu robota.; historyk, ekonomista, publicysta; współzałożyciel Związku Robotników Pol., następnie SDKPiL; na emigracji jeden z przywódców lewego skrzydła socjaldemokracji niem., następnie Związku Spartakusa; 1920 na czele Tymczasowego Komitetu Rewol. Polski; 1922 współzałożyciel i pierwszy przewodniczący Międzynar. Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR); Fizjokratyzm w dawnej Polsce, Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskich zaboru pruskiego; 2) Leon (1868—1946), brat J., chemik, prof. Uniw. Jag.; 1896 sformułował twierdzenie o powino- J. Marchlewski wactwie chlorofilu z barwnikiem krwi (hemem); autor znanych podręczników chemii org.; 3) Teodor (ur. 1889), biolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Jag. w Krakowie; prace z zakresu genetyki hodowlanej. MARCHOŁT, bohater średniow. opowieści (m. in. Biernata z Lublina), reprezentujący lud. "humor i rubaszność. „MARCHOŁT“, kwartalnik poświęcony problemom literatury i kultury. Warszawa 1934—39; red. S. Kołaczkowski. MARCHWITZA Hans (ur. 1890), pisarz niem.; emigrował 1933; walczył w Hiszpanii; powieści z życia robotników: Szturm na Essen, Moja młodość, Kumiacy. MARCIN V (Oddone Colonna, 1368—1431), papież od 1417; obrany na soborze w Konstancji; zarządził zwołanie soboru 1431 w Bazylei. MARCINKA -*-gloksynia. MARCINKOWSKI: 1) Karol (1800—46), lekarz-społecznik, liberalny działacz gospodarczo-oświatowy w Poznańskipm; propagator pracy organicznej, orga- K. Marcinkowski  MARCIN POLAK nizator Tow. Naukowej Pomocy; założyciel Bazaru w Poznaniu; 2) Antoni, pseud. Albert Gryf, Antoni Nowosielski (1823—80), publicysta, krytyk lit., powieściopisarz; Pisma krytyczne i filozoficzne. MARCIN POLAK (?—1279), arcybiskup gnieźn., kronikarz, dominikanin; autor kroniki papieży i cesarzy Chronikon de summis pontificibus et imperatoribus. MARCIN Z TOURS, św. (ok. 350), patron Francji; wg legendy podzielił swój płaszcz między żebraków. MARCIN Z URZĘDOWA (ok. 1502—73), syn mieszczanina, doktor medycyny, prof. Akad. Krak.; Herbarz polski, to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych. MARCISZÓW, w., pow. kamiennogórski, woj. wtocI., w Sudetach, nad Bobrem; 1400 mieszk. (1956); duża przędzalnia lnu; lokalny węzeł kolejowy. MARCJALIS, Marcus Valerius Martialis (ok. 40— ok. 102), najwybitniejszy epigramatyk rzym.; w krótkich, dowcipnych, pełnych werwy utworach, wzorowych pod względem formy, dał ciekawy obraz życia obyczaj. Rzymu. MARCJON (100—165), twórca odłamu chrześcijaństwa, zorganizowanego w duchu gnostycyzmu, założyciel gmin wyznaniowych, które przetrwały do VII w. MARCONI: 1) Henryk (1792—1863), architekt poi. pochodzenia wl.; nawiązywał do stylów hist (renesans wł., gotyk); pałac Paca w Warszawie, grobowiec Lubomirskich w Wilanowie, kościół i pałac w Kórniku; 2) Leandro (1834—1919), architekt poi.; liczne budowle sakralne i świeckie w Warszawie: gmach Banku Handlowego, pałacyki w Al. Ujazdowskich; 3) Leonard (1835— 99), rzeźbiarz i architekt poi.; kariatydy w pałacu Kronenberga w Warszawie, pomnik Fredry we Lwowie; 4) Guglielmo (1874— 1937), wynalazca wł., po wynalazkach Popowa (antena i odbiornik) zbudował telegraf bez drutu (1902— pierwszy telegram przesłany przez Oc. Atlantycki); pionier przemysłu radiotechn. Nagroda Nobla 1909; 5) 	Bohdan (ur. 1894), poi. konserwator dzieł sztuki i malarz, prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie; konserwacja i publikacja nauk. wyników w zakresie restauracji obrazów; szczeg. osiągnięcia w dziedzinie radiologii stosowanej do konserwacji. MARCOUSSIS [markusj] Louis (1883—1941), malarz pochodzenia poi. osiadły w Paryżu, związany z kubizmem; pejzaże, martwa natura. MARCOWE DNI, 1848 rewolucyjne wystąpienia chłopskiej ludności Śląska (gł. we Wrocławiu, Legnicy, Bytomiu i Gliwicach), domagającej się zniesienia ciężarów feudalnych i wprowadzenia swobód demokratycznych. MARCZEWSKI Edward (ur. 1907), matematyk, rektor Uniw. Wrocł., członek koresp. PAN; specjalność: teoria miary. MARCZYŃSKI Adam (ur. 1908), malarz, grafik, prof. Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie; malarstwo sztalugowe, ścienne, grafika artyst., ilustracje książek, scenografia. MAR DEL PLATA, m. we wsch. Argentynie; 114 700 mieszk. (1947) ; kąpielisko morskie. MARÉES Hans von (1837—87), malarz niem. osiadły w Rzymie; Odpoczynek Diany, Sw. Hubert. MAREK AURELIUSZ, Marcus Aurelius Antoninus (121—180), cesarz rzym. od 161; walczył zwycięsko z Partami i plemionami germ.; przedstawiciel filozofii stoickiej; Rozmyślania. MAREMMA, niska, częściowo bagnista strefa wybrzeża M. Tyrreńskiego i Jońskiego w zach. części Płw. Apenińskiego (Włochy); ok. 5000 km*, szer. do 40 km, na osuszonych odcinkach uprawa ryżu; obszary zabagnione stanowią ogniska malarii. MARENGO, przedmieście m. Alessandria w Piemoncie, Włochy; 1800 zwycięstwo gen. Bonaparte nad Austriakami, które umożliwiło zajęcie Lombardii przez Francuzów. MARENZIO Luca (1553—99), kompozytor wł.; 1596—98 przebywał na dworze król. w Krakowie; słynne -»-madrygały (9 tomów). MARGARYNA ffr.], tłuszcz sztuczny otrzymywany z łoju wołowego (z którego się wyciska tzw. oleo- 540 margarynę) z dodatkiem odtłuszczonego mleka, witamin i środków konserwujących; do wyrobu gorszych gatunków m. używa się zamiast oleomargaryny tańszych olejów roślinnych (kokosowego i arachidowego). MARGATE [mą:gyt], m. w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia) ; 42 500 mieszk. (1955) ; kąpielisko. MARGERYTKI -»-złocień. MARCHERA, port, w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska) nad laguną wenecką; obsługuje m. Wenecję i Mestre. MARGIEL, jasnoszara skała osadowa, składająca się gł. z kalcytu i minerałów ilastych; stanowi pośrednie ogniwo między wapieniami i iłami; rozróżnia się m. w a p n i s t e (z przewagą węglanu wapnia), m. 	ilaste (z niewielką ilością węglanu wapnia), m. piaszczyste (z domieszką piasku) i m. do lorn i tyczne (zawierające prócz węglanu wapnia również węglan magnezu); używane do wyrobu cementu. MARGINALIA [łac.], tekst na marginesach książki; 1) notatki czytelnika sporządzone ręcznie w rękopisach lub drukach; 2) drukowane marginesowe tytuły ustępów tekstu. Zob. też glosa. MARGINALIZM, ogólna nazwa kierunku ekon. we współcz. burżuazyjnej myśli ekon., opierającego analizę ekon. na rachunku wielkości krańcowych (marginalnych). W kierunku m. wyodrębnia się cztery szkoły: austriacką szkołę psychol. (K. Menger, F. Wieser, E. Bohm-Bawerk), szkołę amerykańską (T. Clark), szkołę lozańską, czyli matematyczną (L. Walras, V. Pareto) oraz szkołę neoklasyczną (A. Marshall, A. Pigou). Zob. też użyteczność krańcowa. MARGONIN, m., pow. chodzieski, woj. pozn., nad Jez. Margonińskim; 2000 mieszk. (1956); rolnictwo, przemysł drzewny; kościół z XVIII w., barokowe domy. MARGRABIA, markiz — tytuł feud., wyższy od hrabiego, niższy od księcia. MARGUERITTE [margarjt]: 1) Paul (1860—1918), powieściopisarz fr.; naturalist, powieści psychol., pisane wespół z bratem; 2) Victor (1866—1942), powieściopisarz fr., brat P., naturalista; razem z bratem napisał cykl powieści o wojnie 1870—71 Une Epoque (Epoka); jego cykl powieści obyczaj. (Chłopczyca i in.) wywołał żywy protest opinii publicznej. MARIA, imię królowych; Polska: 1) M. Ludwika (1611—67), z książąt Gonzagów de Nevers; od 1645 żona Władysława IV, od 1649 Jana Kazimierza; brała czynny udział w życiu polit.; 2) M. Kazimiera (1635— 1716), z margrabiów de La Grange d’Arquien; żona Jana Zamoyskiego, od 1665 Jana Sobieskiego („Marysieńka“). — Anglia: M. Katoliczka albo Krwawa (1516—58), królowa od 1553 z dyn. Tudorów; krwawymi represjami zwalczała protestantyzm; od 1554 żona Filipa II hiszp.; w wojnie z Francją utraciła Calais. — Austria: M. Teresa (1717—80), ostatnia z Habsburgów, najstarsza córka cesarza Karola VI, po którym na podstawie Sankcji Pragmatycznej odziedziczyła 1740 kraje habsburskie, Austrię, Czechy i Węgry . i utrzymała je po ciężkiej wojnie (sukcesyjnej austr. 1741—48), tracąc Śląsk na rzecz Prus (wojny śląskie, wojna 7-letnia); jej małżeństwo z księciem lotaryńskim Franciszkiem (od 1745 cesarzem) dało początek domowi habsbursko-lotaryńskiemu w Austrii; fio śmierci Franciszka (1765), współregentem był syn ózef II; M. T. wzięła udział w I rozbiorze Polski 1772, zagarniając cześć pd., zw. Galicją. - Francja: 1) 	M. Medycejska (1573—1642), żona króla fr. Henryka IV; po śmierci męża regentka 1610—17 w okresie małoletności Ludwika XIII; 2) M. Antonina Austriaczka (1755—93), córka cesarza Franciszka I i Marii Teresy, od 1770 żona Ludwika XVI; niepopularna z powodu rozrzutności i przeciwstawiania się reformom, po wybuchu rewolucji uwięziona 1791 i ścięta 1793. 3) M. Luiza 1791— 1847), córka cesarza austr. Franciszka II; od 1810 druga żona Napoleona; synem ich był książę Reichstadtu (-►Napoleon II); po upadku Napoleona rozwiedziona, otrzymała księstwo Parmy; poślubiła najprzód hr. Neipperg, a później hr. de Bombeles. — Portugalia: M. I. 1734— 1816)," królowa od 1777; odsunęła od rządów Pombala; obłąkana od 1791; od tego czasu regencję spra- Maria Antonina  541 wowal Jej syn, późn. król Jan VI (Jao). — Rumunia: M. Aleksandra (1885—1938), córka ks. Edynburga, od 1893 żona króla rum. Ferdynanda I, matka Karola II; autorka powieści i nowel. — Szkocja: M. 	Stuart (1542—87), królowa Szkocji 1558—87, córka Jakuba V; przez katolicką partię ang. wysuwana jako pretendentka do tronu ang. przeciw królowej Elżbiecie I popierającej protestantyzm; 1558—80 była też królową Francji, jako żona Franciszka II; 1565 poślubiła kuzyna, lorda Henryka Damleya, 1567 hr. Bothwella; usunięta z tronu szkoc. przez szlachtę protest., abdykowała na rzecz syna Jakuba VI i zbiegła do Anglii; tu z rozkazu Elżbiety trzymana przez wiele lat w więzieniu, w końcu oskarżona o udział w spisku i stracona. MARIACKI KOŚCIÓŁ na rynku w Krakowie, zabytek poi. arch. got., ufundowany ok. 1228, budowany do XVI w.; w dzisiejszej postaci reprezentuje gł. XIV i XV w.; wnętrze zawiera wiele cennych zabytków malarstwa i rzeźby; polichromia J. Matejki; w prezbiterium słynny ołtarz Wita Stwosza. Tabl. 42, 61. MARIANNA, żartobliwe określenie Republiki Fr., wyobrażanej jako postać kobieca we frygijskiej czapce; pierwotnie nazwa tajnego stowarzyszenia republ. „Mariannę“ z czasów Restauracji. MARIANY, grupa wysp przeważnie wulkanicznych w Mikronezji na Pacyfiku; (terytorium powiernicze USA — oprócz -«-Guam); 640 km*, ok. 47 000 mieszk.; klimat zwrotnikowy; uprawy: palma kokos., trzcina cukr., ryż, kawa, herbata, tytoń. MARIAŃSKIE ŁAŹNIE (Mariânské Lâzné), m. w zacli. Czechosłowacji; 6000 mieszk. (1947); znane uzdrowisko (40 źródeł alkalicznych i żel.-siarczanych). MARIAŃSKI RÓW, głębia w zach. części Oc. Spokojnego na pd.-wsch. od Wysp Mariańskich; dl. ok. 2000 km, głęb. do 10 899 m. MARIAWICI, sekta kat. zał. 1893 przez tercjarkę Felicję Kozłowską w Płocku. Rozwiązana przez Kongregację Inkwizycji 1904, potępiona 1906, zorganizowała się ponownie niezależnie od Rzymu w oparciu o władze ros. Po I wojnie świat, uległa osłabieniu wskutek rozłamów. MARIBOR, m. w Jugosławii (Słowenia nad Drawą); 82 900 mieszk. (1955); stare m., got. katedra, drugi ośrodek kult. Słowenii; przemysł: włókien., chem., samochód., spożywczy. MARICA, rz. na Płw. Bałkańskim; dl. 530 km; źródła w górach Rila Pianina, wpada do Zat. Enoskiej (M. Egejskie); górny i środk. bieg w Bułgarii, dolny stanowi granicę tur.-grecką; żeglowna od m. Adrianopol. MARICIUS Z PILZNA Szymon (1515—74), mieszczanin, pisarz pedagog., prof. Akad. Krak.; w dziele O szkołach, czuli akademiach (De scholis seu academlis 1551) apeluje do króla i biskupów o otoczenie opieką szkolnictwa. MARIGNANO [marinią:no] (obecnie Melegnano), m. w prowincji mediolańskiej (Włochy); 1541 zwycięstwo króla fr. Franciszka I nad armią mediol. złożoną z Szwajcarów; w wyniku bitwy zajęcie Mediolanu i przewaga Francji we Włoszech. MARIMBA [murz.], instrument muz. Murzynów afr., rodzaj ksylofonu. MARINA [wł.], w malarstwie przedstawienie krajobrazu mor. lub morza z łodziami, okrętami i brzegiem. Zob. też marynista. MARINETTI Filippo Tommaso (1876—1944), pisarz wł., przywódca futuryzmu; pisał w języku fr. i wł., przeciwnik literackiej tradycji i akademizmu; rzecznik faszyzmu; manifesty, poezje, powieść Mafarkafuturysta. MARINIZM [wł.], ozdobny i manieryczny styl w literaturze barok, od nazwiska G. Marino. MARINO lub Marini Giambattista (1569—1625), oeta wł., przedstawiciel stylu kwiecistego, wyszuanej metaforyki, wywarł duży wpływ na poezję baroku; liryka, poemat Adonis. MARIONETKA [fr.]: 1) lalka teatrzyku kukiełkowego, poruszana za pomocą systemu nitek lub drucików przez artystę znajdującego się ponad nią. Zob. też jawajka, pacynka; 2) przen. osoba spełniająca bezkrytycznie czyjeś polecenia. MARIOTTE [marięt] Edme (1620—84), fizyk fr.; niezależnie od R. Boyle’a sformułował słynne prawo gazów (-«-Boyle’a i Mariotte’a prawo); odkrywca ślepej plamki w siatkówce oka; współzałożyciel Paryskiej Akad. Nauk. MARITAIN [maritę] Jacques (ur. 1882), fr. filozof, publicysta i polityk kat., czołowy współczesny przedstawiciel -«-neotomizmu. MARIUPOL -«-Żdanow. MARIUSZ, Caius Marius (156—86 p. n. e.), poh- MARKS tyk i wódz rzym., pogromca króla Numidów, Jugurty, oraz germ. Cymbrów i Teutonów, przywódca -«-popularów; przeciwnik Sulli w wojnie dom.; w wyniku jego reform wojsko rzym. nabrało charakteru zawód. MARIVAUX [mariwę] Pierre de (1688—1763), pisarz fr., autor komedii psychol. (Igraszki trafu i miłości) oraz powieści obyczajowych (Życie Marianny, Kariera wieśniaka)-, subtelny i wytworny dialog jego utworów scenicznych otrzymał miano mariwodażu. MARKA, nazwa jednostek monetarnych: Finlandii, NRD, NRF; -»-monetarne jednostki (zest.). MARKA FABRYCZNA, towarowy znak ochronnv, stwierdzający pochodzenie towaru, stosowany w celu stworzenia gwarancji konsumentom. MARKASYT, markazyt — minerał; rombowa odmiana siarczku żelaza, mniej trwała i mniej pospolita od regularnego pirytu; używany do wyrobu kwasu siarkowego. MARKIETANKA [wł.], handlarka obozowa sprzedająca żołnierzom żywność i inne artykuły, trudniąca się także pielęgnowaniem rannych, naprawą odzieży itp.; znane szczególnie w XIX w. MARKISZ Perec (1895—1952), żyd. poeta epik, piszący w jęz. jidysz, autor poematów tematycznie związanych z wojną domową, budownictwem socjalizmu i wojną narodową ZSRR; skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, zrehabilitowany; Wschód nad Dnieprem, Śmierć kanibalom, Wojna. MARKIZ -«-margrabia. MARKIZETA, rzadka tkanina gazowa. MARKIZY, grupa wysp wulkanicznych w Polinezji na Pacyfiku (kolonia fr.); 1721 km2, ok. 3300 mieszk.; klimat zwrotnikowy; uprawy: palma kokos., kawa, MARKLOWICE, w., pow. wodzisławski, woj. kat.; 3700 mieszk. (1956); nad rz. Olzą rezerwat leśny. MARKO KRALJEVIC (ok. 1335—94), król serbski, bohater podań ludowych serb. i bułg.; zginął w wojnie z Wołochami. MARKOMANI, plemię germ.; w pocz. n. e. utworzyli silny związek plemienny pod wodzą -»-Marboda na terenie Czech, Moraw i Słowacji. MARKOS Wafiadis (ur. 1906), gr. działacz robota., komunista, dowódca oddziałów partyzanckich -»-Elas w okresie okupacji hitlerowskiej, następnie na czele gr. armii demokr. walczącej przeciw rządowi monarch. Grecji i ang. interwentom. MARKOVIĆ Svetozar (1846—75); pisarz, myśliciel i rewol. działacz serbski; założyciel pierwszego na Bałkanach pisma socjalist. „Radnik“ (Robotnik); twórca radykalnej partii serb.; prace z ekonomii politycznej. MARKOWNIKOW Władimir W. (1838—1904), chemik ros.; prace z dziedziny budowy związków org., badania nad kaukaską ropą naftową i węglowodorami alfcyklicznymi (naftenami). MARKS Karol, Karl Heinrich Marx (1818—83), twórca socjalizmu naukowego, przywódca I Międzynarodówki, jeden z najwybitniejszych umysłów czasów nowożytnych. Urodził się 5 V 1818 w Trewirze (Nadrenia) jako syn adwokata. Studiuje prawo, historię i filozofię w Bonn, a następnie w Berlinie, gdzie się zbliża do lewicy heglowskiej; 1841 uzyskuje doktorat za pracę Różnica między filozofią przyrody Demokryta a filozofią przyrody Epikura; 1842—43 jest redaktorem „Rheinische Zeitung“; w tym okresie zrywa z młodoheglizmem, w poglądach jego zaznacza się ewolucja od idealizmu do materializmu i od rewol. demokratyzmu do komunizmu. W końcu 1843 wyjeżdża do Paryża, gdzie wraz z mlodoheglistą A. Rugę wydaje „Deutsch-Französische Jahrbücher“ i gdzie 1844 poznaje F. Engelsa; wydalony z Paryża przebywa 1845—48 w Brukseli, pisze tu wraz z Engelsem Świętą rodzinę, w której poddaje krytyce młodoheglistów, a następnie Niemiecką ideologię, w której sformułowane są podstawowe założenia materializmu hist. 1847 wydaje M Nędzę filozofii, w której polemizuje z Proudhonem i jego Filozofią nędzy; w tymże roku wstępuje do Związku Komunistów i pisze wraz z Engelsem Manifest komunistyczny (luty 1848), będący deklaracją programową Związku, a za MARKSIZM razem pierwszym dokumentem programowym socjalizmu nauk. W okresie rewolucji 1848—49 M. wraca do Niemiec; od kwietnia 1848 przebywa w Kolonii, gdzio wydaje „Neue Rheinische Zeitung“. Po zwycięstwie kontrrewolucji wysiedlony z Prus wyjeżdża w maju 1849 ponownie do Paryża, w czerwcu zaś — wydalony z Paryża — udaje się do Londynu, gdzie osiada na stale. W pracy Walki klasowe we Francji 1848—1850 omawia doświadczenia walk rewol., a po zamachu stanu we Francji pisze Osiemnasty Brumaire'a Ludwika Bonaparte (1851). Później koncentruje się na studiach w dziedzinie ekonomii polit., 1859 wydaje Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. 1864 powstaje I Międzynarodówka, której jest czynnym organizatorem i przywódcą. Pochłaniają go sprawy organiz. i polit. ruchu robota., watka o właściwy kierunek jego rozwoju, którą toczyć musi z proudhonistami i lassalczy kami, a później bakunistami. 1867 w wyniku wieloletniej pracy ukazuje się w Hamburgu I tom Kapitału, gł. dzieła M., w którym poddaje on wyczerpującej analizie ekonomikę społeczeństwa kapitalist. 1871 M., jako przywódca I Międzynarodówki, organizuje kampanię dla poparcia Komuny Paryskiej, później zaś analizuje jej doświadczenia w Wojnie domowej we Francji (1871). 1875 pisze Krytyką programu gotajskiego, zwróconą przeciw koncepcjom lassalczyków w niem. ruchu robota.; w pracy tej rozwija ideę rewol. dyktatury proletariatu. Do 1878 kontynuuje pracę nad dalszymi tomami Kapitału, nie doprowadza jej jednak do końca. Zmarł 14 marca 1883 w Londynie i tam też został pochowany. Po śmierci M. Engels wydał tom II (1885) i tom III (1894) Kapitału. MARKSIZM, nauk. światopogląd socjalist. oparty na systemie idei jego twórców, K. Marksa i F. Enelsa. M. powstał w połowie XIX w., kiedy na arenę ziejową wkroczyła nowa klasa rewol. — proletariat. System poglądów Marksa i Engelsa ukształtował się na gruncie krytycznego przewartościowania przez nich całokształtu osiągnięć współczesnej im wiedzy i myśli ludzkiej. Podstawowe źródła m. to filozofia niem. (Hegel i Feuerbach), ang. ekonomia klasyczna (Smith i Ricardo), fr. socjalizm utopijny (Saint-Simon i Fourier). Rozróżniamy też trzy części składowe m., ściśle z sobą zespolone: filozofię, ekonomię polit. i socjalizm. Filozofią m. jest konsekwentny materializm połączony z dialektyką jako nauką o rozwoju; materializm dialektyczny zastosowany przez Marksa i Engelsa do zjawisk życia społ. nosi miano materializmu historycznego. Trzonem marksist. ekonomii polit. jest teoria wartości dodatkowej, a podstawą socjalizmu nauk. nauka o walce klasowej i dyktaturze proletariatu w okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu. Od wszystkich innych znanych w historii doktryn społ.-polit. i filoz. m. różni się przede wszystkim tym, że nie tworzy zamkniętego systemu poglądów, lecz daje pierwszeństwo metodzie badania, dialektyce materialistycznej. Wykrywanie wewnętrznych materialnych sprzeczności we wszystkich zjawiskach i procesach życia, sprzeczności będących istotą wszelkiego istnienia i rozwoju — oto najgłębsza treść tej metody. Dzięki zastosowaniu tej metody Marks dokonał dwóch epokowych odkryć. Po pierwsze — odkrył, że podstawą i źródłem wszelkich form i wszelkiego rozwoju życia społ. są wewnętrzne materialne sprzeczności każdorazowego sposobu produkcji dóbr materialnych, sprzeczności między dwoma zasadniczymi elementami sposobu produkcji: siłami wytwórczymi i stosunkami produkcji; odkrycie to stanowi podstawę materializmu historycznego. Po drugie — wykrył i zbadał wewnętrzne sprzeczności kapitalist sposobu produkcji (Kapitał), wykazał, że same sprzeczności wewnętrzne kapitalizmu prowadzą nieuchronnie do socjalizmu, ponieważ z jednej strony stwarzają kolektywną (fabryczną) metodę wytwarzania, wymagającą przejścia od prywatnokapitalistycznego do kolektywnego przywłaszczania wytworów pracy, a z drugiej strony tworzą stale rosnącą klasę robotników przemysł., którzy wskutek swej sytuacji ekon. nie mają innego wyjścia, jak walkę o wywłaszczenie kapitalistów i uspołecznienie własności środków produkcji. To drugie odkrycie stanowi podstawę socjalizmu naukowego, gdyż w odróżnieniu od tzw. socjalizmu utopijnego, opierającego ideę socjalist. na szlachetnych marzeniach i apelach moralnych, wiąże ideę socjalizmu i jej przyszłe zwycięstwo z naukowo zbadanymi prawami rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego. Twórczą kontynuacją m. w XX w. jest leninizm; stąd m. współczesny określa się jako m a r k s i z m-leninizm. Lenin rozwinął i wzbogacił m. w walce z oportunizmem i rewizjonizmem w szeregach ros. i międzynar. socjaldemokracji, które zastępowały rewolucyjny m. socjalizmem reformistycznym, wyrzekającym się walki o obalenie kapitalizmu. Lenin sto- 542 sowa! metodę i podstawowe założenia m. do badania nowych zjawisk, nie znanych teorii marksistowskiej w XIX w. Dokonał analizy wspólcz. kapitalizmu monopolistycznego, imperializmu, sformułował prawo nierównomiernego rozwoju kapitalizmu; rozwinął ideę dyktatury proletariatu, a szczególnie władzy radzieckiej jako jej formy państwowej, jako nowej formy demokracji socjalist.; opracował problematykę sojuszu robota.-chlopskiego i hegemonii proletariatu w rewolucji demokr. i socjalist, zagadnienia ekon. i spoi. budownictwa socjalist, kwestię narodową i kolonialną; rozwinął naukę o partii nowego typu! wypracowując podstawy ideologiczne, organizacyjne, taktyczne i teoretyczne partii komunist.; pogłębił podstawy filoz. m. opierając się na nowych danych dostarczonych przez rozwój nauki, zwł. przez rozwój nauk przyr. Kontynuacją twórczego zastosowania m.-leninizmu jest bud. socjalizmu w ZSRR i państwach dem. lud. oraz działalaność partii komunist. w innych krajach. MARLBOROUGH [mpdbere] John Churchill książę, (1650—1722), generał ang. za Jakuba II; przeszedł na stronę Wilhelma Orańskiego i jako wódz naczelny wojsk hol. odniósł liczne zwycięstwa nad Francuzami w hiszp. wojnie sukcesyjnej. MARLITT Eugenie, właśc. E. John (1825—87). pisarka niem.; popularne powieści dla dziewcząt (Złota Eliunia). MARLO WE [mę:lou] Christopher (1564—93), dramaturg ang., poprzednik W. Szekspira; wychowanek Cambridge; w utworach swych przedstawiał ideał człowieka Renesansu; Tamerlan, Faustus, Zyd maltański. MARMARA MORZE, morze śródziemne, oddziela Europę od Małej Azji; poprzez Dardanele łączy się z M. Egejskim, a poprzez Bosfor z M. Czarnym; 11 472 km*, głęb. do 1355 m; kilka wysp, we wśch. części port Istanbul. MARMAROSKA KOTLINA, część doliny górnej Cisy na pn. od G. Rodnańskich, w granicach ZSRR i pn. Rumunii. MARMAROS-SZIGET -*-Syhot MARMIT -►kocioł erozyjny. MARMOLADA [portug.j, koncentrat otrzymywany z przecieru jednego lub wielu gatunków owoców; zawiera 30—45*/o wody i 40—60'/« cukru, ewent. dodatek syropu skrobiowego, -»-pektyny, • barwników, środka konserwującego i kwasów organicznych. MARMOLATA -»-Dolomity, góry. MARMONT [marmą] Auguste Frédéric Louis (1774—1852), marszałek Francji, książę Raguzy; uczestnik kampanii napoleońskich; 1814 przeszedł na stronę Burbonów; 1830 usiłował stłumić rewolucję lipcową. MARMUR [gr.J, skała metamorficzna składająca się z ziamisto-krystalicznego kalcytu, powstała przez przekrystalizowanie wapienia; nazwa potoczna krystalicznych wapieni dających się polerować, np. „marmury“ kieleckie; używany jako kamień dekoracyjny i materiał rzeźbiarski. MARNA, rz. we Francji, pr. dopływ Sekwany; dł. 525 km ; źródła na. wyżynie Langres, uchodzi pod Paryżem; b. ważny szlak komunik.; powiązana kanałami z Renem, Saoną i Moza. — W I wojnie świat, dwie zwycięskie dla Francuzów bitwy: IX 1914 pod dowództwem marszałka Joffre’a i VIII 1918 pod dowództwem marszałka Focha. MARNA—SAONA KANAŁ (Canal de la Marne à la Saône), we Francji; łączy Mamę, dopływ Sekwany, z Saoną, dopływem Rodanu, dł. 314 km. MAROKO, sułtanat w pn.-zach. Afryce; 437 000 km*, 9 255 000 mieszk. (1953), Berberowie, Arabowie (mahomet.), Europejczycy (gł. Francuzi); język gł. arabski; stoi. Rabat; na pn. góry Rif (do 2500 m), wewnątrz pasma Atlasu (do 4500 m), na wsch. stepowa wyżyna opadająca ku Saharze; klimat na nizinnym wybrzeżu śródziemnomor., na pd. pustynny; uprawa zbóż, oliwki, winorośli, cytrusów; w oazach palma daktylowa; hodowla gł. pólkoczownicza (owce, kozy, bydło rog., osły, wielbłądy); rybołówstwo; wydobycie: fosforyty, rudy żel., mangan, ołów, antymon, węgiel; przemysł gł. roln.-spoż.; rzemiosło artyst. (dywany, ceramika, safian); eksport: fosforyty, rudy żel., mangan, zboże, ryby (sardynki); handel gl. z Francją..— W starożytności kolejno pod władzą Kartaginy, Rzymu (prow. Mauretania), Wandalów; ok. r. 700 kraj opanowany przez Arabów, następnie samodzielny sultanat. W XIX w. rywalizacja państw europ, na terenie M., zaostrzona z pocz. XX w. (kryzysy marokańskie 1905/06 i 1911); 1912 uznany protektorat Francji nad M., z wyj. pn. części uzależnionej od Hiszpanii; strefa Tangeru umiędzynarodowiona. 1921—26 powstanie Ri 543 fenów pod wodzą Abd el-Krima przeciw Hiszpanom i Francuzom; w II wojnie świat. 1942 lądowanie aliantów na terenie M.; po 1945 nasilenie ruchu wyzwoleńczego, 1953 usunięcie przez Francję sułtana Mohammeda V, 1955 jego powrót; 1956 uznanie przez Francję niepodległości M., przy utrzymaniu wzajemnych związków; równoczesne rozszerzenie władzy sułtana na część hiszp. M. i strefę Tangeru. MAROT [marę] Clément (1496—1544), fr. poeta wczesnego Odrodzenia; zwolennik reformacji, prześladowany przez władze i kościół; mistrz małych form, lekkiej i dowcipnej gawędy. MARR Nikołaj J. (1864—1934), językoznawca radź., znawca języków kaukaskich, twórca teorii o stadialności języków; wg niej wszystkie języki przechodzą te same stadia rozwoju, lecz jedne zatrzymują się w pewnym jego momencie, inne rozwijają się dalej; teoria ta, zw. marryzmem, panowała w językoznawstwie radź. do 1950. MARRAKESZ, m. w Maroku (pn. Afryka) ; 215 300 raieszk. (1952); słynny meczet z XII w.; rzemiosło (dywany, safian); węzeł drogowy. MARRANI, w średniow. Hiszpanii Żydzi, którzy przyjęli chrześcijaństwo; podejrzewani o wyznawanie dawnej wiary, byli prześladowani przez inkwizycję, zwłaszcza u schyłku XV w. MARRENÉ-MORZKOWSKA Waleria (1832—1903), publicystka, powieściopisarka; w pismach warsz. ogłaszała studia lit., rzeczniczka emancypacji kobiet. MARRYAT [mąrjat] Frederic (1792—1848), pisarz ang., jeden z twórców literatury marynist. ; oparte na własnych przeżyciach powieści Przygody młodego żeglarza, Wiród koralowych raf. MARS: 1) pierwotnie sabiński bóg wiosny i młodości, utożsamiony następnie ze staroital. bogiem wojny; mit. gr. Ares; 2) czwarta planeta w układzie -»-słonecznym, stosunkowo najlepiej zbadana; przypuszcza się, że istnieje na niej życie org. Tabl. 9. MARS, właśc. Anne Françoise Hyppolyto Boutet (1779—1847), aktorka fr.; role komediowe, zwłaszcza w sztukach Molière’a i Ma- Mars rivaux. MARSALA, m. i port we Włoszech (Sycylia); 74 400 mieszk. (1951); produkcja i wywóz wina. MARSHALL [ma:szl]: 1) Alfred (1842—1924), ekonomista ang., prof, w Cambridge; współtwórca tzw. anglosaskiej szkoły neoklasycznej w ekonomii; Zasady ekonomiki, Industry and Trade (Przemysł i handel); 2) George Catlett (ur. 1880), generał i polityk amer.; 1939—45 szef sztabu generalnego; 1947—49 sekretarz stanu i współtwórca tzw. Planu Marshalla; 1950—51 sekr. obrony; 1953 nagr. pokojowa Nobla; 3) Bruce (ur. 1899), ang. pisarz kat.; powieści Chwała córy królewskiej, Cud ojca Malachciasza. MARSHALLA PLAN, oficjalna nazwa: European Recovery Program (Program Odbudowy Europy) ; opracowany 1947, realizowany od 3 IV 1948 do 30 VI 1952 plan pomocy USA dla krajów Europy Zach.; polegał na dostawach towarów przede wszystkim z USA w oparciu o kredyty dolarowe z budżetu państw. USA, uzależniał gospodarczo i politycznie Europę zach. od USA. MARSHALLA WYSPY, grupa wysp koralowych we wsch. Mikronezji na Pacyfiku (terytorium powiernicze USA); 182 km*, ok. 10 300 mieszk.; klimat zwrotnikowy; plantacje palmy kokosowej. MARSHA [marsz] PRÓBA, opracowana przez ang. chemika J. Marsha (1789—1840) czuła metoda wykrywania arsenu, stosowana zwłaszcza w analizie sądowej (zatrucia). MARSJASZ, mit. gr. sylen frygijski; współzawodniczył z Apollinem w grze na flecie; Apollo pokonał go, odarł ze skóry i zawiesił ją u źródeł rzeki powstałej z łez opłakujących M. bóstw leśnych. MARSKOŚĆ WĄTROBY -.wątroba. MARSYLIA, m. i port w pd. Francji (Prowansja) nad M Śródziemnym; 661 500 mieszk. (1954); ważne centrum kult., handl. i komunik.; uniwersytet z 1409 i in. wyższe uczelnie, muzea; stocznie; produkcja samolotów; fabr. mydła, oliwy; wyroby z juty; rafinerie ropy naft.; cukrownie; port handlowy (z pn. Afryką i Azją) połączony kanałem z Rodanem. MARSYLIANKA, Marseillaise, fr. pieśń rewol. na¬ MARTONNE pisana (tekst i muzyka) 1792 przez Rouget de 1’Isle; hymn narodowy Francji. MARSYLIUSZ Z PADWY (ok. 1290—1342), pisarz wl.; bronił w swych pismach niezależności władzy świeckiej od duchownej i rozwijał teorię o suwerenności ludu. MARSZ [fr.]: 1) zorganizowany rytmiczny pochód; 2) 	muz. utwór w takcie dwudzielnym o charakterze i tempie dostosowanym do kroku maszerujących: m. triumfalny, wojskowy, weselny, żałobny itp. MARSZAK Samuił J. (ur. 1887), pisarz ros., autor licznych wierszy dla dzieci oraz udramatyzowanych baśni dla teatru dzieci«:ego. Znakomity tłumacz Szekspira, Burnsa, Byrona, Heinego» MARSZAŁEK [czes.j, w Polsce piastowskiej urzędnik zarządzający dworem król. lub książęcym i pełniący funkcje mistrza ceremonii; następnie od XV do XVIII w. m. wielki — najwyższy dostojnik państwowy, sprawował sądownictwo karne w miejscu pobytu monarchy, członek senatu; jego zastępca m. nadworny zasiadał również w senacie; od unii lubelskiej oddzielni m. dla Korony i dla W. Księstwa Lit.; m. sejmu — przewodniczący sejmu; m. kraLo wy, w Galicji 1861—1914 przewodniczący sejmu rajowego; m. szlachty, przewodniczący sejmiku pow. lub gub. na terenach wcielonych po rozbiorach do Rosji; wojsk, w wielu armiach najwyższy stopień wojsk.; 1920 wprowadzony w wojsku poi. Zob. też Trybunał Koronny. MARSZAŁK1EWICZ Stanisław (1789—1872), malarz miniaturzysta warszawski. MARSZRUTYZACJA POCIĄGÓW, zestawianie pociągów towarowych w ten sposób, aby przebywały one jak największą odległość bez zmiany składu wagonów w drodze. MARTABAN, zat. w pn.-wsch. części M. Andamańskiego; port Rangun. MARTEAU [martę] Louis (ok. 1720—1805), malarz, Francuz, nadworny portrecista Stanisława Augusta; stosował technikę pastelową. MARTENOTA FALE, instrument muz. o dźwięku elektrycznie generowanym, wynaleziony 1928, później udoskonalony przez M. Martenota; używany przez kompozytorów współcz. (Honegger i in.). MARTENOWSKI PIEC, najczęściej stosowany piec stalowniczy; używane są m. p. stale, oparte na fundamentach, lub przechylne, mogące się przechylać pod pewnym kątem; pojemność 20—500 ton; typ płomieniak opalany jest różnymi gazami (czadnicowym, koksowniczym, mieszanym) lub paliwami płynnymi; temp. w piecu wynosi 1600 do 1900°. Tabf. 50. MARTENS Jerzy Fryderyk (1756—1821), dyplomata i uczony niem.; autor Précis du droit des gens (Prawo narodów); od 1791 wydawał zbiór traktatów międzynarodowych. MARTENSA KLAUZULA, deklaracja włączona do wstępu do IV konwencji haskiej z 1907, głosząca, że poza normami traktatowymi obowiązują w czasie wojny zasady humanitaryzmu i wymogi sumienia publicznego. MARTENZYT, stan strukturalny stali hartowanych, przesycony roztwór węgla w żelazie alfa (Fe-u); odznacza się b. dużą twardością. MARTI José (1853^—95), pisarz, bojownik o niepodległość Kuby; jego prozę i poezję cechuje tendencja humanitarna, szczerość, wysoki poziom etyczny; eseje Nasza Ameryka. MARTIN [martę]: 1) Henri (1810—83), historyk i polityk fr., saintsimonista; w okresie powstania 1863 żądał pomocy dla Polski; Pologne et Moscovie; Histoire de France; 2) Pierre (1824—1915), metalurg tr., 1864 opatentował nowy sposób otrzymywania stali w piecach płomiennych, zw. procesem martenowskim; 3) Rudolf (1864—1925), antropolog szwajc.; stworzy! ogólnie uznany kodeks metod antropologicznych; Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung. PU GARD [martę dii ga:r] Roger (1881— 1958), powieściopisarz fr.; Jean Barois, Dawna Francja, 8-tomowa powieść Rodzina Thibault — dzieje ïoiÎmy K?a sz,er°kim. de epoki przerwanej katastrofa 1914 r. Nagroda Nobla 1937. . MARTINI Simone (1284—1344), malarz wł., przed8° ty ku; freski: Maesta, portret Guidoriccia da Foghano w Palazzo Pubblico w Sienie, Legenda sw. Marcina w dolnym kościele w Asyżu; obraz Zwiastowanie. MARTINU Bohuslav (ur. 1890), kompozvtor czes., opierający twórczość na melodyce i rytmice lud.; symfonie, opery, kantaty, baletv, koncerty, utwory MA«VrtS ’rmuzyka dla radia i fümu. MAKTONNE [martçn] Emmanuel de (1873—1955), 544 MARYMONCKI INSTYTUT AGRONOMICZNY, wyższa szkoła gospodarstwa wiejsk. w Marymoncie pod Warszawą, zal. 1818; 1863 włączona do Instytutu w Puławach. MARYNA -basetla. MARYNARKA, flota handl. lub woj. (okręty woj., lotnictwo mor.) wraz z personelem. Stopnie marynarki handl. zob. rys.; stopnie marynarki woj. -►stopnie wojskowe. MARTOS wybitny geograf fr., wieloletni prof. uniw. w Paryżu, autor podręcznika geografii fiz. i licznych rozpraw z zakresu geomorfologii. MARTOS Iwan P. (1750—1835), rzeźbiarz ros., przedstawiciel romantyzmu; pomnik Minina i Pożarskiego w Moskwie. MARTWAK, med. obumarła część tkanki, zwłaszcza kostnej. MARTWA NATURA, w malarstwie przedstawienie drobnych przedmiotów użytk., kwiatów, owoców, warzyw, zabitych zwierząt itp.; tematyka spotykana w starożytności, od XVII w. stanowi odrębny rodzaj malarstwa. MARTWE MORZE, bezodpływowe słone jez. na pograniczu Izraela i Jordanii, 980 km*, głęb. do 354 m, 392 m poniżej p. m., zasolenie do 26•/•; ujście rz. Jordan; wydobycie soli potasowych i asfaltu. MARTWE POŁOŻENIE, położenie elementu maszynowego o ruchu posuwisto-zwrotnym, w którym prędkość tego elementu przy zmianie Kierunku ruchu równa się zeru. MARTWICA: 1) med. nekroza — obumarcie części żywego organizmu; 2) le.in. pozbawiona kory, martwa powierzchnia na obwodzie drewna; 3) bot. m. korkowa --korowina; 4) geol. porowata skala osadowa pochodzenia chem., m. krzemionkowa, gejzeryt, nawar krzemionkowy — zbudowana z bezpostaciowej krzemionki (opalu), wydzielającej się ze źródeł gorących (gejzerów) w okolicach wulkanicznych; m. wapienna, trawertyn — złożona z węglanu wapnia ,,4DVX,. , ,,, „„ wydzielającego się z wapiennych wód źródeł lub po- WOJENNA POLSKA W II WOJNIE toków. ŚWIAT., skład pol^ floty woj. 1 IX 1939: 4 niszczyMARTYNIKA, wyspa w grupie Małych Antyli na M. Karaibskim; departament zamor. Francji; 1106 km*, 280 000 mieszk. (1954); w większości Mulaci, Murzyni; stoi. Fort de France; w części środk. górzysta (szczyt wulkan. Mt. Pelée 1350 m); klimat w górach umiark., Załoga pokładowa: III oficer, II oficer, I oficer, kapitan Załoga maszynowa: IV mechanik, III mechanik, II mechanik, starszy mechanik ciepły, na nizinach wilgotny, gorący; na żyznych powulkan. wielkie plantacje trzciny cukr., ponadto bananów, kakao; eksport cukru, rumu, ba- ■ ,— —. _ _ _ niszczyciele: „Burza“, „Błyskawica“, „Grom“, „Wicher , 5 okrętów podwodnych: „Wilk", „Ryś“, „Żbik“, „Sęp“, „Orzeł“; 1 torpedowiec: „Kujawiak“, 1 stawiacz min: „Gryf“ oraz 6 trałowców, 2 kanonierki i kilka jednostek szkolnych i pomocniczych; w sierpniu 1939 „Błyskawicę“, „Grom“ oraz „Burzę“ skiero(ur. 1905), poeta i dzienckie o wojnie domowej nanów. MARTYNOW Leonid N. nikarz ros.; utwory poetycli i walce z interwentami, liryki, poemat o rozgromieniu Kolczaka Admiralsklj czas, tom reportaży o budownictwie socjalist. na Syberii Grubyf korm. MARTYROLOGIA (gr.j, męczeństwo. MARUDERZY [fr.], żołnierze odłączający się od oddziału w celach rabunkowych lub pozostający w tvle w czasie marszu. MARULIĆ Marko (1450—1524), chorw. poeta z Dalmacji; epos rei. Judita. MARUNIT, płyty izolac. wykonane z paździerzy prasowanych. Zob. też izolacja. MARUSARZ Stanisław (ur. 1913), wielokrotny mistrz i reprezentant Polski w skokach narciarskich. MARUSARZÓWNA Helena (1918—41), narciarka poi., w czasie okupacji łączniczka między Zakopanem a Węgrami, rozstrzelana przez hitlerowców. MARUSZA, rz. w Rumunii i na Węgrzech. 1. dopływ Cisy; dł. 883 km, dorzecze ok. 30 000 km*; źródła w Karpatach Wsch.; żeglowna 400 km, wykorzystywana do nawadniania. MARUSZEWSKI Tomasz (1769—?), jakobin poi.; członek „Kuźnicy Kołlątajowskiej“; jeden z organizatorów powstania oraz członek Sądu Kryminalnego Wojskowego 1794. MARX: 1) Kabol -Marks Karol; 2) Wilhelm (1863—1946), polityk niem. z partii Centrum, 1925 pruski premier, 1926—28 kanclerz Rzeszy. MARY (dawniej Merw), m. obw. w Turkmeńskiej SRR w delcie Murgabu; ośrodek uprawy bawełny; 50 000 mieszk. (1947); przemysł: bawełn., farbiarski, skórz., młynarski. MARYCKI Szymon (1516—74), prof. Akad. Krak., wydawca, pisarz; De Scholis seu academłis libri duo (pierwszy traktat o szkolnictwie w literaturze poi.). MARYJSKA ASRR, rep. autonom, w Ros. FSRR nad środk. Wołgą; 23 100 km*, 643 000 mieszk. (1956); stoi. Joszkar-Ola; uprawa zbóż; hod. (bydło rogate); leśnictwo; przemysł: drzewny, papierń., chem., spoż. MARYJSKI SYSTEM WODNY, sztuczne połączenie wodne między Wołgą i Bałtykiem: Zbiornik Rybiński — rz. Szeksna — Kanał Biełozierski — rz. Kowża — Kanał Maryjsld — rz. Wytiegra — Kanal Oneski — rz. Świr — Kanał Ładoski — rz. Newa. MARYLAND [merylond] (Md.), stan we wsch. USA; 27 391 km2, 2 343 000 mieszk. (1950), Murzyni 25°/»; stoi. Annapolis (10 000 mieszk.); obszar nadmor. nad Zat. Chesapeake (Atlantyk); uprawa tytoniu, pszenicy, warzyw; gł. m. Baltimore (40V* ludności M.). pozostałe okręty Niemcy zatopili bądź też wcielili do swej floty; 1939—45 władze bryt. przydzieliły do poi. MW na czas działań woj. krążowniki: „Dragon ł „Conrad", niszczyciele: „Piorun“, „Garland“, „Orkan“, „Krakowiak“, „Kujawiak“, „Ślązak“, okręty podwodne: „Sokół“, „Jastrząb“, „Dzik“' oraz 9 ścigaczy; okręty poi. MW przebyły ponad 1 200 000 mil mor., wykonały ponad 1160 operacji bojowych, stoczyły ponad 660 walk, niszcząc na pewno 6 okrętów nawodnych, 2 okręty podwodne, 39 transportowych, 20 samolotów, prawdopodobnie — 7 jednostek morskich i 10 samolotów nieprzyjaciela; straty własne: 3 niszczyciele: „Grom“, „Orkan“ i „Kujawiak", 2 okręty podwodne: „Orzeł“ i „Jastrząb“ i 1 krążownik: „Dragon“; ważniejsze akcje i operacje: przedarcie się „Orła“ i „Wilka“ przez cieśniny duń. 1939; udział „Groma“ w bitwie o Narwik; udział „Błyskawicy“, „Dragona“ i „Kujawiaka“ w inwazji na Wał Atlant, udział „Garlanda“ w konwojach półn., zwycięskie patrole „Dzika" i „Sokoła“ na M. Śródziemnym. Tabl. XII. MARYNISTA, twórca dzieł artyst. o tematyce morskiej. Zob. też marina. MARZANKA, Asperillo, bylina z rodziny marzanowatych; 80 gat., gł. w obszarze śródziemnomorskim; u nas m. in. m. wonna (A. odorata) po wyschnięciu pachnie kumaryną, lecznicza, używana jako przyprawa do wina; cieniste lasy liściaste; m. barwierska (A. Hnctoria), z której dawniej otrzymywano czerwony barwnik; skały, suche wzgórza, zarośla; oba gatunki mają kwiaty białe. MARZANNA (Marzenka): 1) slow. bóstwo zimy; 2) wiosenna uroczystość (ająca na obnoszeniu ze śpiewem po wsi przez młodzież słomianej ustrojonej kukły, którą następnie topi się lub pali; zachowana w kulturze lud. niektórych wsi śląskich. MARZŁOC WIECZNA (zmarzlina), skuta lodem warstwa gruntu, grubości do 600 m, nieprzepuszczalna dla wody, odmarzająca tylko na powierzchni w czasie krótkiego okresu lata; zajmuje wielkie obszary w Eu Tablica V MALARSTWO OBCE I (XV—XVII W.) 1 — P. della Francesca: Portret dziewczyny, 2 — L. da Vinci: Dama z gronostajem, 3 — P. Veronese: Chrystus i setnik z Kafamaum, 4 — Rembrandt: Hendrickje Stoffels, 5 — D. Velazquez: Infantka Dona Margarita.  Tablica VI MALARSTWO OBCE II (XVIII—XIX W.) — J. B. S. Chardin: Chłopiec bawiący się bąkiem, 2 — F. Goya: Rodzina Karola IV, 3 — G. Courbet: Kamieniarze, 4 — E. Degas: Lekcja tańca, 5 — P. Cézanne: Góra Słe-Victoire.  545 razji i Ameryce Pn. oraz w krajach polarnych na obydwóch półkulach, łącznie ok. 20% pow. lądów. MARŻA [fr.J: 1) różnica między notowaniami tego samego towaru lub dewizy na dwóch różnych giełdach; 2) różnica dwóch cen, np. ceny zakupu i ceny sprzedaży, przeznaczona na pokrycie kosztów i osiągnięcie zysku. MASA (m), wielkość skalarna określająca bezwładność ciała; im większą masę ma ciało, tym mniejsze przyśpieszenie nadaje mu działanie określonej siły; jednostką m. jest gram (g); m. spoczynkowa — masa ciała będącego w stanie spoczynku, praktycznie — będącego w ruchu o prędkości małej w porównaniu z prędkością światła; przy prędkościach zbliżonych do prędkości światła m. ciała znacznie wzrasta; m. właściwa -«-gęstość. MASACCIO [masączjo] (1401—28), wł. malarz wczesn. renesansu, przebywający gł. we Florencji; freski w kaplicy Brancaccich w kościele S. Maria del Carmine we Florencji (Adam i Ewa wygnani z raju, Grosz czynszowy). MASAJOWIE, nazwa własna Oigob — hamitonilockie pasterskie plemiona Kenii i Tanganiki; znane z walk z kolonializmem niem. na przełomie XIX i XX w. MASAKRA [fr.], rzeź, mordowanie. MASA KRYTYCZNA, graniczna masa substancji promieniotwórczej; powyżej tej masy może dopiero zajść jądrowa -►reakcja łańcuchowa; w przypadku masy mniejszej niż krytyczna zbyt wiele cząstek elementarnych wydostaje się na zewnątrz, nie powodując przemian jądrowych. MASA POWIETRZA, olbrzymie skupisko powietrza, którego własności (np. przezroczystość, wilgotność właściwa, rodzaj zachmurzenia, opadów itp.) są w przybliżeniu jednakowe; rozciąga się w kierunku poziomym na tysiące kilometrów, a w kierunku pio-nowym sięga nawet do górnych warstw troposfery; jedno z zasadniczych pojęć współczesnej meteorologii synoptycznej; zasadnicze rodzaje; m. ark tyczna, polarna, zwrotnikowa, równikowa, morska, kontynentalna, chłodna, ciepła. MASARYK; 1) TomaS Garrigue (1850—1937), czes. uczony i mąż stanu; w okresie I wojny świat, rozwijał skuteczną działalność na rzecz niepodległej republiki Czechosłowacji, 1918—35 jej pierwszy prezydent; NovÓ Europa (Nowa Europa), Svitovä revoluce 1914—18 (Rewolucja świat. I 1911—18); 2) Jan (1886— j 1948), syn poprz., dyplomata, 1925—38 poseł w Londynie, od 1940 min. spraw I zägr. początkowo emigracyjnego rządu Beneśa w | Londynie, od 1945 — rządu wyzwolonej Czechosłowacji. MASAŻ [fr.], mieszenie — zabieg leczniczy (głaskanie, ugniatanie, rozcieranie, klepanie, wstrząsanie) stosowany w celu ożywienia obiegu krwi i uzyskania lepszego ukrwienia tkanek. MASCAGNI [maskąni] Pietro (1863—1945), wł. kompozytor operowy, współtwórca -►weryzmu; Rycerskość wieśniacza (Cavalleria rusłicana). MASEREEL Frans (ur. 1889), belg. malarz i grafik, znany szczególnie z cyklów drzeworytniczych o tematyce społ. Die Passion eines Menschen (Ludzkie cierpienie), Geschichte ohne Worte (Historia bez słów); Karykatura polit.; ilustracje dzieł lit m. in. E Zoli, Ch. de Costera, R. Rollanda. MASH, mesz — kaszowata pasza dietetyczna (owies, otręby i in.) dawana przemęczonym lub chorym koniom w stajniach wyścigowych i stadninach. MASINA Giulietta, wspólcz. wł. charakterystyczna aktorka filmowa: gł. role: La strada, Niebieski ptak, Noce Cabirii (rola nagrodzona na festiwalu w Cannes). MASKA [arab.], nakładana na twarz opaska z otworami na oczy albo wymodelowana z odpowiedniego materiału twarz ludzka lub głowa zwierzęca; m. były używane w starożytności do celów kultu rei. i w tańcach obrzędowych, również w teatrze gr. 1 rzym. (stąd m. jest symbolem sztuki aktorskiej); m. gazowa, szczelnie przylegający do twarzy gumowy aparat, którego zadaniem jest ochrona dróg oddechowych i oczu przed działaniem żrących, drażniących .35 Mała Enc. Powsz. PWN T. Masaryk MASPERO lub duszących substancji; ochronne działanie maski polega na tym, że niezbędne do oddychania powietrze oczyszcza się w połączonym z maską pochłaniaczu, przechodząc przez szereg warstw różnych substancji, wśród których gł. rolę odgrywa warstwa węgla aktywowanego; m. g. znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle, zwłaszcza chemicznym, umożliwiając oddychanie i pracę w atmosferze zatrutej szkodliwymi substancjami, stanowi również nieodzowną część współcz. wyekwipowania wojsk., jako ochrona przeciw gazom bojowym. MASKARENY, grupa wysp wulkanicznych na Oc. Indyjskim; ok. 700 km na wscn. od Madagaskaru; w skład M. wchodzą: Mauritius (bryt.), Rodriguez (bryt.), Réunion (fr.); łączna pow 4495 km*, 779 540 Maska gazowa mieszk. ; klimat gorący i wilgotny, roślinność podzwrotnikowa; uprawa trzciny cukr., kawy, wanilii, tapioki; palmy kokosowe. MASKAT -►Oman. MASKIEWICZ (Maszkiewicz) Samuel (ok. 1575 — ok. 1623), Litwin; uczestnik wyprawy moskiewskiej Żółkiewskiego, później dworzanin Radziwiłłów; autor Diariusza z lat 1594—1620 z ciekawymi opisami przygód wojennych. MASKOTA [fr.J, osoba lub przedmiot rzekomo przynoszące szczęście. MASKOWNICA, ramka używana przy wykonywaniu powiększeń fotogr.; utrzymuje papier fotogr. w położeniu płaskim; ruchome listwy m. umożliwiają korzystanie z papieru dowolnego formatu. MASŁAW (Mojsław, Miecław) (?—1047), cześnik Mieszka II; po śmierci króla Mieszka II ogłosił się władcą Mazowsza; poległ w walce z Kazimierzem Odnowicielem i Jarosławem Mądrym. MASŁO, substancja pokarmowa wytwarzana z mleka; powinno zawierać nie mniej niż 80% tłuszczu, resztę stanowią: woda, sole mineralne, laktoza, białka i witaminy. MASŁOWSKI Stanisław (1853—1926), malarz akwarelista; obrazy rodzaj, i pejzaże; Na pastwisku. MASŁÓW, w., pow. i woj. kieł., na zach. od Łysogór; 2400 mieszk. (1956); urodzajne lessy, sady jabłoni. MASNAWI [pers. dwuwiersz], forma poezji pers. f innych narodów wsch (arab., tur., tadżyc., uzbec., azerbajdż. itd.); poemat o dowolnej ilości wierszy rymowanych parami aa bb cc dd itd. MASONERIA [fr. franc-maçonnerie], wolnomularstwo — stowarzyszenie międzynar., powstałe w XVIII w., głoszące hasła braterstwa i filantropii; m. skupiała ludzi bez względu na wyznanie i przynależność stanową, co nadawało wówczas jej wpływom politycznym charakter postępowy; w XIX i XX w. przesuwała się stopniowo ku konserwatyzmowi, zachowując jednak stale postawę liberalną i — w krajach kat. antyklerykalną M. wywodzi się z średniowiecznych cechów, zwłaszcza bractw budowniczych-murarzy, od których wzięła nazwę, strukturę wewn. i symbole (kielnia murarska, ekierka itp.); istnienie w m. tajemniczych obrzędów i stopni wtajemniczeń tłumaczy się wpływami dawniejszych jeszcze stowarzyszeń mistycznych. Jednostkę organizacyjną m. stanowią loże, ich związki noszą nazwę „wielkich lóż“. Pierwszą lożę założył 1717 pastor Andersen w Anglii; m. 	skupiała intelektualistów, działaczy polit, i wojsk., nawet panujących. W Polsce pierwsza loża powstała w Wiśniowcu 1742, rozpowszechniły się za Stanisława Augusta i po rozbiorach; do założonej 1807 loży „Bracia Polacy Zjednoczeni“ należeli m. in. ks. Józef Poniatowski i wyżsi wojskowi; wykrycie związków między m. a ruchem niepodległościowym spowodowało 1821 rozwiązanie przez carat wolnomularstwa w Królestwie Pol. i w Rosji. — Na wzór m. powstały w XVIII w. w krajach anglosaskich (później też w Niemczech) tajne stowarzyszenia humanitarne Odd Fellows. Zob. też Rotary Clubs. MASOWA LICZBA, liczba charakteryzująca ♦izotop danego pierwiastka chem., równa sumie protonów i neutronów występujących w jądrze atomu, określa więc masę izotopu. MASPERO Gaston (1846—1916), egiptolog fr., zAaw MASSACHUSETTS ca dziejów staroż. Wschodu; autor historii staroż. ludów Wschodu. MASSACHUSETTS [masaczę:syts] (Mass.), stan w USA nad Atlantykiem; 21 383 knA 4 690 500 mieszk. (1950); ponad 80% ludności miejsk.; stoi. Boston; obejmuje również wyspy przybrzeżne; skaliste wybrzeża, pagórkowaty; okręg przemysł.: włókien., trykot., skórzany. MASSALSKI Ignacy. Józef (1729—94), biskup wil.; zausznik ros.; przywłaszczył fundusze skarbowe i Komisji Edukacji Narodowej; targowiczanin; powieszony w Warszawie. MASSAUA, m., gł. port Erytrei (Abisynia) nad M. Czerwonym; ok. 17 000 mieszk., połów pereł. MASSÉNA [maseną] André (1756—1817), marszałek Francji, książę Rivoli i Essling; uczestnik wojen rewolucyjnych i napoleońskich; 1807 dowodził wojskami fr. w Polsce. MASSENET [masnę] Jules (1842—1912), kompozytor fr. znany gł. dzięki lirycznym operom (Manon, Werter) i pieśniom. MASSONIUS Marian (1862—1945), poi. historyk filozofii i estetyk, próbował godzić pozytywizm z wiarą religijną. MASTABA [arab. ławka], nazwa staroegip. grobowców kamiennych z wewn. komorami podziemnymi; ciała zmarłych składano w osobnych sarkofagach; najwcześniejsze m. pochodzą z IV—II tysiącleci p. n. e. i stanowią niejako prototyp piramid, ze względu na charakterystyczny kształt: czworokątną podstawę i pochyłe ściany. MASTERS [mąstaz] Edgar Lee (1869—1950), poeta amer.; liryki, nowele, sztuki teatr., biografie; najbardziej znany zbiór satyrycznych epitafiów Antologia z Spoon River. MASTODONTY, wymarli przodkowie słoni; żyły w miocenie i pliocenie, w Amer, również w plejstocenie. MASTURBACJA -»-samogwałt. MASTYKS, aromatyczna żywica otrzymywana z pnia Pistacia lentiscus (rodzina Lecythidaceae, kraje śródziemnomor.); na Wsch. używany do żucia, na Zach. przy charakteryzacji teatralnej, do wyrobu plastrów, opatrunków, w dentystyce oraz w technice do produkcji pokostu, laku i kitu, do porcelany; m. asfaltowy, mieszanina asfaltu i mączki wapiennej do zalewania spoin nawierzchni drogowych betonowych; z dodatkiem grubszego kruszywa — do wykonywania nawierzchni asfaltowych. MASWERK, laskowanie— w arch. got. kamienne lub ceglane laski i motywy ornament, tworzące dekoracyjne wypełnienie ażur. otworów okien, przezroczy, balustrad itp. MASY NIEDOBÓR, różnica między masą jądra atomu oraz sumą mas składników jądra; jest miarą energii wiązania jądra. MASYNÎSSA (238—149 p. n. e.), król Numidii, sprzymierzeniec Rzymu w II i III wojnie punickiej. MASY PLASTYCZNE, plastyki: 1) ciała mające w pewnej fazie przerobu konsystencję ciasta, w dalszej tężejące na twarde ciała stałe, np. glina; używane do formowania różnych przedmiotów; 2) niewłaściwy synonim tworzyw sztucznych. MASYW CENTRALNY (Francuski Masyw Centralny), rozległy masyw wyżynno-górski w pd. i środk. Francji, między rz. Garonną, Loarą i Rodanem; rozciągłość południkowa 450 km, równoleżnikowa 350 km, śr. wys. 800 m; skały głównie krystal. i wapienne; ślady zaburzeń tektonicznych i niedawnej działalności wulkanicznej; stożki wygasłych wulkanów stanowią najwyższe wzniesienie Masywu: Mont Dore (1886 m), Cantal (1858 m); klimat dość chłodny i wilgotny; duże zasoby energii wodnej; hydroelektrownie, obszary leśne szczególnie na pn. i w paśmie Sewennów; pastwiska, winnice, w dolinach rolnictwo; surowce skalne, węgiel, żelazo; źródła miner. (Vichy); przemysł metalurgiczny. MASYW GÓRSKI, słabo rozczłonkowany, zbudowany przeważnie ze skał krystalicznych, obszar górski mniej lub bardziej rozległy, oddzielony ocl sąsiednich obszarów czy masywów górskich głębokimi dolinami i przełęczami. 546 MASY ZACHOWANIA PRAWO, prawo stwierdzające niezmienność mas substancji podczas reakcji chem.: suma mas substratów jest równa sumie mas produktów reakcji; m. z. p. zostało sformułowane po raz pierwszy przez M. Łomonosowa, niezależnie od niego odkryte nieco później prze A. Lavoisiera. MASZEWO, m., pow. goleniowski, woj. szczec., na Pobrzeżu Szczecińskim; 2500 mieszk. (1956); mury obronne z XIIi w. MASZKARON [wt.], fantast. głowa człowieka lub zwierzęcia; ornamentalny motyw spotykany w starożytności i w sztuce nowożytnej. MASZOPERIA [hol.], spółka handl., szczególnie spółka rybaków dokonujących wspólnie połowów i dzielących je wg ustalonych partów (udziałów); m. istniały przed wojną na półwyspie Hel; członko- Maszkaron wie zwali się maszopami. MASZT [niem.], rura lub drewniany slup ustawiony na statku pionowo lub lekko odchylony do tyłu; służy na żaglowcach do podnoszenia żagli, a na statkach z napędem mech. — do umieszczania bomów, anten, świateł nawigacyjnych itp.; na większych żaglowcach maszt składa się z kilku części. Zob. też omasztoWEnic MASZYNA [gr.J, urządzenie produkcyjne, które ułatwia człowiekowi wykorzystywanie zasobów przyrody do celów produkcyjnych; m. energetyczna — urządzenie produkcyjne przetwarzające jeden rodzaj energii na drugi; np. energię cieplną, wytworzoną przez spalanie paliwa płynnego lub gazowego w cylindrze silnika, na energię mechaniczną, służącą do napędu innych maszyn; jeżeli tym drugim rodzajem energii jest energia mechaniczna zdolna do wykonania pracy mechanicznej, wtedy m. e. jest tzw. m. napędową, czyli silnikiem; we wszystkich innych przypadkach przetwarzania energii przez m. n. mamy ao czynienia z przetwornikami; należą tu np. kocioł parowy, wytwornica, generator elektryczny (prądnica); m. robocza, maszyna, która pobieraną energię z maszyny napędowej lub wytwarzaną przez nią samą wykorzystuje na dokonanie przemian fiz., chem. czy mech. w przerabianym materiale (m. przerabiające) albo na przeniesienie materiału na inne miejsce (m. do przenoszenia, transportu -»-nośniki). MASZYNA PIEKIELNA, ukryty lub zamaskowany w opakowaniu nie wzbudzającym podejrzeń ładunek materiału wybuchowego wysadzany za pomocą zapalnika zegarowego. MASZYNY PROSTE, elementy, z których się składają wszystkie urządzenia mech. przenoszące silę; należą do nich: dźwignia, krążek, równia pochyła, koła zębate, sznury (lub łańcuchy); często do maszyn prostych zalicza się układy składające się z tych elementów, jak wielokrążek, śruba, klin itd. MASZYŃSKI: 1) Piotr (1855—1934), kompozytor utworów chóralnych i dyrygent chórów; założyciel 1886 warsz. „Lutni“, zasłużony organizator i krzewiciel kultury śpiewaczej; 2) Mariusz (1888—1944), aktor; świetny odtwórca postaci komediowych. MAŚĆ: 1) postać leku o konsystencji półstałej, tylko do użytku zewnętrznego (na skórę lub błony śluzowe); substancja działająca leczniczo jest wymieszana na jednorodną masę z podłożem maściowym, którym zwykle jest wazelina, smalec lub inny tłuszcz; 2) kolor sierści zwierzęcia; maściste konie — jednakowego koloru. Zob. też umaszczenie. MAŚLACZ [węg.], wino węg. słodkie lub półwytrawne; z winnic tokajskich. MAŚLAK, lxocomus, jadalny grzyb kapeluszowy z rodziny borowikowatych (zarodniki w rurkach); m pstry (Z. variegatus); m. sitarz, sitarek (I. botńnus); m. ziarnisty (Z. g ranulatus); m. zwyczajny (Z. luteus) ma kapelusz żóltawobrazowy, w wilgotnym powietrzu śliski, kleisty; posp.' w lasach sosnowych w lecie i na jesieni. Tabl. IV. MAŚLANA ŻÓŁCIEŃ, barwnik azowy do niedawna dozwolony i stosowany do barwienia masła; sub 547 stancja rakotwórcza, wywołująca u szczurów raka wątroby. MAŚLANKA, ciecz pozostała po wydzieleniu masła ze śmietany; zawiera kazeinę, tłuszcz, cukier mlekowy, sole mineralne; używana do wyrobu pewnych serów, -►kumysu. MAŚLANKA WIĄZKOWA, Hypholoma fasciculare, grzyb kapeluszowy z rodziny bedłkowatych; oliwkowy owocnik i brązowy wysyp zarodników; pospolita na zmurszałych pniakach; trująca. Tabl. IV. MAT [arab.]: 1) w szachach jeden z rodzajów zakończenia gry; król znalazł się w „matni“ — nie może uczynić żadnego ruchu ani nie może go zasłonić inna figura; 2) wojsk, -►stopnie wojskowe. MATABELOWIE, Tabelowie — część plemion Bantu; zamieszkiwali do XIX w. Natal i Transwal, skąd wyparci przez Butów 1824—27 osiedli (1838) w części pd. Rodezji, zw. obecnie Matabeleland, utworzyli państwo rozbite przez W Brytanię 1893. MATADOR [hiszp.]: 1) w walkach byków główny zapaśnik, zadający bykowi cios śmiertelny; 2) przenośnie wybitna osobistość. MATA HARI, właśc. Margarete Zelle (1876—1917), tancerka hol., rozstrzelana we Francji za szpiegostwo na rzecz Niemiec; jedna z najgłośniejszych afer szpiegowskich w czasie I wojny światowej. MATAKIEWICZ Maksymilian (1875—1940), inżynier, autor prac nauk. z dziedziny budownictwa wodnego i hydrauliki. MATARO, m. port. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 27 600 mieszk. (1950); przemysł dziewiarski; produkcja maszyn włókien.; stocznie; pierwsza linia kol. w Hiszpanii z Barcelony do Mataró (1848). MATĘ -►herba matę. MATECZNIK: 1) zaciszne miejsce w lesie będące MATEMATYCZNE MASZYNY ostoją zwierzyny; 2) duża komórka o wydłużonym kształcie przybudowana do brzegu plastra pszczelego; pszczoły wychowują w niej matkę pszczelą. MATEJKO Jan (1838— 93), malarz, jeden z największych malarzy hist. XIX w.; tworzył w Krakowie; słynne kompozycje opiewające przeszłość Polski: Bitwa pod Grunwaldem, Kazanie Skargi, Rejtan, Batory pod Pskowem, Unia Lubelska, Hołd Pruski, Kościuszko pod Racławicami, Stańczyk, portrety (hr. Tarnowskiego, Portret żony), polichromia w kościele Mariackim w Krakowie. Tabl. VII. MATELOT [matlo], taniec marynarzy hol.; żywy, w tajecie dwudzielnym MATEMATYCZNA SZKOŁA W EKONOMII POLITYCZNEJ, szkoła lozańska — kierunek burżuazyjnej ekonomii powstały w latach siedemdziesiątych XIX w.; sprowadza ekonomię do analizy funkcjonalnych zależności między wielkościami charakteryzującymi rynek i produkcję (-►podaż, cena, koszty); gl. przedstawiciele: L. walras, V. Pareto MATEMATYCZNE MASZYNY, urządzenia do wy konywania różnych działań arytm. lub rozwiązywania specjalnych zagadnień mat. Najstarsze m. m. — to różnego rodzaju liczydła (abaki), suwaki rachunkowe itp. Konstruktorem pierwszei mech. m. m. do dodawania był B Pascal (1642); G. W. Leibniz skonWażniejsze znaki matematyczne Znak Wymowa Wyjaśnienia i przykłady Znak Wymowa Wyjaśnienia i przykłady */• procent, na sto 10°/o = 10/100 b 2 % promil, na tysiąc 3%o = 3/1000 [ ... dx całka oznaczona od a Cx dx - ęi = 1,5 . X razy a • b, a X b (X jest J do b J 2 |i rzadko używany) a 1 :—/ podzielone przez 11 równoległy do AB |l CD (równoległe odcinki) (a 4- b)/(a — b) 1 prostopadły do AB J_ CD (prostopadłe odcinki) = równa się, jest równe sin 30° «= A trójkąt A ABC równa się tożsamoś- == przystający do A ABCssAA'B'C* ciowo sin! a + cos! a =3 1 podobny do A ABC~ A A'B'C' + nie równa się, jest odcinek AB różne 1 + 0 AB równa się W przybli- AB luk AB żeniu n «»3,14 < mniejsze niż 3 < 7 AB wektor AB mniejsze lub równe, D. k. kąt prosty D = 90° nie większe niż a ^ b 111 > większe niż 7 > 3 -► dąży do —. —. —... -> 0 1 * 2 3 większe lub równe. nie mniejsze niż a >b lim limes, granica co nieskończoność tg 90° = <*> n—> 00 n 1 1 1 wartość bezwzględna z silnia 1-31=3 5! = 1 • 2 • 3 • 4 • 5 i e (jednostka urojona) (podstawa logarvtmu i = Y-r suma, sigma % naturalnego) e «=>2,71828 2 2 di =ai +a9+a-» jt Pi «=>3,14159; ludol1 = 1 fina n iloczyn, pi 9 log logarytm dziesiętny log 2 «« 0,3010 n a( = ai • a2 • a3 In logarylm naturalny In e = 1 d d po dx, prim 0 stopień 1° = 60' (minut) dx * znak pochodnej. / minuta l' = 60" (sekund) ^ (x!) = 2x lub (xs)' = 2x , ogólnie: rad sekunda radian np. 57°17'45" . j 183° f'(x) = s f(x) 57°17'45" / // ttf prim, bis, ter 2', a", p'" < kąt <£ a = 30°22'7" całka nieoznaczona \x dx =— + const 35' MATEMATYKA struował (1672) m. m do wykonywania wszystkich czterech działań arytm. W nowocz. automatycznie liczących aparatach mat., które są skomplikowanymi agregatami urządzeń elektr., liczby przekształcane są w odpowiednie sygnały elektr.; odpowiednie urządzenia pobierają dane z zewnątrz (receptor lub wejście), przechowują wyniki działań pośrednich (tzw. „pamięć“) i przekazują je na zewnątrz (efektor lub wyjście). Urządzenie sterujące koordynuje pracę pozostałych części aparatury zgodnie z wprowadzonym do maszyny programem. W czasie pracy m. m. odowiednie urządzenia kontrolują poprawność (bezlędność) realizowania programu (operacji poleconych) i w razie popełnienia przez maszynę błędu — automatycznie ją zatrzymują. Operacje arytm. na liczbach wykonywane są z ogromną szybkością — od kilku do kilkunastu tysięcy operacji na sek. Jedną z pierwszych automatycznie liczących m. m. był -ENIAC (1946), z nówszych UN1VAC (USA), Ferranti (W. Brytania), BESM (ZSRR). M. m. nazywa się potocznie mózgami elektronowymi. MATEMATYKA [gr. mathema — wiedza], w zasadzie nauka o formach przestrzennych i o stosunkach ilościowych. Jedna z najstarszych dziedzin nauki; początki jej sięgają czasów przedhist. Już w staroż. Babilonii rozwinięta technika rachunkowa doprowadziła do powstania arytmetyki i algebry, a astronomia — do powstania trygonometrii. Liczenie było oparte o system sześćdziesiątkowy. Poważniejszy rozwój m. zaczyna się w Grecji, począwszy od Talesa z Miletu. M. gr. cechuje ujęcie geometryczne. Szczytowymi osiągnięciami są Elementy Euklidesa, które stworzyły metodę dedukcyjną, oraz prace Archimedesa, który był prekursorem nowoczesnych metod analizy mat. Po upadku Grecji m. rozwijała się głównie dzięki pracom matematyków arab., którzy rozpowszechnili stworzony przez Hindusów system dziesiątkowy liczenia i rozwijali algebrę. Ponowny silny rozwój m. rozpoczął się w Europie zach. w ostatnich stuleciach średniowiecza. Wiek XVI to koniec m. elementarnej. Powstaje algebra wyższa (G. Cardano rozwiązuje równanie trzeciego stopnia, F. Vieta wprowadza rachunek literowy). Wiek XVII cechuje silny rozwój teorii funkcji, powstaje geometria analit. (R. Descartes), rachunek różniczkowy i całkowy (G. Leibniz, I. Newton). Wiek XVIII kontynuuje rozwój tych teorii, powstaje geometria różniczkowa, rachunek wariacyjny, rozwija się teoria równań różniczkowych, teoria liczb (L. Euler, J. Lagrange). Z końcem XVIII w. G. Monge tworzy geometrię wykreślną. Analiza mat. znajduje ważne zastosowanie w mechanice (L. Euler, J. d’Alembert, J. Lagrange). Wiek XIX przynosi silny rozwój teorii liczb (K. F. Gauss), powstanie teorii funkcji analit. (A. Cauchy, B. Riemann, K. Weierstrass), geometrii rzutowej (J. V. Poncelet, J. Steiner). Dzięki odkryciom N. Łobaczewskiego i J. Bolyai’a powstaje w pierwszej połowie XIX w. geometria nieeuklidesowa. Silnie rozwija się algebra (zwłaszcza teoria grup). Powstaje teoria mnogości (G. Cantor), która pierwsza pozwoliła „liczbowo“ uchwycić różne „nieskończoności“. Teoria mnogości zmusiła matematyków do przeanalizowania logicznych podstaw m., dzięki czemu w XX w. powstała logika mat. Wiek XX przynosi teorię równań całkowych, rozwój funkcji rzeczywistych (H. Lebesgue), powstanie analizy funkcjonalnej (D. Hilbert); twórcą nowocz. metod jest matematyk poi. S. Banach, rozwinęli je SJ Mazur, W. Orlicz, H. Steinhaus; rozwija się topologia (dużą rolę odegrała szkoła poi. — głównie W. Sierpiński, Z. Janiszewski, S. Mazurkiewicz, K. Kuratowski), rachunek prawdopodobieństwa (A. Kołmogorow), logika mat. (tu również dużą rolę odegrali matematycy poi. J. Lukasiewicz, A. Tarski, A. Mostowski); stworzone zostają podstawy mat teorii względności (H. Weyl, T. Levi-CivitA, E. Cartan), powstaje algebra abstrakcyjna. W XX w. zachodzi zasadnicza zmiana metod mat. w wielkiej mierze dzięki pracom D. 	HUberta. Rozwijają się metody aksjomatyczne (budowa teorii na podstawie małej liczby aksjomatów), zwiększa się abstrakcyjność, a w wyniku ogólność i zakres stosowalności metod mat, następuje systematyzacja teorii. Rozwój metod abstrakcyjnych umożliwił m in. rozwój elektronowych maszyn mat., które z kolei wpływają na powstanie zupełnie nowych działów mat (np. teoria programowania) i na zmianę charakteru badań w działach klasycznych. MATER DOLOROSA [łac.J, Matka Boska Boleściwa; temat ikonograf. często stosowany w sztuce rei., począwszy od średniowiecza. MATERIA [łac. materia, gr. hyle], podstawowa kategoria filozoficzna, pojęcie stosowane w rozwoju fUo- 548 zofii w różnych znaczeniach; tworzywo przeciwstawiane formie, to, co jest lub może być ukształtowane; także przeciwieństwo ducha; w materializmie dialektycznym ogół przedmiotów rzeczywistych postrzeganych zmysłowo, ich składniki i złożone z nich układy; do cech składających się na pojęcie materialności obiektu zalicza się zdolność do przemian, ruchu, podleganie określonym prawidłowościom, posiadanie właściwości przestrzenno-czasowych; we współczesnej fizyce rozróżniamy m. korpusKulamą (substancja) oraz związaną z nią ściśle m. połową (energia). MATERIALIZACJA, fiz. zjawisko, w którym następuje przejście fotonu o dostatecznie dużej energii w parę elektronów (pozyton-negaton); zjawisko odwrotne nosi nazwę -»-anihilacji elektronów. MATERIALIZM. Pojmowanie świata jako materii (w przeciwieństwie do duszy, ducha) jest tak stare jak sama filozofia. W szkole jońskiej Tales i Anaksymenes wyprowadzają świat ze znanego im z obserwacji materialnego żywiołu (woda, powietrze), Anaksymander zaś szuka podłoża materialnego wspólnego wszystkim żywiołom (nieokreślona materia — apeiron); pierwszą teorię budowy materii stworzył Demokryt; materia składa się z niepodzielnych, niezmiennych cząsteczek (atomy), które poruszają się w pustej przestrzeni, przy czym cięższe spadają szybciej niż lżejsze i łącząc się oraz rozdzielając tworzą istniejący układ świata. — W dalszym rozwoju filozofii staroż. materialistyczne poglądy na budowę świata rozwijali stoicy, dla których jedyną rzeczywistością są ciała, a dusza — gdyby nawet istniała — byłaby czymś materialnym; występują oni przeciwko arystotelesowskiemu redukowaniu materii do czynnika li tylko biernego i przypisywaniu aktywności odrębnemu czynnikowi niematerialnemu (formie); dla stoików materia jest czynnikiem zarówno biernym, jak czynnym. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli m. staroż. był Epikur; przyjmuje on atomistyczną teorię Demokryta, uważa, że atomom przysługuje tylko wielkość, kształt i ciężar, wszelkie pozostałe jakości powstają dzięki łączeniu się atomów; atomy spadają z jednakową szybkością w pustej przestrzeni, a zderzenie ich (a więc łączenie się) następuje dzięki nieznacznemu odchyleniu, które ma swe źródło w samym atomie. — W epoce średniowiecza m. tępiony jest jako herezja; w filozofii prawie powszechnie panuje (oparty na teorii Arystotelesa) pogląd redukujący materię do biernego podłoża, które nic ze siebie nie tworzy, a nawet wprawiane jest w ruch przez czynnik duchowy (Stwórcę), któremu wyłącznie przypisuje się wszelką aktywność. — W epoce Odrodzenia wraz z rozwojem nauk i obaleniem przez Kopernika rei. poglądu na budowę Wszechświata następuje częściowe odrodzenie m.; materialistyczny charakter miała filozofia przyrody Telesia, a zwłaszcza Giordana Bruna, który przywraca materii jej aktywność; materia jest prawdziwą istotą rzeczy, która przez dzielenie się i rozwijanie (a nie przez łączenie) wytwarza z siebie nieskończoność form, wszystko, co istnieje. — W XVII w. Gassendi odnawia atomistykę Epikura i stara się dostosować ją do nowych potrzeb nauki; ale m., który wówczas coraz szerzej panuje w nauce, tylko z trudem toruje sobie drogę w filozofii; Gassendi głosi, że atomy zostały stworzone przez Boga. który wprawił je również w ruch, Kartezjusz daje materialistycznej treści swych poglądów idealistyczną podbudowę filozoficzną, Spinoza — panteistyczną; jedynie Hobbes wypowiada się wyraźnie za materializmem, twierdząc, że istnieją tylko ciała, a wszelkie substancje niematerialne uważa za fikcje; świadomość nie jest cechą swoistych („delikatnych“) atomów, jak u Demokryta i Epikura, lecz funkcją organizmu jako całości. — Do wielkiego znaczenia doszedł m. w filozofii fr. Oświecenia; bojowy m. filozoficzny w jego postaci mechanistycznej i metafizycznej rozwijali zwłaszcza La Mettrie i Holbach; według La Mettriego wszystko, co istnieje, jest materialne — nawet ausza, czego dowodem jest jej zależność od ciała; organizmy żywe są maszynami i zawierają w sobie czynną materię, którą zwykle nazywamy duszą, a którą La Mettrie pojmuje szeroko, włączając w nią również biologiczne funkcje organizmu. — Dalszy rozwój nauki i materialistycznych poglądów w nauce nie idzie w parze z rozwojem m. w filozofii, w której dominują wielkie spekulatywne systemy idealistyczne; uczeni, wyznając faktycznie m , nie troszczą się o jego filozoficzną podbudowę, a zjawiające się tu i ówdzie próby filozoficznego uzasadnienia (Büchner, Vogt, Moleschott) nie wychodzą poza mechanistyczny m. Oświecenia („materializm wulgarny" XIX w.); nowy kierunek nadają m. Marks i Engels, którzy odchodząc od Hegla na pozycje ma 549 terialistyczne zachowują jednak jego dialektyczne pojmowanie rozwoju świata i starają się przeszczepić je na grunt materialistyczny; ten nowy m., znany jako m. dialektyczny, wkracza w dziedzinę dotychczas dla materializmu niedostępną, w dziedzinę rozwoju stosunków społecznych (m. historyczny), i staje się dominującym poglądem w rozwijającym się ruchu socjalistycznym. W XX w. obroną m. dialektycznego przed atakami odradzającej się filozofii idealistycznej zajął się Lenin, rozwijając poszczególne jego — zwłaszcza teoriopoznawcze — aspekty. Zod. też marksizm. MATERIA MIĘDZYGWIAZDOWA, pyłki ciał stałych i cząstki gazu znajdujące się pomiędzy gwiazdami; występuje w dużych zgęszczeniach, zwłaszcza w —galaktykach spiralnych, tworząc ciemne i jasne mgławice; prawdopodobnie stanowi materiał, z którego powstają gwiazdy. MATEUSZ Z KRAKOWA (ok. 1330—1410), biskup wormacki, teolog, prof. w Heidelbergu, reorganizator Uniw. Jag.; dzieła teologiczne: Dialogus rationis et conscientiae (Rozmowa rozumu z sumieniem), De squaloribus curiae romanae (O nieporządkach kościoła rzymskiego). MATISSE [matjs] Henri (1869—1954), malarz i grafik fr., fowista; dekoracyjne kompozycje figur., w jaskrawych barwach martwe natury, wnętrza: Trzy kobiety nad morzem, Odaliska. Tabl. 55. MATLAKOWSKI Władysław (1850—95), lekarz i etnograf; prace o zdobnictwie i budownictwie lud. na Podhalu, przekład Hamleta. MATOCZKIN SZAR, cieśnina między pn. a pd. wyspą Nowej Ziemi, łączy M. Barentsa z M. Karskim; dł. ok. 100 km, szer. do ok. 500 m. MATO GROSSO, stan w zach. Brazylii; 1 262 572 km*, 558 000 mieszk. (1953); stoi. Cuiabá; niewysoka wyżyna pokryta sawanną, w kotlinie rz. Paragwaj zabagniona nizina; klimat zwrotnikowy; ekstensywna hod. bydła. MATOS Antun Gustav (1874—1914), poeta chorw., przedstawiciel modernizmu; poezje, nowele, studia krytyczne. MATOWY [niem.], bez blasku, przyćmiony, bezdźwięczny. MATÓWKA, płytka szklana z jedną matową powierzchnią, stanowiąca część niektórych aparatów fotograf.; umożliwia nastawienie na ostrość i wybór właściwego wycinka zdjęcia. MATRA, stary masyw wulkaniczny na pd. stokach Karpat Zach. (na pn.-wschód od Budapesztu); szczyt Kćkes (1011 m), najwyższy na Węgrzech; złoża węgla brun., miedzi, pokłady złotonośne. MATRIARCHAT [lac. mater, matka], forma pierwotnego ustroju społ., w którym matka jako głowa rodziny odgrywała kierowniczą rolę w życiu społecznym. MATRONA, w staroż. Rzymie określenie zamężnej kobiety zasługującej na szczególny szacunek; nazwa używana również obecnie. MATRYCA: 1) techn. foremnik, dwa bloki stalowe, w których wykonane są wykroje (wyżłobienia) 0 kształcie gotowego przedmiotu; m. stosuje przeważnie kuźnictwo do tzw. kucia matrycowego; ze względu na znaczny koszt używa się tylko do produkcji seryjnej lub masowej; 2) w gaiwanoplastyce forma do wykonywania reprodukcji; 3) druk. forma do odlewania czcionek lub całych form drukujących. Zob. też drukarskie maszyny; 4) klisza do powielacza. MATSUO -Bashó. MATSYS [matsis] (Massys, Mesys, Metsys) Quentin (1466—1530), malarz niderl.; portrety, obrazy rodzajowe i religijne. MATTEOTTI Giacomo (1885—1924), socjalista wl., za krytykę rządów Mussoliniego zamordowany przez faszystów; oburzenie wywołane jego śmiercią przyczyniło się do utworzenia antyfaszyst. jednolitego frontu komunistów, socjalistów i katolików. MATTERHORN (Mont Cervin, Monte Cervino), szczyt w Alpach Penińskich, na pograniczu Włoch 1 Szwajcarii, wys. 4481 m; uchodzi za jeden z najpiękniejszych szczytów alpejskich. MATURA [łac.], egzamin dojrzałością MAURITIUS MATUSZEWICZ: 1) Marcin (1714—73), kasztelan brzesko-litewski, pamiętnikarz i poeta poi., tłumacz Horacego; stronnik Czartoryskich; Pamiętniki; 2) Tadeusz (1765—1819), działacz stronnictwa patriotycznego i poseł na Sejm Czteroletni; w Królestwie Pol. do 1817 min. skarbu. MATUSZEWSKI: 1) Ignacy (1858—1919), krytyk lit. i estetyk Młodej Polski; Diabeł w poezji, Swoi i obcy. Słowacki i nowa sztuka, Studia o Żeromskim i Wyspiańskim; 2) Ignacy (1891—1946), polityk, działacz sanacyjny, 1917—18 w Zw. Wojsk. Polaków i I Korpusie Pol. oraz POW na terenie Rosji, 1929—31 kierownik ministerstwa skarbu, do 1939 długoletni współpr. „Gazety Polskiej", następnie na emigracji; 3) 	Ryszard (ur. 1914), krytyk lit. związany z tygodnikiem „Kuźnica“, później z „Nową Kulturą“; zbiory szkiców kryt. o literaturze współcz.; Literatura po wojnie, Literatura na przełomie. MATUTA (Mater Matuta), staroitalska bogini brzasku i narodzin; kobiety zamężne obchodziły 11 czerwca jej święto zw. Matralia. MATWIN Władysław (ur. 1916), działacz rewol. ruchu młodzież, i ruchu robotn., 1939—45 w ZSRR, w dyw. im. T. Kościuszki, od 1945 na różnych stanowiskach partyjnych, 1949—54 przewodniczący ZG ZMP, od 1955 sekretarz KC PZPR. MATYLDA: 1) M. (1046—1115), margrabina Toskanii; stronniczka papieża Grzegorza VII; w jej zamku Canossa upokorzył się 1076 przed Grzegorzem VII Henryk IV; 2) M. (1101—67), córka króla ang. Henciela dynastii Plantagenetów. MAUBEUGE [mobó:ż], m. w pn. Francji; 24 200 mieszk. (1954); hutnictwo żelaza, szkła; produkcja wagonów, obrabiarek. MAUERSBERGER Ludwik (1796—?), jeden z założycieli 1817 rewol. związku studenckiego w Warszawie p.n. Pantakoina; 1822 aresztowany. MAUGHAM [mo:m] William Somerset (ur. 1874), dramaturg i powieściopisarz ang.; plon licznych podróży egzotycznych zawarł w cyklach nowel; Liza of Lambeth, W niewoli uczuć, Cakes and Ale (Ciastka i piwo), Catalina, Księżyc i miedziak (powieść biogr. o Gauguinie). MAULE: 1) rz. w Chile środk. (Am. Pd.), dług. 225 m; dorzecze 20 000 km*; 2) prow. nadmorska w Chile środk.; 7300 km*, 63 000 mieszk. (1949); gł. m. Cauquénes. MAUNA KEA [dosł. góra biała], najwyższa góra (nieczynny wulkan) na wyspie Hawai, wys 4210 m; pokryta śniegiem. MAUNA LOA [dosł. góra wysoka], czynny wulkan na wyspie Hawai, wys. 4170 m; ma niezliczone kratery; najwyższy Kilauea. MAUPASSANT [mopasą] Guy de (1850—93), fr. pisarz realist; autor święta nych nowel z życia róż- G. de Maupassant nych warstw spoi. (Baryłeczka, Panna Fifł, Spadek) i powieści obycz. {.Historia jednego tycia, Bel Ami). MAURESKA, płaski ornament składający się ze stylizowanych liści i kwiatów; stosowany w sztuce islamu, a następnie przejęty przez renesans. MAURETANIA, w starożytności prowincja pn.afr., na terenie obecnego pn. Maroka i zach. Algerii; w II w. p. n. e. pod zwierzchnictwem władców Numidii; od 25 r. p. n. e. prowincja Rzymu. MAURETAŃSKI STYL Maureska -»■islamu sztuka. MAURIAC [morięk] François (ur. 1885), fr. pisarz kat.; kreśli konflikty gwałtownych namiętności i wiary; powieści Genitrix, Teresa Desqueyroux, Kłębowisko żmij; dramaty (Asmodeusz), dziennik, szkice. Nagroda Nobla 1952.  MAUROIS Louis (86 000 mieszk.); uprawa trzciny cukr.; wywóz cukru. MAUROIS [moruą] André, wlaśc. Emile Herzog (ur. 1885), pisarz fr.; powieści psychologiczne, zbeletryzowane biografie (Shelley, Byron, Disraeli i in.) i prace hist. (Dzieje Anglii i in.). MAUROWIE [lac.] : 1) w starożytności mieszkańcy Mauretanii; 2) berberyjskie szczepy pn.-afr. podbite przez Arabów; 3) ludność muzułm. na Piw. Iberyjskim po podbiciu Hiszpanii przez Arabów. MAURRAS [mora] Charles (1868—1952), fr. polityk i literat; monarchista; jeden z przywódców -»Action Française; od 1941 współpracownik Pétaina; 1945 skazany na dożywotnie/ więzienie za kolaborację. MAURYCY O HAŃSKI (1567—1625), od 1585 naczelnik Zjednoczonych Prowincji Niderlandów; syn Wilhelma Orańskiego; wybitny wódz i organizator armii; zwycięskie walki z Hiszpanią. MAURYCY SASKI (1696—1750), marszałek Francji; syn naturalny Augusta II, króla poi. i elektora saskiego, i Aurory Koenigsmarck; wsławiony zwycięstwami w wojnie o sukcesję austriacką. MAURYTANIA, terytorium zamor. wchodzące w skład Fr. Afryki Zach.; 1 100 000 km2, 567 000 mieszk. (1952), gł. Berberowie; stoi. Saint Louis; suche stepy, pustynie; klimat kontynent., gorący; gł. rolnictwo, hodowla, rybołówstwo; eksploatacja soli; eksport: produkty hodowli, ryby, sól. MAUSER Wilhelm (1834—82), niem. technik i konstruktor broni; twórca wielu typów karabinów i pistoletów. MAUTHAUSEN, miejscowość w Austrii (Austria Górna) nad Dunajem, na pd.-wsch. od Linzu; 3600 mieszk. (1951); kamieniołomy; 1939—45 hitlerowski obóz koncentracyjny. MAUZOLEUM, monument, grobowiec w formie budowli. MAVER Giovanni (ur. 1892), slawista i polonista wł., prof. uniw. w Rzymie; członek PAN; studia 0 J. Kochanowskim, M. Sępie-Szarzyńskim, A. Mickiewiczu, J. Słowackim. MAWROKORDATOS albo Maurocordato Aleksander książę (1791—1865), polityk gr., jeden z przywódców powstania przeciw Turkom 1821, które dało wolność Grecji; współtwórca konstytucji 1822 i 1843, przewodniczący pierwszego parlamentu; parokrotny premier. MAXIM [maksym] Hiram Stevens (1840—1916), amer, konstruktor karabinów i dział automatycznych (karabin masz. Maxim); jeden z pionierów lotnictwa (próby konstrukcji samolotu już 1893). MAXWELL [mäksusl] James Clerk (1831—79), genialny fizyk szkoc., autor podstawowych prac teoret. z elektrodynamiki, w których wykazał, że światło rozchodzi się w postaci fal elektromagnetycznych 1 powinno wywierać ciśnienie mechaniczne; zajmował się również kinetyczną teorią gazów i teorią ciepła. MAY Karl (1842—1912), pisarz niem.; popularne powieści podróżn. i awant. dla młodzieży, zwłaszcza indiańskie (Winnetou). MAYA JĘZYKI -«-Indian amerykańskich języki. MAYENNE [majęn], pr. dopływ Loary, dł. 204 km. MAYER Julius Robert (181+—78), lekarz i fizyk niem.; odkrył równoważność między pracą i ciepłem, 1S42 obliczył mechaniczny równoważnik ciepła, 1845 sformułował w pełni prawo zachowania energii. MAYZEL Wacław (1849—1916), lekarz histolog, jeden z odkrywców kariokinezy. MAZAGRAN, naturalna kawa czarna z cukrem, koniakiem i lodem (nazwana od m. w Algerii). MAZAMET [mazamę], m. w pd. Francji (Langwedocja); 17 100 mieszk. (1954); przemysł lniarski. MAZARIN [mazare] Jules, właśc. Mazarini (1602— 61), kardynał; fr. mąż stanu pochodzenia wł., pierwszy minister po śmierci kardynała Richelieu; kontynuował jego politykę umacniając absolutyzm; zawarł pokój westfalski 1648 i traktat pirenejski 1659; rozgromił -«-Frondę; mąż -»Anny Austriaczki. MAZDAK (V/VI w.), przywódca kierunku rei. w Persji; głosił poglądy rei. zbliżone do -«-mani- 550 cheizmu; poglądy spoi. M. odznaczały się radykalizmem (równość ludzi, wspólnota majątków); prześladowany przez kapłanów mazdejskich zginął w więzieniu. MAZDEIZM, dualistyczna religia staroirańska, nazwana od imienia Ahury Mazdy, uosabiającego pierwiastek dobra i światła i pozostającego w ciągłej walce z pierwiastkiem zła i ciemności; pochodzi od Zaratusztry, jej księgą świętą jest Awesta; wyznawana do dziś w Iranie przez gwebrów i w Indiach przez parsów. MAZEPA Jan, właśc. Kołodyński (1644—1709), paź Jana Kazimierza, od 1687 hetman Ukrainy (lewobrzeżnej); związany z Karolem XII szwedzkim wywołał na Ukrainie powstanie 1708 przeciw Rosji; zmarł na emigracji w Turcji. MAZIDŁA -«-linimenta. MAZOWIECKA NIZINA, obejmuje kotliny: Warszawską, Kozienicką, Kurpiowską i Augustowską oraz wysoczyzny: Rawską, Płocką, Ciechanowską. Kolneńską i Międzyrzecze Łomżyńskie; na ogół płaska kotlina zbudowana z utworów lodowcowych, największe wys. na pd. od Łomży — Wzgórza Czerwonego Boru (227 m) i w okolicy Mławy (225 m), najniższa Kotlina Warszawska przecięta Wisłą; zachowały się większe kompleksy leśne — Puszcza Myszyniecka, zw. Kurpiowską, w widłach Wisły i Pilicy — Puszcza Kozienicką, między spływem Bugu z Narwią a Bzurą — Puszcza Kampinoska; promienista zbieżność sieci rzecznej, surowce mineralne: gliny (iły) ceramiczne, żwiry, piaski, torfy, łupki bitumiczne, ruda darniowa; gleby różnorodne; gł. m.: Warszawa, Płock, Mława, Ciechanów, Ostrołęka, Łomża. MAZOWSZE, historyczna dzielnica Polski w dorzeczu środk. Wisły; pierwotnie związek plemienny, weszło w skład państwa Polan zapewne w X w.; ok. 1037—47 stało się samodzielnym państewkiem pod władzą Masława; najważniejszym grodem maz. w XI—XIII w. był Płock, siedziba biskupstwa od 1075 i rezydencja Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego; od 1138 M. stanowiło odrębną dzielnicę, początkowo wraz z Kujawami i ziemią sieradzko-łęczycką (do 1247). W 1226 książę Konrad Mazowiecki dla obrony M. przed najazdami Prusów sprowadził do Polski zakon krzyżacki, nadając mu ziemię chełmińską. Od 1247 M. rozpadło się na wiele dzielnic; narażane na najazdy Jaćwingów, Prusów i Litwinów stało się dzielnicą zacofaną gospodarczo 0 nielicznych miastach, a licznym osadnictwie drobnego rycerstwa. M. nie weszło do odbudowywanego w XIV w. państwa polskiego, uznało jednak zwierzchnictwo królów Polski; najważniejszym miastem była już wówczas Warszawa, stolica księstwa. Od poł. XV w. ziemie lenna mazowieckiego były stopniowo wcielane do Korony; 1526 po śmierci ostatnich Piastów maz. Zygmunt Stary włączył resztę Mazowsza, spowodowało to szybszy rozwój gospodarczy M. 1 stopniową likwidację maz. partykularyzmu prawnoustrojowego. Podzielone na 3 województwa: rawskie, płockie i mazowieckie, przy podziale Korony na prowincje 1569 weszło w skład Wielkopolski. Warszawa stała się od 1569 miejscem sejmów, od 1573 elekcji, od 1596 rezydencją królewską. W wojnach w poł. XVII i pocz. XVIII w. uległo M., a zwłaszcza miasta, silnym zniszczeniom, w II poł. XVIII w. dźwignęło się gospodarczo, w Warszawie i okolicach powstały pierwsze manufaktury. Po rozbiorach Polski znalazło się M. pod zaborem pruskim (woj. rawskie, płockie i część mazowieckiego) i austriackim (płd.-wsch. część woj. mazow.); 1807 — 1809 M. weszło w skład Księstwa Warsz., a 1815 Królestwa Pol., dzieląc się na woj. mazowieckie i płockie. W odrodzonym państwie poi. M. tworzy woj. warszawskie. „MAZOWSZE“, nazwa poi. zespołu pieśni i tańca, zorganizowanego 1949 przez T. Sygietyńskiego. MAZUR Stanisław (ur. 1905), matematyk, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; specjalność: analiza funkcjonalna. MAZUR, żywy, skoczny polski taniec lud. w takcie trójdzielnym, z akcentem na drugiej lub trzeciej części taktu i o charakterystycznym rytmie. MAŻURANIĆ Ivan (1814—90), poeta chorw., działacz polit.; w poemacie Śmierć Smail-agi Cengića dał apoteozę walki narodu z uciskiem. . MAZUREK: 1) stylizowana forma mazura, kujawiaka, oberka, której mistrzem był F. Chopin; 2) biol -«-wróbel. MAZUREK DĄBROWSKIEGO (Jeszcze Polska nie zginęła), powstała 1797 poi. pieśń patriot, do słów J• Wybickiego, z muzyką nieznanego kompozytora;  551 śpiewany ku czci generała H. Dąbrowskiego przez legiony poi. we Włoszech; dziś polski hymn narodowy. Mazurek Dąbrowskiego MAZURKIEWICZ: 1) Jan (1871—1947), lekarz psychiatra, prof. psychiatrii Uniw. Warsz., wybitny pedagog; 2) Stefan (1888—1945), matematyk; prof. Uniw. Warsz.; specjalność: topologia, rachunek prawdopodobieństwa. MAZURSKA PARTIA LUDOWA, poi. organizacja polit., zal. 1898 przez działaczy z pow. Szczytno, 0 programie burżuaz.-demokr.; organ „Gazeta Ludowa“; gł. wystąpienie MPL — akcja wyborcza 1898. MAZURSKIE POJEZIERZE, obszar między dolną Wisłą a środk. Niemnem, obejmujący pojez.: Iławskie, Brodnickie, Chełmińskie, Dobrzyńskie, Olsztyńskie, Giżyckie i Suwalskie; liczne pagórki morenowe — miejsca postoju lądolodu skandynawskiego, rybne jez. (największe Sniardwy I Mamry), skomplikowana sieć wodna (dopływy Narwi, Wisły, Niemna 1 rz. uchodzących do Zalewu Wiślanego), duże obszary leśne: Puszcza Piska, Romincka, Borecka. Lasy Napiwodzkie, Ramuckie i Purdzkie; wielkie jez. połączone kanałami; w nadbrzeżnych bagnach liczne gatunki ptactwa wodnego i błotnego, nad Paslęką żeremie bobrów, w lasach zwierzęta łowne. MAZURZENIE, zjawisko fonetyczne polegające na zastępowaniu ogólnopolskich głosek cz, dż, sz, i przez c, dz, s, z; występuje na Mazowszu (stąd nazwa), Śląsku i w Małopolsce. MAZURZY, ludność poi. historycznej dzielnicy Mazowsza, dawnych woj. mazowieckiego, płockiego i rawskiego (M. właściwi); ponadto poi. mieszkańcy Prus wsch. (M. pruscy), okolic Augustowa (M. wschodni) i dawnej puszczy nadnoteckiej (M. wieleńscy). MAZUT, pozostałość po oddestylowaniu nafty z -►ropy naftowej; poddaje się ją dalszej przeróbce (destylacji frakcjonowanej lub krakingowi). MAZZINI [macejni] Giuseppe (1805—72), wł. działacz wolnościowy i publicysta; założyciel tajnych związków Młodych Włoch 1831 i Młodej Europy 1834; organizator powstań demokr., m. in. 1848; dążył do zjednoczenia Włoch; popierał poi. ruch demokr. i niepodległościowy oraz ruchy rewol. Słowian i Węgrów. MA2 STAWOWA, anał. kleisty płyn wydzielany przez torebkę stawową; zwilżając powierzchnie stawowe zmniejsza tarcie. MĄCZEŃSKI Zdzisław (ur. 1878), architekt, prof. Polit. Warsz., członek korespondent PAN; Elementy i detale architektoniczne to rozwoju historyczmjm (1956). MĄCZKA DRZEWNA, drewno drobno zmielone; stosuje się jako napełniacz do tworzyw sztucznych i in. MĄCZKI KOSTNE, nawozy fosforowe otrzymywane przez zmielenie kości i odpowiednie ich spreparowanie. MĄCZKI ZWIERZĘCE, wysokowartościowe pasze treściwe z odpadków zwierzęcych wysuszonych i przemielonych; zawierają białka strawnego: mączka z krwi 71*/f, m. mięsna 58°/o, m. mięsno-kostna 20—359/o, m. kostna 11—20°/o, m. rybia 35—50°/«. MĄCZNIAKI: I) choroby roślin, powodowane przez TÓżne grzyby; objawiają się białym lub lekko zabarwionym nalotem; 2) grzyby z klasy workowców; m. agrestowy pasożytuje na pędach i owocach agrestu, pokrywając je wiosną warstwą białej grzybni, a latem — czarnymi drobnymi owocnikami. MĄCZNICA LEKARSKA, Arctostaphylos uva-ursi, zimozielona krzewinka z rodziny —wrzosowatych; liście łopatkowate, kwiaty białe, owoce — czerwone, mączyste jagody; widne lasy sosnowe; lecznicza. MĄCZNIKI, czarnuchowate, Tenebrionidae — b. liczna rodzina chrząszczy na ogół ciemno ubarwionych; większość gatunków w krajach tropikalnych; G. MazzinI MEBLE u nas pospolity mącznik (Tenebrio molitor), którego larwy odżywiają się mąką, wyrządzając duże szkody w magazynach. MĄCZYŃSKI Jan, słownikarz z XVI w., autor pierwszego obszerniejszego słownika poi. Lexicon Latino-Polonicum... (1564). MĄKA, produkt zmielenia i przesiania ziarn zbóż po uprzednim usunięciu łuski; zależnie od gatunku zboża wyróżniamy m. pszenną, żytnią, jęczmienną itd., zależnie zaś od sposobu przemiału i przesiania m. pytlową — drobno zmielona środkowa część ziarna, i m. razową — grubo zmielone całe ziarna z zarodkiem i częściowo z łuską. M. kartoflana, skrobia wypłukana z roztartych ziemniaków stosowana w przemyśle spoż., włókien, itp. MĄKINIA -jarząb. MĄTWA, Sepia, głowonóg z rzędu dziesięciomic; ciało spłaszczone, na jego krawędziach dwie podłużne płetwy; podrażniona wyrzuca czarną substancję przesłaniającą zwierzę ciefnnym obłokiem; ma zdolność zmieniania ubarwienia; żywi się rybami i skorupiakami; żyje przy dnie wszystkich pełnosłonych mórz; mięso jadalne. MĄTWIK BURACZANY, Heterodera schachtii, nicień dł. 0,4—2 mm, pasożytujący w korzeniach niektórych roślin; groźny szkodnik upraw buraczanych, znacznie obniża urodzajność oraz procent cukru w buraku cukrowym. MĄTWY, osiedle przemysł., obecnie w granicach adm. Inowrocławia, woj. bydg.; 4200 mieszk. (1956); kombinat chem. (produkcja sody amoniakalnej — drugi w Polsce ośrodek obok Borku Falęckiego). Klęska 18 VII 1666 wojsk król., zadana przez rokoszan Lubomirskiego. McCARTHY [mekąrty] Joseph (1909—57), amer. polityk partii republ., senator, 1947—18 przewodniczący senackiej komisji do badania działalności antyameryk., zawzięty wróg sil postępowych, zwłaszcza komunistów. MCCHETA, osada w Gruzińskiej SRR u ujścia rz. Aragwi do Kury; do VI w. stoi. wsch. Gruzji; zabytki arch, z VI, XI w.; wykopaliska. McDOUGALL [mokdyigol] William (1871—1938), psycholog amer., jeden z twórców psychologii społ. i biologicznego ujmowania zagadnień psychologii; An Introduction to Social Psychology (Wstęp do psychologii społecznej). MCHAT —Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki ZSRR im. M. Gorkiego. MCHY, Musci, drobne rośliny zarodnikowe; z ulistnionej łodyżki wyrasta bezlistna szczecinka z zarodnią; tworzą najniższe piętro roślinności leśnej i łąkowej. McKINLEY [mokynly] William (1843—1901), prezydent St. Zj. Am. Pn. od 1897; republikanin: zwolennik protekcjonizmu (1890 tzw. ustawa McKinleya o wprowadzeniu cel ochronnych); zabity przez anarchistę. Md, symbol pierwiastka chem. mendelewu. MEANDER: 1) regularne zakole rzeki płynącej po równinie; m. może być również uwarunkowany nicregulamością podłoża, powstaje też (m. dolinny), : kiedy cała dolina wykonuje regularne zakręty, ńp. dolina Dniestru na Podolu; ; nazwa m. pochodzi od rz. Meander w Azji Mniejszej, płynącej licznymi zakrętami; tabl. 15; 2) w sztuce ornament klas. w forme powtarzających się motywów linii załamującej się pod kątem prostym; 3) czasopismo filol. wydawane w Warszawie od 1946. Meander (2) Stadia rozwoju meandra (1) MEBLE, przenośne sprzęty użytk. należące do wyposażenia wnętrza; konstrukcyjnie dzielą się na skrzyniowe (skrzynie, szafy, komody, biurka itp.) i szkieletowe (krzesła, kanapy, łóżka itp ); m. stanowią ważną dziedzinę rzemiosła artyst., ściśle związaną z kulturą wnętrz. W starożytności wytwórczość meblarska stała na b. wysokim poziomie (np. egipskie drewn. krzesła, skrzynie i ozdobne łoża grobowe, pompej. marmurowe i trawentynowe stoły, brązowe fotele i łoża używane przy ucztach). W średniowieczu obok sprzętów użytkowych występuje wspaniały sprzęt kościelny (stalle, ambony, chrzcielnice, konfesjonały, ar MECENAS 552 marie itp.). Od XV w. zaczęto w meblarstwie stosować podziały i motywy dekor. występujące w arch. got. Zasadniczą zmianę w ukształtowaniu m. wprowadzjły w XV w. Włochy (w pozostałej Europie w XVI w.) przez nawrót do tradycji antycznych w proporcjach i zdobieniu, zastosowanie bogatej dekoracji rzeźb i inkrustacji. W w. XVI i XVII m. otrzymują coraz bardziej reprezentacyjny wygląd, zwłaszcza na dworach panujących. W XVIII i pocz. XIX w. Francja (Paryż) jest gł. ośrodkiem meblarskim, dyktującym styl m. w Europie (regencja, Ludwik XV i XVI, dyrektoriat, empire, Ludwik Filip). Od połowy XVIII w. drugim ośrodkiem staje się Anglia (powstają tu tzw. style: Chippendale’a, Hepplewhite’a, Sheratona, Adamów, wiktoriański). W ciągu XVIII w. oba te ośrodki wytwarzają większość licznych, do dziś stosowanych typów użytk. i konstrukc. m. Od końca tego stulecia powstają coraz liczniejsze ośrodki wytwórcze (np. Wiedeń, wiele ros., niem. i poi. — kolbuszowskie i gdańskie m.). W II poł. XIX w. naśladowane są w m. jedynie style hist.; dopiero w XX w. zaczęto dbać o jasność konstrukc., użytkowość i prostotę kształtu, do czego przyczynia się wprowadzenie nowych materiałów (aluminium, wiklina, tworzywa syntetyczne). Zob. też rzemiosło artystyczne (tabl. XX). MECENAS: 1) Caius Cilnius Maecenas (ur. między 74 i 64—8 p. n. e.), rzym. polityk; stronnik Oktawiana, jego przyjaciel i doradca; opiekun poetów: w domu jego bywali m. in. Horacy, Wergiliusz, Propercjusz; 2) od jego nazwiska — m., protektor sztuki i nauki; 3) potocznie tytuł adwokata; mecenat opiekowanie się nauką i sztuką sprawowane przez osobę (np. m. artystyczny Stanisława Augusta), instytucję lub państwo. MECHANIKA [gr.], dział fizyki zajmujący się zjawiskami ruchu ciał; dzieli się na: kinematykę —« naukę o ruchu bez rozpatrywania warunków, w jakich on powstał, dynamikę — naukę o ruchu w związku z działającymi silami, i statykę — naukę o równowadze sił (statykę można uważać za część dynamiki). M. klasyczna opiera się na zasadach Newtona, zajmuje się ruchem ciał makroskopowych, m. kwantowa ruchem mikrocząstek, m. relatywistyczna — ruchem ciał o prędkości porównywalnej z prędkością światła, m. statystyczna — ruchem zbiorów wielkiej liczby cząstek (drobin, atomów); m. płynów (cieczy — hydromechanika i hydraulika, gazów — aeromechanika), dział mechaniki, nauka poświęcona badaniom zjawisk zachodzących w płynach podczas ich spoczynku i ruchu; obejmuje również zagadnienia oddziaływania płynów na ciała stałe całkowicie lub częściowo zanurzone w płynie; m. budowli, nauka stosowana oparta na mechanice teoret., ustalająca warunki, które powinny spełniać budowle, aby odpowiadały swemu przeznaczeniu pod względem stateczności, wytrzymałości i sztywności, przy jednoczesnym zużyciu do ich budowy jak najmniejszej ilości materiału; m. b. dzieli się na statykę budowli i dynamikę budowli; czasami zalicza się do niej również wytrzymałość materiałów. MECHANIKA NIEBA: 1) dział astronomii zajmujący się wzajemnym oddziaływaniem i ruchami ciał niebieskich; 2) nauka o ruchach planet, zwłaszcza teoria -►perturbacji. MECHANIKA ROZWOJU, gałąź embriologii; nauka eksperymentalna badająca przebieg procesów kształtujących rozwijający się zarodek i ich przyczynowe następstwo. MECHANIZACJA, zastąpienie pracy ręcznej pracą maszyny; dzięki m. wykonywane są operacje niemożliwe do wykonania ręcznie lub niezwykle uciążliwe i pracochłonne, operacje niebezpieczne dla zdrowia lub wymagające wielkiej dokładności itp.; m. mała — dla pojedynczych prostych operacji; m. kompleks ow a obejmuje powiązany cykl produkcyjny, a nawet całe działy produkcji. MECHANIZM, zespół współpracujących ruchowo elementów maszynowych ; m. różnicowy, dyferencjał — rodzaj napędu umożliwiający Dyferencjał Medalion (2) obracanie się z różnymi prędkościami dwóch walów napędzanych; stosowany jest np. do napędzania kół samochodu, dzięki czemu na krzywiźnie (zakręcie) koło wewnętrzne obraca się wolniej niż zewnętrzne. MECHANOLAMARKIZM, teoria ewolucyjna, wg której w przypadku zmiany środowiska organizm mechanicznie reaguje zmianą swych właściwości na naruszenie równowagi między nim a środowiskiem. Zob. też lamarkizm. MECHANOS KOPIA [gr.], dział techniki śledczej zajmujący się badaniem odcisków powstałych w twardym materiale wskutek działania różnych narzędzi. MECHANOTERAPIA [gr.], bierna gimnastyka leczn. z użyciem przyrządów i aparatów, stosowana w leczeniu stanów pourazowych i chorób układu kostno-mięśniowego. MECHERZYŃSKI Karol (1800—81), historyk lit., języka i kultury; Historia wymowy w Polsce, tłumacz Długosza. MECHOWO, w., pow- pucki, woj. gd., na Pobrzeżu Kaszubskim; 310 mieszk (1956). MECSEK [męczek], wapienne góry na Węgrzech w widłach Dunaju i Drawy, na pd.-wsch. oa jez. Balaton; najwyższy szczyt Zengo (682 m). MECZ [ang.], zawody sportowe, jednorazowe spotkanie pomiędzy dwoma lub więcej drużynami. MECZET [arab.], dom modlitwy u muzułmanów. MEDALIERSTWO, sztuka wykonywania medali z brązu, ołowiu, srebra i złota, zwykle dla upamiętnienia ważnego wydarzenia albo na cześć sławnych ludzi; najstarsze rzymskie z ok. IV w., rozkwit w okresie Renesansu i XIX— XX w. MEDALION Ifr.]: 1) owalna lub okrągła ozdoba złotnicza z miniaturą lub fotografią, noszona zwykle na szyi; 2) dekoracyjna płytka o takim kształcie, metal., ceram., drcwn. itp., rzeźbiona lub malowana, nakładana na wyroby rzemiosła artyst.; 3) dekoracyjne malowidło lub płaskorzeźba w okrągłym albo owalnym obramieniu, np. na ścianach, sufitach, meblach itp. MEDAN, największe m. na Sumatrze (Indonezja); 310 600 mieszk. (1955); ośrodek wielkich plantacji tytoniu, kauczuku, olej owca. MEDEA, mit. gr. córka króla Kolchidy Ajetesa; pomogła Jazonowi w zdobyciu złotego runa; porzucona przez niego zabiła swe dzieci, a rywalkę Kreuzę przyprawiła o śmierć posyłając jej zatrutą szatę. MEDEKSZA Stefan Franciszek, pamiętnikarz poi. XVII w., sekretarz Jana Kazimierza; Księże pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654—1668. MEDELLIN, m. w Kolumbii, w Andach; 457 500 mieszk. (1955); ważne centrum kult. (uniwersytet, szkoła górnicza) i największy ośrodek przemysł, kraju (przemysł bawełn., weln., metal, i in.); ośrodek handl. regionu roln. (kawa, bawełna) i góm. (platyna, węgiel, złoto); węzeł komunik, (lotnisko). MEDIA, w starożytności kraj na pd. i pd.-zach. od M. Kaspijskiego; w IX w. p. n. e. Medowie tworzyli tu wielkie związki plemienne; w VIII—VII w. powstało samodzielne państwo, które wraz z państwem nowobabileńskim podbiło Asyrię; w VI w, p. n. e. podbite przez Cyrusa, władcę Persów. MEDIANA [łac.], statijst. wartość środkowa, centralna; w szeregu wartości uporządkowanych od najmniejszej do największej wartość leżąca w środku szeregu. MEDIANTA [łac.]: g ó rn a, trzeci dźwięk skali durowej i mollowej; doln a, szósty dźwięk tych skal. MEDICI [wł. mędiczi], Medyceusze, ród kupców i bankierów florenckich, który od XV w. panował we Florencji; jako w. książęta Toskanii rządzili nią do 1737; wydał trzech papieży (Leon X; Klemens VII; Leon XI) oraz dwie królowe fr. (Katarzyna, Maria); najważniejsi przedstawiciele rodu: 1) Cosimo Stabszt (1389—1464), kierował sprawami republiki florenckiej od 1434; opie- Lorenzo de Medici  553 kun sztuk i nauk; twórca potęgi rodu M.; 2) Lorenzo il Magnifico (Wawrzyniec Wspaniały) (1448—92), sprawując rządy we Florencji doprowadzi! miasto do rozkwitu pod względem gospodarczym i kulturalnym, założył uniwersytet w Pizie, biblioteki i muzea. MEDINA DEL CAMPO, m., prow. Valladolid; środk. Hiszpania; miejsce słynnych jarmarków w średniow. Hiszpanii. MEDIOLAN (Milano), m. w pn. Włoszech (Lombardia); 1 303 000 mieszk. (1954); najważniejsze przemysł. i handl. miasto Włoch; 2 uniwersytety i in. wyższe uczelnie, opera (La Scala), słynna marmurowa katedra got. z XIV—XV w., liczne budowle renesans., biblioteki (Ambrosiana), muzea, galerie obrazów; przemysł metalurg., maszyn., włókien, (jedwab, sztuczne włókna), chem., spoż. i in.; ważny węzeł kol. i dróg.; lotnisko. — Od 222 p. n.e. miasto rzym.; po upadku Zach. Ces. Rzym. jedno z gł. miast państwa Longobardów; od poł. XI w. republika miejska; w XII w. walki z Hohcnstaufami; od 1277 ród Visconti przekształcił 1396 M. w księstwo; 1535—1714 M. należał do Hiszpanii; 1714—96 do Austrii; 1797—1814 stolica Republiki Cizalpińskiej, następnie Republiki Wl. i Królestwa Wł.; 1815—59 pod panowaniem Austrii, (1848 rewolucja nar.), po czym M. przeszedł do Królestwa Sardynii i z nim 1861 do zjednoczonych Włoch. MEDIUM [łac.]: 1) termin używany dla oznaczenia osoby podatnej na wpływ hipnotyzera; 2) gramat. strona zwrotna -«-czasownika. MEDIUM1ZM [łac.], zespól zjawisk rzekomo występujących podczas seansów spirytystycznych (lewitacja, materializacja itp.), przypisywanych tajemniczej sile mediów; zjawiska te, sprzeczne z nauką i znanymi prawami przyrody, są prawdopodobnie wytworem wyobraźni i zbiorowej sugestii uczestników seansu, często polegają na pospolitym (udowodnionym) DC7IKhvÍP> MEDÓ -pakt bagdadzki. MEDOC, okręg w pd.-zach. Francji k. Bordeaux; słynny z produkcji win. MEDRESA [arab.], muzułm. wyższa szkoła teolog.prawnicza. MEDUZA; 1) mit. gr. jedna z —Gorgon, potwór 0 straszliwej twarzy, ze żmijami na głowie zamiast włosów; spojrzenie M zamieniało ludzi w kamień; pokonana przez Perseusza, który głowę jej ofiarował Atenie; 2) biol. postać płciowa krążkoplawów 1 morskich stulbiopławów; ciało galaretowate w kształcie dzwonu lub parasola; pływa za pomocą rytmicznych Meduza skurczów ciała; zwykle rozdzielnoiiłciowe; z larw rozwijających się z zapłodnionych aj powstają —polipy. MEDYCEUSZE -Medici. MEDYCYNA [łac.], zespół nauk I umiejętności praktycznych, których wspólnym celem i treścią jest ochrona zdrowia ludzkiego; zakres badań i działalności praktycznej m. obejmuje: 1) poznawanie prawidłowej budowy ciała, jego rozwoju i czynności (anatomia, histología, embriologia, fizjologia), 2) badanie warunków powstawania chorób, ich przyczyn, istoty i przebiegu (etiologia, patologia), 3) rozpoznawanie chorób i leczenie (diagnostyka, terapia), 4) badanie warunków zachowania zdrowia i zapobieganie chorobom (higiena, profilaktyka), 5) organizację ochrony zdrowia (administracja lekarska, statystyka sanitarna); gł. dziedziny specjalizacji praktycznozawodowej m.; interna, chirurgia, ginekologia z położnictwem, pediatria, neurologia, psychiatria, epidemiologia, otorinolaryngologia, okulistyka i in.; m. wojskowa zajmuje się ochroną zdrowia żołnierzy w czasie wojny i pokoju; m. sądowa obejmuje zagadnienia związane z praktyką śledczą i sądową (ekspertyza sądowo-lek., orzecznictwo sądowo-Iek.); m. społeczna bada związek między stanem zdrowia ludności a warunkami życia społ. i obejmuje: higienę (społeczną, zawodową, szkolną, mieszkaniową), walkę z chorobami społ., ubezpieczenia społeczne i organizacje ochrony zdrowia. MEDYNA (Al-Madina), m. w Arabii Saudyjskiej (Hidżas); ok. 50 000 mieszk.; drugie (po m. Mekka) święte miasto islamu; grób Mahometa; wyższa szkoła arab.; położona w dużej oazie, w centrum uprawy zbóż, daktyli. MEETING [ang., mj:tyń], spotkanie, zebranie publiczne, wiec. MEFISTOFELES lub Mefisto, w średniow. niem. podaniach o —Fauście zły duch, szatan; również postać diabła w Fauście Goethego. Opera Arrigo Boito Mefistofele (wyst. 1868). MEGAFON [gr.], obudowany zespół głośników, MEINECKE z których jedne odtwarzają wysokie, inne niskie tony; daje wielką siłę dźwięku. MEGAHTY [gr.], archeol. budowle z ogromnych głazów, gł. grobowe i sakralne. MEGAPHYTON, odciski pni, zapewne -»paproci nasiennych, z bliznami liściowymi, znalezione w pokładach węglowych. MEGATERIUM, Megatherium, ssak kopalny z rzędu szczerbaków, wielkości słonia; żywił się ulistnionymi gałązkami, które zdobywał stojąc na tylnych łapach. . , , MEGAWAT, milion watów, jednostka praktyczna mocy, symbol MW; 1 MW ■= 1000 kilowatów. MEGERA: 1) mit. gr. jedna z —Erynii; 2) przen. kobieta zła, dokuczliwa, jędza. MEHMED, tur, forma imienia Mahomet. MEHMED Ali (Mehmud, Mehemed, Mohamet) (1769—1849), Albańczyk z pochodzenia; wicekról Egiptu 1805—48; 1811 przez wymordowanie Mameluków uzyskał pełną władzę; 1841 uznany władcą dziedzicznym Egiptu (dynastia jego panowała do 1952); 1848 ustąpił. MEHOFFER Józef (1869—1946), malarz dekoracyjny, portrecista i pejzażysta; prof. Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie; witraże w kościele Mariackim w Krakowie, Dziwny ogród. MEHRING Franz (1846—1919), niem. działacz ruchu robota., publicysta i historyk; jeden z przywódców lewego skrzydła niem. socjaldemokr., współzałożyciel Związku Spartakusa i Komunistycznej Partii Niemiec; Karol Marks, Geschichte der deutschen Sozlaldemokratie (Historia niem. socjaldemokracji). MEIER Józef ks., publicysta, jakobin poi.; przedstawiciel lewicy spisków powstańczych; 9 V 1794 kierował akcją wieszania zdrajców w Warszawie. ME1JI [medza], nazwa okresu rządów cesarza —Mutsuhito w Japonii 1868—1912; termin „przewrót Mciji“ oznacza jap. rewolucję burżuaz. _ 1867—68, która przywróciła pełnię władzy cesarza, zniosła częściowo ustrój feud. i zapoczątkowała reformy kapitalistyczne. MEILHAC [mejak] Henn (1831—97), dramaturg fr.; liczne komedie (Froufrou) i libretta do oper (Carmen Bizeta, Manon Masseneta) i operetek (Piękna Helena, Zycie Paryskie Offenbacha). MEILLET [meję] Antoine (1866—1936), językoznawca fr., indoeuropeista; Wstęp do językoznawstwa indoeu ropejskiego. MEINECKE [majneke] Friedrich (1862—1954), hiZarys historii medycyny Pierwsze wiadomości piśmiennicze o medycynie jako nauce spotykamy w babilońskim kodeksie Hammurabiego zawierającym najogólniejsze przepisy sanitarno-lekarskie, w pismach Hipokratesa (V w. i>. n. e.), twórcy tzw. patologii humoralnej, i Gaena (II w. n. e.), który podał syntezę wiadomości teoret. i prakt.; nauka Galena przetrwała do czasów Odrodzenia, kiedy to Wczaliusz w swych pracach o budowie ciała ludzkiego (1543) wykazał zasadnicze błędy dotychczasowych pojęć. Wiek XVII przyniósł szereg znakomitych odicryć. W. Harvey ogłosił pracę o krążeniu krwi (1628), M. Malpighi opisał krążenie w naczyniach włoskowatych (1661), A. Leeuwenhoek wynalazł mikroskop (1675). W. XVIII zaznaczył się kierunkiem eksperymentalno-przyrodniczym, którego gł. przedstawicielami stali się: A. Haller, właściwy twórca fizjologii eksperyment., i G. Morgagni, twórca nowocz. anatomii patologicznej; E. Jenner zastosował szczepienie ospy (1798). W. XIX przyniósł postępy metod diagnostycznych i technicznych. R. Laennec wprowadził auskultację, L. Auenbrugger i J. Corvisart — perkusję, W. Morton, T. Simpson — eter i chloroform ao narkozy (1846), H. Helmholtz — wziernik oczny (1851), J. Czennak — wziernik krtaniowy; R. Virchow stworzył swoją naukę patologii komórkowej (1858), L. Pasteur ogłosił prace o fermentacji i chorobach zakaźnych (1862), J. Lister wprowadził do chirurgii zasady antyseptyki, W. Roentgen odkrył promienie X (1895). W XX w. wprowadzono salwarsan do leczenia kiły (P. Ehrlich), insulinę do leczenia cukrzycy (F. G. Banting, Ch. Best); powstała teoria odruchów warunkowych i wyższych czynności nerwowych (I. Pawłów); zastosowano torakochirurgię w leczeniu gruźlicy płuc; odkryto witaminy (K. Funk), antybiotyki (A. Fleming, S. Waksman); zastosowano promieniotwórczość w lecznictwie.  MEININGEN storyk niem., od 1947 rektor uniwersytetu w zach. Berlinie; 1894—1935 wydawca czasopisma „Historische Zeitschrift“; Weltbürgertum und Nationalstaat (Kosmopolityzm a państwo narodowe); Preussen und Deutschland im XIX und XX Jahrhundert (Prusy 1 Niemcy w XIX i XX wieku). MEININGEN, Jerzy II, książę von Sachsen Meiningen (1826—1914), miłośnik teatru, zorganizował na swoim dworze zespół, po raz pierwszy stosujący nowocz. elementy w inscenizacji (gra zespołowa, podporządkowanie aktorów reżyserowi, komponowane dekoracje); meiningeńczycy objeżdżali całą Europę, wywołując wszędzie wielkie wrażenie swymi inscenizacjami klasyków, ujętymi w duchu historyzującego realizmu; sławnym reżyserem tego zespołu był Ludwik Chronegk (1837—91). ME1SELS Beer (1798—1870); rabin; działacz polit. żyd.; 1861 członek Delegacji Miejskiej w Warszawie; uczestnik powstania styczniowego. MEISSEN -►Miśnia. MEISSNER Janusz (ur. 1901), lotnik, autor popularnych powieści o tematyce lotniczej (Żądło Genowefy, L jak Lucy) i historycznej (Czarna bandera). MEISSONIER [mesonję] Ernest (1815—90), fr. malarz rodzaj.; Kirasfersy, Partia pikiety. MEISTERSINGER [niem.], cechowy śpiewak mieszczaństwa niem. XVI w.; najwybitniejszy Hans Sachs (1494—1576), gł. postać dramatu muz. R. Wagnera Mistrze śpiewacy z Norymbergi. MEJOZA, kariokineza redukcyjna — podział komórek prowadzący do powstania gamet (komórek rozrodczych) lub zarodników, w czasie którego następuje zmniejszenie się liczby chromosomów o połowę; chromosomy homologiczne układają się w pary (tzw, biwalenty), a następnie przechodzą do jąder potomnych po jednym z każdej pary, bez podłużnego rozszczepiania się jak w -►mitozie. MEKKA, m. w Arabii Saudyjskiej (Hidżas); ok. 150 000 mieszk. (1952); gł. m. islamu, miejsce ur. Mahometa, święta budowla Kaaba; liczne pielgrzymki (100 tys. — 500 tys. rocz.); wyrób dewocjonaliów. MEKLEMBURGIA (Mecklenburg), dawna jednostka adm. (kraj do 1952) w pn. NRD; 22 893 km2, 2 089 000 mieszk. (1946); stoi. Schwerin; obszar Pojezierza Meklemburskiego, piaszczysty; lasy sosnowe; uprawa żyta, ziemniaków, owsa; hod. bydła; wydobycie torfu; przemysł gł. rolno-spoż.; na wybrzeżu rybołówstwo; gł. m.: Rostock, Stralsund, Wismar, Neubrandenburg. — Księstwo niem. powstałe w XII w. z dawnego słów. księstwa Obodrzyców; zgermanizowana dynastia słów. panowała tu do 1918. Od 1701 do 1918 istniały tu dwa księstwa: Mecklenburg-Schwerin i M.-Strelitz; od 1934 połączone w jedna prowincję. MEKLEMBURSK1E POJEZIERZE, nizinna kraina w pn.-wsch. Niemczech między dolną Łabą a Odrą; wzgórza morenowe, równiny piaszczyste, pradoliny, liczne jeziora. MEKNES, m. w pn. Maroku; 140 000 mieszk. (1951); ośrodek bogatego regionu roin.; węzeł drogowy. MEKONG, rz. w pd.-wsch. Azji, dł. 4500 km, dorzecze 810 000 km2, płynie przez terytorium Chin, Laosu, Kambodży i Wietnamu, źródła we wsch. Tybecie, wpada do M. Poludniowo-Chińskiego tworząc deltę (70 tys. km2); z powodu progów żeglowna odcinkami, do Phnom Penh dostępna dla statków mor., w pobliżu ujścia port Saigon; w dolnym biegu ważny region uprawy ryżu. MEKSYK: 1) rep. w pd. części Ameryki Pn., z dwoma dużymi płw., Kalifornijskim i Jukatanem; 1 969 367 km*, 28 849 000 mieszk. (1954); ludność skupiona gł. na Wyż. Meksykańskiej; urzędowy język hiszp.; stoi. Meksyk, in. gł. m.: Guadalajara, Monterrey, Puebla, San Luis Potosí Mérida. Warunki naturalne: na wybrzeżach nadmor. niziny, resztę (75°/« pow. kraju) zajmuje Wyż. Meksykańska otoczona od zach. Sierra Madre Zach., od wsch. Sierra Madre Wsch. i Sierra Madre Pd.; gł. szczyty, wulkany: (Drizaba (5700 m), Popocatepetl (5452 m); klimat na wybrzeżu wilgotny i gorący, po obu stronach Zat. Kalifornijskiej pustynny, w pn. części stepowy (okresowe deszcze i susza), w centrum wyżyny łagodny z umiarkowanymi deszczami; gł. rz. Rio Grande del Norte (graniczna z USA). Gospodarka: surowce miner, w górach i na wyżynie: srebro, bizmut, grafit, ołów, cynk, kadm, antymon, arsen; nad Zat. Meksykańską eksploatacja ropy naft. (12,1 min t 1954); przemysł: włókien., spoż., huta. (-►Monterrey); rolnictwo (sztuczne nawadnianie); pszenica, kukurydza, bawełna, trzcina cukr., kawa, banany; na piw. Jukatan uprawa sizalu; 554 sieć komunik, słabo rozwinięta; gl. porty: Veracruz, Tampico, Mazatlán, Acapulco; eksport: bawełna, kawa, ołów, miedź, ropa naft., cynk; import: maszyny, artykuły spoż. Ustrój: Republika federalna; centralną władzą ustawodawczą jest dwuizbowy parlament (Kongres); władzą wykonawczą rząd; głową państwa prezydent wybierany na 6 lat; Meksyk dzieli się na 29 stanów, 1 okręg federalny i 2 terytoria; każdy stan ma własny kongres, rząd, podatki i prawa. — Przed odkryciem Ameryki indiańskie państwo Azteków; zdobyty przez Corteza 1521 M. stanowił posiadłość hiszp. do początku XIX w.; od 1821 niezależny, od 1823 republika, 1861 reforma społ. prezydenta Juáreza; 1864—67 pod naciskiem Francji utworzone cesarstwo M. z arcyksięciem austr. Maksymilianem na czele (rozstrzelany przez Juáreza); 1877—1911 dyktatura prezydenta Diaza; uzależnienie M. od Anglii i USA; następnie burzliwy okres walk domowych i rewolucji o charakterze burż.-demokr.; 1920—28 postępowe rządy prezydentów Obregóna i Callesa; 1934— 40 prezydent Cárdenas przeprowadza reformę roi. i upaństwawia zagr. towarzystwa naft.; 1936—39 pomoc hiszp. republikanom; 1942 przystąpienie do II wojny świat, po stronie koalicji; 2) stoi. Meksyku na Wyż. Meksykańskiej, (2278 m n. p. m.); 2 550 000 mieszk., zespól miejski 3 700 000 (1955); zabytki arch, kolonialnej; wyższe uczelnie (uniwersytet z 1553); skupia 25*/» meksyk, przemysłu: włókien., spoż., metalurg., elektrotechn., naft.; wielki węzeł kol., lotnisko. — 1325 M. zał. przez Azteków. MEKSYKAŃSKA SZTUKA. Rozwijała się w trzech zasadniczych ośrodkach: A — dolina Meksyku — kultura nahuańska. Do IV w. p. n. e. okres prehistoryczny — ceramika, prymitywne narzędzia i kompleksy pieczar mieszk. Trzy gl. fazy rozwoju: 1) faza „Teotihuacan“ (III w. p. n.e. — VII w. n. e.); 2) faza toltecka (VIII—XII/XIII w.): architektura sakralna (piramidy Słońca i Księżyca); 3) faza aztecka (XII— XVI w.): Wielka Tenochtitlan, Tajin. B — między doliną Meksyku a Jukatanem — kultura miksteko-zapotecka z ośrodkiem w Monte Alban (III—XV w. — świątynie i grobowce, ceramika). C — na Jukatanie — kultura Maya-Quiché obejmuje 2 okresy; stare imperium III—X w. (Copan, Bonampak z monument, malowidłami ściennymi); nowe imperium X—XVI w. (Chichen Itzá). Wszystkie kultury cechowały wielkie budowle i monument, rzeźba oraz świetny przemysł artyst. Po podboju Meksyku Hiszpanie przynieśli sztukę eur., w końcu XVI w. renesans, potem w XVII w. barok (Morela, katedra) i klasycyzm w XVIII w. W XIX w. najbardziej rozwijała się grafika (Posada, Manila). Wspólcz. m. szt., zwłaszcza malarstwo i rzeźba, wysoko rozwinięta, nawiązuje do rodzimych tradycji (Mendez, Siqueiros, Orosco, Rivera). Tabl. 45. MEKSYKAŃSKA ZATOKA, część Oc. Atlantyckiego między płw. Floryda a płw. Jukatan; 1560 000 km2, glęb. do 4023 m; brzegi nizinne z licznymi lagunami; z M. Z. wypływa -►Golfstrom; porty: Nowy Orlean, Veracruz, Hawana. MELAFIR, magmowa skała wylewna z grupy -►gabra; zwykle barwy czerwona woczarnej; m c latir o «• y migdałowiec, melafir, w którym pozostałością po zawartych w stygnącej lawie gazach są okrąglawe drobne próżnie, zazwyczaj wtórnie wypełnione różnymi minerałami. MELANCHOLIA [gr.J: 1) smutek, przygnębienie, ponure usposobienie; 2) med. chorobliwy stan zahamowania psycho-ruchowego z depresją i lękami. MELANCHTON Philipp (1497—1560), niem. humanista, zwolennik reformacji, współpracownik Lutra i Erazma z Rotterdamu; zreorganizował wyższe szkolnictwo w Niemczech; autor -►augsburskiego wyznania wiary. MELANEZJA [gr. melas-czarny i nesos-wyspa], grupa wysp w pd.-zach. części Oc. Spokojnego, między równikiem a 20° szer. geogr. pd. i 140—170° dł. geogr. wsch.; obejmuje: Archipelag Bismarcka, Wyspy Salomona, N. Hebrydy, N. Kaledonię, Fidżi i in.; znajduje się pod panowaniem lub opieką W. Brytanii, Francji i Holandii; łączna pow. wysp 960 000 km2, ok. 2 700 000 mieszk. M. jest regionem współczesnego wulkanizmu i częstych trzęsień ziemi. Plantacje kauczuku, palmy kokosowej; prymitywna uprawa roli; znaczne bogactwa mineralne, metale i węgiel; połów muszli perłowych. MELANEZYJCZYCY [gr. melas — czarny], ciemnoskórzy autochtoni Melanezji; jęz. australonezyjskie i papuaskie; kopieniacze; w XIX w. początki zróżnicowania społecznego. MELANIZM, zjawisko silnego nagromadzenia się ciemnego barwnika (melaniny) u zwierząt, które są  MENAŻKA 555 wówczas znacznie ciemniejsze od osobników tego samego gatunku normalnie ubarwionych. MELAS (melasa), produkt odpadkowy przy fabrykacji cukru — zanieczyszczony ciemnobrunatny syrop, z którego cukier, pomimo zawartości ok. 50%, nie krystalizuje; stosowany jako pasza dla bydła i do fabrykacji wódki oraz drożdży. MELBA, lody z kremem i owocami; od pseud. śpiewaczki Nelli Armstrong — Melba (1861—1931). MELBOURNE [męlbon], drugie co do wielkości m. i gl. port Australii, stoi. stanu Wiktorii (Związek Austral.); 93 000 mieszk., zespół miejski 1523 000 (1954); uniwersytet; przemysł: maszyn., metal., włókien., spoż.; eksport zboża i artykułów spoż.; XVI olimpiada w 1956. MELCER Henryk (1869—1928), pianista, kompozytor i dyrygent; długoletni (od 1907) dyrektor Filharmonii Warsz., 1922—27 dyrektor Konserwatorium Warsz.; utwory fortep. (koncerty, parafrazy pieśni Moniuszki), skrzypc., opera Maria, pieśni. MELCH1ZEDECH: 1) w St. Testamencie kapłan i król Salemu; 2) w kościele kat. oprawka, w której umieszcza się hostię w monstrancji. MELEAGER, mit. gr. syn króla Etolii, Ojneusza, i Altei; gdy w czasie łowów na dzika kalidońskiego zabił w sporze swych wujów, matka spaliła żagiew, z której istnieniem, wg przepowiedni, było związane życie M. MELENA [gr.]: 1) oddawanie ciemnych smolistych stolców wskutek domieszki krwi przy krwawieniach w obrębie przewodu pokarmowego (w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, w durzę brzusznym); 2) m. neonatorum, „czarna choroba noworodków“, następstwo przedostawania się krwi do przewodu pokarmowego; objawia się w 2—3 dniu życia krwawymi wymiotami i czarnymi stolcami. MÉLIÉS [melięs] Georges (1861—1938), fr. reżyser i producent filmowy, twórca inscenizowanego widowiska kinowego; systemem rzemieślniczym zrealizował 2000 krótko- i średniometrażowych filmów dokumentalnych, fantastycznych i komediowych; Diabelski zamek, Proces Dreyfusa, Podróż na księżyc. MEL1K, malik [arab. król], od VIII w. tytuł niektórych władców na Wschodzie muzulm.; obecnie tytuł królów państw arabskich. MELILLA, m. port. nad M. Śródziemnym w pn. Afryce, należące do Hiszpanii; 81000 mieszk. (1950); wydobycie i wywóz rud żelaza. MELINIT -»pikrynowy kwas. MELIORACJE [łac.j, roboty techn. mające na celu polepszenie istniejących naturalnych stosunków wodnych w glebie, a przez to również innych jej właściwości; polegają na zakładaniu drenów, kopaniu rowów, kanałów, budowie śluz; m. klimatu -»klimat. MELISA LEKARSKA, rojownik, Melissa officinalis — bylina z rodziny -»wargowych; • cytrynowa woń, łodygi płożące się, liście sercowato-jajowate, kwiaty bladoróżowe; hodowana w ogrodach, niekiedy dziczejąca; lecznicza i miododajna. MELIZMAT [gr.], w śpiewie zwrot melodyczny, którego dźwięki należy wykonać na jednej zgłosce tekstu. MELKART, inna nazwa fenickiego boga słońca -»Baala; M. był szczególnie czczony w Tyrze, a następnie w Kartaginie. MELODIA [gr.], jednogłosowy utwór muz. lub element utworu wielogłosowego; jednogłosowy przebieg muz. o wyraźnym kształcie (początek, kulminacja i zakończenie); m. przejawia się w następstwie dźwięków na ogół różnej wysokości, lecz podległych wspólnej zasadzie doboru i kształtowania. MELODRAMAT [gr.], w XVII w. utwór dramat, z akompaniamentem muzyki i melodeklamacją zamiast śpiewu; od XVIII w. — dramat o sensacyjnej fabule i jaskrawych efektach, sentymentalny lub mający wzbudzić grozę przy pomocy konwencjonalnych i prymitywnych chwytów artystycznych. MELODYKA [gr.], zespól zjawisk związanych z przebiegiem melodyj u jakiegoś kompozytora, w pewnym utworze, stylu muzycznym, okresie czasu itp. Melisa lekarska Drzewo melonowe wyrastających wprost MELOMAN [gr.], miłośnik muzyki. MELON, Cucumis melo, roczna roślina warzywna z rodziny dyniowatych; łodyga płożąca się; kuliste lub wydłużone owoce, często żebrowane, o skórce zielonej lub żółtej i pomarańczowym miąższu, jadalne. MELONIK, sztywny męski kapelusz o okrągłej §łówce i podgiętym ronzie, początkowo kolorowy, później czarny; modny w II poł. XIX i na pocz. XX w. MELONOWE DRZEWO, Carica papaya, rodzina melonowcowate; Ameryka Srodk., Meksyk, hodowane w krajach tropik.; drzewo o dużych, owalnych, żółtych, smacznych i b. pożywnych owocach (jagody) . z pnia (kaulifloria); owoce te zawierają ferment papainę ułatwiająca trawienie. MELOZZO [mel<?c:co] DA FORLI (1438—94), malarz wl. okresu wczesnego Renesansu; fresk Założenie Biblioteki Watykańskiej, freski w zakrystii kościoła w Loreto. MELPOMENE -»Muzy. MELVILLE [męlwyl] Herman (1819—91), wybitny pisarz i poeta amer., którego romantyczna twórczość ma wątki filozoficzne i mistyczne, „literacki odkrywca Mórz Południowych“, na których spędził szereg lat jako marynarz. Z tych przeżyć autora powstały powieści Typee i Omoo. Dalsze utwory: White-Jacket, słynne dzieło Moby Dick, czyli biały wieloryb (1851), Pierre or the Ambiguities, Israel Potter. MEŁNO (Mielno), jez. i w. na Pojez. Chełmińskim. — Nad M. 1422 pokój Polski i Litwy zawarty z Krzyżakami, którzy oddali Polsce Nieszawę, Orłowo i Murzynowo oraz zrzekli się pretensji do Żmudzi. MEMBRANA, sprężysta cienka płytka drgająca pod wpływem fali dźwiękowej (np. m. w mikrofonie) lub pod wpływem zmiennego pola magnetycznego (np. m. w słuchawce telefonicznej). MEMBRANOFONY -»instrumenty muzyczne (tabela). MEMENTO [lac.], pamiętaj; m. mor i, pamiętaj o śmierci — w kościele chrześc. przestroga przed karą pośmiertną za złe życie. MEMFIS, najstarsza stolica państwa egipskiego (powstała ok. 3000 p. n. e.); dziś ruiny miasta położone w odległości 30 km na pd. od Kairu. MEMLING Hans (ok. 1430/40—94), malarz niderl.; wielofigurowe kompozycje rei.; z ok. 100 zachowanych dzieł do najwybitn. należą: Sąd Ostateczny, ołtarz św. Jana i cykl przedstawień na relikwiarzu św. Urszuli w Brugii. MEMNON, mit. gr. król Etiopów, syn bogini Eos (Jutrzenki), zabity pod Troją przez Achillesa; ogromny posąg wzniesiony przez Amenofisa III, zw. posągiem M., miał tę właściwość, że dźwięczał melodyjnie w brzasku zorzy porannej, jak gdyby syn witał matkę. MEMORANDUM [łac.j, dokument zawierający dane dotyczące stanu faktycznego i prawnego zagadnienia, które jest przedmiotem rozmów dyplomatycznych (bez pieczęci i podpisów). MEMPHIS [męmfys], m. w USA (Tennessee); 396 000 mieszk. (1950); ośrodek handlu bawełną; przemysł drzewny, spoż., maszyn.; węzeł komunik, nad Mississippi. MEN (Main), rz. w Niemczech, pr. dopływ Renu; dl. 500 km. dorzecze 27 000 km*; źródła w Jurze Frankońskiej; połączony kanałem z Dunajem; winnice; ważniejsze m.: Wurzburg, Frankfurt n/M. MENADY, mit. gr. kapłanki Dionizosa wchodzące w skład jego orszaku; w sztuce przedstawiane w orgiastycznym tańcu z tyrsem, fletem lub bębenkiem w ręku. MENAM, rz. na Płw. Indochińskim w Syjamie, dł. 850 km, dorzecze 150 000 km2, wpada do Zat. Syjamskiej; wykorzystywana do nawadniania, żeglowna, u ujścia port i stolica Syjamu — Bangkok. MENANDER (342—293 p. n. e.), przedstawiciel tzw. nowej komedii attyckiej (-»grecka Literatura), komedii charakterów o tematyce obyczaj, współcz.; autor ok. 105 sztuk znanych gł. z tłumaczeń i naśladownictwa pisarzy rzym.: Plauta i Terencjusza. Na pocz. XX w. odnaleziono parę komedii M., m. in. Sąd polubowny, Dzewczyna z obciętymi włosami; w 1957 znaleziono całą komedię pt. Zgryźliwy. MENAŻKA [fr.], naczynie połowę do potraw.  MENCJUSZ 556 MENCJUSZ [łac. forma imienia Meng-tsy] (372?— 289? p. n. e.)> filozof chiń., zwolennik Konfucjusza. MENDEL Tohann Gregor (1822—84), słynny biolog czeski; opat klasztoru augustianów w Brnie Morawskim. Krzyżując różne odmiany grochu odkrył prawidłowości w przekazywaniu cech dziedzicznych. Praca Versuche iiber Pflanzen-Hybńden opublikowana w 1866 została doceniona dopiero w 1900 przez Corrensa, Tschermaka i De Vriesa; (-►Mendla prawa); mendeiizm, kierunek badań genetycznych silnie rozwijający się na pocz. XX w., który w oparciu o reguły Mendla zajmował się analizą genetyczną organizmów. MENDEL [niem.], 15 J. G. Mendel sztuk = 'U kopy. MENDELEJEW Dmitrij I. (1834—1907), znakomity chemik ros., wsławiony ustaleniem w 1869 zależności własności pierwiastków chem. od ich ciężarów atomowych; zależność tę ujął w postać „układu okresowego“; 1870 przewidział odkrycie pierwiastków: galu, skandu i germanu. MENDELEW Md, mendelecium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 101; otrzymany 1955 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nie występuje w przyrodzie. Nazwany tak dla uczczenia D. Mendelejewa. MENDELSON Stanisław (1857—1913), działacz i publicysta socjalist.; organizator pierwszych kółek socialist. w Warszawie i Poznaniu, założyciel i współredaktor „Równości“, „Przedświtu“ i „Walki Klas“; 1892 jeden z twórców PPS; pod koniec życia sjonista; Historia ruchu komunistycznego we Francji. MENDELSSOHN Moses (1729—86), filozof niem., idealista, eklektyk, przedstawiciel tzw. filozofii popularnej. MENDELSSOHN-BARTHOLDY Félix (1809-47), niem, kompozytor doby romantyzmu; symfonie (włoska, szkocka), uwertury koncertowe, muzyka do Snu nocy letniej Szekspira, koncerty fortepianowe, koncert skrzypcowy, utwory kameralne i fortepianowe (Pieśni bez słów), pieśni solowe i chóralne, 2 oratoria; jako dyrygent M. zapoczątkował 1829 kult wielkich dzieł J. 	S. Bacha. MENDÊS-FRANCE [m5dęs fràs] Pierre (ur. 1907), fr. polityk i ekonomista, działacz partii radykalno-socjalist. ; członek ruchu oporu, kilkakrotny min., 1954—55 premier, zakończy! wojnę w Wietnamie; przywódca stronnictwa utworzonego z lewego skrzydła partii radykalno-socjali- F. Mendelssohn-Bartholdy stycznej. MENDLA PRAWA, sformułowane przez J. G. Mendla w 1866 dotyczą reguł przekazywania czynników dziedzicznych przy krzyżowaniu. Brzmią one następująco: 1. Reguła identyczności mieszańców odwrotnych: mieszańce są identyczne bez względu na to, z którego z różniących się osobników rodzicielskich pochodziła żeńska lub męska komórka rozrodcza; 2 Reguła rozszczepienia: w ogólnej liczbie powstających mieszańców istoty posiadające cechy form rodzicielskich występują w określonych stosunkach liczbowych; 3. Reguła czystości gamet: każdy organizm zawiera w komórkach ciała D. Mendelejew po parze czynników dziedzicznych (genów) warunkujących rodzaj cechy, którą może przekazywać potomstwu. Przy powstawaniu komórek rozrodczych (gamet) czynniki te ulegają rozdzieleniu, wobec czego w gamecie znajduje się po jednym genie z każdej *2 Fi * V % % % % % % ^ Schemat mendlowskiego dziedziczenia barwy upierzenia kur rasy andaluzyjskiej: Pi — pokolenie rodzicielskie, Fi, F2, Fs — kolejne pokoi, mieszańców pary; 4 Reguła rekombinacji: przy zapłodnieniu gamety łączą się przypadkowo, dzięki czemu możliwe są wszelkie podwójne kombinacje czynników dziedzicznych u poszczególnych potomków. MENDLE, mandle, krzyże — ułożone poziomo w kształcie krzyża snopki okryte i wierzchu dużym snopem odwróconym knowiem do góry MENDOG (Mindowe) (? — ok. 1263), w. książę i król litewski; 1226—36 zjednoczył ziemie litewskie; przyłączył Ruś Czarną; 1251 przyjął chrzest; 1253 otrzymał od Innocentego IV koronę; prowadził walki z Krzyżakami. MENDOWESZKA, wesz łonowa, Phthirius pubis — mały owad z rzędu wszy, zewnętrzny pasożyt człowieka; przebywa na owłosionych częściach ciała z wyjątkiem głowy. MENDOZA, m. w zach. Argentynie; stoi. prow.; 110 200 mieszk. (1947); uniwersytet; ośrodek żyznej, sztucznie nawadnianej oazy roln.; wyrób win, przetwórstwo owoców. MENELAUS, mit. gr. król Sparty, mąż porwanej przez Parysa Heleny, uczestnik wyprawy trojańskiej. MENEL1K II (1844—1913), cesarz Abisynii od 1899; pobił Włochów pod Aduą 1896; umocnił władzę centralną. MENES, najstarszy hist władca Egiptu (pocz. III tysiąclecia p. n. e.), założyciel Memfisu; zjednoczył Egipt Górny i Dolny, tworząc jednolite państwo. MENGER Karl (1840—1921), ekonomista austr.; założyciel austriackiej szkoły w ekonomii; sformułował teorię -►użyteczności krańcowej. MENGLI Girej i ? —1514), od 1468 chan krymski; w sojuszu z w. księciem moskiewskim Iwanem III walczył przeciw -►Złotej Ordzie tatarskiej; wielokrotnie najeżdżał Polskę i Litwę. MENGS Anton Raphael (1728—1779), malarz niem. osiadły w Rzymie, jeden z twórców neoklasycystycznego kierunku w malarstwie; kompozycje mitologiczne, portrety. MENHIRY [fr.], pionowe głazy z okresu neolitu i epoki brązu, ustawiane zapewne ku czci zmarłych; najwyższy ok. 20 m; głównie w pin.-zach. Francji. MENILIT, opal bulasty — minerał; ciemnobrunatna odmiana -►opalu, tworząca bulaste skupienia lub warstewki wśród łupków i margli, np. łupki menilitowe w Karpatach. MENINGITIS [gr.y, zapalenie -►opon mózgowych. MENISK, kształt swobodnej powierzchni cieczy w rurkach; m. może być wklęsły lub wypukły, za leżnie od tego czy ciecz zwilża, czy nie zwilża ścianek rurki. MENNICA [niem.], przedsiębiorstwo zajmujące się  557 z upoważnienia władzy państwowej biciem monet, medali, orderów, pieczęci. MENON Kriszna (ur. 1897), polityk hind., od 1946 na różnych stanowiskach dyplomatycznych, od 1953 przedstawiciel Indii w ONZ. MENSA [łac.], górna pozioma część stołu ołtarzowego wykonana z jednej płyty kamiennej. MENSDORFF-POUILLY [pujj] Alexander hr. (1813—71), polityk austr.; namiestnik Galicji i Bukowiny 1863—64, a Czech od 1870; zwalczał udział Galicji w powstaniu styczniowym. MENSTRUACJA -»-miesiączkowanie. MENTOL, gl. składnik olejku miętowego; bezbarwne igielkowate kryształy o przenikliwym zapachu; w lecznictwie stosowany jako środek miejscowo uśmierzający ból, chłodzący, antyseptyczny; stosowany również w przemyśle perfumeryjnym i spożywczym. MENTON [m9tą], m. i port w pd. Francji (Prowy vV ¿d| ptjZdZLi lllUgldrK/i MENZIES [męnzyzl Robert Gordon (ur. 1! lityk austral., przywódca partii liberalnej, kil minister, 1939—41 i od 1949 premier. wansia); 17 100 tnieszk. (1954); produkcja perfum i oli; kąpielisko morskie. MENTOR [gr.]: 1) mit. gr. przyjaciel Odyseusza, wychowawca Telemacha; stąd w ogóle wychowawca, kierownik; 2) człowiek stale pouczający innych z odcieniem wyższości; 3) termin wprowadzony przez Miczurina na oznaczenie rośliny, której cechy są tak silnie wyrażone, że wpływają na połączoną z nią przez szczepienie inną roślinę. MENUET [fr.J, wytworny fr. taniec dworski XVII—XVIII w., w tempie umiarkowanym, takcie trójdzielnym; stylizowany w składzie -»-suity barok., później -►sonatowego cyklu. MENUHIN Yehudi (ur. 1916), skrzypek amer., wirtuoz światowej sławy. MENZEL Adolf (1815—1905), malarz i grafik niem., przedstawiciel realizmu w malarstwie; obrazy hist, i rodzajowe (Wnętrze stalowni w Królewskiej Hucie), wnętrza, pejzaże, litografie. Robert Gordon (ur. 1894), po ‘ kilkakrotny premier. MERANO, m. w pn. Włoszech (Trydent — Górna Adyga); 28 100 mieszk. (1951); znane uzdrowisko klimatyczne w Alpach. MERCATOR, właśc. Kremer Gerhard (1512—94), geograf i kartograf flamandzki; twórca nowocz. geografii matematycznej i nowej metody odwzorowania powierzchni Ziemi; autor licznych 'map, atlasów, globusów i wielkiej mapy Ziemi w rzucie walcowym (rzut Mercatora). MERCERYZĄCJA, merceryzowanie — proces technologiczny polegający na działaniu na przędzę lub tkaninę baweln. ługiem sodowym (20—30-proćentowym); stosowana najczęściej w celu nadania bawełnie połysku jedwabistego. MER DE GLACE [mer dô glas], lodowiec na pn.-zach. stokach masywu Mont Blanc w Alpach Franc.; 55 km2, dl. 16 km, spływa do wys. 1150 m. MEREDITH [męrodyt] George (1828—1909), pisarz ang.; impresjonist powieści psychol. o tendencjach symbolist.; Egoista, Nowoczesna miłość, szkic krytyczny On Comedy and the Uses of the Comic Spirit (o komizmie). MEREŻKOWSKI Dmitrij S. (1865—1941), ros. powieściopisarz, poeta, krytyk, publicysta i filozof; jeden z przywódców symbolizmu ros.; 1917 wyemigrował; cała twórczość M. przepojona jest duchem reliæ mistyki; główne dzieła: trylogia historyczna fus i Antychryst, Julian Apostata, Leonardo da 'Vinci, Piotr i Aleksy, Napoleon; studium L. Tołstoj i Dostojewski. MÉRIDA: 1) m. w Meksyku, na piw. Jukatan; 142 000 mieszk. (1950); zabytki arch, kolonialnej; uniwersytet, muzeum ; przeróbka sizalu; węzeł kolejowy; 2) m. w zach. Wenezueli, w Andach; 34 100 mieszk. (1955); uniwersytet; ośrodek bandl. obszaru uprawy kawy. MERIMEE Prosper (1803—70), pisarz fr.; nowele (Colomba, Carmen), utwory dramat. (Teatr Klary Gazul, Zakeria), głośna mistyfikacja Cuzla, tłumaczenia z literatury rosyjskiej. MERYTORYCZNY MERITUM [łac.], zasługa; m. sprawy, gł. przedmiot, właściwa treść. MERK -»-gmerk. MERKANTYLIZM [wł.], kierunek myśli ekonom, i polityki ekonom., dominujący w Europie zach. w XVI—XVIII w.; zgodnie z m. głównym sposobem wzbogacenia kraju był rozwój przemysłu, chronionego wysokimi cłami przywozowymi i eksport przemysłowy (dodatni bilans handlowy); polityka realizowana zwłaszcza w Anglii przez Cromwella i we Francji przez Colberta. MERKAPTANY tioalkohole, związki chemiczne odpowiadjące alkoholom, w których atom tlenu (w grupie hydroksylowej) został zastąpiony atomem siarki; odznaczają się silnym odrażającym zapachem. „MERKURIUSZ POLSKI ORDYNARYJNY“, pierwsze o wa w Krakowie, _ MERKURY: 1) mit. rzym. -»-Hermes; 2) najbliższa Słońca planeta w -»-słonecznym układzie (tabela). MERLINI Dominik (1730—97), architekt, Włoch z pochodzenia, przedstawiciel neoklasycyzmu, nadworny architekt Stanisława Augusta; rozbudowa pałacu Łazienkowskiego i Zamku Królewskiego w Warszawie (m. in. sale Kolumnowa i Marmurowa), pałace w Jabłonnie ł Królikami, kościół Bazylianów w Warszawie. MEROWINGOWIE, dynastia królów Franków 481—751; pierwszym jej przedstawicielem był Chlod,MbimuKiu&f, ruLSM , pierwpol. pismo periodyczne, tygodnik informujący vażnych wypadkach zagr. i kraj.; wychodził 1661, Crakowie, następnie w Warszawie. P. Mcrimée wig I; ostatnim Childeryk III, zdetronizowany 751 przez swego majordoma Pepina Małego. MERSEBURG, m. w NRD (okręg Halle); 42 000 mieszk. (1955); katedra z XI w., pałac biskupi z XV w.; przemysł chemiczny, maszynowy; fabryka celulozy; ośrodek wydobycia węgla brunatnego. — 1135 zjazd Bolesława Krzywoustego z ces. Lotarem, przyznający cesarzowi zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. MERSEY [mę:zy] (Mersey River), rz. (113 km) w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia), uchodząca -»estuarium do M. Irlandzkiego; dł. estuarium ok. 26 km, szer. ok. 2 km; dostępne dla dużych statków, połączone kanałem mor. z Manchesterem; nad jego brzegami wielki port Liverpool. MERSIN, m. port. w pd. Turcji, nad M. śródziemnym; 51 200 mieszk. (1955); eksport chromu, miedzi, produktów rolnych. MERTHYR TYDFIL [m?:tatydwyl], m w W. Brytanii (pd. Walia); 61 100 mieszk. (1951); kopalnie węgla kam., hutnictwo, przemysł metalowy. MERTON Richard (ur. 1881), przemysłowiec niem., założyciel i gł. akcjonariusz koncernu „Metallgesellschaft“ posiadającego w latach międzywoj. poważne udziały w poi. przemyśle cynkowym. MERU, wulkan w pn. Tanganice na pd.-zach. od Kilimandżaro; wys. 4566 m; ostatni wybuch w 1910. MERYDIONALNY, typ człowieka o budowie smukłej, b. wysokim wzroście, długiej głowie, skórze brunatnej, ciemnych oczach i włosach (kędzierzawych), umiarkowanym owłosieniu; najczęstszy w Afryce, w sferze wpływów chamickich; niektórzy uważają go za mieszańca rasy orientalnej z sudańską. MERYNOS, pochodząca z Hiszpanii, a dziś rozpowszechniona na całym świecie rasa owiec o szczególnie cienkiej i delikatnej wełnie, nadającej się na najlepsze tkaniny odzieżowe. MERYSTEM [gr.], tkanka twórcza roślin wyższych (tkankowych); m. wierzchołkowy — tk. tw. stożka wzrostu łodygi i korzenia; warstwy: 1) powierzchniowa (dermatogen), 2) środkowa (peryblem), 3) wewnętrzna (plerom); te trzy merystemy zwane są histogenami, gdyż z nich powstają tkanki rośliny (rys.); m. interkalamy — tkanka wzrostowa międzywęzłowa u roślin jednoliściennych, np. Merystem wierzchołkowy: u traw. 1 — dermatogen, 2 — MERYTORYCZNY [łac.], peryblem, 3 — plerom, odnoszący się do właści- 4 — komórki inicjalne mcwej treści sprawy. rystemu, 5 — czapeczka  MERZBACH MERZBACH Henryk (1837—1903), poi. poeta i publicysta; księgarz; po 1863 na emigracji; Lutnia, Z wiosny, Z jesieni, Ostatnie lata życia Joachima Lelewela w Brukseli. MERZYK, Mnium, rodzaj mchów płożących się; liście duże, cienkie, tworzą rozetkę na szczycie wzniesionego do góry pędu; cieniste, wilgotne lasy. MESA (messa) [łac.], jadalnia marynarzy na statku. MESABI RANGE [masą:by rejndż], okręg górniczy w USA (Minnesota), nad Jez. Górnym w pobliżu granicy kanad.; najbogatsze w kraju złoża rudy żel. (tuż pod powierzchnią); 67*/« wydobycia kraj. (wywóz przez port Duluth). MESALA, Marcus Valerius Messala Corvinus (ok. 64 — 8 p. n. e.), wódz i polityk rzym. za panowania Augusta; podobnie jak -«-Mecenas opiekował się poetami i skupi! wokół siebie koło literackie. MESALINA, Valeria M (15—48), żona cesarza rzym. Klaudiusza, słynna z rozwiązłego życia; zabita z rozkazu Klaudiusza. MESD2EDE-SOLEJMAN, bogate pola roponośne w pd.-zach. Iranie (Chuzistan), na pn.-wsch. od m. Ahwaz; połączone ropociągiem z rafineriami i portem w Abadanie. MESETA [hiszp. plvta], wyżynno-ęórzyste wnętrze Piw. Pirenejskiego w Hiszpanii i częściowo w Portugalii, otoczone przeważnie górami; śr. wys. 600— 800 m; pasma Kordyliery Centralnej (do 2592 m) dzielą Mesetę na pn. (Wyż. Starej Kastylii) i pd. (Wyż. Nowej Kastylii); klimat śródziemnomor., w centralnej części kontynentalny; odpływ rz. głównie do Oc. Atlantyckiego; roślinność krzaczasta, suchorosty, lasów mało, rolnictwo, hodowla owiec; gł. m. Madryt. MESJAN1ZM, kierunek w filozofii poi. I poi. XIX w., rozwijający się po powstaniu listop. pod wpływem klęski narodowej i w nawiązaniu do filozofii Hegla oraz francuskich romantyków (J. de Maistre, F. Lammenais). Praktycznym zadaniem filozofii było wg m. wybawienie ludzkości; Polskę uważał za mesjasza narodów (Mickiewicz). Termin wprowadzony przez J. Hoene-Wrońskiego, który nazwał mesjanizmem swą filozofię absolutu. MESLIER [melię] Jean (1678—1733), ks. kat., proboszcz w Etrépigny, filozof-materialista i komunista utopijny, autor słynnego Testamentu. MESMER Franz Anton (1734—1815), lekarz niem.; stworzył własny system leczn. oparty na magnetyzmie zwierzęcym (mesmeryzm). MESÓLONGION —Missolungi. MESS AL Lucyna (1886—1953) aktorka; primadonna operetki warsz. MESSENIA, kraina w pd.-zach. części piw. Peloponez; klimat łagodny, wilgotny; urodzajne gleby, liczne sady, winnice i plantacje drzew cytrusowych (pomarańcze, cytryny i in.); najgęściej zaludniona kraina Grecji; stolica Kalamata. MESSIAEN [mesjaę] Olivier (ur. 1908), fr. kompozytor i organista; wielkie rozmiarami dzieła rei. o charakterze mistycznym, utwory wok. i instrument, z udziałem instrumentów elektrycznych. MESSIDOR, dziesiąty miesiąc w kalendarzu rewol. fr., od 19—20 VI do 18—19 VII. MESSIER [mesję] Charles (1730—1817), astronom fr.; odkrył 26 komet, sporządził pierwsze użyteczne katalogi gromad gwiezdnych, do oznaczania których używa się litery M (od nazwiska M.) z odpowiednią liczbą. MESSYNA (Messina), m. i port nad Cieśn. Messyńską we Włoszech (Sycylia); 232 000 mieszk. (1954); uniwersytet z 1548; 1908 zniszczona przez trzęsienie ziemi. MESSYŃSKA CIEŚNINA, na M. Śródziemnym, oddziela Sycylię od Piw. Apenińskiego (Włochy); dł. ok. 40 km, śzer. od 3.5 na pn. do 22 km na pd.; porty: Messyna, Reggio. MESTRE, m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska) w pobliżu Wenecji; 44 500 mieszk. (1951); huta aluminium; rafineria ropy naft.; zakłady przemysłu drzewnego i chemicznego. MESTROVIC Ivan (ur. 1883), rzeźbiarz jugosł.; pomniki, portrety, rzeźby rel.-symbol.; Zdjęcie z krzyża, Matka, Tancerka, Wdowy. MESTWIN -Mszczuj H. MESZ -«mash. MESZHED, gl. m. pn.-wsch. Iranu; 206 900 mieszk. (1955); ośrodek handlu produktami roln.; przemysł skórz., spoż.; radiostacja; węzeł dróg., lotnisko. MESZKI, potoczna nazwa różnych drobnych gatunków muchówek, zwłaszcza -«-mustyków. 558 MESZNE, pieniądze wpłacane proboszczowi za odprawienie mszy; w praktyce często w dawnej Polsce oznaczało dziesięcinę kościelną. META- (gr.J: 1) przedrostek prze-, nad-, poza-; 2) (m-) chem. — określenie oznaczające, że 2 przystawniki X, Y znajdują się w pierścieniu benzenowym w położeniu 1,3 względem siebie. METABOLIZM -►przemiana materii. METACENTRUM, punkt przecięcia się linii pionowej przechodzącej przez środek --wyporu przechylonego pływającego ciała z jego płaszczyzną symetrii; gdy m. znajduje się ponad środkiem ciężkości ciała, to siły działające na ciało przywracają ciało do położenia wyjściowego (ciało jest stateczne), w przeciwnym przypadku ciało się przewraca (jest niestateczne). METAFAZA --mitoza. METAFIZYKA [gr.J, dział filozofii nazwany od tytułu nadanego dziełu Arystotelesa, które następowało po „Fizyce“; 1) w średniowieczu azial filozofii będący przedmiotem tego dzieła, mianowicie nauka o „pierwszych zasadach“ bytu; 2) w czasach nowoż. rozważania o rzeczach wykraczających poza obręb doświadczenia, poznanie tego, czym są w swej istocie, w przeciwieństwie do tego, jakimi się nam wydają; 3) w filozofii marksistowskiej metoda przeciwstawna dialektyce, tj. jednostronne i statyczne ujmowanie zjawisk w oderwaniu od rzeczywistości. Potocznie: nienaukowe, spekulacyjne filozofowanie. METAFORA -►przenośnia. METAGALAKTYKA [gr.], hipotetyczny układ składający się z bilionów galaktyk, obejmujący m. in. całą poznaną dotychczas część wszechświata; jedno z ogniw w budowie wszechświata. METAGENEZA, heterogonia [gr.J — przemiana pokoleń, w której na zmianę występuje pokolenie (lub kilka) rozmnażające się bezpłciowo, np. przez pączkowanie, i pokolenie (lub kilka) rozmnażające się płciowo; np. u jamochłonów pokolenie bezpłciowe w postaci polipa oraz płciowe w postaci meduzy. METAKRYLOWY KWAS, nienasycony kwas jednokarboksylowy; ester metylowy m. k. (metakrylan metylu) łatwo ulega polimeryzacji w podwyższonej temperaturze, dając bezbarwny produkt stały, z którego produkuje się nietłukące szkło organiczne — pleksiglas. METALDEHYD, produkt polimeryzacji aldehydu octowego; ciało krystaliczne, sublimujące; stosowany pod nazwą „meta“ jako paliwo stałe. METALE [gr.], pierwiastki chem. w stanie stałym odznaczające się metalicznym połyskiem, kowalnością oraz dobrym przewodnictwem elektr. i cieplnym; występują w rodzinach głównych trzech pierwszych grup układu —okresowego i we wszystkich rodzinach dodatkowych; wykazują tendencję do tworzenia jonów dodatnich (kationów); charakterystycznymi połączeniami metali są wodorotlenki; z kwasów metale mogą wypierać wodór, co prowadzi do powstania soli (zob. też niemetale). Ogólnie ze względu na właściwości i użyteczność metale dzieli się na: żelazo (wraz z licznymi stopami żelaza — stalami) i m. nieżelazne, wśród których rozróżnia się grupę metali lekkich — o ciężarze właściwym mniejszym niż 4,5 g/cm3 (np. sód, potas, beryl, magnez, glin) oraz grupę metali ciężkich — o ciężarze właściwym większym niż 4,5 g/cmJ (np. ołów, rtęć, złoto); wśród metali ciężkich rozróżnia się m. kolorowe (np. miedź, cynk, ołów) oraz, uwzględniając właściwości chem., m. szlachetne, odznaczające się dużą odpornością na działanie czynników chemicznych. METALE ALKALICZNE —potasowce. METALE ZIEM —glinowce. METALE ZIEM ALKALICZNYCH -wapniowce. METALOGRAFIA [gr.], dziedzina metaloznawstwa zajmująca się badaniem struktury metali. METALOIDY, dawniejsza nazwa niemetali. METALOPLASTYKA [gr.], sztuka wykonywania z metalu przedmiotów użytk. i dekor. przez kucie, wytłaczanie, wycinanie i wyginanie. METALOPROTEIDY, białka złożone, w skład któMctacentrum Meta  559 rych wchodzi metal warunkujący specyficzne własności białka. METALOZNAWSTWO, nauka o metalach, ich budowie wewnętrznej, własnościach i zastosowaniu. METALURGIA [gr.J, dział nauki, techniki i przemysłu, dotyczący otrzymywania metali z rud surowych lub wzbogaconych i nadawania otrzymywanym stopom metalowym niezbędnych własności przez zmianę ich składu chem. i budowy (struktury); metalurgia obejmuje: a) przygotowanie rud, b) otrzymywanie metali z rud i ich namiastek (np. złomu), c) rafinowanie (oczyszczanie ) metali, d) produkcję stopów, e) obróbkę termiczną i chemiczną metali, f) przeróbkę plastyczną i odlewnictwo metali, g) pokrywanie metali powłoką ochronną, h) spawalnictwo; jako paliwo w procesie metalurgicznym stosuje się węgiel, koks, gazy hutnicze, energię elektr.; m. surówki, wielkopiecownictwo — dział metalurgii obejmujący urządzenia i metody technologiczne otrzymywania z rud i ich namiastek surówki żelaznej, wytapianej w wielkich piecach lub piecach elektr.; m. stali, stalownictwo — dział metalurgii obejmujący wyrób stali z mieszaniny surówki, złomu żelaznego i innych dodatków; zwykłe gatunki stali wytwarza się w piecach martenowskich i rzadziej w konwertorach, gatunki specjalne w piecach elektr.; technologia procesu polega przeważnie na roztopieniu materiałów wsadowych (surówka, złom, Ud.), zmniejszeniu lub usunięciu z kąpieli metalowej niepożądanych domieszek (np. siarka, fosfor) do zawartości przewidzianej dla danego gatunku stali oraz na wprowadzeniu do niej niezbędnych dodatków stopowych (manganu, chromu, niklu itp.); m. metali nieżelaznych, dział techniki zajmujący się procesami i urządzeniami do otrzymywania i przerabiania metali nieżelaznych, w Polsce wytwarza się cynk, kadm, ołów, miedź, glin, magnez, srebro i złoto; m. proszków, ceramika metali — otrzymywanie przedmiotów przez sprasowanie w odpowiedniej formie proszków metali i następnie spiekanie w temperaturach nie przekraczających ich temperatury topnienia; proces ten znajduje zastosowanie w wypadkach, gdy metal jest trudno topliwy i wykonanie z niego odlewu jest b. trudne lub wręcz niemożliwe (np. z wolframu, platyny). M. prywatna, początki w Azji między ÍV a III tysiącleciem p. n. e. Na ziemiach poi. ok. 1700 p. n. e. rozpoczyna się odlewanie przedmiotów z brązu, od 700 p. n. e. hutnictwo żelaza; przetapiano rudy łatwo topliwe w ogniskach hutniczych, używając jako paliwa drewna i węgla drzewnego. W pierwszych wiekach p. n. e. rozpoczęto budowanie małych pieców z gliny i kamieni. W VIII—IX wieku n.e. wprowadzono miechy — powstał typ pieców zwanych dymarkami. W wyniku topnienia rudy na dnie pieca otrzymywano zanieczyszczoną żużlem bryłę żelaza kowalnego. METEMPSYCHOZA METALURGICZNY PROCES, całość operacji fizyko-chem., jakim poddawana jest ruda w celu uzyskania z niej metalu, lub cykl operacji związanych z przeróbką uzvskanego metalu. METAMERIA [gr.]: 1) biol. podział całego lub części ciała zwierzęcia na powtarzające się odcinki (segmenty, metamery), ułożone jeden za drugim, np. u pierścienic (dżdżownica), stawonogów; 2) chem. jeden z rodzajów -»-izomerii. MET AMORFIZM [gr.], przeobrażenie skał w głębi skorupy ziemskiej pod wpływem ciśnienia, temperatury, a często i działania chemicznego par i gazów zawartych w -»-magmie; polega na zmianie struktury (ułożenia składników mineralnych) oraz składu mineralnego, a często i chemicznego skał tak osadowych, jak i magmowych, które zmieniają się w skały przeobrażone (metamorficzne). Rozróżniamy m. kontaktowy — przy zetknięciu zimnej skały z gorącą magmą, m. dynamiczny, czyli -»-dynamometamorfizm, m. regionalny, obejmujący wielkie obszary, gł. w utworach prekambryjskich (-«-prekainbr). METAMORFOZA -»-przeobrażenie. METAN CH4, najprostszy węglowodór nasycony; gaz bezbarwny, bezwonny, trudno rozpuszczalny w wodzie, łatwopalny; powstaje jako produkt rozkładu gnilnego substancji org.; wydziela się na bagnach (jako tzw. gaz błotny), występuje w szybach naftowych i w pobliżu pokładów ropy naftowej (jako tzw. gaz ziemny) oraz w kopalniach węgla (jako tzw. gaz kopalniany); znajduje się również w gazach przemysłowych (np. w gazie węglowym). METANOL -»-metylowy alkohol. METANOWE BAKTERIE, bakterie glebowe utleniające metan; energię czerpaną z tego procesu wyzyskują do wiązania dwutlenku węgla. METAPSYCHOLOGIA [gr.], dziedzina badań, których przedmiotem są rzekomo postrzegane tzw. zjawiska nadprzyrodzone. Zob. też okultyzm. METASOMATOZA [gr.], przemiana jednych minerałów w drugie wskutek zastąpienia pierwotnej substancji mineralnej inną; zastąpienie substancji org. mineralną nazywa się -«-fosylizacją. METASTASIO [metastazjo] Piętro (1698—1782), poeta wł., autor doskonałych librett do oper, często o tematyce antycznej. METATEZA [gr.], przestawka — przestawienie głosek w wyrazie, np. legurarny zam. regularny, leworwer zam. rewolwer. METAXAS Joannis (1871—1941), gr. generał i polityk, monarchista; szef sztabu gen. w I wojnie świat.; od 1936 premier i dyktator Grecji. METEMPSYCHOZA [gr.], wędrówka dusz; w religiach Wschodu wiara w przechodzenie duszy po śmierci ciał w inną istotę (człowieka, zwierzę, roślinę) w celu dalszego doskonalenia się i osiągnięcia pełnego Ważniejsze własności niektórych metali i stopów Nazwa Ciężar właściwy G/cm3 Temperatura topnienia °C Ciepło właściwe cal/g °C Opór właściwy mm£fi/m Wytrzymałość na rozerwanie Kg/mm2 Współczynnik rozszerzalności liniowej 10 « mm/°C Metale Cvna 7,3 231,85 0,54 0,12 2 23 Glin 2,7 658 0,214 0.028 9 23.8 Miedź 8,93 1083 0.093 0,0178 40 17 Nikiel 8.85 1455 0,11 0,1 13.1 Ołów 11,34 327,4 0.031 0,208 2 29.2 Osm 22,5 2700 0,031 0.11 7 Rtęć 13,55 —38,87 0,033 0,958 Uran 18.7 1690 0,028 • Wolfram 19.1 3400 0,037 0,055 4,5 Złoto 19.3 1063 0,031 0,023 27 14,2 Żelazo 7,86 1530 0,11 0,13 40—60 12 Stopy Brąz 8,5 900 0,086 0.17 40 17,5 Duraluminium 2,8 650 0,22 0,05 46 23—26 Elektron 1,85 650 0,24 0,063 20 24 Konstantan 8,9 1600 0,098 0,50 50 15,2 Manganin 8,43 1200 0.1 0,43 • Mosiądz 8,5 900 0,093 0,075 50 18,5 Nowe srebro 8,5 1000 0,095 0,4 40 18 Silumin 2,65 570 0,22 0,038 17 22 Stal lana 7,85 1350 0,11 0,2 50 14 Stop Wooda 9,7 70 0,04 0,52 •  METEONAWIGACJA szczęścia, tzn. uwolnienia się od cierpień. Zob. też reinkarnacja. METEONAWIGACJA -»-nawigacja. METEOROGRAF [gr.], samopiszący przyrząd do notowania wyników pomiarów ciśnienia, temperatury i wilgotności powietrza w swobodnej atmosferze; unosi go ku górze samolot, balon wolny lub balon na uwięzi. METEOROLOGIA [gr.], nauka o zjawiskach fiz. w atmosferze; m. dynamiczna, nauka o zjawiskach ruchu w atmosferze i związanych z tym procesach cieplnych; m. synoptyczna, nauka o zjawiskach mających związek z rozwojem stanu pogody i jej przewidywaniem. Zob. też aerologia, aktynomctria, klimatologia. METEOROLOGICZNE KLUCZE, zbiór umownych symboli do przekazywania danych meteorologicznych środkami telekomunikacyjnymi. METEORY [gr.], ciała stale o rozmiarach od ułamka mm do kilku m, krążące wokół Słońca lub poruszające się w przestrzeni międzygwiazdowej; wpadając w atmosferę ziemską rozżarzają się wskutek tarcia, powodując zjawisko gwiazd spadających Zob. też meteoryt. METEORYT [gr.], pozostałość meteoru, która po opaleniu i obtopieniu w atmosferze spadła na powierzchnię Ziemi; m. dzielą się na żelazne — syde ryty, żelazokamienne — syderolity, i kamienne — aerolity. METEORYZM -»bębnica. METODY św. (?—885), apostoł Słowiańszczyzny; z bratem -»Cyrylem chrystianizował państwo więlkomorawskie; od 870 arcybiskup Morawii i Pannonii. METODYKA [gr.], dydaktyka szczegółowa — teo ria nauczania danego przedmiotu lub grupy przedmiotów pokrewnych. METODYŚCI, członkowie kościoła protest, zorga nizowani 1729 w Oxfordzie przez Jana i Karola Wesley w celu życia rei. wg określonej metody (stąd nazwa); 1797 utworzyli w Anglii i Szkocji odrębną organizację poza kościołem państw p. n. Wesley’s Methodist Churcb; znaczne wpływy zyskali w Ameryce Pn., gdzie tworzyli osobne kościoły dla ludności murzyńskiej; od 1881 wszystkie kościoły metodystyczne mają wspólną organizację p. n. „Ekumeniczna konferencja metodystów“ W Polsce od 1918. METOJKOWIE, ludność napływowa staroż Aten, zajmująca się gł. handlem i rzemiosłem; m. nie mieli praw polit., ale obowiązani byli do świadczeń na rzecz państwa. METOL, metyloaminofenoi — biały lub szarawy proszek, rozpuszczalny w wodzie; jeden z gl. składników wywoływaczy fotograficznych. METONIMIA -»zamiennia. METOPY [gr.], arch. we fryzie doryckim pola między tryglifami, zwykle płasko rzeźbione (słynne m. Partenonu). Zob też porządek architektoniczny. METR (m), jednostka długości; w przybliżeniu równa Vio000000 długości południka ziemskiego; okre ślana za pomocą wzorca, przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sèvres; jest to tzw międzynarodowy prototyp metra, pręt sporządzony ze stopu 90°/« platyny i 10°/« irydu, o przekroju zbliżonym kształtem do litery X; na każdym jego końcu znajdują się kreski; odległość między nimi, gdy. wzorzec znajduje się w temp. 0°, przyjęta została za jednostkę długości. METRO [fr. skróć, métropolitain — stołeczny], podziemna kolej elektr. w miastach o wielkim natężeniu potrzeb przewozowych; podstawowe typy metro: tunel płytki, prowadzony bezpośrednio pod jezdnią 'Berlin); półgłęboki, 8—12 m pod poziomem jezdni /Paryż); głęboki, 20—30 m poniżej poziomu ulicy (Londyn); długość ważniejszych sieci metro: New York — 432 km, Londyn 363 km, Paryż — 145 km, Berlin — 76 km, Moskwa — 60 km. METRONOM [gr.J, taktomierz skonstruowany 1816 przez J. N. Mâlzla, odpowiednio uregulowany przyrząd zegarowy z wa- Metronom hadlem, które rytmicznym stukaniem wyznacza krótkie odstępy czasu, w muz. — tempo utworu. M. M. J 83 60 oznacza : m. Malzla, 60 ćwierćnut na minutę. METROPOLIA [gr.], w staroż. Grecji miasto ma- 560 cierzyste osad (kolonii) zakładanych przez jego mieszkańców; w państwie rzym. stolica kraju lub prowincji; obecnie stolica, gł. ośrodek. METROPOLITA, w kościele kat. tvtuł arcybiskupa będącego zwierzchnikiem prowincji, obejmującej kilka diecezji; w kościele wscn. — przełożony prowincji kościelnej. METROPOLITAN LIFE INSURANCE COMPANY [metropplytn lajf ynszę:rans kąmpeny], największe towarzystwo ubezpieczeniowe USA; należy do grupy finansowej Rockefellera. METROPOLITAN OPERA HOUSE [metrepolytn opera haus], gł teatr operowy USA, otwarty 1883 w Nowym Jorku. METRUM [łac.], w poezji miara wiersza, czyli układ regularnie występujących zjawisk, określających charakter danej wersyfikacji; muz. zasada porządkująca równomiernie w czasie naturalne akcenty w rytmicznym przebiegu utworu, z czego wynika np. podział na -»takty, i to takty dwudzielne (akcent na pierwszej z dwu jednostek metrycznych taktu), trójdzielne (akcent na pierwszej z trzech jednostek) itp. METRYKA [łac.T: 1) księgi kancelarii koronnej i htew w XV—XVIII w., i mazowieckiej w XV— XVI w.; przede wszystkim księgi wpisów wystawianych dokumentów lub dokonywanych czynności prawnopublicznych, z czasem obejmujące liczne wpisy przedstawianych dokumentów; 2) m. (urodzenia, zawarcia małżeństwa, zgonu), akt wydawany przez urzędy stanu cywilnego, stwierdzający powyższe fakty; również dokument stwierdzający istotne właściwości lub pochodzenie rzeczy lub zwierzęcia (m. maszyny, konia itp.); 3) m. książki (czasopisma) dane związane z drukiem książki (np. wysokość nakładu, ilość arkusży wydawniczych i dru karskich, data ukończenia druku, nazwa drukarni), znajdujące się u dołu odwrotnej strony karty tytułowej lub na końcu dzieła. METSU [metstj] Gabriel (1629—67), hol malarz rodzajowy. METTERNICH Klemens książę (1773—1859), dyplomata, austr. mąż stanu; od 1809 min. spraw zagr.; przeprowadził małżeństwo Marii Luizy z Napoleonem; przewodniczył na kongresie wiedeńskim 1815; jako kanclerz (od 1821) i faktyczny kierownik państwa byl filarem reakcji eur w dobie Restauracji i Św. Przymierza; za jego rządów ucisk polit i nar. w Galicji, 1846 krwawe stłumienie powstania krakowskiego; rewolucja 1848 zmusiła go do ustąpienia i emigracji, z której wrócił 1851 METYL, rodnik —CH3METYLOBENZEN -»toluen. METYLOMORFINA -»kodeina. METYLOWY ALKOHOL, metanol, spirytus drzew nv — najprostszy jednowodorotlenowy alkohol szeregu alifatycznego; ciecz lotna, trująca, o słabym zapachu; m. a. otrzymuje się przez suchą destylację drewna, a także syntetycznie (z tlenku węgla i wodoru); rozpuszczalnik lakierów, tłuszczów, żywic; służy do denaturowania alkoholu etylowego; ponadto w przemyśle chem jako surowiec do wielu syntez organicznych. METYNOWA GRUPA, grupa atomów —CH = METYS: 1) człowiek urodzony ze związku białego z Indianinem; 2) w hodowli zwierząt potomek rodziców dwóch różnych ras; metyzacja, krzyżowanie ras. METZ m we wsch. Francji (Lotaryngia); 85 700 mieszk. (1954); średniow. zabytki; port na Mozeli; węzeł komunik.,- twierdza. — W starożytności twierdza rzym.; w państwie Franków stolica Austrazji; po 843 stolica Lotaryngii; od 870 należał do państwa wsch.frankońskiego (Niemiec); traktat westfalski 1648 przyznał M. Francji; 1870 kapitulował tu marszałek Bazaine. MEUNIER [monie] Constantin (1831—1905), belg. rzeźbiarz, malarz i grafik; gl. tematem jego dzieł jest praca robotników i chłopów; płaskorzeźby do pomnika pracy: Kopalnia, Port, 2niwo. MEWY, Lariformes, kosmopolityczny rząd ptaków związanych z wodami; liczy 84 gatunki; świetnie latają, mają długie i ostre skrzydła; dobrze pływają. K. Metternich  Tablica VII MALARSTWO POLSKIE 1 — P. Michałowski: Portret syna Tadeusza z psem, 2 — J. Matejko: Łokietek zrywający układ z Krzyżakami, 3 — H. Rodakowski: Portret pasierbicy artysty Leonii Bluhdom, 4 — A. Gierymski: Wnętrze kościoła św. Marka w Wenecji, 5 — A. Kotsis: Dziewczynka z lalką, 6 — J. Chełmoński: Przylot bocianów, 7 — J. Pankiewicz: Wizyta.  Tablica VIII MINERAŁY — KAMIENIE PÓŁSZLACHETNE I SZLACHETNE 1 — Malachit, 2 — Agat, 3 — Chryzoberyl, 4, 16 — Ametyst, 5 — Turmalin, 6 — Amazonit, 7, 15 — Akwamaryn, 8 — Diament, 9 — Kwarc (kryształ górski), 10, 22 — Granat, 11, 18 — Szmaragd, 12, 19 — Szafir, . 13, 17 — Topaz, 14 — Cytryn, 20 — Rubin, 21 — Chryzolit, 23 — Opal szlachetny.  561 palce nóg spiete błoną; tu należą m. właściwe oraz wydrzyki i rybitwy; u nas pospolita nad wodami słodkimi m. śmieszka (Larus ridibundus), dł. 42 cm, rozpiętość skrzydeł 95 cm; nad Bałtykiem częsta m. pospolita (L. canus), wielkość jak poprzednia; m. siodłata (L. marinus), dl. 73 cm, rozpiętość skrzydeł 170 cm i in. MEYER: 1) Conrad Ferdinand (1825—98), poeta szwajc.; wiersze i ballady, nowele historyczne; Huttens letzte Tage (Ostatnie dni Huttena), Jürg Jenatsch; 2) Lothar (1830—95), chemik niem., badacz zależności własności pierwiastków od ich ciężarów atomowych; 3) Victor (1848—97), chemik niem.; wynalazł praktyczną metodę oznaczania gęstości par. MEYERBEER Giacomo (1791—1864), kompozytor niem., gl. przedstawiciel zewnętrznie efektownej „wielkiej opery“ fr.; Hufenoci, Afrykanka, Robert Habel, Prorok. MEYERHOLD Wsiewolod E. (1874—1942), aktor i reżyser ros., początkowo związany z MCHATem, szybko stał się antagonistą kierunku realistycznego; 1920 założył w Moskwie własny teatr, który prowadził przez kilkanaście lat; realizmowi przeciwstawiał koncepcję „biomcchaniki", polegającą na transponowaniu przez aktora przeżyć na formy ruchowo-gestyczne, rozgrywające się w technicznych konstrukcjach, zastępujących dekoracje; w ten sam sposób inscenizował sztuki klasyczne, uważając je za kanwę własnych pomysłów. MEYERSVILLE [męjar-zwyl], osada w stanie Teksas w USA; jedna z najstarszych osad poi. w Ameryce. MEYRINK Gustav (1868—1932), pisarz austr., ekspresjonista; autor niesamowitych powieści fantast.; Golem, Zielone oblicze. MEYSENBURG Malwida von (1816—1903), pisarka niem., propagatorka oświaty robotników i kobiet; zaprzyjaźniona z wieloma wybitnymi osobistościami (Liszt, Nietzsche, Garibaldi, Rolland); Pamiątniki idealistki. MEZEŃSKA ZATOKA, pn.-wsch. część M. Białego, ujście rz. Mezeń. MEZJA, w starożytności kraina między dolnym Dunajem i Górami Bałkańskimi, zamieszkana przez ludność tracką; od 9 p. n. e. prowincja rzym.; od IV w. ulegała najazdom plemion barbarzyńskich; w VII w. ugruntowali tu swe siedziby Słowianie i pierwotni Bułgarzy. MEZOFITY [gr.j, rośliny o średnich wymaganiach wilgotności i średnio rozwiniętym systemie korzeniowym; np. zboża, większość warzyw, drzewa owocowe. Zob. też kserofity i higrofity. MEZOKARPIUM -owocnia. MEZOLIT [gr.], śr. epoka kamienia, okres przejściowy między paleolitem i neolitem po ustąpieniu lodowca; cechuje go szerokie upowszechnienie łuku i —mikrolitów; w późn. m. narzędzia makrolityczne, udomowienie psa; wyróżniają się w tym okresie kultury: azylska, tardenoaska, maglemoska (nad Bałtykiem), świderska w Polsce. MEZONY [gr.], nietrwałe cząstki elementarne o masach pośrednich między masami elektronu i protonu, o elementarnym ładunku dodatnim (+e), ujemnym (—e) lub zerowym; po czasie 10 to — 10’® sek. rozpadają się na mezony lżejsze i neutrina, elektrony i neutrina lub elektrony i fotony. MEZOPOTAMIA, hist, kraina w Azji Zach. w dorzeczu Tygrysu i Eufratu; 350 000 km*; urodzajna, nawodniona; pn.-zach. część należy do Syrii, większość do Iraku. MEZOZOIK [gr.] (era mezozoiczna), czwarta era dziejów Ziemi (ok. 185—60 min lat temu); panowanie amonitów i belemnitów na morzu, a roślin nagonasiennych i gadów na lądzie; zjawiają się pierwsze rośliny nagozalążkowe, ssaki i ptaki; m. obejmuje trzy okresy: trias, jurę i kredę. Zob. też stratygrafia (tabela). MEZZANINO [wł.], pięterko, półpiętro między piętrami, najczęściej pod gzymsem wieńczącym lub między parterem a I piętrem. 36 Mała Enc. Powsz. PWN MIAR I WAG MIĘDZYNARODOWE BIURO MEZZA VOCE [wł.], półgłosem. MEZZO-FORTE [wł.], (skr. mi), muz. niezbyt silnie, pośrednio między forte a piano. MEZZO-PIANO [wł.], (skr. mp), mus. nie całkiem cicho, pośrednio między mezzo-forte a piano. MEZZOSOPRAN [wł.] : 1) głos żeński pośredni między sopranem a altem; 2) śpiewaczka o takim glosie. MEZZOTINTA [wł.], sztuka czarna: 1) technika graf. operująca nie kreską, ale płaszczyznami; na płycie metal., równomiernie posiekanej tzw. chwiejakiem, polerowanie specjalnymi narzędziami tych płaszczyzn, które mają nie przyjąć farby, dla osiągnięcia miękkich półtonów; wynaleziona w I poł. XVII w. przez L. von Siegena; 2) odbitka wykonana tą techniką. MĘCIŃSKI Wojciech (1598—1643), jezuita, misjonarz; działał w Indiach i na Filipinach; pierwszy Polak w Japonii (1642); zginął pod Nagasaki. MĘCZENNICA, Passiflora, pnącze z rodziny męczennicowatych; Ameryka Męczennica podzwrotnikowa, Azja, Australia; liście skrętoległe, kwiaty duże, promieniste, barwne; u nas hodowana jako ozdobna; niektóre gatunki lecznicze; nazwa pochodzi stąd, że części kwiatu przypominają narzędzia Męki Pańskiej — wieniec, gwoździe i młoteczki. MĘDRALOWA, szczyt w Beskidzie Wysokim, w grupie babiogórskiej, wys. 1170 m; punkt zwornikowy Pasma Jałowieckiego z gł. grzbietem Beskidów. ml —mezzo-forte. Mg, symbol pierwiastka chem. magnezu. MGŁA, układ —koloidowy, w którym fazą rozpraszającą jest gaz, fazą rozproszoną — ciecz, np. m. powstała nad powierzchnią ziemi wskutek kondensacji pary wodnej w atmosferze. MGŁAWICE, skupiska —materii międzygwiazdowej widoczne przez teleskop w postaci małych chmurek, gołym okiem na ogół niewidoczne; dzielą' się na ciemne oraz jasne, świecące światłem własnym (m. cirrusowe) lub częściej przetworzonym światłem gwiazdy oświetlającej (m. gazowe i nieregularne); czasem są związane fizycznie z gwiazdą oświetlającą (m. pierścieniowe i planetarne); m. pozagalaktyczne —galaktyki. Tabl. 9. MI —solmizacja. MIAŁ, materiał o określonym rozdrobnieniu; m. węglowy, asortyment węgla kamiennego o ziarnie oniżej 6,3 mm; materiał ao wyrobu brykietów, nieiedy używany jako paliwo; m. torfowy, sproszkowany torf, stosowany w rolnictwie oraz ogrodnictwie jako wzbogacająca domieszka do ziemi. MIAMI [majämv], m. w USA (Floryda); 249 300 mieszk. (1950); 50*/« ludności zatrudnionej w handlu, finansach i usługach; największa miejscowość wypoczynkowa i kąpielowa nad Atlantykiem; ważny port lotn. dla komunikacji z Ameryką Pd. i Srodk. MIANO ROZTWORU, liczba gramów odczynnika chem. rozpuszczonego w 1 ml roztworu. MIANOWANE ROZTWORY, roztwory o dokładnie znanym stężeniu; używane w —objętościowej analizie chemicznej. MIANOWSKI Józef (1804—1879), lekarz i profesor, potem rektor Szkoły Głównej w Warszawie; cęlem uczczenia jego zasług społeczeństwo ufundowało towarzystwo pomocy dla osób pracujących naukowo p. n. Kasa im. Mianowskiego. MIARECZKOWA ANALIZA —objętościowa analiza. MIARECZKOWANIE, stosowanie w chem. analizie ilościowej metod analizy —objętościowej. MIAR I WAG MIĘDZYNARODOWE BIURO, zał. 1875 instytucja z siedzibą w Sèvres, pod Paryżem, działająca przez Międzynarodowy Komitet Miar i Wag, do którego należą głównie zagadnienia związane z prototypem metra i kilograma. M. K. M. i W. pracuje w czterech sekcjach: do spraw elektryczności, fotometrii, termometrii i kalorymetrii oraz do spraw metra; zbiera się przynajmniej raz na dwa lata;  MIARKA Generalna Konferencja w sprawach miar i wag zbiera się raz na 6 lat. MIABKA Karol (1824—82), działacz spoi. i oświat., obrońca polskości na Górnym Śląsku; redaktor „Zwiastuna Górnośląskiego“ i „Katolika“. MIASKOWSKI Kasper (ok. 1553—1622), poeta; przeciwnik protestantyzmu; dialog Herkules słowiański oraz wiersze okoliczn. i rei. wydane w Zbiorze rytmów. MIASTECZKO KRAJEŃSKIE, m„ pow. wyrzyski, woj. bydg.; 1100 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny. MIASTKO, m. pow., woj. kosz., na Pojez. Drawskim, nad Studnicą, 1. dopływem Wieprzy; 5000 mieszk. (1956). MIASTO, osiedle o dużej gęstości zaludnienia i zwartości zabudowy, którego ludność utrzymuje się w zasadzie z zajęć pozarolniczych; jako odrębna forma osadnictwa powstało w okresie rozkładu wspólnoty pierwotnej na tle narastającego społ. podziału pracy. Pierwsze miasta wytworzyły się przy siedzibach władców jako ośrodki administr., kultowe i handl. w staroż. Egipcie, Mezopotamii i Chinach; w Grecji powstał typ miasta-państwa (polis), w imperium rzym. wykształciła się szczególna forma samorządu miejskiego (municipium); w starożytności powstał też typ m. wyłącznie handl. w koloniach fenickich, gr. i rzym. W średniowieczu w Europie środk. i wsch. nowe osiedla typu miejskiego, rzemieśln.-handl. powstawały przy grodach (podgrodzia), kościołach i placach targowych; w walce z panami feud. najpierw w krajach pd. i zach., następnie środk. Europy, tworzyły się wolne gminy miejskie (komuny), z własnym zarządem, sądownictwem i obroną; związki m. (wł., fr., niem. Hanza) odgrywały dużą rolę polit.; formy ustroju miejskiego ustalone w Niemczech rozpowszechniły się w państwach sąsiednich, także w Polsce; lokowane od XIII w. na- prawie niem. (magdeburskim) m. o typowym planie zabudowy, skupionej dokoła prostokątnego placu targowego — rynku; w miarę rozwoju m. powstawały za murami coraz rozleglejsze przedmieścia. Ż rozwojem kapitalizmu tworzą się osady rzemieślnicze, chałupnicze, przy manufakturach i fabrykach; na przełomie XIX i XX w. na obszarach silnie uprzemysłowionych, w rejonach góm., powstają wielkie bezkształtne zespoły osadnicze tzw. konurbacje; rośnie też liczba metropolii, miast-gigantów o milionowej ludności i skomplikowanym układzie przestrzennym; wyodrębnia się dzielnica centralna, handlowa („city“) oraz osiedla podmiejskie (satelity); powstają wielkie zespoły miejskie, obejmujące również m. i osiedla położone poza granicami administr. głównego ośrodka, Pod względem prawnym m. stanowi jednostkę podziału terytorialnego; w Polsce m. dzielą się na: m. wydzielone równorzędne województwom (Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków, Poznań), m. wojewódzkie (siedziby władz terenowych województw), m. powia- 562 towe (siedziby władz terenowych powiatu) oraz m. wchodzące w skład powiatu. Tabl. 51. MIAZGA KORKOTWÓRCZA -fellogen. MIAZGA TWÓRCZA -kambium. MIAZGA ZĘBOWA, zawartość jamy zęba, złożona z tkanki łącznej, naczyń krwionośnych i nerwów; zapalenie m. z., bolesny stan zapalny pęczka naczyniowo-nerwowego wypełniającego komorę korony i kanał korzenia zęba; występuje w przebiegu próchnicy zębowej. MIAŻDŻYCA, skleroza, stwardnienie tętnic — schorzenie tętnic występujące gł. u ludzi starszych; przyczyny różnorodne: zaburzenia przemiany materii, przewlekłe zatrucie nikotyną, alkoholem itp.; m. może powodować rozmaite choroby fizyczne i psychiczne, nadciśnienie. MIĄCZYŃSKI Józef (1759-93), konfederat barski, 1772—93 w wojsku fr. walczył przeciw koalicji; wplątany w- plany gen. Dumourieza przeciw Konwentowi, aresztowany i zgilotynowany. MIĄŻSZOŚĆ WARSTWY, geol. grubość warstwy mierzona prostopadle do warstw ograniczających ją, czyli odległość od spągu do stropu. MICELLA, zasadniczy element strukturalny błony komórkowej roślin wyższych. Zob. też koloidalna m. MICHAELIS Karin (1872—1950), pisarka duń.; w powieściach swych występuje w obronie praw kobiet przeciw moralności mieszczańskiej (Niebezpieczny wiek); książki dla młodzieży (Bibi). MICHAJŁOWSKI Nikołaj K. (1842—1904), krytyk, publicysta i socjolog ros., gł. teoretyk narodnictwa. MICHALSKI: 1) Stanisław (1865—1945), działacz oświat.; 1898 zainicjował i zorganizował wyd. Poradnik dla samouków; red. „Nauki Polskiej“; 1928—39 dyr. Funduszu Kultury Naród.; 2) Konstanty ks. (1870—1947), historyk filozofii, prof. filozofii chrześc. na Uniw. Jag., wybitny znawca filozofii średniow., zwłaszcza XIV w. MICHAŁ, imię panujących; Polska: M. Korybdt Wiśniowiecki (1638—73), od 1669 król poi., syn Jeremiego Michała; uzyskał tron dzięki poparciu szlachty; panowanie jego wypełniły walki wewnętrzne stronnictw oraz najazd Turków, który doprowadził do utraty Podola z Kamieńcem (traktat w -►Buczaczu). — Bizancjum: M. VIII Paleolog (1224—82), cesarz bizant. od 1259; założyciel dynastii Paleo logów; obalił cesarstwo łacińskie 1261; walczył z Neapolem i Wenecją. — Rosja: M. Fiodorowicz Romanow (1596 — 1645), car moskiewski od 1613, pierwszy z dyn. Romanowów, wybrany przez sobór ziemski; po dwu wojnach z Polską (1617—18; 1632—34) stracił Smoleńsk, Czemihów, Siewierz i Inflanty. — Rumunia: 1) 	M. II Waleczny (1557—1601), hospodar wołoski od 1593; 1599 zagarnął tron siedmiogrodzki, 1600 mołdawski; rozbity przez J. Zamoyskiego pod Bukową 1600; zamordowany. — 2) M. I Hohenzollern Sigmaringen Miasto średniowieczne: 1 — barbakan, 2 — mury obronne, 3 — fosa, 4 — zamek, 5 — katedra, 6 — rynek  563 MICHAŁ Z BYSTRZVKOWÄ (ur. 1921), po dwukrotnej abdykacji ojca (Karola II) król num. 1927—30 (pod regencją) i 1940—47; po zwycięstwie rewolucji Tudowo-demokr. na emigracji. — Serbia: M. Obrenowicz (1823—68), książę Serbii 1839-42 i 1860-68: organizował sojusz bałk.; zamordowany. MICHAŁA ARCHANIOŁA ZWIĄZEK, organizacja skrajnych reakcjonistów w Rosji 1907—17, wyodrębniła się ze Związku Ludu Rosyjskiego, zwalczała ruch rewol.; założycielem i przywódcą organizacji był Włodzimierz H. Puryszkiewicz, poseł do Dumy. MICHAŁ ANIOŁ BUONARROTI (1475—1564), wielki rzeźbiarz, malarz, architekt ¡..poeta wl., którego twórczość rozsadziła stylowe założenia Renesansu, tworząc podwalinę dla sztuki Baroku; najpełniej wypowiedział się w rzeźbie: Michał Anioł Pietä, Dawid, Mojżesz i Niewolnicy z grobowca Juliusza II we Florencji, Noc i Poranek z grobowca Medyceuszów w Rzymie; dzieła malarskie: cykl fresków na plafonie oraz Sąd Ostateczny na ścianie ołtarzowej kaplicy Sykstyńskiej; liczne projekty architekt., z których wykonane: kopuła bazyliki Sw. Piotra, rozwiązanie placu Kapitolióskiego w Rzymie, klatka schodowa Biblioteki Laurenziana we Florencji. Tabl. 73. MICHAŁ CERULARTUSZ (?—1058), patriarcha kon- stantynopolitański od 1043; przeprowadził schizmę wschodnią 1054. MICHAŁOWICZ: 1) Tan z Urzędowa (II poł. XVI w.); rzeźbiarz i architekt; nagrobki i przebudowa kaplic biskupa Zebrzydowskiego 1 Padniewskiego przy katedrze na Wawelu; kaplica i nagrobek prymasa Uchańskiego przy kolegiacie w Łowiczu; tabl. 62; 2) Mieczysław (ur. 1876), lekarz pediatra, prof. Uniw. Warsz., jeden z założycieli i działacz Stronnictwa Demokratycznego; 1945—1949 przewodniczący Rady Naczelnej, następnie honorowy prezes stronnictwa. MICHAŁOWSKI: 1) Piotr (1801—55), malarz, główny reprezentant kierunku romant. w malarstwie poi. I poł. XIX w.; sceny batalist. z wojen napoleońskich (Somosierra), portrety realist.: (Portret córki, Głowa chłopa, Autoportret), mistrzowskie akwarele i rysunki (wizerunki koni i sceny rodzaj.), tabl. VII; 2) Aleksander (1851—1938), pianista i pedagog; wykształcił szereg pianistów polskich; 3) Kazimierz (ur. 1901), archeolog klas., prof. Uniw. Warsz., członek PAN; wykopaliska w Edfu i Tell-Atrib (Egipt) oraz Mirmeki P. Michałowski (Krym). MIC 1ICHAŁ Z BYSTRZYKOWA zw. Twaróg (?—1520), prof. Akad. Krak. i paryskiej, filozof, wydawca; zwoMilionowe miasta świata dane z 1950—56 Miasto Kraj Liczba mieszk. w tys. Miasto Kraj Liczba mieszk. w tys. Zespół miejski W granicach adm. Zespół miejski W granicach adm. Nowy Jork USA 13875 8050 Montreal Kanada 1563 1057 Tokio Japonia W. Brytania 10025 8310 Melbourne Australia 1523 93 Londyn 9925 3325 Baltimore USA 1475 970 Moskwa ZSRR 7100 4839 Wuhan Chiny 	
 1427 Paryż Francja 6675 2850 Madras Indie 	
 1416 Szanghaj Chiny — 6350 Nowe Delhi Indie 1384 1191 Buenos Aires Argentyna 5850 3642 Liverpool W. Brytania 1382 780 Chicago USA 5725 3760 Ateny Grecja 1379 565 Osaka Japonia 5200 2450 Santiago Chile 1348 665 Los Angeles 5025 2175 Nagoja Japonia 1336 Kalkuta Indie 4150 2725 Barcelona Hiszpania 	
 1322 Berlin Niemcy 3900 3335 Hongkong Hongkong 1314 — Meksyk Rio dc Janeiro Meksyk 3700 2550 Mediolan Włochy — 1303 Brazylia 3625 2800 Toronto Kanada 1251 682 Detroit USA 3625 2025 Bukareszt Rumunia _ 1237 Bombaj Indie 3600 3250 Stambuł Turcja 	
 1215 Filadelfia USA 3550 2140 Minneapolis USA 1215 540 SSo Paulo Brazylia 3325 2900 Teheran Iran — 1200 Leningrad ZSRR 3176 2814 Manila Filipiny — 1200 Kair Egipt 3050 2700 Hawana Kuba 1190 783 Dżakarta Indonezja 3000 1863 Bangkok Syjam 1179 884 Pekin Chiny — 2800 Kopenhaga Dania 1203 768 Tiencin Chiny 	
 2750 Harbin Chiny — 1163 Mukden Chiny 2987 2300 Karaczi Pakistan 1126 1009 Boston USA 2625 805 Kioto Japonia — 1102 Manchester W. Brytania 2421 705 Lizbona Portugalia — 1100 San Francisco USA 2325 790 Nankin Chiny — 1092 Birmingham W. Brytania 2237 1112 Hajdarabad Indie 1086 803 Svdney Australia 1863 193 Lima Peru — 1086 Czungking Chiny — 1772 Aleksandria Egipt — 1069 Wiedeń Austria 	
 1766 Neapol Wiochy — 1059 Hamburg Niemcy — 1757 Talien Chiny 1054 766 Glasgow W. Brytania 1758 1802 Singapur Singapur — 1050 Budapeszt Węgry Włochy 	
 1900 Pusan Korca — 1045 Rzym 	
 1751 Warszawa Polska — 1031 Waszyngton USA 1725 860 Sztokholm Szwecja 1029 777 Madryt Hiszpania 	
 1700 Caracas Wenezuela 1021 700 Saint Louis USA 1695 870 Milwaukee USA 1020 690 Cleveland Saigon USA Wietnam 1630 935 1614 Cincinnati Johannesburg USA Związek Pd. 1010 525 Kanton Chiny — 1599 Afryki 1007 630 Seul Pittsburgh Korea USA 1565 1575 680 Houston USA 1000 690 SR* MICHAUX lennik Dunsa Scotusa, autor dzieł filoz. i teologicznych. MICHAUX [miszę] Aleksander, pseud. Miron (1841—95), poi. poeta, prozaik, dramaturg, krytyk teatr., Pieśni, Poezje, Fantazje. MICHEJDA Franciszek (1848—1921), pastor ewang., poi. działacz polit, na Śląsku Ciesz.; przywódca Pol. Zjednoczenia Nar.; jeden z założycieli tamtejszej Macierzy Szkolnej, redaktor „Przyjaciela Ludu“. MICHEL [miszęl] Louise (1830—1905), rewolucjonistka fr. (blankistka), bojowniczka Komuny Paryskiej; od 1880 w ruchu anarchistycznym. MICHELET [miszlę] Jules (1798—1874), pisarz i historyk fr., występował przeciw uciskowi społ. i absolutyzmowi w obronie demokracji; Histoire de France, La Pologne martyre (Męczeńska Polska), pisma filozof. i pedagogiczne. MICHELOZZO Bartolommeo di (1398—1472), wł. architekt i rzeźbiarz, współpracownik Donatella i Ghibertiego; Pałazzo Medici-Ricardi oraz liczne dziedzińce pałacowe i klasztorne we Florencji; pracował także w Mediolanie dla Cosima Medici. MICHELSON [myczolsn] Albert Abraham (1852— 1931), fizyk amer, pochodzenia poi.; wykonał precyzyjne pomiary prędkości światła oraz długości fal linii widmowych; negatywny wynik doświadczeń mających wykazać ruch Ziemi względem hipotetycznego eteru dal asumpt A. Einsteinowi do wygłoszenia zasady, że prędkość światła ma, niezależnie od stanu ruchu wysyłającego je źródła, zawsze tę samą stałą prędkość (= 300 000 km/sek), co dało początek teorii względności. Nagroda Nobla 1907. MICHIGAN [myszegon]: 1) jez. w USA, jedno z Pięciu Wielkich Jez. Ameryki Pn.; 58 000 kmî, 177 m n. p. m., głęb. do 281 m; przez cieśninę Mackinac łączy się z jez. Huron; ważny szlak komunikacji wodnej; porty: Chicago, Milwaukee; 2) (Mich.) stan w USA; 150 762 kmî, 6 371 800 mieszk. (1950); stoi. Lansing (92 100 mieszk.); obszar wyżynny między jez.: Michigan, Górne i Huron; wysoko uprzemysłowiony: 283 fabr. samochodów (60*/* produkcji kraj.); wydobycie węgla, rudy żel., miedzi; gł. m. Detroit (45'/» ludności M.). MICHOELS, właśc. Salomon Wowsy (1890—1948), aktor i reżyser żyd., działający na terenie ZSRR; twórca i kierownik Moskiewskiego Teatru Żydowskiego. M1CIŃSKI Tadeusz (1873—1919), poeta, dramaturg, prozaik; jego poezja ma charakter filoz., nastrojowy, mistyczny; W mroku gwiazd, Kniaź Potiomkin, Nietota — Księga tajemna Tatr. MICKIEWICZ: 1) Adam (1798—1855), największy poi. poeta, dramaturg, publicysta i działacz polit.; ur. w Zaosiu (k. Nowogródka); ukończył Uniw. Wił. (1815—19); nauczyciel w Kownie (1819—23); za udział w Towarzystwie Filomatów zesłany do Rosji (1824—29), gdzie przyjaźnił się m. in. ź Puszkinem; stąd wyruszył na Zachód; do końca życia przebywał poza krajem. W Paryżu redagował „Pielgrzyma Polskiego“ (od 1833), był wykładowcą literatury rzym. w Lozannie (1839) i literatur slow. w Collège de France w Paryżu (1840); 1845—49 pozostawał pod wpływem teorii mesjanizmu A. Towiańskiego; 1848 stworzył legion poi. we Włoszech, następnie był redaktorem między nar. postępowego pisma „La Tribune des Peuples“ (Trybuna Ludów), wychodzącego w Paryżu; w czasie wojny ros.-tur. (1855) organizował legion poi. w Turcji; zmarł tegoż roku w Konstantynopolu; pochowany w Paryżu; 1890 sprowadzenie zwłok do kraju i złożenie w ktypcie na Wawelu. Ukazanie się Ballad i romansów (1822) uważane jest za początek epoki Romantyzmu w historii literatury poi.; najważniejsze utwory: powieści poet. Grażyna (1823) i Konrad Wallenrod (1828), Sonety krymskie (1826), A. Mickiewicz dramat Dziady, Księgi Narodu Polskiego i Pielgńymstwa Polskiego, epopeja Pan Tadeusz (1834) oraz -liczne wiersze liryczne; 2) 	Władysław (1838—1926), syn Adama, publicysta; Żywot Adama Mickiewicza, Emigracja Polska 1860—90, Pamiętniki, przekłady na język. fr. dzieł Krasińskiego, 564 Kraszewskiego, Orzeszkowej; wydawca korespondencji i materiałów do życiorysu ojca. MICLER (MITZLER) DE KOLOFF Wawrzyniec (1705—70), Sas z pochodzenia; lekarz nadworny i historiograf Augusta III; zasłużony w Polsce wydawca czasopism naukowych i dzieł historycznych. MICOQUE [mikpk] la, wzgórza w pd. Francji; wykopaliska z epoki starokamiennej; stąd nazwa okresu M. w archeologii. MICZURIN Iwan W. (1855—1935), znany pomolog ros.; wyhodował liczne nowe odmiany drzew owocowych ; stosował szereg oryginalnych metod, jak metoda -«-mentora lub wpływania skrajnymi warunkami środowiskowymi na młode siewki; był zwolennikiem poglądu o możliaziedziczenia cech wości __t < nabytych pod wpływem I- Miczurin szczepienia lub środowiska. MICZURIŃSK (dawniej Kozlow), m. w Ros. FSRR (obw. tambowski); 75 000 mieszk. (1956); instytut nauk.-badawczy sadownictwa i warzywnictwa im. Miczurina; przemysł rolno-spożywczy. MIDAS, mit. gr. król Frygii; gdy podczas zawodów muz. między Apollinem i Panem (czy Marsjaszem) przyznane bogu zwycięstwo uznał za niesprawiedliwe, wyrosły mu za karę ośle uszy. Dionizos obdarzył go mocą zamieniania wszystkiego w złoto; na prośbę M. dar ten został mu odjęty, a rz. Paktol, w której się wykąpał, niosła odtąd zloty piasek. MIDDLESBROUGH [mydlzbre], m. i port w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); 148 000 mieszk. (1954); znaczny przemysł hutn. (żel., stal.) oraz chem.; w pobliżu kopalnie węgla, żelaza. MIDDLE WEST -«-Środkowy Zachód. MIDLANDS [mydlandz], region w W. Brytanii obejmujący środk. Anglię, na pd. od Gór Pennińskich w dorzeczu rz. Severn i górnego Tren tu (hrabstwa: Bedford, Buckingham, Derby, Leicester, Northampton, Nottingham, Rutland, Warwick); rejon bogatych złóż węgla kam., rud żel., glinki ceramicznej oraz silnie rozwiniętego przemysłu; gł. m.: Birmingham, Wolverhampton, Coventry, Nottingham, Leicester, Northampton. MIDLOTHIAN [mydlęudjanj, hrabstwo w W. Brytanii (pd.-wsch. Szkocja); 948 km2, 565 700 mieszk. (1951); region przemysł., kopalnie węgla kam. i łupków bitum.; stoi. Edynburg. MIDWAY [myduej], wysepka koralowa na pn.-zach. (1900 km) od Hawajów (terytorium USA); 5 km2, ok. 400 mieszk.; ważna baza lotn. i mor. — 1942 w rejonie wyspy jedna z największych bitew mor. między USA i Japonią, zakończona rozbiciem floty japońskiej. MIECH, stosowane dawniej urządzenie dostarczające powietrza (dmuchu) do ognisk piecowych; dziś jeszcze wiejscy kowale używają miechów trójkątnych, znanych od czasów najdawniejszych. MIECHÓW, m. pow., woj. krak., na Wyżynie Małopolskiej, przy starym trakcie Kraków — Warszawa; 6300 mieszk. (1957); zabytkowy kościół, klasztor bożogrobców z XII- w. Niegdyś osada podklasztorna i targowisko z prawem miejskim od 1290. — 17 II 1863 oddział powstańczy Krukowskiego poniósł klęskę w walce z wojskami rosyjskimi. MIECHUNKA -«-żydowska wiśnia. MIECZ, broń biała o prostej obosiecznej głowni i prostej rękojeści; używany od epoki brązu do XVI w. MIECZNIK, w Polsce średniow. urzędnik noszący miecz przed monarchą; później tytuł dworski. MIECZNIK: 1) włócznik, Xiphias gladyus — ryba z rzędu okonioksztaltnych; .morza cieple całego świata; w Bałtyku pojawia się sporadycznie; dł. do 5 m, ciężar do 300 kg; górna szczęka wydłużona w mocny mieczowaty dziób; niebezpieczny dla łodzi, które może przebić; 2) -»-orka. _  Mieczyk pospolity 565 MIECZNIKÓW Ilja I. (1845—1916), zoolog 1 bakteriolog ros., odkrywca zjawiska -*-fagocytozy; prof. uniw. w Odessie, dyr. Instytutu Pasteura w Paryżu; prace z zakresu anatomii i embriologii bezkręgowców, mikrobiologi oraz immunologii. 1908 nagroda Nobla. MIECZOGON -skrzyplocz. MIECZYK, Gladiolus, roślina z rodziny kosaćcowatych; Afryka, Europa; mieczowate liście i duże grzbieciste kwiaty zebrane w grona; łąki i pola, hodowany również jako ozdobny. MIEDNICA, anat. mocny pierścień kostny, utworzony z kości krzyżowej i dwóch kości miednicznych, połączonych z przodu spojeniem łonowym; przenosi ciężar górnej części ciała na kończyny dolne, z którymi łączy się przez stawy biodrowe. MIEDNICZKA NERKOWA, zbiornik w obrębie nerki, do którego uchodzi mocz z drobnych przewodów nerkowych; zapalenie m. n. powstaje wskutek zakażenia; objawy: bóle w okolicy nerek, gorączka, bolesne parcie przy oddawaniu moczu, ropomocz. MIEDWIE, jez. na Niz. Szczecińskiej, piąte co do wielkości w Polsce, 3677 ha, dl. 15,3 km, szer. 3,2 km, glęb. do 42 m, dno 28 m poniżej poziomu morza (kryptodepresja); brzegi płaskie, niskie, na ogół bezleśne, częściowo zabagnione; przepływa rz. Płonią. MIEDZIANA GÓRA, w., pow. i woj. kieł., w G. świętokrzyskich; 1000 mieszk. (1956); przed XV w. kopalnie rudy miedzi, 1595 produkcja blachy, nowe szyby w XVIII — miedź, malachit; rozwój kopalni za czasów Staszica, od 1827 eksploatacja tylko rudy żelaza, obecnie teren prac poszukiwawczych. MIEDZIANE, szczyt w Tatrach Wysokich między Przeł. Szpiglasową a Opalonym Wierchem, wys. 2233 m, oddziela Dolinę Pięciu Stawów Pol. od Doliny Rybiego Potoku. MIEDZIANKA: 1) wzniesienie w Paśmie Chęcińskim, wys. 357 m, zbudowane z dewońskich wapieni, grań skalista; na stokach ślady dawnych kopalni rudy miedzi; za Stanisława Augusta wydobywano tu malachit do ozdoby królewskiego zamku: 2) w., pow. i woj. kieł., stare osiedle góm. w G. Świętokrzyskich; w XVI w. huta, kopalnie w XVII i XVIII, kruszce miedzi, malachit i ażuryt; obecnie w miejscu dawnych kopalń geologiczne prace badawcze. MIEDZINSKI Bogusław (ur. 1891), polityk, czołowy działacz sanacyjny; 1914—18 w Legionach i POW, od 1922 poseł na sejm kolejno z „Piasta“, „Wyzwolenia“, BBWR i OZN; 1926—29 min. poczt i telegrafów; od 1929 nacz. red. „Gazety Polskiej“; od 1938 marszałek senatu; następnie na emigracji. MIEDZIORYT; 1) jedna z najstarszych technik metalorytniczych (od ok. połowy XV w.), polegająca na ryciu rysunku na gładko wypolerowanej płycie miedzianej, wypełnianiu rowków farbą i odbijaniu (powielaniu) rysunku na papierze; m. punktowany uzyskuje się wykonując rysunek drobnymi punktami zamiast kresek; 2) odbitka uzyskana tą techniką. MIEDZIOWANIE -powłoki ochronne. MIEDZIOWCE, nazwa ogólna pierwiastków metalicznych gł. jednowartościowych, tworzących rodzinę dodatkową pierwszej grupy układu —okresowego: miedź (Cu), srebro (Ag) i złoto (Au); odznaczają się doskonałym przewodnictwem elektr. i cieplnym. MIEDZ Cu, cuprum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 29; metal kolorowy o jasnoczerwonej barwie, ciężki, kowalny, ciągliwy; doskonały przewodnik ciepła i elektryczności; w przyrodzie występuje rzadko w postaci rodzimej, częściej w postaci siarczków, tlenków itp.; w Polsce ubogie rudy m. znajdują się w Kieleckiem oraz na Dolnym Śląsku; m. znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle: przewody elektr. urządzenia grzejne (np. kotły), składnik stopów^ (brązy, mosiądze), używana w galwanoplastyce itp. Wszystkie związki m. są trujące. MIEJSCE GEOMETRYCZNE, zbiór wszystkich punktów o jakiejś wspólnej własności; np. m. g. punktów jednakowo odległych od danego punktu jest na płaszczyźnie okrąg, a w przestrzeni — powierzchnia kuli, czyli sfera. MIEROSŁAWSKI MIEJSKA GÓRKA, m., pow. rawicki, woj. pozn.; 3000 mieszk. (1956). MIELCZARSKI Romuald (1871—1926), pionier ruchu spółdzielczego w Polsce, współzałożyciel Towarzystwa Kooperatystów i czasopisma „Społem“ 1906; od 1911 stał na czele Warsz. Związku Stowarzyszeń Spożywców, a od 1918 Związku Spółdzielni Spożywców. MIELCZEWSKI Marcin (?—1651), kompozytor; koncerty wok., msze, utwory kość., instrument., w stylu a cappella lub koncertującym z towarzyszeniem basso continuo. MIELEC, m. pow., woj. rzesz, w Kotlinie Sandomierskiej; 19 000 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu maszynowego. MIELERZ, stos, prymitywne urządzenie, w którym ułożony surowiec wypala się lub zwęgla; dawniej w ten sposób otrzymywano węgiel drzewny; szczapy ułożone w m. i obłożone darnią wypalano przy słabym dopływie powietrza; wypalano również cegły układając je w stosy w m. o kształcie ostrosłupa ściętego, z paleniskami u dołu. MIELEWSKI Andrzej, właśc. Sydor (1867—1916), aktor związany gł. z teatrami krak.; wybitny odtwórca bohaterów dramatu romantycznego (m. in. Gustaw-Konrad w Dziadach, w pierwszej inscenizacji Wyspiańskiego). MIELIZNA, płycizna na dnie rzeki, wynurzająca się przy niskich stanach wody jako wyspa piaszczysta, mulista lub żwirowa. MIELNICKA UNIA —unia polsko-litewska. MIELNIK (MSlnik), m. w Czechosłowacji (u spływu Łaby i Wełtawy); 11 900 mieszk. (1955); ośrodek produkcji win i cukrownictwa; w okolicy rozwinięte sadownictwo i ogrodnictwo; port rzeczny. MIELNO (Koszalińskie), w. rybacka i kąpielisko nadmorskie, pow. i woj. kosz., na mierzei oddzielającej jez. Jamno od Bałtyku; 1400 mieszk. (1956); piękna plaża, nad jez ośrodek żegl. i przystań. MIELOGRAFIA [gr.J, metoda rentgenowskiego badania rdzenia kręgowego. MIEL2YŃSKI: 1) Maciej (1790—1870), uczestnik powstania łistop.; 1848 członek poznańskiego Komitetu Nar.; propagator pracy organicznej; protektor nauki i sztuki; 2) Seweryn (1805—73), uczestnik powstania listop.; 1848 rzecznik ugody z rządem prus.; założyciel Muzeum Sztuki przy Poznańskim Tow. Przyjaciół Nauk. M1ENIAK TĘCZOWIEC, Apatura iris, duży, barwny motyl dzienny z rodziny rusalkowatych. MIENSZUTKIN Nikołaj A. (1842—1907), chemik ros., jeden z twórców kinetyki chem. MIENSZYKOW: 1) Aleksandr D. książę (1673— 1729), ros. polityk i feldmarszałek; bliski współpracownik Piotra I; po śmierci Piotra osadził na tronie żonę jego Katarzynę I; 2) Aleksandr S., książę (1787—1869), admirał ros. i dyplomata; do 1855 naczelny wódz w czasie wojny krymskiej. MIENŻYNSKI Wiaczesław R.” (1874—1934), radź. działacz ruchu robotn.; od 1902 członek SDPRR, więziony przez władze carskie, uczestnik Rewolucji Październikowej; 1917—18 lud. komisarz finansów, od 1919 w —WCzK. 1926—34 kierownik GPU, od 1927 członek KC WKP(b). MIEŃSZEWICY, oportunistyczny kierunek w socjaldemokracji ros.; po Rewolucji Październikowej przeszli do obozu kontrrewolucji; nazwa m. wiąże się z rozłamem na II Zjeździe SDPRR (1903) na większość (ros. bolszinstwo, stąd bolszewicy) i mniejszość (ros. mienszinstwo). Zob. też robotniczy ruch. MIERES, m. w pn.-zach. Hiszpanii (Asturia); 62 200 mieszk. (1954); ośrodek górn.; kopalnie węgla, żelaza, rtęci; zakłady metalurg.; szkoła górnicza. MIERNICTWO GÓRNICZE, dział geodezji obejmujący wykonywanie pomiarów wyrobisk górniczych oraz sporządzanie na ich podstawie map dla celów górnictwa. MIERNIKOWCE, Geometridae, rodzina niewielkich motyli; gąsienice ich poruszają się podginając koniec ciała aż do opartej o podłoże przedniej części, którą natychmiast znów wysuwają na całą długość naprzód; niektóre są szkodnikami, np. gąsienice poprocha cetyniaka (Bupalus pinarius) objadają igły i pączki sosny. MIEROSŁAWSKI: 1) Ludwik (1814—78), gen., pisarz wojsk., działacz demokr., publicysta; uczestnik powstania listop.; na emigracji członek węglarstwa i Młodej Polski; od 1842 działacz Tow. Dem. Pol., później członek jego Centralizacji; skupił wokół siebie dużą grupę zwolenników; 1848 dowódca oddziałów powstańczych w Poznańskiem; uczestnik walk na Sycylii, w Badenii i Palatynacie (1848/49); zwolennik Napoleona III; w lutym 1863 ogłosił się dyktatorem  L. Mierosławski MIEROSZÓW powstania styczniowego; pobity pod Krzywosądem i Nową Wsią uszedł do Francji; 2) Adam Piotr (1815—51), żołnierz, emigrant, podróżnik, marynarz; słynął z szaleńczych wypraw na Ocean Indyjski, poławiał wieloryby, foki i perły; 1851 zatonął wraz ze swym statkiem „Le Pilot“. MIEROSZÓW, m., pow. wałbrzyski, woj. wróci., nad Scinawką, 1. dopływem Nysy Kłodzkiej: 3900 mieszk. (1956); zabytkowe kościoły i kamienice; w okolicy stacje klimatyczne. MIEROŻA [ros.], pułapkowe narzędzie do połowu ryb, zbudowane z tkaniny sieciowej; umożliwia swobodne wejście ryb do wnętrza, lecz utrudnia wydostanie sie. MIERZEJA (na Bałtyku), lido (na Adriatyku), kosa (na M. Czarnym i Azowskim) — wąski wydłużony wał piaszczysty tworzący rodzaj półwyspu, który stale narasta na końcu pod wpływem działalności prądów przybrzeżnych i fal, zbliża się do lądu, odcinając od morza zatokę (zwaną na Bałtyku zalewem, a na Adriatyku laguną); jeżeli wał powstaje za skrętem wybrzeża, nosi nazwę kosy. MIERZEJEWSKI: 1) Henryk (1881—1929), prof. Polit. Warsz. (od 1919), konstruktor obrabiarek, autor pierwszej poi. pracy z dziedziny obróbki metali skrawaniem; pierwszy zastosował kinematograficzną metodę badania tworzenia się wióra; 2) Jacek (1884— 1925), malarz, rysownik i grafik, związany z formizmem; obrazy rodzaj., pejzaże, portrety, martwe natury; Umarlak, Portret żony, Jędruś i jabłka. MIERZENIE, porównywanie wielkości mierzonej z wielkością tego samego rodzaju przyjętą za jednostkę. MIERZWIŃSKI Władysław (1850—1909), śpiewak oper., tenor. MIERZYN, prymitywny koń z północnych dzielnic Polski; niewielki, o mocnej, zwięzłej budowie, odporny i wytrzymały, doskonały jako koń roboczy. MIESIĄC, jednostka czasu związana z ruchem i fazami Księżyca; m. synodyczny, okres pomiędzy dwiema kolejnymi pełniami Księżyca = 29d 12b 44m 3*; m. gwiazdowy, okres pomiędzy dwoma kolejnymi przejściami Księżyca przez tę samą gwiazdę = 27d 7h 4Sm 11*; m. kalendarzowe, umowne odstępy czasu zawierające od 28 do 31 dni, związane z podziałem roku. Zob. też czas, kalendarz. MIESIĄCZKOWANIE, krwawienia miesięczne, menstruacja, period — krwawienie z dróg rodnych, spowodowane złuszczaniem się błony śluzowej macicy; występuje przeciętnie co 4 tygodnie u kobiety w okresie dojrzałości płciowej; rozpoczyna się od 12—14 roku życia, ustaje w okresie ciąży i często w czasie karmienia piersią, zanika w 45—50 roku życia. MIESIĘCZNICA, Lunaria, bylina z rodziny krzyżowych; pojedyncze sercowate liście i białe, fioletowe lub purpurowe kwiaty zebrane w grona; w Polsce rośnie dziko i hodowana w ogródkach dla ozdobnych pękających eliptycznych Juszczyn. „MIESIĘCZNIK LITERACKI“, postępowe czasop. lit. propagujące awangardowe prądy w sztuce; pozostawało w sferze oddziaływania Komunistycznej Partii Polski. Warszawa 1929—31; red. A. Wat. MIESZADŁA -»-mieszalniki. MIESZALNIKI, pionowe lub poziome aparaty z mieszadłami, tj. osadzonymi na obracającym się wale łapami (śmigłami, śrubami), stosowane do wyrównywania stężeń roztworu, wymiany cieplnej, rozpuszczania ciał stałych, do reakcji chem. itp.; w hutnictwie zbiornik przechylny do płynnej surówki z wielkiego pieca, stosowany do magazynowania surówki, ujednorodniania jej składu chem. oraz odsiarczania; pojemność 100 do 2500 ton. MIESZANIEC, osobnik powstały ze skrzyżowania rodziców różniących się dziedzicznie; u roślin zwany hybrydem, u zwierząt — bastardem; osobniki krzyżowane mogą należeć do różnych jednostek systematycznych, np. do różnych odmian, gatunków czy rodzajów. Zob. też zygota, krzyżowanie. MIESZANINA, ciało niejednorodne (heterogeniczne), a więc składające się z dwu lub więcej substancji zachowujących swe cechy indywidualne; w od- 566 różnieniu od związków chem. skład mieszaniny może być dowolny. MIESZANINA PIORUNUJĄCA, mieszanina 2 części objętościowych wodoru i 1 części objętościowej tlenu; spala się wybuchowo, przy czym wydziela się duża ilość ciepła; spalana w palnikach specjalnej konstrukcji daje płomień o temp. ok. 2500°, używany do spawania i cięcia metali. MIESZARKI, bębny obracające się dokoła poziomej lub skośnie nachylonej osi (np. betoniarki), nieruchome poziome koryta z obracającym się wewnątrz nich ślimakiem bądź nieruchome poziome misy (talerze), wewnątrz których obracają się łopatki (grace, skrzydła); przegamiają i mieszają sproszkowane materiały sypkie. MIESZCZORSKA NIZINA (Mieszczora), ok. 130 km na wsch. od Moskwy, silnie zabagniona; znaczne zasoby torfu; przyszła baza rolnictwa podmiejsk. Moskwy; prace melioracyjne. MIESZEK, torebkowaty wielonasienny owoc powstały z jednego owocolistka; otwiera się szwem od górnej strony owocu, np. u kaczeńca, jaskra. Zob. owoc (rys.). MIESZENIE —masaż. MIESZKANIOWA KWESTIA, problem powstały od poi. XIX w. jako wynik rozwoju kapitalistycznego przemysłu i związanego z tym napływu ludności do miast; w szerszym znaczeniu powstaje ilekroć zasoby mieszkaniowe nie odpowiadają pod względem ilości lub jakości istniejącym potrzebom. Budownictwo mieszkaniowe w niektórych krajach (mieszkania oddane do użytku, w tys.) 1954 Ogółem 1955 Kraje Ogółem Na 1000 ludności NRF 542,9 541,7 10,8 ZSRR 1351,0 1512,0 7,7 W. Brytania 356,7 328.6 6.4 Belgia 44.9 44,6 5,0 Francja 162,0 210,1 4,9 Wiochy Czechosłowa- 177,4 215,8 4,5 cja 38,2 50,6 3,9 Polska* 79,0 94,0 3,4 a Dane szacunkowe. Zasoby mieszkaniowe w niektórych krajach Kraje Rok Liczba mieszkań w tys. Przeciętna 
liczba izb na mieszkanie Przeciętna liczba osób na izbę Szwajcaria 1953 1384 4.8 0.7 W. Brytania 1953 14386 4,6 0.8 Belgia 1953 3050 3,9 0,8 Francja 1954 12300 3.7 0,9 NRF 1953 10966 4,0 1,1 Włochy Czechosło- 1954 11955 3,2 1,2 wacja 1950 3613 2,6 1,5 ZSRR * 1954 16500 3,0 1,7 Polska b 1950 2445 2,4 1,5 a Tylko okręgi miejskie. b W miastach. MIESZKO, imię książąt i królów poi.: 1) M. I (?—992), z rodziny Piastów, syn Ziemomysła, pierwszy znany książę poi., przyłączył do państwa Polan inne ziemie, budując państwo ogólnopolskie; prowadził wojny z Wieletami i Niemcami; 965 poślubił chrześc. księżniczkę czes. —Dobrawę; 966 przyjął chrzest; 2) M. II (990—1034), król od 1025, syn Bolesława  567 Chrobrego; 1028, 1030 walczył z Niemcami; 1031 scnronił się w Czechach rzed buntem st. brata, ezpryma, który objął tron; po zamordowaniu Bezpryma 1032 odzyskał władzę; uznał zwierzchnictwo cesarza; 3) M. Stary (1126— 1202), książę, syn Bolesława Krzywoustego; władca dzielnicy wielkopolskiej 1138—77 i ok. 1181—1202, książę zwierzchni państwa od 1173; 1177 wypędzony przez możnowladców, 1191 odzyskał tron krakowski. MIESZKOWICE, m., pow. chojeński, woj. szczec., na Pojez. Myśliborskim; 2600 mieszk. (1956); mury obronne z XIII w. . , , MIĘCZAKI, Mollusca, typ zwierząt o ciele miękkim, okrytym grzbietowym fałdem powłokowym, tzw. płaszczem, który wytwarza muszlę; silnie rozwinięta jest tzw. noga, służąca gł. do pełzania; przeważnie wodne; tu należą 4 gromady: chitony, ślimaki, małże p — , —. i głowonogi. « a MIĘDLENIE, obrabianie mechaniczne roślin włóknistych, po ich wymo- I \\ czeniu i wysuszeniu, w ce- f \\ lu oddzielenia -►paździerzy raf B Y& od włókna. (I ^ MIĘDLICA, narzędzie Ę \'fl służące do międlenia; skla- M \vł da się z koziołka mające- |j go dwie podłużne listwy, |Jj ya pomiędzy które zapadają Va „noże“ z twardego dre- Międlica ^MIĘDZYBRODZIE BIALSKIE, w., pow. żywiecki, woj. krak., u stóp Magurki, nad zach. brzegiem sztucznego zbiornika wodnego na Sole, zwanego Jez. Międzybrodzkim, poniżej zapory w Porąbce; 2800 mieszk. (1956). MIĘDZYCHÓD, m. pow., woj. pozn., między Wartą a Jez. Miejskim; 6300 mieszk. (1956); przemysł spoż., drzewny i maszyn.; kościół z przełomu XVI i XVII w.; w okolicy rezerwaty: leśny, torfowy i ptasi. MIĘDZYCHÓW, metoda hodowlana polegająca na kojarzeniu zwierząt spokrewnionych z sobą, lecz wychowywanych (ew. od paru pokoleń) w odmiennych warunkach środowiska; stosuje się do zwalczania ujemnych następstw chowu wsobnego. Zob. też depresja wsobna. MIĘDZYGÓRZE, w. i stacja klim., pow. bystrzycki, woj. wrocł., w Sudetach, w dolinie Wilczki, dopływu Nysy Kłodzkiej; 420 mieszk. (1956); baza turystyki i sportów zimowych. MIĘDZYMORZE, miejscowe zwężenie lądu łączące znacznie szersze obszary; szczególnie wąskie nosi nazwę przesmyku (np. Przesmyk Panamski między Ameryką Pn. i Pd., szer. 87 km). MIĘDZYNARODOWA IZBA HANDLOWA, zrzeszenie izb handlowych i innych organizacji handlowych różnych krajów, zał. 1920 z siedzibą w Paryżu. MIĘDZYNARODOWA KONWENCJA SANITARNA, zawarto 1926 porozumienie (podpisane przez wszystkie państwa) w celu współdziałania w zwalczaniu szczególnie niebezpiecznych chorób zakaźnych (dżumy, cholery, ospy, żółtej febry itp.); m. in. MKS nakłada obowiązek ścisłego przestrzegania kwarantanny, aby zapobiec przenoszeniu chorób zakaźnych z jednego kraju do drugiego. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA POMOCY REWOLUCJONISTOM (MOPR), powstała 1922 dla udzielania pomocy rewol. działaczom — ofiarom terroru polic. w państwach kapitalist.; posiadała sekcje (przeważnie nielegalne) we wszystkich niemal państwach; pierwszym przewodniczącym MOPR był J. 	Marchlewski. * Sekcja poi. „Czerwona Pomoc , wspierana składkami ludzi z różnych warstw społeczeństwa, niosła pomoc rewol. więźniom polit. i ich rodzinom, organizowała pomoc prawną, walczyła przeciw sądom doraźnym, Berezie Kartuskiej, broniła praw więźniów polit., współdziałała z Ligą Obrony Praw Człowieka i Obywatela; najszerszą działalność rozwinęła 1936, będąc wówczas organizacją frontu ludowego; w skład KC wchodzili m. in.: W. Barci- MIĘDZYNARODOWKI ROBOTNICZE kowski, T. Duracz, S. Sempołowska, A. Strug, W. Wasilewska; współpracowali: Z. Nałkowska, J. Rydygier, E. 	Szelburg-Zarembina, K. Winawer i inni. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY, instytucja międzyrządowa, której uczestnikami są także organizacje pracowników i pracodawców; opracowuje konwencje międzynar. lub zalecenia kierowane do rządów w sprawie warunków pracy, stosunków między pracownikami a pracodawcami, organizacji zatrudnienia, zabezpieczenia spoi. itp.; organy MOP: Międzynar. Konferencja Pracy, Rada Administracyjna, Międzynar. Biuro Pracy. MIĘDZYNARODOWA UNIA POCZTOWA -Światowy Związek Pocztowy. MIĘDZYNARODOWY BANK DLA ODBUDOWY I ROZWOJU (International Bank for Reconstruction and Development), organizacja utworzona na mocy wielostronnego układu, podpisanego w lipcu 1944 w Bretton Woods; celem MBOiR było udzielanie kredytów na odbudowę krajów zniszczonych przez wojnę i słabo rozwiniętych oraz gwarantowanie pożyczek udzielanych przez rządy i instytucje prywatne. MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY (International Monetary Fund), organizacja utworzona na mocy wielostronnego układu podpisanego w lipcu 1944 w Bretton Woods (USA), od 1947 przyłączona do Narodów Zjednoczonych; celem MFW było stworzenie systemu płatności międzynar.; układ przewidywał, że: 1) kraje-uczestnicy wpłacać będą na MFW — w walutach własnych i w mniejszej części w złocie — kwoty odpowiadające ich potencjałom ekonomicznym, 2) poszczególne kraje ustalą parytety swych walut w stosunku do dolara USA, 8) po pewnym czasie uczestnicy MFW zniosą w obrotach wzajemnych ograniczenia dewizowe. MIĘDZYNARODÓWKA, hymn bojowy klasy robotniczej; tekst Eugeniusza Pother (1871), muzyka Adolfa de Geyter (1888), robotnika z Lille. MIĘDZYNARODÓWKI ROBOTNICZE: I Międzynarodówka, właśc. Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników utworzone 1864. Gł. założycielami i przywódcami I M. byli Marks i Engels, a hist, jej znaczenie polegało gł. na założeniu podwalin pod międzynar. solidarność proletariatu w walce o obalenie kapitalizmu. W łonie I M. toczyła się zacięta walka ze zwolennikami anarchizmu Proudhona i Bakunina. I M. obejmowała sekcje kilkunastu krajów (w tym m. in. i sekcję polską), a na jej czele stała Rada Generalna (jej członkiem był m. in. W. Wróblewski). 1871 Rada Generalna okazała pomoc Komunie Paryskiej, a po jej klęsce przeniosła się do St. Zj. A. P., gdzie 1876 powzięła decyzję o rozwiązaniu I M.; II Międzynarodówka, międzynar. organizacja partii socjaldemokrat. utworzona na Kongresie w Paryżu 1889. Pracom przygotowawczym przewodniczył F. Engels. II M. powstała w okresie szerokiego rozwoju socjalizmu i przyczyniła się do powstania masowych organizacji klasy robotn. Jednakże w znacznej części partii wchodzących do II M. coraz bardziej zaznaczały się wpływy —oportunizmu i — reformizmu. Kryzys II M. z pełną siłą wystąpił w I wojnie świat., kiedy większość partii socjaldemokr. poparła imperialist. plany burżuazji swoich krajów. Skrzydło lewicowe II M., do którego należały m. in. partia bolszewicka, lewicowy odłam niem. socjaldemokracji, SDKPiL, było zawiązkiem partii komunist., które 1919 utworzyły III Międzynarodówkę. Prawicowe partie socjaldemokr. restytuowały 1919 działalność II M., a nowy jej kryzys przyniosła II wojna świat. Formą wznowienia działalności II M. było powołanie 1947 przez partie socjaldemokr. Komitetu Międzynarodowych Konferencji Socialist, (tzw. Comisco), przekształconego 1951 w „Międzynarodówkę Socjalistyczną“, nawiązującą do oportunistycznych tradycji II M.; III Międzynarodówka Komunistyczna, tzw. Komintern, międzynar. organizacja partii komunist. utworzona w marcu 1919. Jej ideę rzucił Lenin na początku I wojny świat., wstępem do jej powstania były konferencje lewicowych odłamów eur. partii socjalist. w Zimmerwaldzie i” Kientalu, a powstanie jej umożliwiło zwycięstwo Rewolucji Październikowej. . Peszczególne kongresy M. K., która skupiła partie komunist. 57 krajów, wyznaczyły całości ruchu robotn. oraz poszczególnym partiom zadania zależne od aktualnej sytuacji. Szczególnie doniosłe znaczenie miał zwołany 1935, po dojściu w Niemczech Hitlera do władzy, ostatni (Vil) Kongres M. K., który na podstawie referatu —G. Dymitrowa podjął uchwały w sprawie jedności klasy rob. i tworzenia frontów lud. przeciw faszyzmowi i wojnie. Coraz bardziej zarysowujące się odrębności dróg rozwojowych ruchu robotn. w poszczególnych krajach, pogłębione w związku z wy MIĘDZYPLONOWE WSIEWKI buchem II wojny iwiat., «kłoniły 1943 kierownictwo M. K. do jej rozwiązania. Historyczne znaczenie M. K. polegało na przyczynieniu się do wykrystalizowania się rewol. nurtu w ruchu robotn., co znalazło wyraz w powstaniu partii komunist. we wszystkich niemal kraiach świata. MIĘDZYPLONOWE WSIEWKI -«-poplonowe wsiewki. MIĘDZYPLONY, rośliny uprawiane i dające plon pomiędzy zbiorem plonu (głównego) rośliny poprzednio rosnącej na danym polu a siewem następnej. MIĘDZYPOKŁAD, przestrzeń między dwoma pokładami statku. MIĘDZYRZEC PODLASKI, m., pow. radzyński, woj. lub.; 9600 mieszk. (1956); ośrodek szczeciniarstwa; zakłady przemysłu spożywczego. MIĘDZYRZECZ, m. pow., woj. zielonog., u ujścia Paklicy do Obry; 9200 mieszk. (1956); lokalny węzeł kol.; przemysł przetw.rolny; kasztelański gród, poi. twierdza w walkach z Brandenburgią; ruiny zamku z XIV w., rezerwat łabędzia niemego i rzadkich gatunków roślinności wodnej. MIĘDZYZDROJE, m. i duże nadmor. kąpielisko, pow. woliński, woj. szczec., nad Bałtykiem, na wyspie Wolin; 3400 mieszk. (1956). MIĘGUSZOWIECKIE SZCZYTY, grupa szczytów i przełęczy w gł. grani Tatr Wysokich nad Morskim Okiem, zbudowanych z granitów i gnejsów; najważniejsze: Mięguszowiecki Szczyt (2438 m), M. Szczyt Pośredni (2393 m), M. Przełęcz pod Chłopkiem (2307 m) i M. Szczyt nad Czarnym (2404 m). MIĘKISZ, tkanka roślinna składająca się z żywych, przeważnie luźno ułożonych komórek o cienkich celulozowych błonach; m i ękisz drzewny, wydłużone żywe komórki miękiszowe, o lekko zgrubiałych i zdrewniałych błonach; gromadzą ciała zapasowe, np. skrobię w drewnie buka, dębu, gruszy i in.; analogicznie w łyku — miękisz łykowy; m. gąbczasty, tkanka o komórkach zaokrąglonych, budowie luźnej; występuje u roślin dwuliściennych Miękisz: 1 — palisadowy, w dolnej powierzchni liścia, 2 — gąbczasty gdzie są aparaty szparkowe; służy do wymiany gazów między liściem a atmosferą; m. palisadowy, tkanka o komórkach wydłużonych, zwartych, ustawionych prostopadle do górnej powierzchni liścia u roślin dwuliściennych; tu gł. zachodzi -♦-fotosynteza. MIĘSAK, sarkoma — nowotwór złośliwy wywodzący się z tkanki łącznej, wyglądem przypominający mięso; najczęściej powstaje w skórze, tkance podskórnej, powięziach, okostnej, kościach i gruczołach; m. odznacza się dużą złośliwością, szybkim wzrostem i niszczycielskim działaniem; w odróżnieniu od raka mniej skłonny do przerzutów. MIĘSIEŃ, musculus, anat. narząd ruchu; końcami przyczepia się do kości połączonych stawami; pod wpływem bodźców biegnących drogą nerwów kurczy się powodując ruchy; m. skórne szyi i twarzy kończą się w skórze, powodują mimikę. MIĘSO, umięśnienie kośćca kręgowców, jeden z podstawowych produktów spożywczych; zawiera białek 10—224/», tłuszczu 3—584/o oraz pewne sole mineralne i witamihy; m. badanie, dokonywane przez lekarzy weterynarii lub osoby uprawnione, ma na celu niedopuszczenie do spożycia m. szkodliwego dla zdrowia. MIĘSOŻERNE, Carnivora, rząd ssaków łożyskowych; duże, ostre kły, siekacze słabo rozwinięte, tylny zaś przedtrzonowiec szczęki górnej i pierwszy trzonowiec szczęki dolnej — silnie (zęby łamacze); pazury mocne, czasem wciągane; drapieżne; 7 rodzin: wiwery, hieny, koty, kunowate, niedźwiedzie, szopy, psy. MIĘŚNIAK, nowotwór przeważnie łagodny, zbudowany z włókien mięśni gładkich, osiąga niekiedy duże rozmiary; u kobiet występuje gł. w macicy i jej przydatkach, u mężczyzn — w gruczole krokowym. MIĘŚNIOCHWAT PORAŻENNY, ciężka choroba koni; objawy: porażenie kończyn tylnych i krwiomocz; występuje nagle w czasie cięższych wysiłków po dłuższej bezczynności. MIĘTA, Mentha, rodzaj bylin z rodziny -«-wargo- 568 wych, o silnym zapachu; z uprawianej leczniczej m. pieprzowej (M. piperita) wyrabia się olejek miętowy. MIĘTUS, Lota lota, drapieżna ryba z rodziny dorszowatych; Europa, Syberia, Ameryka Pn.; dl. do 50 cm; jeziora, rzeki i wody słonawe; rozradza się zimą; mięso smaczne, cenione, wątroba — przysmak. MIĘTUSIA DOLINA, wsch. odgałęzienie Doliny Kościeliskiej, w górnej części sięgające bocznych ramion Czerwonych Wierchów; na Hali pod Przysłopem Miętusim małe schronisko turyst.; na polanach pasterstwo. MIGAWKA, część aparatu fotogr.; przez otwarcie dostępu światła do materiału światłoczułego i samoczynne zamknięcie go po nastawionym z góry czasie powoduje ekspozycję materiału światłoczułego. MIGAWKI, rzęski — anat, nitkowate, króciutkie wypustki plazmatyczne na brzegach niektórych komórek, wykonujące powolne płynne ruchy. MIGDAL -«-migdałowiec. MIGDAŁKI, anat. skupienia tkanki limfatycznej, leżące w początkowym odcinku dróg pokarm, i oddech.; m. podniebienne leżą po obu stronach cieśni gardła; m. językowy — na nasadzie języka; m. gardłowy, czyli trzeci — na stropie jamy nosowo-gardłowej, m. trąbkowe — w pobliżu ujścia trąbki słuchowej; zapalenie m. -«-angina. MIGDAŁOWIEC, Amygdalus communis, niskie drzewo z rodziny różowatych; pochodzi z Azji Srodk., hodowane w krajach śródziemnomor.; owoce — owalne szarozielone włókniste pestkowce zawierające twarde, chropowate pestki z nasionami (m igdałami), które mogą być słodkie lub gorzkie (zależnie od odmiany); gatunki pokrewne o pięknych kwiatach uprawiane jako ozdobne. MIGDAŁ ZIEMNY, Cyperus esculentus, bylina z rodziny turzycowatych; na bocznych pędach podziemnych wytwarza słodkie bulwki zawierające tłuszcz i białko. M1GMATYT, gnejs iniekcyjny — skała metamorficzna powstała przez iniekcję (wtłoczenie) magmy granitowej między równolegle ułożone warstewki skalne. MIGRACJA: [łac.]: 1) przesiedlanie się grup ludności, rodzin, jednostek (emigracja, imigracja); m. odbywały się w ciągu całej historii ludzkości i odegrały istotną rolę w zaludnieniu świata (wędrówka ludów); współczesna m. jest spowodowana przyczynami ekonomicznymi (przesiedlanie się ludności kraju ze wsi do miast, z krajów przeludnionych do rzadko zaludnionych) bądź politycznymi (uchodźstwo z powodu prześladowań lub przymusowe przesiedlanie, np. stosowane masowo w okresie II wojny światowej przez hitlerowskie Niemcy; 2) m. kapitału, przenoszenie kapitału z jednej dziedziny do drugiej (także ponad granicami kraju) w celu korzystniejszej lokaty; 3) 	wędrówki zwierząt jednorazowe lub wielokrotne (okresowe), powodujące stałą lub okresową zmianę terenu albo rozszerzenie terenu ich występowania: Migracje Migdałowiec Kraje Emigranci Imigranci 1937 1946 1937 1946 Argentyna * 14303 1341» 41469 989" Australia 11216 29806 16291 18217 Belgia 14199 30347 22185 20332 Dania 9500 25651 9971 20101 Finlandia e 1536 273 Holandia 47210 71785 35181 114670 Kanada — — 20268 76896 Portugalia 14667 8275 7114 5367 Szwecja 2289 6915 4470 31422 USA d 24747 22043 62613 148954 Włochy ® Związek Pd. 66105 51769 48845 7397 Afryki f 3716 9045 7927 11256 Pasażerowie obcej narodowości podróżujący 2 i 3 klasą. b 1945. c Tylko ludność narodowości fiń« skiej. d Tylko cudzoziemcy. 1 Tylko ludność narodowości wł. f Tylko ludność pochodzenia eur.  569 MIKROFILM np. przeloty ptaków, wędrówki łososi; 4) m. roślin — opanowywanie przez dany gatunek nowych terenów z powodu zmiany środowiska lub z powodu przeniesienia gatunku na nowy teren o sprzyjających warunkach (np. moczarka kanadyjska). MIGRENA [fr.], silny napadowy ból głowy, często połowiczy, z zaburzeniami wzroku („mroczkami”), światło wstrętem, nudnościami i wymiotami; związana jest z napadowymi zaburzeniami czynności tętnic w obrębie mózgu i opon mózgowych. MIHAILOVIC Draża (1893—1946), jugosl. generał, monarchista, od 1941 przywódca nacjonalistycznej organizacji czetników; stracony za współpracę z hitlerowskim okupantem. MIHRAB [arab.], nisza w ścianie meczetu zwróconej ku Mekce; wskazuje wiernym kierunek modlitwy. MIJAKOWSKI Jacek (1597—1647), kaznodzieja dominikański, działacz zakonu; zbiór kazań w napuszonym, przesadnym stylu; Interregnum... po śmierci... Zygmunta III, Kokosz krakowianom po kolendzie rozdawana. MIJANKA, posterunek ruchu na linii jednotorowej, mający rozgałęzienie torów, które umożliwia mijanie się pociągów. MIKADO, rozpowszechniony w Europie tytuł cesarza jap.; w Japonii obecnie nie używany. Żob. też tennó. MIKI, łyszczyki — minerały glinokrzemianowe, tworzące grupę o wspólnych cechach krystalochem. odznaczającą się doskonałą łupliwością blaszkową; obok mik zwyczajnych, np. pospolitego muskowitu i biotytu, występują m. uwodnione, czyli hydromiki, np. illit; m. są ważnymi minerałami skałotwórczymi i składnikami wielu skał magmowych i metamorficznych; stosowane jako materiał izolacyjny i do wyrobu szybek odpornych na działanie wysokich temperatur. MIKLAS Wilhelm (1872—1956), polityk austr.; członek Partii Chrześcijańsko-Socjalistycznej, 1928—38 prezydent Austrii, usunięty po dokonaniu Anschlussu. MIKLOSICH Franz (1813—91), slawista sloweń., prof. uniw. w Wiedniu; autor gramatyki porównawczej języków slow., słownika etymologicznego języków słowiańskich. MIKŁUCHO-MAKŁAJ Nikołaj N. (1846—88), ros. podróżnik i geograf; był na Wyspach Kanaryjskich i w pd. Afryce; w latach 1871—82 prowadził badania na Nowej Gwinei; zwiedził prawie całą Oceanię i Australię; opublikował szereg prac naukowych. M1KOJAN: 1) Anastas I. (ur. 1895), czołowy działacz KPZR, od 1915 członek partii, od 1935 członek Biura Polit., następnie Prezydium KC KPZR; wielokrotny minister, 1937—53 i od 1955 zastępca premiera ZSRR; 2) Artiom I. (ur. 1906), radź. konstruktor lotniczy, współtwórca samolotów oznaczanych symbolem MIG. MIKOLOGIA (mykologia) [gr.], dział botaniki; nauka o grzybach. MIKOŁAJ, imię panujących: Rosja: 1) M. I (1796—1855), car ros. z dynastii Romanowów od 1825, koronowany na króla poi. w Warszawie 1829; brat Aleksandra I i w. księcia Konstantego; stłumił powstanie dekabrystów 1825; w Królestwie Pol. naruszał konstytucję, a po stłumieniu powstania listop. 1830—31 ograniczył odrębność państw. Królestwa Pol. i podporządkował je całkowicie Rosji; dopomógł zbrojnie Austrii do zgniecenia rewolucji węg. 1848—49; rzecznik skrajnej reakcji w Rosji i in. krajach („żandarm Europy“); rozpoczął wojnę krymską 1853—56; 2) M. II (1864—1918), od 1894 car ros., połowicznymi środkami bezskutecznie usiłował powstrzymać ruch rewol.; odpowiedzialny za masakrę 1905; w marcu 1917 zmuszony przez rewolucję do abdykacji; stracony w Jekatierinburgu w lipcu 1918 na mocy uchwały Uralskiej Rady Obwodowej. — Czarnogóra: M. (Nikita) I Petrović-Njeco5 (1841—1921), od 1860 książę, od 1910 król Czarnogóry, 1918 zdetronizowany wskutek połączenia jej z Serbią. MIKOŁAJ, imię papieży: 1) M. II (Gerhard z Burgundii (?—1061), papież od 1058; wprowadził wybór papieży przez kardynałów 1059; 2) M. V (Tommaso Parentucelli 1397—1455), papież od 1447; był promotorem Renesansu, założył bbliotekę watykańską. MIKOŁAJCZYK Stanisław (ur. ł901), polityk, prawicowy działacz ludowy; 1930—35 poseł na sejm, 1940—43 wicepremier, a 1943—45 premier rządu emigrac. w Londynie, 1945—47 wicepremier rządu Jedności Narodowej i prezes PSL; 1947 zbiegł za granicę, gdzie prowadzi oszczerczą kampanię przeciw Polsce Ludowej. MIKOŁAJEK, Erungium, rodzaj bylin z rodziny -«-baldaszkowatych; liście niebieskawe, pierzastosieczne, kwiaty zebrane w główki; m. nadmorski (£. maritimum) pod ochroną; wydmy nad Bałtykiem. Tabl. XV. MIKOŁAJKI, m., pow. mrągowski, woj. olszt., nad jez. Talty i Mikołajskim (system Wielkich Jez. Mazurskich); 2800 mieszk. (1956); produkcja płyt trzcinowych i domków prefabrykowanych, spółdzielnie tkackie, ośrodek rybacki, turystyki i sportów wodnych, przystań. MIKOŁAJ MIKOŁAJEWICZ Romanow, w. książę (1856—1929), w okresie I wojny świat, naczelny wódz wojsk ros. (do sierpnia 1915), następnie dowódca frontu kaukaskiego; po wybuchu rewolucji emigrował. MIKOŁAJÓW (Nikołajew), m. obw. w Ukr. SRR; port nad M. Czarnym; 206 000 mieszk. (1956); stocznie; przemysł maszyn., spoż. MIKOŁAJSKIE JEZIORO, na Pojez. Mazurskim, część systemu Wielkich Jezior Mazurskich, 470 ha, głęb. do 28 m, dł. 6 km, szer. 1,8 km; brzegi dość wysokie, częściowo lesiste; Stacja Hydrobiologiczna PAN. MIKOŁAJ Z KRAKOWA (I poi. XVI w.), organista i kompozytor; utwory wok., wielogłos, rei. i świeckie oraz organowe i tańce zachowane w poi. tabulaturach organowych. MIKOŁAJ Z POLSKI (przełom XIII i XIV w ), lekarz i przyrodnik poi., prof. uniw. w Montpellier, dominikanin; autor dwu traktatów medycznych. MIKOŁAJ Z RADOMIA (I poł. XV w.), najdawniejszy znany z nazwiska i zachowanych dzieł poi. kompozytor utworów wielogłos, (msze i in.). MIKOŁAJ Z W1LKOWIECKA (I poł. XVI w ), paulin częstochowski; autor wierszowanego misterium Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim oraz przekładu z łac. Historii o św. Annie, o św. Stanisławie. MIKOŁÓW, m., pow. tyski, woj. kat., na Wyż. Śląskiej; 16 500 mieszk. (1956); przemysł metal.; w XIX w. ośrodek poi. ruchu wydawn. (K. Miarka). MIKORYZA [gr.], współżycie grzybów z korzeniami roślin wyższych; m. zewnętrzna — grzybnia oplata młody korzeń lub przenika tylko między jego zewnętrzne komórki; częsta na korzeniach drzew leśnych; m. wewnętrzna — grzybnia wrasta w głąb korzenia i do wnętrza jego komórek; występuje u roślin storczykowatych, na wrzosach i in. MIKROANALIZA CHEMICZNA, metoda analizy chem., w której operuje się b. małą ilością badanej substancji, rzędu miligramów. MIKROBIOLOGIA [gr.], nauka o budowie, czynnościach i roli w przyrodzie -»-drobnoustrojów (mikroorganizmów); rozróżniamy np. m. lekarską (nauka o drobnoustrojach chorobotwórczych), m. rolniczą (n. o drobnoustr. gleby), m. przemysłową (np. m. produktów spożywczych). MIKROBY [gr.] -»-drobnoustroje. MIKROCEFALIA [gr.], nadmiernie mały wymiar czaszki u ludzi, bez przejawiających się zmian chorobowych. MIKROCHIRURGIA -mikrurgia. MIKROCZĄSTKI, cząstki materialne niedostępne bezpośrednio obserwacji; do ich opisu stosuje się mechanikę -»-kwantową. Zob. też makroskopowy. MIKROELEMENTY [gr.-łac.], pierwiastki występujące^ w organizmach żywych w bardzo małych ilośMiKROEWOLUCJA [gr.-łac.], proces zmienności prowadzący do powstawania nowych, niższych jednostek systematycznych do gatunku włącznie. Zoh. też makroewolucja. MIKROFALE, fale clektromagnet. o długości poniżej 1 m; określenie najczęściej używane dla fal o dług. od 1 do 10 mm. MIKROFAUNA [gr.-łac.] GLEBY, zespół mikroskopijnych i drobnych zwierząt (pierwotniaki, robaki, pierścienice, stawonogi), których naturalnym środowiskiem bytowania jest gleba; na 1 ha gleby szacuje się Ich liczbę na 3 do 180 min, o łącznym ciężarze od kilkudziesięciu do tysiąca kg. MIKROFILM [gr.-ang.], kopia dokumentu piśmienniczego nieczytelna gołym okiem, sporządzona  MIKROFLORA GLEBY 570 milimetra. MIKRONAWOZY, nawozy zawierające -*-mikroelementy. MIKRONEZJA [gr.], grupa wulkanicznych i koralowych wysp na Oc. Spokojnym między równikiem a 20° szer. geogr. pn. i 130 a 180° dł. geogr. wsch.j obejmuje wyspy: Karoliny, Marshalla, Mariany, Gilberta i in.; znajdują się pod panowaniem lub opieką W. Brytanii i USA; łączna pow. 3423 km*, ok. 180 000 mieszk.; liczne palmy kokosowe, uprawa trzciny cukrowej i ryżu; wywóz kopry. MIKROORGANIZMY -«-drobnoustroje. MIKROPORYT, materiał porowaty z mieszaniny gliny, wapna i szklą wodnego; stosowany do izolacji cieplnej ścian, dachów, przewodów instalacyjnych. MIKROPYLE [gr.], okienko, -«-zalążnia (rys.). MIKROSKOP [gr.], przyrząd do wytwarzania stosunkowo dużych obrazów b. małych przedmiotów; możność rozpoznania szczegółów wytwarzanego obrazu określa tzw. zdolność rozpoznawcza (rozdzielcza) m., liczbowo równa odwrotności odległości 2 jeszcze rozpoznawalnych szczegółów; granica zdol- MIKULASZEK Edmund (ur. 1895), lekarz immunolog, kier. Katedry Mikrobiologii Akad. Med. w Warczawip f*7łnnplf PAN MIKULICZ-RADECKI Jan (1850—1905), chirurg, prof. uniw. w Krakowie, Królewcu i Wrocławiu; twórca wielu metod operacyjnych. MIKULSKI Tadeusz (1909—58), historyk literatury; prof. Uniw. Wrocł., znawca literatury Oświecenia; 1947—52 współred. kwartał. „Zeszyty Wrocławskie“, red. „Pamiętnika Literackiego"; zbiory esejów: Spotkania wrocławskie, Ze studiów nad Ohcieceniem. MIKUSIŃSKI Jan (ur. 1913), matematyk, prof. Uniw. Warsz., twórca nowych metod rachunku operatorów. MILA, miara długości: m. geograficzna = = 7420,44 m; m. polska = 7145,99 m; m. angielska = 1609,81 m; m. morska, miara długości na szlakach mor.; odpowiada długości 1 minuty południka ziemskiego; we Francji, w Niemczech, Szwecji I ZSRR — 1852 m, w Anglii, Japonii I USA 1853 m Zob. też węzeł.  571 MILANEZ [fr. milanaise], dzianina o rzucie atłasowym, miękka i elastyczna, używana na delikatną bieliznę damską. MILANKOVIĆA KRZYWA, wykres ilustrujący zmiany w natężeniu promieniowania słonecznego otrzymywanego przez Ziemię w okresie ostatnich 600 000 lat; pomocniczy sposób ustalania wieku poszczególnych okresów geol. czwartorzędu; jej autorem (1930) test jugosł. uczony Ii. Mianković. MILAN OBRENOWICZ (1854—1901), od 1868 książę, a od 1882 król Serbii; 1885 przegrał wojnę z Bułgarią; 1889 abdykowal na rzecz syna, Aleksandra I. MILANÓWEK, m., pow. grodziski, woj. warsz., na pd.-zach. ocf Warszawy; 14 	400 mieszk. (1956); Centralne Zakłady Jedwabiu Naturalnego z Centralną Stacją Jedwabniczą; przemysł cukierniczy. MILCJADES, wódz ateński z okresu wojen pers.; wsławił się zwycięstwem odniesionym nad Persami w bitwie pod Maratonem 490 p. n. e. MILCZAN1E, związek polit. i grupa Słowian połabskich w średniowieczu; mieszkali na południe od Łużyczan w kraju zwanym Milsko. MILENIUM [łac.], tysiąclecie. MILET, Miletos — m. w Azji Mn., zał. w II poł. II tysiąclecia p. n. e. u ujścia rz. Meander do M. Egejskiego; ok. X w. p. n. e. najpotężniejsze m. jońskie (ok. 80 kolonii), słynne z tkactwa, farbiarstwa, wyrobów metalurg, i ceramicz.; wysoki poziom kult. i nauk. (m. in. filoz. Tales, Anaksymander, Anaksymenes, hist. Hekatajos); zburzone 494 przez Persów, odbudowane 479 p. n. e.; upadło wskutek zamulenia portu; wykopaliska. MILETICZ Ljubomir (1863—1924), slawista bulg., pTof. uniw. w Sofii i prezes Bulg. Akad. Nauk; liczne prace z historii języka i kultury bułgarskiej., MILEW Geo (1895—1925), bulg. poeta, krytyk i tłumacz; początk. modernista, potem gł. reprezentant lit. lewicy; antyfaszysta; poezje Okrutny pierścień, Ikony śpią. poemat Wrzesień, Septemoiri (o powstaniu lud. 1833). MILEWSKI Tadeusz (ur. 1906), językoznawca; prof. Uniw. Jag.; zajmuje się językoznawstwem ogólnym i indoeur.; Zarys językoznawstwa ogólnego (z atlasem). MILHAUD [milę] Darius (ur. 1892), fr. kompozytor o wielostronnej i bogatej twórczości, zwolennik prostej melodyki, bogatej harmoniki z zastosowaniem politonalności, żywej polirytmii, tematyki monum.; opery, balety, symfonie, suity, koncerty, utwory kamer., fortep., pieśni, muzyka religijna. MILIARD, tysiąc milionów, jedynka z 9 zerami <10»); we Francji, w ZSRR, w USA, w krajach pd. Europy, w naukach ekon. zwany też bilionem. MILIBAR (mb), ogólnie przyjęta w meteorologii jednostka ciśnienia atmosferycznego zamiast dawniej używanej jednostki milimetra słupa rtęci (mm sl. rt. lub mmHg), równa 1000 dyn/cm2; ciśnieniu 1000 mb odpowiada ciśnienie 750 mm słupa rtęci. MILICJA [łac.]: 1) oddziały terytorialne złożone z obywateli, którzy przechodzą w czasie pokoju krótkie wyszkolenie i są powoływani do wojska tylko w czasie wojny; istniała w staroż. Grecji i Rzymie oraz w średniowieczu; w Polsce powołana w okresie powstania kościuszkowskiego. Obecnie system milicyjny obowiązuje w Szwajcarii; 2) straż przyboczna, policja. MILICJA OBYWATELSKA, uzbrojona służba bezpieczeństwa i porządku publicznego; podlega ministrowi spraw wewn., organy terenowe MO podlegają nadzorowi prezydiów rad narodowych. MILICZ, m. pow., woj. wrocł., w Kotlinie Milickiej nad Baryczą; 5300 mieszk. (1956); niegdyś ośrodek rzemieśln.-handl.; wczesnośredniow. grodzisko, kościół z XVIII w.; w okolicy rezerwaty ptactwa wodnego. MILIEU [fr., milj$], środowisko, otoczenie. MILION, tysiąc tysięcy, jedynka z 6 zerami (10*). MILION MILIONÓW -bilion. MILITARY CROSS [mylytery kros] (Krzyż Wojskowy), order ustanowiony 1914 w Anglii przez Jerzego V. MILWAUKEE MILITARYZM [łac.], polityka zbrojeń i przygotowań do wojny przez podporządkowanie temu celowi całego życia gospodarczego i kulturalnego; pojęcie to powstało po wojnie francusko-pruskiej 1870—71. MILL [myl] John Stuart (1806—73), filozof, logik i ekonomista ang., kontynuator teorii ekonomicznej Ricarda; zwolennik liberalizmu gospodarczego; Principles of Political Economy. MILLEFIORI [wł. tysiąc kwiatów], naczynia lub ozdoby ze szkła wielobarwnego, otrzymywanego przez stapianie różnobarwnych włókien szklanych; poprzeczne szlifowanie daje w efekcie ornamenty rośl. lub eom.; znane już w staroż. Egipcie, w Europie od ońca XV w., zwłaszcza w Wenecji. MILLENERZY [fr. millénaire — tysiącletni], w Polsce przed 1863 ironiczna nazwa zwolenników pracy organicznej, obliczonej na tysiące lat, oraz ograniczonej autonomii naród.; na czele m. stał E. Jurgens. MILLER: 1) Jan Nepomucen (ur. 1890), krytyk lit.; Zarasa w Grenadzie, Rzecz o stosunku nowej sztuki do romantyzmu i modernizmu w Polsce (książka ta wywołała w 20-leciu głośny spór o ocenę Pana Tadeusza), Na gruzach Grenady, 2) Henry (ur. 1891), pisarz amer.; nawołuje do postępowania zgodnie z naturalnymi instynktami, zwalczając konwenans i obowiązujące normy moralności; Tropie of Cancer (Zwrotnik Raka), Black Spring (Czarna wiosna); 3) Abthub (ur. 1915), dramaturg amer.; postępowe sztuki współcz. (Śmierć komiwojaiera, Wszyscy moi synotvie) i hist. (Czarownice z Salem), powieść Focus (Ognisko). MILLERAND [milrâ] Alexandre (1859—1943), polityk fr., adwokat i publicysta; członek partii socialist., 1899 pierwszy socjalist. minister we fr. rządzie burżuazyjnym, 1904 usunięty z partii; wielokrotny minister, 1920 premier, 1920—24 prezydent Republiki. MILLET [milę] Jean François (1814—75), fr. malarz, realista; sceny rodzaj, z życia chłopów; Anioł Pański, Siewca, Pasterka. MILLIKAN [mylakan] Robert Andrews (1868—1953), znakomity fizyk amer.; opracował metodę pomiaru ładunku elementarnego, badał zjawisko fotoelektr., promienie kosmiczne, promieniowanie w zakresie ultrafioletu. Nagroda Nobla 1923. MILNE [myln] Alan Alexander (1882—1956), pisarz ang., dramaturg, eseista, autor oryginalnych książek dla dzieci: Kubuś Puchatek, Chatka Puchatka, Wiersze dla Krzysia. MILOS (staroż. Melos), wulkaniczna wyspa na M. Egejskim w grupie Cykladów; 158 km*, ok. 6000 mieszk.; najwyższy szczyt Hagios Ilias (773 m); należy do Grecji; 1820 znaleziono w ruinach posąg Wenus Milońskiej (obecnie .w paryskim Luwrze). MILREJS, dawna jednostka monetarna Brazylii i Portugalii. MILTON [myltn] John (1608—74), poeta i historyk ang.; podczas rewolucji 1640—60 zwolennik obozu republikańskiego; żądał wolności prasy, wprowadzenia rozwodów, zniesienia władzy absolutnej; poematy Raj utracony, Raj odzyskany. MILUKOW Paweł N. (1859—1934), polityk i historyk ros.; współzałożyciel i przywódca burżuazyjnej partii Konstytucyjnych Demokratów (Kadetów); 1917 min. spraw zagr. w Rządzie Tymczasowym, następnie jeden z przywódców kontrrewolucji, a po jej klęsce — emigracji rosyjskiej. MILUTIN: 1) Dmitbij A. hr. (1816—1912), generał, feldmarszałek ros.; 1861—81 min. wojny; 1874 wprowadził powszechny obowiązek służby wojsk.; autor prac hist, i wojsk.; 2) 'Nikołaj A. (1818—72), polityk ros.; współtwórca ustawy 1861 o uwłaszczeniu chłopów w Rosji, przeprowadził takąż ustawę o uwłaszczeniu w Polsce 1864; 1863—64 sekretarz stanu do spraw Królestwa Pol. i kierownik „Komitetu urządzającego“; dokonał unifikacji Królestwa z Rosją. MILUZA (Mulhouse), m. we wsch. Francji (Alzacja); 99100 mieszk. (1954); port na kanale Ren-Rodan; przemysł: chem. (wykorzystujący złoża soli potasowych w okolicy), włókien., maszyn. MILWAUKEE [mylaę:ky], m. w USA (Wisconsin); J. Milton  Z. Milkowski M1LWID 690 000 mieszk., zespól miejski 1 020 000 mieszk. (1955); produkcja maszyn ciężkich, obrabiarek, samochodów, maszyn roln.; port nad jez. Michigan. M1LWID Antoni, poi. kompozytor XVIII w.; symfonie i utwory kościelne. MIŁEK, Adonis, rodzaj z rodziny -»-jaskrowatych: liście pierzaste, kwiaty duże, czerwone lub żółte; m. wiosenny (A. oemalis) jest leczniczy, trujący, pod ochroną. Tabl. XV. MILKOWSKI Zygmunt, pseud. T. T. Jeż (1824— 1915), powieściopisarz, uczestnik powstań 1848 i 1863, osiadł w Szwajcarii, gdzie założył Ligę Narodową; bogata twórczość powieściowa oparta na własnych podróżach i źródłach hist.; Wasyl Hołub, Szandor Kowacz, Dyplomacja szlachecka, Za króla Olbrachta, Uskoki, Narzeczona Harambaszy, pamiętnik Od kolebki przez życie, artykuły polit, i społeczne. MIŁOBĘDZKI Tadeusz (ur. 1873), chemik, wybitny analityk, prof. Polit. Warsz., członek PAN, współorganizator szkolnictwa wyższ. (1915), zasłużony pedagog. MIŁOMŁYN, w., niegdyś m., pow. ostródzki, woj. olszt., nad Kanałem Elbląskim, w pobliżu Lasów Taborskich; 1300 mieszk, (1956); przy Kanale przystań statków parowych kursujących z Ostródy do Elbląga. MIŁORZĄB DWUKLAPOWY, Cinkgo biloba, drzewo z grupy nagonasiennych o wachlarzowatych liściach; hodowany w parkach; pochodzi z Dalekiego Wschodu. MIŁOSŁAW, m. pow., wrzesiński, woj. pozn., na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, nad Miłosławką, pr. dopływem Warty; 2700 mieszk. (1956); przemysł odzież, browar i młyn; ko- Miłorząb: a — gałązka ściół z XVII w. — 30 IV męska, b — pręcik, c — 1848 zwycięska bitwa po- młode nasiona, d — dojwstańców poznańskich rzałe nasienie z Niemcami. MIŁOSNA STARA, podmiejskie osiedle, pow. miejsko-uzdrowisk. Otwock; 880 mieszk. (1956). MIŁOSZ Czesław (ur. 1911), poeta, debiutował z wil. grupą poet. „Żagary“; 1945—50 poi. attaché kult. w N. Jorku, 1950 zerwał z krajem i osiadł we Francji; zbiory poet.: Trzy zimy, Ocalenie, Światło dzienne, Traktat poetycki, powieści: Zdobycie władzy, Dolina Issy, eseje, przekłady poezji fr. i amer. Przeciwnik Polski Ludowej. MIŁOSZ OBRENOWICZ (1780—1860), przywódca II powstania serb. (1815); potem książę wasalnej w ramach państwa tur. Serbii 1817—39 i 1858—60; założyciel dynastii. M1METYZM [gr.J, mimikra — podobieństwo kształtu lub barwy jednych gatunków zwierząt bądź roślin do innych gatunków lub do przedmiotów martwych z otaczającego środowiska; może mieć znaczenie ochronne, np. utrudniając napastnikowi odróżnienie organizmu od podłoża albo upodabniając gatunki bezbronne do gatunków mających skuteczne środki obrony. MIMIKA [lac.], ruchy mięśni twarzy i gra oczu, odpowiadające przeżywanym uczuciom i nastrojom; u aktora wyrażają przeżycia postaci scenicznej. MIMIKRA -ł-mimetyzm MIMODRAM -»-pantomima. MIMOŚRODOWE ŚCISKANIE, przypadek ściskania siłą, której kierunek nie przechodzi przez środek ciężkości poprzecznego przekroju ściskanego elementu, lecz jest od niego odległy o pewną wielkość, zw. przesunięciem mimośrodowym. MIMOŚRÓD, element w budowie maszyn zastępujący korbę o b. małym ramieniu (od kilku mm do kilku cmi; ma postać koła ujętego w pierścieniowe prowadzenie. 572 MIMOZA, Mimosa, krzew lub drzewo z rodziny motylkowatych; Ameryka zwrotnikowa; liście podwójniepierzaste. składają się przy dotknięciu; kwiaty drobne, różowe, zebrane w główki lub kłosy. MINA [fr.]: 1) potoczna nazwa pocisku moździerzowego; 2) ładunek materiału wybuchowego w obudowie metalowej lub innej, zapalany za pomocą lontu, instalacji elektr. lub samoczynnie przy uderzeniu; m. morska, rodzaj broni podwodnej, kształtu najczęściej kulistego, zawiera materiał wybuchowy do 1000 kg i przyrząd zapalający; rozróżniamy m. denne zakotwiczone i dryfujące kontaktowe (wybuchające przy zetknięciu) i niekontaktowe (wybuchające np. pod wpływem fal akustycznych przepływa- Miny w liściu jącego statku); 3) chodnik wydrążony dębu wewnątrz liści przez larwy tzw. owadów minujących, a mianowicie: niektórych gatunków motyli, muchówek, błonkówek i chrząszczy. MINAMOTO lub Gendzi, możny ród jap.; 1185 M. Jorimoto uzyskał tytuł -»-szoguna, dziedziczny w jego rodzie do 1219. MINARET [arab.], stojąca obok meczetu wysoka, smukła wieża z galeryjką, z której zwołuje się wiernych na modlitwę; budowane od VIII w. MINAS GERAIS [— żerais], stan we wsch. Brazylii; 581 975 km2, 8 059 000 mieszk. (1953); stoi. Belo Horizonte; obejmuje najwyższą część Wyż. Brazylijskiej (700—900 m, szczyty gór do 2900 m); umiark. klimat zwrotnik.; przeważnie sawanna i przejrzyste lasy; uprawa zbóż, trzciny cukr., bawełny, tytoniu, kawy, owoców połudn.; hod. bydła; bogate, częściowo eksploatowane złoża rudy żel., mangan., boksytu, rzadkich metali; huty żel. i stali; przemysł lekki. MINASOW1CZ Józef Epifani (1718—96), poeta; wiersze, komedie, tragedie, dzieła teolog.; tłumaczył i wydawał autorów staroż., badał historię Ormian W Polsce; Zbiór rytmów polskich. MINC Hilary (ur. 1905), polityk i ekonomista, działacz ruchu robotn., od 1924 członek KC KZMP, następnie w KPP; 1939—44 w ZSRR; współorganizator Związku Patriotów Pol.; 1943—44 służył w 1 Dyw. im. T. Kościuszki; od 1945 min. przemysłu i przewodniczący Komitetu Ekonom. Rady Ministrów, 1949—53 przewodniczący PKPG i wicepremier, 1953—56 pierwszy zastępca prezesa rady ministrów, 1945—56 członek Biura Polit. KC PZPR. MINCARZ [niem.], zarządca mennicy w dawnej Polsce. MINDANAO (Magindanao), druga co do wielkości wyspa Filipin; 98 600 km2, 2 702 000 mieszk. (1948); górzysta, najwyższy szczyt wulkan Apo (2929 m); liczne jez., bagna; lasy zwrotnik., uprawa ryżu, trzciny cukr., kawy; gł. m. Davao (124 000 mieszk., 1954), Zamboanga (103 400 mieszk.). MINDEN, m. w NRF (Westfalia), port nad Wezerą i Kan. Śródlądowym; 48 200 mieszk. (1955); przemysł: hutn., maszyn., drzewny, szklany. MINDORO, lesista wyspa Filipin; 10 700 kmJ, 167 700 mieszk. (1948); gł. m. i port Calapan. MINERALIZACJA, proces bakteryjny prowadzący do całkowitego rozkładu związków organicznych na składniki nieorganiczne. MINERALNE WODY, wody źródlane zawierające rozpuszczone sole mineralne, gazy (np. dwutlenek węgla, siarkowodór), emanację radową (wody radioaktywne); używane jako napój orzeźwiający oraz w celach leczniczych; rodzaje źródła mineralnego zależą od rozpuszczonych substancji (np. solanki, szczawy, źródła siarczane, żelaziste itp.). MINERALOGIA, nauka o minerałach, ich własnościach i występowaniu w przyrodzie. MINERAŁY, pierwiastki lub związki chem., przeważnie o postaci krystalicznej, występujące w przyrodzie i powstałe bez współudziału człowieka, np. złoto, grafit, kwarc, piryt, kalcyt itd.; m. skałotwórcze stanowią gł. składniki skorupy ziemskiej. MINERWA, staroitalska bogini sztuk i rzemiosła; mit. gr. Atena. MINETA -»lamprofiry. MING, dynastia cesarska w Chinach 136S—1644, zał. przez Chu Yiian-chang, który obalił dynastię mong. Jiian; w epoce M. rozwój handlu, rzemiosł, sztuki (porcelana Ming). MINGECZAUR, m. w Azerbajdżańskiej SRR, nad rz. Kurą; w pobliżu wielka hydroelektrownia; wykopaliska.  573 MIÓD M1NHO [mjnjo], rz. w pn.-zach. części Piw. Pire- migdałów, cytrusów; hod. owiec, kóz; wyrób wina, nejskiego, w Hiszpanii; dl. 275 km, źródła w G. Kan- oliwy, sera; rybołówstwo; gl. m. Mahoń, tabryjskich, uchodzi do Oc. Atlantyckiego; w dolnym MINOS, legend, król Krety; jako dobry władca biegu granica hiszp.-portugalska. _ i mądry prawodawca został po śmierci jednym z sęMINIA: 1) ołowiana, tlenek olowiawo-olowiowy dziów w Podziemiu; jego wspaniały pałac (wykopnPbsOi; ognistoczerwona farba mineralna, z pokostem liska), identyfikowany z Labiryntem, był jakoby dzieużywana do rdzoochronnego powlekania powierzchni lem Dedala. żelaznych, z olejem lnianym do uszczelniania styków MINOTAUR, mit. gr. syn Pazyfae, żony Minosa, potwór o ludzkich kształtach i byczej głowie; pożerał młodzież przesyłaną przez państwa zależne od Krety; Minos zamknął go w Labiryncie, gdzie zginął z ręki Tezeusza. MINOWIEC, ogólna nazwa specjalnych okrętów woj., służących do stawiarur gazowych lub wodnych; 2) żelazna, tlenek żelazowy FeaOa; brunatnoczerwona farba mineralna 0 podobnym zastosowaniu. MINIATURA [łac.]: 1) iluminacja — barwna ilustracja zdobiąca rękopisy, znana w staroż. Egipcie; największy rozwój w średniowieczu; 2) obrazek, zwykle portret, malowany akwarelą lub gwaszem na pergaminie, kości słoń., masie perl., porcelanie, metalu; rozpowszechniona w XVIII i I poł. XIX w.; 3) m. muzyczna, termin na określenie charakterystycznych dla romantyzmu krótkich utworów instrument., niaj wykrywania i niszczenp. preludium, etiuda, różne stylizowane tańce i in. nia (trałowania) min. Zob. MINIERALNYJE WODY, m. w Ros. FSRR (Kraj też okręt. Stawropolski), na pn. zboczach Kaukazu; 17 800 mieszk. MINSEITO, zał. 1927 partia jap. burżuazji; 1940 (1926); przemysł spoż.; uzdrowisko. połączyła się z partią Seiyuka w Stowarzyszenie dla MINIMUM FUNKCJI, najmniejsza wartość funkcji Popierania Tronu, wewnątrz pewnego przedziału. Zob. też maksimum f. MINSTRELE [fr.], średniow. trubadurowie, śpieMINIMUM PRAWO, sformułowane przez Liebiga; wacy ballad miłosnych, uzależnia wysokość plonów w produkcji roślinnej od MINUSKUŁA -»-łacińskie pismo, składnika pokarmowego, który się znajduje w naj- MINUTA [łac.]: I) 1/60 godziny; m. słoneczna mniejszej ilości (minimum); plon wzrasta począt- średnia zawiera 60,164 sekund gwiazdowych; zob. też kowo proporcjonalnie do powiększania się ilości tego czas, stopień; 2) w archiwistyce małe pismo orygiskładnika w pożywce (glebie). nalne, z którego sporządza się kopię. MINISTER, kierownik określonego działu admini- MIŃSK, stoi. Białoruskiej SRR; 412 000 mieszk. stracji państw., stojący zazwyczaj na czele minister- (1956); uniwersytet, Akademia Nauk Białoruskiej SRR; stwa (resortu); w skład rządu mogą wchodzić również wielki ośrodek przemysłu maszyn., przemysł: włókien., ministrowie ,,bez teki“, nie kierujący ministerstwami; skórz., spoż.; węzeł kolejowy. m. pełnomocny, tytuł przedstawiciela dyploma- MIŃSK MAZOWIECKI, m. pow., woj. warsz., nad tycznego w randze posła lub ambasadora; również Srebrną, pr. dopływem Mieni;- 15 400 mieszk. (1956); tytuł niektórych wyższych urzędników służby dyplo- zakłady przemysłu metal, i naprawy taboru kolejomatycznej; ministerstwo, urząd spełniający funk- weS°-_,_ . cje pomocniczego aparatu wykonawczego ministra.. • - MIOCEN [gr.], czwarta epoka okresu trzeciorzędoMINISTERIAŁOWIE [łac.], niżsi urzędnicy i służ- wega Zob. też trzeciorzęd, stratygrafia (tabela), ba w państwie Franków; w Niemczech średniow. . MIODNIKI -»-nektaria. początkowo ludzie zależni w drużynach zbrojnych, MIODOŃSKI następnie zrównani z wolnym, niższym rycerstwem, kier. Kliniki MINKIEWICZ: 1) Witold (ur. 1880), architekt, J . , , prof. Polit. Gd.; członek PAN; 2) Janusz (ur. 1914), MIODÓWKI, Psyllidae, rodzina małych owadow satyryk, autor szopek polit. i książek dla dzieci; Nic z,rz?<^.V Pluskwiaków rownoskrzydłych; niektóre są świętego, Kazania i skargi, Sonetu warszawskie szkodnikami, np. miodówka jabłoniowa (Psylla mali) 1 pierwsze wiersze. . niszczy jabłonie uszkadzając pączki kwiatowe i liśMINKOWSKl" Hermann (1864—1909),. matematyk cio^,®- ^XTXT„, „ , . , .. niem.; badania nad teorią liczb; zasłużył się zwłasz- MIODUNKA, Pulmonaria, bylina z rodziny szorstcza w ugruntowaniu podstaw matematycznych szcze- kolistych; Europa, Azja Srodk.; liście szorstko owłogólnej teorii względności. sione, kwiaty dzwonkowate, zrosłoplatkowe; u nas MINNEAPOLIS [mynyaplys], m. w USA (Minne- ® gatunków w lasach i zaroślach; P. officinalis — sota); 540 000 mieszk., zespół miejski 1 215 000 mieszk. r , , . , , , . , (1955); produkcja maszyn roln., wagonów; młynarstwo . MIOLOGIA [gr.], dział anatomii, nauka o mięś5KI Jan (ur. 1902), lekarz otolaryngolog, Laryngologicznej Akad. Med. w Krako(2 miejsce w kraju); handel zbożem; port nad Mississippi. MINNESÄNGER [niem.], w jednej osobie poeta, kompozytor i śpiewak niem. XII—XIV w., na wzór prowansalskich -»-trubadurów. MINNESOTA [mynysęuta] (Minn.), 'stan w USA; 217 711 km*, 2 982 50Ó mieszk. (1950); stoi. Saint Paul; falista, dobrze nawodniona wyżyna nad górną Missis- niach. MIOPIA -»-krótkowzroczność. . MIOT: I) zool. jednorazowa ilość potomstwa; 2) Iow. przestrzeń lasu lub pola, w której zwierzyna jest płoszona przez naganiaczy i wypędzana na stanowiska myśliwych. MIOTACZ OGNIA, broń do rażenia przeciwnika cieczą palną na małą odległość (20—100 m).  MI-PARTI towego; zawiera cukry, fruktozę i glikozę (TO-^OVo), składniki mineralne i aromatyczne oraz wodę; 2) m. pitny, napój z rozcieńczonego wodą lub sokiem owocowym miodu pszczelego otrzymany przez fermentację alkoholową; 3) m. sztuczny, cukier inwertowany (-»-inwersja) doprawiony substancjami aromatycznymi (karmel, esencja miodowa). MI-PARTI [fr.], ubiór złożony z 2 różnorodnych części, np. spodnie o nogawkach dwukolorowych lub różnej szer. i dług.; noszony od X do XVI w. MIPORA -»-¡perka. MIR, wspólnota gminna w Rosji w XV—XX w. oparta na okresowym podziale ziemi do użytkowania. MIRA: 1) myrra — wonna, a w smaku gorzkawa gumożywica wypływająca z kory balsamowca (Commiphora, rodzina Burseraceae; Afryka, Arabia); używana jako cenne kadzidło; 2) punkt odniesienia w terenie służący do geodezyjnych pomiarów azymutu. MIRABEAU [mirabo] Gabriel Honoré Riqueti de, hr. (1749—91), wpływowy polityk fr. w pierwszym okresie rewolucji fr.; 1789 poseł stanu trzeciego (mieszczaństwa) do Stanów Generalnych, inicjator przekształcenia ich w Zgromadzenie Nar. i jego przewodniczący 1791; znakomity mówca, zwolennik utrzymania monarchii konstytucyjnej. MIRABELKI, grupa szlachetnych odmian śliw (-►lubaszka) o drobnych, kulistych owocach, żółto zabarwionych, dobrych na kompoty. MIRA CETI [łac.], o Wieloryba — gwiazda zmierina w gwiazdozbiorze Wieloryba, o silnych zmianach blasku; czasem widoczna gołym okiem. MIRACYDIUM, miracidium, wylęgająca się z jajeczka mikroskopijna larwa przywr właściwych; swobodnie pływa w wodzie za pomocą rzęsek; dalszy rozwój odbywa się w ciele mięczaka (-»sporocysta). MIRANDOLA F. •♦Pik F. MIRAŻ, mamidło — zjawisko optyczne, przy którym przedmioty w pobliżu horyzontu widoczne są podwójnie lub wielokrotnie, odwrócone lub zniekształcone; powstaje nad powierzchnią ziemi lub wód silnie ogrzanych promieniami słonecznymi; m. polega na załamaniu promieni świetl. w warstwach powietrza • różnej gęstości optycznej; często nazywany fata morgan a. MIRECKI: 1) Franciszek (1791—1862), kompozytor operowy i wybitny nauczyciel śpiewu; 2) Józef, pseud. Montwiłł (1879—1908), działacz PPS na terenie Zagłębia Dąbr., aktywista Organizacji Bojowej PPS, kierował szeregiem akcji bojowych w latach rewolucji 1905—07; 1907 aresztowany, skazany przez carski sąd wojsk, i stracony na stokach Cytadeli Warszawskiej. MIRIAM -»-Przesmycki Zenon. MIRÓ Juan (ur. 1893), malarz hiszp., dadaista i surrealista; pejzaże, martwa natura, prace scenograf.; Człowiek kontemplujący słońce. MIROSŁAWIEC, m., pow. wałecki, woj. kosz., na Pojez. Wałeckim; 2000 mieszk. (1956). MIRÓW, w., pow. zawierciański, woj. kat.; 220 mieszk. (1956); ruiny średniow. zamku. MIRSK, m., pow. lwówecki, woj. wrocł., na Pogórzu Izerskim nad Kwisą, 1. dopływem Bobra; 2800 mieszk. (1956), przemysł lniany i baweln.; kościół i ratusz z XVI w., na pn.-wsch. ruiny zamku Gryf. MIRT, Myrtus communis, krzew z rodziny mirtowatych; :rośnie w stanie dzikim w Europie pd.-i-Afryce pn.; liście drobne, skórzaste; liczne drobne białe kwiaty; rośl; pokojowa. MIRZA,"pers. tytuł książęcy (umieszczany po nazwisku) i szlachecki (przed nazwiskiem)'. MISCELLANEA [łac.]: 1) dział *.w czasopismach poświęcony» krótkim notatkom o różnej treści; 2) zbiór utworów różnej treści. Zob. też Silva rerum. MISECZNIK ŚLIWOWY, Lecanium corni, owad z rzędu pluskwiaków równoskrzydlych; występuje nieraz masowo w postaci Mirt małych, wypukłych .tarczek (samice) na gałązkach; szkodnik drzew owocowych, gł. śliw. Zob. też czerwce. MISIURKA, rodzaj hełmu z blachy i siatki metal, opadającej na kark i ramiona; w Polsce używana przez lekką kawalerię od XVI do XVIII w. MISSISSIPPI [mysosypy]: 1) rz. w USA, dł. 3950 km; wraz z gł. dopływem Missouri stanowi najdłuższą rz. świata, dł. 7330 km; dorzecze 3 340 000 kin-; 574 M. wypływa z iez. Itasca w stanie Minnesota, wpada do Zat. Meksykańskiej 3 ramionami, tworząc deltę 32 000 km*, dł. 250 km; żeglowna 3130 km; połączenia kanałowe z Wielkimi Jez. Amerykańskimi i rz. Kanady; dł. dróg żeglownych wraz z dopływami 25 000 fan; przepływ wody przy ujściu od 5000 mVsek w czasie suszy do 51000 m*/sek podczas powodzi; gł. dopływy: Missouri, Arkansas, Red River i Ohio; częste wylewy; gł. miasta: Minneapolis, St. Paul, St. Louis, Nowy Orlean; 2) (Miss.) stan w USA; 123 750 km2, 2 178 900 mieszk. (1950); Murzyni 45*/.; stoi. Jackson (98 300 mieszk.); błotnista nizina nad dolną Mississippi dochodząca do Zat. Meksykańskiej; lasy 49% og. pow.; wielkie plantacje bawełny (2 miejsce w kraju); uprawa ryżu, tytoniu, kukurydzy. MISSOLUNG1 (Mesolongion), m. nadmorskie w środk. Grecji; 12 200 mieszk. (1951); handel rybami i tytoniem. Miejsce śmierci Byrona. MISSOURI [myzv:ryj: I) rz. w USA. pr. gł. dopływ Mississippi; dł. 4740 km, źródła w G. Skalistych; stan wody w czasie powodzi wzrasta do 12 m ponad poziom normalny; żeglowna 3660 km; 2) (Mo.), stan w USA; 180 435 km2, 3 954 700 mieszk. (1950); stoi. Îefferson City (25 000 mieszk); równina na zach. rzegu Mississippi przecięta rz. Missouri i Osage; na pd. wyż. Ozark, pokryta preriami; intensywna hodowla; uprawy: kukurydza (50% pow. zasiewów), pszenica, owies; wydobycie ołowiu (1 miejsce w kraju); przemysł: mięsny, skórzany, drzewny. MISTER [ang. pan], skrót Mr., zwrot używany wyłącznie z imieniem lub nazwiskiem; mistress Mrs.— pani; miss — panna. MISTERIA [łac.], w staroż. Grecji obrzędy rei., w których mogły brać udział tylko osoby wtajemniczone; największe znaczenie miały m. związane z kultem Demetry i Dionizosa, zw. eleuzyjskimi; misterium średniow., utwór dram. o tematyce zaczerpniętej z obrzędów chrześcijańskich. MISTINGUETT [mistęget] wlaśc. Jeanne Marie Bourgeois (1871—1956), aktorka fr. rewii i variété. MISTRAL: 1) Frédéric (1830—1914), poeta prowansalski; przywódca ruchu -»-felibrów; autor eposu Mireio (1859).- Nagroda Nobla 1904; 2) Gabriela, właśc. Godoy L. Alcayaga (1889—1957), wybitna poetka chilijska; Sonety o śmierci, Fala, Ternura. " Nagroda Nobla 1945. MISTRAL [fr.], chłodny wiatr typu -«-bora; wieje w pd. Francji z terenów górzystych ku dolinie Rodanu i Zatoce Liońskiej; występuje najczęściej w grudniu, styczniu i czerwcu. MISTYCYZM [gr.], kierunek filoz.-rel., wg którego człowiek jest zdolny do poznania istoty bytu drogą bezpośredniej intuicji, kontemplacji, ekstazy, czy objawienia. MISTYFIKACJA [gr.-łac.], świadome wprowadzenie w błąd. MISURATA, m. w Trypolitanii (Libia) na wybrzeżu M. Śródziemnego; 50 000 mieszk. (1950). MISZKOLC (Miskolc), m. w pn.-wsch. Węgrzech; ośrodek okręgu przemysł.; 136 000 mieszk. (1955); kościół z XIII w., muzeum archeolog., politechnika; przemysł: maszyn., - metal., porcelan., włókien., papierń., spoż., drzewny. MISZTAL Franciszek (ur. 1901), prof. Polit. Warsz., członek koresp. PAN; prace z zakresu aerodynamiki i wytrzymałości konstrukcji lotniczych. MIŚNIA (Meissen), m. w NRD (okręg Drezno); 49 900 mieszk. (1955); katedra got. z XIII w., zamek z XV w.; ośrodek produkcji słynnej saskiej porcelany (od 1710); przemysł: ceram., maszyn., chem.-. w pobliżu złoża kaolinu. — Ośrodek krainy słowiańskiej, od 928 marchii niem., 968 biskupstwo; przejściowo opanowana przez Bolesława Chrobrego. MIT '[gr.], opowieść bajeczna o treści dotyczącej pochodzenia świata, zjawisk przyrody, a także pochodzenia bogów i legend, bohaterów. MITAWA ♦Jelgawa. MITCHELL [myczei] Margaret (1900—49), pisarka amer.; powieść z czasów wojny secesyjnej Przeminęło z wiatrem została przełożona na 36 języków. MITEL -»-drukarskie miary. MITILINI -»-Lesbos. MITING -»-meeting. MITOLOGIA [gr.], zbiór legend i podań o bogach, półbogach i bohaterach, źródło informacji o kultach i obrzędach związanych z religiami politeist., np. staroż. Greków i Rzymian. MITOZA [gr.], kariokineza somatyczna — tzw. pośredni podział jądra komórkowego, prowadzący do odtworzenia w jądrach potomnych tej samej ilości i jakości chromosomów; wyróżniamy następujące stadia (zob- rys.): 1) profaza: pojawiają się rozszczc 575 pione podłużnie chromosomy, które stopniowo skracają się i grubieją; 2) prometafaza: zanika błona jądrowa, wytwarza się wrzeciono podziałowe; 3) metafaza: chromosomy na wrzecionie układają się w płytkę; 4) anafaza: chromosomy rozdzielają się na dwa pochodne, te zaś przesuwają się wzdłuż wrzeciona do przeciwległych biegunów; 5) telofaza: powstają jądra spoczynkowe potomne. MITRA: 1) bóstwo słońca ** i światła w religii staroirań.;. Mitoza w komórce w I—II w. kult M. związany C z misteriami rozszerzył się na teren cesarstwa rzym.; 2) korona książęca; 3) nakrycie głowy wyższych duchownych obrządku wsch. od XV w.; 4) infuła biskupa. MITRALIEZA -»-kartaczownica. MITRYDATES, imię kilku królów Pontu (Azja Mn.); najsławniejszy M. VI Eupator (132—63 p. n. e.) podbił kraje sąsiednie, prowadził wojny z Rzymem; pokonany przez Lukullusa i Pompejusza. MITSCHERLICH Eilhard (1794—1863), chemik niem.; odkrył zjawisko izomorfizmu, badał manganiany, kwas selenowy i nitrobenzen. MITSUBISHI [mitsubisi], jeden z największych koncernów jap. jednoczący przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego, budownictwa, papiernie, wytwórnie instrumentów optycznych i sprzętu elektrotechn., a także towarzystwa żeglugowe; zał. 1870; odbudowuje się po II wojnie świat, przez ponowne łączenie swych zdekartelizowanych przedsiębiorstw. MITSUI, największy koncern jap., jeden z największych w świecie kapitalistycznym; po przejściowej dekartelizacji po II wojnie świat, następuje ponowne zjednoczenie jego przedsiębiorstw; obejmuje przemysł ciężki, papierniczy, włókienniczy, chemiczny, ceramiczny, towarzystwa finansowe, hanki, ubezpieczenia i towarzystwa żeglugowe. M1TTERWURZER Friedrich (1844—97), aktor niem., jeden z najwybitniejszych artystów wiedeńskiego Burgtheater. MITYNKI [fr.j, damskie rękawiczki bez palców, używane od XVII, zwłaszcza na pocz. XX w. MITZLER DE KOLOFF -Micler. M1ZDRA, lewa (spodnia) strona skóry, na której znajdują się resztki mięsa i ścięgien. MIZDROWANIE, odmięsanie — oczyszczanie skóry od strony mizdry z resztek mięsa, ścięgien itp. na maszynie zw. odmięsarką albo mizdrownicą za pomocą walka z nożami taśmowymi ułożonymi śrubowo. MIZERYKORDIA [łac.], w średniowieczu krótki sztylet do dobijania rannego przeciwnika. MKS, układ jednostek miar w mechanice, w którym wielkościami podstawowymi są: długość, masa i czas, a jednostkami tych wielkości metr, kilogram (masa) i sekunda. MKSA, układ jednostek miar w fizyce, w którym wielkościami podstawowymi są: długość, masa, czas i natężenie prądu elektr., a jednostkami tych wielkości metr, kilogram (masa), sekunda i amper. MKWZZ (ICFTU), Międzynar. Konfederacja Wolnych Zw. Zaw. -►związki zawodowe (tabela). MLADA BOLESLAV, m. w Czechosłowacji; 24 000 mieszk. (1955); w okolicy liczne zamki; ośrodek przemysłu samochód. („Skoda“);.* różnorodny przemysł rolny (destylacyjny), chemiczny. MLASKI, głoski charakterystyczne, dla niektórych języków pd.afr. (np. buszmeńskiego); powstają przez nagłe rozwarcie zbliżonych »poprzednio narządów mowy wskutek ssącego ruchu ich mięśni. MLECZ: 1) Sonchus, rodzaj roślin z rodziny -►złożonych, podrodziny języczkowych; liście wrębne, kwiaty żółte; chwast; pola, łąki; 2) mleczko — sperma (nasienie) ryb; 3) m. pacierzowy -►rdzeń kręgowy. MLECZA} -►rydz mleczaj. \ MLECZAK, termin hodowlany oznaczający dojrzałego samca ryby. MLECZARNIA: 1) zakład przerabiający mleko na masło, ser, mleko zagęszczone itp.; 2) jadłodajnia z potrawami nabiałowymi i jarskimi. MLECZKO PSZCZELE, wydzielina gruczołów gardzielowych młodych pszczół robotnic, stanowiąca pokarm larw i matki pszczelej; zawiera dużo witamin i substancji hormonalnych; badania właściwości leczniczych i odżywczych m. p. rozpoczęto ok. 1952. MLEKO, wydzielina gruczołów mlecznych samie MŁODA POLSKA r r V roślinnej: A — wczesna profaza, B — metafaza, — anafaza, D — późna telofaza. ssaków; emulsja kropelek tłuszczu w roztworze wodnym ciał białkowych (gł. kazeiny), cukru mlekowego i soli miner. Ponadto m. zawiera witaminy: Ai, Bi, B2, C, D; m. krowie i częściowo owcze jest ważnym artykułem spoż., surowcem przemysłu spoż. i chem. Zawartość substancji stałych w mleku (w •/•) białko tłuszcz cukier mlekowy sole miner. mleko kobiece 1,5 3,5 6,6 0,2 mleko krowie 3,5 3,5 4,5 0,7 mleko kozie 4,6 4,3 4,0 0.6 MLEWNIKI WALCOWE, maszyny młyńskie do śrutowania i wymielania miewa. MŁAWA, m. pow., woj. warsz., na Wysoczyźnie Ciechanowskiej; 14 300 mieszk. (1956); ośrodek przetwórstwa roln. z tradycją cechów rzemieśln. i jedynego w Polsce cechu rolników; fabr. obuwia. MŁOCARNIA, maszyna rolnicza; oddziela dojrzałe nasiona zbóż i roślin motylkowatych od strąków, łuszczyn, kłosów i części źdźbła. Młocamia MŁOCINY, podmiejskie osiedle w granicach Warszawy; Muzeum Kultur Ludowych. MŁOCKA, wydobywanie nasion z kłosów, strąków, łuszczyn za pomocą cepów lub młocami; w czasach staroż. wymłócano ziarno ręcznie, za pomocą wydeptywania go przez zwierzęta, lub przy użyciu narzędzia „tribulum“ (Imperium Rzymskie), do niedawna stosowanego w krajach bałkańskich. MŁODA EUROPA, powstały na emigracji w Szwajcarii 1834 związek organizacji rewolucyjnych różnych narodowości (Młodych Włoch, Młodej Polski, Młodych Niemiec 1 in.); rozpadł się 1836. MŁODA POLSKA: 1) (1834—39), tajna organizacja emigracyjna poi. o charakterze republikańsko-demokratycznym, związana z Młodą Europą Mazziniego; za pośrednictwem emisariuszy prowadziła akcję propagandową i spiskową w kraju; od 1835 na jej czele stał J. Lelewel; 2) ruch. artyśt.-lit. w Polsce, gł. w Krakowie, na przełomie XIX i XX w., związany z tendencjami -►modernizmu,' skierowany przeciw zasadom sztuki realist. i przeciw światopoglądowi racjonalisty wysuwał na czoło swoich postulatów nawrót do tradycji romant. (stąd używana często nazwa neoromantyzm); gł. przedstawiciele: S. Przybyszewski, A. Górski, Miriam (Zenon Przesmycki); w muzyce, iiowstała w pocz. XX w. grupa kompozytorów (M. Karowicz, G. Fitelberg, K. Szymanowski, L. Różycki, A. Szeluto), mająca na celu uwspółcześnienie muzyki  MŁODE WŁOCHY przez uzyskanie gruntownego wykształcenia fachowego i zdecydowaną walkę z zacofaniem. MŁODE WŁOCHY [wł. Giovine Italia], tajny związek rewol. 1832—49, zał. przez -»-Mazziniego do walki o niezależność i zjednoczenie Włoch; wchodziły w skład Młodej Europy. MŁODNIK, młody drzewostan w wieku ok. 10—20 lat. MŁODOCZESI, czes. partia liberalna końca XIX i początku XX w. walcząca o autonomię kraju; M. wysuwali hasło przekształcenia Austro-Węgier w trialistyczną monarchię austro-węgiersko-czeską. MŁODOGRAMATYCY, przedstawiciele kierunku panującego w językoznawstwie w II poł. XIX i na pocz. XX w; m. głosili tezę o bezwyjątkowości praw głosowych, świetnie rozwinęli metodę porównawczo-historyczną; do najwybitniejszych należeli m. in. K. 	Brugmann, A. Meillet, J. Rozwadowski. MŁODOHEGLIŚCI albo lewica heglowska, grupa filozofów niem., którzy 1830—40, bezpośrednio po śmierci Hegla, rozwijali z pozycji hcglizmu krytykę religii; czołowi przedstawiciele: B. Bauer, M. Stirner, D. F. Strauss. MŁODOŁOTYSZE, liberalny łotewski ruch spoi. drugiej połowy XIX w.; przyczynił się do rozwoju kultury i szkolnictwa łotewskiego. MŁODOTURCY, stronnictwo tur. zał. w XIX w., potem działające pod nazwą Jedność i Postęp; dążyli do reform w duchu zach.-eur., 1908 wywalczyli konstytucję i zmusili sułtana do zwołania parlamentu, żądali oczyszczenia języka i kultury tur. z elementów arab.; rządzili Turcją 1909—18 w duchu nacjonalistycznym. MŁODOŻENIEC Stanisław (ur. 1895), poeta, jeden z czołowych przedstawicieli futuryzmu; Kwadraty, Kreski i jutureski, Futuro-gamy i futuro-pejzaże, nowele. MŁODZIK, sport, zawodnik poniżej lat 14. MŁOT: 1) zool. ryba-mlot, kusza, Sphurna zygaena — z rzędu rekinów; Atlantyk, Morze Śródziemne, Pacyfik; dl. do 3,5 m; żyworodna; głowa rozszerzona w kształt młota; znaczenie gosp. małe; 2) sport żelazna kula do rzutów, o wadze 7,25 kg, na drucie dług. 1,22 m, zakończonym uchwytem. MŁOTECZEK anat. -»-kosteczki słuchowe. MŁOTEK, narzędzie do uderzania; m. mechaniczny, mała maszyna trzymana w rękach; element uderzający w kształcie ostrego lub tępego narzędzia poruszany jest sprężonym powietrzem (m. pneumatyczny) lub elektrycznie; służy do nitowania konstrukcji stal., do obrabiania blach, do rozbijania betonu lub kamieni. MŁOT MECHANICZNY, urządzenie do plastycznego kształtowania metalu kuciem; składa się ze stojaka, części spadającej zw. bijakiem, części spodniej, ustawionej na fundamencie zw. szabotą, oraz napędu; rozróżniamy: m. spadowe, w których bijak spada swobodnie, m. sprężynowe, w których bijak jest poruszany przy pomocy resoru o ruchu wahadłowym, m. sprężarkowe i parowe, w których bijak podnosi się i opada pod ciśnieniem sprężonego powietrza lub pary. Tabl. 50. MŁYN, nazwa maszyn różnej konstrukcji do rozdrabniania (mielenia) surowców roślinnych (ziarno), mineralnych (np. soli kamiennej, węgla) i 'przemysłowych (np. cementu, szkła); zależnie od konstrukcji dzielą się na: walce (m. lub gniotowniki walcowe), m. biiakowe (młotkowe), m. Żarnowe (z kamieniem młyńskim), m. kulowe i in. MŁYNARSKI: 1) Emil (1870—1935), skrzypek, dyrygent i kompozytor; koncerty i miniatury skrzypcowe; 2) Feliks (ur. 1884), ekonomista, 1924—29 wiceprezes Banku* Polskiego; Zagadnienia polityki niepodległości. MŁYNEK, maszyna sortująca nasiona według ich kształtu i ciężaru, za pomocą prądu powietrza. MŁYNY SOLNE, oddział kopalni soli zaopatrzony w urządzenia do czyszczenia wydobytych kawałów soli kamiennej, mielenia jej, pakowania do worków papierowych i ładowania do wagonów. Mn, symbol pierwiastka chem. manganu. kanał \ doprou uod(\ Młotek pneumatyczny Młot sprężynowy 576 MNEMOTECHNIKA [gr.], sztuka ułatwiająca zapamiętywanie za pomocą środków nie mających bezpośredniego związku z treścią i sensem tego, co ma być zapamiętywane, np. za pomocą rytmicznego układu materiału lub ułożenia go w żartobliwe formuły itp. MNICH, turnia nad Morskim Okiem w Tatrach, wys. 2068 m; kształtem przypomina mnicha . w kapturze. tir* MNICH [gr. monos — sam jeden]: 1) zakonnik; 2) u- _ . rządzenie (budo- Mnich: 1^—stojak, 2 zastawki, wane z drewna, 3 — leżak, 4 — wał ziemny betonu) do regulowania przepływu wody, stosowane w stawach i w urządzeniach melioracyjnych; składa się z leżaka, stojaka i zastawek (rys.); 3) rodzaj dachówek ceramicznych. MNIÓW, w., pow. i woj. kieł., na pograniczu G. Świętokrzyskich i Wzgórz Koneckich;- 1200 mieszk. (1956); kopalnia glinki ogniotrwałej, kamieniołomy piaskowca czerwonego. MNISZCHÓWNA Maryna (ok. 1588—1614), carowa ros., córka wojewody sandom.; 1605 poślubiła Dymitra I Samozwańca, 1608 Dymitra II Samozwańca; po klęsce interwencji poi. uwięziona w Kolomnie; tam zmarła. MNISZECH: 1) Jerzy (?—1613), wojewoda sandomierski; ojciec Maryny M., jeden z inicjatorów poi. interwencji w Rosji; 2) Jerzy August Wandalin (1715—78), kasztelan krakowski, zięć Henryka Briihla; jeden z przywódców stronnictwa królewskiego za Augusta III; 1767 konfederat barski. MNISZEK Rawicz-Radomyska Helena (1870—1943), autorka głośnych melodram. romansów ,,z wyższych sfer", m. in. Trędowata, Ordynat Michorowski, Gehenna. MNISZEK, dmuchawiec, Taraxacum — rodzaj bylin z rodziny -»-złożonych, podrodziny języczkowych; liście zebrane w rozetkę, pędy kwiatowe bezlistne z 1 koszyczkiem licznych żółtych kwiatów; m. pospolity, lekarski (T. officinale) znany jako chwast; łąki, trawniki; m. gumodajny -»-kok-sagiz. MNISZKA -brudnice. Mo, symbol pierwiastka chem. molibdenu. MOA, Dinornis giganteas. olbrzymi ptak z nadrzędu bezgrzebieniowców; zamieszkiwał Nową Zelandię; wymarł na początku XIX w.; wysokość 3—4 m; nogi potężne, szyja długa; roślinożerny. MOABICI, staroż. lud semicki osiadły w kraju Moab (w dziś. Jordanii), spokrewniony z Izraelitami, z którymi prowadził wojny. •MOALLAKAT [arab. zawieszone], zbiór 7 najsławniejszych poematów staroarab. (kasyd) różnych autorów; zebrany w VIII w. przez Hammada ar-Rawiia. MOBILE [moubj:l], m. i port w USA (Alabama) nad Zat. Meksykańską; 129 600 mieszk. (1950); wywóz stali z Birmingham. MOBILIZACJA [łac.J: 1) ogół czynności związanych z przejściem sil zbrój, państwa ze stanu pokojowego do stanu woj. oraz z przekształceniem gospodarki pokojowej na wojenną; 2) powołanie rezerwistów do czynnej służby wojskowej. MÓBIUS August Ferdinand (1790—1868), matematyk i astronom niem.; dzięki wprowadzeniu nowych pojęć i metod do geometrii analitycznej i rzutowej uważany za jednego z twórców nowoczesnej geometrii. t MOC, wielkość fiz., której miarą jest stosunek wykonywanej (przez silnik lub jakiekolwiek urządzenie) pracy do czasu jej wykonywania; jednostki m.: erg na sekunde; koń mechaniczny (KM), wat (W), kilowat (kW), kilogramometr na sekundę; lotn.-. m. rozporządzalna, największa m. silników w danych warunkach lotu; m. niezbędna, m. potrzebna do utrzymania lotu poziomego w danych warunkach lotu; nadmiar m., różnica między m. rozporządzalną a niezbędną; elektr. m. prądu elektrycznego między punktami o różnicy potencjałów U wyrażoną w watach mierzy się iloczynem napięcia U w woltach i natężenia prądu I w amperach. MOCH [mok] Jules (ur. 1893), polityk fr., prawicowy socjalista; od 1938 wielokrotny minister; jako min. spraw wewn. 1948—49 zwalczał ruch strajkowy środkami policyjnymi; od 1953 delegat fr. do Komisji Rozbrojeniowej ONZ; 1958 w rządzie Pflimlina.  577 MOCHNACKI Maurycy (1804—34), krytyk lit. 1 publicysta, jeden z czołowych przedstawicieli romantyzmu, odegrał wybitną rolę w walce z obozem klasyków; uczestnik powstania 1831, po którym emigrował; Ó literaturze w w. XIX, Powstanie narodu polskiego w r. 1830—81. MOC PRODUKCYJNA, maksymalna zdolność wytwórcza przemysłu, przedsiębiorstwa, zakładu określona ilością gotowych wyrobów wypuszczonych (wyprodukowanych) w określonym czasie, najczęściej w ciągu roku. MOCZ, uryna — wy dzielina nerek zawierająca produkty przemiany, bezużyteczne lub szkodliwe dla ustroju; składa się z wody (964/o) oraz części stałych <44/«) — gł. mocznika (2,34/o) i chlorku sodu (1,14/*). MOCZAŁOW Paweł S. (1800—48), aktor ros., przedstawiciel kierunku romant w grze scenicznej; role bohaterów tragedii W. Szekspira i F. Schillera. MO CZARKA KANADYJSKA, Elodea canadensis, wieloletnia wodna roślina z rodziny żabiściekowatych; listki delikatne, w okółkach; pochodzi z Ameryki Pn., u nas rozmnaża się tylko wegetatywnie. MOCŻARSKI Zygmunt (1876—1957), zootechnik, członek tyt. PAN, prof. Uniw. Pozn.; prace z zakresu hodowli zwierząt ogólnej i szczegółowej. MOC ZBIORU, liczba kardynalna — mat. uogólnienie na zbiory nieskończone pojęcia ilości elementów zDioru (skończonego): dla zbiorów skończonych moc zbioru jest rów* na liczbie elementów zbioru; pojęcie m. z. wprowadzone przez G. Cantora w XIX w. stało się jednym z podstawowych pojęć teorii mnogości. MOCZENIE NOCNE, bezwiedne oddawanie moczu przez sen; wyraz zaburzeń czynnościowych; niekiedy występuje u dzieci neuropatycznych lub epileptycznych. MOCZNICA, uremia — ciężkie zatrucie ustroju produktami przemiany materii wskutek niewydolności nerek; objawy: gwałtowne bóle głowy, nudności, wymioty, postępujące wyniszczenie i śpiączka, która często się kończy śmiercią chorego. MOCZNIK CO(NH2)2, karbamid pierwszy otrzymany syntetycznie (F. Wóhler, 1828) związek org.; ciało krystaliczne; występuje w pocie oraz w moczu jako produkt przemiany białek w organizmie zwierzęcym; stosowany jako nawóz, surowiec w przemyśle tworzyw sztucznych. MOCZOWA CEWKA, anat. przewód wyprowadzający mocz z pęcherza moczowego; u mężczyzn wyprowadza również nasienie. MOCZOWÓD, anat. przewód wyprowadzający mocz z micdniczki nerkowej do pęcherza moczowego. MOCZOWY KWAS, związek heterocykliczny, pochodna puryny; w organizmach ludzkich i małp człekokształtnych stanowi końcowy produkt przemian zasad purynowych; w organizmach ptaków, gadów MODLIN STARY i owadów jest końcowym produktem przemian azotu białkowego; w skazie moczanowej (Arthritis uricu) osadza się na chrząstkach stawowych, wywołując stany zapalne; może być składnikiem kamieni moCZ°M0CŻÓWKA: med. 1) m. cukrowa —cukrzyca; 2) m prosta, choroba polegająca na utracie zdolności zagęszczania moczu wskutek zaburzeń czynności przysadki mózgowej; objawy: wybitnie wzmożone pragnienie i łaknienie oraz oddawanie b. dużych ilości moczu o niskim ciężarze właściwym. MODA [łac.l: 1) zmienne, przelotne zwyczaje i upodobania związane ze zmianami stylu życia, w szczeg. sposoby ubierania się; 2) ekon. wartość modalna, wartość typowa — wartość występująca najczęściej w szeregu statystycznym. Tabl. XIV. MODEL: 1) wzór służący seryjnej produkcji, np. model sukni; 2) makieta; 3) przedmiot lub osoba pozująca artyście; 4) m. odlewniczy, model zewnętrznej powierzchni odlewu wykonany z drewna, metalu lub mas ceramicznych; służy do odciśnięcia kształtu odlewu w formie odlewniczej; do odtwarzania wewnętrznego kształtu odlewu służy rdzeń; m. o. ma wymiary powiększone ze względu na skurcz odlewniczy. MODELARSTWO, wykonywanie modeli; m. lotnicze, budowa modeli latających lub modeli samolotów (m. redukcyjne); m. szkutnicze, budowa modeli statków. MODELUNEK, kształtowanie, formowanie przedstawianego przedmiotu środkami rzeźbiarskimi, malarskimi lub rysunkowymi. . • MODENA, m. w pn. Włoszech (Emilia-Romania); 116 000 mieszk. (1954); katedra rom. z XI w.; uniwersytet, biblioteka Estense, galeria obrazów; przemysł maszyn, i spoż. — Republika miejska od I poł. XII w.; księstwo 1452—1859; w okresie napoleońskim 1796—1814 przejściowo utraciła samodzielność; powstanie 1859 obaliło miejscową dynastię (gałąź Habsburgów) i połączyło M. z królestwem Sardynii, a następnie ze zjednoczonym królestwem włoskim. MODERANT, człowiek o poglądach umiarkowanych; określenie prawicy obozu powstańczego 1794. MODERATO [wł.], muz. umiarkowanie. MODERATOR [łac.j: 1) fiz. spowalniacz neutronów — substancja zawierająca lekkie atomy (np. wodoru lub węgla); zderzając się z lekkimi atomami neutrony oddają im swoją energię, stają się „powolne“ i łatwiej reagują z jądrami niektórych ciężkich pierwiastków; m. używane są w —reaktorach jądrowych; 2) chem. —buforowe mieszaniny; 3) mus. urządzenie do ściszania dźwięków w fortepianach i pianinach. MODERNIZM [lac.]: 1) nazwa ogólna tendencji artystycznych przełomu XIX i XX w. walczących programowo o nowoczesność sztuki. Terminem m. określa się takie zjawiska artystyczne, jak przeciwstawianie się stylom historycznym, czerpanie z twórczości ludowej, symbolizm, ekspresjonizm i in. Przedstawiciele: A. Rimbaud, M. Maeterlinck, J. Strindbcrg, H. Ibsen, T. Ribot, S. Przybyszewski, Z. Przesmycki, S. Wyspiański. Dążenia stylotwórcze m. charakteryzuje w sztukach plastycznych działalność ,,Secesji“ (Niemcy), tzw. nabistów (Francja), „Sztuki“ (Polska) i in. W odniesieniu do tych poszukiwań w plastyce stosowane są nazwy stylu secesji, Jugendstil, modem.-stvle; 2) katolicki ruch filozoficzny początku XX w. podnoszący wartość uczucia i instynktu oraz głoszący nowa zasady współżycia społeczeństwa z kościołem. Potępiony przez papieża Piusa X w 1907. MODIGLIANI [modiljąni] Amadeo (1884—1920), malarz, rzeźbiarz i rysownik wł., osiadły w Paryżu; ekspresjonista; gł. portrety i akty. MODLIN STARY, w., pow. nowodworski, woj. warsz., nad Wisłą przy ujściu Bugu; 1700 mieszk. (1956); stocznia rzeczna; w pobliżu twierdza Modlin zbudowana w XIX w. z inicjatywy Napoleona; odegrała dużą rolę 1939, bohatersko broniąc Warszawy. M. Mochnacki Jednostki mocy erg/sec watów cal/seo kGm/sec koni mechanicznych KM kilowatów kW 1 erg/sec 1 io-r 2,389*10-8 1,020*10-8 1,360*10-10 10-10 1 wat 107 X 0,2389 0,1020 1,360*10-8 10-8 1 cal/sec 4,185*107 4,185 1 0,427 5,692*10-8 4,185*10-8 1 kGm/sec 9,807*107 0,807 2,343 1 i,333*10-2 9,807*10-8 1 KM 7,355*10« 735,5 175,7 75 1 0,7355 1 kW 1010 103 238,9 102,0 1,3596 1 37 Mała Enc. Powsz. PWN  MODLISZKI 57a H. Modrzejewska MODLISZKI, Mantodea, rząd dużych, b. drapieżnych owadów, przeważnie podzwrotnikowych; w Polsce występuje z rzadka tylko jeden gatunek: modliszka zwyczajna (Mantis relip.iosa). MODRACZKI, Lycaena, teden z rodzajów niewiel:ich motyli dziennych, o pięknych, jedwabisto-modrych skrzydłach. Tabl. " MODRZEJEWSKA lena (1840—1909), akt( poi. o światowej sła\ początkowo zespoły objazdowe; od 1865 występowała w Krakowie, zyskując ogromne sukcesy (Aniela w Ślubach panieńskich, Goplana w Balladynie, Barbara Radziwiłłówna w tragedii A. Felińskiego); 1868 rozpoczęła występy w Warszawie, podbijając publiczność rolą Adrienne Lecouvreur w sztuce A. E. Scribe’a; 1876 emigrowała do Ameryki: 1877 wystąpiła po raz pierwszy w San Francisco; od tego momentu zaczęła zyskiwać sławę światową w rolach Damy Kameliowej A. Dumasa, Julii, Desdemony i Lady Mackbeth w tragediach szekspirowskich; grała na scenach amer. i ang.; od 1880 występowała w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu; ostatnie lata swej pracy scenicznej poświęciła M. przede wszystkim postaciom szekspirowskim; występowała również od 1903 w utworach Wyspiańskiego. M. uznana została za jedną z najwybitniejszych tragiczck świata (za granicą znana jako Modjeska). MODRZEJEWSKI (Modjeski) Ralf (1861—1940), amer. inżynier dróg i mostów, pochodzenia poi. (syn Heleny M.). MODRZEW, Larix, rodzaj światłolubnych drzew iglastych z rodziny sosnowatych; Europa, Ameryka, Azja; igły na młodych pędach są osadzone pojedynczo, na starych — w pęczkach, na zimę opadają; wysoce cenione twarde drewno; m. europejski (L. europaea) występuje w Tatrach i Karpatach, zaś m. polski (L. polonica) w Pieninach i w kilku stanowiskach na niżu; chroniony. Tabl. 29. MODRZEWSKI-FRYCZ Andrzej (1503—72), wybitny pisarz polit., sekretarz król., wójt wolborski; autor słynnej De República emendando, 1551 (O naprawie Rzeczypospolitej, 5 ksiąg), zawierającej śmiały, daleko wyprzedzający współczesne stosunki, program naprawy Rzeczypospolitej. MODULACJA pac.]: 1) radiotechn. proces oddziaływania na amplitudę (m. amplitudy) lub na częstotliwość (m. częstotliwości) prądu zmiennego o wysokiej częstotliwości drgań (fala nośna), wytwarzanego np. w generatorze nadajnika radiowego prądem zmiennym o znacznie mniejszej częstotliwości, przenoszącym impulsy otrzymane np. w mikrofonie, kamerze telewizyjnej; m. polega wiec na zmianie w takt prądu modulacyjnego i proporcjonalnie do jego wartości jednej z właściwości prądu modulowanego (fali nośnej); np. w wyniku m. amplitudy obwiednia amplitud drgań wysokiej częstotliwości przedstawia drgania modulujące (główne), co pozwala na odtworzenie dźwięku po uprzedniej demodulacji (detekcji), w której wyniku otrzymuje się taki prąd, jaA. Frycz-Modrzewskl kim był prąd modulujący; 2) muz. przebieg harmoniczny, którego skutkiem jest zmiana tonacji. MODULATOR pac.], część aparatury nadajnika radiowego, w której zachodzi modulacja. MODUŁ pac.]: 1) jednostka proporcji służąca do ustalenia wzajemnej zależności wszystkich elementów całości, np. w architekturze klas. promień albo średnica kolumny u jej podstawy będąca jednostką dla całej budowli, w rzeźbie i malarstwie wysokość głowy— dla całej postaci. Zob. też kanon; 2) m. budowlany, stały wymiar jednostkowy będący podstawą do projektowania poszczególnych elementów budowl. i części budowli, tak aby ich wymiary stanowiły wielokrotność modułu; 3) m. kongruencji -»przystawanie liczb; 4) m. liczby -»bezwzględna wartość liczby; 5) m. liczby zespolonej -»liczba. MODUS VIVENDI pac.], sposób ułożenia wzajemnych stosunków; przejściowy, krótkoterminowy układ, który tymczasowo reguluje stosunki dwóch zwaśnionych krajów. MODYFIKACJA pac.]: 1) zmiana, przekształcenie, ulepszenie, np. metody badania, aparatury; 2) biol. zasadniczo niedziedziczne, lecz mogące występować w ciągu kilku pokoleń (m. trwała) zmiany cech organizmu wywołane zmiennymi warunkami jego środowiska. MODYFIKOWANIE, ogólnie ulepszanie, przystosowywanie do potrzeb; w hutnictwie polepszanie własności niektórych stopów przez wprowadzenie do ciekłego metalu na krótko przed odlewaniem drobnych ilość pewnych dodatków, zw. zmieniaczami lub modyfikatorami. MODZEL, twarde zgrubienie naskórka, o zabarwieniu żółtawym; występuje najczęściej na dłoniach wskutek nadmiernego rogowacenia naskórka, wywołanego praca fiz. i mechanicznym drażnieniem. MODZELEWSKA Maria (ur. 1903), aktorka Teatru im. Słowackiego w Krakowie oraz teatrów warsz.; zyskała uznanie w rolach komediowych i dramat., przede wszystkim w repertuarze wspólcz.; od 1939 za granicą. MODZELEWSKI Zygmunt (1900—1954), działacz pol. i fr. ruchu robotn., historyk, publicysta, od 1917 członek SDKPiL, od 1918 — KPP, od 1923 na emigracji we Francji i ZSRR, współorganizator Zw. Patriotów Pol. i armii poi. w ZSRR, od 1945 członek KC PZPR, 1947—51 min. spraw zagr., od 1952 członek Rady Państwa, członek PAN. MODZI, m. na pn. wyspy Kiusiu w Japonii; 145 000 mieszk. (1955); jeden z gł. portów jap.; przemysł: metalurg., maszyn., elektrotechn., chem., spoż., włókien., stocznie; baza rybacka. MOFETA [wł.j, wyziewy gazów z głębi Ziemi, przeważnie CO2, o temp. poniżej 100°; m. występują na obszarach wulkanicznych i powulkanicznych, np. Psia Grota koło Neapolu. Zob. też lumaiola i solfatara. MOGADISZO, m., stoi. Somali Włoskiego we wsch. Afryce; port nad Oc. Indyjskim; 63 000 mieszk. (1953). MOGIELNICA, m., pow. grójecki, woj. warsz. nad Mogielanką, 1. dopływem Pilicy; 3300 mieszk. (1956); drobny przemysł i zakłady rzemieśln. ze starymi tradycjami. MOGILANY, w., pow. i woj. krak., przy krawędzi Pogórza Karpackiego, najwyższy punkt na trasie Kraków—Myślenice (szosa do Zakopanego); 1700 mieszk. (1956); pałac z XVIII w., kościół z 1604. MOGLLICA, najwyższa góra Beskidu Wyspowego, 1171 m; piękna hala na grzbiecie, wypas owiec. MOGILNO, m. pow., woj. bydg.; 6000 mieszk. (1956), drobny przemysł metal., drzewny i spoż.; klasztor benedyktynów założony w II poł. XI w. rzez Bolesława Szczodrego, romańskie i gotyckie ościoły. MOGIŁA, niegdyś wieś, obecnie dzielnica Krakowa, w której powstała Nowa Huta; klasztor i kościół cystersów oraz kopiec Wandy; ślady osadnictwa starożytn. i średniow. MOGOŁ, perska nazwa Mongołów; Wielki M. nazwa dynastii mahomet., pochodzącej od potomków Tamerlana, która rządziła w Indiach 1526—1858. f. nośna, c — f. zmodulowana  579 MOGUNCJA (Mainz), m. w NRF, stoi. Nadrenii— Palatynatu, port na Renie; 114300 mieszk. (1955); zabytki archit. (silnie zniszczone w II wojnie świat.), uniwersytet z 1477, konserwatorium; przemysł: chem., wagon., winiarski, maszyn., drzewny. MOHACZ (Mohścs), m. w pd. Węgrzech, port na Dunaju; 19 000 mieszk. (1949); przemysł: metalurg., skórz., jedwabn., spoż. — 1526 w bitwie z Solimanem W. poniósł klęskę i zginął król węg. Ludwik II Jagiellończyk; Węgry zostały podzielone między Habsburgów i Turcję, Siedmiogród wydzielony jako osobne państwo. MOHAMMED, imię panujących; Afganistan: M. Zahih (ur. 1914), od 1933 król Afganistanu. — Iran: 1) M. Ali (1872—1925), szach perski 1907—09 z dynastii Kadżar; abdykował po próbie obalenia konstytucji; 2) M. Reza Pahlewi (ur. 1919), od 1941 szach Iranu po abdykacji ojca —Rezy Pahlewi. — Maroko: 1) M. V. ben Jussuf (ur. 1911), od 1927 sułtan Maroka; 1953 pozbawiony władzy i deportowany, 1955 wrócił na tron niepodległego Maroka; 2) M. VI ben Abafa (ur. ok. 1890), sułtan Maroka 1953—55. MOHAR -►proso. MOHAVE [moha:wy], pustynna kotlina na pn.-wsch. od Los Angeles (USA) oddzielona górami od Oc. Spokojnego; ok. 30 000 km*; najbardziej gorący obszar w Ameryce Pn., w Dolinie Śmierci (Death Valley) temp. do +56°. MÓHENDŻO-DARO, miejscowość w dorzeczu Indusu (obecnie w Pakistanie), w której 1920—30 odkryto wykopaliska pochodzące z III tysiąclecia p. n. e.; świadczą one o wysokiej kulturze miejskiej, podobnej do kultury sumeryjskiej; druga miejscowość o podobnych wykopaliskach, to Harappa (w Pendżabie). MOHL Hugo von (1805—72), botanik niem.; zajmował się gl. anatomią, cytologią i fizjologią roślin. MOHR Otto (1835—1918), uczony niem.; prace odkrywcze z dziedziny mechaniki budowli, teorii sprężystości i statyki wykreślnej; twórca metod obliczania konstrukcji różnego typu. MOHYLEW (Mogilow), m. obw. w Białoruskiej SRR, port na Dnieprze; 106 000 mieszk. (1956); fabryka lokomobili, maszyn budowl.; przemysł włókien., skórz.; węzeł kolejowy. MOISSAN [muas3] Henri (1852—1907), chemik fr.; skonstruował piec elektr. i za jego pomocą wytworzył nie znane przedtem związki: węgliki, krzemki, borki, oraz wyodrębnił uran, wolfram i wanad; pierwszy elektrolitycznie wyodrębnił fluor. Nagroda Nobla 1906. MOISŚI Alexander (1880—1935), aktor niem., z pochodzenia Albańczyk; związany gł. z Deutsches Theater w Berlinie w okresie kierownictwa M. Reinhardta; bohaterskie role wielkiego repertuaru klasycznego. MOIVRE [muawr] Abraham de (1667—1754), matematyk ang.,‘pochodzenia fr.; prace z teorii liczb zespolonych (wzór Moivre’a), teorii szeregów potęgowych, rachunku prawdopodobieństwa. MOJMIR (ok. 818—46), książę morawski od ok. 830; obalony przez Ludwika Niemca; Mojmirowicze, dynastia morawska w IX w. MOJRY, mit. gr. 3 boginie władające losami ludzkimi: Kioto, Lacnesis i Atropos, córki Zeusa i Temidy; rozpoczynały snucie, przędły i przecinały nić żywota ludzkiego; mit. rzym. Parki. MOJŻESZ, w St. Testamencie wódz i prawodawca ludu izrael.; wyprowadził go z niewoli egipskiej. MOKASYNY, skórzane obuwie Indian Am. Pn., wykonane z jednego piata skóry. MOKIOWIE, Moki, Hopi, jedna z grup osiadłych Indian Pueblo w pd. wsch. Arizonie; język hopi rodziny uto-azteckiej; rolnicy i hodowcy. MOKKA: 1) m. port w Jemenie nad M. Czerwonym; ok. 6000 mieszk.; ongiś znany z wywozu kawy; 2) gatunek kawy arabskiej. MOKOSZ, mit. slow. bogini opiekująca się pracą kobiet, uprawą lnu, przędzeniem i strzyżą owiec; patronka wróżb i spraw miłosnych. MOKRA ZGNILIZNA, choroba bulw ziemniaczanych wywoływana przez pewne bakterie i grzybki; poraża bulwy w polu i zmagazynowane w kopcach lub przechowalniach. MOKRE JEZIORO, na Pojez. Mazurskim, 766 ha, dł. 7,7 km, szer. 1,4 km, głęb. do 50 m; brzegi częściowo lesiste, liczne zatoki, 5 wysepek; połączone z jez. Uplik 1 Krutyńskim; fragment popularnego szlaku kajakowego Sorkwity—Mikołajki. MOL —gramodrobina. MOLE, Tineldae, rodzina drobnych motyli nocnych, licząca wiele gatunków; niektóre są poważnymi szkodnikami, np. gąsienica mola odzieżowego MOLTON {Tinea pellionella) niszczy ubrania i futra, gąsienica m. ziarnowego (Tinea granella) — ziarno zbóż w spichrzach i magazynach. MOLÉ Wojsław (ur. 1886), poi. historyk sztuki, prof. Uniw. Jag., specjalista z zakresu szt. starochrześcijańskiej, bizantyńskiej i ruskiej (Sztuka rosyjska, Ikona ruska). MOLEKULARNE SIŁY, siły przyciągania występujące miedzy drobinami przy dostatecznym zbliżeniu; ich działaniem tłumaczy się adhezję, adsorpcję, wielkie ciśnienie wewnątrz cieczy itd. MOLEKUŁA -drobina. MOLIBDEN Mo, molybdaenum, pierwiastek chem. 0 liczbie atom. 42; twardy, trudno topliwy metal; w przyrodzie występuje gł. jako siarczek; używany do wyrobu stali narzędziowej oraz włókien żarowych (żarówki, lampy radiowe itp.). MOLIBDENIT, nieprzezroczysty minerał barwy szarej, o połysku metalicznym; siarczek molibdenu; najważniejsza ruda molibdenu. MOLIÈRE [molię:r], właśc. Jean Baptiste Poquelin (1622—73), wielki komediopisarz fr.; po okresie wędrówek z trupą objazdową po prowincji pełnił na dworze Ludwika XIV funkcję kierownika teatru, aktora i autora utworów scenicznych od farsy i baletu począwszy, na komedii psychol. skończywszy; w swoich komediach odmalował współczesne sobie społeczeństwo fr., wyszydzając obyczaje arystokracji i mieszczaństwa, piętnując wady spoi., sławiąc ideał człowieka żyjącego w zgodzie z nakazami rozumu 1 moralności naturalnej ; stworzył niezrównaną galerię typów uosabiających wady ludzkie — skąpstwo, obłudę, mizantropię itd.; Pocieszne wykwintnisie, Szkoła żon, Don Juan, Mizantrop, Świętoszek, Skąpiec, Mieszczanin szlachcicem, Szelmostwa Skapena, Uczone białogłowy, Chory z urojenia. MOLISE —Abruzzi e Molise. MOLL, minor(e) [łac.] — jeden z typów skal muzycznych, na których się opiera harmonika tonalna (dur-moll). MÖLLER-BARLOWA CHOROBA, gnilec dziecięcy; krwawienia dziąseł, podskórne wylewy krwi, anemia; przyczyna: awitaminoza ,,C“. MOLLET [molę] Guy (ur. 1905), polityk fr., prawicowy socjalista, od 1946 gen. sekretarz SFIO, 1954—56 przewodniczący Rady Europejskiej, 1956—57 premier; 1958 wicepremier w rządach Pflimlina i de Gaulle’a. MOLLI Clemente (?—1678), rzeźbiarz wł. okresu Baroku; 1644 w Polsce; brąz. posąg króla Zygmunta III na kolumnie w Warszawie. MOLNAR Ferenc (1878—1952), pisarz węg.; sztuki teatr. (Liliom, Olympia), znana powieść dla młodzieży Chłopcy z Placu Broni. MOLO [łac.], ochronna budowla wodna w porcie, stojąca prostopadle lub ukośnie do brzegu i połączona z nim; ochrania port przed oddziaływaniem fal i prądów. MOLOCH, Molech [hebr. władca] — bóstwo czczone przez różne plemiona semickie; składano mu ofiary z dzieci; M. identyfikowany jest z — Melkartem — Baalem. MOLOCH KOLCZASTY, Moloch horridus, jaszczurka australijska; dł. ok. 20 cm; żyje na terenach piaszczystych; na grzbiecie liczne duże kolce. MOLSKI Marcin (1751—1822), poeta, konfederat barski, powstaniec kościuszk., pułkownik wojsk poi.; Stanislaida, Pisma. MOLTKE: 1) Helmuth hr. von (1800—91), feldmarszałek prus., pisarz i teoretyk wojsk.; jako organizator i szef sztabu gen. kierował zwycięskimi wojnami: 1864 przeciwko Danii, 1866 przeciwko Austrii i 1870—71 przeciwko Francji; 2) Helmuth hr. von (1848—1916), bratanek poprzedniego, prus. generał; na początku I wojny świat, jako szef sztabu gen. zmienił plan Schlieffena, osłabiając prawe skrzydło natarcia przeciwko Francji; po klęsce nad Mamą’odwołany. MÓLTON [fr.], tkanina bawełn. podobna do flaneli, dwustronnie drapana. 37' MOLUCKIE MORZE MOLUCKDE MORZE, część Oc. Spokojnego między wyspami Celebes, Halmahera i Sula (zach. Indonezja); 307 000 km*, glęb. do 4750 m. MOLUKKI (Wyspy Korzenne), grupa wysp Archip. Malajskiego, należąca do Indonezji; 83700 km2, ok. 600 000 mieszk., Malajowie, Papuasi, Chińczycy, Arabowie; gł. wyspy: Halmahera, Seram, Buru; górzyste, zalesione; klimat zwrotnik.; uprawy: palma kokos., kukurydza; eksport: korzenie. MOŁDAWIA (Moldova), kraina hist. w Rumunii między Karpatami Wsch. a Prutem; 87716 km*, ok. 3 000 000 mieszk.; klimat kontynent.; na wsch. równina lessowa (spichlerz zbożowy Rumunii, hod. owiec), na zach. Karpaty ze złożami ropy naft. i soli; przemysł drzewny, spoż.; gł. m.: Jassy, Gałacz, Baćau, Fokszany. — Od XIV w. księstwo (hospodarstwo), początkowo w lennej zależności od Węgier; od 1387 lenno Polski; w II poł. XV w. za Stefana W. duża samodzielność i wzrost znaczenia księstwa (klęska bukowińska J. Olbrachta); w początkach XVI w. M. uzależniona od sułtanów tur.; w XVII w. rywalizacja poi.-tur. o wpływy (zbrojna interwencja Zamoyskiego i osadzenie na tronie hospodarskim krewniaka Potockich, Jeremiego Mohiły); 1712—1821 rządzona przez -»-fanariotów gr. z ramienia Porty; teren wojen ros.-tur.; 1859 unia personalna M. z Wołoszczyzną; 1861 połączenie obu w Księstwo Rumunii. MOŁDAWSKA SRR, rep. związk. ZSRR w europejskiej części; 33700 km*, 2 700 000 mieszk. (1956); stoi. Kiszyniów; obejmuje obszar Wyż. Besarabskiej, między Prutem a Dniestrem; czarnoziem; rzeki tworzą liczne jary; klimat łagodny, ciepły; lasy 6“/i ¡ogólnej powierzchni; ludność: Mołdai wianie (65*/»), Rosjanie (10*/t), Ukraińcy (10*/e) i in.; gęstość zaludnienia 80 na km*; ludność miejska 18,4V« (1941); gł. m.: Tyraspol, Bielcy, Bendery; uprawa: pszenicy, kukurydzy, tytoniu, słonecznika, buraków cukr., winorośli; sadownictwo, ogrodnictwo; hodowla owiec; przemysł: rolno-spoż., maszyn., włókien., skórz., obuwn. — Hist. nazwa kraju Bcsarabia; wraz z Mołdawią od XVI w. pod władzą tur.; 1812 włączona do Rosji, 1918 do Rumunii; 1940 zwrócona ZSRR i połączona z Mołdawską Rep. Auton., wchodzącą w skład Ukr. SRR, utworzyła odrębną rep. związkową. MOŁDAWSKI JĘZYK, język z rodziny rom., b. bliski rumuńskiemu, używany w Mołdawskiej SRR i niektórych okolicach Ukr. SRR; m. j. literacki zaczął się tworzyć dopiero po I wojnie światowej. MOŁODAJA ROSSIJA, proklamacja rewolucyjnych demokratów ros.; napisana 1862 przez P. G. Zaiczniewskiego; wzywała do obalenia monarchii i ogłoszenia republiki demokr.; uznawała prawo Polski do niepodległości. MOŁOTOW (właśc. Skriabin) Wiaczesław M. (ur. 1890), radź. polityk i działacz partii komunist. od 1906; od 1925 członek Biura Politycznego WKP(b), 1930—41 przewodniczący Rady Kom. Lud., 1939—49 oraz 1953—58 min. spraw zagr., od 1949 z-ca premiera; 1957 usunięty z władz partii i rządu za działalność frakcyjną; mianowany ambasadorem w Mongolskiej Republice Ludowej. MOMBASA, m. port. w kolonii bryt. Kenia (Afryka); 85 000 mieszk. (1948); wywóz kawy, herbaty, bawełny, sizalu. MOMENT BEZWŁADNOŚCI, m. b. punktu P względem punktu lub prostej (osi) nazywamy wielkość (skalarną), której miarą jest iloczyn masy tego punktu i kwadratu odległości (r) od Sunktu lub prostej; m. b. bryły wzglęem osi obrotu jest sumą momentów jej cząstek. MOMENT MAGNETYCZNY: 1) m agnesu, wektor skierowany od bieguna południowego do północnego, którego miarą jest iloczyn natężenia bieguna przez odległość biegunów; od jego wartości zależą siły działające na -»-magnes w polu magnet.; 2) obwodu prądu, wektor prostopadły do płaszczyzny obwodu; jego miarą jest iloczyn pola powierzchni, ograni- . , czonej obwodem, przez natężenie pły- Moment beznąc-ego w nim prądu elektrycznego. wraanosci MOMENT MUSICAL [mom$ miizikęl, chwila muzyczna), krótki utwór fortep. o swobodnej budowie. MOMENT PĘDU —kręt. MOMENT SIŁY (P): 1) względem punktu (O) — wektor (M) o kierunku prostopadłym do płasz- Moment siły 580 czyzny przechodzącej przez punkt (O) i prostą, w której siła jest umiejscowiona; jego wartość równa się iloczynowi wartości siły przez jej odległość (mierzoną odcinkiem prostopadłej) od punktu (O); 2) względem osi obrotu — moment siły, umiejscowionej w płaszczyźnie prostopadłej do osi, względem punktu przecięcia się osi z tą płaszczyzną; gdy siła nie leży w płaszczyźnie prostopadłej do osi, rozkłada się ją na składowe: siłę leżącą w płaszczyźnie prostopadłej oraz siłę leżącą w płaszczyźnie równoległej do osi. MOMMSEN Theodor (1817—1903), niem. historyk starożytności, prof. prawa rzym. w Lipsku, Zurychu i Berlinie, kierownik i współpracownik wyd. przez Akad. Beri. Corpus inscriptionum Latinarum; prace z zakresu historii staroż. Rzymu. Nagroda Nobla 1902. MOMUS (Momos), mit. gr. bóg żartów,_ uosobienie sarkazmu i krytyki, syn (wg innych córka) Snu i Nocy. MONA, cieśnina w zach. części Oc. Atlantyckiego między wyspą Haiti a Puerto Rico w archipelagu Wielkich Antyli; szer. ok. 120 km, łączy Oc. Atlantycki z M. Karaibskim. MONACHIJSKI UKŁAD, zawarty 301X1938 w Monachium pomiędzy Hitlerem, Mussolinim, Chamberlainem i Daladierem; usankcjonował aneksję części terytorium Czechosłowacji (obszar Sudetów) przez Niemcy; miał ostrze antyradzieckie kierując ekspansję hitlerowską na wschód. MONACHIUM (München), m. w NRF, stoi. Bawarii i jej centrum kult. i gosp.; 947300 mieszk. (1955); liczne zabytki arch.; uniwersytet, akademia sztuk piast, i in. wyższe uczelnie; muzea (galeria obrazów — Pinakoteka, rzeźby — Gliptoteka); duży ośrodek przemysłu: samochód., maszyn., poligraf., optyczn., precyz., alumin., gum., browarn., drzewnego; fabryka wagonów; ważny węzeł komunikacyjny. MONACYT, minerał barwy żółtej lub brunatnej; fosforan ziem rzadkich, gł. lantanu i ceru; otrzymywany z wtórnych złóż okruchowych (z piasków monacytowych) stanowi surowiec ziem rzadkich. MONADA [gr.], termin wprowadzony przez pitagorejczyków na oznacz, jedności jako zasady bytu, używany przez myślicieli chrześc., następnie przez G. Bruno na oznacz, niepodzielnego i niezniszczalnego atomu; w filozofii Leibniza zajął centralne miejsce, stanowiąc podstawę jego systemu jako niepodzielny, obdarzony życiem, świadomością i wolnością składnik wszechświata. MONAKO (Monaco), księstwo w pd. Europie nad M. Śródziemnym, na Riwierze Francuskiej; 1,5 km*, 20 200 mieszk. (1951); unia celna i monetarna z Francją; centrum turyst.-rozrywkowe; księstwo składa się z trzech miast: Monako, Monte Carlo i Condamine. — Od XIV do pocz. XVIII w. rządy rodziny Grimaldi, pod zwierzchnictwem Genui; następnie pod rządami rodów fr. Goyon de Matignon i Polignac, od 1815 księstwo niezależne pod opieką król. Sardynii; od 1918 pod opieką Francji, z którą pozostaje w unii celnej. MONA LISA, zw. Gioconda, arcydzieło Leonarda da Vinci — portret żony Francesca del Giocondo, namalowany ok. 1503; znajduje się w galerii Luwru. MONARCHIA [gr.], forma państwa, w którym władza spoczywa w ręku monarchy; 1) m. wczesnofeudalna, w historii państwa i prawa poi. okres, przyjmowany od poł. X w. do 1138, na który przypada utrwalenie się stosunków feudalnych; 2) m. stanowa, władza monarchy jest ograniczona przez stany (Anglia XIII—XVIII w.); w historii państwa i prawa poi. okres przyjmowany na lata 1320—1454, kiedy stany szlachecki, duchowny i mieszczański uzyskały przywileje ograniczające formalnie władzę króla; 3) m. absolutna, nieograniczona władza monarchy, charakterystyczna dla okresu rozkładu feudalizmu; 4) m. konstytucyjna, władza monarchy jest dzielona z organem przedstawicielskim; współcz. formą m. k. jest 5) m. parlamentarna, w której monarcha, choć nieodpowiedzialny przed parlamentem, musi uzyskać dla swych rozporządzeń zgodę większości parlamentarnej; w zależności od sposobu powoływania monarchy, 6) m. dziedziczna, władca obejmuje tron w drodze dziedziczenia (np. w Anglii); 7) m.  581 elekcyjna, monarcha jest wybierany najczęściej przez przedstawicieli narodu. Zob. też elekcja. MON ARCH LANIE, patrypassjanie — teologowie chrześc. III w., którzy przeczyli boskości Chrystusa, uznając jednoosobowość Boga. MONCHENGLADBACH (dawniej München-G.), m. w NRF (Nadrenia Pn.); 145 200 mieszk. (1955); ośrodek reńskiego przemysłu włókien, (bawełn.) i farbiarskiego; budowa maszyn włókienniczych. MONCZEGORSK, m. w Rosyjskiej FSRR (obw. murmański), nad Jez. Imandra; wydobycie rud apatytowych; przemysł chemiczny. MONDRIAN Piet (1872—1944), malarz hol., abstrakcjonista, jeden z wybitniejszych przedstawicieli i teoretyków tego kierunku. MONELA METAL, stop niklu (około 70V») z miedzią (ok. 30V») i w zależności od gatunku z małymi dodatkami kobaltu, manganu; ma b. dobre własności wytrzymałościowe w temperaturach wyższych (nawet do 500°), dobre własności antykorozyjne oraz daje się dobrze obrabiać skrawaniem; używany do wyrobu łopatek turbin parowych, części maszyn itp. MONERY [gr.], nazwa nadana przez E. Haeckla hipotetycznym praorganizmom bezjądrowym, które miały być przodkami pierwotniaków; istnienie ich zostało rzekomo potwierdzone znalezieniem takich bezjądrowych m., które jednak — z postępem techniki mikroskopowej — okazały się pierwotniakami z jądrem. MONET [monę] Claudc (1840—1926), malarz fr., jeden z twórców impresjonizmu (nazwa od jego obrazu Impresja, wschód słońca); przepojone światłem krajobrazy znad Sekwany, widoki z Argenteuil, Normandii, Paryża i Holandii. MONETA [łac.]: 1) przydomek Junony; w jej świątyni w Rzymie na Kapitolu mieściła się mennica, stąd określenie pieniądza; 2) sztuka metalu (złota, srebra, miedzi i in.) określonej wagi, próby i kształtu, opatrzona pieczęcią władzy państw., która gwarantuje zawartość metalu; pierwsze monety pochodzą z VII w. p. n. e. MONETARNA JEDNOSTKA, nazwa ściśle określonej ilości kruszcu pieniężnego (złota), przyjętej ustawowo w danym kraju za skalę cen (np. złoty, dolar); w obiegu może być reprezentowana przez pieniądz papierowy. MONETARNY SYSTEM, określony układ znaków pieniężnych mających obieg prawny w danym kraju, oparty na określonej jednostce pieniężnej. MONGOLIA MONFALCONE, m. i port w pn.-wsch. Włoszech (Friuli-Wenecja Juliiska) nad Zat. Triesteńską; 20 000 mieszk. (1936); wielkie stocznie. MONGE [mą:ż] Gaspard (1746—1818), matematyk fr.; twórca geometrii wykreślnej, autor prac z równań różniczkowych i geometrii różniczkowej. MONGOLIA (Mongolska Republika Ludowa), rep. w Azji Srodk. między ZSRR i Chinami; 1544 500 km-, ok. 1000 000 mieszk. (1952); stoi. Ulan-Bator; kraj gór, stepów i pustyń; na zach. rozciągają się łańcuchy gór Ałtaj i Changaj (do 4500 m), na wsch. i pd.-wsch. równinne stepy, na pd. pustynia Gobi, na pn.-zach. kotlina wielicich jez. (gł. słonych); gł. rzeki: Selenga z Orhonem (żegl.), Kerulen, Kobdo; klimat kontynent, (zimy długie, b. mroźne, lata upalne); opadów niewiele, gł. latem; roślinność gł. stepowa i pustynna, lasy tylko w pn. części gór; surowce miner, słabo zbadane i eksploat. (węgiel, sól, rudy met.). Ludność gł. Mongołowie, prowadzący w większości koczowniczy tryb życia; podstawą gospodarki hodowla: na pd.-wsch. owiec, kóz i wielbłądów, na pn. bydła rog., koni; 1924—52 wzrost pogłowia bydła o 171*/» pod uprawami tylko ok. 100 000 ha (zboża, warzywa); początki przemysłu, gł. włókien., skórz., spoż. (w miastach Ułan-Bator, Czojbałsan i in); 1940—56 czterokrotny wzrost globalnej produkcji przemysł.; linia kol. i lotn. łączy Ulan-Bator z Moskwą i Pekinem; komunik, wewnętrzna gł. samochód., karawany; eksport: skóry, futra, wełna, mięso, rudy metali kolor. — Ustrój. Republika ludowa; najwyższy organ władzy — Wielka Rada Ludowa, władza terenowa — rady (hurały) delegatów ludu pracującego. — Historia. W III w. powstało na terenie M. państwo Hunów, którzy w IV i V w. wtargnęli w głąb Europy. Z pocz. XIII w. Dżyngis-chan zjednoczył rozproszone plemiona mongolskie (Meng-ku) i drogą podbojów stworzył potężne państwo ze stolicą w Karakorum, które za jego synów sięgało od Chin po Ruś (1241 najazd na Polskę i Węgry); w poł. XIV w. załamało się panowanie Mongołów w Iranie, 1368 utracili Chiny. Nowe potężne państwo mong. ze stolicą w Samarkandzie zorganizował pod koniec XIV w. Tamerlan; podzielone 1405, rozpadło się 1506. Odtąd M. nie odgrywała większej roli, uzależniona od Chin, które 1635 przyłączyły M. Wewnętrzną (pd.), 1691 M. Zewnętrzną (pn.); 1911 M. Zewnętrzna uzyskała autonomię. Po Monetarne jednostki Afganistan Albania afgani 100 puls 100 quindar Jugosławia Kambodża dynar real 100 para 100 sen Argentyna Australia peso 100 centavos Kanada dolar kanad. 100 centów funt austral. 20 szylingów Kolumbia peso 100 centavos Austria Belgia szyling 
frank belg. 100 groszy 100 centymów Koreańska RLD won 100 czon Boliwia boliwiano 100 centavos Kuba peso 100 centavos Brazylia cruzeiro 100 centavos Laos kip 100 at Bułgaria lew 100 stotinki • Liechtenstein frank licht. 100 centymów Cejlon rupia cejl. 100 centów Luksemburg frank luks. 100 centymów Chile peso chil. 100 centavos Maroko frank 100 centymów Chiny juan 100 fen Meksyk peso frank 100 centavos Costa Rica colon 100 céntimos Monako 100 centymów Czechosłowa- NRD marka 100 fenigów cja korona 100 halerzy NRF marka r. 100 fenigów Dania korona 100 oere Nikaragua cordoba 100 centavos Egipt Ekwador funt egipski 100 piastrów Norwegia korona 100 oere sucre 100 centavos Pakistan rupia 16 annas Etiopia dolar 100 centów Panama balboa 100 centesimos Federacja Paragwaj guarani 100 céntimos Malajska Filipiny Finlandia dolar 100 centów Peru sol 100 centavos peso 100 centavos Polska zloty 100 groszy marka 100 pennia 
(fenigów) Portugalia escudo 100 centavos Rumunia lej 100 bani Francja frank 100 centymów Salwador colon 100 centavos Grecja drachma 100 lepta Syjam bat 100 satang Gwatemala quetzal 100 centavos Syria liwr syryjski 100 piastrów Haiti gourde 100 centymów Szwecja korona 100 oere Hiszpania peseta 100 centymów Szwajcaria frank 100 centvmów Holandia gulden 100 centów Turcja lir turecki 100 piastrów Honduras lempira 100 centavos Urugwaj peso 100 centesimos rupia 100 pajsów USA dolar 100 centów rupia 100 sen Wenezuela boliwar 100 céntimos dynar 1000 fils Węgry forint 100 fillerów rial 100 dinar W. Brytania funt sterling 20 szylingów Irlandia funt 20 szylingów Wietn. RLD gwinea dong 21 szylingów korona 100 aurar funt izraelski 1000 pruta Włochy lir 100 centisimów Japonia jen 100 sen ZSRR rubel 100 kopiejek  MONGOLIA WEWNĘTRZNA I wojnie świat. Mong. Partia Lud.-Rewol. pod wodzą Suche-Batora i Czojbalsana utworzyła 1921 rewolucyjny rząd i z pomocą Czerwonej Armii wyzwoliła kraj; 1924 została proklamowana Mongolska Republika Ludowa; 1929 upaństwowiono wielkie majątki feudalne. MONGOLIA WEWNĘTRZNA, autonomiczna część CbRL, sąsiadująca z Mong. Rep. Lud.; zamieszkana przez różne plemiona mong.; 1 030 000 km2, 6 100 000 mieszk. (1953); stoi. Ulan-Choto; zajmuje stepową i półpustynną Wyż. Mongolską oraz lesiste góry Chingan; suchy, surowy klimat kontynent.; koczowniczy chów bydła, owiec, wielbłądów; uprawa zbóż, kaolianu; niewielkie wydobycie węgla, boraksu; przemysł lekki; gł. m. Haiłar, Tungliao. MONGOLOIDALNA RASA, składnik żółtej odmiany człowieka; wysokorosly, o skórze żóttawośniadej, ciemnych oczach i włosach, wybitnie krótkiej głowie, szerokiej twarzy i średnim lub szerokim nosie; budowa masywna, uwłosienie b. skąpe, rysy grube; najliczniejszy z ludów pd.-tunguskich (Mandżu) i mongolskich oraz w niżowej części Chin; wpływy w całej niemal żółtej Azji, sięgają do Ameryki, a sporadycznie i do Europy wsch. Tabl. 25. MONGOLOIDZI -»-żółta odmiana człowieka. MONGOLSKA DYNASTIA -»-Jüan. MONGOLSKA FAŁDA, fałd skórny powieki górnej skośnie zakrywający przyśrodkowy kąt oka; cecha występująca szczególnie często u -»-żółtej odmiany człowieka. MONGOLSKA PLAMA, sinawej barwy plama na skórze w okolicy krzyżowej występująca u dzieci szczególnie często w obrębie żółtej odmiany rasowej; zwykle zanika z wiekiem. MONGOLSKIE JĘZYKI, podrodzina ałtajskich języków; najważniejsze z m. j. to: właściwy mongolski (Mongolska Republika Ludowa), buriat-mongolski (Buriat-Mongolska Republika Autonomiczna ZSRR), dagurski (pn.-wsch. Chiny). MONGOŁOWIE, wielka grupa ludów pasterskich Azji, należąca do rasy żółtej; koczownicy, hodowcy koni, bydła rogatego i wielbłądów; obecnie zamieszkują Mongolską Republikę Lud., Mongolię Wewn., oraz pn.-wsch. terytorium Chiń. Republiki Lud. MONIER [monję] Joseph (1823—1906), ogrodnik fr.; pierwszy zastosował wzmacnianie betonu siatką stalową; popularnie zwany „wynalazcą żelbetu“. MONITOR, płaskodenny, opancerzony, przybrzeżny lub rzeczny okręt woj., wyposażony w silną artylerię. „MONITOR“, czołowe czasopismo okresu Oświecenia, Warszawa (1765—84); głosiło program szerzenia oświaty, poprawy obyczajów i umiarkowanych reform społ.-polit.; red. Fr. Bohomolec. „MONITOR POLSKI“, organ publikujący uchwały i zarządzenia centralnych organów administracji państwowej. MONIUSZKO Stanisław (1819—72), wybitny kompozytor, twórca poi. opery naród, i liryki pieśniaTskiej; ur. w Ubielu na Białorusi, studiował kompozycję w Berlinie, potem organista w Wilnie, od 1858 w Warszawie kapelmistrz opery i nauczyciel kompozycji w Instytucie Muzycznym; narodowy charakter muzyki M. objawia się w liryzmie, świeżości pomysłów, w treści oper i pieśni, stosowaniu tańców poi., w bezpośredniości i prostocie wyrazu zbliżonej do pieśni lud.; opery (Halka, Straszny Dwór, Flis, Hrabina, Verbum nobile, Paria), komedio-opery, kantaty (Widma, Sonety krymskie), uwertura Bajka, utwory rei. (msze, litanie), ok. 300 pieśni sol. i chór. (Śpiewniki domowe), dwa kwartety smyczkowe. MONIZM [pr.], pogląd . . . filozof., wg którego osnową bytu jest jedna jedyna substancja; w węższym znaczeniu nazwa materialist. filozofii E. Haeckla. MONK [mank] George książę Albemarle (1608—70), generał i admirał ang.; 1654 gubernator Szkocji; walczył pod Cromwellem; po jego śmierci 1660 wprowadził na tron ang. Karola II Stuarta. MONOCHORD [gr.], znany już w starożytności S. Moniuszko 582 przyrząd do matematycznego określania i wyjaśniania stosunków interwałowych między dźwiękami; składa się z rozpiętej na pudle rezonansowym struny, którą można dowolnie skracać, przesuwając ruchomy podstawek. MONOCHROMATYCZNE MALARSTWO, operujące jedną barwą w różnych odcieniach. MONOCHROMATYCZNE ŚWIATŁO -światło. MONODIA [gr. jeden śpiew], jednogłosowy śpiew bez towarzyszenia; styl muzyki od ok. 1600 — jednogłos, melodia wok. z towarzyszeniem instrument., zwykle —basso continuo. MONODRAM [gr.], sztuka, w której występuje tylko jedna postać sceniczna. MONOFILETYZM [gr.], pogląd wyprowadzający cały świat ożywiony lub różne jednostki systematyczne wyłącznie z jednej formy wyjściowej. Zob. też polifiletyzm MONOFIZYCI [gr.], sekta chrześc. z V w., uznająca w Chrystusie tylko boską naturę. MONOGAMIA [gr.], jednożeństwo; forma małżeństwa i rodziny w społeczeństwach cywiliz. oraz u nielicznych ludów prymitywnych; u zwierząt współżycie samca tylko z jedną samicą przez jeden lub więcej sezonów. Zob. też poligamia. MONOGATARI [jap., opowieści], nazwa jap. prozy epickiej IX—XVI w. MONOGRAFIA [gr.], praca nauk. poświęcona szczegółowemu zbadaniu jednego zagadnienia, zjawiska, działalności lub twórczości jednej osoby. MONOGRAM [gr.], jedna Iud kilka ozdobnie rozwiązanych liter, zwykłe początkowych liter imienia i nazwiska (używany przez malarzy jako podpis). MONOGRAMISTA [gr.], artysta, którego znamy jedynie z jego dzieł podpisanycn monogramem. MONOKL: 1) pojedyncza soczewka w oprawie; używany niekiedy przy osłabieniu wzroku jednego oka; dawniej noszony dla mody; 2) fot. pojedyncza soczewka użyta jako obiektyw. MONOKULTURA, wytwarzanie przez gospodarstwo rolne jednego tylko artykułu (np. bawełny, kawy); metoda gospodarki narzucana przez państwa imperialistyczne koloniom i krajom zależnym, zmierzająca do specjalizacji ich gospodarstw tylko w jednym — dwóch produktach, przeznaczonych na eksport. MONOLIT [gr.], wykonany z jednego kamienia posąg, człon architektoniczny, obelisk itp. MONOLOG [gr.]: 1) wypowiedź postaci w dramacie nie skierowana do partnerów na scenie, lecz do siebie; 2) forma humor.-estrad. utworu. MONOMER, ogólna nazwa związku org., którego cząsteczka, zawierająca wiązania podwójne lub potrójne, zdolna jest do polimeryzacji. MONOMETALIZM [gr.], system pieniężny, w którym jeden kruszec jest powszechnym miernikiem wartości i podstawą obiegu pieniężnego; w historii najpierw znany był m. srebrny; z rozwojem kapitalizmu wszystkie kraje w ciągu XIX w. przyjęły m. 	złoty, którego czystą formą był system waluty złotej. MONOMOLEKULARNA WARSTWA, warstwa substancji o grubości równej średnicy jej drobin, np. podczas adsorpcji na powierzchni adsorbentu .często powstaje m. w. substancji adsorbowanej. MONOPLEGIA [gr.], med. porażenie jednej kończyny. MONOPODIALNE ROZGAŁĘZIENIE -pęd roślinny (rys.). MÓNOPOL [gr.], wyłączność; ekon. wyłączność działalności gospodarczej, przysługująca jakiejś osobie, grupie osób lub państwu; m. kapitalistyczny, zjednoczenie kapitalistów, skupiające całość łub znaczną część produkcji towarów, usług lub zbytu jednej lub kilku gałęzi; celem zorganizowania m. jest podniesienie zysków w drodze opanowania rynku; formy m. kartel, koncern, holding, ring, syndykat, trust; m. fiskalny, prawnie zastrzeżona dziedzina działalności gosp. państwa w celu zwiększenia jego dochodów, np. m. solny, spirytusowy, tytoniowy; m. handlu zagranicznego wyłączne prawo wywozu i przywozu towarów przez organa państwowe; jest stosowany powszechnie przez państwa socjalistyczne. MONOSACHARYDY -cukry. MONOSYLABA [gr.], wyTaz jednozgłoskowy. MONOTEIZM [gr.], wiara w jednego Boga, jedynobóstwo; przeciwieństwo —politeizmu. MONOTELECI, sekta chrześc. głosząca, że Chrystus ma tylko jedną wolę, powstała w VII w., potępiona przez sobór w Konstantynopolu.  583 MONTEVIDEO MONOTONICZNOŚĆ FUNKCJI, własność funkcji w pewnym przedziale wyrażająca się tym, że gdy zmienna niezależna rośnie, to wartości funkcji albo stale rosną (nie maleja), albo stale maleją (nie rosną). MONOTOPIZM, biol. pogląd, iż dany gatunek organizmu powstał w jednym miejscu (ośrodku) i stąd drogą migracji rozchodził się osiągając obecne rozmieszczenie. Zob. też politopizm. MONOTYP -«-drukarskie maszyny. MONOTYPIA [gr.], technika graf. polegająca na wykonaniu kompozycji barwnej przy użyciu farb druk. na płycie metal., z której odbija się obraz pod prasą; możliwe jest wykonanie tylko jednej odbitki. MONOZY -cukry. MONREALE, m. we Włoszech (Sycylia) kolo Palermo; 22 400 micszk. (1951); katedra z XII w.; ośrodek upraw cytrusowych i oliwek. MONROE [męnrou] James (1758—1881), prezydent St. Zjedn. Am. Pn. 1817—25; autor deklaracji z 1823 nazw. później doktryną Monroego, głoszącej, że St. Zjedn. Am. Pn. będą traktować jako akt nieprzyjazny usiłowania państw cur., by rozciągnąć władzę na półkulę zach.; zarazem St. Zj. zgłaszały niewtrącanie się w sprawy Europy; deklaracja zapoczątkowała hegemonię St. Zj. nad całą półkulą zach. (—panamerykanizm); zasada niewtrącania się St. Zj. Am. Pn. w sprawy Europy (—izolacjonizm) załamała się'W XX w. i państwo to wzięło czynny udział w obu wojnach światowych. MONROVIA -Liberia. MONS [mąs] (flam. Bergen), m. przemysł.-góm. ■w zach. Belgii (Hainaut); 25 400 mieszk. (1954); akademia góm., konserwatorium; ośrodek zagłębia węgl., hutnictwo żel.; przemysł maszyn., szklany; węzeł kolejowy. MONSIEUR [fr., mesjôj: 1) pan; 2) we Francji tytuł najstarszego brata królewskiego. MONSTERA —filodendron. MONSTRANCJA [łac.J, sprzęt liturg. z metali szlachetnych lub pozłacany, używany do wystawiania hostii podczas nabożeństw i procesji; używana od XIV w. MONSTRE [fr., mąstr], olbrzymi, na wielką skalę. MONSTRUM [łac.], potwór, straszydło, dziwoląg. MONTAIGNE [mątęń] Michel Eyquem de (1533— 92), pisarz fr. późnego Odrodzenia; głęboki moralista, entuzjasta filozofii i literatury staroż. ; przedstawiciel humanistycznej myśli laickiej i krytycznej, rzecznik tolerancji, racjonalizmu, twórczego sceptycyzmu; Próby. MONTALE Eugenio (ur. 1896), poeta wł.; przedstawiciel literatury tzw. „hermetycznej“, unikającej bezpośredniego wyrażania uczuć i zajmującej stanowisko refleksyjne wobec podstawowych zagadnień istnienia; jego nieliczne zbiory liryk przenika poczucie niemocy wobec obcej poecie rzeczywistości. MONTALEMBÉRT [mątalaber] Charles (1810—70), historyk i polityk fr. ; republikanin, w opozycji przeciw Napoleonowi III; zwolennik kat. ruchu liberalnego; dzieła z historii kościoła. MONTANA (Mont.), stan w USA; 381043 km2, 591 000 mieszk. (1950); stoi. Helena (17 600 mieszk.); wyżynny i górski nad górną Missouri i Yellowstone; rolnictwo (sztuczne nawadnianie) w dolinach rzek; uprawa pszenicy; przewaga wielkich ferm (75% gospodarstw zelektryfik., 77% posiada traktory); wydobycie manganu (1 miejsce w kraju), cynku (13% wydobycia kraj.), miedzi, złota, srebra. MONTAND [mąt3] Yves, właśc. Livi (ur. 1921), fr. piosenkarz i aktor film., pochodzenia włoskiego. MONTAŻ [fr.], techn. składanie z poszczególnych części i ustawianie różnego rodzaju urządzeń, maszyn, części budynków, konstrukcji; m. filmowy, łączenie poszczególnych ujęć zgodnie ze wskazówkami scenopisu; m. radiowy, audycja złożona z rozmaitych form; także sklejanie taśmy magnetofonowej po odrzuceniu zbędnych albo nieudanych fragmentów nagranej audycji. M. E. Montaigne MONT BLANC [mą bl3], masyw górski w Alpach, największy w Europie (nie licząc Kaukazu), na pograniczu wł.-fr.-szwajc.; szczyt Mont Blanc (4810 m); zdobyty 1786; kilka szczytów powyżej 4000 m; liczne lodowce masywu zajmują 200 km- (najdł. Mer de Glace); obserwatorium na wys. 4347 m; kolejka górska. MONT CEÑIS [mą sont]: 1) przełęcz w Alpach Graickich na pograniczu Francji i Włoch; wys. 2084 m; 2) tunel między Francją a Wiochami na wys. 705 m, pod przeł. M. C., na linii kol. Turyn — Grenoble, Genewa; dł. 13 km. MONT CERVIN -Matterhorn. MONT DORÉ [mą dorę], góry wulkaniczne, największe w Masywie Centralnym we Francji; szczyt M. D. (1886 m), kilka stożków rozciętych przez erozję; jez. wulkaniczne, termy i źródła mineralne. MONTE CARLO [mąto karlo], m. w księstwie Monako; 9600 mieszk. (1946); międzynar. domy gry. MONTE CASSINO, wzgórze we Włoszech (519 m), panujące nad drogą Neapol—Rzym; opactwo benedykt. od VI w.; w II wojnie świat, silnie umocnione przez Niemców; od stycznia do marca 1944 trzykrotnie bezskutecznie atakowane przez wojska zach. aliantów; 11—18 V zdobyte przy olbrzymich stratach natarciem II Korpusu Polskiego. MONTECATINI: 1) miejscowość w środk. Włoszech (Toskania); znane uzdrowisko, gorące źródła; 2) największy wł. koncern chem., zal. 1888; produkuje nawozy sztuczne, wyroby farmaceutyczne, barwniki, aluminium, ołów, cynk, sztuczny jedwab, materiały wybuchowe; kontroluje 23 towarzystwa akcyjne; ma wpływy w Niemczech, Egipcie, Belgii, Szwajcarii; związany z koncernami Du Ponta i I. G. Farben. MONTEJUSY, ciśnieniowe kotły do przetłaczania cieczy za pomocą sprężonego powietrza do wyżej (lub daleko) położonych zbiorników. MONTELIUS Oscar (1843—1921), wybitny archeolog szwedz.; twórca metody typolog, i stratygraf, w archeologii oraz systemu chronologii epoki brązu w Europie. MONTEMAYOR Jorge de (ok. 1520—59), pisarz hiszp. pochodzenia portug.; sławę eur. zapewniła mu powieść pasterska Diana. MONIE ROSA, krystaliczny masyw o 8 wierzchołkach w Alpach Penińskich, na pograniczu Szwajcarii i Włoch; szczyt Dufoura (4638 m), po Mont Blanc najwyższy w Alpach, rozległe lodowce Gomer. MONTERREY, m. przemysł, w pn.-wsch. Meksyku; 333 400 mieszk. (1950) ; huty żelaza, stalownie, wytop srebra, miedzi, bizmutu, wolframu, złota (kontrola kapitału amer.); węzeł kol., lotnisko. MONTESKIUSZ -Montesquieu. MONTESPAN [mątospa] Françoise de Rochechouart markiza de (1641—1707), faworyta króla fr. Ludwika XIV. MONTESQUIEU [mąteskiij] (Monteskiusz) Charles Louis de Secondât (1689— 1755), fr. myśliciel, historyk, prawnik i pisarz wczesnego Oświecenia; nieprzejednany wróg despotyzmu polit, i instytucji feud.-absolutyst.; sformuło- Ch. de Montesquieu . wał zasadę podziału władz w ustroju parlament, (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza); powieść satyr. Listy perskie, Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymian, O duchu praw. MONTESSORI Maria (1870—1952), lekarz i pedagog wł.; kładła nacisk na rozwijanie w dzieciach samodzielności przez szerokie stosowanie zabaw i zajęć; opierała się na doświadczeniach pracy z dziećmi nienormalnymi; jej metoda znalazła szerokie zastosowanie w przedszkolach wielu krajów. MONTEVERDI Claudio (1567—1643), kompozytor wł., świetny madrygalista, pierwszy mistrzowski twórca dopiero powstałej opery, którą rozbudował muzycznie w kierunku udramatyzowania, a orkiestrze powierzył nowe zadania kolorystyczne i samodzielne fragmenty wśród scen śpiewanych; Orfeusz, Ariadna. MONTEVIDEO, stoi. Urugwaju, nad La Platą; 800 000 mieszk. (1953); gł. ośrodek kult., gosp. i komunik. kraju; uniwersytet; przemysł włókien., młyny, rzeźnie; gł. port mor. Urugwaju (wywóz pszenicy,  Bracia Montgolfier MONTEZUMA kukurydzy, siemienia lnianego, mięsa, skór, wełny); węzeł kol., lotnisko; kąpielisko morskie. MONTEZUMA (1466—1520), ostatni władca państwa Azteków, na terenie dziś. Meksyku, przed podbojem hiszp. dokonanym przez Corteza. MONTFORT: 1) [mąfęr] Szymon de (ok. 1165— 1218), feudal fr.; przywódca krucjaty przeciw albigcnsom; zginął podczas oblężenia Tuluzy; 2) [męnfat] Szymon hr. Leicester (ok. 1208—65), przywódca opozycji w Anglii za Henryka III, dążącej do umocnienia ustroju parlamentarnego ; zwołał pierwszy parlament ogólnostanowy 1265. MONT GENÊVRE (mą żonewr], przełęcz w Alpach Kotyjskich, na pogr. Francji i Włoch; wys. 1854 m; łatwo dostępna. MONTGOLFIER [mągolfję] bracia: Etienne (1745— 99) i Joseph (1740—1810), twórcy pierwszego balonu, który zapoczątkował historię aparatów lżejszych od powietrza; balon wykonany z papieru napełniono gorącym powietrzem; pierwszy lot w Paryżu 1782. MONTGOMERY [montgęmary] of Alamein Sir Bernard Law (ur. 1887), marszałek bryt., 1942 jako dowódca 8 armii bryt. w Afryce Pn. zwycięzca niem. marszałka Rommla pod El-Alamein, 1944—45 dowódca 21 grupy armii w zach. Europie, 1945—46 dowódca bryt. wojsk okupacyjnych w Niemczech, 1951—58 zastępca dowódcy wojsk NATO w Europie. MONTGOMERY [mantgąmry], m. w USA, stoi. stanu Alabama; 106 500 mieszk. (1950), Murzyni 40°/»; ośrodek handlu produktami roln. (bawełna). MONTHERLANT [mąterl$] Henry de (ur. 1896), powieściopisarz i dramaturg fr.; sztuki: La reine morte (Śmierć królowej), Mistrzowie z Santiago, Port-Royal, powieści (Ludzie areny). MONTI Vincenzo (1754—1828), poeta wl.; celował w poezji refleksyjnej; poemat Bassvilliana, tragedie. MONTLUÇON [mąliisą], m. w środk. Francji; 48 700 mieszk. (1954); przemysł: metal., drzewny, szklany, włókien.; węzeł Kolejowy. MONTMARTRE [mąmęrtr], pn. dzielnica Paryża położona na wzgórzu; kościół Sacré-Coeur; charakter dzielnicy rozrywkowy — 18 III 1871 powstanie Komuny P aryskiej • MONTMORENCY [mąmorasj] Anne de (1493—1567), fr. mąż stanu, konetabl Francji; doradca Franciszka I i Henrvka II. MONTMORENCY [mąmorSsi], m. we Francji (12 km od Paryża); ok. 14 000 mieszk.; podmiejskie letnisko, lasy; liczne pomniki i grobowce z okresu wielkiej emigracji poi. po 1830. MONTMORYLONIT, minerał; uwodniony glinokrzemian magnezu; należy do grupy minerałów ilastych; pospolity składnik iłów (obok kaolinitu), również gł. składnik bentonitów. MONTPARNASSE [mąpamąs], pd. dzielnica Paryża; pracownie malarzy, kawiarnie artystów. MONT PELÉ [mą pelę], czynny wulkan na fr. wyspie Martynika, w Małych Antylach; wys. 1350 m. MONTPELLIER [mąpelję], m. w pd. Francji (Langwedocja); 99800 mieszk. (1954); uniwersytet z XII w. (wydz. med. sławny od 1153); produkcja i handel winem; port na Kanale Południowym. MONTREAL [montryę:l], gł. port mor. i ośrodek przem.-handl. Kanady (Quebec), nad Rz. Św. Wawrzyńca; 1 057 000 mieszk., zespół miejski 1 563 000 (1954), w tym 63*/» pochodzenia fr., 24•/« ang.; uniwersytet ang. z 1824, fr. z 1852; obserwatorium astronom., liczne biblioteki, muzea, kościoły, parki; przemysł: lotn., maszyn., chem., spoż., drzewny, papierń.; węzeł kol., międzynar. port lotn. MONTREUX [mątról, m. w zach. Szwajcarii nad Jez. Genewskim; 17 400 mieszk. (1950); duży ośrodek turystyczny, 1936 konferencja międzynar. ułożyła statut cieśnin czarnomorskich. MONT SAINT-MICHEL [mą sę miszęl], skalista wysepka na wybrzeżu bretońskim w pn.-zach. Francji; od 1875 połączona z lądem groblą; zabytkowa architektura klasztorna (XI—XV w.). MONUMENT -pomnik. MONUMENTALNY [łac.], w sztuce i literaturze oznacza kompozycję czy utwór wywierający wrażenie 584 wielkością, powagą i spokojem układu oraz ładunkiem treściowym; m. malarstwo i rzeźba — związane z architekturą, służące do dekoracji budowli i zespołów urhanist. (np. malarstwo ścienne, rzeźba pomnikowa itp.). MONZA [męnca], m. w pn. Włoszech (Lombardia); 73 100 mieszk. (1951); katedra got. z XIII— XIV w.; ośrodek przemysłu włókien, i chem. MONZONIT, magmowa skała głębinowa o składzie mineralnym pośrednim między —sjenitem a —diorylem; niekiedy używany jako materiał budowlany i drogowy. MOORE [męo]: 1) Thomas (1779—1852), poeta irlandzki; przyjaciel Byrona; poezje romant. Melodie irlandzkie, poemat Lala Rookh (1817), który zyskał mu duży rozgłos, m. in. w Polsce (przekłady Odyńca, Kożmiana, Pajgerta); 2) George Edward (ur. 1873), filozof ang., twórca i przedstawiciel szkoły analitycznej, autor Principia Ethica (Zasady etyki), zawierającej próbę analizy podstawowych pojęć etycznych. MOPEK, Barbastellus barbastellus, nietoperz owadożemy; żyje na terenie całej Polski. MOPR —Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom. MOPS [niem.], pies pokojowy średniej wielkości, 0 krótkiej sierści, kulistej głowie i tępym pysku; dość rzadko hodowany. MORA: 1) [fr.] jednobarwna gruba tkanina jedwabna o wygniatanym falistym wzorze, używana na stroje kobiece, szaty liturgiczne i obicia; 2) [łac.], czas trwania artykulacji krótkiej sylaby; podstawowy element w poezji opartej na iloczasie, np. w poezji MORA CZE WSKA Bibianna (1811—87), pisarka; należała do kręgu —entuzjastek; działała w Poznańskiem; opublikowała w „Dzienniku Domowym“ 1 osobno kilka powieści. ' MORACZEWSKI Jędrzej (1870—1944), polityk, prawicowy socjalista; 1907—18 z ramienia PPSD poseł do parlamentu austr.; w okresie I wojny świat, w Legionach i POW, 1918—19 premier pierwszego rządu w Polsce niepodległej, 1910—1922 wicemarszałek sejmu, 1925—29 dwukrotnie minister, 1928 spowodował rozłam w PPS, 1931 organizator Związku Związków Zawodowych (ZZZ) podporządkowanego sanacji. MORALISTA [łac.]: 1) myśliciel badający obyczaje i postępki ludzkie oraz ich motywy; 2) człowiek głoszący i krzewiący moralność. MORALITET [łac.], średniow. utwór dram. o charakterze alegorycznym; walka uosobionych sil dobra i zła o duszę człowieka. MORALIZATOR [łac.], człowiek lubiący prawić morały; moralizować: 1) prawić morały; 2) nakłaniać do poprawy obyczajów. MORALNE ZUŻYCIE ŚRODKÓW TRWAŁYCH, przestarzenie techniczne — utrata wartości przez maszynę lub zespół maszyn; ma miejsce wtedy, gdy w wyniku wzrostu wydajności pracy na nowych maszynach eksploatacja starych, sprawnych jeszcze urządzeń staje się nieopłacalna. MORALNOŚĆ -etyka. MORAND [mor?] Paul (ur. 1888), dyplomata i powieściopisarz fr.; Żyjący Budda, Ouvert la nuit (Otwarte nocą), L’Europe galante (Swawolna Europa). MORANDÔ Bemardo (ok. 1540 — ok. 1600), Włoch, architekt kanclerza Jana Zomoyskiego; koncepcja urbanist. i fortyfikacje Zamościa, tamże pałac, arsenał, ratusz, kolegiata i bramy miejskie. MORASKA GÓRA, wzgórze morenowe 12 km na pn. od Poznania, wys. 154 m; jedna z kulminacji Niz. Wielkopolskiej. MORATORIUM [łac.], odroczenie płatności długów, eksmisji z lokali itp. MORAVIA Alberto, właśc. Pincherle Alberto (ur. 1907), pisarz wl.; pierwszą swą powieścią Obojętni zyskał rozgłos, utrwalony dalszymi opowiadaniami i nowelami, w których na plan pierwszy wysuwają się postaci pozbawione zdecydowanej postawy moralnej, ukazane niekiedy z naturalistyczną bezwzględnością. MORAWA: 1) rz. w Czechosłowacji, 1. dopływ Dunaju; dł. 388 km; źródła w G. Kłodzkich, u podnóża Śnieżki; żeglowna od Godonina; 2) rz. w Jugosławii, pr. dopływ Dunaju; dł. 568 km; powstaje z połączenia M. Pd. z M. Zach.; spławna. MORAWSKA BRAMA, obniżenie między Karpatami a Sudetami (310 m), szer. 20—30 km; odwieczna droga handl.; duże znaczenie komunikacyjne. MORAWSKA OSTRAWA -Ostrawa. MORAWSKI: 1) Franciszek (1783—1861), poeta, tłumacz i krytyk lit.; uczestnik wojen napoleońskich od 1806, gen., min. wojny w 1831, członek Tow.  585 Przyj. Nauk I -«-Tow. Iksów; w sporze między klasykami a romantykami zajmował stanowisko pojednawcze; Klasycy ł romantycy w dwóch listach, Dworzec mego dziadka, Bajki, Nowy Parnas, Pięć poematów lorda Byrona; 2) Teodoh (1797—1879), publicysta i historyk; kaliszanin; 1831 min. spraw zagr. rządu powstańczego; na emigracji zwolennik Czartoryskiego; Dzieje narodu polskiego; 3) Stanisław (1802—53), lekarz, społecznik, literat, członek —Filaretów i —Filomatów; pamiętniki, Od Merecza do Kowna, Kilka lat młodości...; 4) Marian (1845—1901), jezuita, filozof, prof. UJ, wybitny przedstawiciel poi. filozofii neoscholastycznej, autor Wieczorów nad Lemanem; 5) 	Kazimierz (1852—1925), filolg klasyczny, prof. UJ, członek PAU; prace z zakresu retoryki rzym. i gr., historii kultury i literatury antycznej (Historia literatury rzymskiej w 7 t.) oraz dziejów humanizmu w Polsce, wydania poetów pol.-łac., Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego; 6) Eugeniusz (1876—1948), kompozytor; przenosi) do poi. muzyki zdobycze nowocz. muzyki fr.; 7) Józef (1888—1939), filolog-romanista; prof. Uniw. Pozn., członek PAU; znawca filologii średniow. łac. i fr.; wydanie kryt. poematu starofr. z XIV w. Pamphile et Galatée, Ze studiów nad frazeologią porównawczą; 8) Jerzt (ur. 1919), działacz robota., od 1936 w rewol. ruchu młodzieżowym; w okresie II wojny świat członek PPR, ZWM i AL, współredaktor „Trybuny Wolności“, od 1948 na różnych stanowiskach partyjnych, od 1955 sekretarz KC PZPR, 1956 red. nacz. „Trybuny Ludu“, od 1956 członek Biura Politycznego. MORAWY, środk. część Czechosłowacji nad rz. Morawą; 26 808 km*, 3 140 000 mieszk. (1947); położona między Wyż. Czesko-Morawską, Jesionikami, Beskidami Zach., odnogami Karpat; w urodzajnej (lessy) dolinie rz. Morawy rolnictwo (pszenica, jęczmień, buraki cukr., winorośl), hodowla (konie, bydło, drób); w pn.-wsch. części gl. czechoslow. ośrodek górnictwa węgl. (Ostrawa), hutnictwa (Ostrawa-Witkowice, Kuni ice); przemysł: maszyn. (Brno, Ostrawa), skórz. (—Gottwaldov), samoch. (Kopfiwnice „Tatra“), rolno-spoż. i maszyn roln. (Ołomuniec), włókien. (Brno, Prościejów); gl. m.: Brno (stoi.), Ostrawa, Ołomuniec, Gottwaldov. — W IX w. część państwa wielkomorawskiego; w II poi. X w. M. weszły w skład Czech; 1003—1029 pod władzą Bolesława Chrobrego; potem należały do Czech; 1526 wraz z Czechami dostały się pod panowanie Habsburgów, stanowiąc 1849—1918 kraj koronny monarchii austr.; od 1918 M. stanowią część Czechosłowacji. MORAY FIRTH [mary fot], fiord w pn.-zach. Szkocji, stanowi przedłużenie ujścia Kanału Kaledońskiego. MORĄG, m. pow., woj. olszt., 6800 mieszk. (1956); przemysł drzewny, fabr. sklejek i oklein, spółdzielnie rzemieślnicze; lokalny węzeł kol.; zabytkowe budowle z XV i XVII w. 'MORCINEK Gustaw (ur. 1891), powieściopisarz; utwory związane z historią i wspófcz. życiem ludu śląskiego, popularne książki dla młodzieży; Wyrąbany chodnik, Wyorane kamienie, Pokład Joanny, Ondraszek. MORDENT [wl.], muz. rodzaj —ozdobnika. MORD WIŃSKA ASRR, rep. autonom. w Ros. FSRR w centrum eur. części; 26 	100 km*. 1 000 000 mieszk. (1956); stoi. Saransk; rolnictwo; przemysł rolno-spożywczy. MORDY, m., pow. siedlecki, woj. warsz.; 1700 mieszk. (1956). MORE [mo:] (Morus) Thomas (1478—1535), ang. humanista, wybitny działacz Odrodzenia, prekursor socjalizmu, krytyk feudalizmu i wczesnego kapita- Moreny ruchome górskich lodowców: P — powierzchniowa, W — wewnętrzna, B — boczna, S — środkowa, D — denna, N — nunatak G. Morcinek T. More MORGAN lizmu, występuje przeciw własności prywatnej; autor słynnej powieści Utopia o idealnym, sprawiedliwym społeczeństwie; stąd pochodzi nazwa socjalizmu utopijnego. MORRAS [moreasl Jean, właśc. Papadiamantopulos (1856—1910), poeta fr., pochodzenia gr.; początkowo symbolista, później rzecznik klasycyzującej „szkoły łacińskiej**. MOREAU [moręj: 1) Jean Victor (1763—1813), generał fr., dowódca armii reńskiej w wojnie z I ko-r alicją, rywal gen. Bonaparte; republikanin i przeciw nik cesarstwa, 1804 wygnany z kraju przez Napoleona: od 1813 w służbie ros. jako doradca koalicji; zginął pod Dreznem walcząc przeciwko Napoleonowi; 2) Gucstave (1826—98), malarz fr., reprezentował tendencje późnego romantyzmu i symbolizmu; obrazy hist, i mit.; Porwanie Europy, Prometeusz. Wywarł wpływ na fowistów. MORELA, Armeniaca vulgaris, drzewo lub krzew z podrodziny śliwowych, uprawiany w krajach o łagodnym klimacie; dziko rośnie w Chinach; owoc (pestkowiec) kulisty, pomarańczowożółty, deserowy i na przetwory. MORELLY [moreli], fr. komunista utopijny XVIII w., reprezentant radykalnego nurtu Oświecenia; wysuwając koncepcję praw natury zwalczał własność prywatną jako sprzeczną z naturą ludzką; Kodeks natury czyli prawdziwy duch jej praw. MORELOWSKI Marian (ur. 1884), historyk sztuki; prof. Uniw. Wrocł.; prace z historii sztuki poi. i obcej; Wrocław. MORENA [fr.], materiał skalny transportowany przez lodowiec; rozróżniamy m. ruchome, wędrujące z lodowcem, oraz m. osadzone przez lodowiec; po ustąpieniu lodowca wytwarza się krajobraz morenowy; po wypłukaniu drobniejszego materiału pozostaje nagromadzenie głazów — bruk morenowy. Zob. też sandr. MORENDO [wl.], muz. zamierając. MORETO Y CABAÑA [moręto i kawania] Agustín (1618—69), dramaturg hiszp. epoki Calderona; jego najlepszą komedią jest Wzgarda za wzgardą (El desdén con el desdén) MORFEM [gr.] najmniejsza cząstka znaczeniowa wyrazu, tj. rdzeń i —afiksy; np. poclgłówek składa się z 3 morfemów: pod- (prefiks), -głów- (rdzeń), -ek (sufiks). MORFEUSZ, mit. gr. uskrzydlony bóg widzeń sennych, syn —Hypnosa. MORFINA [gr.], alkaloid; najważniejszy składnik opium; biała, krystaliczna substancja, stosowana w lecznictwie jako środek przeciwbólowy i uspokajający; nadużywanie prowadzi do — narkomanii. MORFINIZM —narkomania. MORFOGENEZA [gr.l, ogół procesów kształtujących w kolejnych stadiach rozwoju osobniczego organizmu zwierzęcego lub roślinnego jego tkanki, narządy i postać. MORFOGENETYCZNE SUBSTANCJE, substancje typu hormonalnego, działające w b. drobnych ilościach, które w rozwoju osobniczym organizmu wywierają wpływ na procesy różnicowania się tkanek i narządów. MORFOLOGIA [gr. morfé — forma, lógos — wyraz, nauka]: 1) dział językoznawstwa obejmujący naukę o budowie i formach odmiany wyrazu; 2) nauka o postaci (pokroju) oraz zewn. budowie zwierząt i roślin; zob. też anatomia; 2) geol. często używany skrót —geomorfologii. MORFOMETRIA, nauka określająca formy rzeźby powierzchni Ziemi metodą charakterystyki liczbowej, polegającą na pomiarach długości, wysokości, objętości, powierzchni, głębokości itd. MORGA, mórg — miara powierzchni różnych rozmiarów; m. chełmińska = 59,849930 a; m. polska =» =■ 55,987 a; m. pruska ” 25.532 a MORGAGNI [morgąnji] Giovanni Battista (1682— 1771). »mitom wl., twórca anatomii patologicznej. MORGAN [mo:gan]: i) Lewis Henrt (1818—81), amer uczony i działacz spoi., historyk, archeolog i etnograf; zwolennik ewolucjonizmu w etnografii;  MORGANIT twórca periodvzacji dziejów kultury ludzkiej; Społeczeństwo pierwotne, League of the ho-de-no-saunee or Iroquois (Liga Irokezów); 2) John Pierpont (1837—1913), amer. finansista, założyciel jednego z największych domów bankowych J. P. Morgan & Co; 3) Thomas Hunt (1866—1945), wybitny biolog i genetyk amer.; laureat nagrody Nobla 1933, twórca chromosomowej teorii dziedziczności. Wykazał na muszce owocowej (Drosophila melanogaster), że geny ułożone są liniowo w chromosomach i posiadają tam stałe, określone miejsce. Teorię chromosomową dziedziczności nazywano morf;anizmem; 4) John Pierpont (1867—1943), syn ohna P., finansista i polityk amer.; kierowana przez niego tzw. Grupa Morgana odgrywała wielką rolę w' świecie kapitalistycznym; 5) [morga] Michele, wlaśc. Simone Roussel (ur. 1920), fr. aktorka film.; 1946—50 trzykrotna laureatka nagród za najlepsze kreacje aktorskie. MORGANIT -beryl. MORGĘ NTH AU [mę:rgonto:] Henry (ur. 1891), polityk amer., 1934—45 minister skarbu USA, opracował plan przekształcenia Niemiec po II wojnie świat, w kraj rolniczy. MÓR1CZ Zsigmond (1879—1942), prozaik i dramaturg węg.; realistyczne opowieści z życia wsi: Pochodnia, Bądź zawsze dobry, Sóndor Rózsa. MOR1KE Eduard (1804—74), późnoromant. poeta niem.; liryki, ballady, nowele (Mozart w podróży do Pragi) i powieści (Malarz Nolten). MORION: 1) [hiszp.] hełm z okapem, wzniesionym do góry z przodu i z tylu, a opadającym nisko po bokach głowy, oraz z grzebieniem; używany w armiach eur. przez piechotę w XVI—XVII w., 2) mineral. MORMORANDO [wl.J, śpiewanie z zamkniętymi ustami, bez artykułowania. MOROSZKA, Rubus chamaemorus, bylina z rodziny różowatych, spokrewniona z maliną; Arktyka; pojedyncze 5-klapowe liście, rozdzielnoplciowe białe kwiaty i duże czerwone żółknące jadalne owoce; u nas b. rzadko na torfowiskach w pn. części kraju. MOROWA ZARAZA, dawna nazwa —dżumy. MOROZEWICZ Józef (1865—1941), mineralog i petrograf, prof. Uniw. Moroszka Jag., organizator Akademii Górniczej i Państw. Inst. Geologicznego; badacz granitowych skat Wołynia i TatT. MORRIS [męrys] William (1834—98), ang. artysta plastyk, poeta i pisarz, utopijny socjalista; należał do grupy prerafaelitów, współpracował z Burne-Jonesem i Rossettim; podjął inicjatywę odnowy rzemiosła artyst. w duchu modernizmu, w oparciu o pracę ręczną. MÓRRISON [morysn] Herbert Stanley (ur. 1888), ang. polityk; działacz Partii Pracy; 1945—51 przewodniczący Izby Gmin, od 1929 kilkakrotny minister. MORS, Odobaenus rosmarus, ssak mor. z rzędu pletwonogich; morza bieguna pn. w pobliżu lądu lub lądolodu; dl. do 4,5 m; skóra prawie naga; olbrzymie kły; pozostałe zęby, w kształcie tępych cylindrów, służą do rozgniatania skorup mięczaków (zasadniczy pokarm); cenny dla tłuszczu, skóry i kłów. Tabl. 8. MORSE [mors] Samuel Finley Breese (1791—1872), amer. malarz, wynalazca i konstruktor pierwszego aparatu telegraf, nadającego się do praktycznego zastosowania; twórca alfabetu telegraficznego (-alfabet). MORSKA CHOROBA, zawroty głowy, mdłości i wymioty wskutek podrażnienia błędnika, wywołanego przez kołysanie statku; występuje przeważnie u ludzi nie przyzwyczajonych do podróży morskich. MORSKA TRAWA, Zostera marina, bylina z rodziny rdestnicowatych; morskie wybrzeża Europy, Ameryki Pn., Japonii i Chm; podwodne płożące się łodygi i wstęgowate do 1 m dl. liście ułożone T. H. Morgan A. Morsztyn 586 w 2 szeregach; rozdzielnoplciowa; cenny surowiec tapicerski. MORSKIE OKO, jez. polodowcowe w górnej części Doi. Rybiego Potoku u stóp Mięguszowieckich Szczytów, największe w Tatrach, 34,5 ha, dł. 862 m, szer. 566 m, głęb. do 50,8 m, 1395 m n. p. m.; w otoczeniu głazy, piargi, kosodrzewina i pojedyneze limby, na morenie schronisko turystyczne. MORSTIN Ludwik Hieronim (ur. 1886), dramaturg, poeta i powieściopisarz; 1911—14 współred. czasopisma „Museion“; dramaty osnute na motywach klasycznych, m. in. Obrona Ksantypy, Penelopa, powieść o M. Koperniku Kłos panny, przekład Antygony Sofoklcsa. MORSZCZYN, Fucus, wodorost mor. z grupy brunatnie o piesze taśmowatej i dichotomicznej (dwudzielnej); w Bałtyku — m. pęcherzykowaty (F. vesiculosos). MORSZTYN: 1) Hieronim Jarosz (? — ok. 1625), Łisarz; poczytne powiastki i romanse fantast., wierszo ryczne; Światowa rozkosz, Antypasty małżeńskie; 2) Tan Andrzej (1613—93), liryk Baroku; dyplomata i podskarbi; przekłady Corneille’a, Tassa, Mariniego; Kanikuła, Lutnia, Cid (z Comeille’a); 3) Stanisław (?—1725), bratanek J. 	A.; wojewoda maz.; tłumacz Hipolita Seneki i Andromachy Racine’a, autor wierszy okoliczność.; 4) Zbigniew (ok. 1620 — ok. 1690), poeta ariański, dworzanin Radziwiłłów; wiersze żołnierskie, miłosne, religijne; Pieśni w ucisku (na wygnanie arian z Polski), przekłady Horacego. MORS WIN, Phocaena phocaena, ssak z rzędu wielorybów; morza półkuli pn., częsty w Bałtyku; dł. 1,5—2 m; mięso jadalne; żywi się rybami, dlatego tępiony pTzez rybaków. MORTIER [mortję] Adolphe (1768—1835), marszałek Francji, książę Treviso; uczestnik wojen I cesarstwa; 1834—35 min. wojny. MORTILLET [mortiję] Gabriel de (1821—98), archeolog fr.; stworzył system chronologii paleolitu stosowany w ogólnych zarysach do dnia dzisiejszego. MORTKOWICZ Jakub (1876—1931), bibliofil, księgarz i wydawca; 1903 założyciel zasłużonej firmy wydawniczej, specjalizującej się przede wszystkim w wyd. poi. lit. pięknej (dzieła zbiór. S. Żeromskiego) i dziełach sztuki (teki Z. Stryjeńskiej). Wyd. firmy odznaczały się wysokim poziomem artystycznym. MORULA, stosunkowo wczesne stadium zarodkowe zwierząt należących do strunowców, w okresie zrastania się krawędzi rynienki nerwowej (będącej zawiązkiem układu nerwowego) w cewkę. MORUS -More. MORVAN [morw3], stary masyw górski, stanowiący pn.-wsch. przedłużenie Masywu Centralnego we Francji; wys. do 902 m (Haut Tollin); niewielkie jeziorka; rolnictwo. MORWA, Morus, drzewo z rodziny morwowatych, rzędu pokrzywowców; liście wrębne, są pokarmem jedwabników; owoce jadalne, białe lub wiśniowe (m. biała) albo czarne (m. czarna, lecznicza) ; korzenie dostarczają żółtego barwnika; sadzona w ogrodach. MORYŃ, m., pow. chojeński, woj. szczec., na rojez. Myśliborskim, nad jez. Morzycko; 800 mieszk. (1956); średniow. mury obronne, ruiny zamku. MORYSKOW1E [hiszp.], nazwa nadawana -►Maurom nawróconym na chrześcijaństwo po odzyskaniu Hiszpanii przez chrześcijan; podejrzewani o wyznawanie dawnej wiary byli prześladowani przez inkwizycję; w większości wypędzeni z Hiszpanii 1610. Morwa czarna: a — gałązka z kwiatostanami żeńskimi (owoce), b — gałązka z kwiatostanami męskimi  MOSTOWSKA 587 MORZE, obszar wodny stanowiący część oceanu, od którego w mniejszym lub większym stopniu oddzielony jest lądem; rozróżnia się: 1) m. śródziemne mające z oc. bezpośrednie lub pośrednie połączenie (np. M. Śródziemne, M. Czarne, M. Bałtyckie) i 2) m. przybrzeżne graniczące z kontynentem zwykle tylko z jednej strony, a z drugiej swobodnie łączące się z oc., od którego oddziela je niekiedy grupa wysp (np. M. Japońskie, Beringa, Ochockie); m. w prawie międzynarodowym: m. otwarte, w myśl zasady wolności mórz wszystkie związane ze sobą Części wód słonych, z wyjątkiem m. wewnętrznego, nie podlegają niczyjej suwerenności i są dostępne dla żeglugi wszystkich państw; okręty i statki na m. otwartym korzystają z zasady eksterytorialności. MORZYSKO, wet. nagłe, napadowe bóle kolkowe w jamie brzusznej, najczęściej na tle schorzeń żołądka lub jelit, rzadziej innych narządów; szczególnie często występuje u koni. MOSELEY [męuzly] Henry Gwyn-Jeffreys (1887— 1917). chemik i fizyk ang.; ustalił zależność pomiędzy częstotliwością drgań promieni charakterystycznych Roentgena a liczbą atomową pierwiastka chemicznego. MOSIĄDZ, ogólna nazwa stopów miedzi i cynku (20—45°/*); daje się łatwo obrabiać skrawaniem i plastycznie, nadaje się na odlewy, odporny na korozję; używany do wyrobu części maszyn, śrub, łusek do amunicji, okuć itp.; m. specjalny zawiera dodatki innych metali (np. manganu, niklu), uszlachetniających stop; używany w przemyśle okrętowym i aparaturowym; m. czerwony (tombak) zawiera powyżej 80*/» miedzi; używany w przemyśle galanteryjnym oraz amunicyjnym. MOSIĄDZOWANIE -»-powłoki ochronne. MOSIN Siergiej I. (1849—1902), ros. konstruktor broni, twórca karabinu powtarzalnego, wprowadzonego 1891 w armii ros. i używanego do dziś. MOSINA, m., pow. śremski, woj. pozn.; 6500 mieszk. (1956); przemysł materiałów budowl., spoż. i zakłady przemysłu sportowego. MOSKIEWSKI ARTYSTYCZNY TEATR AKADEMICKI ZSRR IM. M. GORKIEGO (MCHAT), zał. 189S przez K. S. Stanisławskiego i W. I. Niemirowicza-Danczenkę; zyskał świat, sławę przedstawieniami sztuk Gorkiego, Czechowa oraz zach. autorów modernistycznych; MCHAT reprezentuje w swej pracy artyst. szkołę Stanisławskiego; przy MCHAT studia teatr., z których obok zwolenników tej szkoły wyszli również jej reformatorzy (E. Wachtangow) i oponenci (W. E. Meyerhold). MOSKIEWSKIE KONFERENCJE: 1) w październiku 1943 pomiędzy min. spraw zagr. USA, W. Brytanii i Zw. Radź. m. in. w sprawie koordynacji działań woj. przeciwko Niemcom hitler., w sprawie przyszłości Austrii i Włoch oraz utworzenia nowej świat organizacji narodów; 2) w marcu 1947 pomiędzy min. spraw zagr. Francji, USA, W. Brytanii i Zw. Radź. w sprawie uregulowania zagadnienia Niemiec; nie dala rezultatów. MOSKIEWSKIE WIELKIE KSIĘSTWO -Rosja. MOSKITIERA [hiszp.], zasłona muślinowa chroniąca przed moskitami. MOSKITY —mustyki. MOSKORZEWSKI Jarosz Hieronim (?—1625), arianin, autor pism rel.-polit., listów, pieśni nabożnych; wspólred. tzw. Katechizmu rakowskiego. MOSKWA: 1) stoi. ZSRR i RFSRR; 7100 000 mieszk. (1955); największe m., centrum kult., nauk., przemysł. ZSRR; siedziba KC KPZR, Rady Ministrów, Rady Najwyższej; najstarsza część m. — Kreml; pod Kremlem Czerwony z grobami zasłużonych, mauzoleum a-Stai/na; liczne zabytki archit., muzea (Galeria liskowska), 34 teatry (m. in. Wielki, MCHAT), biblioteki (m. in. im. Lenina), Akademia Nauk ZSRR, Akademia Nauk Roln., Med., Pedag., Architektury, Sztuk Plastycznych, uniwersytet (nowy, ogromny gmach wybudowany 1953) i ponad 90 wyższych uczelni. M. daje ok. 15*/o produkcji przemysł. ZSRR; huta stali szlachetnej „Sierp i Mołot"; przemysł: maszyn., samochód., przyrządów precyz., elektrotechn. („Dynamo“), chem., perfum., obuwn. („Pariżskaja Komuna“ i in.), spoż.; kombinat włókien. („Triochgomaja Manufaktura" i in.); poligraf. („Prawda“); wielki węzeł kol., drogowy, lotn., rzeczny (kanał Moskwa — Wołga). Najbardziej nowoczesne metro na świecie (od 1935). — Znana od 1147; osada w księstwie wlodzimiersko-suzdalskim; od XIII w. stołeczny gród księstwa mosk.; w XIV—XV w. ośrodek polit. i gosp. zjednoczenia narodowego pn.-wsch. Rusi; od końca XV w. stolica carstwa mosk.; od 1326 siedziba metropolity, od 1589 — patriarchy; 1712 stolica przeniesiona z M. do Petersburga przez Piotra I; 1812 M. I— Kreml 2 — Uniwersytet na Wzgórzach Lenino 9 10 km Moskwa spalona w wojnie z Napoleonem; od końca XIX w. ośrodek przemysł.; walki rewol. 1905—07 i 1917; od marca 1918 stolica Rosji Radź., od 1922 — ZSRR: przebudowywana od 1934; rozrasta się w okresie industrializacji socjalist. w największy ośrodek wielkoprzemysł. kraju; 2) rz. w ZSRR, 1. dopływ Oki, dl. 502 km; nad środk. biegiem M. leży m. Moskwa. MOSKWIN Iwan M. (1874—1946), aktor ros. związany z MCHAT; znakomity odtwórca postaci charakterystycznych w sztukach modem, i współczesnych. MOSLEY [mę(u)zly] Oswald Sir (ur. 1896), polityk ang., 1931 założyciel i przywódca ang. partii faszystowskiej; 1940—43 więziony. MOSSADEGH Mohammed (ur. 1881), polityk irań., 1951—53 (z krótką przerwą) premier; przeprowadził nacjonalizację anglo-irań. towarzystwa naftowego; 1953 usunięty i skazany na 3 lata więzienia. MOSSO [wł.], muz. ruchliwie. MOST, m. w Czechosłowacji, centrum pn.-czes. zagłębia węgla brun.; 33 500 mieszk. (1955); duży przemysł chem., metalurg.; w okolicy produkcja paliwa syntet., wydobycie węgla brun. i kwarcytów. MOST: 1) budowla składająca się z przęseł, podpór (przyczółki, filary) i łożysk; przęsła oparte są na łożyskach; służy do przerzucenia nad przeszkodą dróg; mniejsze m. buduje się z drewna, kamienia, cegły, betonu, większe — ze stali, żelbetu, strunobetonu czy kablobetonu; m. są nieruchome i ruchome, tymczasowe (np. m. łyżwowy na płaskodennych łodziach) i stale; rozróżnia się m. drogowe, dla dróg bitych, kolejowe oraz m. kanałowe do przerzucenia kanału nad drogą lub rzeką; 2) m. wentylacyjny, górn. urządzenie uniezależniające dwa prądy powietrzne w miejscu ich skrzyżowania; m. w. mogą być budowane z rur lub w postaci dwóch osobnych wyrobisk. Tabl. 28. MOSTAR, gł. m. Hercegowiny (Jugosławia); 32 000 mieszk. (1954); wsch. typ miasta; liczne meczety; fabryki: tytoniu, win, aluminium. MOSTEK: 1) anat. podłużna, plaska kość zamykająca od przodu lub od dołu klatkę piersiową; u człowieka łączy się z przednimi końcami 7 górnych par żeber; 2) uzupełnienie braku zębów, sztuczne zęby umocowane na stale; 3) elektrotechn. układ używany do mierzenia nieznanego oporu elektr.; najczęściej używanym m. jest m. —Wheatstonc’a; do pomiaru oporu elektrolitów służy m. Kohlrauscha. MOSTOWICZ-DOŁĘGA Tadeusz (1898—1939), autor popularnych powieści sensac. i obyczaj .-sa ty rycz.: Kariera Nikodema Dyzmy, Znachor, Profesor Wilczur, Pamiętnik pani Hanki. MOSTOWNICA, drewniany podkład pod szyny kolejowe stosowany na mostach; ma kształt ostrokrawężnej belki. MOSTOWSKA z Radziwiłłów Anna (1762 — ok. 1833),  MOSTOWSKI pisarka, powieści sentymentalne 1 powieści grozy; Matylda l Daniło, Strach w zameczku, Cudowny szafir. MOSTOWSKI: 1) Tadeusz Antoni (1766—1842), działacz polit. w dobie Sejmu Czteroletniego, uczestnik powstania 1794; min. spraw wewn. Ks. Warsz. i Królestwa Pol.; 1825 senator-wojewoda Królestwa; po 1831 na emigracji we Francji; 2) Andrzej (ur. 1913), matematyk, prof. Uniw. Warsz., czł. koresp. PAN; specjalność: logika matematyczna. MOSUL, drugie co do wielkości m. Iraku; 133 600 mieszk. (1947); położony nad górnym Tygrysem, przy bagdadzkiej linii kol.; ośrodek wielkich pól naft.; przemysł: naft., weln., bawełn. MOSZCZ [niem.], nie sfermentowany tłoczony sok owocowy lub gronowy; służy do wyrobu win i soków pitnych. MOSZEA [arab.], świątynia wyznawców islamu. MOSZNA -►jądro. MOSZYŃSKI: 1) Fryderyk (?—1817), marszałek w. kor., podskarbi, targowiczanin, 1793 marszałek sejmu grodzieńskiego i członek Rady Nieustającej; 2) Joachim, kasztelanie lubelski; brał udział w przygotowaniach do insurekcji kościuszkowskiej; szef policji 1794 i w Ks. Warsz.; 3) Kazimierz (ur. 1887), etnograf, prof. Uniw. Krak. (1926-35 i od 1945) i Wil. (1935—39); założyciel i red. działu etnogr. „Ludu Słowiańskiego“; Kultura Ludowa Słowian, Polesie wschodnie, Ludy pasterskie; prace językoznawcze; zapoczątkował Atlas kultury luclowei w Polsce; 4) Wacław (1892—1953), mechanik i elektryk; prof. Polit. Łódzkiej i Warsz.; członek PAU; twórca nowych metod obliczania elementów maszyn; Wykład elementów maszyn. MOŚCICE, w okresie międzywoj. osiedle przemysł. z fabryką związków azotowych, obecnie dzielnica Tamowa. MOŚCICKI: 1) Ignacy (1867—1946), chemik, polityk, działacz sanac., prof. Polit. Lw.; twórca oryginalnej metody wytwarzania kwasu azotowego z powietrza, założyciel Chem. Instytutu Badawczego; od 1892 członek Zagr. Związku Socjalistów Polskich; po wypadkach majowych 1926 wysunięty przez Piłsudskiego na prezydenta R. P. (1926—39); po klęsce wrześniowej na emigracji w Szwajcarii; 2) Henryk (1881—1952), historyk i krytyk literacki; Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Pod znakiem Orla i Pogoni, Jakub Jasiński. MOTAŁA [mutąla], m. przem. w środk. Szwecji; 26 400 mieszk. (1955); przemysł maszyn., włókien.; radiostacja. MOTET [łac.l, od XIII w. wielogłosowa pieśń oparta na melodii stałej (cantus firmus) z chorału gregoriańskiego lub świeckiej; od XV w. forma wielogłosowej pieśni rei. w imitacyjnym stylu a cappella, w XVII w. także w stylu monodycznym; polifoniczny m. przeniesiony na instrumenty = ricercar. MOTHERWELL [mąda°el] (M. and Wishaw), m. w W. Brytanii (pd. Szkocja); 68100 mieszk. (1951); kopalnie węgla kam., huty żelaza. MO TI, Mo-tsy (V w. p. n. e.), wybitny myśliciel chiń., twórca początków logiki w Chinach. MOTŁAWA, 1. dopływ Wisły (Leniwki), dl. 50 km, źródła na Pojez. Kaszubskim; ujściowe ramiona (Stara i Nowa M.), stanowiące część portu gdańskiego, wykorzystywane przez żeglugę przybrzeżną i śródlądową. MOTOCROSS [ang., męutakrosl, wyścig motocyklowy na urozmaiconym terenie, obfitującym w silne wzniesienia i spadki, pokrytym trawą, piaskiem, gliną, błotem itp.; przeciętna długość trasy 15—30 km. MOTOCYKL, pojazd mech. z napędem spalinowym, którego podwozie składa się z ramy i dwóch kół toczących się jednym śladem. MOTOR —silnik. MOTOREDUKTOR, silnik elektr. zaopatrzony w przekładnię mech. zębatą, stanowiącą z nim jedną całość konstrukcyjną. MOTOROWODNY SPORT, sportowa jazda na łodziach z napędem silnikowym. MOTTA Giuseppe (1871—1940), szwajc. polityk; 1915, 1920, 1927, 1932 i 1937 prezydent Szwajcarii. MOTTO [wł.], zdanie, cytata, sentencja, aforyzm Motylica wątrobowa I. Mościcki 588 na czele utworu lub jego części, podkreślające postawę autora lub sens utworu. MOTYLE, łuskoskrzydłe, Lepidoptera — rząd owadów przechodzących —przeobrażenie zupełne, b skrzydłach pokrytych różnobarwnymi łuskami; potocznie dzielimy motyle na dzienne i nocne (ćmy), co jednak nie ma głębszego uzasadnienia i nie jest stosowane w nauce; na świecie istnieje około 100 000 gatunków motyli (w Polsce 2V» tej lfczbv). Tabl. IX. MOTYLICA WĄTROBOWA, Fasciola hepática, przywra dł. 2—5 cm, o dwu przyssawkach, pasożytująca w przewodach żółciowych wątroby bydła domowego, kóz, owiec i in. trawożernych, a niekiedy i u człowieka; choroba wywoływana przez m. zmniejsza wartość użytkową zwierząt, a przy silnym wystąpieniu powoduje śmierć, zwłaszcza owiec. Zob. też przywry. MOTYLKOWATE, Papilionaceae, rodzina roślin —dwuliściennych; kwiaty grzbieciste, owoce — strąki, nasiona bezbielmowe; współżyjąc z bakteriami brodawkowymi wiążącymi azot z powietrza (—nawozy zielone) wzbogacają glebę w związki azotowe; należą tu: groch, fasola, soja, bób, łubin, seradela, esparceta, nostrzyk i inne. MOTYW [lac.]: 1) pobudka działania; 2) określona zasada, myśl wyrażona, konsekwentnie przeprowadzona i czytelna w kompozycji artyst.; 3) lit. najmniejsza niepodzielna cząstka fabuły utworu; 4) muz. najmniejsza cząstka w budowie melodii lub tematu, obejmująca przeważnie 1 takt; m. przewodni (niem. Leitmotiv), charakteryst temat muz. rozbrzmiewający jako symbol osoby, rzeczy, idei itp. MOUND [maund], sztuczny pagórek sypany w celach kultowych lub mieszkalnych u ludów indiań. starych kultur przedkolumbijskich obu Ameryk; słynne m. w kształcie zwierząt i ludzi w pd.-wsch. USA. MOUNET [munę]: 1) Sully Jean (1841—1916), świat, sławy aktor Comédie Française, odtwórca wielkich ról w repertuarze klas. i naturalist.; 2) Paul, brat S. (1847—1922), aktor fr., zdobył uznanie zwłaszcza w komedii molierowskiej. MOUNIER [munię] Emmanuel (1905—50), fr. myśliciel i publicysta kat.; teoretyk personalizmu; kierował czasopismem „Esprit“. MOUNTBATTEN [mauntb§tn] : 1) Louis (dawne nazw. Battenberg), Earl of Burma (ur. 1900), admirał bryt.; w okresie II wojny świat, dowódca alianckich sił mor. w pd.-wsch. Azji, 1947—1948 ostatni wicekról Indii, 1952—54 dowódca sil mor. NATO na M. Śródziemnym 1955 I lord Admiralicji; 2) Philipp (ur. 1921), siostrzeniec L., syn księcia gr. Andrzeja; 1947 przybierając tytuł księcia Edynburga poślubił obecną królowa ang. Elżbietę II. MOUNT COLUMBIA [maunt kaląmbje], drugi co do wys. szczyt kanadyjskich G. Skalistych (3747 m); silnie zlodowacony. MOUNT EVEREST — Czomolungma. MOUNT GODWIN AUSTEN -Dapsang. MOUNT LOGAN [maunt lęgen], szczyt w G. Św. Eliasza, wys. 6048 m; najwyższy w Kanadzie, drugi co do wys. w Ameryce Pn. MOUNT Mc KINLEY [maunt makynly], szczyt w g. Alaski, wys. 6187 m, najwyższy w Amery Pn.; wielkie lodowce; w otoczeniu Park Narodo (7840 km*). MOUNT RAINIER [maunt rejnar], wygasły' kan, najwyższy szczyt w G. Kaskadowych wys. 4394 m, silnie zlodowacony; otoczenie st'V' stanowi Park Narodowy, ok. 1000 km*. MOUNT ROBSON [maunt robsn], najwyższy sz. kanadyjskiej części G. Skalistych, wys. 3954 m, si zlodowacony. MOUNT WHITNEY [maunt uytny], najwyższy szczyt w g. Sierra Nevada (USA), wys. 4418 m. MOUSTIER [mustję] Le, jaskinie w pd. Francji (dep. Dordogne), stanowisko archeol. nadające nazwę kulturze mustierskiej; —mustierski okres. MOZA, rz. we Francji, Belgii i Holandii; dł. 935 km, dorzecze 47 000 km*; źródła na wyż. Langres, ujście do M. Północnego w rejonie delty Renu; ważna droga wodna, powiązana kanałami z centralnymi obszarami Francji, Belgii, Holandii 1 Niemiec. MOZAIKA [wł.]: 1) technika polegająca na układaniu obrazów lub wzorów dekor. z drobnych koloro Mozaika liściowa 589 wych kostek kam., marmur., szkl. albo ceram. na ścianach, sklepieniach i posadzkach, a także na wyrobach rzemiosła artyst.; znana od starożytności, chadla sztuki bizant. i wczesnochrześc. Tabl. 46; 2) obraz wykonany tą techniką; 3) m. liściowa, układ liści, który wyklucza wzajemne zacienianie; spowodowany jest niejednakową wielkością blaszek i nierówną długością ogonków liściowych. MOZAIKOWATOŚĆ, objawy chorobowe przy wirusowych schorzeniach roślin (ziemniak, tytoń), w postaci plamek na liściach; przy ostrej formie występują zniekształcenia blaszek liściowych; bulwy drobne, plon zmniejszony. MOZAMBICKI KANAŁ, część Oc. Indyjskiego między Madagaskarem a pd.-wsch. Afryką; dł. ok. 1670 km, szer. 450—925 km, głęb. < 0 MOZAMBIK (Portugalska Afryka Wschodnia), kolonia portug. w pd.-wsch. Afryce nad Oc. Indyjskim; 771 125 km*, 6 040 000 mieszk. (1955); nizina nadbrzeżna, szeroka na pd., wąska na pn., przechodzi w płytowe wyżyny we wnętrzu kraju; klimat gorący, 0 suchej i deszczowej porze roku, na wybrzeżu wilgotny; gł. rz. Zambezi, Limpopo; przeważnie sawanny 1 przejrzyste, suche lasy; plantacje trzciny cukr., palmy kokosowej, agawy, bawełny, ryżu, herbaty; gł. m.: Lourenço Marques (stoi.), Beira, Mozambik. MOZARABOWIE [arab.], chrześcijanie w muzułm. Hiszpanii (VIII—XV w.); stanowili odrębną społeczność z własną hierarchią kościelną (prymas, arcybiskup Toledo). MOZART Wolfgang Amadeus (1756—1791), austr. kompozytor okresu klasycyzmu, jeden z geniuszów twórczych w dziejach muzyki; ur. w Salzburgu, syn skrzypka-pedagoga Leopolda M., zasłynął jako „cudowne dziecko“; 1781 porzucił służbę u arcybiskupa salzburskiego i przeniósł się do Wiednia, gazie tworzył jako wolny artysta; mimo sukcesów swych dzieł żył w niedostatku i umarł w nędzy; w twórczości M. « wprost niepojętej łatwości inwencji, łączą się elementy muzyki niem. i wł., potęgując się do najwyższej siły wyrazu, urzekającego wdzięku melodii i klasycznej doskonałości; na przeszło 600 kompozycji M., numerowanych według spisu L. Kochia, składają się: dzieła scen. (w tym opery: Uprowadzenie z Seraju, Wesele Figara, Don Giovanni, Flet zaczarowany), symfonie i inne utwory orkiestr. (serenady, divertimenta itp.), koncerty sol. i sonaty na różne instrumenty, inne utwory instrument., utwory kamer., rei. (msze, Requiem i in.), pieśni sol. ''VJn. utwory wokalne. MOZAZAURUS, Mosasaurus, kopalne jaszczurki mors. do 12 m dl.; ciało wężowate; drapieżne. MOZELA, rz. we Francji, Luksemburgu i Niemczech, 1. dopływ Renu, dł. 545 km, dorzecze 28 000 km*; źródła w Wogezach; żeglowna 344 km; połączenia kanałowe; liczne winnice. MOZGA KANARYJSKA, kanarkowa trawa, Phalaris ■canariensis — roślina z rodziny traw; pochodzi z Wysp Kanaryjskich; uprawiana; siemię m. k. pod względem wartości odżywczej przewyższa owies i jest cenioną karmą dla ptaków (kanarków i kurcząt). MOZGA TRZCINOWATA, Phalaris arundinacea, roślina z rodziny traw, trwała, tworzy rozłogi; wiecha długa, często różowawa; rośnie na wilgotnych łąkach; b. rozpowszechniona. MOZGAWA, rz., pr. dopływ Mierzawy, prawego dopływu Nidy; woj. kieleckie; 1195 wojska Mieszka Starego i Leszka Białego stoczyły morderczą, a nie rozstrzygniętą bitwę. MOŹDZIERZ [łac.]: 1) działo stromotorowe dużego kalibru (mortira), o krótkiej lufie, dawniej strzelające W. A. Mozart MRÓWKOLEW kulami kamiennymi; w użyciu od XV w.; 2) broń palna niegwintowana, stromotorowa; wprowadzona w pocz. XX w.; szeroko stosowana w I wojnie świat jako broń piechoty. MOŻDŻEŃ, wyrostek kostny czaszki u pustorożców, na którym osadzony jest jak pochwa róg z substancji rogowej. MOŻNOWŁADZTWO, górna warstwa feudałów, posiadaczy największych majątków; m. piastowało wyższe urzędy państw., uczestniczyło w wiecach książęcych, od XIV w. zasiadało w Radzie Królewskiej, a następnie w Senacie; od poł. XVI w. zwane magnaterią. MÓR, jedna z dawnych nazw -►dżumy. MÓRG -►morga. MÓZG, mózgowie — skupienie tkanki nerwowej, złożonej z 2 półkul połączonych tzw. ciałem modzelowatym; m. jest narządem skupiającym ośrodki nerwowe czuciowe i ruchowe, które kierują czynnościami życiowymi bądź świadomie, bądź drogą odruchów; m. jest siedlisldem świadomości; rozmiękanie m., powstawanie w m. ognisk martwiczych wskutek zaburzeń w krążeniu krwi na tle zmian starczych w naczyniach krwionośnych; powoduje zmiany w psychice i zaburzenia układu nerw.; stwardnienie rozsiane m. i rdzenia, jedna z częstych chorób układu nerw. u osób młodych, o nie wyjaśnionej przyczynie; objawy: niedowład kończyn, zaburzenia równowagi, wzroku, zaburzenia w oddawaniu moczu i stolca i in.; przebieg długotrwały, na przemian okresy pogorszenia i poprawy; udar m. -►udar; zapalenie m., zależnie od przyczyny występuje jako z. m. nagminne śpiączkowe (wirusowe), ropne (wskutek urazu czaszki lub przejścia zakażenia z ucha środk.) oraz w przebiegu innego rodzaju zakażeń (np. duru brzusznego). MÓŻDŻEK, anat. część mózgowia leżąca w jamie czaszki w okolicy potylicy; do zadań m. należy kojarzenie ruchów; zwierzęta pozbawione m. zachowują zdolność wykonywania poszczególnych ruchów, nie mogą jednak wykonywać czynności skomplikowanych, jak np. chodzenie lub latanie. mp, 	muz. skrót dla mezzo-piano. MRĄGOWO, m. pow., woj. olszt., na Pojez. Mazurskim; 9200 mieszk. (1956); warsztaty remontowe, spółdzielnie rzemieślnicze; nad jez. Juno schronisko turyst. i tereny obozowe. Nazwa od K. C. Mrągowiusza (Mrongoviusa, 1764—1855), lektora języka poi. na uniw. w Królewcu. MROCZKI, nietoperze owadożeme z rodzaju Eptesicus i Vespertilio; w Polsce 3 gatunki; m. późny (najpospolitszy), m. pozłocisty i m. posrebrzony. MROWISKO, nadziemna część gniazda mrówek, zbudowana przeważnie z drobnych gałązek i igliwia. MROZOWISKO, zmrozowisko — zagłębienie terenu, do którego spływa zimne powietrze, powodując wymarzanie niektórych roślin i powstawanie innych zespołów roślinnych. MRÓWCZE JAJA, błędna nazwa poczwarek mrówek. MRÓWKI, Formicldae, wielogatunkowa rodzina niewielkich owadów z rzędu błonkówek; przeważnie drapieżne, odżywiają się też organizmami martwymi; budują gniazda podziemne, wznoszą kopce (mrowiska) lub ryją chodniki w drewnie; tworzą tzw. społeczeństwa owadzie. MRÓWKOJADY, Myrmecophagidae, rodzina rzędu szczerbaków; Ameryka Pd.; duże gatunki są naziemne, drobne — nadrzewne; ryjkowaty, bezzębny pysk; długi kleisty język służy do chwytania mrówek i termitów; palce nóg przednich z potężnymi pazurami do rozgrzebywania mrowisk i kopców termitów; największy m. trójpalczasty, dl. ciała do 1,3 m + tyleż ogon z włosami do 40 cm długości; naziemny. Tabl. 7. MRÓWKOLEW, Myrmeleon formicarius, owad z rzędu sieciarek; larwy wykopują w piasku lejkowaty dołek, na dnie którego przebywają, oczekując Moździerz  MROWNIK KAPSKI na wpadające doń owady (zwłaszcza mrówki) i wysysając je. MRÓWNIK KAPSKI —slupozębne. MRP, Mouvement Républicain Populaire [muwm^ republiką popüle:r], Republikański Ruch Ludowy, utworzona 1944 partia fr. chrześcijańskiej demokracji; do 1954 miała decydujący wpływ w kolejnych gabinetach. M/S [ang. motorship], skrót przyjęty w żegludze na oznaczenie statku motorowego (motorowca); np. m/s Batory. MSZA [łac., nazwa od końcowej formuły Ite, Missa est]: 1) w kościele kat. podstawowa forma łiturg., w której następuje odnowienie ofiary Chrystusa na krzyżu; m. składa się z 3 zasadn. części: Ofiarowania (Offertorium), Przeistoczenia (Consecratio) i Komunii; 2) muz. śpiewane części m. należały pierwotnie do chorału gregoriańskiego, od XIV w. opracowywane polifonicznie; w XV w. ustala się forma m. złożona z 6 części stałych: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictas, Ag ñus Dei. W XVI w. nadmiernie skomplikowana faktura polifon. m. doznała reformy w duchu poważnego stylu polifonicznego a cappella Palestriny (słynna Missa Papae Marcelli). W okresie Baroku f później m. jest niekiedy wielką formą wokalno-instrumentalną wykonywaną estradowo, np. u Bacha (Wielka msza h-moll), Beethovena (Missa solemnis), Liszta, Brucknera i in.; m. żałobna -►Réquiem. MSZAKI, Bryophyta, drobne rośliny zarodnikowe stanowiące najniższą grupę organowców; w cyklu rozwojowym istnieje -»-przemiana pokoleń; należą tu mchy i wątrobowce. MSZAŁ, księga liturgiczna zawierająca teksty modlitw i śpiewów do odprawiania mszy, dostosowana do potrzeD całego roku kościelnego. MSZANA DOLNA, m. i letnisKo, pow. limanowski, woj. krak., w obrębie Beskidu Wyspowego, w pobliżu rz. Raby; 4400 mieszk. (1956); tartaki, fabryka octu. MSZATTA, ruiny pustynnego zamku kalifów omajadzkich na terenie dziś. Jordanii, zbudowanego prawdopodobnie w I poł. VIII w MSZCZONÓW, m., pow. grodziskomazowiecki, woj. warsz.; 3200 mieszk. (1956); zakłady wyrobów rymarskich, przemysł konfekcji tecbn. MSZCZUJ II, Mestwin (?—1294), książę gdański od 1266, syn Świętopełka; 1282 przekazał dziedziczenie Pomorza Przemysłowi II. MSZYCE, Apliididae, rodzina niewielkich owadów z rzędu pluskwiaków równoskrzydłych; niektóre gatunki są groźnymi szkodnikami; wiele przez kilka pokoleń rozmnaża się dzieworodnie; m. wełnista (Schizoneura lanígera), zw. potocznie korówką, jest groźnym szkodnikiem sadów; dorosłe owady są pokryte produkowaną przez nie wydzieliną woskową, wyglądającą jak kłaczek wełny. MSZYWIOŁY, Bryosoa, drobne osiadłe zwierzęta morskie i słodkowodne; tworzą na przedmiotach podwodnych kolonie różnego kształtu i wielkości; rozmnażają się płciowo (są obojnakami) i przez pączkowanie. MŚCISLAW MSCISŁAWICZ UDAŁOJ (Śmiały) (?—1228) książę toropiecki. nowogrodzki i halicki; walczył przeciw Tatarom i Węgrom. MŚCISLAW ROMANOWICZ ( ? —1223), książę kijowski; zabity przez Tatarów nad rzeką Kalką. MUCHA HESKA, pryszczarek heski, Mayetiola destructor — muchówka z rodziny pryszczarkowatych; larwy niszczą zasiewy zbóż. MUCHINA Wiera I. (1889—1953). rzeźbiarka radź.; rzeźby monument. (Robotnik i kołchoźnica, grupa wieńcząca pawilon radź. na Międzynar. Wystawie w Paryżu 1937) i portrety. MÜCHLIÑSKI Antoni (1808—77), orientalista poi., prof. literatury i języków wsch. na uniwersytecie petersburskim. MUCHOŁÓWKI, Muscicapidae, liczna (około 300 gatunków) rodzina ptaków z rzędu wróblowatych; kraje umiarkowane i tropiki Starego Świata; żywią się owadami łapanymi w locie; po bokach dzioba mają szczecinki; w Polsce np.; muchołówka szara (Muscícapa striata); pobrzeża lasów, zarośla w miastach i osiedlach; dl. 16 cm, rozpiętość skrzydeł 27 cm; m. żałobna (Muscícapa hypoleuca); lasy liściaste: mniejsza od poprzedniej. MUCHOMOR, Amonita, rodzaj grzybów z klasy podstawczaków, rodziny bedłkowatycn; 56 gatunków, najczęściej trujące; m. pospolity (A. muscaria) o kapeluszu jaskrawoczerwonym z białymi łatkami jest pospolity w suchych lasach, trujący. Tablica IV. 590 MUCHÓWKI, Diptera, rząd owadów o drugiej parze skrzydeł silnie uwstecznionych, przekształconych w tzw. przezmianki; latają szybko i zręcznie; należą tu muchy, bąki, —łowiki, komary, gzy itd.; na świecie istnieje około 300 000 gatunków, z czego na Polskę przypada około 5000. MUCHY, Muscidae, rodzina z rzędu muchówek; typowym przedstawicielem jest m. domowa (Musca domestica), przenosząca mechanicznie liczne zarazki chorób zakaźnych. MUCY’NY, glikoproteidy, czyli połączenia białek z cukrami; stanowią gł. składnik śluzów wytwarzanych przez organizmy; są rozpuszczalne w wodzie, wytrącają się alkoholem; m. śliny nadaje ślinie lepkość, umożliwiając w ten sposób połykanie pokarmów. MUERU, jez. w Afryce Środk. 4920 km®, 1140 m n.p. m., glęb. do 4 m; przepływ rz. Luapula. MUEZZIN [arab.], sługa przy meczecie, który 5 razy dziepnie wzywa śpiewnym głosem wiernych do modlitwy. MUFA [łac.], złączka — część maszynowa kształtu wydrążonego walca, w który wchodzą i w którym zostają połączone końce dwóch rur, walów, kabli; m. kablowa --kabel. MUFLA [niem.], komora piecowa z materiału ogniotrwałego, w której umieszcza się nagrzewane przedmioty. Zob. też piec. MUFLON EUROPEJSKI, Ovis musimon, gatunek z rodziny pustorożców; góry Sardynii i Korsyki; aklimatyzowany w różnych okolicach Europy; jeden z przodków owiec domowych; dł. ciała 1,1 m +10 cm ogon, wysokość 70 cm, duże karbowane rogi zakręcone z tyłu, przeważnie tylko u samców; pokrewne gatunki w Azji. Tabl. 35. MUFTI [arab.], znawca muzułm. prawa rei. 1 autorytet w tej dziedzinie; ma prawo wydawania oficjalrwch orzeczeń prawn, (tzw. fetwa). MUGODŻARY, góry, pd. odgałęzienia Uralu w Kazachskiej SRR; dł. 400 km, wys. do 656 m; roślinność stepowa i pólpustynna. MUHAMMED, Muhammad — arab. forma imienia Mahomet. MÜHLHAUSEN, m. w NRD (okręg Erfurt); 47100 mieszk. (1955); zabytki arch, z X—XIV w.; warsztaty kol.; przemysł: metal., włókien., spoż. MUKACŻEWO, m. w Ukr. SRR (Ukraina Zakarpacka); 26 100 mieszk. (1941); przemysł: spoż., drzewny. dziewiarski. MUKDEN (Szenjang), m. w pn.-wsch. Chinach, stoi. prow. Liaoning; 2 300 000 mieszk., z przedm. 2 987 000 (1953); uniwersytet; fabryki samoch., taboru kol.; duży przemysł chem., spoż., włókien.; węzeł kol. i lotn. MUKOIDY, glikoproteidy podobne do —mucyn, od których różnią się rozpuszczalnością; występują w kościach, chrząstkach, białku jaj itd. MULAT, mieszaniec przedstawiciela czarnej odmiany człowieka z białą. MULHACEN -Sierra Nevada. MÜLHEIM AN DER RUHR, m. przemysł, w NRF (Zagłębie Ruhry); 166 300 mieszk. (1955); wyższe szkoły techn., instytut nauk.-badawczy węgla; kopalnie węgla; przemysł hutn., elektrotechn., rafineria ropy naftowej. MULHOUSE -Miluza. MULLER Herman Joseph (ur. 1890), biolog amer.; prace z genetyki dotyczące zwłaszcza wpływu promieni rentgenowskich na powstawanie mutacji. Nar' groda Nobla 1946. MULLER: 1) Johannes Peteh (1801—58), anatom i fizjolog niem.; podstawowe prace o budowie gruczołów, o narządzie głosu i nowotworach; 2) Hermann (1876—1931), niem. polityk, socjaldemokrata, 1920 i 1928—30 kanclerz Rzeszy; występował przeciwko ruchowi rewolucyjnemu. MULTANY —Wołoszczyzna. MULTATULI, właśc. Dekker E. Douwes (1820— 87), realist, pisarz hol.; krytykował rządy kolonialne Holendrów; powieść Maks Havelaar. MULTICYKLON -cyklon. MULTIPLIKACYJNY FILM —animacyjny film. MUŁ: 1) mieszaniec ogiera osła i klaczy, między sobą bezpłodne; 2) geol. luźna, współcześnie powstająca skała osadowa, bogata w drobny materiał okruchowy; 3) m. węglowy, b. drobne cząstki węgla wraz z cząstkami skały płonnej osadzające się z wody płuczkowej na dnie odmulników lub osadników; m węgla koksowego poddaje się zwykle dalszemu wzbogaceniu, m. węgli energetycznych spala się w kotłowniach.  591 MUŁEK, luźna osadowa skala klastyczna o b. drobnym ziarnie (0,1—0.01 mm). MUŁŁA [od arab. maula], duchowny muzułmański. MUŁOWIEC, osadowa skała, powstała przez Stwardnienie mulku. MUMIA [arab.], zabalsamowane zwłoki, tj. przesycone środkami chroniącymi ciało przed rozkładem (po uprzednim usunięciu wnętrzności) i owinięte pasami tkaniny; mumifikację zwłok szeroko stosowano w staroż. Egipcie, poza tym w środk. Ameryce. MUMIFIKACJA: med. 1) przemiana obumarłego płodu lub zwłok w twór podobny do mumii; 2) zgorzel sucha, w której obumarłe tkanki wysychają, czernieją i stają się podobne do wygarbowanej skóry; 3) balsamowanie zwłok. MUN [man] Thomas (1571—1641), ekonomista ang.; wybitny przedstawiciel -*-merkantylizmu. MUNCH Edvard (1863—1944), malarz i grafik norw., jeden z przedstawicieli i przywódców ekspresjonizmu w malarstwie eur.; liczne portrety, obrazy rodzaj.; malarstwo M. przepojone jest pesymizmem. MUNCHHAUSER, XVIII-wieczny bohater niem. opowiadań fantast.; jego przygody opisali m. in. E. R. Raspe (w jęz. ang.) i G. A. Bürger (w jęz. niem.). MUNDARZY, plemiona zamieszkujące wsch. Indie między rz. Brahmaputra i rz. Narbada; grupa jęz. australoazjat.; gł. zajęcia prymitywne kopieniactwo i zbieractwo. MUNGO, Mungos mungo, ssak z rodziny wiwer, zw. niekiedy ichneumonem; Indie i Cejlon; dł. ciała 50 cm -fogon 40 cm; znany ze swych walk z jadowitymi wężami; ponadto napada wszelkie drobne zwierzęta. Tabl. 18. MUNICYPIUM [łac.], m. w staroż. państwie rzym.; jego mieszkańcy korzystali z uprawnień obywateli rzym., zachowując autonomię w sprawach wewnętrznych. MUNKACSY [mipnka:czi] Mihaly (1844—1900), najwybitniejszy malarz węg., obrazy hist., rei., rodzaj., portrety, pejzaże i martwe natury; Ostatni dzień skazańca, Chrystus przed Piłatem, Milton, Wieśniaczka z chrustem. MUNNICH Ferenc (ur. 1887), działacz węg. ruchu robota., współzałożyciel KP Węgier (1918), uczestnik wojny domowej w Hiszpanii, w okresie II wojny świat, w armii radź.; w wypadkach październikowych 1956 wystąpił przeciw polityce I. Nagy’a i wszedł do rewol. rządu J. Kadara; od 1956 wicepremier, 1957—58 I wicepremier, następnie premier. MUNSTER (Monaster), m. w NRF, gł. ośrodek kult. Westfalii; 150 000 mieszk. (1955); średniow. charakter miasta; uniwersytet; fabryka maszyn roln. i góm.; przemysł; skórz., ceram., młynarski; ważny węzeł komunik.; poważne zniszczenia w II wojnie światowej. MUNSTERSKA KOMUNA (monasterska) (1533—35), gmina anabaptystów utworzona przez powstanie biedoty miejskiej pod wodzą Jana z Leydy w Münster; wprowadzono równy podział dóbr, ograniczając do minimum własność prywatną. MUNTENIA -»-Wołoszczyzna. MUNTHE Axel (1857—1949), pisarz szwedz. osiadły we Włoszech; autobiograf. Księga z San Michele była przełożona na 44 języki; Księga o ludziach i zwierzętach, Czerwony Krzyż i Zelazny Krzyż. MÜNZER (Müntzer) Thomas (ok. 1488—1525), proboszcz w Zwickau, kaznodzieja, zwolennik reformacji, żądający radykalnych zmian w kościele i w życiu społ.-polit., domagający się sprawiedliwego podziału dóbr; przywódca powstania chlopsk. w Niemczech, ścięty po klęsce powstania. MUR, konstrukcja z odpowiednio połączonych cegieł, kamieni itp., układanych na zaprawie, ściśle lub z nie zapełnionymi przestrzeniami wewn. (mury szczelinowe); m. przeznaczone są do przenoszenia obciążeń lub jako przegrody; mogą to być ściany, T. Münzer słupy, filary i sklepienia. MURA, rz. w Austrii i Jugosławii; częściowo granica jugosl.-węgierska; 1. dopływ Drawy; dł. 440 km; MURORAN źródła na pd. stokach N. Taurów; spławna, od m. Graz żeglowna; 'elektrownie wodne. MURAD, imię sułtanów tur.: 1) M. I (ok. 1319— 89), sułtan od 1359; rozpoczął podboje tar. na terytorium Europy: zdobył Adrianopol 1361, pobił Serbów na Kosowym Polu 1389, gdzie zginął; 2) M. II (ok. 1403—51), sułtan od 1421; toczył wojny z Węgrami. 1444 zwyciężył wojska poi.-węg. pod Warną, 1446 zdobył Peloponez. MURANO, m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska) nad Laguną Wenecką; ok. 8000 mieszk.; przemysł szklany (światowej sławy wyroby z opalizującego szkła). MURASAKI Shikibu (978—1016), pierwsza wielka powieściopisarka jap.; powieść obyczaj. Genfi-monogatari (Gendzi, czyli cesarska latorośl) daje bogaty obraz życia dworu w X w.; jest też autorką pamiętnika i poetką. MURAT [müra] Joachim (1767—1815), marszałek Francji, w. książę Bergu, król Neapolu od 1808; wybitny dowódca kawalerii w okresie wojen napoleońskich; ożeniony z Karoliną, siostrą Napoleona I; po upadku Napoleona rozstrzelany. MURATOR [łac., murarz], termin występujący w aktach od średniowiecza do XVIII w. oznaczał także majstra murarskiego, budowniczego, nawet architekta; dziś używany w znaczeniu budowniczy. MURAWJOW: 1) Michaił M. (1796—1866), gen. ros.; 1863—65 gen.-gubernator wił.; krwawo stłumił powstanie na Litwie; powszechnie zwany „wieszatielem“; 2) Nikita M. (1796—1843), dekabrysta, jeden z przywódców Stowarzyszenia Północnego Dekabrystów; aresztowany, umarł na zesłaniu. MU RAWJ O W-APOSTOŁ Siergiej J. (1796—1826), pułkownik ros., dekabrysta, członek Stowarzyszenia Południowego Dekabrystów; stracony za kierowanie powstaniem pułku czernihowskiego. MURCJA (Murcia), kraina w pd.-wsch. Hiszpanii; 26 179 km*, 1 170 500 mieszk. (1950); teren górzysty; klimat śródziemnomorski, podzwrotnikowy; rolnictwo na obszarach nawodnionych; uprawy: cytrusów, winorośli, oliwek, pszenicy; ogrodnictwo; duża produkcja -»-esparto (1 miejsce w H.); hodowla owiec; iedwabnictwo (80*/o zbioru kokonów w kraju); wydobycie oraz huty ołowiu i cynku; przemysł: stoczn., włókien., spoż., zbrojeń.; gł. m.: Murcja, Kartagena, Lorca. MURCKI, osiedle góm., pow. tyski, woj. kat., w pobliżu źródeł Kłodnicy; 3100 mieszk. (1956); prewentorium przeciwgruźlicze; kopalnia węgla Jedna z najstarszych na Śląsku i (1754); na terenie kopalni | rezerwat. MURENA, Muraena helena, b. drapieżna ryba spokrewniona z węgorzami; Murena dł. do 3 m; płetwy piersiowe w zaniku; morza gorące i ciepłe; hodowana jeszcze przez Rzymian w ogroblowanych zatokach morza dla smacznego mięsa. MURGAB, rz. w Turkmeńskiej SRR i Afganistanie, ginie w piaskach pustyni Kara-kum; dł. 852 km; wykorzystana do nawadniania pól bawełny. MURGER [miirżę] Henri (1822—61), pisarz fr., powieść jego Sceny z życia cyganerii posłużyła Pucciniemu za materiał do opery Cyganeria. MURILLO Bartolomé Estéban (ok. 1618—82), hiszp. malarz barok.; obrazy reL, zwłaszcza Madonny i święci (Wniebowzięcie), a także sceny rodzaj. (Chłopcy z winogronami). MURITZ, największe jez. na Pojez. Maklemburskim na Niz. Niemieckiej; 115 km2, dł. 22 km, glęb. 31 m; pochodzenie polodowcowe. MURKO Matija (1861—1952), slawista sloweń., prof. uniw. w Lipsku i Pradze, prezes Instytutu Slow. w Pradze, wybitny badacz słów. epiki ludowej. MURŁATA, namumica — belka drewn. leżąca na murze, na której oparta jest więżba dachowa. MURMAŃSK, m. obw. w Ros. FSRR (pn.-zach. eur. część), niezamarzający port nad M. Barentsa; 168 000 mieszk. (1956); wyższa szkoła mor., instytuty nauk.-badawcze; największy port rybacki ZSRR; przemysł rybnv, stoczniowy. MURMAŃSKA KOLEJ -»-Kirowa kolej. MURNAU Friedrich Wilhelm (1889—1931), niem. reżyser film., twórca wybitnych dzieł ekspresjonistycznych; historyk sztuki; początkowo aktor teatralny w zespole M. Reinhardta; w filmie od 1919; Wampir Nosferatu, Portier z hotelu Atlantic, Faust. MURORAN, m. na wyspie Hokkaido w Japonii;  MUROSAN 592 110 400 mieszk. (1950); przemysł metalurg., maszyn., benzyny syntet., drzewny; stocznie; port morski. MUROSAN, proszek zawierający fluorki i krzemiany glinu i sodu; domieszka uszczelniająca do betonów i zapraw. MUROWANA GOŚLINA, m., pow. obornicki, woj, pozn.; 3100 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż. MURRAY [mary], największa żeglowna, nie wysychająca rz. Australii; dł. 2570 km, wypływa z Alp Austral., uchodzi do nadbrzeżnego jez. Alexandria k. Wellingtonu. MURRUMBIDGEE [mę:rymbydzi:], dopływ rz. Murray w Australii, dł. 1680 km; wypływa z pn. części Alp Australijskich. MURSZ: 1) gleba silnie próchniczna typu bagiennego; występuje wraz z glebami torfowymi, ale zajmuje stanowiska wyżej położone; 2) produkt niszczenia drewna przez grzyb domowy lub hubę; powoduje zmianę barwy drewna lub jego całkowity rozkład. MURZYNI, nazwa potoczna pierwotnej czarnej ludności Afryki podzwrotnikowej (ok. 150 min); wykazują oni duże zróżnicowanie pod względem antropologicznym, językowym i kulturalnym (-►Bantu, Buszmeni, Hotentoci, Pigmeje); potomkowie M. afrykańskich, porywanych w okresie handlu niewolnikami, zasiedlają dziś Amerykę Pd. i Srodk. (ok. 25 min) oraz USA (ok. 15 min); dyskryminacja M. i walka o ich pełne równouprawnienie wywołała tzw. kwestię murzyńską: w USA mimo zniesienia niewolnictwa M. 1863—65 oraz ograniczania dyskryminacji rasowej od lat trzydziestych XX w. (ostatnio zniesienie segregacji w wojsku i w szkolnictwie) walka o pełne zrównanie M. trwa przy • rosnącej aktywizacji ludności murzyńskiej, popieranej przez ugrupowania postępowe; w Związku Pd. Afryki kwestia murzyńska zaostrzyła się, gdy rządząca partia nacjonalist. D. F. Malana przeprowadziła ustawowo ostrą segregację rasową między ludnością białą i kolorową; w całej Afryce, gdzie M. mieli dotychczas tylko jedno własne państwo Liberię, rośnie opór M. przeciw rządom kolonialnym; w bryt. Kenii przybrał on formę walki zbrojnej; 1958 Gwinea oderwała się od Francji. MURZYNOWSKI Stanisław (ok. 1528 — ok. 1553), autor językowo zmodernizowanego przekładu N. Testamentu, Ortografii polskiej i Historii żałosnej i straszliwej o Franciszku Spierze. MUS [fr.], krem z roztartych owoców 1 białka ubitego, na pianę. MUSETTE [ft. muzęt]: 1) fr. nazwa dudów; 2) taniec w takcie trójdzielnymi rodzaj spokojnej courante; określenie ,,ś la musette“ dla części środk. gawota, w której melodii towarzyszy stale powtarzający się dźwięk w basie, co przypomina grę na dudach. MUSIEROWICZ Arkadiusz (rur. 1894), rolnik, czł. rzeczyw. PAN, prof. SGGW w Warszawie; prace z zakresu gleboznawstwa, zwłaszcza nad klasyfikacją gleb polskich. MUSIL Robert (1880—1942), pisarz austr., autor wielkiej powieści psych. Der Mann ohne Eigenschaften (Człowiek bez właściwości). MUSKATA Jan (?—1320), biskup krak. od 1294/95; zniemczały Ślązak; wróg Polaków i przeciwnik Władysława Łokietka; skazany przez sąd Kościelny. MUSKOKIOWIE, ogólna nazwa plemion Indian grupy jęz. muskogi i pd.-wsch. części Ameryki Pn.; kopieniacze, myśliwi i zbieracze. MUSKOWIT, jasny, niekiedy przezroczysty mineral z grupy -►mik; glinokrzemian potasu; składnik niektórych skał metamorficznych, magmowych i osadowych. MUSKULATURA [łac.], zespół mięśni całego ciała lub określonej jego części. MUSON [arab.], wiatr sezonowy występujący nad rozległymi obszarami przybrzeżnymi i zmieniający •dwa razy do roku kierunek na prawie przeciwny; w ciepłej porze roku wieje od morza ku lądowi, w chłodnej — odwrotnie; najwyraźniej występuje w okolicach okołorównikowych (np. w pd. Azji, Australii itp.). MUSORGSKI Modest P. (1839—81), ros. kompozytor grupy -►Potężnej Gromadki, wybitny przedstawiciel realizmu rozwinię- A. de Musset tego na podłożu muzyki lud.: elementy dramat, cechują zarówno jego "pieśni, poemat symf. Noc na Łysej Górze, muzykę fortep. (Obrazki z wystawy), jalc zwłaszcza dzieła scen. (Borys Godunow, Chowańszczyzna); śmiała, indywidualna harmonika i swobodna deklamacja nie pozostały bez wpływu na impresjonizm Zachodu. MÜSSET [miisę] Alfred de (1818-57), poeta i dramaturg fr.; miłosne liryki i poematy nacechowane nutą pesymizmu, rozgoryczenia i ironii (Opowieści hiszpańskie i włoskie, Roiła, Noce), powieść Spowiedź dziecięcia wieku, oraz subtelne opowiadania i utwory sceniczne odznaczające się świetnym dialogiem i aurą poetycką (Lorenzaccio, Komedie i przysłowia). MÜSSOLINI Benito (1883—1945), twórca i „duce“ (wódz) wł. faszyzmu; 1915 rozpoczął działalność polit. jako redaktor socjalist. dziennika „Avanti“, 1919 twórca wł. partii faszystowskiej, w październiku 1922 organizator „marszu na Rzym“, w którego wyniku został premierem i zaprowadził dyktaturę oraz faszyzację ustroju; 1935 organizator agresji na Abisynię, 1936—39 interweniował wraz z Hitlerem w Hiszpanii na rzecz gen. Franco; 1939 zaanektował Albanię; 1940 wciągnął Włochy do udziału w II wojnie świat, po stronie Niemiec; 1943 obalony, zorganizował przy pomocy Niemiec nowe państwo faszyst. w pn. Włoszech; rozstrzelany przez partyzantów. MUSTANGI [hiszp.], zdziczałe konie w preriach Ameryki Pn.; obecnie wytępione. MUSTIERSKI OKRES (także kultura), końc. okres st. paleolitu lub wg niektórych środkowego (-►paleolit, tabela) (nazwa od Le Moustier, dep. Dordogne, Francja); człowiek rasy neandertalskiej trudniący się zbieractwem i myślistwem; narzędzia: ostrza ręczne odłupkowe oraz niewielkie narzędzia odłupkowe obrobione z jednej strony; pierwsze ślady użytkowania kości i najstarsze celowe pochówki. , MUSTYKI, moskitv [hiszp.], Simullidae — rodzina niewielkich muchówek, występujących szczególnie masowo w krajach ciepłych; samice żywią się krwią ptaków i ssaków, dla których stanowią nieraz plagę; przy ukłuciu wpuszczają' do ranki jadowitą ślinę; liczne ukłucia mogą powodować poważniejsze zatrucia; niektóre gatunki przenoszą choroby zakaźne. MUSZKAT, muszkatowiec, Myristica fragrans — małe drzewo z rodziny muszkatołowa tych; Indochiny, Wyspy Sundajskie; liście pojedyncze, kwiaty niepozorne; produktem handlowym jest nasienie (pestka) zw. gałką muszkatołową, otoczona pomarańczową osłonką zw. kwiatem muszkatołowym; gałka m. zawiera tłuszcz i lotny olejek o przyjemnym zapachu i palącym smaku; używana w lecznictwie oraz jako przyprawa kuchenna. MUSZKATEL [łac.], gatunek aromatycznych winogron, z których wyrabia się wino słodkie, mocne z zapachem i smakiem korzennym o tej samej nazwie. MUSZKIET [wł.], ręczna broń palna o gładkiej lufie; dla oddawania strzału opierany na forkiecie lub berdyszu; używany w XVI i XVII w. jako broń piechoty (muszkieterów). MUSZKOWSKI Jan (1882—1953), zasłużony bibłiolog; 1928—39 prof. Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie, 1945—53 Uniwersytetu Łódzkiego, kontynuator bibliografii K. Estreichera; Życie książki. MUSZLA [niem.], zewnętrzny szkielet mięczaków, złożony z jednej, dwóch lub kilku wapienno-organicznych skorupek, wytwarzany przez fałdę skórną — płaszcz; u głowonogów przykryty płaszczem. MUSZTARDA [wł.], ostra przyprawa do mięsa, ryb i sosów z utartej gorczycy, oliwy, octu, wina itp. MUSZYNA, m. i zdrojowisko, pow. nowosądecki, Muszkat  593 woj. krak., w obrębie Beskidu Sądeckiego, nad Popradem; 2800 mieszk. (1956); bogate źródła miner.; szczawy ziemne i pokłady borowiny; szczątki zamku z XIV w., kościół z XVII w MUŚLIN [arab.], cienka, rzadka tkanina baweln. hib jedw.. luźno tkana splotem prostym. MUTACJA [lac.], zmiana, przemiana; 1) biol. nagła zmiana właściwości organizmu lub powstanie cechy nowej, następujące samorzutnie lub wywołane sztucznie, np. pod wpływem promieni Roentgena; może być przyczyną zmienności dziedzicznej; 2) med. zmiana barwy i rejestru głosu u młodzieży w wieku rozwojowym, zwłaszcza u chłopców; 3) w prasie częściowa zmiana tekstu pisma wywołana potrzebą wprowadzenia świeższych informacji lub dostosowania do zmian lokalnych, np. m. „Życia Warszawy“ (wyd. dla prowincji). MUTANABBI (905—65), poeta arab. związany gł. z dworem Hamdanidów w Aleppo; jeden z jego poematów przełożył z franc. A. Mickiewicz. MUTANCIANG, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Heilungkiang); 200 000 mieszk. (1952); przemysł: drzewny, papierń., maszvn.; stacja kolejowa. MUTATIS MUTANDIS [lac.], zmieniwszy to, co zmienić należało. MUTSUHITO U852—1912), cesarz Japonii od 1868. zniósł rządy szogunów -»-Tokugawa; zreorganizował Ważniejsze muzea w świecie Nazwa muzeum Siedziba Rok załóż. Anglia British Museum Londyn 1759 Victoria and Albert Museum Londyn 1852 National Gallery Londyn 1824 Tate Gallery Londyn 1897 Austria Kunsthistorisches Museum Graphische Sammlung Wiedeń 1891 Albertina Wiedeń 1776 Francja Louvre Paryż 1793 Musée Clunv Paryż 1841 Musée de l’Homme Paryż 1878 Grecja Narodowe Muzeum Archcologiczne Ateny 1874 Hiszpania Prado Madryt 1819 Holandia Rijksmuseum Amsterdam 1808 Niemcy Staatliche Museen Berlin 1830 Gemäldegalerie Drezno 1855 Alte Pinakothek Monachiura 1836 Neue Pinakothek Monachium 1874 USA Metropolitan Museum of Art Nowy Jork 1870 Wiochy Galleria degli Uffizi , Florencja 1575 Palazzo Pitti Florencja I poł. XVII w. Pinacoteca di Brera Mediolan 1809 Museo Nazionale Neapol ok. 1780 Muzea Watykańskie Rzym XVI— XIX w. Museo Nazionale delle Terme Rzym 1889 Galleria dell' Accademia Wenecja 1817 ZSRR Ermitaż Leningrad 1765 Tretiakowska Galeria Moskwa 1856 36 Mała Enc. Powsz. PWN MUZEUM Ważniejsze muzea w Polsce Nazwa muzeum Rok załóż. Warszawa Muzeum Narodowe 1S62 Oddział Muzeum Narodowego w Łowiczu 1905 Oddziały Muzeum Narodowego w Nieborowie 1945 Oddziały Muzeum Narodowego w Wilanowie 1945 Muzeum Wojska Polskiego 1920 Muzeum Historyczne Warszawy 1947 Muzeum Archeologiczne 1928 Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach 1940 Kraków Muzeum Narodowe 1879 Oddziały Muzeum Narodowego od 1876 Muzeum Czartoryskich Muzeum w Sukiennicach Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu 1925 Poznań Muzeum Narodowe 1894 Łódź Muzeum Sztuki 1935 Wrocław Muzeum Śląskie 1948 Bytom Muzeum Górnośląskie 1945 Gdańsk Muzeum Pomorskie 1945. Szczecin Muzeum Pomorza Zachodniego 1945 Toruń Muzeum Ziemi Pomorskiej 1861 Zakopane Muzeum Tatrzańskie 1888 administrację, wojsko, finanse; 1889 nadal konstytucję; wprowadził cywilizację eur.; przekształcił Japonię, zwłaszcza po wygranej wojnie z Rosją 1904—06, w mocarstwo. Zob. też Meiji. MUTUALIZM -►symbioza. MUZAGETES, przydomek Apollina jako przewodnika Muz. MUZAJOS: 1) mit. poeta i wieszcz gr., uważany za syna -»Orfeusza łub jego ucznia; 2) poeta gr. z V w., autor poematu Ilero i Leander. MUZEALNICTWO [lac.], wiedza teoretyczno-praktyczna o zakładaniu i utrzymywaniu muzeów, przechowywaniu ekspozycji i konserwacji zbiorów oraz metodach ich upowszechnienia; rozwinęło się w XIX w. MUZEUM [gr.]: 1) instytucja gromadząca, przechowująca i konserwująca zbiory z różnych dziedzin  MUZIANO 594 (np. sztuki i kultury: malarstwa, rzeźby, grafiki, rzemiosła artyst., sztuki lud., etnografii oraz przyrody, techniki itp.); udostępnia te zbiory publiczności — w formie wystaw stałych i czasowych oraz do badań nauk.; prototypem m. były w starożytności zbiory w Aleksandrii, zbiory pryw. i publ. w Rzymie; podstawy nowoż. m. powstały we Włoszech w okresie Renesansu; w Polsce muzealnictwo rozwinęło się od XIX w.; obecnie istnieją trzy Muzea Naród. (Warszawa, _ Kraków, Poznań) i inne muzea stołeczne i prowincjonalne. Zob. też galeria, daktyłioteka, gliptoteka oraz tabele; 2) gmach, w którym się mieszczą zbiory. MUZIANO Girolamo (1528—92), malarz wl., uczeń Tycjana i Michała Anioła; założyciel akademii sztuk pięknych im. św. Łukasza w Rzymie. MUZUŁMANIE [arab. muslim — muzułmanin], nazywani również mahometanami, wyznawcy islamu; dzielą sie na 3 odłamy: sunnitów, szyitów i charydżytów; liczba m. wynosi obecnie ok. '350 min. MUZUŁMAŃSKA SZTUKA -islamu sztuka. MUZY, mit. gr. ł rzym. 9 córek Zeusa i Mnemozyne (Pamięć), opiekunki sztuk pięknych i nauki; Erato — m. poezji miłosnej (przedstawiana z lirą w ręce); Euterpe — m. poezji lirycznej i gry na trum, harmonia, agogika, dynamika, kolorystyka dźwiękowa i budowa formalna; m. absolutna, nie sprecyzowany ściśle termin oznaczający w przeciwieństwie do m. programowej taką muzykę, w której brak treści pozamuzycznych; m. elektronowa, współcz. rodzaj m., w której dźwięki wytworzone przer instrumenty elektT. i nagrane na taśmę magnetofon, poddawane są przeobrażeniom elektroakust.; m. jednogłosowa, w przeciwstawieniu do m. wielogłosowej pozbawiona elementu harmonii (współbrzmień) — cecha m. eur. do ok. X w., m. ludowej oraz m. wielu kultur Wschodu (—orientalna m.) i prymitywnych. Zob. też monodia; m. kameralna, wykonywana przez zespół 2—9 solistów (duo, trio, kwartet — aż do nonetu), wymagająca doskonałego ich zgrania i podporządkowania wspólnej koncepcji interpretacyjnej; m. klasyczna, w znaczeniu niehistorycznym potoczne określenie utworów powszechnie uznanych za wzorowe, mające trwałą wartość dla kultury muz.; m. konkretna, współczesny, eksperymentalny rodzaj m., której gł. tworzywem są zjawiska nkust. (szmery, hałasy) codziennego życia („konkretne“), przeobrażane elektroakustycznie i montowane na taśmach magnetofon, w odpowiednie „utwory“; m. kościelna, utwory muzyczne o treści religijnej. Muzy Erato Euterpe Klio Kaliope Melpomene Talia Terpsychora Polihymnia Urania Pr Mi flecie (z fletem); Klio — m. historii (ze zwojem); Kaliope — m. poezji epicznej (z tabliczką i rylcem); Melpomenę — m. tragedii (z maską tragiczną); Talia — m. komedii i pieśni pasterskiej (z maska komiczną); Terpsychora — m. tańca (z lirą); Polihymnia — m. poezji chóralnej (bez atrybutu); Urania —«• m. astronomii i geometrii (z cyrklem i kulą); ich rzewodnikiem był Apollo (stąd jego przydomek uzagetes). MUZYCZNA FORMA, schemat budowy utworu muz. jako wyniku współdziałania elementów muz.: melodii, rytmu, harmonii, agogiki, dynamiki, kolorystyki. Formy muz. dzieli się: a) pod względem faktury na homofoniczne i polifoniczne, b) pod względem środków wykonawczych na instrumentalne, wokalne i wokalno-instrumentalne; f. cykliczna, składająca się z kilku samodzielnych ustępów; f. pieśni, f. muzyki wokalnej, a także instrumentalnej, złożona najwyżej z kilku okresów muz. ułożonych najczęściej w schemat dwu- lub trzyczęściowy; f. sonatowa, Ł muzyki instrumentalnej wykształcona ostatecznie w okresie klasycyzmu, składająca się z trzech głównych członów: a) ekspozycji zawierającej przedstawienie dwóch zwykle kontrastujących tematów (rytmiczny i śpiewny), b) przetworzenia, w którym tematy poddane są muz. przeobrażeniom, c) reprvzy, tj. powtórzenia ekspozycji z pewnymi zmianami; na końcu jest przeważnie dodana koda; f. s. mają zwykle pierwsze części cyklu sonatowego (stąd „allegro sonatowe“), niekiedy uwertury, poematy symfoniczne. MUZYCZNA FUNKCJA, w harmonice tonalnej zależność między poszczególnymi akordami, głównie w odniesieniu do toniki. MUZYCZNA NOTACJA, system znaków służących do zapisywania utworów muz.; dawnymi systemami m. n. (literowe, neumy, kriuki, notacja chorałowa, mensuralna, tabulatorowa i in.) zajmuje się paleografía muz.; obecnie stosowana m. n. (pismo nutowe) jest wynikiem długiego rozwoju dziejowego 1 składa się z zasobu znaków (pięciolinia, klucze, nuty, pauzy, znaki chromatyczne, metryczne i taktowe) oraz określeń słownych (dotyczących tempa, dynamiki, frazowania i in ). MUZYKA [gr.], sztuka piękna, której dzieła przebiegają w czasie, a której tworzywem są dźwięki; m. oddziaływa zarówno na uczucia, jak na intelekt człowieka; ' elementami jej są: melodia, rytm i me- w kościele podczas nabożeństw; m. ludowa, najczęściej anonimowa, charakterystyczna dla każdego regionu i narodu, bez zapisu przekazywana tradycją, praktykowana w śpiewie i grze w czasie pracy, obrzędów, zabaw, tańców itp.; m. mechaniczna, produkowana na mechanicznych instrumentach i przyrządach, służących do utrwalania zjawisk akust. (gramofon, magnetofon); m. programowa, zmierzająca środkami muzycznymi do wyrażenia pewnych treści pozamuzycznych (literackich, ideowych, obrazowych, zjawisk przyrody itp.) określonych w tytułach utworów, a nawet tekstowych „programach“; m. religijna, treścią związana z religią, choć niekiedy nie nadająca się i nie przeznaczona do celów kultu (m. świecka); m. symfoniczna, będąca wynikiem poważnej, głębokiej pracy twórczej, talentu i muz. wykształcenia kompozytora i przeznaczona do wykonania estradowego w zasadzie przez orkiestrę symf., także z udziałem solisty (np. koncert solowy), zespołu wok. (np. oratorium); m. świecka, o tematyce pozareligijnej; m. wielogłosowa w przeciwieństwie do m. jednogłosowej oparta na elemencie harmonii, czyli stosująca współbrzmienia dwu lub więcej dźwięków w technice —homofonii lub -►polifonii — cecha europejskiej kultury muz. od ok. X w.; m. filmowa, ilustracja muz. wyświetlanego obrazu film.; wprowadzona przy filmach niemych jako oddzielne, nie związane z akcją produkcje artyst., w filmie dźwiękowym, specjalnie skomponowana i nagrana, stanowi ściśle zsynchronizowane tło akcji i powiązanie scen. Szkoły w muzyce, grupy twórców o jednolitych cechach (stylu) twórczości, działających w pewnym okresie. Najważniejsze sz. w m.; Sz. Paryska Notre-Dame, na przełomie XII/XIII w., udoskonaliła pierwotne formy wielogłosowości (organum, discantus), stwarzając podstawy do przyszłego rozwoju polifonii; twórcy: Leoninus, Perotinus. Sz. niderlandzkie (XV XVI w.) uprawiały i doprowadziły do rozkwitu polifonię wokalną a cappella w formach muzyki rei. (msza, motet) i świeckiej (chanson). I sz. niderl. zwie się też burgundzką (Dufay), następne— flamandzkimi (J. Obrecht, J. Okcghem, des Près, O. di Lasso). Sz. rzymską w XVI w. reprezentował głównie styl -*-G. Palestriny. Sz. wenecką (XVI w.) cechowało J *- 1 chr” * _ ^ ” , f VCVUUn UlU wprowadzenie techniki -►polichoralnej oraz uprawianie muzyki instrumentalnej, które przygotowało stvl -►monodii XVII w. (A. Wiilaert, C. de Rore, C. Me 595 MUZYKA Muzyka — syntetyczny przegląd dziejowego rozwoju Starożytność (do r. 3C0 n. e.) Cechy charakterystyczne. Monodyczna jednogłosowość; muzyka najściślej połączona z formami życia, z kultem roi.; organiczny związek dźwięku ze słowem, śpiewem i tańcem. Formy. Formy muzyczne złączone z formami i gatunkami literackimi (epika, liryka, dramat). Twórcy. Twórcy nieznani; zachowało się kilkanaście zabytków muzyki gr. oraz traktaty teoretyczne. Średniowiecze (300—1300) Cechy charakterystyczne. Zależność rozwoju muzyki od form liturgii chrześc.; powstanie monodycznęgo chorału gregoriańskiego; początki wielogłosowości aż do trójgłosu (organum, gymel, discantus); nie zachowana muzyka ludowa; notacje: neumatyczna, mensuralna. Formy. Chorał, psalmy, hymny, antyfony, sekwencje; conductos i motetus; jednogłos, pieśni świeckie; pieśni trubadurów i truwerów: ballada, rondo, virelai; pieśni minnesangerów. Twórcy. Różne szkoły klasztorne; szkoła Notre-Dame w Paryżu (Leoninus, Perotinus); trubadurzy i truwerzy (Adam de la Halle), minnesängerzy; teoretycy: Boetius, Guido z Arezzo (wynalazek notacji na liniach). Renesans (1300—1600) Cechy charakterystyczne. Dalszy rozwój wielogłosowości; technika fauxbourdonu; technika imitacyjna; doskonalenie techniki kontrapunktu i stylu polifonii wokalnej a capella (3—6-glos.) aż do najwyższego szczytu; styl polichoralny; początki muzyki instrument.; utrwalenie poczucia harmonicznego; wynalazek druku muz.; tabulatury organowe i lutniowe. Formy. Wokalno-instrumentalne: ballada, rondo, madrygał, caccia; wokalne a capella: msza i motet, chorał protestancki oraz świeckie: frottola, villanella, canzonetta (chanson), madrygał; instrumentalne: preludium, ricercar, fantazja, capriccio, toccata, canzon da sonar, suita (pavana 4- gagliarda). Twórcy. Machaut, Landino; szkoły niderl.: I (Dufay), II (Okeghem, Obrecht), III (des Près), IV (Lasso); szkoła niem. (Finek) i fr. (Jannequin); szkoła rzym. (Palestrina) i wenec. (Willaert, Gabriełowie); madrygalista Marenzio; wirginaliści ang.; teoretyk Zarlino (ustalił system dur-moll); w Polsce: Mikołaj z Radomia, Wacław z Szamotuł, Leopolita, Gomółka, lutniści. Barok (1600—1760) Cechy charakterystyczne. Powstanie i rozwój monodii wokalnej i instrumentalnej z towarzyszeniem instrument, (basso continuo) — okres generałbasowy, przewaga faktury homofonicznej, obok tego jednak styl polifoniczny (instrumentalny) kulminujący u Bacha i Händla; zeświecczenie muzyki; rozkwit samodzielnej muzyki instrument, i czynnika solowego; wytworzenie się stylu koncertującego; ostateczne ustalenie czynnika harmonicznego, akordowego i tonalności funkcyjnej (Rameau); rozdział pomiędzy twórcą i wykonawcą, rozwinięcie techniki głosu solowego (bel canto); styl galant czasów rokoka — ozdobny, z elementami wirtuozowskimi. Formy. Włoska opera (seria i buffa), oratorium, kantata solowa ł zespołowa, kościelna i świecka; recytatyw, arioso, aria da capo; sonata triowa (da camera, da chiesa), sonata D. Scarlattiego; koncert orkiestr, (concerto grosso) i solowy; wł. sinfonía — fr. uwertura; formy organowe: preludium, ricercar, fantazja, toccata, passacaglia i in., formy wariacyjne, przygrywka chorałowa i fantazja chorałowa; kanon i fuga; tańce, suita barokowa (klawesynowa i orkiestrowa); opera francuska (z baletem). Twórcy. Monteverdi, Carissimi, szkoła neapolit. (A. Scarlatti), Gabrielowie, Corelli, Frescobaldi, Hasse, D. Scarlatti, Buxtehude, Purcell, Vivaldi, Lully, klawesyniści fr. (Couperin, Rameau), Bach. Händel; w Polsce: Zieleński, Mielczewski, Jarzębski, Pękiel, Szarzyński, Gorczycki. Klasycyzm (1760—1815) Cechy charakterystyczne. Odwrót od polifonii — wybitny, jednolity rozwój homofonii, muzyki instrument, i jej środków; rozgraniczenie na formy symfoniczne (wzbogacenie orkiestry), kameralne, solowe — powstanie typów takich zespołów; przewaga wielkich form cyklicznych — wieloczęściowych. ukształtowanych na zasadzie kontrastów (melodycznych, harmonicznych, rytmicznych, agonicznych, dynamicznych); ugruntowanie na długi czas cyklu sonatowego i formy sonatowej jako typów budowy, klasyczna równowaga między formą a treścią; prostota systemu harmoniki funkcyjnej dur-moll; reforma Glucka w zakresie opery w sensie uproszczenia i pogłębienia środków muzycznych. Formy. Cykl sonatowy (symfonia, sonata, koncert, trio, kwartet, kwintet itd.), forma sonatowa, uwertura (operowa i koncertowa), divertimento; fr. opéra comique, niem. Singspiel. Twórcy. Szkoły przedklasyczne: starów iedeńska (Monn, Wagenseil), berlińska (Graun, Benda, K. 	F. E. Bach) i mannheimska (Stamitz, Richter, Canabich); szkoła klasyczna („klasycy wiedeńscy“): Haydn, Mozart, Beethoven, Gluck, Cherubini, Spontini, Boccherini. W Polsce: Kamieński i Stefani (pierwsze opery), Ogiński, Milwid, Kurpiński, Elsner. Romantyzm (1815—1856) Cechy charakterystyczne. Przejęcie form klasycznych, typowy jednak kult form małych (pleśń, miniatura instrumentalna); w związku z poezją romantyczną powstanie indywidualizmu i subiektywizmu wypowiedzi, szukanie osobliwych wątków (fantastyczność, baśniowość, dawna przeszłość, ludowość), pogłębienie środków wyrazu, treści uczuciowej i nastrojowej, prowadzące do przewagi treści nad formą, do rozpadu form klasycznych; wzbogacanie środków harmoniki funkcyjnej w połączeniu z kolorystyką dźwiękową skłaniające do uprawiania muzyki programowej; rozwój wirtuozostwa instrument; wprowadzanie elementów lud. do muzyki, początki szkól narodowych. Formy. Liryka wokalna (pieśń solowa, ballada) i instrumentalna (miniatura fortepianowa); rozkład ścisłych form klasycznych (symfonii, sonaty itp.) — symfonia programowa; opera romantyczna; wielka opera francuska. Twórcy. Beethoven (ostatni okres twórczości). Schubert. Löwe, Weber, Mendelssohn, Chopin, Schumann, Berlioz, Rossini, Bellini, Donizetti, Meyerbeer, Paganini, Glinka. ryska i wiedeńska5 wyDitny rozwoj szkoi naioauwyui. rus., poi., sKana. i m. Formy. Symfonia programowa i uwertura programowa, poemat symfoniczny, dramat muzyczny, pieśń, symfonia, odnowiona suita, formy polifoniczne, wariacje; włoska opera realistyczna i werystyczna; operetka Twórcy. Berlioz, Liszt, Wagner, R. Strauss, Mahler. Wolf, Brahms, Bruckner, Reger, Franek, Verdi, Puccini, rosyjska „potężna gromadka“, Czajkowski, Smetana, Dvofâk, Grieg. W Polsce: Moniuszko, Żeleński, Noskowski, Paderewski, Karłowicz. 38* MUZYKA 596 Współczesność (1900—1950) Cechy charakterystyczne. Obok epigonizmu neoromantyki — reakcja przeciw muzyce XIX w.: impresjonizm, obiektywizm, neoklasycyzm, zainteresowanie i eksperymentatorstwo w zakresie języka, konstrukcji, materiału dźwięk, i systemów dźwięk, (politonalność, atonalność, dodekafonia i in.), opieranie się na folklorze. Formy. Brak form typowych — wszechstronne korzystanie ze skarbca form przeszłości: od przestrzegania ścisłych schematów do zupełnej swobody konstrukcji. Twórcy. Debussy, Ravel, Skriabin, Schonberg, Strawiński, Prokofiew, Honegger, Hindemith, Bśrtok; szkoły narodowe. W Polsce: Różycki, Szymanowski i generacja żyjąca. Tytuły niektórych dzieł muzycznych (podano daty pierwszych wykonań) Opery i dramaty muzyczne d’Albert, Niziny (1903) Beethoven, Fidelio (1805) Bellini, Lunatyczka (1831) ,, Norma (1831) Bizet, Carmen (1874) „ Poławiacze pereł (1S63) Boito, Mefistofeles (1863) Borodin, Kniaź Igor (1890) Cilea, Adriana Lecouvreur (1902) Czajkowski, Dama pikowa (1890) ,, Eugeniusz Oniegin (1S79) Delibes, Lakmé (1883) Donizetti, Don Pasquale (1843) „ Łucja z Lammermoor (1835) „ Napój miłosny (1832) Giordano, Andrzej Chénier (1896) Glinka, Ruslan i Ludmila (1842) Gluck, Orfeusz i Eurydyka (1762) Gounod, Faust (1859) Halévy, Żydówka (1835) Humperdinck, Jaś i Małgosia (1893) Joteyko, Zygmunt August (1925) Kurpiński, Zabobon, czyli Kiakowiacy i Górale (1816) Leoncavallo, Pajace (1892) Mascagni, Rycerskość wieśniacza (1890) Massenet, Manon (1884) „ Werther (1886) Meyerbeer, Afnjkanka (1865) ,, Hugenoci (1836) Moniuszko, Flis (1858) „ Halka (1858) „ Hrabina (1860) „ Parta (1869) ,, Straszny dwór (1865) ,, Verbum nobile (1861) Mozart, Cosi fan tutte (1790) ,, Don Giovanni (1787) ,, Uprowadzenie z seraju (1782) ,, Wesele Figara (1786) ,, Zaczarowany flet (1791) Musorgski, Borys Godunow (1874) Nicolai, Wesołe kumoszki z Windsoru (1849) Nowowiejski, Legenda Bałtyku (1924) Offenbach, Opowieści Hoffmanna (1881) Paderewski, Manru (1901) Ponchielli, Gioconda (1876) Puccini, Cyganeria (1897) ,, Madame Butterfly (1904) „ Tosca (1900) „ Turandot (1926) Rossini, Cyrulik sewilski (1816) Wilhelm Tell (1829) Różycki, Beatrix Cenci (1927) „ Bolesław Śmiały (1909) ,, Casanova (1923) ,, Eros i Psyche (1917) Saint-Saëns, Samson i Dalila (1877) Smetana, Sprzedana narzeczona (1866) Stefani, Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1794) Strauss R., Kawaler z różą (1911) „ Salome (1905) Szeligowski, Bunt żaków (1951) Szymanowski, Król Roger (1926) Thomas, Mignon (1866) Verdi, Aida (1871) „ Bal maskowy (1859) „ Don Carlos (1867) „ Falstaff (1893) „ Otello (1887) „ Rigoletto (1851) „ Siła przeznaczenia (1862) „ Traviata (1853) Trubadur (1853) Wagner, Latający Holender (1843) .. Lohengrin (1850) Wagner, Śpiewacy norymberscy (1868) „ Parsifal (1882) ,, Rienzi (1842) ,, Tannhäuser (1845) ,, Tristan i Izolda (1865) „ Walkiria (1870) , Złoto Renu (1869) ,, Zmierzch bogów (1876) Zygfryd (1876) Weber, Wolny strzelec (1821) Żeleński, Goplana (1896) „ Janek (1900) „ Konrad Wallenrod (1SS5) „ Stara baśń (1907) Oratoria Bach J. S., Pasja według św. Mateusza (1729) Händel, Mesjasz (1742) Haydn, Pory roku (1801) „ Stworzenie świata (1798) Honegger, Król Dawid (1921) Nowowiejski, Quo vadis (1907) Kantaty Moniuszko, Sonety krymskie (1868) „ Widma (1865) Poematy symfoniczne Debussy, Popołudnie fauna (1894) Dukas, Uczeń czarnoksiężnika (1897) Karłowicz, Epizod na maskaradzie (1914) ,, Odwieczne pieśni (1907) „ Powracające fale (1904) ,, Rapsodia litewska (1904) ,, Smutna opowieść (1908) ,, Stanisław i Anna Oświęcimowie (1908) Liszt, Preludia (1854) Noskowski, Step (1896) Rimski-Korsakow, Szecherezada (1888) Różycki, Anhelli (1909) „ Stańczyk (1904) Smetana, Wełtawa (1874) Strauss R., Don Juan (1899) „ Don Kichot (1898) ,, Figle Sowizdrzała (1895) „ Śmierć i wyzwolenie (1890) Uwertury koncertowe Beethoven, Coriolan (1807) > „ Egmont (1810) „ Leonora 111 (1806) Czajkowski, Romeo i Julia (1870) Mendelssohn, Hebrydy (1830) „ Sen nocy letnief (1827) Moniuszko, Bajka (1848) Noskowski, Morskie Oko (1875) Żeleński, W Tatrach (1872) Balety Chaczaturian, Cajane (1942) Czajkowski, Dziadek do orzechów (1892) „ Jezioro Łabędzie (1895) ,, Śpiąca króleiona (1890) Prokofiew, Romeo i Julia (1940) Różycki, Pan Twardowski (1921) Szymanowski, Harnasie (1936) _ Operetki Jones, Gejsza (1896) Kalman, Hrabina Marlca (1924) „ Księżniczka czardasza (1916) Lehar, Hrabia Luksemburg (1909) „ Kraina uśmiechu (1929) ,, Wesoła wdówka (1905) Offenbach, Orfeusz w piekle (1858) „ Piękna Helena (1864) Straus O., Czar walca (1907) Strauss J„ Baron cygański (1885) „ Zemsta nietoperza (1874) Zeller, Ptasznik z Tyrolu (1891) „ Sztygar (1894)  597 ruJo, A. i G. Gabrieli). Sz. neapolitańska w pocz. XVIII w. stworzyła typ opery buffa (komiczna, o elementach lud.) i długo panujący typ arii (tzw. da capo), kładąc nacisk na wirtuozerię śpiewaczą; gł. przedstawiciel: A. Scarlatti. Sz. berlińska lub północnoniemiecka (J. A. Benda, K. H. Graun, K. F. Bach), sz. starowiedeńska (G. Monn, G. Ch. Wagenseil), a zwłaszcza sz. mannheimska (J. Stamitz, F. K. Richter, A. Filz, Ch. Cannabich) w II poi. XVIII w. przygotowały, w chwili zmierzchu baroku muz., przesłanki dla stylu klasyków wied. Sz. „narodowe" w okresie romantyzmu, w oparciu o muzykę ludową danych krajów, rozwijały muzykę artystyczną (Polska — F. Chopin, Norwegia — E. Grieg, Czechy — B. Smetana, Rosja — M. Glinka). MUZYKOLOGIA [gr.], nauka o muzyce; działy: m. teoretyczna, m. historyczna. MYC1ELSKI: 1) Erazm (1769—1800), pułkownik wojsk poi., uczestnik kampanii 1792 i powstania 1794; jeden z założycieli Tow. Republikanów Pol.; 2) Zygmunt (ur. 1907), kompozytor, krytyk i publicysta muz.; utwory orkiestrowe, wokalne. MYDLARSKI Jan (1892—1956), biolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Wrocł.; prace z zakresu antropologii. MYDLNICA LEKARSKA, Saponaria officinalis; bylina z rodziny goździkowatych; liście jajowatolancetowate, kwiaty białe lub różowe zebrane w grono; pospolita w rowach przydrożnych, nad rzekami; korzenia używa się do prania tkanin jedw. i weln. oraz w lecznictwie. MYDŁO, sole sodowe lub potasowe wyższych kwasów tłuszczowych (stearynowego, palmitynowego i oleinowego); otrzymywane przez gotowanie tłuszczów roślinnych lub zwierzęcych z ługiem sodowym (m. twarde) lub potasowym (m. płynne, szare); działanie m. polega na tym, że jego roztwór dzięki małemu napięciu powierzchniowemu łatwo zwilża powierzchnię skóry, włókna itp. oraz cząstek brudu, ułatwiając ich spłukanie. MYDŁOKRZEW, Oulllaia saponaria; małe drzewo z rodziny różowatych; Ameryka Pd.; liście wiecznie zielone, kwiaty zebrane w wierzchotki; kora za- Myszopłoch wiera saponinę, używa się jej pod nazwą kory pana m s k i e j do _ prania._ Mydlokrzew MYCLA, stos drewna okrągłego układany na składach leśnych i w zakładach przemysłu drzewnego. MYKENY, staroż. m. w Argolidzie (Peloponez); wg Homera władał nim Agamemnon. MYKEŃSKA KULTURA -egejska kultura. MYKOLAITIS-PUTINAS Vincas (ur. 1893), pisarz litew., poeta, prozaik, historyk literatury oraz tłumacz; w twórczości prozatorskiej dał obraz budzenia się litew. ruchu odrodzenia, piętnując jednocześnie jego ciasny, klerykalny charakter; powieść W cieniu ołtarzy, tom wierszy Sveikinti żenię, liczne przekłady z poezji ros. oraz polskiej. MYKOLOGIA -mikologia. MYLNA JASKINIA, grota na zach. zboczu środk części Doliny Kościeliskiej w Tatrach Zach., ok. 1150 m, dostępna do zwiedzania. MYRMEKOCHORIA, rozsiewanie owoców, nasion I zarodników roślin przez mrówki, np. nasiona glistnika jaskółcze ziele. MYRNYJ Panas, właśc. Rudczenko Afanasij J (1845—1920), nowelista i powieściopisarz ukr., pozostający pod wpływem ideologii narodnictwa; utwory z życia wsi cechuje silny nurt radykalizmu ^ społecznego; powieść Czy ryczą tvoly gdy mają pełne żłoby. . , , • MYRON (ok. poi. V w p.n.ą), wybitny rzezbiarz gr.; pierwszy opanował sztukę przedstawienia ciała w ruchu (słynny Dyskobol, znany z licznych kopii rzym.) MYRRA -mira. , , , t . MYSIKRÓLIK, Reguíos regulus, drobny ptak z rzędu wróblowatych; lasy Europy i pn.-środk Azji; osiadły; dl 9,5 cm, rozpiętość skrzydeł 15,5 cm; owadożemy. ... . , . , MYSŁOWICE, m. i pow. miejski, woj. kat., nad MŻAWKA Czarną Przemszą; 40 308 mieszk. (1956); kopalnia węgla, zakłady przemysł.; w XIX w. granica trzech zaborów MYSZATY, koń maści popielatej, zwłaszcza ras prymitywnych. MYSZKÓW, m. pow., woj. kat., nad Wartą; 12 	200 mieszk. (1956); ośrodek przemysłowy. MYSZOŁÓW, Bufeo, jeden z rodzajów ptaków z rzędu drapieżnych; liczy ponad 20 gatunków; powolne i ociężałe; zdobycz łapią przeważnie z ziemi; w Polsce gniazduje m. zwyczajny (B. bufeo); Europa i Azja Środk.; dl samca 53 cm, rozpiętość skrzydeł 125 cm, samica nieco większa; w zimie przylatuje m włochaty (B. lagopos); obszary pn. Eurazji i Ameryki; wielkości jak poprzedni; obydwa gatunki są u nas chronione. MYSZOPŁOCH, R uscus aculeatus, dwupienny pólkrzew z rodziny liliowatych; kraje śródziemnomor. i Europa Środk.; ma spłaszczone, podobne do liści, pędy, tzw. galęziaki, na których wyrastają kwiaty i owoce. MYSZOWATE, Muridae, rodzina gryzoni obejmująca większość gatunków (przeważnie drobnych) tej grupy; duża płodność; liczne gatunki szkodnikami; tu należą m. in. myszy, szczury, nomiki, lemingi, chomiki. MYSZUGA Aleksander (1853—1922), śpiewak oper., tenor. MYSZY, potoczna nazwa gatunków gryzoni z rodziny myszowatyeh, należących do 3 rodzajów: Mus, Microtus (—nomiki), Apodemus; należą tu m. in.: m. domowa (Mus musculus), zamieszkująca pola i zabudowania, kosmopolityczna, znany szkodnik; m. badylarka —badylarka; m. polna (Apodemus agrarius), nieco większa od ip. domowej, z czarną smugą wzdłuż grzbietu, zamieszkująca pola uprawne i wyrządzająca przy licznym wystąpieniu ogromne szkody; m. leśna (Apodemus flavicollis), zamieszkująca lasy liściaste i mieszane. MYSZYNIEC, w., pow. ostrołęcki, woj: warsz., w centrum kotliny kurpiowskiej nad Rozogą; niegdyś gosp. i kult. ośrodek ziemi Kurpiów z tradycją rzemiosł region, budownictwa drewn., lud. stroju i pieśni; Myszyniec Stary i Myszyniec Osada 3000 mieszk. (1956). MYSZYNIECKA PUSZCZA -Kurpiowska Puszcza. MYŚLENICE, m. pow. i letnisko, woj. krak., nad Rabą, u podnóża Beskidów; 7900 mieszk. (1956); zabytkowe budowle, muzeum etnograficzne; w pobliżu rezerwat lasu jodłowego, z domieszką modrzewia, świerku i buku; niegdyś targowisko przy drodze handl. do Węgier. MYŚLENICKIE TURNIE, kulminacja w pn. grani Kasprowego Wierchu, w Tatrach Zach., między Doliną Goryczkową a Kasprową, wył. 1354 m; stacja przesiadkowa kolejki linowej na Kasprowy Wierch, kołowa droga z Kuźnic, narciarskie trasy zjazdowe. MYŚLENIE, złożony proces psych, oparty na przedstawieniach i sądach, zmierzający do uogólnionego i pośredniego poznania rzeczywistości; m. abstrakcyjne, m. operujące pojęciami wyrażonymi w słowach lub innych symbolach; m. konkretne, m. dokonywające się bezpośrednio na materiale spostrzeżeń i wyobrażeń przedmiotów i zjawisk. MYŚLIBORSKIE JEZIORO, na Pojez. Pomorskim, 618 ha, dł 6,4 km, glęb. do 19,5 m, kształt wydłużony, linia brzegowa urozmaicona; wypływa rz. Myślą, pr. dopływ Odry. MYŚLIBÓRZ, m. pow.. woj. szczec., nad Tez. Myśliborskim; 6400 mieszk. (1956); przemysł konfekcyjny i przetw.-rolny; w okolicach tkactwo lud.; fragmenty murów z XIII w., kościół got; nad jez. kąpielisko, przystań żeglarska MYŚLISTWO, pozyskiwanie zwierzyny; myśliwy, uprawiający myślistwo. MYTO, opłata za przejazd, pobierana w epoce feudalnej na drogach, groblach, mostach itp. niezależnie od ilości i rodzaju przewożonego towaru. MŻAWKA, jednostajny opad atmosferyczny, złożony z b dużych ilości wolno opadających maleńkich kropelek wody o średnicy mniejszej od 0,5 mm; występuje podczas mglistej pogody t pochodzi z niskich chmur warstwowych.  n 598 n: 1) litera alfabetu łac.; 2) skrót przedrostka nano-, oznacza jedną miliardową, np. 1 nanometr (nm) 0,000000001 metra (m); 3) symbol neutronu w zapisie reakcji jądrowych. N: 1) symbol pierwiastka chem. azotu; 2) symbol jednostki niuton. Na, symbol pierwiastka chem. sodu. NABAB [arab.]: 1) tytuł książąt mahomet. w pn. Indiach w XVII—XIX w., pierwotnie zależnych od Wielkiego Mogola, później od Anglików; 2) potocznie bogacz. NABATEJCZYCY, plemię arab., które w II w. p. n. e. stworzyło państwo obejmujące tereny pn.-zach. Arabii, Piw. Synaj i pd.-wsch. Syrię; w 106 n. 	e. podbite przez Rzymian. NABIELAK Ludwik (1804—83), publicysta, historyk literatury; uczestnik konspiracji przedpowstaniowei; dowodził napadem na Belweder 29 XI 1830. NABIEŻNIK, zespól dwóch nieruchomych znaków nawigacyjnych, umieszczonych w pewnej odległości od siebie, wskazujących kierunek jazdy. Zob. też stawa. NABIJAK, górn. drewniany lub aluminiowy okrągły drążek do wprowadzania nabojów do otworów strzałowych i ubijania przybitki. NABIŚCI, grupa malarzv fr., powstała ok. 1890; półżarlobliwa nazwa od hebr. nabis = prorocy, mająca być aluzją do programu n. odrodzenia malarstwa; w oparciu o zdobycze formalne impresjonizmu stworzyli własny styl malarski polegający na zwróceniu uwagi głównie na stronę dekoracyjno-kolorystyczną obrazu; do n. należeli m. in.: J. Bonnard, J. E. Vuillard, jako teoretyk M. Denis. NABŁONEK -kutykula. NABOROWSKI Daniel (1575 — ok. 1650), nadworny poeta Radziwiłłów; »kalwin; wiersze ulotne, fraszki, listy' poet.; część jego wierszy przechowała się w Wiryaarzu poetyckim S. Trembeckiego. NABÓJ: 1) góm. materiał wybuchowy w cylindrycznej osłonie o średnicy 30 mm i określonym ciężarze; stanowi część ładunku, którym nabija się otwór strzałowy; 2) woisk. -»-pocisk; 3) hutn. pewna ilość rudy, paliwa i topnika o obliczonym ściśle stosunku wagowym, zasypywana jednorazowo do wielkiego pieca, żeliwiaka, prażaka itp.; 4) elektr. -►ładunek elektryczny. NABRZEŻE, umocniony brzeg morza, rzeki itp.; w portach przystosowane do przybijania statków i wyposażone w odpowiednie urządzenia (dźwignice) do załadowania i wyładowania; n. może być przeznaczone także do zabezpieczenia brzegu. NABU, Nebo — babiloński bóg mądrości i sztuki pisania. NABUCHODONOZOR II -»-Nebukadnezar II. NABULSI Sulejman (ur. 1910), jordański polityk, przywódca lewego skrzydła partii nacjonalist., do 1948 urzędnik bankowy, 1946—47 i 1950—51 minister finansów, 1953—54 poseł w Londynie; 1956—57 premier. NACHICZEWAN, stoi. Nachiczewańskiej ASRR (Azerbajdżańska SRR); 12 000 mieszk. (1939); wydobycie soli kamień.; fabryka win; przemysł skórz., włókien. NACHICZEWAŃSKA ASRR, rep. autonom. Azerbajdż. SRR; enklawa w Armenii; 5200 km*, 129 000 mieszk. (1956); stoi. Nachiczewan; uprawa bawełny, pszenicy, jęczmienia, winorośli, tytoniu; sadownictwo; jedwabńictwo; hodowla bydła rog., kóz; wydobycie soli kam.; przemysł: jedwabn., baweln., winiarski; produkcja konserw. NACHIMOW Pawel S. (1802—55), admirał ros.; dowodzi! obroną Sewastopola 1854—55 w czasie wojny krymskiej i zginął w obronie miasta. NACHTIGAL Gustav (1834—85), lekarz i podróżnik niem.; prowadził badania na Saharze, w Sudanie; zajmował szereg stanowisk nauk. i dyplomat. NACJONALIZACJA [łac.], unarodowienie, uspołecznienie, upaństwowienie; n. kapitalistyczna przeprowadzana z reguły za odszkodowaniem nie narusza podstaw ustroju i dotyczy tylko części gospodarki — przedsiębiorstw, gałęzi przemysłu; n. socjalistyczna przeprowadzana z reguły _ bez odszkodowania, obejmuje całość gospodarki, jest podstawowym krokiem na drodze wprowadzenia socjalizmu; w Polsce mocą ustawy z 3 1 1946 znacjonalizowano podstawowe gałęzie gospodarki narodowej. NACJONALIZM [łac. natio — naród], ideologia burżuazyjna i polityka stosowana przez burżuazję wobec innych narodów; ideologia n. ukształtowała się ostatecznie w XIX w., a jej treścią jest żądanie specjalnych przywilejów dla własnego narodu, dyskryminowanie innych, sianie między narodami niezgody, a nawet nienawiści; wszystkie konflikty społ., szczególnie współczesne, usiłuje n. sprowadzić do narodowościowych, zacierając ich charakter klasowy (-►solidaryzm). N. stanowi niezbędną część składową ideologii i polityki faszyzmu, podbojów imperialistycznych oraz kolonializmu. Jedną z bardziej rozpowszechnionych form n. jest antysemityzm, a najbardziej antyludzką postać przybrał w hitleryzmie. NACZELNA RADA LUDOWA, XII 1918—VIII 1919 najwyższa władza polska w Poznańskiem, poht. zbliżona do chrześc. demokracji i nar. demokracji; jej organem wykonawczym był Komisariat Ludowy, a wpływy rozciągały się również na G. Śląsk i Pomorze. NACZELNE, Prymaty, Primates — rząd obejmujący 3 podrzędy ssaków: lemury, tarsjusze i małpy; niekiedy nazwą tą określa się tylko małpy. NACZELNY KOMITET NARODOWY (NKN), utworzony w sierpniu 1914 w Krakowie przez grupę parlamentarzystów poi. sejmu galicyjskiego i parlamentu wiedeńskiego pod przewodnictwem J. Lea (później W. L. Jaworskiego); skupiał zwolenników orientacji proaustriackiej, współpracował z —aktywistami; podlegały mu politycznie Legiony. NACZELNY POLSKI KOMITET WOJSKOWY (Naczpol), utworzony w czerwcu 1917 w Rosji dla formowania tam armii polskiej; podlegały mu formowane na terenie Rosji korpusy polskie; w lutym 1918 rozwiązany przez władze radź. za działalność kontrrewolucyjną; agendy jego przejęła Rada Naczelna Polskiej Siły Zbrojnej, która uznała zwierzchnictwo —Rady Regencyjnej w Warszawie. NACZEPA, pojazd drogowy ciągniony przez ciągnik siodłowy; część przednia oparta jest obrotowo na specjalnym gnieździe (siodle) ciągnika, lecz może być odłączana; tylna część n. spoczywa na parze kół. NACZÓŁEK, w dachu tzw. naczółkowym trójkątna połać dachowa załamana nad dolną połową szczytu w ścianie bocznej budynku. NACZYNIA: 1) bot. wydłużone, szerokie, puste komórki o zdrewniałych ścianach, zrośnięte końcami w długie rurki z otworkami (porami), przystosowane do przewodzenia wody przede wszystkim w drewnie roślin liściastych; rozróżniamy m. in.: n. pierścieniowe (1) — z charakterystycznymi zgrubieniami pierścieniowymi wewnątrz komórki; n. spir a 1 n e (2) — ze zgrubieniami spiralnymi; między naczyniami występują komórki miękiszowe (3); n. rozwinęły się z —cewek drogą ewolucji. (Rys.); 2) anat. przewody, w których płynie krew lub limfa; n. krwionośne, zależnie od kierunku prądu i £ krwi dzielą się na tętnice, I | prowadzące krew od serca, — i żyły. którymi krew płynie do serca; pomiędzy tętnicami i żyłami leży sieć SilJTł°u °V'atyxh , doPro.'vadzających krew do poszczęgórnych komórek; najmniejsze u. włosowate (kapii 3 2 Naczynia w drewnie  599 lary) mają Średnicę 7—8 u; dzięki cienkoSci ich ścian odbywa się w nich wymiana gazów, ciał odżywczych i produktów rozpadu między krwią a tkankami; n. limfonośne —chłonka. NACZYNIOWE (TKANKOWE) ROŚLINY, rośl., u których występują zróżnicowane tkanki, a więc i naczynia; należą tu paprotniki (paprocie, skrzypy, widłaki) i nasienne (kwiatowe). NAĆ, nadziemne pędy niektórych rośiin uprawnych, np. ziemniaka, pietruszki. NADAJNIK RADIOWY, aparatura do wytwarzania fal radiowych, które po zmodulowaniu drganiami niższej częstotliwości (podporządkowanymi kodowi telegraficznemu, dźwiękom słyszalnym, sygnałom telewizyjnym itp.) przekazuje się na antenę, wypromieniowującą je w przestrzeń. Tabl. 68. NADAWA, surowy urobek górniczy, dostarczany mechanicznie w sposób ciągły lub porcjami do maszyn i urządzeń przeróbczych. NADBRZEŻNE GÓRY, rozlegle pasmo górskie, dl. ok. 3200 km, na zach. wybrzeżu USA i Kanady; stanowi część Kordylierów Ameryki Pn.; najwyższy szczyt Waddington (4034 m). NADBUDOWA, wg. Marksa polityczne, filozoficzne, prawne, religijne i artystyczne poglądy społeczeństwa i odpowiadające im instytucje. Zob. też baza. NADCIŚNIENIE, hipertonia — med. chorobliwe, podwyższone ciśnienie tętnicze krwi. Zob. też krew. NADECZNIK, Spongilla lacustris, pospolity gatunek gąbki słodkowodnej; wśród sieci sponginowej rozmieszczone igły krzemionkowe; tworzą na przedmiotach podwodnych kolonie w postaci kożucha z wystającymi palczastymi wypustkami; niekiedy zielone wskutek współżycia z glonami. NADFIOLETOWE PROMIENIE, krótkofalowe, niewidzialne —promieniowanie o fali krótszej od najkrótszej fali świetlnej; działają na płytę fotograf, oraz pobudzają niektóre substancje do świecenia; stosowane w lecznictwie, gł. w przypadkach krzywicy, podnoszą poziom wapnia, fosforu i witaminy D. NADGORNIK, dozorca górniczy, pracownik zaliczany do niższego dozoru technicznego w kopalni. NADGRANICZNA STREFA, obszar przyległy do granicy państwa; w PRL ma w zasadzie szerokość 2 km. , , , NADIU [arab.], nigdy niewidoczny, przeciwległy -»zenitowi punkt sfery niebieskiej znajdujący się w kierunku pionowym pod nami. NADIR SZACH (1688—1747), władca Iranu od 1736; walczył zwycięsko z Afganami; zorganizował łupieskie wyprawy na Indie, kraje Środkowej Azji i Kaukaz. NADKASPIJSKA NIZINA, otacza półkolem od pn. M. Kaspijskie w dolnym biegu Wołgi i rz. Ural; częściowo stanowi dawne dno M. Kaspijskiego, depresja do 28 m; liczne słone jez.; gosp. hodowlana, sadownictwo; rolnictwo oparte na sztucznym nawadnianiu; bogate złoża ropy naftowej. NADKWAŚNOŚG, nadmiar kwasu solnego w soku żołądkowym; występuje m. in. w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. NADMANGANIANY, sole kwasu nadmanganowego HMnC>4; odznaczają się intensywnym fioletowym zabarwieniem; są silnymi środkami utleniającymi; używane do utleniania oraz dezynfekcji; najważniejszy n. 	potasu KMnOiNADMANGANOMETRIA —manganometria. NADMORSKI KRAJ, jednostka adm. w Ros. FSRR (pd Daleki Wschód); 163 000 km*, 1 305 000 raieszk. (1956); stoi. Władywostok; rolnictwo: pszenica, ryż, soja, buraki cukrowe; wydobycie węgla kamiennego (Suszan, Artiom); przemysł: drzewny, spożywczy, stocznie. . , . , . NADNERCZA, gruczoły wydzielania wewn., przylegające do górnych biegunów nerek; wydzielają szereg hormonów niezbędnych do regulacji rozmaitych procesów życiowych ustroju, jak gospodarka bialKowa, węglowodanowa i solna, rozwój wtórnych cech płciowych, utrzymywanie i podnoszenie ciśnienia krwi. Do najważniejszych należą — kortikosteron, androsteron, adrenalina, novradrenalina. NADNOTECKA PUSZCZA, obszar wydm i pagórków piaszczystych w pradolinie Noteci, przeważnie porośnięty suchym borem z przewagą karłowatej sosny, ok. 100 000 ha. NADOBNICA ALPEJSKA —kózki. NADPŁYNNOŚC, zjawisko występujące w ciekłej odmianie helu, tzw. helu II, polegające na zaniku lepkości. , , NADPROŻE: 1) belka (drewniana, stalowa, żelbetowa, ceramiczna i in.) lub luk (z cegły) nad otwo¬ NAFTALEN rem okiennym lub drzwiowym w ścianie; 2) górna część oboknia lub odrzwi. NADPRZEWODNICTWO, zjawisko polegające na tym, że opór elektr. niektórych metali i stopów przy dostatecznie niskiej temperaturze, zwykle bliskiej temp. zera bezwzględnego, staje się równy zeru; prąd elektr. wywołany w obwodzie z nadprzewodnika może płynąć nieograniczenie długo. NADRENIA — PALATYNAT (Rheinland — Pfalz), kraj w zach. części NRF; 19 828 km*, 3 300 000 mieszk. (1955); stoi. Moguncja; obejmuje obszar środk. Renu (gł. lewobrzeżny); dzieli się na 5 regencji; uprawa winorośli; rolnictwo; przemysł; gł. m.: Ludwigshafen, Koblencja, Trewir, Kaiserslautern, Wormacja. NADRENIA PN. — WESTFALIA (Nordrhein — Westfalen), kraj w środk. części NRF; 33 948 km*. 14 900 000 mieszk. (1955); stoi. Dusseldorf; obejmuje dorzecze dolnego Renu; dzieli się na 6 regencji; w urodzajnej dolinie Renu rolnictwo; w Zagłębiu Ruhry przemysł górn.-hutniczy; gł. m.: Kolonia, Essen, Dortmund, Duisburg, Akwizgran, Münster, Krefeld, Bielefeld. NAD REŃSKIE GÓRY ŁUPKOWE, pasma i masywy górskie w zach. Niemczech, po obu stronach środk. Renu, od ujścia Menu do Ruhry; dł. ok. 400 km, szer. do 150 km; skały osadowe i wulkaniczne o różnej odporności; ostro wcięte doliny rz.; w górnych partiach lasy, pastwiska i kamieniste nieużytki; na pn. bogate złoża węgla kamiennego (Zagłębie Ruhry), rudy metali, surowce skalne. NADSIĘWŁOM, górn. wyrobisko pionowe lub strome prowadzone od pewnego poziomu w górę; stosuje się np. przy pogłębianiu szybu będącego w ruchu. NADSON Siemion T. (1862—87), poeta ros., przedstawiciel młodego pokolenia inteligencji w okresie „wielkiej pustki ‘ lat 1880—90; poezje nacechowane smutkiem, pesymizmem, odznaczają się wybitną muzykalnością wiersza. NADSZTYGAR, technik lub inżynier górniczy sprawujący ogólny nadzór nad kilkoma oddziałami kopalnianymi. NADSZYBIE -szyb. NADTARCZYCZNOŚĆ -Basedowa choroba. NADTLENKI, dwuskładnikowe połączenia chem. pierwiastków (niekiedy rodników organicznych) z tlenem, o zawartości tlenu większej, niżby to wynikało z wartościowości pierwiastka; łatwo ulegają rozkładowi z wydzieleniem tlenu; używane jaKo środki utleniające oraz do odświeżania powietrza (np. w łodziach podwodnych); najważniejsze: n. wodoru H2O2, n, sodu Na2C>2, n. baru BaC>2. NADWIŚLAŃSKIE BYDŁO, prymitywne bydło hodowane w dolinach dolnej Wisły, Bugu, Sanu i Narwi; tu należą żuławki, bialogrzbiety i nadbużanki; ciężar od 400 do 450 kg; odznacza się zdrowotnością i przystosowaniem do prymitywnych warunków; użytkowość mięsno-mleczna, niska. NADWOZIE, obudowa pojazdu stanowiąca pomieszczenie dla obsługi, pasażerów i przewożonego ładunku; karoseria, n. samochodu lub powozu. NADWZROCZNOŚĆ, dalokowzroczność — niemożność ostrego widzenia przedmiotów bliskich z powodu zbyt krótkiej osi oka (promienie wpadające do oka przecinają się poza siatkówką); niewielka n. występuje zazwyczaj w starszym wieku oraz ze starczowzrocznością; n. wyrównuje się szkłami wypukłymi. NADZIAK, młotek bojowy na długim drzewcu zakończony ostrym kolcem lub grotem do kłucia; używany od XV do XVII w. jako broń kawalerii do rozbijania zbroi przeciwnika. NADZIN, nowy port (zbudowany 1932) i m. w pn. Korei, nad M. Japońskim; 39 000 mieszk. (1949); dawna baza jap. floty wojennej. NAEGELI: 1) Karl Wilhelm (1817—1891). botanik szwajc., przeciwnik derwinizmu; 2) Otto (1871—1938), lekarz szwajc.; podstawowe dzieła z dziedziny hematologii. NAFTA, frakcja —ropy naftowej o temp. wrzenia ok. 150—300°; stosowana do napędu silników, do oświetlenia, jako paliwo ciekle oraz jako rozpuszczalnik. Tabl. 54. NAFTALEN CioHs (produkt techniczny nazywany jest naftaliną), węglowodór aromatyczny o dwóch skondensowanych pierścieniach benzenowych; ciało stałe krystaliczne, tworzące błyszczące blaszki, nierozpuszczalne w wodzie, o charakterystycznym zapachu; otrzymuje się go ze smoły węglowej; stosowany w przemyśle chem., głównie jako surowiec do produkcji barwników oraz tworzyw sztucznych; środek przeciw molom.  NAFTALINA 600 NAFTALINA -►naftalen. NAFTENY, węglowodory pierścieniowo nasycone (cykloparafjny), najczęściej sześcioczłonowe; występują w ropie naftowej. ^ NAFTOLE C10H7OH, hydroksynaftaleny — występują w dwóch postaciach izomerycznych, a i fj; mają ogromne znaczenie, zwłaszcza b-naftol, jako substancje wyjściowe do produkcji barwników; niektóre pochodne n. znajdują zastosowanie w lecznictwie (środki antyseptyczne); niektóre etery n. są stosowano w przemyśle perfumeryjnym. NAFTOWE ZŁOŻE, skala porowata (np. piaskowiec), której pory wypełnione są ropą naftową, gazem ziemnym i wodą; jest izolowane warstwami skał nieprzepuszczalnych; panuje w nim zawsze ciśnienie wyższe od atmosferycznego. Eksploatacja n. z. polega Złoża naftowe na wierceniu otworów z powierzchni do złoża, a następnie na wydobywaniu tymi otworami (odwiertami) ropy naftowej i gazu ziemnego; gaz ziemny po nawierceniu złoża wydobywa się samorzutnie na powierzchnię; wydobywanie ropy odbywa się zasadniczo trzema sposobami: a) samoczynny wypływ ropy, gdy w złożu panuje odpowiednio duże ciśnienie, b) wydobywanie ropy przy użyciu doprowadzanego z powierzchni sprężonego gazu, c) pompowanie specjalnymi pompami głębinowymi. NAFTYLOAMINY C10H7NH2, aminonaftalcny — pochodne naftalenu; występują w dwóch postaciach izomerycznych: a i 0; stosowane, zwłaszcza a-naftyloamina, jako surowiec do produkcji barwników azowych. NAGANA (choroba) — tse-tse. NAGANA SZLACHECTWA, zaprzeczenie szlachectwa osobie uważanej za szlachcica: zainteresowany udowadniał swe prawa powołując krewnych na świadków. NAGANKA, na gonka: 1) napędzanie zwierzyny przez ludzi (naganiaczy) i psy pod strzały myśliwych ; 2) ze spól naganiaczy. NAGANT (na gan), rewolwer 7strzałowy (kal. 7,02 mm; używany w niektórych armiach (głównie w <ros.) od końca XIX w.; nazwa od belg. konstruktora Nagant NAGASAKI, ru. na zacn. wyspy Kiusiu w Japonii; S03 700 mieszk. (1955); uniwersytet, wyższa szkoła handl.; jeden z najważn. portów jap.; wielkie stocznie; przemysł: maszyn., metalurg., spoż., bawełn., jedwabn.; rybołówstwo. Zniszczone drugą bombą atomową 1945; 75 000 mieszk. zabitych. NAG1B Ali Mohammed (ur. 1901), egipski gen. ł polityk. 1952 przywódca zamachu stanu, w wyniku którego abdykowal król Faruk; 1952—1954 prezydent Egiptu, usunięty przez Nassera' NAGIETEK, nogietek, Calendula — jednoroczna roślina / rodziny ►złożonych; u nas 2 gat.; liście ustawione skrętolegle. kwiaty żółte lub pomarańczowe; pochodzi z krajóv» śródziemnomorskich; ozdobny i leczniczy n lekarski iC. officinalis) ma kwiaty pomarańczowe Tabl XVI NACLEROWA Herminla (1890—1957), pisarka, au¬ torka trzytomowej powieści hist.-obyczaj, z lat 1870—80 Krauzowie i inni; zmarła na emigracji w Anglii. NAGŁOWICE, w., pow. jędrzejowski, woj. kieł.; 930 mieszk. (1956); w XVI w. posiadłość Mikołaja Reja; park jest rezerwatem. NAGOJA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 1 336 800 mieszk. (1955); jeden z największych ośrodków przemysł, i portów jap.; kilka uniwersytetów; liczne zabytkowe świątynie; wielki ośrodek przemysłu włókien.; przemysł: maszyn, metalurg., stoczn., ełektrotechn., chem., spoż., drzewny; artyst. przemysł ceramiczny. NAGONASIENNE, nagozalążkowe, Cijmnosper‘mae — grupa roślin wytwarzających zalążki na płaskich, niezrośniętych listkowatych łuskach nasiennych, z których powstają nasiona; z form wymarłych należą tu kordaity i bennetyty, a z żyjących — bardzo rzadkie gniotowce, miłorzęby, sagowce i wszelkie •♦ifilsstc. NAGONKA -►naganka. NAGORNO-KARABACHSRT O. A., obwód autonom. w Azerbajdż. SRR: 4500 km*, 129 000 mieszk. (19561; stoi, Stepanakert (50 000 mieszk., 1939); uprawa pszenicy» jęczmienia, bawełny, winorośli; sadownictwo; hod. bydła rog.; jedwabnictwo; przemysł: jedwabn., skórz., winiarski, spożywczy. NAGOZALĄŻKOWE —nagonasienne. NAGÓRSKI Jan (ur. 1888). lotnik poi.; 1914 uczestnik ekspedycji ratunkowej poszukującej 8 zaginionych członków ros. wyprawy polarnej; pierwszy pilot arktyczny NAGPUR, m. w środk. Indiach (Madhia Pradesz); 449 100 mieszk. (1951); uniwersytet; przemysł włókien.; węzeł komunikacyjny. NAGRODY MIĘDZYNARODOWE: 1) M. Leninowska Nagroda „Za utrwalanie pokoju międzt narodami“, ustanowiona przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w grudniu 1949, -►tabela; 2) M. Nacroda Pokoju, ustanowiona przez Światowy Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu i Pradze, w kwietniu 1949, —tabela; 3) Nagroda Nobla, ufundowana przez A. Nobla (dyplom i suma ok. 42 tys. doi.) za najwybitniejsze odkrycia w dziedzinie fizyki, chemii i medycyny, za najlepszy utwór lit oraz działalność nad zbliżeniem narodów' (nagrody pokojowe); nagrody nauk. i lit przyznaje (od 1901) Akademia szwedzka, nagrodę pokoj. norweski parlament; —tabela. NAGRZEWNICA COWPERA [kauper(a)] - urządzenie do nagrzewania —dmuchu do wielkich pieców, działające w ten sposób, że zimny dmuch przetłacza się przez stos (kraty) uprzednio nagrzany wskutek spalania w nagrzewnicy gazu (wielkopiecowego); działanie okresowe. NAGWOŻDŻENIE, wet. rana powstała wskutek nastąpienia kopytem lub racicą na ostry przedmiot (np. gwóźdź). NAGY tnad’l Imre (1896—1958,, polityk węg. ekonomista, prof. uniw.; od 1921 członek Komunistycznej Partii Węgier. 1924—44 na emigracji, przeważnie w ZSRR, od 1944 kilkakrotnie minister, 1953—55 premier; podczas wydarzeń październikowych 1956, stojąc na czele rządu,’ skapitulował przed kontrrewolucją, ogłosił wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego i zwrócił się o pomoc do państw imperialistycznych; skazany na śmierć i stracony NAHAJ, nahajka [tatar.] — bat skórzany na krótkim trzonie. NAHAS Pasza (ur. 1876). polityk egipski, wieloletni przywódca partii Wafd; od 1928 kilkakrotnie premier; domagał się wycofania Anglików ze strefy Kanału Sueskicgo; 1952 zmuszony do ustąpienia. NAHUATLOWIE, Indianie grupy jęz uto-aztcckicj zamieszkali w Meksyku. NAIDU Sarodzini (ur. 1879), ind. poetka i działaczka polit.; w ramach partii Hinduski Kongres Narodowy współdziałała z Gandhim; liryki w języku angielskim. NAIROBI, stoi. bryt kolonii Kenia (wsch. Afryka), na wyżynie u podnóża gór Aberdare; 190 000 mieszk. (1955), przeważnie Murzyni; węzeł kol., ważny port lotn. NAJA —kobra. NAJADY —Nimfy. NAJĄDRZE, jeden z parzystych narządów płciowych męskich, złożony z silnie poskręcanych cewek biegnących od jądra do nasieniowodu; n. przylega do górnego bieguna jądra, leży w mosznie. NAJEM, oddanie komuś rzeczy lub pomieszczenia do używania za określonym wynagrodzeniem. NAJMNIEJSZA WSPÓLNA WIELOKROTNOŚĆ kilku liczb, najmniejsza liczba naturalna, będąca —wspólną wielokrotnością tych liczb.  601 NAGRODY MIĘDZYNARODOWE Nagrody Nobla w latach 1901—57 Rok Fizjologia Literatura Nagrody i medycyna 1901 W. K. Roentgen (nicm.) J. H van't Hoff (hol.) E. A. von Behring (niem.) R. F. A. Sully-Prudhomme (fr.) H. Dunant (szwajc.) ‘F. Passy (fr.) 1902 H. A. Lorentz (hol.) P. Zeeman (hol.) E. Fischer (niem.) R. Ross (ang.) T. Mommsen (niem.) E. Ducommun (szwajc.) A. Gobât (szwajc.) 1903 H. A. Becquerel (fr.) P. Curie (fr.) M. Sklodowska-Curie (pol.) S. A. Arrhenius (szwedz.) N. R. Finsen (duń.) B. Bjornson (norw.) W. R. Cremer (ang.) 1904 J. Rayleigh (ang.) W. Ramsay (ang.) I. P. Pawlow (ros.) F. Mistral (fr.) J. Echegaray (hiszp!) Inst. Prawa Międzynar. 1905 P. Lenard (niem.) A. Baeyer (niem.) R. Koch (niem.) H. Sienkiewicz (pol.) B. v. Suttner (austr.) 1906 J. J. Thomson (ang.) II. Moissan (fr.) C. Golgi (wl;) S. Ramon y Cajal (hiszp.) G. Carducci (wl.) T. Roosevelt (amer.) 1907 A. A. Michelson (amer.) E. Buchner (niem.) C. L. A. Laveran (fr.) R. Kipling (ang.) E. T. Moneta (wl.) L. Renault (fr.) 1908 C. Lippmann (fr.) E. Rutherford (ang.) P. Ehrlich (nicm.) I. Mieczników (ros.) R. Eucken (niem.) K. P. Amoldson (szwedz.) F. Bajer (duń.) 1909 G. Marconi (wl.) F. Braun (niem.) W. Ostwald (niem.) T. Kocher (szwajc.) S. Lagerlof (szwedz.) A. M. F. Beernaert (belg.), P. H. B. B d’Estoumelles de Constant (fr.) 1910 J. D. van der Waals (hol.) O. Wallach (niem.) A. Kosscl (niem.) P. Heyse (niem.) Międzynarodowo Biuro Pokoju 1911 W. Wien (niem.) M. Sklodowska-Curie (pol.) A. Gullstrand (szwedz.) M. Maeterlinck' (belg.) J. M. C. Asser (hol.) A. 11. Fried (austr.) 1912 G. Dalén (szwcdz.) V. Grignard (fr.) P. Sabatier (fr.) A. Carrel (fr.) G. Hauptmann (niem.) E. Root (amer.) 1913 H. Kamerlingh-Onncs (hol.) A. Werner (szwajc.) C. Riebet (fr.) R. Tagore (ind.) H. La Fontaine (belg.) 1914 M. von Lauo (niem.) T. W. Richards (amer.) R. Bśrśny (austr.) — — 1915 W. H. Bragg fang.» W. L. Bragg (ang.) R. Willstätter (niem.) — R. Rolland (fr.) — 1916 — — V. von Heidenstam (szwedz.) — 1917 C. G. Barkla (ang.) " K. Gjellerup H. Pontoppidan (duń.) Międzynar. Kom. Czerwonego Krzyża 1918 M. Planck (niem.) F. Haber (niem.) — — — 1919 J. Stark (niem.) — J. Bordet (belg.) C. Spitteler (szwajc.) W. Wilson (amer.) 1920 C. F. Guillaume (fr.) W. Nernst (niem.) A. Krogh (duń.) K. Hamsun (norw.) L. Bourgeois (fr.) 1921 A. Einstein F. Soddy (ang.) A. France (fr.) K. H. Branting (szwedz.) C. L. Lange (norw.) 1922 N. Bohr (duA.) F W. Aston (ang.) A. V. Hill (ang.) O. Meyerhof (n iem.) J. Benavonte (hiszp.) F. Nansen (norw.) 1923 R. A. Millikan (amer.) F. Pregl (austr.) F. G. Banting (kanad.) J. J. R. Macleod (szkoc.) W. B. Yeats (ang.) 1924 K. M. G. Siegbahn (szwedz.) — i W. Einthoven (hol.) W. Reymont (pol.) — 1923 J. Franck (niem.) G. Hertz (niem.) R. Zsigmondy (austr.) G. B. Shaw (ang.) A Chamberlain (ang.) C. G. Daves (amer.) 1926 J. Perrin (fr.) T. Svedberg (szwedz.) J. Fibiger (duń.) G. Deledda (wl.) A Briand (fr.) G. Slresemann (niem.) 1927 A. H. Compton (amer.) C. T. R. Wilson (szkoc.) H. Wieland (niem.) J. Wagncr-Jauregg (austr.) H. Bergson (fr.) F. Buisson (fr.) L. Quidde (niem.) 192* O W Richardson ing.) A. Windaus (niem ) C. J. H. Nicolle (fr.) S. Undset (norw.)  NAGRODY MIĘDZYNARODOWE 602 Rok Fizyka Chemia Fizjologia i medycyna Literatura Nagrody pokojowe 1929 L. V. de Broglie A. Harden (ang.) C. Eijkman (hoi.) T. Mann (niem.) F. B. Kellogg (fr.) H. K. A. S. von F. G. Hopkins (amer.) Euler-Chelpin (niem.) (ang.) 1930 C. V. Raman H. Fischer (niem.) K. Landsteiner S. Lewis (amer.) N. Sôderblom (hind.) (austr.-amer.) (szwedz.) 1931 — C. Bosch (niem.) O. Warburg (niem.) E. A. Karlfeldt J. Addams (amer.) F. Bergius (niem.) (szwedz.) N. M. Butler (amer.) 1932 W. Heisenberg I. Langmuir C. Sherrington J. Galsworlhy — (niem.) (amer.) (ang.) E. D. Adrian (ang.) (ang.) 1933 E. Schrôdinger — T. H. Morgan I. Bunin (ros. N. Angell (ang.) (austr.) P. A. M. Dirae (amer.) emigr.) (ang.) 1934 	
 H. C. Urey (amer.) G. H. Whipple L. Pirandello (wl.) A. Henderson (amer.) G. R. Minot (ang.) (amer.) W. P. Murphy (amer.) 1935 J. Chadwick (ang.) F. Joliot-Curie (fr.) H. Spcmann — C. von Ossietzky I. Joliot-Curie (fr.) (niem.) (niem.) 1936 V. F. Hess (austr.) C. D. Anderson P. Debye (hoi.) H. H. Dale (ang.) O. Loewi (niem.) E. O’Neill (amer.) C. Saavedra (argent.) (amer.) 1937 C. J. Davisson W. N. Haworth A. Szent-Gyôrgyi R. Martin du Gard E. A. R. Cecil of (amer.) (ang.) (wçg.) (fr.) , Chclwood (ang.) G. P. Thomson P. Karrer (szwajc.) (ang.) Między nar. Biuro 1938 E. Fermi (wl.) R. Kuhn (niem.) C. Heymans (belg.) Pcarl S. Buck (amer.) Nansenow-skie 1939 E. O. Lawrence A. F. J. Butenandt G. Domagk (niem.) F. E. SillanpâS — (amer.) (niem.) L. Rûiiôka (czes.) (fin.) 1943 O. Stem (amer.) G. Hevesy (wçg.) H. Dam (dun.) E. A. Doisy (amer.) — 1944 I. I. Rabi (amer.) O. Hahn (niem.) E. J. Erlanger J. V. Jensen (duû.) Międzynar. Kom. (amer.) Czerwonego H. S. Gasser (amer.) Krzyża 1945 W. Pauli (austr.) A. I. Virtanen A. P'ieming (ang.) G. Mistral (Chile) C. Hull (amer.) (fin.) H. W. Florey (ang.) E. B. Chain (niem.-ang.) 1946 P. W. Bridgman T. B. Sumner H. J. Muller H. Hesse (szwajc.) E. G. Balch (amer.) (amer.) (amer.) W. M. Stanley (amer.) J. R. Mott (amer.) (amer.) J. H. Northrop (amer.) 1947 E. V. Appleton R. Robinson (ang.) C. F. Cori (czes.) A. Gide (fr.) Organizacja Kwa(ang.) G. T. Cori (czes.) krów w Anglii B. A. Houssay i w USA (argent.) 1948 P. M. S. Blackett A. Tiselius P. H. Müller T. S. Eliot (ang.) — (ang.) (szwedz.) (szwajc.) 1949 H. Yukawa (jap.) W. F. Giauque W. R. Hess W. Faulkner J. Bovd Orr of (amer.) (szwajc.) A. C. Moniz (amer.) Brechin (ang.) (portug.) 1950 C. F. Powell (ang.) O. Diels (niem.) P. S. Hench B. Rüssel (ang.) R. Bunche (amer.) K. Alder (niem.) (amer.) E. C. Kendall (kanad.) T. Reichstein (pol.-szwajc.) 1951 J. D. Cockcroft E. M. McMillan M. Theiler (ang.) P. F. Lagerkvist L. Jouhaux (fr.) (ang.) (amer.) (szwedz.) E. T. Walton G. T. Seaborg (ang.) (amer.) 1952 F. Bloch (szwajc.- A. J. Martin (ang.) S. A. Waksman F. Mauriac (fr.) A. Schweitzer (fr.) amer.) E. M. Purcell R. L. Synge (ang.) (amer.) (amer.) 1953 F. Zcmike (hoi.) H. Staudinger H. A. Krebs (ang.) W. L. Churchill G. C. Marshall (niem.) F. A. Lipmann (ang.) (amer.) * (niem.-amer.)  603 NAGRODY MIĘDZYNARODOWE Rok Fizyka Chemia Fizjologia i medycyna Literatura Nagrody pokojowe 1954 M. Born (niem.) W. Bothe (niem.) L. C. Pauling (amer.) J. F Franklin (amer.) T. H. Weller (amer.) F. C. Robbins (amer.) E. Hemingway (amer.) 1955 W. E. Lamb (amer.) P. Kusch (amer.) V. du Vigneaud (amer.) H. Theorell (szwedz.) H. Laxness (isl.) Urząd ONZ do Spraw Uchodźców 1956 W. Shockley (ang.) J. Bardeen (ang.) W. Brattain (ang.) C. N. Hinshelwood (amer.) M. W. Siemionów (ZSRR) A. Coumand (fr.-amer.) W. Forssmann (niem.) D. W. Richards (amer.) J. R. Jiménez (hiszp.) 1957 Li Czeng-tao (chin.) Jang Czen-ning (chib.) A. Todd (ang.) D. Bovet (fr.) A. Camus (fr.) L. B. Pearson (kanad.) Międzynarodowe Nagrody Leninowskie ,za utrwalenie pokoju między narodami“ w okresie od 1950 do 1955 r. Fryderyk Joliot-Curie Sun-Czin-Lin Hewlett Johnson Eugenia Cotton Arthur Moulton Pak Den-Ai Heriberto Jara Kuo Mo-żo 2. Piętro Nenni 3. Ikuo Ojama Monika Felton Anna Seghers Jorge Amado Rok 1950 — członek Francuskiej Akademii Nauk; — przewodnicząca Chin. Stow. Pomocy Ludowej; — dziekan katedry Canterbury (ang.); — dyrektor honorowy École Normale w Sèvres (£r.); — b. biskup protestancki (USA); — przewodnicząca Dem. Zw. Kobiet Koreańskich; — b. minister (meksyk.). Rok 1951 — prezes Chińskiej Akademii Nauk, przewodniczący Chińskiego Komitetu Obrońców Pokoju; — publicysta i działacz spoi. — prof., poseł do parlamentu japońskiego; — działaczka społeczna (ang.); — pisarka (niem.); — pisarz (brazyl.). Rok 1952 — przewodu, ogólnokraj. organizacji obrońców pokoju we Francji, działacz międzynar. ruchu w obronie pokoju; — przewodniczący Ogólnohinduskiej Rady Pokoju; — działaczka Federacji Kobiet Brazylijskich — śpiewak, działacz społeczny Stanów Zjednoczonych; — poeta niem., działacz anty faszyst.; — duchowny kanadyjski, przewodniczący Kanadyjskiego Komitetu Obrońców Pokoju; członek Świat. Rady Pokoju; — pisarz i publicysta (radź.). Rok 1953 — członek Świat. Rady Pokoju (fr.); Sahib Sing Sokhey — prof., członek Rady Stanów Parlamentu Indii; — duchowny (wł.); — b. posłanka do parlamentu (Belgia), wiceprzewodnicząca Świat. Rady Pokoju; — pisarz (amer.); — prof, uniwersytetu londyńskiego (ang.); 1. Yves Farge 2. Saifuddin Kiczlu Elisa Brance Paul Robeson Johannes Becher James Endicott IIja Erenburg Pierre Cot Andrea Gaggero Isabelle Blume Howard Fast John Bernal Andrea Andrean — dr medycyny (szwedz.); Nina Wasiljewna — sekretarz WszechzwiązkoPopowa wej Centralnej Rady Zw. Zawodowych (ZSRR). Rok 1954 Denis Noweli Pritt— prawnik (ang.); Thakin Kodaw Hmaing Feliks Iversen Alain Le Leap Priżono Baldomero Sanin Cano Nicolas Guillén Bertolt Brecht André Bonnard 1. Lazaro Cardenas 2. Szeih Mohammed Al-Aszmar 3. Joseph Wirth 4. Ton Diek Thang 5. Akiko Seki 6. Ragnar Forbech Leon Kruczkowski — pisarz (jpoh); ^ Pablo Neruda — pisarz Kaor Jasui Arnold Zweig Louis Saillant Arthur Lundkvist Josef Hromadka — pisarz (Birma); — prof. uniwersytetu (fiń.); — Sekretarz Gen. Powsz. Konfederacji Pracy (fr.); — prof. literatury uniw. w Dżakarcie (Indonezja); — prof. uniwersytetów w Edynburgu i Bogocie (kolumb.); — poeta (kubań.); — poeta i dramaturg (niem.); — prof. uniwersytetu w Lozannie (szwajc.). Rok 1955 — działacz spoi. Meksyku, wiceprzewodniczący Światowej Rady Pokoju; — przewodniczący Krajowego Komitetu Obrońców Pokoju Syrii, członek Światowej Rady Pokoju; — działacz polityczny i społeczny Niemiec, członek Światowej Rady Pokoju; — przewodniczący Komitetu Nar. Frontu Patriotycznego Wietnamu, członek Świat. Rady Pokoju; — śpiewaczka jap., czl. Jap. Komitetu Obrońców Pokoju; — duchowny, członek Światowej Rady Pokoju (norw.): Rok 1957 — prawnik (jap.); — pisarz (niem.); — generalny sekretarz SFZZ (fr.); — pisarz (szwedz.); — duchowny ewangelicki (czechosłow.); - — fizyk (ind.); Czandrasckar Vcn kala Raman D’Astier de la Vi- — działacz ruchu obrońców gerie pokoju (fr.); Maria Rosa Oliver — działaczka spoi. (argent.); Mikołaj Tichonow — poeta (radź.); Udakendawala Sa działacz spoi. Cejlonu; ranankara Thero Danilo Dolci — pisarz (wl.); Heinrich Brand- — działacz ruchu obrońców weiner pokoju (austr.); Louis Aragon — pisarz (fr.).  NAGRODY MIĘDZYNARODOWE 604 Międzynarodowe Nagrody Poko{a Rok 1950 Nagrody honorowe: a) miasto Warszawa; b) Reportaż spod szubienicy Juliusza Fućika. Nagrody 1. Pablo Neruda — poeta chil.; 2. Nazim Hikmei — poeta tur.; 3. Pablo Picasso — za Gołąbią Pokoju; 4. Paul Robeson — śpiewak amer.; 5. Wanda Jakubowska — reżyser poi.; 6. Radzieccy i węgierscy twórcy filmu Młodość świata. Złote medale 1. czasopismo libańskie „Altaik"; 2. książka Od Francji w jarzmie do Francji pod bronią J. R. Błocka; 3. książka Mitrea Cocor — Mihaila Sadôveanu; 4. album ilustrowany Gott mit uns Renato Cuttuso; 5. fresk Teradentes Candido Pertinari; 6. kantata Buduj Twoją ojczyzną — utrwalisz pokój Wacława Dobiasa; 7. film Droga życia — Louis Daquina. Rok 1952 Nagroda honorowa: Nikola Wapcarow — poeta bułg., za walkę z hitleryzmem. Nagrody 1. Paul Eluard — poeta fr. ; 2. W. E. B. Du Bois — naukowiec amer.; 3. Martin Hellberg, Kurt i Jeanne Stern — za film Skazana wioska (NRD); 4. Halldor Kiljan Laxness — pisarz isl.; 5. Leopoldo Mendez — grafik meks.; 6. Mulk Raj Anand — pisarz ind. Złote medale 1. Jean Effel — grafik fr. ; 2. Vitezslâv Nezval — poeta czechosłow. za Pieśń Pokoju; 3. James Aldridge — pisarz ang. za powieść Dyplomata; 4. Claudio Santoro — kompozytor brazylijski za Pieśń miłości i pokoju; 5. Maria Rosa Oliver — pisarka argent.; 6. Toszikio Akamatsu i Iri Maruki — malarze jap., za obraz Scena bombardowania atomowego; 7. Georges Salendre — rzeźbiarz fr.; 8. Bozorg Alavi — pisarz irański, za książkę Nameha; 9. Stefan Csorvassy — rzeźbiarz rum., za rzeźbę w drzewie Korea; 10. Carlos Augusto Léon — poeta wenezuel.; 11. Luis Carlos Perez — prawnik kolumb.; 12. Vaino Aaltonen — rzeźbiarz fiń. za statuę Pokój. Rok 1953 Nagrody 1. Charles Chaplin — aktor ang.; 2. Dymitr Szostakowicz — kompozytor radź. Rok 1954 Nagroda honorowa: Bela Bńrtok — kompozytor węg. Nagrody 1. Edouard Herriot — polityk fr. : 2 Josue de Castro — pisarz' brazyl.; 3 Joris Ivens — filmowiec hol.; 4. Cesare Zavattini — reżyser wł. Rok 1955 Nagroda honorowa (pośmiertnie): Irena Joliot-Curie — fizyk fr. Nagrody 1 Nikos Kazantzakis — pisarz gr. ; 2. Szi Pai-szih — malarz chiń.; 3 Wiliam Howard Melish — duchowny amer. NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI (NIK), organ państw, w Polsce; kontroluje działalność gosp.-administr naczelnych i terenowych organów administracji państw., badając ją pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności; składa corocznie sejmowi i Radzie Państwa sprawozdania ze swej działalności; NIK zorganizowana została w oparciu 0 konstytucję z 1947; 1952 przekształcona na Min. Kontroli, 1957 reaktywowana ustawą z 13 XII. NAJWYŻSZY TRYBUNAŁ ADMINISTRACYJNY, w Poisce międzywojenne/) specjalny organ sądowy powołany do rozpatrywania skarg na niezgodne z prawem postępowanie organów administracji. NAKŁAD: 1) system produkcji rzemieślniczej, w którym przedsiębiorca (nakładca) daje surowiec rzemieślnikowi (chałupnikowi) i odbiera od niego gotowy produkt płacąc za pracę; stosowany w epoce feudalnej był elementem tworzącego się kapitalizmu; 2) całość wydrukowanych egzemplarzy książki lub numeru pisma we wszystkich wydaniach czy -»mutacjach razem wziętych. NAKŁADCA, instytucja!, firma prywatna lub osoba finansująca opublikowainie wydawnictwa. Zob. też wydawnictwo. NAKŁO n. NOTECIĄ, m., pow. wyrzyski, woj. bydg.; 12 300 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż.; węzeł dróg kol. i wodnych. NAKŁUCIE, punkcja — zabieg lekarski polegający na przebiciu powłok ciała grubą igłą — albo trójgrańcem w celu opróżnienia jam ciała lub ognisk chorobowych z patologicznej wydzieliny dla uzyskania materiału do badań laboratoryjnych lub dla wprowadzenia płynnych leków; n. lędźwiowe, wprowadzenie igły do przestrzeni podoponowej w lędźwiowej okolicy kręgosłupa w celu wydobycia płynu mózgowo-rdzeniowego do badania albo dla wprowadzenia leku lub powietrza (przy encefalografii). NAKRĘTKA, płytka metalowa z otworem nagwintowanym (-»gwint), o wysokości równej w przybliżeniu średnicy gwintu; kształt najczęściej sześciokątny lub inny przystosowany do uchwycenia kluczem do śrub; n. motylkowa, n. ze skrzydełkami, które umożliwiają obracanie jej palcami. NAKSOS, wyspa na M. Egejskim, największa 1 najwyższa w grupie Cykladów; 423 km*; wys. do 1003 m; ok. 10 000 mieszk.; należy do Grecji; wielkie łomy piaskowców szmerglowych i marmuru; uprawa zbóż, winnice, drzewa oliwne; główne m. Naksos NAKWASKA: 1) Anna <1781—1851), pisarka; powieści, pamiętniki i listy; Aniela..., Czarna mara. Wspomnienia; 2) Karolina (1798—1875), pisarka: powieści z życia kobiet i dla dzieci; Dwór wiejski. NALEWAJ KO Semen (?—1597), ataman kozacki; 1594—96 przywódca powstania Kozaków; ścięty w Warszawie. NALEWKA, tinktura — wyciąg alkoholowy, alkoholowo-eterowy, rzadziej wodny, otrzymywany przez ekstrakcję (macerację, perkolację) surowców roślinnych, rzadko zwierzęcych. NALIBOKI, m. w obwodzie baranowickim Białoruskiej SRR; w XVIII w. istniała tu huta szklą należąca do Radziwiłłów. NALOT, leśn. młode drzewka (wiek do kilku lat) wyrosłe z samosiewu; wykorzystuje się go w gospodarstwie leśnym jako podstawę odnowienia lasu. NAŁBANDIAN Mikaeł Ł. (1829—66), pisarz orm., poeta, publicysta, działacz polit.-spol., przedstawiciel ruchu rewoluc.-demokrat. lat 1850—60, zbliżony do Hercena, Bakunina, Ogariewa; wiersze patrioŁ, studia lit, publicystyka NAŁĘCZÓW, w i zdrojowisko, pow. puławski, woj. lub., na Wyżynie Lubelskiej, nad Bystrzycą: 1400 mieszk. (1956); źródło wody żelazistej; zakład zdrojowy w pałacu Małachowskich z XVIII w Osiedle związane z pobytem i twórczością Bolesława Prusa i Stefana Żeromskiego NAŁKOWSKA Zofia (1885—1954i, córka Wacława N , powieściopisarka i eseistka żywo reagująca na współczesne zagadnienia filozoficzne, estetyczne i społeczne; w okresie mię dzywojennym czołowa re- Z. Nałkowska prezentantka prozy rt.alist.-psycholog., od 1934 członek Polskiej Akademii Literatury, 1936 odznaczona państwową nagrodą literacką;  605 po II wojnie świat, poseł na sejm i członek Międzynar. Kom dla Badań Zbrodni Hitlerowskich; zbiór jej szkiców Medaliony uznano powszechnie za nadojrzalszą w literaturze poi. artystyczną relację z niem. obozów koncentr.; ważniejsze utwory: Książę, Romans Teresy Hennert, Dom nad łąkami, Niedobra miłość, Choucas, Granica, Niecierpliwi, Węzły życia; dramaty: Dom kobiet, Dzień jego potorotu; eseistyka w zbiorze Widzenie dalekie i bliskie. NAŁKOWSKI Wacław (1856—1911), wybitny geograf, pedagog i działacz społeczny; autor wielu dzieł i artykułów nauk.; miał duży wpływ na rozwój geografii; praca Geograficzny rzut oka na dawną była pierwszą syn- NAPEŁNIACZE NAMYSŁÓW, m. pow., woj. opol., nad Widawą, pr. dopływem Odry; 7500 mieszk. (1956); zabytkowe budowle; N. wraz z okolicą mimo silnej germanizacji utrzymał polskość. NANA SAHIB (Nena Sahib), właśc. Dundhu Panth (1825—58), książę ind., 1857 przywódca powstania przeciw Anglikom. NANCY [n3sj], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 124 800 mieszk. (1954); uniwersytet, wyższa szkoła górn. i leśn.; przemysł: metalurg., maszyn., chem.; wyTÓb koronek, artysŁ fajansów, szkła; port na kai Marna—Ren; pomnik Stanisława Leszczyńskie— Dawna stolica księstwa lotaryńskiego. 1477 W. Nałkowski tezą geogr. ziem poi., a rys geografii powszechnej (rozumowej) oryginalną geografią regionalną świata; szkice liter., krytyki, SicnkieuHcziana. NAŁÓG, zakorzenione złe przyzwyczajenie do wykonywania pewnych czynności niekorzystnych z punktu widzenia dobra jednostki albo gatunku. NAMA, kraina w pd.-zach. Afryce, nad rz. Orania dzielącą N. na 2 części: pustynną o klimacie gorącym i rzekach okresowych (Duża „ N.) i pd. półpustynną, o wys. 1000—1300 m n. p. m. (Mała N.); bogate złoża miedzi i diamentów. NAMAGNESOWANIE, wielkość wektorowa charakteryzująca magnet, stan ciała, której wartością liczbową jest średni -«-moment magnet, jednostki objętości tego ciała; n. szczątkowe -►histereza magnetyczna. NAMANGAN, m. obw. w Uzb. SRR, w Kotlinie Fergańskiej; 104 000 mieszk. (1956); oczyszczalnia bawełny; przemysł bawełn., spożywczy. NAMAZ [pers.J, modlitwa muzułm. odprawiana 5 razy dziennie. NAMBO (dawniej Kochinchina), dawna prow. Indochin, obecnie w Wietnamie Pd.; 64 000 km*, ok. 5 400 000 mieszk.; aluwialna równina w delcie Mekongu; uprawa ryżu, kauczuku, bawełny, trzciny cukr., herbaty, kawy; gl. m. Saigon-Szolon. NAM DIŃH, m. w Wietnamskiej Republice Demoler.; ok. 30 000 mieszk.; ośrodek przemysłu włókienniczego NAMIAR: 1) hutn. ilości wagowe rudy, topnika i paliwa, ustalone w celu uzyskania metali lub ich stopów o określonym składzie; 2) żegl., lotn. peleng — kąt między kierunkiem na obiekt namierzany a kierunkiem odniesienia, którym może być kierunek północny albo kierunek poruszania się względem wody (powietrza), pokrywający się zwykle z kierunkiem podłużnej osi statku morskiego lub powietrznego; mierzony w celu ustalenia położenia statku. NAM1ERNIK, pelengator — przyrząd do mierzecowycn. klęska i śmierć Karola Śmiałego burgundzkiego w walce ze Szwajcarami. NANCZANG, m, we wsch. Chinach, stoi. prow. Kiangsi; 266 600 mieszk. (1948); uniwersytet; przemysł lekki; ośrodek handlu porcelaną, herbatą, ryżem; port na rz. Han-ciang; stacja kolejowa. NANDU, Rheiformes, rząd bezgrzebieniowców, tzw. strusie amerykańskie; obecnie żyją tylko 2 gatunki; pampy Ameryki Pd.; wysokość do 1,5 m; nogi silne, trójpalczastc; poligamiczne; samiec wysiaduje jaja i opiekuje się pisklętami NANGA PARBAT, szczyt w Himalajach Zach. w Kaszmirze, wys. 8125 m; zdobyty 1953 przez H. 	Buhla podczas wyprawy austr.-niem. NANKIN, m. we wsch. Chinach, stoi. prow. Kiangsu; I 092 000 mieszk. (1953); stare świątynie, mauzoleum Sun Jat-sena; ważny ośrodek kult.; 2 uniwersytety, liczne instytuty nauk.-badawcze; przemysł lekki; węzeł kol.; port na rz. Jangcy. NANNING, m. w pd. Chinach, stoi. prow. Kuangsi; 200 000 mieszk. (1952); przemysł włókien., spoż.; Kopalnie węgla, złota; węzeł komunikacyjny. NANSEN Fridtjof (1861— 1930), podróżnik i przyrodnik norweski; badacz Grenlandii (1888 przeszedł ją ze wsch. na zach.) i wód arktycznych; 1893 na statku „Fram“ popłynął do Wysp Nowosyberyjskich i stamtąd na pn. do 84°, po czym na saniach wyruszył do Bieguna Pn.; z odległości 450 km od Bieguna F Nansen zawrócił. 1917—18 poseł w Waszyngtonie; 1920—22 czynny udział w pracach Ligi Narodów; Wśród nocy i lodów. 1922 nagroda pokojowa Nobla. NANSENOWSKI PASZPORT, dowód osobisty wydawany przez specjalny komitet utworzony 1920 z inicjatywy Ligi Narodów uciekinierom ros., następnie innym osobom bez przynależności państwowej. NANSZAN, góry w systemie Kunlun w pn -zach. Chinach, dł. ok. 1000 km, wy», w grzbiecie Humboldta do 6346 m; część zach pustynna, we wsch. nia kątów kierunkowyc! NAMIESTNIK: 1) wielkorządca kraju lub prowincji, zastępca panującego; na ziemiach poi. w różnych Pol. lasy iglaste, na szczytach wieczne śniegi i lodowce. NANT - - - ... iTEJSKI EDYKT, edykt tolerancyjny króla fr. Henryka IV wydany 1598 w Nantes; zezwalał na publiczne wyznawanie kalwinizmn, oddawał w ręce okresach ‘we wszystkich zaborach "(w Król. Pol. hugonotów kilka twierdz (La Rochelle); 1685 odwo1815—26, 1832—74;' w Galicji 1848—1918); n. wiel< łany przez Ludwika XIV kiego księcia, w W. Księstwie Litew. XIV—XV w urzędnik książęcy zarządzający którąś z dzielnic pań- NÁNTES [nflt], m i port w zach. Francji (Bre~ " v II stwa; później nazywany starostą; 2) w wojsku poi. XVII i XVIII w. oficer zastępujący porucznika w chorągwi jazdy lub piechoty; 3) w Austrii do 1918 szef administracji prowincji (tzw. kraju koronnego). NAMIOTNICA, Hyponomeuta, Jeden z rodzajów małych motyli; larwy żyją gromadnie w charakterystycznych „namiotach“, tj. -»-oprzędach na końcach gałązek; gąsienice niektórych gatunków są szkodnikami, np. n owocowa (Hyponomeuta malinella) objadająca liście z drzew owocowych NAMORZYNY -mangrowe NAMPHO, m. port. w pn. Korei, przy ujściu rz. Tedongan do M. Żółtego; 81 000 mieszk. (1942); ośrodek przemysłu hutn.; port przywozowy dla Phenianu NAMUR [naml):r] (flam Namen), m. w środk. Belgii, pięknie położone przy ujściu Sambry do Mozy; 32 000 mieszk. (1954); katedra z XVIII w., muzea; hutnictwo żel., przemysł metal, skórz.; węzeł kolejowy. NAMURNICA -«-murłata. tania); 222 800 mieszk. (1954); budowle 7 XV i XVII w., katedra, muzeum sztuki dekoracyjnej; przemysł maszyn., spoż.; port rzeczny nad Loarą. NAOS [gr.j, w architekturze staroz. Grecji część świątyni przeznaczona dla posągu bóstwa (u Rzymian cella). NAPALM, zgęszczona płynna mieszanka zapalająca; stosowany przez wojska amer w bombach lotniczych i miotaczach ognia podczas wojny koreańskiej 1950—53. NAPARSTNICA, Digitalis, rodzaj trujących bylin z rodziny trędownikowatych; rozetka z liści i wysoki pęd kwiatowy z kwiatami grzbiecistymi; u nas 3 gatunki w Widnych lasach ł zaroślach; n. purpurowa (D. purpurea), czasem hodowana w ogródkach, iest silnie trująca i lecznicza Tabl. XVI NAPARY, śyneżo przyrządzone wyciągi wodne Z surowców roślinnych. NAPEŁNIACZE, materiały (np. sadza, kaolin, mączka drzewna, włókna tekstylne), które się dodaje.«0 -► tworzyw sztucznych w celu zmodyfikowania ich własności mech. (np. zwiększenia wytrzyma NAPĘD łości), niekiedy również w celu obniżenia kosztu materiału. NAPĘD: 1) urządzenie do nadawania ruchu mechanizmowi lub maszynie; przekazywanie ruchu obrotowego może odbywać się za pomocą dwóch kół: pędzącego i pędzonego, stykających się bezpośrednio i zazębiających się (n. zębaty) lub przenoszących siły na zasadzie tarcia (n. cierny) albo też dwóch kół połączonych cięgnem bez końca — liną (n. linowy), pasem (n. pasowy), łańcuchem (n. łańcuchowy); nadawanie ruchu postępowego lub złożonego: n. kułakówy, krzywkowy (np. otwieranie zaworów silnika), mimośrodowy, korbowy; 2) źródło energii maszyny roboczej; np. n. ręczny, n. 	siłą wody, n. parowy, n. spalinowy (silnikiem spalinowym), n. elektryczny itp.; ten ostatni oznacza; a) 	dostarczenie z sjeci elektr. energii mechanicznej do maszyny roboczej; głównym członem układu napędowego jest silnik napędowy; n. e. jest obecnie najbardziej rozpowszechniony; jego zastosowanie umożliwia oddzielne napędzanie poszczególnych maszyn (n. j edn ostko wy), a także poszczególnych części maszyn (np. posuwów) oraz wprowadzenie automatyzacji pracy maszyny napędzanej; b) urządzenie elektryczne (mały silnik lub elektromagnesy) zamykające lub otwierające łącznik elektr., a przez to uruchamiające lub przerywające pracę maszyny lub urządzenia elektrycznego. NAP1ER [nęjpja, z łac. Neper) John (1550—1617), matematyk szkocki, twórca logarytmów naturalnych; pierwszy wydal tablice logarytmiczne. NAPIERALSK1 Adam (1870—1928), publicysta i działacz polit, na Śląsku; 1896 wydawca i redaktor „Katolika“; ugodowiec; 1914—18 zwolennik orientacji niemieckiej. NAPIERSKI: 1) Kostka Aleksander Leon (ok. 1620—52), początkowo w wojsku królewskim; organizator i przywódca powstania chłopów podhalańskich 1651, zajął i bronił się w zamku Czorsztyn; po stłumieniu powstania stracony pod Krakowem; 2) Karol Edward (1793—1862), założyciel Tow. Hist.-Archeol. w Dorpacie; 3) Stefan, właśc. Stefan Marek Eiger (1899—1940), poeta, krytyk i tłumacz, związany z „Wiadomościami Literackimi"; 1937—39 red. czasop. „Ateneum"; zamordowany przez hitlerowców; zbiory wierszy: Cienie na wietrze, Próby, Elegie, Chmura na czole; szkice i przekłady z nowocz. liryki fr. (tom Od Baudelaire’a do nadrealistów) i niemieckiej. NAPIĘCIE ELEKTRYCZNE, wielkość skalarna określana jako różnica -►potencjałów elektr. dwu punktów. Praktyczną jednostką n. e. jest wolt (V). NAPIĘCIE POWIERZCHNIOWE, napięcie cienkiej warstewki cieczy przy jej powierzchni, wynikające z istnienia sił molekularnych; mierzy się siłą, która działa w płaszczyźnie stycznej do swobodnej powierzchni cieczy i która dąży do zmniejszenia tej powierzchni, a przypada na 1 cm długości linii ograniczającej powierzchnię. NAPIĘCIOWY SZEREG METALI, pierwiastki metaliczne uporządkowane w szeregu według wzrastającej wartości -►potencjału normalnego, np. potas, 606 wapń, magnez, cynk, cyna, wodór, miedź, srebro, złoto; metale znajdujące się przed wodorem noszą nazwę nieszlachetnych (ich potencjały normalne są mniejsze od zera), metale stojące za wodorem (o potencjałach normalnych większych od zera) — szlachetnych. Metal mniej szlachetny wypiera metal bardziej szlachetny z roztworów jego soli, np. cynk wypiera cynę. NAPIWODA, w., pow. nidzicki, woj. olszt., na Pojez. Mazurskim; 690 mieszk. (1956); w okoliey przemysł drzewny. NAP1WODZKIE LASY, kompleks lasów mieszanych w pd. części Pojez. Olsztyńskiego, między Szczytnem a Nidzicą; przeważa sosna z domieszką dębu, brzozy i świerka; wśród lasów jeziora. NAPLETEK, fałd skórny pokrywający żołądź prącia. NAPOLEON, imię panujących fr. z rodziny Bonaparte: 1) N. I (1769—1821), cesarz Francuzów 1804—14; najwybitniejszy wódz czasów nowożytnych; urodzony w Ajaccio na Korsyce: ukończył fr. szkolę wojsk, w Brienne; w okresie rewolucji fr. wyróżnił się 1793 pod Tulonem i 1795 tłumiąc powstanie rojalistów Napoleon I Napoleon III w Paryżu. Mianowany nacz. dowódcą wojsk fr. weWłoszech, w kampanii 1796—97 wyparł wojska austriackie z Lombardii (-►Legiony Pol. we Włoszech!; po zawarciu pokoju w Campo Formio 1798—99 dowodził wyprawą do Egiptu i Syrii; 9 X1 1799 dokonał zamachu stanu (18 Brumaire) obalając Dyrektoriat i obejmując władzę jako I konsul; po zwycięstwie pod Maren go 1800 zakończył wojnę pokojem z Austrią w Lunéville i z Anglią w Amiens; zreorganizował administrację państwową, system finansowy i prawny (-►Kodeks Napoleona), 1801 zawarł konkordat; 1804 koronował się na cesarza Francuzów, w rok później na króla Włoch; 1805 rozbił nową koalicję austr.-ros.-ang. (zwyc. pod Austerlitz, klęska mor. pod Trafalgar} i utworzył z państw niem. 1806 -►Związek Reński; 1806 zarządził blokadę kontynentalną Anglii; na tronach uzależnionych państw osadzał swych braci (-►Bonaparte). Po zwycięstwach nad Prusami (Jena i Auerstedt) i nad Rosją (Frydland) zawarł pokój w -►Tylży, umacniając tym swą przewagę w Europie, i utworzył Księstwo Warsz. Pokonawszy ponownie Austrię 1809 (Wagram) rozwiódł się z -►Józefiną i zaślubił 181(1 Marię Luizę, córkę cesarza austr. Franciszka I. 1812 podjął wojnę z Rosją i zajął Moskwę, lecz w czasie odwrotu utracił większą część armii (Berezyna); odrodzona koalicja antyfr. doprowadziła do upadku N. (1813 Lipsk, 1814 zajęcie Paryża); po abdykacji N. został osadzony na wyspie Elbie; po próbie odzyskania władzy 1815 (-►Sto Dni), pobity pod Watprloo i wywieziony przez Anglików na wyspę Sw. Heleny, gdzie zmarł 1821; 1840 przewieziono zwłoki do Paryża i złożono w Pałacu InwaiiJów; 2) N. II („Orlątko") (1811— 32), syn N. I i Marii Luizy; w kolebce proklamowany kró—  607 lem rzymskim; od abdykacji ojca przebywał na dworze austr.; 1818 otrzymał księstwo Reichstadtu; 1831 wysuwano jego kandydaturę na króla Polski; 3) N. III (1808—73), cesarz Francuzów 1852—70; syn Ludwika Bonaparte, brata N. I; usiłując obalić Ludwika Filipa wywołał bunty w Strasburgu 1836 i Boulogne 1840; uwięziony, uciekł za granicę, skąd wrócił po rewolucji 1848; tegoż roku obrany prezydentem Republiki, 1852 ogłosił się cesarzem. Dążąc do hegemonii w Europie, prowadził wojnę krymską 1854—56, następnie popierał Włochy przeciw Austrii 1859 i uzyskał dla Francji Sabaudię i Niceę: 1862 interweniował w Meksyku, gdzie osadził księcia Maksymiliana austr. jako cesarza; 1863—64 nieudana akcja dypi. na rzecz Polski; 1870 wypowiedział wojnę Prusom, pod Sedancm dostał się do niewoli; 1871 zdetronizowany; zmarł w Anglii. NÁPOLEONDOR [fr.], napoleón — moneta złota = ■= 20 franków, bita za Napoleona I i III. NAPRĘŻENIE, siła wewnętrzna w ciele fiz. wywołana obciążeniem, przypadająca na jednostkę powierzchni określonego przekroju; wyraża się w kG/cmż, kC/mmi itp.; aby część budowli lub maszyny miała dostateczną wytrzymałość, n. w niej nie powinny przekraczać wartości tzw. n. dopuszczalnych, ustalonych przez normy techn.; przekroczenie n. dopuszczalnego może spowodować np. rozerwanie materiału, iego deformację itp. NARA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 115 600 mieszk. (1955); stoi. Japonii w VIII—IX w.; uniwersytet, muzeum nar.; liczne zabytkowe świątynie (pielgrzymki buddyjskie); przemysł maszyn., elektrotechn.; urtyst. wyroby z jedwabiu i bambusu. NARAMIENNIK: 1) bransoleta noszona na ramieniu lub przedramieniu; 2) część zbroi osłaniająca ramiona przed cięciem; 3) część munduru. Zob. też epolety. NARBADA, rz. w pn. części Wyż. Dekan w Indiach, dl. 1290 km, dorzecze 95 000 km2, źródła na Wyż. Gondwana, uchodzi do M. Arabskiego; żeglowna w dolnym biegu. NARBONNE [narbęn], m. w pd. Francji (Langwedocja); 32 100 mieszk. (1954); kościoły średniow., zabytki rzymskie; produkcja i handel winem. NARBUTT: 1) Teodor (1784—1864), historyk poi., Dzieje'narodu litewskiego; 2) Ludwik (1831—63), jeden z przywódców powstania styczniowego na Litwie; poległ w bitwie pod Dubiczami (pow. lidzki). NARCIARSTWO, dyscyplina sportów zimowych, w której skład wchodzą jako konkurencje: biegi od 3 do 50 km i sztafetowe, skoki w konkursie otwartym i do kombinacji (o wyniku decyduje długość skoku i jego styl), zjazd, slalom i slalom gigant, kombinacja 0;ka (zjazd i slalom), inacja norweska, klasyczna (bieg płaski na 15— 18 	km i skoki). NARCYZ (Narkissoś), mit. gr. młodzieniec niezwykłej urody; zakochał się we własnym odbiciu w wodzie i zmarł z niezaspokojonej tęsknoty; nad Drzegiem wody wyrosły kwiaty, nazywane odtąd jego imieniem; narcyzm, zakochanie się w samym sobie, szczególnie uwielbienie własnej urody. NARCYZY, Narcissus, rośliny cebulowe z rodziny amarylkowatych; kwiaty białe lub żółte, duże, wonne; dziko rosną głównie w Europie pd.; uprawiane są: n. biały (N. poeticus), n. 	trąbkowy (N■ pseu- Narecznica samcza: A — donarcissus), przeważnie żółty, oraz żonkil (N. ogólny pokrój rośliny, B — liść od str. dolnej; jonquilla) żółty łub ciemno- widocznc kupki' zarodni’, złocisty, o kwiatach osadzo- c _ przekr6j poprzecz""nArŁKcASAMcŚa; P^t.kU2Pakwęijkąr0dni Aspidium filix-mas, pa- okrytą zaw,,Ką proć o liściach nie zróżnicowanych na asymilujące i zarodnikowe; kupki zarodniowe z nerkowatą zawijką; lasy niżowe i górskie; kłącze użytkowane w lecznictwie. NAREW: I) pr. dopływ Bugu, dl. 438 km (w Polsce 400 km), dorzecze 28 033 km*, źródła w Puszczy Białowieskiej, uchodzi pod Serockiem: nad N. leżą: Wizna, Łomża, Ostrołęka, Pułtusk; główne dopływy: Biebrza, Pisa, Szkwa, Omulew, Orzyc; 2) w., niegdyś NARODOWA DEMOKRACJA m., pow. hajnowski, woj. bialost., nad N.; 1400 mieszk. (1956); w okolicy wczesnohist. grodziska. NAREWKA, w., niegdyś m., pow. hajnowski, woj. białost., nad Narewką, na pn. krańcu Puszczy Białowieskiej; 2100 mieszk. (1956); przemysł drzewny. NAREWSKA ŻECLUGA, bałtycki szlak handlowy do inflanckiego portu Narwy, będącego 1558—81 w rękach Moskwy; zwalczana przez kaprów polskich. NARGILE, fajka pers. skonstruowana w tęn sposób, że dym przechodząc przez wodę ochładza się i oczyszcza. NARIE, odosobnione jez. na Pojez. Mazurskim, w dorzeczu Pasłęki; 1097 ha; dł. 10,8 km, szer. 2,8 m, głęb. do 50 m; brzegi b. urozmaicone, kilka wysp; rezerwat ptactwa wodnego, w pobliżu żeremie bobrowe. NARKOMANIA [gr.], nałogowe używanie narkotyków stopniowo w coraz większych dawkach; prowadzi do degeneracji psychicznej, zaniku uczuć wyższych i osłabienia umysłowego; morfinizm, nałóg używania morfiny, kokainizm — kokainy, h e r o in i z m — heroiny, eteromania — eteru. NARKOTYKI, związki organiczne pochodzenia naturalnego lub otrzymane syntetycznie, wywołujące nicwrażliwość na ból oraz częściową lub całkowitą utratę świadomości; niektóre z nich, odpowiadające określonym własnościom farmakologicznym, używane są do narkozy, np. eter, chloroform, ewipan; częste stosowanie prowadzi do narkomanii. NARKOZA [gr.], uśpienie chorego za pomocą środków farmakol. w celu wyłączenia świadomości i wrażliwości na ból podczas operacji chirurgicznej; zależnie od sposobu wprowadzenia narkotyku — n. wziewna, dotchawicza, dożylna, doodbytnicza. NARKOZAN -ewipan. NARODNAJA, najwyższy szczyt Uralu; wys. 1894 m; leży w pn. części gór. NARODNAJA WOLA [Wola Ludu], tajna rewol. organizacja narodników, powstała 1879 po rozłamie w —Ziemli i Woli; dążyła do obalenia caratu drogą spisków i indywidualnego terroru, dokonała szeregu zamachów; rozpadła się wskutek licznych aresztowań w ciągu kilku lat po zabójstwie Aleksandra II (1831); w skład kierownictwa N. W. wchodzili: W. N. Figner, A. A. Kwiatkowski, A. D. Michajlow, N. A. Morozow, S. L. Pierowska, A. I. Żelabow; 1884 Komitet Wyk. N. W. zawarł umowę o współpracy z KC partii „Proletariat“. NARODNICY, rewolucjoniści ros. drugiej połowy XIX w.; stali na stanowisku, że kapitalizm nie ma w Rosji perspektyw, uważali chłopstwo za główną silę rewol.; dążyli do przebudowy ustroju społ: na podstawie ros. wspólnoty wiejskiej (obszczyny); chcąc pobudzić chłopstwo do walki z caratem szli na wieś, „pomiędzy lud“ (ros. „w naród“ — stąd nazwa), by głosić swe poglądy. Stworzyli organizację —Ziemia i Wola, która rozpadła się na Naroaną Wolę i —Czornyj Pieriedieł wskutek rozbieżności poglądów co do metod walki z rządem carskim. Po 1881 ruch narodnicki odszedł od walki rewol. i przybrał charakter liberalny. Polemikę z n. prowadzili Plechanow i Lenin zwalczając ich poglądy. NARODOM Sihanuk (ur. 1922), 1941—55 król Kambodży, po abdykacji premier i minister spraw zagranicznych. NARODOWA DEMOKRACJA (ND), endecja — stronnictwo nacjonalistyczne; zaczątkiem jej była istniejąca od 1887 Liga Polska, przekształcona 1893 w Ligę Narodową, z której 1897 powstało Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (przekształcone 1919 w Związek Ludowo-Narodowy, a 1928 w Stronnictwo Narodowe). Założyciele i przywódcy ND: R. Dmowski, Z. Balicki, J. L. Popławski. Działając we wszystkich trzech zaborach ND zarzuciła głoszone przez Ligę Polską hasła powstańcze i szermując frazesem patriotycznym realizowała politykę ugody z zaborcami. 1905—07 współdziałała czynnie z caratem w tłumieniu rewolucji w Królestwie Pol.; bazując w zasadzie na burżuazji i części drobnomieszczaństwa usiłowała również zyskać wpływy wśród robotników, tworząc 1905 Narodowy Związek Robotniczy, oraz wśród chłopów, tworząc 1906 Narodowy Związek Chłopski; jednocześnie nabrała wyraźnego oblicza antysemickiego. W czasie 1 wojny świat, orientowała się początkowo na zwycięstwo caratu, następnie Ententy tworząc 1917 w Paryżu —Polski Komitet Narodowy. 1918—26 czołowa partia współrządząca, mająca szczególne wpływy w Poznańskiem; następnie w legalnej opozycji do sanacji; znaczne jej odłamy wykazały tendencje faszystowskie, co znalazło wyraz w utworzeniu 1926 w ramach stronnictwa —Obozu Wielkiej Polski oraz w utworzeniu 1934 z grup, które oderwały się od ND,  NARODOWA PARTIA ROBOTNICZA -►Obozu Narodowo-Radykalnego; 1939—45 część elementów liberalno-demokrat. ND popierała emigrac. rząd w Londynie, część wywodząca się głównie z ONR prowadziła odrębną politykę, tworząc ♦Narodowe Siły Zbrojne. NARODOWA PARTIA ROBOTNICZA (NPR), stronnictwo nacjonalistyczne zbliżone ideologicznie do Narodowej Demokracji, utworzone 1920 z połączenia Narodowego Związku Robotniczego (działającego od 1905 w zaborze ros.) i Narodowego Stronnictwa Robotniczego (z zaboru pruskiego); NPR występowała przeciw walce klas i głosiła solidaryzm klasowy; przywódcy: A. Chądzyński i K Popiel; 1937 łączy się z Chrzęść. Demokracją w Stronnictwo Pracy. Zob. też Front Morges. NARODOWE SIŁY ZBROJNE (NSZ), poi. faszystowska konspiracyjna organizacja wojskowa zał. 1942 przez działaczy byłego ONR; NSZ koncentrowały swą działalność na walce z obozem lewicowym, zwłaszcza z PPR, mordowały skrytobójczo działaczy lewicowych i Żydów oraz zwalczały partyzantkę radź. i AL (np. mord pod Borowem); w kwietniu 1944 na podstawie umowy część NSZ weszła w skład AK, część jednak nie podporządkowała się tej umowie; w końcowym okresie wojny na Kielecczyźnie NSŻ sformowały tzw. Brygadę Świętokrzyską, która jawnie współdziałała z okupantem i wraz z nim wycofała się do Niemiec; od 1945 część NSZ kontynuowała działalność konspiracyjną, stawiając zbrojny opór władzy ludowej. NARODOWE TOWARZYSTWO PATRIOTYCZNE, tajna organizacja o celach narodowowyzwoleńczych, powołana 3 V 1821 przez W. Łukasińskiego, J. Prą<łzvńskiego, J. Umińskiego, wywodząca się z Wolnomularstwa Narodowego; przewodniczący W. Łukasiński, po jego aresztowaniu 1822 S. Krzyżanowski; NTP nawiązało kontakt z dekabrystami; aresztowani 1826 członkowie organizacji postawieni 1828 przed sąd sejmowy nie zostali uznani za winnych zdrady stanu; wielu z nich natomiast (w tym S. Krzyżanowski) wywieziono na Syberię. NARODOWO-SOCJALISTYCZNA NIEMIECKA PARTIA ROBOTNICZA, Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter-Partei, (NSDAP) — zał. 1919, od 1921 jej przywódcą i ideologiem staje się Adolf Hitler; 1923—25 czasowo rozwiązana po nieudanym zamachu stanu w Monachium, po 1930 wpływy jej szybko rosną i 1933 zdobywa całkowitą władzę przekształcając Niemcy w państwo faszystowskie; klęska Niemiec Tlili. 1945 kończy działalność NSDAP; 1946 Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał kierownictwo NSDAP za organizację przestępczą. 1958 w NRF uchylenie przez Bundestag zakazu działalności partii. NARODOWY BANK POLSKI, centralny bank PRL; zadania: emisja biletów bankowych i regulowanie •obiegu pieniężnego, kredytowanie krótkoterminowe gospodarki socjalistycznej, organizowanie rozrachunków pieniężnych krajowych i zagranicznych, kontrola finansowa jednostek gospodarczych. NARODOWY PLAN GOSPODARCZY, określa zasadnicze kierunki rozwoju gospodarki narodowej na ■okres roczny, w szczególności: wartość produkcji poszczególnych działów gospodarki narodowej (przemysł, rolnictwo, transport i in.) oraz gałęzi przemysłu, wzrost ♦dochodu narodowego i jego podział, produkcję podstawowych artykułów i ich zużycie, wykorzystanie zasobów siły roboczej. N. p. g. uchwala Sejm PRL w formie ustawy. NARODOWY SOCJALIZM, nazizm — doktryna ideologiczna i społeczna faszyzmu hitlerowskiego, która nawiązując demagogicznie do haseł walki z „plutokracją“, opierała się na skrajnym rasizmie (antysemityzm), szowinizmie (niemiecki „naród panów*'), zasadzie „wodzostwa“ itp.; jej naczelne tezy sformułował Hitler w Mein Katnpf. Zob. też Narodowo-Socjalisłyczna Niemiecka Partia Robotnicza. NARODOWY ZWIĄZEK CHŁOPSKI (NZCh) utworzony 1906 w Królestwie Pol. z sekcji wiejskiej Narodowej Demokracji przez grupę działaczy przeciwstawiających się polityce tego stronnictwa; skupiał elementy politycznie umiarkowane, 1915 wraz z grupą „Zaranie“ i Związkiem Chłopskim utworzył „Wyzwolenie". NARODOWY ZWIĄZEK ROBOTNICZY, 1905—07 organizacja robotn. zał. w Królestwie Pol. przez Narodową Demokrację; 1920 po złączeniu NZR z Narodowym Stronnictwem Robotniczym powstała nowa organizacja ♦Narodowa Partia Robotnicza. NAROGI, Iow. użyteczne wnętrzności ubitej zwierzyny (serce, płuca, wątroba). NARONOWICZ-NAROŃSKI Józef (?—1678), poi. 60S inżynier i kartograf wojsk., autor podręcznika inżynierii Księgi nauk matematycznych. NAROŻE ♦kąt wielościenny. NARRACJA (łac.j, opowiadanie lub sposób opowiadania, odgrywający pierwszoplanową rolę w utworach epickich. NARSES (ok. 478 — ok 573), wódz cesarza bizant. Justyniana I; 555 obalił panowanie Ostrogotów w Italii. NARTEKS [gr.J, kryty przedsionek w bazylikach starochrześcijańskich. NARTNIKI, CerriJae, owady z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych; dość duże, silnie wydłużone, o długich nogach; pędzą życie nawodne, biegają szybko po powierzchni wody. NARTOSTRADA, szlak służący wyłącznie do zjazdu dla słabo zaawansowanych narciarzy. NARTY, przyrząd służący do ślizgania się po śniegu; pierwotnie wyłącznie o przeznaczeniu użytkowym, obecnie również sprzęt sportowy. Prototypem n. współczesnych była n. norweska typu „telemark", ukształtowana w XIX w. Typy n.: n biegowe (biegówki), n. skokowe (skokówki), n. slalomowe, n. turystyczne i n. zjazdowe. NARUSZEWICZ Adam (1733—96). znakomity historyk i poeta; jezuita, biskup. przyjaciel króla Stanisława Augusta, prof, poetyki w Akademii Wił. i kolegium jezuic. w Warszawie. Z Albertrandym redagował w latach 1770— 77 „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne“. Pisał ody, sielanki, wiersze liryczne, satyry, bajki, epigramaty; tłumaczył Horacego i Tacyta. Jest autorem Historii narodu polskiego i m in. A. Naruszewicz satyry Chudy literat NARUTOWICZ Gabriel (1865—1922), Inżynier-konstruktor, profesor politechniki w Zurychu; pierwszy prezydent RP; od 1920 minister robót publicznych, 1922 minister spraw zagr.; w grudniu 1922 wybrany na prezydenta glosami lewicy parlamentarnej i mniejszości narodowych; w atmosferze nagonki prowadzonej przez reakcję w kilka dni po wyborze zamordowany przez endeka Eligiusza Niewiadomskiego. NARVIK, m. w pn. Norwegii; 11 800 mieszk. (1954); nowoczesny port eksport, szwedzkiej rudy żel., połączony koleją elektr. z ♦Kiruną; rybołówstwo. — W II wojnie świat. 1940 zdobyty przez anglo-fr. siły zbrojne, w których skład wchodziła polska Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich pod dowództwem gen. Szyszko- G. Narutowicz -Bohusza. NARWA (Narva), m. w Estoń. SRR; 25 800 mieszk. (1935): zamek z XIV w.; przemysł włókien. (Krenholmska Manufaktura); elektrownia wodna. — 1700 zwycięstwo króla szwedz. Karola XII nad wojskami ros.; 23 II 1918 pierwsze zwycięskie starcie wojsk radzieckich z Niemcami; rocznica obchodzona jest jako święto Radzieckich Sił Zbrojnych. NARWAL, Monodon monoceros, ssak morski z podrzędu waleni uzębionych; morza bieguna pn.; dł. Narwal ciała 4—6 m; uzębienie uwstecznione; u samców jeden (rzadziej 2) 2—3-rnetrowy. śrubowato skręcony górny siekacz. Tabl. 8. NARYBEK, zarybek — młode ryby do jednego roku życia. NARYN, rz. w Kirgiskiej i Uzbeckiej SRR; dł.  APARATURA MEDYCZNA Tablica 53 10 1 — Urządzenie sali operacyjnej. 2 — Aparat do leczenia ultradźwiękami. 3 — Bomba kobaltowa dą naświetlań promieniami gamma, 4 — Aparat do naświetlań leczniczych, 5 — Badanie wzroku za pomocą refraktometra. 6 — Badanie za pomocą aparatu do elektrokardiografii przestrzennej. 7 — Piuca kauczukowe. 8 — Namiot tlenowy. 9 —' Przenośny aparat z promieniotwórczym izotopem tulu do zdjęć rentgenologicznych. 10 — Wanna elektryczno-wodna.  Tablica 54 NAFTA 1 — Fragment urządzeń wiertniczych. 2 — Szyby naftowe. 3 — Żuraw do pompowania ropy, 4 Świder gryzą ko wy dn wiercenia obrotowego, 5 — Rurociąg naftowy, C — Wagony-cyslerny. 7 • Przewoźne urządzenie do wiercenia obrotowego, 8 — Rafineria, widok ogólny. 9 — Rafineria. kolumna do destylacji frakcjonowanej gazoliny surowej.  609 723 km; źródła w Tien-szanie, po połączeniu w Dolinie Fergańskiej z rz. Kara Darią tworzy Syr Darię. NARZAZ, podworowe, podymne — danina w Polsce XI—XIII w. na rzecz panującego, świadczona od zagrody chłopskiej w zwierzętach hodowlanych. NARZĄD, organ — część istoty żywej, mniej lub bardziej wyodrębniona morfologicznie, spełniająca swoistą funkcję w organizmie, np. nerki, wątroba, liść. NARZĘDZIA PRACY -środki pracy. NARZĘDZIE: 1) robocze, urządzenie stanowiące właściwy element roboczy maszyny (n. maszynowe) lub ułatwiające człowiekowi pracę ręczną (n. ręczne), np. dłuto, wiertło, nóż, młotek; 2) n. (koło) przejściowe, instrument przejściowy — przyrząd astronom. służący gł. do wyznaczania dokładnego czasu. NARZĘPIK KOŃSKI, Hippobosca equina, niewielki owad z rzędu muchówek, nielatający, o zredukowanych skrzydłach; pasożyt zewnętrzny koni. NARZYMSKI Józef (1839—72), dramaturg, poeta, prozaik, tłumacz; członek Rządu Narodowego w 1863; Epidemia, Pozytywni. NASCITURUS [łac.], dziecko poczęte, lecz jeszcze nie urodzone. NASEBY [ang., nęjzby], m. w hrabstwie Northampton, Anglia; zwycięstwo 1645 wojsk parlamentu ang. pod wodzą Cromwella i Fairfaxa nad wojskami Karola I. NASENNE ŚRODKI, leki syntetyczne działające na centralny układ nerwowy i zmniejszające jego wrażliwość na bodźce (np. luminal); wywołują sen zbliżony do fizjologicznego. NASERCOWE ŚRODKI, cardiaca, leki działające na uszkodzenie mięśnia sercowego (naparstnica i jej preparaty, miłek wiosenny, konwalia majowa, strofantyna) lub na przewodnictwo nerwowe w sercu (chinina i jej pochodne); do n. s. zalicza się też niekiedy środki działające na obwodowy układ naczyniowy oraz ogólnie pobudzające (np. kofeinę, kamforę, strychninę). NASHVILLE [njjszwyl], m. w USA, stoi. stanu Tennessee; 174 300 mieszk. (1950); ośrodek kult., adm.-handl.; przemysł chemiczny. NASIELSK, m., pow. pułtuski, woj. warsz.; 4800 mieszk. (1956); drobny i>rzemysł spoż.; węzeł koejowy. NASIENIE: 1) semen, Nasienie: A — przekrój organ płciowego rozmnaża- prostopadły w stosunku nia się roślin nasiennych; ¿o liścieni, B •— przekrój n. 	powstaje z zapłodnionego równoległy w stos. do —zalążka; n. zawiera zaro- liścieni; 1 — łupina, dek, a u niektórych roślin 2 — bielmo, 3 — liścierównież —bielmo (n. biel- nie zarodka mowę); u roślin o nasionach bezbielmowych zapasy pokarmowe gromadzą się w mięsistych —liścieniach; wartość gospodarcza wielu n. 	jest duża ze względu na zmagazynowane w nich substancje pokarmowe (białka, tłuszcze, skrobia). (Rys.). Zob. też zapłodnienie podwójne; 2) sperma, u zwierząt i człowieka płyn wydzielany przez męskie gruczoły rozrodcze, zawierający plemniki. NASIENIOTOK, tried, wypływ nasienia przez cewkę moczową bez podniecenia płciowego. NASIENIOWÓD, przewód biegnący od —najądrza do cewki moczowej. NASIENNE —kwiatowe. NASIENNIK, drzewo pozostawione na zrębie leśnym w celu obsiania zrębu. NASIERDZIE, błona surowicza, stanowiąca zewn. warstwę ściany serca. NASKÓREK, powierzchowna warstwa z tkanki nabłonkowej skóry kręgowców, na powierzchni rogowaciejąca; jego wytworem są włosy, paznokcie i łuski. NASKORKOWOSCI ZJAWISKO, skin-efekt — zjawisko polegające na tym, że w prądach szybkozmiennvch ładunki elektr. płyną głównie przez warstwę bliską powierzchni przewodnika, tym cieńszą, im większa jest częstotliwość prądu. NASŁONECZNIENIE, ilość energii słonecznej padającej w jednostce czasu na jednostkę powierzchni Ziemi; zależy od stałej słonecznej (—stała fizyczna), przezroczystości atmosfery i kąta padania promieni słonecznych. NASSER Gamal Abd el (ur. 1918), egip. pułkownik i polityk; 1952 uczestnik zamachu wojsk., który zmusił króla Faruka do abdykacji; 1952—54 zastępca prze- NATĘ2ENIE wodn. Naczelnej Rady Rewol.; od 1954 premier i przewodn. Nacz. Rady Rewol.: od 1956 prezvdent Egiptu; przeprowadził upaństwowkmie Zarządu Kanału Sueskiego; w listopadzie 1956 przeciwstawił się agresji Anglii, Francji i Izraela; w lutym 1958 współzałożyciel i pierwszy prezydent Zjednoczonej Republiki Arabskiej. NASTAWIENIE KOŚCI, med. prawidłowe ustawienie złamanych lub zwichniętych kości za pomocą odpowiednich rękoczynów, firzyrządów ortopedycznych ub operacji chirurg. Zob. też pierwsza pomoc. NASTAWNIA: 1) zespół przyrządów, za pomocą których kieruje się pracą elektrowni lub rozdzielni; również pomieszczenie, w którym znajdują się te przyrządy; 2) posterunek na stacji kolejowej, w którym mieszczą się urządzenia do nastawiania zwrotnic i sygnałów oraz urządzenia blokowe; 3) teatr system urządzeń służący do regulacji elektr. oświetlenia sceny podczas spektaklu. NASTAWNOŚC -oko. NASTECZNIKI, Psammocharidae, rodzina owadów z rzędu błonkówek; żyją parami; gniazda w piasku. NASTIE, ruchy organizmów żywych wywoływane przez bodźce działające bezkierunkowo; znane są nam: fotonastie, ruchy odbywające się pod wpływem światła, niezależnie od tego, z której strony ono pada, np. otwieranie się aparatów szparkowych u roślin; termonastie, ruchy pod wpływem zmian temperatury, np. otwieranie się kwiatów na dzień, a zamykanie na noc (nyktynastia). Zob. też tropizmy. NASTROSZ PAWIK, Smerinthus ocellatus, piękna, duża ćma z rodziny zawisaków, mająca na skrzydłach plamy na wzór „pawich oczu“. NASTRZYG, ilość wełny uzyskana od owcy w jednej strzyży lub w określonym czasie (np. n. roczny). NASTURCJA, Tropaeolum majus, roślina zielna z rodziny nasturcjowatych; pochodzi z Peru; ozdobna, rabatowa; kwiaty żółte, pomarańczowe lub purpurowe. NASYCONE ZWIĄZKI, związki organiczne, w których atomy węgla połączone są ze sobą (w łańcuchy lub pierścienie) tylko wiązaniami pojedynczymi; związki te, w przeciwieństwie do związków —nienasyconych, nie są zdolne do reakcji przyłączania. NASYP, wał o określonym przekroju poprzecznym usypany z ziemi w celu przeprowadzenia linii komunikacyjnej ponad powierzchnią terenu; skarpy n. są umacniane darniną, wikliną lub kamieniami. NASZCZYTNIK -akroterion. NAŚWIETLANIE —światłolecznictwo. NATAL: 1) prowincja Zw. Pd. Afr. na wybrzeżu Oc. Indyjskiego; 91 000 km*, 2 570 000 mieszk. (1955); pas pobrzeża u podnóża Gór Smoczych, klimat gorący i wilgotny; lasy wiecznie zielone i sawanny; uprawa trzciny cukr., tytoniu, bawełny, herbaty; wydobycie złota i węgla; stoi. Pietermaritzburg (74 000 mieszk.); gł. port Durban; 2) m. port. w pn.-wsch. Brazylii; stoi. stanu Rio Grande do Norte; 94 800 mieszk. (1950); wywóz bawełny, cukru; ważne lotnisko w komunikacji z Europą i Afryką. NATANSON: 1) Jakub (1832—84), chemik polski, prof. Szkoły Głównej 1861—65; zauważył i opisał powstanie pierwszego barwnika syntetycznego (fuksyny), opracował dwie oryginalne metody syntezy mocznika; 2) Władysław (1864—1937), fizyk polski, prof. Uniw. Jag.; położył duże zasługi w rozbudowie termodynamiki; autor podręczników fizyki oraz artykułów popularnych. NATARCIE, jeden z zasadniczych rodzajów walki; polega na uderzeniu łączącym silny ogień z ruchem w przód w celu zniszczenia nieprzyjaciela i opanowania zajmowanego przez niego terenu. NATĘŻENIE: 1) prądu elektrycznego —prąd elektryczny; 2) pola elektrycznego —pole (elektryczne); 3) pola magnetycznego —pole (magnetyczne); 4) źródła światła, światłość (w danym kierunku) — wielkość fotometryczna, mierzona —strumieniem światła wysyłanego w jednostkowy kąt bryłowy (w danym kierunku). Jednostką jest kandela (cd); 5) oświetlenia, oświetlenie — stosunek strumienia światła padającego na daną powierzchnię do G. Nasser 39 Mała Enc. Powsz. PWN  NATIONAL GALLERY pola tej powierzchni. Jednostką n. o. jest fot oraz NATIONAL GALLERY [nąszonl gąlęryj słynna galeria obrazów w Londynie zał. 1824. NATO -»Pakt Północno-Atlantycki. NATOLIN, osiedle, pow. grodziskomazowiecki, woj. warsz.; 2165 mieszk. (1956); piękny park, zabytkowy pałac z XVIII w., obecnie odrestaurowany. NATORP Paul (1854—1924), filozof niem., przedstawiciel marburskiej szkoły neokantystów. NATRĘCTWA, przymusowe, nie dające się opanować myśli, obawy, ruchy, czynności; n. mogą występować jako objaw nerwicy ogólnej lub samoistnie jako tzw. nerwica natręctw. NATSUME Sóseki (1867—1916), jeden z najpoczytniejszych pisarzy jap.; eseje, krytyki, poezje, powieści; Jestem kotem, Serce. NATTIER [natję] Jean Marc (1685—1766), fr. malarz rokokowy, portrecista; Portret królowej Marli Leszczyńskiej. NATURAL1ZACJA [lac.], akt nadania obywatelstwa cudzoziemcowi. NATURALIZM, prąd lit., jedna z odmian późnego realizmu XIX w., rozpowszechniona w latach 1870—90. N. 	dążył do maksymalnie wiernego i szczegółowego odtworzenia rzeczywistości w literaturze, w ścisłym oparciu o rezultaty obserwacji i wspólcz. teorie nauk. (zwłaszcza darwinizm), z ograniczeniem praw fikcji lit.; często podejmował tematykę dotąd pomijaną ze względów obyczaj, i estet.; ukazywał osobowość ludzką w oświetleniu deterministycznym i pesymistycznym — jako bierny produkt cech dziedzicznych i wpływów środowiska; konflikty międzyludzkie interpretował jako walkę o byt między egoistycznymi jednostkami, które dążą przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb biol.; demaskował obyczajowość i moralność klas posiadających, ukazywał nędzę i wyzysk mas lud., najczęściej jednak cofał się przed wnioskami rewolucyjnymi. Twórcą i teoretykiem n. był E. Zola; częściowo n. występuje w twórczości G. Maupassanta, G. Hauptmanna, w Polsce — A. Dygasińskiego i G. Zapolskiej. Cechy naturalist. spotyka się również we współcz. prozie amer. (T. Dreiser, W. Faulkner, J. Steinbeck, E. Caldwell). NATYWIZM [łac.J, teoria psycholog., według której pewne cechy psychiczne są wrodzone, a nie nabyte w doświadczeniu. NAUKA, społeczna działalność ludzi mająca na celu poznanie rzeczywistości, wyrastająca z potrzeb jej opanowania i przekształcania; n. obejmuje sam proces badania i jego wyniki oraz nauczanie o tych wynikach. Podstawowe fazy badania naukowego: zgromadzenie faktów, opis, klasyfikacja, uogólnienie i określenie wzajemnych stosunków i koniecznych związków oraz wyrażenie ich w prawach nauk.; system twierdzeń nauk., szerszą syntezę badań pewnej dziedziny zjawisk, wyrażoną zwykle w prawach nauk., nazywamy teorią naukową; nauk. sprawdzenie (weryfikacja) teorii bywa niekiedy poprzedzona wysunięciem hipotezy, tzn, twierdzenia jeszcze nie sprawdzonego a przewidującego istnienie określonego faktu lub prawa; metody n. opierają się na ogólnych zasadach logiki i na zasadach szczegółowych odpowiadających właściwościom poszczególnych dyscyplin (obserwacja, eksperyment, statystyka i in.). Istnieją różne systemy klasyfikacji nauk; najczęstszy podział: n. przyrodnicze, wyjaśniające świat przyrody (matematyka, fizyka, chemia, biologia i in.) oraz n. humanistyczne wzgl. społeczne, wyjaśniające świat społeczeństwa (historia, ekonomia, filozofia, socjologia, filologia i in.). Historia n. jest historią walki o racjonalne i krytyczne poznanie rzeczywistości, weryfikowanie przez praktykę, przeciw poglądom irracjonalnym i fideistycznym oraz wszelkiego rodzaju przesądom i zabobonom. Światopogląd nauk. to pogląd na świat, którego podstawę stanowi nauka. NAUKA ORGANIZACJI I KIEROWNICTWA (naukowa organizacja pracy), nauka, której przedmiotem jest żywa praca ludzka; twórcami n. o. i k. są: F. 	W. Taylor, K. Adamiecki, H. Fayol; n. o. i k. powstała na przełomie XIX i XX w.; podstawowymi zasadami n. o. i k. są: cykl organizacyjny (cel, analiza, plan, wykonanie, kontrola) oraz ekonomiczna zasada — najlepszy wynik użyteczny przy najmniejszym nakładzie sił i środków; rozwijając się n. o. i k. obejmowała rolnictwo, handel, administrację publ.; w Polsce n. o. i k. znajduje podbudowę teoret. w pracach T. Kotarbińskiego z zakresu prakseologii. NAUKRATIS, bogate m. handlowe w delcie Nilu, zał. przez Greków z Miletu w poł. VI w. p.n. e.; gł. port egip., pozbawiony następnie znaczenia przez Aleksandrię; wykopaliska w Tell el Nebireh. 610 NAUMBURG, m. w NRD (okręg Halle); 39 300 mieszk. (1955); katedra romańsko-gotycka z XIII w.; przemysł włókien., zabawkarski. NAUPLIUS [łac.l, plywik — mikroskopijna wodna larwa większości skorupiaków niższych i niektórych wyższych; pierwsze stadium po wykluciu z jaja; ma 3 pary odnóży i nieparzyste oczko. NAURU, wyspa koral, w Mikronezji na Pacyfiku (terytorium powiernicze W. Brytanii, Australii, Nowej Zelandii); 21 km*, 3400 miezsk.; pokłady fosforytów. NAUTILUS [gr.-łac.J: 1) puchar z muszli lub masy perłowej, zwykle w oprawie złotniczej; wyrabiane głównie w Niemczech w okresie Renesansu; 2) zool. -»lodzik. „NAUTILUS", pierwszy o napędzie atomowym okręt podwodny USA; długość 97,5 m, szerokość 9,1 m, wyporność podwodna 3180 t, maksymalne zanurzenie 210 m, szybkość w zanurzeniu 25—30 węzłów, zasięg w zanurzeniu do 30 000 km. Tabl. 12. NAUTOLOGLA [gr.J, nauka badająca dzieje rozwoju żeglugi, stoczni i portów oraz dziedzin pokrewnych; podstawy n. opracowano w Polsce. NAUZYKAA, wg Odysei Homera, córka króla Feaków Alkinoosa, u którego Odyseusz gościł w drodze powrotnej spod Troi na Itakę. NAVICULA -»okrzemki. NAVIER [nawję] Louis Marie Henri (1785—1836), matematyk fr.; prace z zakresu fizyki matem, i nauk inż.; jeden z twórców podstaw mechaniki budowli i nauki o wytrzymałości materiałów. NAVIGATION ACT [nawygęjszn Skt], ustawa ang. z 1651 zezwalająca na przywóz towarów z krajów zamorskich do Anglii tylko na statkach ang., a z krajów eur. na statkach ang. lub kraju, z którego dane towary pochodzą. NAWA [łac.J, przestrzeń wewnątrz kościoła, w której gromadzą się wierni; odróżnia się n. podłużne (główną i boczne) oraz poprzeczną (transept). NAWAHOWIE, plemię Indian grupy jęz. atapaska zamieszkujące pn. Arizonę i Meksyk; dawniej myśliwi, obecnie w rezerwatach rolnicy i hodowcy owiec. NAWAŁNICA, nagły, b. silny wzrost prędkości wiatru przy jednoczesnej nagłej zmianie kierunku wiatru i nagłym skoku wartości ciśnienia atmosferycznego; często towarzyszy burzom. NAWAR KRZEMIONKOWY -»martwica. NAWARRA (Navarra), kraina hist. w pn. Hiszpanii (w Pirenejach); 10 000 km*, 382 900 mieszk. (1950); górzysta; klimat umiark.; rolnictwo; uprawa pszenicy, buraków cukr.; hod. bydła rogat., owiec; przemysł gł. spoż. (cukrownie, winiarstwo) oraz wełn., drzewny, metalurg., zbrojeń., chem.; gł. m. Pampeluna. — W średniow. odrębne królestwo, podzielone w XVI w. między Hiszpanię i Francję, która otrzymała pn. N. (Dolna N.), dziś. departament Basses-Pyrénées. NAWĘĆLANIE, cementowanie (-»cementyt) — rodzaj obróbki cieplno-chemicznej, polegający na nasycaniu powierzchni przedmiotów stalowych węglem w celu powiększenia jej twardości. NAWIĄZKA, w dawnym prawie poi. pieniężne zadośćuczynienie za zadanie rany; wysokość zależała od stanowiska spoi. pokrzywdzonego i rodzaju rany. NAWIERZCHNIA: 1) górna warstwa drogi spoczywająca na podłożu; n. dróg kołowych: gruntowe, brukowane (tzw. kocie łby), tłuczniowe i ulepszone (z kostki kamiennej, klinkieru, asfaltu, betonu); 2) n. kolejowa, składa się z podsypki, podkładów i szyn połączonych ze sobą złączkami. NAWIETRZNOŚĆ, podatność statku do zwracania się dziobem w tę stronę, skąd wieje wiatr; nawietrzny, znajdujący się z tej strony, skąd wieje wiatr, np. burta nawietrzna; przeciwieństwo — zawietrz ny. NAWIGACJA [łac.J, dział wiedzy fachowej (marynarskiej, lotn.) o prowadzeniu statku morskiego lub powietrznego (aeronawigacja) i określaniu na mapie jego położenia; sposobami określania pozycji statku morskiego w pobliżu lądu zajmuje się n. terestryczna, ustalaniem położenia statku na podstawie namiarów gwiazd — n. astronomiczna (astronawigacja), na podstawie namiarów radiowych — radionawigacja; na podstawie rozkładu ciśnień barometr, i kierunków wiatrów — meteonawigac ja. NAWŁOĆ, Solidago, bylina z rodziny -»złożonych; liście lancetowate, kwiaty drobne żółte w koszyczkach; brzegi wód i ogrody; pochodzi z Ameryki Pn. NAWOZY, substancje dodawane do gleby w celu jej wzbogacenia w składniki konieczne do rozwoju roślin; substancjami tymi są zarówno chem. związki organiczne, jak i nieorganiczne; do n. organicz NEFUD WIELKI 611 nych zalicza się n. naturalne, np. obornik, komposty, fekalia, guano, tzw. n, zielone (dużo azotu i próchnicy), czyli przyoraną zieloną masę roślin motylkowatych (np. łubinu), rzadko niemotylkowatych (np. gryki); n. sztuczne (nieorganiczne) obejmują szereg chem. związków nieorganicznych pochodzenia mineralnego lub otrzymywanych fabrycznie; dzieli się je na: 1) n. azotowe, zawierające azot w bezpośrednio dostępnej roślinie postaci azotanowej (-►saletra) lub też w postaci dostępnej po odpowiednich przemianach w glebie, np. siarczan amonu, azotniak; 2) n. fosforowe, otrzymywane głównie z fosforytów, np. superfosfaty, termofosfaty; 3) n. potasowe, otrzymywane z minerałów zawierających sole -►potasowe; 4) n. wapniowe, stosowane zwłaszcza na ziemie kwaśne, np. wapno palone, wapno defekacyjne. NAWROCZYŃSKI Bohdan (ur. 1882), pedagog i teoretyk pedagogiki; Uczeń a klasa, Z osady nauczania. NAX Jan Ferdynand (1736—1810), ekonomista i inżynier poi., przedstawiciel kierunku merkantylistycznego; domagał się rozwoju przemysłu i handlu w Polsce; Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej. NAZAREŃCZYCY, nazarejczycy: 1) żyd. ruch rei. zalecający ascetyczny tryb życia; 2) nazwa pierwszych chrześcijan; 3) w XIX w. ruch rei. w Niemczech (zorganizowany przez J. Hirza) i na Węgrzech, odrzucający nabożeństwa i obowiązek służby wojsk.; 4) 	grupa malarzy niem. zrzeszona 1809 w bractwie w Wiedniu z inicjatywy F. Overbecka i F. Pforra, działająca w Rzymie; program iej sprowadzał się do malarstwa rei. (zwłaszcza fresk.), wzorującego się na mistrzach wczesnego Renesansu (P. Peruginie, A. Diirerze, wczesnym Rafaelu); do n. należeli m. in. P. Comelius, J. G. Schadow, Ph. Veit. NAZARET, m. w Izraelu (Galilea); 21 500 mieszk. (1955); jedno ze świętych miejsc chrześcijan, miejsce pielgrzymek; kościół z XVII w. na miejscu kościoła krzyżowców z XII w. NAZARETANKI, poi. zgromadzenie zakonne zal. przez Marię F. Siedliską 1875 w Rzymie; n. mają domy w Polsce, Austrii, Anglii, Francji, Ameryce Pn. i Australii; zajmują się głównie wychowywaniem dziewcząt. NAZIZM -►narodowy socjalizm. NAZOR Vladimir (1876—1949), poeta i pisarz chorw.; modernista o różnorodnej twórczości; poezje Lirika, Ahasver, proza Veli Joie. NAZWISKO, oparta najczęściej na wspólnocie rodzinnej nazwa wyróżniająca człowieka; wg obowiązujących w PRL przepisów prawnych dziecko nosi w zasadzie n. ojca, gdy ojciec nie jest znany — n. matki, gdy oboje rodzice nie są znani — n. nadaje władza opiekuńcza (sąd): przysposobiony nosi n. przysposabiającego z możliwością zachowania również swego dawnego n.; mężatki noszą n. męża, z tym, że mogą zachować także n. własne (powstaje wtedy n. podwójne). Z ważnych przyczyn, jak brzmienie niepolskie, ośmieszające, można zmienić n. w trybie administT. Nb, symbol pierwiastka chem. niobu. NB. -»-nota bene. Nd, symbol pierwiastka chem. neodymu. Ne, symbol pierwiastka chem. neonu. NEAGH [nej], jez. w pn.-wsch. Irlandii; 390 km2, największe na Wyspach Brytyjskich. NEANDERTALSKI CZŁOWIEK, neandertalczyk, Homo neandertalensis vel primigenios — gatunek z rodziny Człowiekowatych ze środkowego i górnego -►plejstocenu, o prymitywniejszych cechach budowy czaszki niż u człowieka rozumnego, którego jest przodkiem. Nazwa pochodzi od miejscowości Neandertal w Niemczech, gdzie odkryto 1856 szczątki kostne. NEAPOL (Napoli), m. w pd. Włoszech (Kampania), nad M. Tyrreńskim; 1 059 000 mieszk. (1954); drugi co do znaczenia port wł. (wielki ruch pasażerski); gł. centrum kulturalne i gosp. pd. Włoch; uniwersytet z 1224, Instytut Zoologii Morskiej ze słynnym akwarium; piękne położenie na zboczu nad zatoką, panorama Wezuwiusza, liczne budowle z XIII—XVII w., stara dzielnica portowa oraz pobliskie wykopaliska Pompei i Herculaneum czynią z N. ośrodek światowej turystyki; przemysł spoż. (makarony), maszyn, (wagony, stocznie, samoloty), włókien., chem., naft. NEAPOLITAŃSKIE SUMI', pieniądze, które królowa Bona po wyjeżdzie z Polski pożyczyła Filipowi II liiszp.; o ’ ich zwrot zabiegał bez rezultatu Zygmunt August. NEBO -Nabu. NEBRASKA [nobrąsko] (Nebr.), stan w USA, 200 021 km2, 1 325 509 mieszk. (1950) ; stoi. Linooln (97 400 mieszk.); wyżynny na zach. brzegu Missouri, przecięty doliną rz. Platte; rozległe prerie; urodzajne ziemie, intensywne rolnictwo; pszenica, kukurydza; 78°/o gospodarstw zelektryfik., 80°/« posiada traktory. NEBUKADNEZAR II, Nabuchodonozor (ok. 605^562 p. n. e.), władca państwa chaldejskiego (nowobabilońskiego), które pod jego panowaniem osiągnęło szczyt swej potęgi; zdobywca Syrii i Palestyny; 586 zburzył Jerozolimę i uprowadził Żydów do niewoli zw. babilońska. NECHO, władca staroż. Egiptu (ok. 610—595 p. n. e.); przypisuje mu się budowę kanału łączącego Nil z M. Czerwonym; na jego polecenie Fenicjanie opłynęli podobno Afrykę. NECKAR, rz. w pd.-zach. Niemczech; dopływ Renu, dł. 370 km; źródła w zach. części Schwarzwaldu; żeglowna w dolnym biegu. NECKER Jacques (1732—1804), finansista, bankier paryski; 1777—81 i 1788—89 minister skarbu Francji; próbował drogą reform uratować Francję od bankructwa; inicjator zwołania Stanów Generalnych; b. popularny; jego dymisja wywołała rozruchy. NECKO, jez. we wsch. części Pojez. Mazurskiego, w grupie jez. augustowskich; 411 ha, glęb. do 25 m; przepływa rz. Netta; nad jez. m. Augustów. Tabl. 57. NECZUJ-ŁEWYCKI Iwan (1838—1918), powieściopisarz ukr., realista; Mikołaj Dieria, Rodzina Kajdasza, Burłaczka. NEDIC Milan (1876—1946), prawicowy polityk serb., generał armii jugosl.; 1941 utworzył kolaboracjonistyczny rząd Serbii pod okupacją niem., zwalczając partyzantów i ruch nar.-wyzwoleńczy; uwięziony, popełnił samobójstwo. NEDŻD, jedno z dwu (Hidżas) królestw wchodzących w skład Arabii Saudyjskiej; 1390 000 km2, ponad 3 min mieszk.; zajmuje środek Ptw. Arabskiego; wyżyna (1800 m), otrzymująca więcej opadów niż otaczające ją pustynie; uprawy w wadi i oazach; kolebka kultury arabskiej. NEEFA MŁOTECZEK, urządzenie do automatycznego przerywania obwodu, w którym płynie prąd elektr.; z chwilą włączenia prądu (w K) żelazny młoteczek (M) zostaje przyciągnięty przez rdzeń elektromagnesu (R), na skutek czego obwód zostaje przerwany; młoteczek powraca do pierwotnego położenia, zwiera obwód i zjawisko powtarza się; używany przy induktorach -►Ruhmkorffa oraz dzwonkach elektr. NEF [gr.J, średniow. dwumasztowy śródziemnomorski żaglowiec transportowy; wysokie burty, dwuster wiosłowy i ożaglowanie typu rzymskiego. NEFELIN, bezbarwny, szklisty minerał; glinokrzemian sodu; główny składnik niektórych skał magmowych nie zawierających skaleni; stosowany w przemyśle ceram., a niekiedy jako surowiec do otrzymywania związków glinu. NEFOSKOP [gr.], przyrząd do określania kierunku i prędkości względnej chmur, a tym samym prędkości wiatru w warstwach ich występowania. NEFREKTOMIA [gr.], med. operacja wycięcia nerki. NEFROLEPIS, Nephrolepis exaltaia, doniczkowa paproć z rodziny paprotkowatych; pochodzi z okolic zwrotnikowych Brazylii i Chin; z kłącza wyrastają liście i rozłogi, które po zetknięciu się z ziemią zakorzeniają się i dają początek nowej roślinie. NEFROPATIA [gr.], med. ogólna nazwa choroby nerek. NEFROTOMIA [gr.], med. operacja nacięcia miąższu nerki (np. w celu usunięcia kamienia moczowego). NEFRYT, włóknisty -►aktynolit w postaci b. zbitych skupień; przeważnie barwy zielonawej; występuje wśród skał metamorficznych; na Wschodzie, zwłaszcza w Chinach, używany do wyrobu przedmiotów ozdobnych, a w czasach przedhist. także do wyrobu broni i narzędzi. W Polsce występuje w Jordanowie i na Dolnym Śląsku. NEFT-KEL, bogate tereny roponośne w pd.-zach. Iranie (Chuzistan), na wsch. od m. Ahwaz; połączone ropociągiem z rafineriami i portem w A badanie nad Zatoką Perską. NEFUD WIELKI, pustynia piaszczysta w pn. części Płw. Arabskiego, w Arabii Saudyjskiej; wy*. 39' NEGATON 600—800 m, miejscami odosobnione góry do wys. 1000 m; rzadko zaludniona, głównie przez koczujących Arabów. NEGATON [łac.], nazwa elektronu ujemnego, używana w razie potrzeby podkreślenia znaku jego ładunku. NEGATYW [łac.], obraz fotograficzny, na którym jasne części fotografowanego przedmiotu są ciemne, a ciemne — jasne; n. barwny oddaje kolory przedmiotu w barwach dopełniających. NEGATYWIZM [łac.]; 1) nieuznawanie przyjętych powszechnie zasad; 2) med. chorobliwe odmawianie wykonania nakazanej czynności lub wykonywanie czynności przeciwnej niż nakazana; jeden z objawów schizofrenii. NEGATYWOWY PROCES, fot. wywołanie obrazu utajonego w materiale negatywowym, utrwalenie obrazu srebrowego, płukanie oraz wysuszenie negatywu. NEGEW, pofałdowana kraina półpustynna w pd. Izraelu, między M. Śródziemnym a zat. Akaba; ok. 12 S00 kmZ; gł. m. Beerszeba (20 500 mieszk.). NEGOCJACJA [łac.], prowadzenie układów, rokowań handlowych, dyplomatycznych. NEGOI -»Fogarskie Góry. NEGOTIORUM GESTIO [łac.], w prawie rzym. załatwianie cudzych spraw bez zlecenia; czynność prawna nie oparta na umowie, ale podobna do umowy, należy do tzw. jak gdyby kontraktów. NEGRI; 1) Ada (1870—1945), pisarka wł.; w młodości nauczycielka; kilka zbiorów lirycznych, w których dała wyraz solidarności z upośledzonymi apelując do sprawiedliwości społ.; powieść autobiogr. Stella Mattutina (Gwiazda poranna), nowele; 2) Pola, właśc. Apolonia Chalupiec (ur. 1897), poi. aktoTka film., występująca gł. w filmach niem. i amer.; Niewolnicy zmysłów (1914, debiut), Carmen, Madame Dubarry, Zakazany raf, Madame Bovary. NEGRIN Juan (ur. 1899), fizjolog i polityk hiszp., prawicowy socjalista; profesor uniw.; 1937 premier rządu republikańskiego, od 1939 na emigracji. NEGROIDALNA RASA, składnik czarnej odmiany człowieka wykazujący pewne właściwości odmiany żółtej; b. niskorosly dlugogłowiec, o brunatnożółtej skórze, włosach czarnych fil-fil i b. ciemnych oczach; twarz wybitnie szeroka, nos skrajnie szeroki, często wklęsły; budowa dość smukła, ale z tendencją do otyłości (-»-steatopygia), uwłosienie b. skąpe, rysy grube; charakterystyczny składnik Buszmenów i Hotentotów, dawniej znacznie szerzej rozprzestrzeniony; pewne wpływy w całej Afryce. Tabl. 25. NEGROIDZI -«-czarna odmiana człowieka. NEGROS, lesista wyspa Filipin; 13100 km*, 1 482 000 mieszk. (1951); górzysta, wulkan Canlaon (2465 m). NEGUS NEGESTT, właśc. negusa nagast [abis., król królów], oficjalny tytuł cesarza Abisynii. NEHRING Władysław (1830-1909), historyk literatury poi.; filolog, prof. filologii słowiańskiej w Uniw. Wrocł.; Kurs literatury polskiej, Jan Kochanowski. NEHRU: 1) Motilal (1861—1931), ind. działacz nar., współpracownik Gandhiego w walce przeciwko kolonizatorom ang.; 2) Dżawaiiarlal (ur. 1889), syn poprz., ind. mąż stanu; począlko- , wo zwolennik polityki Gandhiego, następnie organizator czynnego oporu przeciw panowaniu ang. w Indiach, 14 lat więziony; 1933—54 przywódca Hinduskiego Kongresu Narodowego; 1946 premier tymczasowego rządu Indii, od 1947 premier i min. spraw zagr. republiki Indii, rzecznik pokojowego współistnienia oraz niezawisłości ludów kolonialnych Azji i Afryki; Odkrycie Indii. NÈ1SSER Albert (1855— 1916), lekarz niem., odkrył dwoinki rzeżączki i zarazek trądu. NEJEDLY Zdenëk (ur. 1878). czes. historyk, muzykolog, działacz komunistyczny; 1945—46 oraz od 1948 minister oświaty i kul tury, członek Biura Polit. KC KP Czechosłowacji, prezes Czeskiej Akademii Nauk; członek PAN 612 Dijlny ieskóho n&roda (Dzieje narodu czeskiego), Dijiny husitskeho zpóvu (Dzieje pieśni husyckiej). NEKROFAGI [gr.j, zwierzęta żerujące na padlinie, którą przy tym często zakopują, np. chrząszcze grabarze. NEKROFILIA [gr.], zboczenie płciowe; obcowanie płciowe ze zwłokami. powiadomienie o śmierci artykuł poświęcony życiu H. Nelson Dż. Nehru NEKROLOG [gr.]: 1) w formie ogłoszenia; 2) i działalności zmarłego. NEKROZA -»martwica. NEKTAR [gr.]: I) bot. słodki, pachnący sok wydzielany przez nektaria; wodny roztwór cukrów, niekiedy również białek i ciał tłuszczowych oraz innych substancji; 2) mit. gr. słodki napój nieśmiertelnych bogów. NEKTARIA, miodniki — gruczoły, najczęściej u podstawy organów kwiatowych, wytwarzające słodki sok (nektar); przystosowanie do zapylania przez owady żywiące się nektarem. NEKTARN1KI, cukrzyki, Nectariidae — rodzina drobnych ptaszków z rzędu wróblowatych; tropiki Starego Świata, tryb życia podobny jak u kolibrów. NEKTON, biologiczna grupa zwierząt wodnych; pływają czynnie, uniezależnione od ruchów wody; w morzach głównie wieloryby, większe ryby i głowonogi. NELSON Horatio (1758—1805), admirał ang.; jego zwycięstwa nad flotą fr. pod Abukirem 1798 i nad sprzymierzoną flotą fr.-hiszp. pod Trafalgarem 1805 zapewniły Anglii panowanie na morzu przez całe stulecie; zginął pod Trafalgarem. NEMANIA, dynastia książąt i królów serbskich wywodząca się od Stefana Nemanii; panowała 1159—1371. NEMCOYA Bożena (1820—62), czes. pisarka, pionierka realizmu; opowiadania z życia ludu; Babunia. NEMEZIS, gr. bogini losu ludzkiego i ładu fowsz.; uosobienie „kary ożej“; szczególnie surowo karała zuchwałość wynikającą z pychy. NEMINEM CAPTIVAB1MUS [łac. nikogo nie uwięzimy], nadany szlachcie 1425 przez Władysława Jagiełłę przywilej, wg którego osiadły szlachcic nie mógł być ukarany bez wyroku sądowego. NEMROD, legendarny król chaldejski, wzór zręczności i dzielności myśliwskiej. NENCKI Marceli (1847— 1901), lekarz, chemik i fizjolog poi., prof. Uniw. w Bernie szwajc., kierownik Sekcji Chemicznej Instytutu Medycyny Doświadcz, wadził badania nad heminą, barwnikiem krwi; twórca chemii drobnoustrojów. NENNI Piętro (ur. 1891), polityk wł., lewicowy socjalista, przewodniczący Włoskiej Partii Socjalistycznej; 1931—39 członek egzekutywy Międzynarodówki Socjalistycznej; 1936—38 uczestnik walk w Hiszpanii; 1945 wicepremier, 1946—47 minister spraw zagr.; 1951 Leninowska Nagroda Pokoju. NENUFAR -grążel. NEODARWINJZM, teoria ewolucyjna zapoczątkowana przez A. Weismanna, upatrująca źródło zmieńności dziedzicznej w przypadkowych, bezkierunkowych mutacjach; wg n. takie zmiany cech orga- p Nenni M. Nencki w Petersburgu; pro 613 NEOROMANTYZM nizmów nie mafą trwałego charakteru przystosowaw- licie; na terenie Polski ok. 3500—1700 p. n. e. ; hoczego, a powstawanie nowych jednostek systematycz- dowla roślin i zwierząt, rybołówstwo, prymit. uprawa nycn (np. gatunków), lepiej przystosowanych do zmie- roli (-»-kopieniactwo) ; znane i szeroko stosowane glaniającego się środowiska, polega wyłącznie na wy- dzenie, przewiercanie, piłowanie kamienia, garncarbiorczym działaniu doboru naturalnego (rola ,,sita‘r). stwo, tkactwo; prymit górnictwo, szczególnie w poNEODYM Nd, neodymium, pierwiastek chem. szukiwaniu surowców kam.; początki metalurgii mie0 liczbie atom. 60; metal -«-ziem rzadkich. dzi; liczne osiedla złożone z ziemianek lub domów NEOF1T : 1) Bozweli (Hilendarski) (ok. 1780— naziemnych. ^ 1848), mnich bulg., wybitny działacz odrodzenia nar., NEOLOGIZM [gr.], słowo nowoutworzone dla pisarz; Mati Bołgarija; 2) Rilsh (1793—1881), mnich oznaczenia przedmiotu lub zjawiska dotychczas nie bulg. ; działacz odrodzenia nar. ; Bołgarska gramałika. istniejącego lub nie dostrzeganego. NEOFITA Igr.], chrześcijanin nowo nawrócony; NÉOMALTUZJANIZM, współczesna teoria burżuaprzen. nowy wyznawca jakiejś doktryny, nauki. zyjna, która nawiązując do „prawa ludności —MalNEOFOBIA -»-fobia thusa próbuje dowodzić przeludnienia świata; wg n. r -, » j ,, . , , , ograniczenie przyrostu ludności może rozwiązać trudNEOGEN [gr.], młodsza część -«-trzeciorzędu; obej- nojcj ekon. i spoi. współczesnego kapitalizmu. “"ή, d,VjL,T mi0Cen 1 pllOCen- Zob- tez straty- NEON Ne [gr. nèos], pierwiastek chem. o liczbie 8 wn’^uirr'1 rrv» tA , . , ,, atom. 10; gaz szlachetny; występuje w powietrzu NEOHEGLIZM, idealistyczny kierunek współcz. w małych ilościach; używany do napełniania rur jafilozofii nawiązujący do Hegla. Za czołowych neo- rzeniowych — reklamy świetlne (neony). Zob. też heglistów uważani są idealiści wl.: B. Croce i G. Gen- ]ampa (jarzeniowa). tUe, interpretujący Hegla w duchu intuicjonizmu NEONÓWKA, mała lampa wyładowcza; używana 1 idealizmu subiektywnego. w różnych aparatach elektr. jako lampka sygnalizaNEOHUMANIZM [gr.-łac.], prąd w pedagogfce cyjna, np. do sprawdzania instalacji elektrycznych, pocz. XIX w.; zmierzał do kształcenia osobowości NEOPLATONIZM, ostatni z wielkich systemów w oparciu o kulturę klasyczną, a zwłaszcza o nau- filozofii starożytnej, rozwijający się w III—IV w. czanie łaciny i greki; gł. przedstawiciel Wilhelm w Aleksandrii; nawiązywał do Platona interpretując Humboldt. i rozwijając jego filozofię w duchu emanacyjnym NEOKANTYZM, kierunek filozof, nawiązujący do i panteistycznym. Czołowi przedstawiciele: -«-Plotyn, I. Kanta, głównie do jego krytyki poznania. Hasło Porfiriusz (232—304), Jamblich (III—IV w.), Proklos „powrotu do Kanta“ jako reakcję na idealizm abso- (410—85). Pod wpływami n. pozostawało wielu mylutny Hegla rzucił 1862 F. Zeller; w Niemczech kie- ślicieli chrześc., zwłaszcza Dionizy Pseudo-Areoparunek ten reprezentowali m. in. F. A. Lange, H. Hełm- gita (V w.). holtz, W. Windelband oraz szkoła marburska (H. Co- NEOPOZYTYWIZM [lac.] albo „trzeci pozytyhen i P. Natorp); zwany również neokrytycyzmem. wizm“, jeden z głównych kierunków współcz. filoNEOKLASYCYZM [łac.]: 1) kierunek w sztuce eur. zofii uznający problemy metafizyczne i związane panujący w latach ok. 1760—1830; nawiązywał do z nimi zagadnienia teoriopoznawcze za pozorne. Filosztuki antycznej, zarówno w zakresie form artyst., zofia sprowadza się dla n. do logicznej analizy pojęć jak i tematyki (malarstwo); rozwojowi n. sprzyjały » twierdzeń nauk empirycznych. Czołowi przedstawiprace naukowe J. Winckelmanna (1717—68), odkrycia ciele: M. Schłick, R. Carnap, D. Neurath, L. Witti badania Herculaneum (1719), Pompei (1748) i liez- genstein, K. Popper. nych innych wykopalisk, poznawanie ruin antycznych NEOPTOLEMOS, mit. gr. syn Achillesa i Deidaitp. ; powstały wówczas kult starożytnej Grecji i Rzy- mei; sprowadzony przez Odyseusza pod Troję zabił mu przyczynił się do naśladowania antyku nie tylko Priama, Astianaksa, syna Hektora, i wielu in. w rzeźbie i architekturze, lecz także w rzemiośle NEOROMANTYZM [łac.], kierunek w sztuce na artyst. Rozróżnia się dwie fazy n.: wczesną, lekką i swobodną (we Francji styl Ludwika XVI, w Polsce — klasycyzm stanisławowski) i późną, bardziej surową i monumentalną, zwaną stylem cesarstwa — empirem lub pseudoklasycyzmem. Główni przedstawiciele: w rzeźbie — J. A. Houdon, A. Canova i B. Thorwaldsen, w architekturze — J. G. Soufflot, A. Adam, K. Schinkel, W. Baźenow, A. Zacharów, w malarstwie — J. L. David, J. D. Ingres; w sztuce poi.: architekci — D. Merlini, P. Aigner, Î. Kubicki, A. Corazzi, w maarstwie — A. Brodowski; 2) tendencja lit. przybierająca w różnych czasach różne kształty: Jej istotę stanowi kontynuacja form i stylów, uprawianych w starożytności i epokach, które do niej nawiązywały; 3) kierunek twórczy w muzyce końca XIX i pocz. XX w., zrywający z tematyką romantyczną i zwracający się do dawnych, klasycznych i Î>rzedklas. form muzyki absoutnej, realizowanych jednak nowymi środkami. Zob. też klasycyzm. NEOKRYTYCYZM -*-neokantyzm. NEOLAMARKIZM, kierunek blol. powstały z -«-lamarkizmu w końcu XIX w.; przyjmuje, iż żywa materia ma szczególną właściwość celowego reagowania na warunki otoczenia; oprócz tego kierunku z lamarkizmu wywodzi się mechanolamarkizm i psycholamarkizm. NEOLIT [gr. neos — nowy, lithos — kamień], ml. epoka kamienia po paleolicie i mezo- Tabela chronologiczna neolitu Polski wg J. Kostrzewskiego  NEOSALWARSAN przełomie XIX i XX w.; n. w muzyce -»muzyka (Synt. przegląd dziejowego rozwoju); n. w literaturze -»Młoda Polska. NEOSALWARSAN, nowarsenol — związek organiczny zawierający arsen; żółty, suchy proszek; środek przeciwkiłowy, stosowany także w przypadku duru powrotnego. NEOSCHOLASTYKA [gr.], odrodzenie filozofii średniow. w XIX i XX w.; zwana również -»neotom izmem, jako powiót do doktryny św. Tomasza z Akwinu. NEOSLAWIZM, ruch polit. wśród narodów słów. w latach 1908—12, mający na celu doprowadzenie do ich zbliżenia dla wspólnego przeciwstawienia się pangermanizmowi; nieoficjalnie patronowała n. carska Rosja. Kongresy: 1908 Praga, 1910 Sofia. NEOTEŃIA [gr.], występowanie u dorosłych form zwierząt lub roślin cech embrionalnych, a w skrajnych przypadkach osiąganie dojrzałości płciowej przez formy larwalne. Zob. też pedogeneza. NEOTOMIZM, współczesna doktryna filozof, usiłująca dostosować filozofię św. Tomasza do wymagań nowożytnej nauki. Nawrót do studiów tomistycznych przypada na okres pontyfikatu Leona XIII, który w encyklice Aetemł patris nakazał studiowanie filozofii św. Tomasza. NEP (Nowaja Ekonomiczeskaja Politika), polityka gospodarcza wprowadzona w Rosji Radzieckiej 1921 na miejsce komunizmu wojennego; polegała na dopuszczeniu w określonych granicach produkcji kapitalistycznej i wymiany towarowo-pieniężnej; w okresie ŃEP państwo zachowało kluczowe pozycje w gospodarce i wykorzystywało stosunki rynkowe przede wszystkim dla uzyskania wzrostu produkcji rolnej. Celem NEP było wykorzystanie wszystkich rezerw rozwoju ekon. dla odbudowy kraju, rekonstrukcji gospodarki nar. i dokonania przemian socjalistycznych. NEPAL, król. w środk. Himalajach; 140 000 km!, 8 600 000 mieszk. (1953), w większości Gurkowie; stół. Katmandu, in. gł. m. Pathan (105 000 mieszk.), Bhatgaon (93 000 mieszk.); klimat górski, zmiany pod wpływem monsunów; większą część kraju zajmują lasy, łąki wysokogórskie, a powyżej kraina wiecznego lodu; w dolinach rolnictwo (75% Iudn. roln.): ryż i in. zboża, bawełna, trzcina cukr., herbata, tytoń, juta i in.; powyżej 3000 m hodowla owiec; komunikacja kol. i dróg. słabo rozwinięta. NEPER -»Napier John. NEPOS, Publius Comelius Nepos (ok. 100 — ok. 25 p. n.e.), historyk rzym.: Żywoty sławnych mężów (zachowana część obejmująca biografie wodzów obcych ludów). NEPOTYZM [łac. nepos — wnuk, bratanek], faworyzowanie krewnych i ulubieńców przy obsadzaniu wysokich i dochodowych stanowisk; w XV i XVI w. szeroko stosowany przez papieży. NEPTUN: 1) staroital. bóg chmur i deszczu, utożsamiany z gr. bogiem morza Posejdonem; 2) ósma z kolei planeta w -»słonecznym układzie (tabela) odkryta 1846, niewidoczna gołym okiem: 3) Np, neptunium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 93; otrzymany 1940 w drodze sztucznych przemian jądrowych. NEPTUNIZM, kierunek w geologii (koniec XVIII i pocz. XIX w.), wg którego wszystkie skały, a więc i te, które dziś uważamy za magmowe, powstały w środowisku wodnym; n. przypisuje zbyt wielką rolę działalności wody na Ziemi; nazwa pochodzi od rzym. boga morza Neptuna. Zob. też plutonizm. NER, pr. dopływ Warty. dł. 72 km, dorzecze 822 km!, źródła na Wyż. Łódzkiej w pobliżu Łodzi; wykorzystywany do nawadniania, częściowo uregulowany. NERCZYCA, choroba, którą cechuje obfity białkomocz i rozległe obrzęki, przy stosunkowo dobrej czynności wydalniczej nerek. N. występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet i częściej w wieku młodzieńczym niż w starszym. NERCZYNSK, m. w Ros. FSRR (Syberia Wsch.); 10 000 mieszk. (1956); przemysł spoż., drzewny; w okolicy wydobycie złota, metali kolorowych. NEREDICA, wzgórze koło Nowgorodu, gdzie znajdowała się słynna cerkiew Przemienienia Pańskiego z 1198, z malowidłami ściennymi; zniszczona w czasie ostatniej wojny. NERE1DA [gr.], Nereis, ruchliwe -»wieloszczety o dł. ciała do 50 cm; mają dwie pary oczu oraz wysuwalną gardziel z chitynowymi szczękami i ząbkami; w Bałtyku 3 gatunki dł. do 20 cm. 614 NEREIDY, mit. gr. 50 nimf morskich, córek Dorydy i boga morskiego Nereusza. Nereidy NERIS Salomea, właśc. Baćinskaite — Bućene (1904—45), poetka litew. i tłumaczka klasyków ros. na język litew.; poezje nacechowane silną nutą radykalizmu społecznego. NERKI, narządy wytwarzające mocz, z którym wydalane są zbędne oraz szkodliwe substancje powstające w przebiegu przemiany materii tkanek i narządów ustroju; położone w okolicy lędźwiowej po obu stronach kręgosłupa; kształt zbliżony do ziarna fasoli, przeciętne wymiary 3 X 6 X 12 cm; n. prawa jest nieco mniejsza od lewej; jedna n. może wypełnić pracę obu; usunięcie obu n. prowadzi do zgonu; n. 	wędrująca, zmiana położenia n. wskutek zaniku okolonerkowej tkanki tłuszczowej; w pozycji stojącej n. w. opada, po położeniu chorego daje się odprowadzić na zwykłe miejsce; n. w. może sprawiać poważne dolegliwości; gruźlica n., powstaje wskutek przedostania się zarazków gruźlicy w obręb n.; objawy: uporczywy ropomocz i krwiomocz; nie leczona doprowadza do zniszczenia n.; stwardnienie n., zanik właściwej tkanki nerkowej i zastąpienie jej przez tkankę łączną w następstwie długotrwałych stanów zapalnych lub choroby nadciśnieniowej; torbiel n., tworzenie się w obrębie tkanki nerkowej mniejszych lub większych pęcherzy wypełnionych płynem; może być wrodzona lub powstawać wskutek przeszkody w' odpływie moczu; kamica nerkowa, chorobliwe tworzenie się złogów (piasek, kamienie) w drogach moczowych (miedniczkach nerk., moczowodach, pęcherzu moczowym); kolka nerko w h •♦•kolks NERNST Walther Hermann (1864—1941), fizykochemik niem.; wsławił się pracami z teorii roztworów, dysocjacii elektrolitycznej, równowagi i kinetyki reakcji ebem. (N. twierdzenie). Nagroda Nobla 1920. NERNSTA TWIERDZENIE: w temperaturze zera bezwzględnego w ciałach stałych lub ciekłych zachodzą procesy bez zmiany entropii. Dalej idące sformułowanie, podane przez M. Plancka, nosi nazwę trzeciej zasady -»termodynamiki. NERON, Lucius Domitius Alienobarbus (37—68), od 54 cesarz rzym.; rozpustny i okrutny, o zamiłowaniach artyst. ; zmuszony do popełnienia samobójstwa; przypisywano mu podpalenie Rzymu; pierwsze prześladowania chrześcijan. NERPA, Phoca vHulina, jeden z gatunków -»fok; Atlantyk, spotykana też w Bałtyku; wpływa w ujścia rzek; dł. ciał 2 m; często gromadzi się w liczne stada. NERUDA: 1) Jan (1834—91), czes. poeta, prozaik i felietonista; bojownik o postęp; poezje Knihy veriù (Księgi wierszy), proza Opowiadania ze starej Pragi; 2) Pablo, właśc. Neftalí Reyes (ur. 1904), poeta chilijski, prześladowany za komunizm; epopeja Pieiń powszechna, poemat Niech się zbudzi drwal, cykl wierszy o Warszawie Powróciła Syrena. Międzynarodowa Nagroda Pokoju 1953. NERVAL Gérard de, właśc. Labrunie (1808—55), fr. poeta romant.; Sylvie, Les Chimères, przekład Fausta Goethego. NERVI, m. w pn. Włoszech (Liguria) kolo Genui; 7000 mieszk. (1936); znana plaża i uzdrowisko. Neron  615 NERWA, Marcus Cocceius Nerva (ok. 35—98), Cesara raym. od 96, znany z współpracy z senatem; przeprowadził reformy gosp. polepszając sytuacją drobnych rolników. NERWICA, neuroza — zachwianie równowagi nerwowej wskutek wyczerpania nerwowego lub silnych przykrych przeżyć i wzruszeń; objawy: nadmierna drażliwość, upośledzenie sprawności umysł., zaburzenia snu, łaknienia i in.; n. wegetatywna, zaburzenia czynności narządów bez podłoża anatomicznego (np. kołatanie serca, zaburzenia w trawieniu, wzmożona potliwość). NERW LIŚCIOWY, wiązka łyko-drzewna w blaszce liściowej; nerwacja liścia: równoległa (np. u traw), pierzasta (np. u gruszy, dębu), dloniasta (np. u klonu). NERWOHÓL, neuralgia — objaw schorzenia różnych nerwów: n. kulszowy, czyli ischias, n. nerwu trójdzielnego (ból w obrębie twarzy), n. międzyżebrowy itp. Zob. też reumatyzm. NERWOWY UKŁAD, zespół komórek nerwowych wraz z ich wypustkami, przewodzący podniety u zwierząt wielokomórkowych i człowieka; u zwierząt niższych b. prosty, stopniowo komplikujący się na coraz wyższych szczeblach systematycznych; najwyższy stopień rozwoju osiąga u kręgowców, a zwłaszcza u ssaków; u człowieka składa się z n. u. ośrodkowego (mózgowie, rdzeń kręgowy), n. u. obwodowego (nerwy czaszkowe i rdzeniowe oraz zwoje), n. u. autonomicznego (wegetatywnego) (n. u. współczulny i przy współczulny); n. u. ośrodkowy i obwodowy zarządzają ruchami i odbiorem wrażeń oraz umożliwiają utrzymanie postawy ciała i równowagi; n. u. autonomiczny reguluje działanie przede wszystkim narządów wewn. (czynność serca, oddychanie, trawienie, wydalanie), nawet w warunkach wyłączenia świadomości. NERWY [łac.], anat. białawe pasma włókniste, złożone z wypustek nerwowych; n. czuciowe prowadzą impulsy z narządów zmysłów oraz z narządów wewn. do komórek leżących w rdzeniu kręgowym i mózgu; n. ruchowe prowadzą podniety od mózgu lub rdzenia do mięśni; n. wydzielnicze biegną z mózgu i rdzenia kręgowego do gruczołów; uszkodzenie n. może spowodować zniesienie czucia lub porażenie mięśni; splot nerwowy, sieć o nieregularnych okach, utworzona przez gałązki nerwowe, tworząca liczne rozwidlenia i zespolenia z sąsiednimi nerwami; zwój nerwowy, zgrupowanie komórek nerwowych poza mózgowiem i rdzeniem kręgowym. NERYTYCZNY, plytkomorski, między pasem przypływów i odpływów a głębokością ok. 200 m; n. strefa, odpowiada -►szelfowi. Nazwa pochodzi od żyjącego w tej strefie ślimaka Nerita. Zob. też abisalny. NESSELRODE Karl W. von, hr. (1780—1862), dyplomata ros.; przedstawiciel Rosji na kongresie wiedeńskim 1815; minister spraw zagr. Rosji 1816—56, od 1845 kanclerz państwa; zwolennik Sw. Przymierza; spowodował orężną pomoc Rosji w stłumieniu rewolucji węg. 1848—49. NESTOR: 1) mit. król Pylos, najstarszy z gr. bohaterów wojny trojańskiej; słynął z doświadczenia i mądrej rady; potoczna nazwa najstarszego członka zrzeszenia Iud najbardziej doświadczonego w danej dziedzinie wiedzy, sztuki itp.; 2) (1056—1114), mnich kijowski, kronikarz ruski; autor jednej z redakcji Pourtetci dorocznej. NESTORIANIE, zwolennicy nauki Nestoriusza, patriarchy konstantynopolit. V w., wg której w Chrystusie istnieją dwie osoby: boska i ludzka. Naukę tę potępił sobór w Efezie (431). NESTROY Johann (1801—62), austr. aktor i dramatoplsarz; jeden z twórców „ludowego teatru wiedeńskiego"; autor ponad 60 sztuk, z których wiele wystawianych jest obecnie; Lumpazivagabundus (Włóczęga). NET [ang.J, muśnięcie siatki przez piłkę serwisową w tenisie, ping-pongu i siatkówce. NETA, rodzaj sieci do połowu ryb (fląder, wątłuszy), ustawianej pionowo w postaci zapory na dnie łowiska. NETTO [wł. czysty, skrót: „ntto“]: waga n., waga towaru bez opakowania; zysk n., po odjęciu kosztów od zysku brutto; cena n., cena zasadnicza, od której potrącono rabat. NEUBER Friederike Caroline, znana jako „die Neuberin“ (1697—1760), aktorka niem., organizatorka wędrownych zespołów teatr.; współpracując z —J. Ch. Gottschedem unowocześniła scenę niem. w dziedzinie ekspresji aktorskiej i Inscenizacji. NEUCHÂTEL [nószatęl], m. w zach. Szwajcarii; NEUTRALIZACJA 27 	600 mieszk. (1950); zabytki archit. z XI—XIII w.; uniwersytet; wyrób czekolady; produkcja zegarków; 2) jez. w Szwajcarii, u stóp gór Jura; 216 km®, 432 m n. 	p. m., dł. 38 km, glęb. 154 m; odpływ do rz. Aar; nad jez. słynne stanowisko archeol. La Tćne. „NEUE RHEINISCHE ZEITUNG“, piano codz. wychodzące w Kolonii pod kierownictwem K. Marksa (1848—49); zamknięte przez rząd pruski po upadku powstania w Nadrenii. NEUILLY-SUR-SEINE [nöji siir sę:n], praem. przedmieście Paryża; 66 100 mieszk. (1954); przemysł samochód., perfumeryjny; w listop. 1919 traktat pokojowy pomiędzy Ententą i Bułgarią, mocą którego Rumunia otrzymała pd. Dobrudżę, Jugosławia — niewielkie obszary pograniczne, Grecja — Trację. NEUMANN: 1) Balthasab (1687—1753), niem. architekt późnobarok.; zamek w Wiiraburgu, kościoły w Vieraehnheiligen i opactwa w Neresheim; 2) Stanislav Kostka (1875—1947), poeta czes., komunista; liryk, piewca przyrody, liczne utwory poświęcał sprawie rewolucji: Kniha lesó vod a strdni (Księga lasu, wód i ziemi), Rude zplvy (Czerwone pieśni); 3) John von (1903—1957), matematyk niem.; oa 1930 w USA, prof. uniw. w Princeton; członek amer. Komisji Energii Atomowej; liczne prace specjalistyczne. NEUMARK Fritz (ur. 1900), niem. ekonomista, prof. skarbowości we Frankfurcie n. Menem (w okresie hitleryzmu w Istanbule); Theorie und Praxis der modernen Einkommensbesteuerung (Teoria i praktyka współczesnego opodatkowania dochodu). NEUMUNSTER, m. w NRF (Szlezwik-Holsztyn); 73 000 mieszk. (1955); warsztaty kol.; przemysł włókienniczy, skórzany. NEUMY [gr.], znaki średniowiecznej notacji muzycznej. NEURALGIA -nerwoból. NEURASTENIA [gr.], najczęściej spotykana —nerwica z objawami wyczerpania umysł., chwiejności uczuciowej, drażliwości, zaburzenia snu, łaknienia i in. NEURATH: 1) Konstantin von (1873—1956), niem. dyplomata hitler., 1932—38 minister spraw zagr., 1939—42 „protektor Czech i Moraw“; jako zbrodniarz wojenny skazany w procesie norymberskim na 15 lat więzienia, 1954 uwolniony; 2) Otto (1882— 1945), filozof austr., neopozytywista z Koła Wiedeńskiego. NEUROCHIRURGIA [gr.J, dział medycyny obejmujący diagnostykę i leczenie chirurg, ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. NEUROLOGIA [gr.], nauka o chorobach ośrodkowego i obwodowego układu —nerwowego, ich rozpoznawaniu i leczeniu; neurolog, specjalista chorób nerwowych. NEURON [gr.], anat. ogólna nazwa komórki nerwowej z wypustkami. Zob. też dendryty. neuryt. NEUROPATIA [gr.], med. nie spowodowana zmianami organicznymi skłonność do zaburzeń: naczynio-ruchowych (np. bóle głowy, „bicie serca“), krążenia (np. zimne ręce i nogi), działania poszczególnych narządów (np. wymioty, częste oddawanie moczu itd.), często związana z nadwrażliwością uczuciową, szybkim męczeniem się, bezsennością. Zob. też psychopatia, astenia, neurastenia. NEUROPATOLOGIA [gr.], dział medycyny, nauka O chorobach układu nerwowego. NEUROTYK [gr.], człowiek chory na —nerwicę. NEUROWIE, lud zaliczany do Scytów, prawdopodobnie pochodzenia słów., w V—IV w. p. n. e. zamieszkujący tereny na północ od M. Czarnego. NEUROZA —nerwica. NEURYT, wypustka nerwowa przewodząca bodźce od komórki nerwowej (odśrodkowo) do poszczególnych części ciała (narządów, mięśni, skóry). Zob. też dendryty. NEUSS, m. w NRF (Nadrenia Pn.), port na Renie; 78 000 mieszk. (1955); przemysł: spoż., maszyn., metal, (konstrukcja mostów); rafineria ropy naftowej. NEUSTRIA, pn.-zach. część państwa Merowingów (dziś pn. Francja); od 567 jedno z trzech królestw Franków; 687 połączona z Austrazją pod rządami majordoraa Pepina z Hcristalu. NEUTRALIZACJA: 1) chem. —zobojętnienia reakcja; 2) prawo —neutralność (trwała). oz® Neuron  NEUTRALIZATORY NEUTRALIZATORY, aparaty zaopatrzone w odpowiednie urządzenia mieszające; stosowane w przemyśle chem. do zobojętniania (neutralizacji) kwasu zasadą lub odwrotnie. NEUTRALNOŚĆ, bezstronna postawa, niemieszanie się bezpośrednie ani pośrednie do sporów innego państwa połączone z żądaniem nienaruszania granic i praw państwa neutr. ; n. trwała, ustalony w traktatach obowiązek powstrzymania się od prowadzenia wojen (z wyjątkiem obronnych) przez państwo, któremu równocześnie inne państwa mogą udzielić odpowiednich gwarancji (Szwajcaria i obecnie Austria); n. 	na wypadek wojny, sytuacja prawna państwa, które zadeklarowało, iż nie weźmie udziału w toczącej się wojnie i zachowa pokojowe stosunki ze stronami wojującymi; neutralna strefa, obszar ziemi lub wód, na Którym żadne z państw nie może wznosić fortyfikacji i utrzymywać sił zbrojnych. NEUTRINO, elementarna cząstka neutralna o -►masie ^ spoczynkowej b. małej wobec masy elektronu (być może — równej zeru). NEUTRON, cząstka elementarna wchodząca w skład jąder atomowych; jej ładunek elektr. = 0, masa atomowa = 1,00898; w stanie wolnym nietrwała — zamienia się na proton z emisją negatonu. NEVADA [nawâda] (Nev.), stan w USA; 286 265 km2, 160 100 mieszk. (1950) ; stoi. Carson City (3100 mieszk.); obszar górski w bezodpływowej Wielkiej Kotlinie; klimat pustynny, stepowy; uprawy 10*/» pow.; hod. owiec; wydobycie złota, srebra, miedzi; najsłabiej zaludniony stan w USA (0,6 na 1 km*) ; na pn. teren doświadczeń z bronią atomową. NEWA, rz. w ZSRR, dł. 74 km; wypływa z jez. Ladoga, wpada do Zat Fińskiej tworząc deltę, na której leży Leningrad; dostępna dla dużych statków; 1240 Aleksander, książę suzdalski (Newski), pobił nad N. 	Szwedów. NEWARK [nju:9rk], m. i port w USA (New Jersey); 438 800 mieszk. (1950); wchodzi w zespól miejski Nowego Jorku; wielkie stocznie, fabryki silników samolotowych i samochodowych. NEWCASTLE [njt):ka:sl]: 1) m. i port w stanie Nowa Południowa Walia (Związek Austral.) ; 178 000 mieszk. (1955); ośrodek zagłębia węgla kam.; przemysł: metal, (największy w Związku Austral.), enem., stoczn.; 2) m. w Natalu (Związek Pd. Afryki); ok. 11 000 mieszk.; ośrodek zagłębia węglowego. NEWCASTLE CHOROBA -pomór (kur). NE WCASTLE-UPON-TYNE [njV:ka :sl-epon-tajnl, ta. w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); stoi. hr. Northumberland; 291 700 mieszk. (1952); zamek z XII w., mury miejskie z XIII w., katedra z XIV w.; port wywozu węgla z pn.-wsch. zagłębia; silnie rozwinięty przemysł: hutn., maszyn., zbrojeń, (zakłady Armstronga), stoczn. oraz chem. i szklarski. NEWCOMB [nję:kam] Simon (1835—1909), astronom amer.; wyznaczył dokładnie stałą precesji i inne stałe astronomiczne; badał ruchy Księżyca i planet; zestawił fundamentalne katalogi gwiazd. NEW DEAL [nju: di:l], polityka ekonomiczna zapoczątkowana w marcu 1933 przez rząd USA pod kierownictwem F. D. Roosevelta; celem N. D. była walka z wielką depresją po kryzysie 1929—30; politykę tę cechuje silny wzrost ingerencji państwa we wszystkie dziedziny gospodarki narodowej; środki N. 	D.: obniżenie wartości dolara dla zwiększenia jego wywozu, ustalenie zapomóg dla bezrobotnych, uregulowanie czasu pracy, ustalenie minimum zarobkowego. NEWERLY Igor, właśc. Abramów (ur. 1903), powieściopisarz; w okresie międzywojennym wychowawca w jednym z sierocińców prowadzonych przez J. 	Korczaka; po II wojnie świat, debiutował powieściami dla młodzieży Chłopiec z Salskich Stepów i Archipelag ludzi odzyskanych; powieść Pamiątka z Celulozy uchodzi za najwybitniejsze osiągnięcie literatury realizmu socjalist. w Polsce. NEW HAMPSHIRE [nju:hâmpszor] (N. H.), stan w USA; 24 095 km2, 533 200 mieszk. (1950); stoi. Concord (28 000 mieszk.); górzysty; gospodarka gł. hodowl.; przemysł włókien., skórz.; okręg turyst.-wypocz. (ok. 1,5 min osób rocz.). NEWHAVEN [nju:hęjwn], m. i port w W. Brytanii (pd. Anglia); 7800 mieszk. (1951); prom kol. do Dieppe (Francja); kąpielisko morskie. NEW HAVEN [nju:hęjwon], m. port. nad Atlantykiem w USA (Connecticut); 164 400 mieszk. (1950); przemysł maszynowy. NEW JERSEY [nju:dźęrzy] (N. J.), stan w USA nad Atlantykiem, 20 293 km*, 4 835 300 mieszk. (1950); stoi. Trenton (128 000 mieszk.); falista równina; go- I. Newton 616 spodarka hodowl., ogrodnictwo, sadownictwo; wydobycie cynku (największa kopalnia w USA); rozwinięty przemysł; hutnictwo metali kolor., rafinerie ropy naft., stocznie, produkcja samochodów, przemysł spożywczy. NEWPORT [njv:po:t], m. w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia, nad Zat. Bristolską; 105300 mieszk. (1951); jeden z gł. portów eksport, wyrobów stal. i węgla; duży ośrodek hutn.; przemysł lotn., gum., skórzany. NEWTON [nju:tn] Isaac, Sir (1642-1727), wielki matematyk, fizyk i filozof ang., odkrywca trzech praw dynamiki (zasady N.) oraz prawa powszechnego ciążenia, twórca teorii korpuskularnej światła; pierwszy rozszczepił światło uzyskując widmo; współtwórca rachunku różniczkowego i całkowego oraz geometrii algebraicznej; Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Matematyczne zasady filozofii przyrody), Optica (Optyka). NEWTONA PIERŚCIENIE, prążki —interferencyjne w kształcie pierścieni, powstające przy położeniu stroną wypukłą soczewki płasko-wypuklej o małej krzywiżnie na szklanej płasko-równoległej płytce; wiązki światła odbite od powierzchni ograniczających warstewkę powietrza o różnej wysokości (zawarta między płytką a powierzchnią wypukłą soczewki) interferują ze sobą; w przypadku światła białego powstają współśrodkowe pierścienie o barwach tęczy. NEWTONA ZASADY DYNAMIKI: 1) zasada bezwładności: każde ciało trwa w stanie spoczynku lub w stanie ruchu jednostajnego prostoliniowego, dopóki przyłożone siły nie zmuszą go do zmiany tego stanu; 2) zmiana ruchu (pędu) jest proporcjonalna do przyłożonej siły i odbywa się w kierunku zgodnym z tą siłą; 3) zasada akcji i reakcji: każdemu działaniu odpowiada równe mu i przeciwnie skierowane przeciwdziałanie, czyli działania wzajemne dwóch ciał są zawsze równe i skierowane przeciwnie. „NEW YORK HERALD TRIBUNE“ [ang., nju: )ork hęreld trybjurn — „Goniec i Trybuna Nowego orku“j, dziennik amer.; powstał 1924 z połączenia dwóch konkurencyjnych dzienników: „New York Daily Tribune“ (zał. 1841) i „New York Herald“ (zał. 1835); związany luźno z partią republikańską. „NEW YORK TIMES“ [ang., nju: jork tajmz — „Czas Nowojorski“], dziennik amerykański zal. 1851, nie związany bezpośrednio z żadną z partii amer. NEXO M. -AndersenNex8 M. NEY Michel (1769—1815), marszałek Francji, książę Elchingen, później książę Moskwy; zdobył sławę w wojnach rewolucji i I cesarstwa, zwłaszcza w wyprawie na Moskwę 1812; podczas —Stu Dni stanął po stronie Napoleona, a po jego klęsce został rozstrzelany. NEYMANN Józef (ok. 1770—?), publicysta poi., działacz niepodległościowy i społeczny; uczestnik insurekcji 1794, następnie na emigracji w Paryżu; współpracownik „Gazety Warszawskiej^ w Księstwie Warsz. NEYMAN SPŁAWA Jerzy (ur. 1894), matematyk i statystyk poi., obecnie profesor uniwersytetu w Berkeley (USA); opracował metody sprawdzania hipotez statystycznych; Zarys teorii i praktyki badania struktury ludności metodą reprezentacyjną. NEZVAL Vitézslav (1900—58), poeta czes.; początk. surrealista, przeszedł na pozycje sztuki socjalist.; Básn¿ noci (Nocne bajki), Pieśń pokoju. NGHO DINH DIEM (ur. 1901), polityk wietn.; 1954 premier, od 1955 kierownik państwa Pd. Wietnamu; jego rządy charakteryzuje wzmożenie wplyM. Ney  617 wów USA oraz naruszenie układu genewskiego o zawieszeniu broni z 1954. Ni, symbol pierwiastka chem. niklu. NIACYNA, amid kwasu nikotynowego, witamina PP — witamina z grupy B; większe ilości n. znajdują się w mięsie, mleku, drożdżach, pomidorach; wchodzi w skład ważnych koenzymów; niedobór wywołuje pelagrę. NLAGARA: 1) rz. w Ameryce Pn., na granicy USA i Kanady, dl. 54 km; wypływa z jez. Erie, wpada do jez. Ontario; 2) wodospad w środk. biegu rz., rozdzielony wyspą na dwie części: lewą, kanad., szer. 917 m, wys. 48 m, i prawą należącą do USA szer. 323 m, wys. 51 m; kilka hydroelektrowni. N1ASA: 1) protektorat bryt. wchodzący od 1953 w skład Federacji Afryki Srodk.; 122 000 km*, 2 483000 mieszk. (1954); zajmuje wyżynne obszary nad jez. Niasa; plantacje kawy, herbaty, tytoniu i bawełny; chów bydła; gł. m.: Zomba (stoi.), Blantyre; 2) jez. w pd.-wsch. Afryce; 30 800 km*, 476 m n. 	p. m., głęb. 706 m, dl. 550 km, szer. 22—55 km; otoczone górami; odpływ do rz. Zambezi; żeglugę utrudniają częste burze. NIBELUNGI, mit. germ. ród karłów strzegących wielkiego skarbu; Pieiń o Nibelungach (Nibelungenlied), niem. poemat bohaterski z pocz. XIII w., oparty na starych germańskich podaniach o Zygfrydzie i jego śmierci, zemście Krymhildy i upadku rodu Burgundów. Temat często spotykany w literaturze niem. (m. in. F. Hebbel) i w muzyce (R. Wagner). NIBYNÓŻKI -►pseudopodia. NICEA: 1) m. i port w pd. Francji (Prowansja) nad M. Śródziemnym; 244 400 mieszk. (1954); centrum kult., handl.; przemysł spoż.; ogrodnictwo; znane uzdrowisko, kąpielisko mor., plaża; hotelarstwo. 2) staroż. miasto w Azji Mn. blisko m. Marmara, dziś. Iznik; 325 słynny sobór; stolica gr. cesarstwa 1204—61 po utworzeniu w Konstantynopolu cesarstwa łacińskiego. NICEFOR, imię cesarzy bizant.: 1) N. I Logotet ( ? —811), cesarz od 802; zawarł traktat z Karolem Wielkim; pobity przez Harun-al-Raszyda i przez Bułgarów, w walce z którymi zginął; 2) N. II Fokas (Phocas) (913—69), cesarz od 963; odebrał Arabom część Syrii; odzyskał Kretę i Cypr. NICEJSKIE CESARSTWO (1204—61), utworzone przez Greków w pn.-zach. części M. Azji, po opanowaniu przez krzyżowców ces. bizantyńskiego (-►łacińskie cesarstwo). NICHIREN [niciren] (1222—1282), buddyjski mnich japoński, założyciel sekty Nichiren-shu lub Hokke-shu, zdecydowanie nietolerancyjnej w stosunku do innych sekt. NICIENIE, Nematodes, robaki obłe; kształt z reguły obły, b. wydłużony, nawet nitkowaty; dł. od części mm do 1 m; rozdzielnopłciowe; żyją w morzu, wodzie słodkiej, glebie, mule oraz jako pasożyty (np. glista, owsik, mątwik buraczany). NICOLAI Otto (1810—49), kompozytor niem.; opera komiczna Wesołe kumoszki z Windsoru. NICOLA PRYZMAT, nikol — przyrząd do otrzymywania światła spolaryzowanego (-►polaryzacja światła) ze światła zwykłego; składa się z dwóeh części, sklejonych balsamem kanadyjskim, odpowied- ri nio przeciętego i przyszli- V68* f \P, fowanego kryształukalcytu; * \*~ promień światła przecho- A dząc przez nikol dzieli się „ , ... ... na dwa promienie całkowi- Przekrój podłużny mkola cie spolaryzowane: zwyczajny (P2), ulegający całkowitemu odbiciu na granicy między kryształem a balsamem kanadyjskim i następnie pochłonięciu przez ściany rury, w której znajduje się nikol, oraz nadzwyczajny (Pi), przechodzący przez nikol; N. p. służy jako polaryzator, odpowiednio ustawiony drugi nikol pełni funkcję analizatora. NICOLLE [nikęl] Charles (1866—1936), bakteriolog fr., lekarz; 1909 odkrył fakt przenoszenia tyfusu plamistego przez wszy odzieżowe. Nagroda Nobla 1928. NIDA, 1. dopływ Wisły, dł. z Białą N. 179 km, dorzecze 8800 km*, powstaje z połączenia Białej i Czarnej N.; w górnym biegu dolina głęboko wcięta w wapienne i gipsowe podłoże; nad N. leżą m.: Pińczów, Wiślica. NIDAROS -►Trondheim. NIDECKI: 1) Andrzej Patrycy (1522—87), filolog, apologeta katolicki; tłumacz i komentator Cycerona; Fragmentorum Af. T. Ciceronis T. IV cum NIDERLANDZKA SZTUKA Patrici adnotationibus; 2) Napoleon Tomasz (1806— 52), dyrygent i kompozytor; wodewile, uwertury, utwory kościelne. NIDERLANDY, od XV w. nazwa obszaru dzisiejszej Belgii, Holandii, części pn.-wsch. Francji i Luksemburga; 1433—77 należały do księstwa Burgunda, po małżeństwie Marii Burgundzkiej z późniejszym cesarzem Maksymilianem I weszły w skład posiadłości Habsburgów; 1555 włączone przez Filipa II do Hiszpanii; 1581 oderwała się Republika Zjednoczonych Prowincji (-►Holandia); pd. prowincje przy Hiszpanii do 1713 (-►Belgia). Oficjalna nazwa Holandii (Koninkrijk der Nederlanden). NIDERLANDZKA MUZYKA osiągnęła największy rozwój w XV—XVI w. w twórczości kompozytorów pochodzenia głównie flam., którzy doprowadzili do szczytu formy polifon. muzyki wok. a cappella (-►muzyka, szkoły). Ok. 1600 mistrzem muzyki organowej był P. Sweelinck. NIDERLANDZKA SZTUKA, Niderlandy (teren obecnej Belgii i Holandii) były obok Włoch i Francji jednym z najważniejszych ośrodków sztuki w Europie. Okres właściwej n. szt trwał do II poł. XVI w., dopóki Niderlandy tworzyły polit i kult. całość; od początku XVII w. wyróżniamy sztukę holenderską w pn. części kraju oraz flamandzką, a od 1830 belgijską w części pd.; n. szt. w okresie romań. i wczesnogot. pozostaje pod wpływem ośrodków artyst. nadreńskich i francuskich (katedra w Tournai, XII w.; rzeźba, malarstwo miniaturowe). Cech odrębnych nabiera ok. 1400, wysuwając się obok Włoch na przodujące miejsce w sztuce eur. W tym czasie rzeźbiarz Cl. Sluter, działający gł. w Burgundii, wprowadza do sztuki silny, nowatorski realizm, a w pocz. XV w. malarze H. i J. van Eyck dokonują rewolucji, otwierając dzieje nowoż., renesans, malarstwa poza Italią dzięki nie znanym tu dotąd elementom realistycznym, stosując udoskonaloną technikę olejną (ołtarz Baranka w kościele Św. Bawona w Gandawie). Linię tę kontynuują, mimo zachowywania średniow. tradycji, malarze: R. v. d. Weyden, H. v. d. Goes, H. Bosch, H. 	Memling działający aż do pocz. XVI w. W tym okresie zaznacza się w malarstwie Niderlandów silny wpływ renesansu wł. w twórczości tzw. „romanistów“ (Q. Massys, J. G. Mabuse, J. v. Scorel), przechodzący następnie w manieryzm. Równolegle trwa kierunek rodzimy wyrażający się w tematyce czerpanej z życia ludu i z miejscowego krajobrazu (P. Brueghel st.). Architektura niderl. w XV i I poł. XVI w. jest fotycka, przy czym odrębnością stylu wyróżniają się udowle miejskie (hale w Ypres, ratusze w Brugii 1 Brukseli). W poł. XVI w. wytwarza się rodzima odmiana renesansu, zapoczątkowana przez Cornelisa Florisa (ratusz w Antwerpii), a rozpowszechniona w Europie poprzez ryciny H. Vredemana de Vries; ważną rolę odgrywa w niej pełna fantazji ornamentyka; w elewacjach stosuje się połączenie cegły z kamiennym rozczłonkowaniem ścian. Sztuka holenderska ma okres rozkwitu w XVII w. W malarstwie przejawia się silny prąd mieszczańskiego realizmu, dążący do oddania w sztuce obrazu hol. życia, pejzażu i wizerunków ludzi; rozwija się więc bujnie portret, scena rodzaj., krajobraz, martwa natura. Genialnym twórcą, który wywarł potężny wpływ na malarstwo swego czasu i późniejsze, jest Rembrandt. Obok niego działają inni wielcy i wybitni artyści, z których najważniejsi są: F. Hals i J. Vermeer van Delft. Malarstwo to wyróżnia się wysokimi wartościami kolorystycznymi, ale nie poszukuje zbytniej barwności obrazów i koncentruje się na zagadnieniach światłocienia. W XVIII w. następuje powolny upadek malarstwa hol.; w architekturze XVII i XVIII w. panuje kierunek palladiański (J. van Campen, ratusz w Amsterdamie). W h. szt. XIX w. na wyróżnienie zasługuje twórczość V. van Gogha, związanego jednak ze środowiskiem paryskim. Holandia jest w tym okresie ważnym ośrodkiem rozwoju nowocz. architektury. Rozkwit sztuki flamandzkiej przypada również na XVH w. Szczyt rozwoju osiąga sztuka barokowa; w architekturze panuje bogaty rodzimy styl barok, (kościół Jezuitów w Antwerpii). Genialnym reprezentantem malarstwa w przeciwieństwie do hol. głównie o charakterze kość. i dworskim, iest P. P. Rubens, znakomity kolorysta. Jego uczeń A. van Dyck przenosi wpływ malarstwa flam, do Anglii. Obaj malują znakomite portretv; prócz tego we flam, malarstwie tego okTesu charakterystyczne są sceny rodzaj. (D. Teniers), animalistyczne. W XVIII w. flam. szt. upada. Sztuka belgijska rozwija się od XIX w., bądź utrzymana w charakterze akademickim (Wappers), bądź nawiązująca do tradycji rubensowskich (F. Navez); C. Meunier tworzy w rzeźbie i malarstwie kierunek realist.  NIDZ1AŃSKA NIECKA 618 0 silnym zabarwieniu spoi. Wybitnym impresjonistą jest J. Ensor. Wspólcz. architektura belg. zajmuje również jedno z przodujących miejsc w Europie. NIDZIAŃSKA NIECKA, szerokie obniżenie w obrębie Wyż. Małopolskiej między Wyż. Krakowsko-Częstochowską a G. Świętokrzyskimi; przez pd. część płyną do Wisły: Nida, Nidzica i Szreniawa; gleby żyzne; uprawa zbóż, okopowych, oleistych, tytoniu 1 ziół leczniczych; w okolicy Buska i Pińczowa na podłożu gipsowym zjawiska krasowe; lasów mało; rezerwaty roślinności stepowej; z surowców: siarka i gips. NIDZICA, m. pow., woj. olszt., nad Wkrą; 6000 mieszk. (1956); droDny przemysł przetw.-rolny; składy drewna, na wzgórzu ruiny zamku krzyżackiego. NIDZICKIE JEZIORO, na Pojez. Mazurskim, w Puszczy Piskiej; 1734 ha, dł. 22,7 km, szer. 3 km, glęb. do 21,5 m; brzegi na ogół strome, liczne zatoki, 7 wysp; na pn. połączone z Bełdanami. „NIE" (skrót od „Niepodległość“), konspiracyjna organizacja wojsk, wyłoniona latem 1944 przez kierownicze koła AK, z zadaniem przygotowania akcji kontrrewol. w chwili objęcia władzy w Polsce iirzez PKWN i KRN; działała na polecenie „rządu" ond. od początków do wiosny 1945, tj. do aresztowania jej przywódców z gen. Okulickim na czele; ocalałe grupy „Nie" kontynuowały kontrrewol. działalność w ramach organizacji WiN. NIEAGRESJI UKŁAD, dwu- lub wielostronny układ międzynar., którego kontrahenci zobowiązują się do rozwiązywania ewent. zatargów wyłącznie w drodze pokojowej, z wykluczeniem użycia siły. NIEBIESKIE GÓRY -»Tien-szan. NIEBIESKIE ŹRÓDŁA, podziemne wody krasowe wypływające ze szczelin podłoża wapiennego w dolinie Pilicy, na pd.-zach. od Tomaszowa Mazowieckiego; mają charakter wywierzyska o wydajności ok. 220 1/sek, temp. wody 8—9°C; niebieskozielona barwa od żyjących tu bakterii. NIEBO, potocznie: widoczne sklepienie niebieskie, na którym obserwujemy zjawiska astronomiczne; ściślej: przestrzeń, w której zachodzą te zjawiska (-»mapa). Zob. też sfera niebieska. NIEBORÓW, w., pow. łowicki, woj. łódź.; 890 mieszk. (1956); stare osiedle garncarzy; w XIX i XX w. ośrodek produkcji ceramiki artystycznej; barokowy pałac z 1696, obecnie oddział Muzeum Narodowego w Warszawie ze zbiorami muzealnymi, biblioteką; piękny park z XVII—XVIII w. z oranżerią. NIEBUHR Berthold Georg (1776—1831), historyk niem., twórca krytycznego stosunku do źródeł historii starożytn. Rzymu, protT uniwersytetów w Berlinie i Bonn; Römische Geschichte (Historia Rzymu). NIECHORZE, osiedle rybackie i kąpielisko nadmorskie, pow. gryficki, woj. szczec.; 490 mieszk. (1958); domki rybackie z XVni w. NIECIERPEK, Impatiens, ziele lub pólkrzew z rodziny gniewoszowatych; okolice podzwrotnikowe i zwrotnikowe Azji i Afryki, w Europie i Ameryce 8 gatunków, u nas 2; liście pojedyncze, kwiaty grzbieciste, przy dotknięciu owoce pękają rozsiewając nasiona. NIECKA: 1) geol. łagodne podłużne obniżenie terenu, odpowiadające zazwyczaj budowie podłoża -»synklina; np. n. miechowska (nadnidziańska); 2) górn. Mapa nieba północnego w odwzorowaniu Postella  «19 n. 	osiadania, obszar na powierzchni ziemi, który ulega obniżeniu wskutek zapadnięcia się warstw skalnych w wyniku podziemnej eksploatacji górniczej. NIECZAJEW Siergiej G. (1847—82). rewolucjonista tos., zwolennik terroru tarły wid.; skazany na dożywotnie więzienie. NIECKO Józef (1891— 1953), polityk, ludowiec; w okresie międzywojen. działacz młodzież, ruchu Niecka lud., w okresie okupacji współorganizator Batalionów Chłopskich, 1945—49 w PSL, od 1949 współorganizator ZSL i prezes jego Rady Nacz., od 1948 czł. Rady Państwa. NIEDERLE Lubor (1865—1944), wybitny archeolog <zes.; badacz zagadnień prasłowiańszczyzny i kultury Słowian; podstawowe dzieło Slovanskó staroiitriosti. NIEDOBCZYCE, m., pow. rybnicki, woj. kat.; 15200 mieszk. (1956), ośrodek gómiczo-przemysłowy. NIEDOBÓR, manko [wl.], brak towarów lub pieniędzy w sklepie, kasie itp., stwierdzony przez porównanie stanu rzeczywistego ze stanem księgowym. NIEDOCIŚNIENIE TĘTNICZE, chorobliwe, zbyt niskie ciśnienie tętnicze krwi. Zob. też krew. NIEDODMA, med. zapadnięcie części płuca wskutek niedostatecznego wypełnienia powietrzem; występuje w następstwie zatkania oskrzela (przez ciało obce, śluz, nowotwór itp.). NIEDOGON -»-fuzel. NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY NIEDOKRWISTOŚĆ, anemia — niedostateczna zawartość hemoglobiny i krwinek czerwonych we krwi; spowodowana nieprawidłową czynnością szpiku kostnego (pierwotna) lub dużymi stratami krwi (wtórna) ; n. złośliwa, choroba Biermera — choroba układu krwiotwórczego; objawy: zmniejszona ilość hemoglobiny i krwinek czerwonych, brak kwasu solnego w soku żołądkowym, zaburzenia ze strony układu nerwowego; dobrym lekiem są wyciągi z wątroby zwierzęcej i preparaty witaminy B12; n. zakaźna koni, zakaźna choroba wirusowa koni, osłów i mułów; działa niszcząco na krwinki czerwone. NIEDOKWAŚNOŚĆ, niedobór kwasu solnego w soku żołądkowym; występuje m. in. w przewlekłym nieżycie żołądka. NIEDOPRZĘD, półfabrykat otrzymywany z runa po wstępnym przędzeniu na niedoprzędzarce, polegającym na rozciągnięciu taśmy i lekkim jej skręceniu oraz nawinięciu na cewkę; n. służy do zasilaniaNlEDOROZWÓJ UMYSŁOWY, oligofrenia — występuje często już we wczesnym dzieciństwie jako następstwo zaburzeń rozwoju płodu w łonie matki, pewnych obciążeń dziedzicznych lub niektórych chorób; podział wg stopnia n. u.: 1) ograniczenie umysłowe (stopień lekki); chory (debil) przy zachowanej zdolności mechanicznego przyswajania wiadomości nie jest zdolny do rozwiązywania nowych zagadnień, rozumienia i tworzenia pojęć oderwanych; 2) głuptactwo (stopień średni); głuptak (imbecyl) nie jest zdolny do samodzielnego życia w społeczeństwie, choć można go nauczyć mówienia, prostych czynności i porządku; 3) idiotyzm (stopień Mapa nieba południowego w odwzorowaniu Postella  NIEDOWIDZENIE ciężki); idiota nie jest zdolny do samodzielnego życia w społeczeństwie, często nie może nauczyć się mówić, zanieczyszcza się, nie potrafi wykonywać najprostszych czynności. NIEDOWIDZENIE, ambliopia — upośledzenie widzenia bez wyraźnego organicznego uszkodzenia oka; często dotyczy jednego oka, może występować od wczesnego dzieciństwa, często połączone z zezem. NIEDOWŁAD, med. obniżenie się siły mięśni wskutek zaburzeń układu nerwowego. NIEDROŻNOŚĆ JELIT, ileus — groźna choroba spowodowana niemożnością prawidłowego przechodzenia treści pokarmowej przez jelita wskutek zwężenia, zamknięcia światła lub porażenia jelit. NIEDZIAŁKOWSKI Mieczysław (1893—1940), polityk i publicysta; działacz i teoretyk PPS, 1919—35 seł na Sejm, redaktor „Robotnika“, członek egzetywy Międzynarodówki Socjalistycznej; 1939 organizator batalionów robotniczych obrony Warszawy; stracony przez hitlerowców w Palmirach. NIEDZICA, w. i letnisko, pow. nowotarski, woj. krak., na polskim Spiszu, nad pr. brzegiem Dunajca; 2100 mieszk. (1956); gotycki zamek, częściowo zrekonstruowany (naprzeciw Czorsztyna). NIEDZIELNE. SZKOŁY, szkoły lud. powstałe w Anglii 1782, przeznaczone dla młodzieży pracującej zawodowo; w Polsce propagował je E. Estkowski. NIEDŹWIADEK -Skorpion. NIED2WIECKI Zygmunt (1862 — ok. 1918) nowelista i tłumacz; nowele o tematyce społ.; Jedyne dzieło, U ogniska. Lekcja iycia. NIEDŹWIEDZIA WYSPA, na M. Barentsa, na pd. od Spitsbergenu, ok. 180 km2; klimat arktyczny; złoża węgla kamiennego i fosfatów; stacja meteorol., baza rybacka; należy do Norwegii. NIEDŹWIEDZICA MAŁA, Ursa Minor — gwiazdozbiór nieba pn., w Polsce nigdy nie zachodzący; jego najjaśniejsza gwiazda jest obecnie gwiazdą biegunową. Zob. też niebo (mapa). NIEDŹWIEDZICA WIELKA, Ursa Maior — gwiazdozbiór nieba pn.; jego wsch. część stanowi tzw. Wielki Wóz. Zob. też niebo (mapa). NIEDŹWIEDZIE, Ursidae, rodzina ssaków z rzędu mięsożernych; Eurazja i Ameryka; duże zwierzęta o ciężkiej budowie; kończyny stopochodne, pięciopalczaste, z pazurami; ogon uwsteczniony. Należą tu: n. brunatny (Ursus arctos), Eurazja, w Polsce w Tatrach, dl. ciała nawet powyżej 2 m, wys. w kłębie do 1,25 m, pokarm różnorodny; n. 	biały (Thalasarctos mariiimus), wybrzeża i wyspy mórz arktycznych, dl. ciała do 2,8 m, świetnie pływa i nurkuje (palce spięte do połowy błoną), pokarm przeważnie mięsny; zob. też baribal, grizzli; n. j askiniowy (Ursus spelaeus) żył w plejstocenie na terenie Europy, znany był człowiekowi przedhistorycznemu; n. morski —uszatki. Tabl. 8, 62. NIEDŹWIEDZIE WYSPY, grupa wysp na M. Wsch.-Syberyjskim, na pn. od ujścia rz. Kołymy; ok. 300 km2; klimat arktyczny, roślinność tundrowa; należą do ZSRR. NIEDŻWIEDZIÓWKI, Arctidae, rodzina dużych motyli nocnych, o jaskrawo ubarwionych skrzydłach; gąsienice silnie owłosione; najbardziej znany gatunek — Arctia caja. Tabl. IX. NIEGOCIN, jez. na Pojez. Mazurskim; 2669 ha, glęb. do 40 m; kilka wysepek, na pd. połączenie z jez. Śniardwy, a na pn. z jez. Mamry; nad N., w Giżycku, ośrodek sportowy i turyst. wodnej. NIEGODNOSC DZIEDZICZENIA, utrata praw spadkowych z mocy samego prawa w razie dokonania zbrodni przeciwko spadkodawcy lub jego najbliższym, wywierania przymusu przy sporządzaniu testamentu, sfałszowania, ukrycia lub zniszczenia testamentu itp. NIEGOLEWSKI Władysław (1819—85), poseł z Poznańskiego na sejm pruski, uczestnik powstania 1863; od 1874 poseł do parlamentu niemieckiego. NIEKŁAN, osiedle przemysłowe, pow. konecki, woj. kieł., nad Czarną, pr. dopływem Pilicy; 2000 mieszk. (1956); w XVIII w. ośrodek produkcji żelaza (od 1845 huta). NIEKRASOW: 1) Nikołaj A. (1821—78), poeta ros., red. i wydawca czasopisma „Sowriemiennik“ o nastawieniu radykalnym; większość utworów poświęcił życiu wsi pańszczyźnianej, zyskując miano „piewcy niedoli ludu“; poezie nacechowane intonacyjnością zbliżoną do pieśni lud. i żywej, potocznej mowy, poematy Mróz — czerwony nos, Komu na Rusi dobrze się dzieje; 2) Wikto* P. (ur. 1911), powieściopisarz ros.; twórczość związana tematycznie z okresem Wielkiej Wojny Nar. i z pierwszymi latami po wojnie; W okopach Stalingradu, W mieście rodzinnym. 620 NIELLO [wł.]: 1) znana od starożytności technika zdobienia złotych i srebrnych przedmiotów czarnym, granatowym lub szafirowoszarym rysunkiem wykonanym przez wpuszczenie mieszaniny srebra, ołowiu, miedzi, siarki i boraksu w uprzednio wyryte rowki; 2) rysunek wykonany tą technika. N1ELOT -kiwi. NIELSEN [nęlsen] Asta (ur. 1885), duń. aktorka dramat.; w filmie od 1911; jedna z najpopularniejszych aktorek filmu niemego; występuje przeważnie w filmach niem. jako bohaterka dramatów psychologicznych; Przepaść, Wielka miłość, Hamlet. NIEŁUPKA, owoc suchy niepękający, o skórzastej owocni, z jednym nasieniem, np. u słonecznika. Zob. też owoc (rys.). NIEMCEWICZ Julian Ursyn (1757—1841), pisarz, działacz polit., publicysta; poseł inflancki i zwolennik reform na Sejmie Wielkim, współwydawca „Gazety Narodowej i Obcej“; 1794 adiutant Kościuszki; prezes Tow. Przyj. Nauk, odróżnik; jest autorem cznych komedii, tragedii, J. U. Niemcewicz bajek, dum, pamfletów, poematów i powieści o tematyce polityczno-społecznej;' Powrót posła, Dwaj panowie Sieciechowie, Śpiewy historyczne. NIEMCY (Deutschland), kraj w Europie Środk.; 353 683 km2 (1954); 70 000 000 mieszk. (1954). Warunki naturalne: na pn. Nizina Niemiecka przechodząca w części środk. kraju w Średniogórze Niemieckie ze starym masywem Schwarzwaldu, Jurą Szwabską i Frankońską, Lasem Turyńskim i Bawarskim, Rudawami, Harzem i niewysokimi Górami Łupkowymi; dalej na pd. między Dunajem i Alpami Wyżyna Bawarska granicząca z wysokimi górami — Alpami Bawarskimi i AUgauskimi (Zugspitze 2963 m). Obszar alpejski jest silnie zalesiony; lasy zajmują 25•/• og. pow. kraju. Klimat na ogół łagodny, zróżnicowany jednak ze względu na różnorodność rzeźby terenu, objawiający na wsch. kraju cechy klimatu kontynent; na pd.-zach. najcieplejszy; najważniejsze rzeki: Ren, Ems, Wezera, Łaba (zlewisko M. Północnego) i Dunaj (M. Czarne). Ludność prawie wyłącznie niem., nieznaczne mniejszości: Łużyczanie ok. 100 000 nad górną Sprewą, Duńczycy 70 000, Holendrzy 39 000 (rejony pograniczne), Polacy ok. 100 000 (Zagłębie Ruhry); ludność miejska ponad 70V«; gł. m.: Berlin, Hamburg, Monachium, Kolonia, Düsseldorf, Lipsk, Essen, Frankfurt, Drezno. Historia: W starożytn. teren zamieszkany przez plemiona germańskie; we wczesnym średniow. w IX w. obszar po Łabę wchodził w skład państwa Franków; po 843 powstało państwo wschodniofrankońskie, dla którego od X w. ustaliła się nazwa N.; po wygaśnięciu dynastii karolińskiej 911 N. stały się feudalną monarchią elekcyjną złożoną z kilku księstw o dużej samodzielności. Otton I po interwencji we Włoszech koronował się na cesarza rzym. 962; odtąd królowie niem. odbywali wyprawy do Włoch po koronę cesarską; równolegle do polityki włoskiej cesarzy trwała w średniowieczu ekspansja panów niem. na ziemie słowiańskie na wschód od Łaby. Wzrost znaczenia papieży, polityka włoska Hohenstaufów (1138— 1254), a następnie anarchia Wielkiego Bezkrólewia (1254—73) sprzyjały wzrostowi samodzielności księstw kosztem władzy cesarskiej; dynastie Luksemburgów 1 Habsburgów rozszerzały przede wszystkim swe posiadłości dziedziczne. Peformacja rozbiła N. religijnie i politycznie na katolickie południe i protestancką północ, a po wojnie trzydziestoletniej (1618— 48) książęta stali się faktycznie niezawiśli. Na pn. N. rozwinęły się w XVII w. Prusy, od 1701 królestwo, w XVIII w. skutecznie rywalizujące z habsburską Austrią. Przejściowa zależność N. od napoleońskiej Francji w początkach XIX w. przyniosła rezygnację Habsburgów z godności cesarzy rzym. i utworzenie zależnego od Napoleona Związku Reńskiego 1806; po kongresie wiedeńskim formą porozumienia państw niem. był Związek Niem. 1815—66; 1848 wysunięty został program zjednoczenia N. z królem pruskim jako Cesarzem; po wojnie austriacko-pruskiej 1866 zwycięskie Prusy uzyskały hegemonię w N., a po wojnie francusko-pruskiej 1870—71 proklamowano Cesarstwo Niemieckie z Wilhelmem I prus 621 kim jako cesarzem; Austria pozostawała poza zjednoczonymi Niemcami. Na przełomie XIX i XX w. N. 	stały się najpotężniejszym mocarstwem kontynentu*. uzyskały też kolonie w Afryce; po klęsce w T wojnie świat. 1914—18 w traktacie • wersalskim utraciły kolonie oraz dawniej zagarnięte siłą części terytorium — na rzecz wskrzeszonej Polski, a także Francji, Belgii i Danii; rewolucja 1918 obaliła monarchię ustanawiając republikę związkową, tzw. weimarską; 1933 ustanowienie dyktatury faszystowskiej z A. Hitlerem na czele, rządy terroru i forsowna militaryzacja; 1933 wystąpienie z Ligi Narodów, 1935 wypowiedzenie traktatu wersalskiego, 1938 obsadzenie strefy zdemilitar., 1938 aneksja Austrii i czechosłowackich Sudetów, 1939 okupacja Czech i Moraw; 1 IX 1939 napaść na Polskę zapoczątkowała II wojnę świat. Po klęsce 1945 uchwałą konferencji poczdamskiej granicą m. N. a Polską stała się linią Odry i Nysy Łużyckiej; Austrii i Czechosłowacji przywrócono niepodległość; terytorium. N. dostało się pod okupację 4 mocarstw; Francji, USA, W. Brytanii'! ZSRR. Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), Deutsche Demokratische * Republik, republika ludowo-demokr.; graniczy na wsch. z Polską, na pd.-wsch. z Czechosłowacją, na pd. i zach, z NRF, na pn. granica morska: Morze Bałtyckie; 107 863 kmZ, 17 830 000 mieszk. ze wsch. Berlinem (1954); ewang. 80*/«, kat. 12'/«; stoi. Berlin; do 1952 podział adm. na 5 krajów, od 1952 na 14 okręgów. Gos.podarka: Rozwinięta energetyka (wykorzystuje gł. węgiel brun. i kam. — 28 	750 min kWh (1955); wydobycie węgla kam. (rej. Zwickau), największe w świecie wydobycie węgla brun. — 200 min t (Łużyce, rej. Lipska); rudy żel. i metali koI.; duże zasoby rudy uranowej (w Rudawach) i soli potasowych; przemysł elektrotechn. (Berlin), chem. (rej. Halle i Lipska), optyczny (Jena), bawełn. (Lipsk); szklarski i porcelanowy (Saksonia); intensywny rozwój przemysłu hutn. (-►Stalinstadt), energet. i chem. (benzyna synt, nawozy sztuczne); rolnictwo: żyto, ziemniaki (gł. uprawy) oraz pszenica, buraki cukr. (lessy), owies; warzywnictwo (w okolicach Berlina, Ęrfurtu, Magdeburga): hodowla: nierogacizna i bydło rog.; rybołówstwo morskie, gł. porty rybackie: Warnemünde i Sassnitz; sieć kol. — 13 500 km; transport wodny; gł. porty mor.: Wismar, Warnemünde-Rostock, Stralsund; eksport: gł. wyToby przem., import: surowce, półfabrykaty, żywność. Ustrój. Republika ludowo-demokratyczna; konstytucja z 1949 (zmiany z 1955); najwyższa władza ustawodawcza — jednoizbowy parlament, Izba Ludowa (Volkskammer); władzę wykonawczą sprawuje rząd odpowiedzialny przed parlamentem; głową państwa jest prezydent. Historia. 1945—49 jako część Niemiec okupowana przez ZSRR; w tym okresie przemiany demokratyczne: reforma rolna (jesień 1945), reforma szkolnictwa i in.; 7 X 1949 proklamowanie NRD jako niezależnego państwa; w lipcu 1950 układ o przyjaźni z Polską określił istniejącą granicę na Odrze i Nysie NIEMCY jako nienaruszalną granicę pokoju; 1955 przystąpienie do Układu Warszawskiego. Rolę kierowniczą w NRD sprawuje SED; 1950 na III Zjeździe SED podjęto uchwałę o I pięcioletnim planie gosp. budowy podstaw socjalizmu; 1956 przystąpiono do realizacji II planu pięcioletniego; niejednokrotne wystąpienia rządu NRD do NRF z propozycjami porozumienia i zjednoczenia obu części Niemiec — bez rezultatu. Niemiecka Republika Federalna (NRF), Bundesrepublik Deutschland, republika związkowa; graniczy na wsch. z NRD i Czechosłowacją, na pd. z Austrią i Szwajcarią, na zach. z Francją, Luksemburgiem, Belgią i Holandią; na pn. z Danią, poza tym granice mor.: M. Północne i Bałtyckie; 245 820 km2, 51 956 000 mieszk. z zach. Berlinem (1954); ewang. 51V», rzym.-kat. 45Vo, stoi. Bonn (od 1957 formalnie Berlin); składa się z 10 krajów. Gospodarka: silnie rozwinięta energetyka (wykorzystuje gł. węgiel kam. i brun., na pd. przeważa hydroenergia) — 67 871 min kWh; duże wydobycie węgla kam. (1954); 128 min t (Zagł. Ruhry, rej. Akwizgranu), brun. — 88 min t (rej. Kolonii); rudy żel. i metali kolor.; ropa naft. — 3 100 000 t (1955) nad rz. Ems i Aller; produkcja przemysłu ciężkiego w min t: surówka 12,5, stal 17,4, wyroby walc. 11,4; budowa maszyn ciężkich (Zagłębie Ruhry); przemysł samochód. — Niemcy  NIEMCZA ponad 1 min samoch. (1957); przemysł elektrotechn., chem. (Hesja, Nadrenia, Westfalia), precyzyjny (Norymberga, Badenia-Wirtembergia, Pforzheim — zegarki), optyczny (Monachium, Stuttgart, Brunszwik), baweln. (Westfalia, Wirtembergia, pn. Bawaria), weln. (rej. Akwizgranu), jedwabn. (Nadrenia), skórz. (Offenbach), szklarski i porcelanowy (Bawaria, Turyngia), rolnictwo, żyto, pszenica, ziemniaki, burak cukr., owies (obszary górskie), winorośl., tytoń, owoce (Nadrenia); warzywnictwo; hodowla: nierogacizna i bydło rog., gl. na pn.-zach. i w Alpach (również owce); rozwinięte rybołówstwo mor.; gł. porty rybackie: Bremerhaven, Cuxhaven, Kilonia. Komunikacja: dobrze rozwinięta sieć kol. — 36 800 km (1955); dużą rolę odgrywa trąpsport wodny (tylko Va przewozów kol.); gł. porty sródląd.: Duisberg, Hamburg, Kolonia, Mannheim, Dortmund; linie lotn. w znacznym stopniu obsługiwane przez samoloty zagr.; szybki wzrost floty handl.; gl. porty mor.: Hamburg, Brema, Emden, Kilonia, Lubeka; eksport: gł. wyroby przem. (75*/» wyroby gotowe), surowce, żywność. Ustrój. Republika związkowa; konstytucja z 1949 (zmiany w 1954 i 1956); centralnym organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament: izba wyższa (Bundesrat) składa się z przedstawicieli rządów krajów, izba niższa (Bundestag) pochodzi z wyborów; prezydent wybierany na 5 lat mianuje za zgodą Bundestagu szefa rządu — kanclerza; każdy z 10 krajów ma parlament i rząd krajowy. Historia. Utworzona we wrześniu 1949 wbrew uchwałom konferencji jałtańskiej i poczdamskiej jako separatystyczne państwo z trzech stref okupacyjnych mocarstw zach. (Trizonia); 1949 przystąpiła do planu Marshalla, 1955 do NATO, we wrześniu 1955 zostały nawiązane stosunki dyplomat. między ZSRR i NRF; 1956 utworzenie Bundeswehry rozbudowywanej w oparciu o kadry dawnego Wehrmachtu i rozwijający się przemysł zbrojeniowy; rozwiązanie KP Niemiec; 1957 na podstawie układu z Francją do NRF włączone zostało pod względem politycznym Zagłębie Saary. Podział administracyjny Niemiec Kraj Pow. w km 2 Ludność w tys. Stolica Niemiecka Rep. Demokratyczna* Brandenburgia 27612 2630,0 Poczdam Meklemburgia 22893 2120,0 Schwerin Saksonia 16992 5720,0 Drezno Saksonia-Anhalt 24669 4200,0 Halle Turyngia 15585 2930,0 Erfurt Niemiecka Rep. Federalna Bawaria Badenia-Wirtem- 70548 9169,0 Monachium bergia 35750 7008.0 Stuttgart Dolna Saksonia 47331 6605,0 Hanower Hesja Nadrenia-Palaty- 21102 4478,0 Wiesbaden nat Nadrenia Pn.- 19828 3225,0 Moguncja -Westfalia 33959 14268,0 Düsseldorf Saara 2376 987,0 Saarbrücken Szlezwig-Holsztyn 15671 2344,0 Kilonia Brema 404 630,0 Hamburg 747 1763,0 * Od 1952 w miejsce krajów wprowadzono podział adm. na 14 okręgów: Cottbus, Drezno, Erfurt, Frankfurt, Gera, Halle, Karl-Marx-Stadt, Lipsk, Magdeburg. Neubrandenburg, Poczdam, Rostock, Schwerin, Suhl. NIEMCZA, m., pow. dzierżoniowski, woj. wrocł., na Podgórzu Sudeckim, nad Slężą, 1. dopływem Odry; 2700 mieszk. (1956); drobny przemysł drzewny, włókien, i przetw.-rolny, kamieniołomy bazaltu; stary gród polski (badania archeologiczne odsłoniły część z X—XI w.); fragmenty obwarowań miejs.; 1017 bohaterska obrona przed wojsk, cesarza Henryka II. NIEMEN, rz. w Białoruskiej i Litewskiej SRR; dl. 937 km; wpada do Zalewu Kurońskiego (M. Bałtyckie); połączona kanałami z Dnieprem, Wisłą i Prcgołą. NIEMENTOWSKI Stefan (1866—1925), chemik, od 1892 prof. Polit. Lwowskiej; dokonał szeregu syntez związków aromatycznych oraz heterocyklowych (pochodnych chinoliny i akrydyny). NIEMETALE, metaloidy — pierwiastki chem. nie wykazujące charakterystycznych cech -»-metali; tworzą wyłącznie rodziny główne układu -»okresowego (począwszy od grupy czwartej), w rodzinach 622 dodatkowych nie występują; wykazują tendencję do tworzenia jonów ujemnych (anionów); ich tlenki tworzą z wodą kwasy tlenowe; najpospolitsze niemetale: fluor, chlor, siarka, azot, fosfor, węgiel. NIEMIAROWOŚC, arytmia — zaburzenia rytmu serca wskutek chorób mięśnia sercowego lub nieprawidłowej czynności układu nerwowego serca. »IEMIECKA LITERATURA. Pierwszy okres n. I. — germański i Staroniem., trwa od ok. 800 do 1050;. z rozpowszechnionych wówczas pieśni bohaterskich dochowała się tylko Hildebrandslied (ok. 800); w duchu pogańskim utrzymane są Merseburger Zaubersprüche (X w.); stopniowo rozwija się twórczość rei.; Rotsvitha v. Gandersheim pisze dramaty łac.; powstaje epos zwierzęcy oraz pierwsza powieść — Ruodlieb; kwitnie poezja wagantów (Carmina burana). W okresie średnio-wysoko-niem. (do ok. 1500) początkowo panuje literatura kośc.-ascetyczna; pod wpływem wypraw krzyżowych pojawia się tematyka rycerska; epika dworska, eposy rycerskie pozostają pod wpływami fr. (Hartmann von Aue, Wolfram von Eschcnbach, Gottfryd ze Strassburga); powstają też eposv rycerskie o tematyce germ. (Pieśń o Nibelungach); lirykę dworską (Minnesang) reprezentuje Walther von der Vogelweide, poeta i pisarz polit.;. z liturgią kość. łączą się początki dramatu; w XIII w. liiyka dworska ulega wynaturzeniu; miejsce minnesangerów zajmują meistersängerzy; Wemher der Gärtner ukazuje upadek rycerstwa, dzieła mistyków (Eckhart, Tauler) przyczyniają się do rozwoju prozy. Następny okres (do ok. 1600) to humanizm i reformacja. Wczesny humanizm przynosi dzieło J. von Saaza Ackermann aus Böhmen (ok. 1400); czołowymi pisarzami humanizmu są: Erazm z Rotterdamu, J. Reuchlin, Ulrich von Hutten; powstają „powieści ludowe“ (Dyl Sowizdrzał, Doktor Faustus); M. Luter przekłada Biblią, pisze pieśni rei.; satyrę i dydaktykę reprezentuje J. Fischart; obok dramatu kość. (widowiska wielkanocne, pasyjne) powstają farsy zapustne (H. Sachs) oraz dramaty szkolne. Wiek XVII jest w n. 1. okresem Baroku; teorię nowej sztuki zawiera Buch von der deutschen Poeterey M. Opitza (1624); obok barokowej liryki świeckiej rozwija się pieśń rei.; dramat osiąga szczyt w twórczości A. Gryphiusa i D. Lohensteina; powieść wykazuje wplvwy fr. i hiszp. (P. Zesen, D. Lohenstein, C. Grimmelshausen i-in.); powieść lud. reprezentuje Abraham a Sancta Clara. W epoce Oświecenia (do ok. 1770) racjonalizm przejawia się w krytyce i teorii lit. u J. Gottscheda; C. 	Weise pisze moralizujące powieści i dramaty; w, liryce wybijają się C. Günther, F. Hagedorn, E. v. Kleist oraz „anakreontycy“ — P. Uz, J. Gleim, S. Gessner (idylle), C. Geliert (bajki); na gruncie Oświecenia stoją F. Klopstock, C. Wieland i G. Lessing; filozofowie J. Herder i J. Hamann są prekursorami okresu Sturm und Drang (Burzy i naporu) — kierunek ten reprezentują następnie: J. Lenz, F. Klinger, G. Bürger, młody Goethe i in. Od 1775 do 1830 rozwija się w Niemczech klasycyzm (J. Goethe i F. Schiller), a obok niego romantyzm, obejmujący wszystkie rodzaje sztuki; starszą szkołę tworzą F. i A. W. Schleglowie, L. Tieck, W'. Wackenroder i Novalis, do młodszej należą: L. Amim, C. Brentano, E. T. A. Hoffmann, J. Eichendorff, do szwabskiej — L. Uhland, W. Hauff i in.; twórczość H. 	Kleista, Jean Paula, F. Hölderlina i Austriaka F. Grillparzera zawiera pierwiastki klas. i romant. Romantyzm zwalczają pisarze Młodych Niemiec (K. Gutzkow, H. Heine, H. Laube, L. Börne); przemiany społ. znajdują oddźwięk u K. Immermanna i G. Buchnera; 1840—50 kwitnie liryka polit. (F. Dingelstedt, G. Herwegh, G. Weerth, F. Freiligrath i in.), późny klasycyzm reprezentuje twórczość dramat. F. Hebbla; w II poł. XIX w. dojrzewa realizm (O. Ludwig, Szwajcarzy: G. Keller, C. 	F. Meyer, G. Freytag, T. Storm, T. Fontane, Austriacy: M. Ebner-Eschenbach, L. Anzengruber, W. Raabe). Pod koniec XIX i na pocz. XX w. jako kierunek dominujący rozwija się naturalizm (A. Holz, J. Schlaf, G. Hauptmann. H. Sudermann); pojawiają się też nowe prądy: impresjonizm, neoromantyzm, neoklasycyzm; lirykę reprezentują: D. v. Lilienćron, R. Dehmel, M. Dauthendey, Ch. Morgenstern, S. George, R. M. Rilke; dramat: wiedeńczycy H. v. Hoffmannsthal, A. Schnitzler oraz F. Wedekind. Okres 1901—14 przynosi również rozwój realist. prozy epickiej (T. Mann — Buddenbrookowie, H. Mann, H. Hesse, R. Huch) oraz powieści psycholog. (J. Wassermann). W okresie I wojny świat, i w pierwszych latach powojennych rozwija się ekspresjonizm (liryka: G. Trakl. G. Heym, E. Stadler; dramat: F. V. Unruh, C. 	Stemheim, W. Hasenclever, G. Kaiser, E. Toller;  623 proza: L. Frank, A. Döblin, W. v. Molo); osobne miejsce zajmuje twórczość F. Kafki. W literaturze okresu 1926—33 znajdują odbicie kryzys i ostre konflikty, które targają Republiką Weimarską (powieści H. Fallady, A. Döblina, L. Feuchtwangera); T. Mann pisze Czarodziejską Górę; obok szowinistycznych powieści woj. pojawiają się liczne powieści pacyfistyczne (E. M. Remarque, L. Renn, A. Zweig); rozwija się literatura rewol.: J. R. Becher, E. Toller, T. Plievier, W. Bredel, E. Weinert, F. Wolf, B. Brecht. Okres hitleryzmu (1933—45) znamionuje głęboki upadek literatury, rozwija się natomiast antyfaszystowska literatura emigracyjna. Po wojnie nurtem dominującym w n. 1. NRD jest realizm socjalist.; prozę reprezentują: A. Seghers, B. Uhse. W. Bredel oraz A. Zweig; liryKę: J. R. Becher, S. Hermlin, Kuba; dramat B. Brecht. W NRF literatura kształtuje się w dużej mierze pod wpływem egzystencjonalizmu, surrealizmu i amer, neoreaiizmu; spośród prozaików wyróżniają się: H. Böll, H. Kasack, W. Koeppen, K. Opitz; w liryce A. Goess; w dramacie: G. Weisenbom i C. Żuckmayer. Na emigracji w USA i nast w Szwajcarii kontynuuje swą twórczość T. Mann (Doktor Faustus), L. Feuchtwanger i osiadły od 1912 w Szwajcarii H. Hesse. NIEMIECKA MUZYKA wstępuje w ogólny nurt dziejowego rozwoju później od wł., fr. i ang. Dla średniowiecza (XIII—XIV w.) wielkie znaczenie mają minnesängerzy korzystający w swej twórczości z pieśni i tańców lud., których zabytki dochowały się w zbiorach pieśni (Liederbücher) z XIV—XV w.; kultywowana w cechach muzyka wydaje meistersangerów (Hans Sachs, XVI w.). Niemieckimi twórcami Renesansu byli: L. Senfl, H. Finek, P. Hofhaimer; na okres ten przypada powstanie z elementów lud. chorału protestanckiego stworzonego przez M. Lutra. Barok rozwija (XVII w.) suitę instrumentalną (J. H. Schein, S. Scheidt, T. Froberger), a znakomitym twórcą kompozycji religijnych i świeckich jest H. Schütz; polifoniczny styl organowy znajduje swego mistrza w osobie D. Buxtehudego, a opera na dworach — w osobie G. Ph. Telemanna. Wielkie postacie J. S. Bacha i G. F. Händla zamykają ten okres, gdyż synowie Bacha reprezentują już styl galant rokoka, a twórcy szkół starowiedeńskiej, berlińskiej i mannheimskiej są już prekursorami wied. klasycyzmu, który otwiera okres hegemonii muzyki niem. O ile twórczość J. Haydna i W. A. Mozarta reprezentuje czysty styl klasyczny, o tyle działalność L. v. Beethovena, pod wpływem idei rewolucji fr., staje się zaczątkiem okresu romantyzmu. Okres ten przyniósł romant. operę niem. (K. M. Weber, L. Spohr, H. ’ Marschner) i później dramat muzyczny R. Wagnera, nadto opeTę komiczną A. Lortzinga i operetkę wied. (J. Strauss). Solową pieśń romant., stworzoną przez F. Schuberta, kontynuują i rozwijają R. Schumann, J. Brahms i H. Wolf. Do współtwórców niem. romantyzmu muz. należy także F. Mendelssohn. W okresie neoromantyzmu klasyczne tradycje kontynuują: J. Brahms, A. Bruckner i M. Reger; kierunek programowy obok R. Wagnera reprezentuje F. Liszt, później R. Strauss — ostatni wraz ż G. Manieren» neoromantyk zarówno w symfonice, jak i twórczości oper. W XX w. A. Schönberg staje się po rozpadzie harmonii tonalnej twórcą atonalnej dodekafonii. Wybitnym twórcą wspólcz. jest P. Hindemith, a idee socjalist. realizmu po II wojnie świat, reprezentuje głównie H. Eisler. N. m. w ciągu rozwoju dziejowego znamionują skłonności do kształtowania polifonicznego, jej cechą jest także emocjonalna ekspresja, która dobitny wyraz znalazła w powstaniu muzyki romant. i jej rozwoju w ciągu XIX w. NIEMIECKA SZTUKA. W I tysiącleciu n. e. na terenach Niemiec rozwija się sztuka germańska, później karolińska. Sztiika romańska panuje od poł. XII w., przy czym Niemcy są jednym z jej ważniejszych ośrodków w Europie; budowle rom. w Niemczech wyróżniają się ciężkimi, masywnymi proporcjami (katedry w Wormacji, w Moguncji); rozwija się rzeźba monumentalna (brązowe drzwi w Hildesheimie) oraz malarstwo miniaturowe. Gotyk panuje w Niemczech od poł. XIII do pocz. XVI w.; silny jest wpływ sztuki fr.; powstają monumentalne budowle kóśc. (Bamberg), bogato zdobione rzeźbą (Naumburg) i witrażami. Od końca XIV w. obok kościelnej rozwija się architektura miejska (ratusze, hale, domy mieszcz.). Wysoki poziom osiąga got. malarstwo sztalugowe, zwłaszcza w XV w. (gł. ośrodki Kolonia i Norymberga). Mistrzowie XV w. torują drogę wielkiemu artyście z przełomu gotyku i renesansu M. Grünewaldowi oraz A. Dürerowi, którego twórczość w pocz. XVI w. staje się największym NIEMOJOWSKI osiągnięciem Odrodzenia w Niemczech. W architekturze XVI w. trwają tradycje got.; w poł. XVI w. pod wpływem włoskim przejawia się renesans (ratusz w Heilbronn, zamek w Heidelbergu). Zamiłowanie do bogactwa form sprzyja szybkiemu przyjęciu się w Niemczech baroku, który zwłaszcza w pd. Niemczech tworzy odmianę odznaczającą się płynnością form i bogactwem dekoracji; w tym czasie powstają wspaniałe rezydencje książąt niem. i duchowieństwa (klasztor w Weingarten, pałac biskupi w Würzburgu) oraz kościoły (Teatynów w Monachium). Bujny rozkwit baroku przypada na w. XVIII (architekci B. Neumann i M. D. Póppelmann). W II poł. tego stulecia utwierdza się w Niemczech klasycyzm, którego ośrodki w zakresie architektury stanowią Berlin (Schinkel) i Monachium (Klenze); trwa on do 1825. Malarstwo XIX w. charakteryzuje twórczość nazareńczyków; pejzaż romant. reprezentuje K. D. Friedrich, realizm A. Menzel i W. Leibl, impresjonizm M. Liebermann. Z kierunków I poł. XX w. rozwija się w Niemczech zwłaszcza ekspresjonizm. NIEMIECKI JĘZYK, jeden z języków zach.germańskich; rozpada się na 2 zespoły dialektów: wysokoniem. (grupy górno- i średnioniem.) na południu i dolnoniem. (grupy dolnofrankońska i dolnosaska) na północy. Brak jednolitego języka kult. Język lit. rozwinął się jako: a) średnio-wysoko-niem. (XII — pocz. XVI w. — język rycerskiej poezji epicznej) i b) nowo-wysoko-niem. (XIV w. — język kancelarii cesar, w Pradze); w I poł. XVI w. M. Luter użył go w tłumaczeniu Biblii; w XVI w. opanował Niemcy pn., w XVII — Niemcy pd.; w nim rozwijała się klasyczna literatura niem. XVIII i XIX w. NIEMIECKO-POLSKA NIZINA, pn. równina w Europie Srodk., na pd. otoczona przedgórzem Harzu, Rudaw i Sudetów, na pn. M. Północnym i M. Bałtyckim; zalicza się tu niziny Danii i Holandii; dl. 1200 km, szer. 200—400 km, wys. do 200 m, na wsch. powyżej 300 m; krajobraz polodowcowy: moreny, liczne jeziora, pradoliny, którymi płyną obecnie wielkie rzeki; obszary wydmowe, tereny bagienne, torfowiska, na zach. wybrzeże podmokłe; ujścia rz. lejkowate; ku pd. rzeźba polodowcowa zaciera się; gleby głównie bielicowe, rzadziej brunatne; klimat na zach. ocean., ku wsch. nabiera cech lądowych; silnie rozbudowana sieć komunik, wodnej. NIEMIROWICZ-DANCZENKO Władimir I. (1858— 1943), reżyser, dramaturg i prozaik ros., jeden z założycieli Moskiewskiego Teatru Artystycznego MCHAT (1898), którym kierował wraz z K. Stanisławskim. NIEMIRYCZ (Niemirzyc) Krzysztof (XVII w.), bajkopisarz; Bajki Aesopowe wierszem wolnym (przekł. z J. Lafontaine’a). N1EMIRYCZOWA Antonina (ok. 1702 — ok. 1760), poetka i tłumaczka; Krótkie ze świata zebranie różnych koniektur. Feniks rzadki w ¿wiecie. NIEMOC PŁCIOWA, impotencja — niezdolność mężczyzny do odbycia stosunku płciowego; przyczyną może być niedorozwój narządów płciowych, zaburzenia hormonalne, schorzenia układu nerw., wyczerpanie fizyczne lub psychiczne. NIEMODLIN, m. pow., woj. opol., w Kotlinie Śląskiej, nad Ścinawą; 3300 mieszk. (1956): przemysł spoż., artykułów i tkanin techn.; gotycki kościół z XIII w., szczątki średniow. murów miejskich; w pobliskich Tułowicach fabryka porcelany technicznej. NIEMOJEWSKI: 1) Jan (ok. 1530—98), polemista, ariański, autor pism skierowanych przeciw jezuitom; Obrona przeciw niesprawiedliwemu obwinieniu. Okazanie; przeciwnik Socyna; 2) Jakub (ok. 1532—84), kalwin wielkopolski, występował przeciw jezuitom, i arianom; O jedności bożej, Kwestia o kościele bożym; 3) Stanisław (ok. 1560—1620), dworzanin król., autor Dyarjusza (z lat 1606—08), w którym opisał swe przygody z okresu wygnania po zamordowaniu cara Dymitra w Moskwie; 4) Andrzej, pseud. Lambro (1864—1921), poeta i publicysta; redaktor ,,Myśli Niepodległej“; w młodości reprezentant poglądów rewol.-demokr. (m. in. szermierz racjonalist. myśli laickiej), później związany z kolami skrajnie nacjonalist.; Poezje, Polonia irredenta. Listy człowieka szalonego, Legendy, Ludzie rewolucji. NIEMOJOWSKI: 1) Wincenty (1784—1831), polityk, od 1818 poseł na sejm Królestwa Pol., przywódca -«■kaliszan; w powstaniu listopadowym członek Rządu Narodowego; zesłany na Sybir zmarł w drodze; 2) Bonawentura (1787—1835), brat Wincentego, polityk i publicysta; 1820 poseł na sejm; kaliszanin; w powstaniu listopadowym minister spraw wewn., po> 15 VIII1831 wiceprezes rządu; na emigracji zwolennik Czartoryskiego.  NIEMOLLER NIEMOLLER Martin (ur. 1892), niem. pastor, działacz antyfaszystowski, rzecznik pokojowego zjednoczenia Niemiec; podczas I wojny świat, był dowódcą niem. łodzi podw.; 1937—45 w hitl. obozie koncentracyjnym. NIEMOTA, utrata zdolności mówienia, najczęściej w następstwie głuchoty (głuchoniemota) lub niektórych chorób krtani ; n. czynnościowa może być następstwem wstrząsu psychicznego (przestrach, uraz itp.). NIEMOWLĘ, dziecko w okresie od odpadnięcia pępowiny do końca pierwszego roku życia, kiedy już zaczyna chodzić i mówić. NIENASYCONE ZWIĄZKI, związki organiczne, w których atomy węgla połączone są ze sobą jednym lub kilkoma wiązaniami podwójnymi lub potrójnymi; cechą charakterystyczną n. z. iest ich zdolność do reakcji przyłączania, zwłaszcza bromu. NIENIECKI O. N., okręg nar. w pn.-zach. części obwodu archangielskiego w Ros. FSRR; 174 300 km2, 37 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Narjan-Mar; hod. reniferów; myślistwo, rybołówstwo. N1EŃCY, Samojedzi, Juracy — zam. pn. Eurazję od wsch. wybrzeży M. Białego do ujścia Jeniseju; hodowcy renów, rybacy, myśliwi; ok. 17 tys. NIEODWRACALNE ZJAWISKO, fiz. zjawisko, którego biegu nie można zmienić na przeciwny; wszystkie zjawiska, którym towarzyszy tarcie, opór środowiska, przewodzenie ciepła spowodowane różnicą temperatur itp., są nieodwracalne (a więc zasadniczo wszystkie zjawiska fiz. zachodzące w przyrodzie); chem. -►reakcja chem. nieodwracalna. NIEOKREŚLONOŚCI ZASADA (w mechanice kwantowej): nie można jednocześnie dokładnie określić położenia i prędkości mikrocząstki; sformułowana przez W. Heisenberga. NIEPAMIĘĆ, amnezja — chorobliwe zapominanie o pewnych zdarzeniach lub okresach własnego życia; n. 	wsteczna, występuje często np. po wstrząsie mózgu i odnosi się do okresu bezpośrednio poprzeN1EPARZYSTÓKOPYTNE, Perissodactyla, rząd ssaków kopytnych; duże; roślinożerne; najsilniej rozwinięty palec III, pozostałe w różnym stanie uwstecznienia, aż do całkowitego zaniku (konie); 3 rodziny: tapiry, nosorożce, konie. Obecnie gatunków mało, kopalnych dużo. NIEPCE [nipsj: 1) Joseph Nicêphore (1765—1833), Francuz, współwynalazca (z L. Daguerre) dagerotypii; 2) de saint-Victor Claude Marie (1805—70), wynalazca (1847) szklanych płyt fotograficznych. NIEPŁODNOŚĆ, niezdolność dojrzałego organizmu do posiadania własnego potomstwa; med. przyczyny n.: u mężczyzn impotencja, brak żywych plemników w nasieniu; u kobiet nieprawidłowość budowy i rozwoju macicy, jajowodów, jajników oraz choroby tych narządów i choroby wyniszczające (np. gruźlica, cukrzyca); często n. bywa następstwem przebytej rzeżączki lub kiły, albo zaburzeń gruczołów wydzielania wewnętrznego. NIEPOCZYTALNOŚĆ, stan, w którym człowiek z powodu niedorozwoju psychicznego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznej nie może rozpoznać znaczenia czynu lub pokierować swym postępowaniem, a w związku z tym nie odpowiada kamie za popełnione w tym stanie czyny, chyba że umyślnie wywołał ten stan, by popełnić przestępstwo. NIEPOKALANKI, poi. zgromadzenie zakonne Sióstr Niepokalanego Poczęcia N. Marii Panny, zał. w Rzymie 1854 przez J. Karską i M. Darowską; ma na celu wychowywanie młodzieży. NIEPOŁOMICE, m., pow. bocheński, woj. krak., na skraju Puszczy Niepolomickiej; 5000 mieszk. (1956); drobny przemysł i rzemiosło; renesansowy pałac, rozbudowany za Zygmunta Augusta z zamku myśliwskiego Kazimierza Wielkiego. NIEPOŁOMICKA PUSZCZA, jeden z największych leśnych kompleksów nizinnych w Polsce, w zach. części Kotliny Sandomierskiej; w 70*/o bór sosnowy, 30*/» drzewa liściaste, podłoże na ogól suche, tylko miejscami podmokłe lub bagniste; w nielicznych matecznikach rykowiska jeleni, dawniej żyły tu tury; od 1936 w Poszynie rezerwat żubrowy; najstarsze partie N. P. są rezerwatami (1000-letni dąb Jagiełły 0 obw. 6.5 m, wokoło 500-letnie dęby). NIEPYLAK APOLLO, Pamasius apollo, duży motyl z rodziny paziowatych, o skrzydłach prawie bez łusek; żyje w okolicach górzystych; w Polsce rzadki (Pieniny, Tatry Zachodnie), pod ochroną. Tabl. IX. NIESIECKI Kacper (1682—1744), jezuita, heraldyk 1 genealog poi., autor obszernego i cennego herbarza. 624 NIESIOŁOWSKI Tymon (ur. 1882), malarz; należał do grupy krakowskich formistów; akty kobiece, martwa natura, postacie z cyrku, portrety, pejzaże. NIESKOŃCZONOŚĆ, w mat. pojęcie używane dla wyrażenia wielkości dowolnie dużej; symbolem n. jest znak oo. NIESŁYSZ, jez., największe na Wysoczyźnie Lubuskiej, 515 ha, głęb. do 39,5 m; brzegi przeważnie wysokie, lesiste, dwie wyspy, na piw. stare grodzisko słowiańskie. NIESPORCZAKI, Tardlgrada, drobne (dł. do 1 mm) zwierzęta słodkowodne i morskie o 4 parach nieczłonowanych nóg zakończonych pazurkami; aparat gębowy z twardym sztylecikiem, którym zwierzę nakłuwa tkanki roślinne i wysysa ich treść; narządów krążenia ani oddechowych nie mają; u form żyjących w wilgotnych mchach Niesporczak i porostach występuje -»anabioza. NIESPRZECZNOŚC TEORII, własność zespołu wszystkich twierdzeń danej teorii, wyrażająca się w tym, że wśród wszystkich jej twierdzeń nie występuje żadna para takich, z których jedno byłoby zaprzeczeniem drugiego. NIESTRAWNOŚĆ, dyspepsja — zaburzenie czynności trawiennych układu pokarmowego; gl. objawy: nudności, odbijania, wymioty, stolce wolne lub zaparte, niekiedy bóle brzucha. NIESTRZĘP, Aporia, duże motyle z rodziny bielinków; w Polsce tylko jeden gatunek z tego rodzaju — n. glogowiec (Aporia crataegi), groźny szkodnik drzew owocowych. NIESZAWA, m., pow. aleksandrowski, woj. bydg., nad Wisłą; 2200 mieszk. (1956); port rzeczny; klasztor z XV w. — 1454 przywileje nieszawskie, rozciągnięcie przez Kazimierza Jagiellończyka na wszystkie ziemie polskie przywilejów nadanych w -»-Cerkwicy. NIESZPORY SYCYLIJSKIE, powstanie lud. na Sycylii 1282 przeciw Francuzom (Karolowi Andegaweńskiemu, królowi Sycylii od 1266); wybuchło w Palermo w czasie nieszporów, skąd nazwa; doprowadziło do usunięcia Francuzów z Sycylii i wprowadzenia na tron Piotra Aragońskiego. NIEŚMIERTELNIKI, nazwa roślin o suchych, nie więdnących pędach i kwiatach długo utrzymujących się w bukietach; należą tu głównie rośliny zielne z rodziny -»złożonych. NIEŚWIESKI PAKT, miedzy zwolennikami J. Piłsudskiego a magnaterią poi. 1926, zapewnił sanacji poparcie wielkich właścicieli ziemskich. NIEŚWIEŻ, m. w obwodzie baranowickim Białoruś. SRR; zamek Radziwiłłów z XVI w.; siedziba ordynacji; w XVIII w. manufaktury; resztki staszicowskich urządzeń wodnych. NIETOPERZE, Chiroptera, rząd ssaków o dwu podrzędach: 1) n. owocożerne (Megachiroptera) — zwrotnikowe obszary Azji, Afryki i Australii; 2) n. owadożerne (Microchiroptera) — wszystkie kontynenty. Między czterema wydłużonymi palcami kończyny przedniej, bokiem ciała i kończyną tylną rozciągnięta błona lotna (często Nietoperz dochodzi do ogona); na mostku niewysoki grzebień; żerują wieczorem i w nocy. W Polsce kilkanaście gatunków na terenie całego kraju; zimę przesypiają. NIETRZEŹWOŚĆ, stan poczytalności ograniczonej lub niepoczytalności spowodowany nadużyciem napojów alkohol.; n. stanowi okoliczność obciążającą, jeżeli sprawca miał szczególny obowiązek zachowania ełnej świadomości wymaganej ze względu na wyonywany zawód, zajmowane stanowisko lub rodzaj wykonywanej czynności. NIETULISKO, w., pow. opatowski, woj. kiel., przy ujściu Swiśliny do Kamiennej; 1400 mieszk. (1956); kopalnia piaskowca. NIETYKALNOŚĆ POSELSKA, przywilej wykluczający możliwość pozbawienia posła wolności bez zgody izby, w której zasiada; w Polsce poseł na sejm nie może być pociągany do odpowiedzialności karno-sądowej ani aresztowany bez zgody sejmu. NIETZSCHE [niczsze] Friedrich (1844—1900), filozof niem., czołowy przedstawiciel XIX-wiecznego irracjonalizmu; za osnowę życia uważał irracjonalną „wolę mocy“; masom ludzkim przeciwstawiał wyidealizowaną, silną, bezwzględną i amoralną istotę, którą nazywał nadczlowiekiem (Übermensch); nieprzejedna SZTUKA NOWOCZESNA I Tablica 55 l - G. Seurai: La Poudreuse. 2 — P. Gauguin: Biały koń. 3 — V. van Gogh: Portret pielęgniarza. 4 — H. Matisse: Odaliska. 5 — W. Kandinsky: Kompozycja. 6 — P. Picasso: Akt. 7 — T. Makowski: Szewc. 8 — K. Kowarski: Gtowa Żydówki. 9 — D. Rivera: Matka z dzieckiem.  Tablica 56 SZTUKA NOWOCZESNA II 9 1 — A. Rodin: Myśliciel. 2 — A. Maillol:.Akt kobiecy. 3 — H. Moore: Matka i dziecko. 4 — Le Corbusier: Dom studentów szwajcarskich w Paryżu. 5 — W. Gropius: Model centrum Bostonu. C — Majakowskaja, stacja metro w Moskwie. 7 — F. L. Wright: Dom na kaskadzie w Bear Run (Pensylwania, USA). 8 — Dom handlowy w Rotterdamie. 9 — J. Hryniewiecki: Stadion Dziesięciolecia w Warszawie.  F. Nietzsche 625 ny wróg rellgii i moralności chrześc.; poeta i mistrz stylu; Antychryst, Tako rzecze Zaratustra, Wola mocy, Z genealogii moralności i in. NIEUŻYTKI, ziemie nie nadające się pod uprawę. NIEWIADOMA -równanie. NIEWIADOMSKI: 1) Stanisław (1859—1936), kompozytor; popularne pieśni solowe i chóralne; 2) Euciusz (1869—1923), malarz, historyk sztuki, publicysta endecki; 1922 zabójca prezydenta RP, G. Narutowicza; stracony. NIEW1EROW Aleksandr S., 	wlaśc. Skobielew A. S. (1886—1923), pisarz ros.; opowiadania i powieści z życia przed- i porewolucyjnej wsi ros.; Taszkient — miasto chleba. NIEWODNICZAŃSKI Henryk (ur. 1900), fizyk, prof. Uniw. Jag., czł. koresp. PAN; odkrył istnienie promieniowania dipolowego magnetycznego. NIEWOLNICTWO, pierwsza formacja spoi. ekon. oparta na wyzysku człowieka przez człowieka, powstała na gruncie rozpadu —wspólnoty pierwotnej; podstawowe klasy: niewolnicy, całkowicie zależni od właścicieli i ich właściciele, posiadacze środków produkcji; niewolnicy zdobywani podczas wojen lub w inny sposób (wskutek zubożenia, popełnienia przestępstw, kolonizacji); n. było podstawą ustroju wielu ludów w pewnym okresie ich rozwoju; wyrazem buntu przeciwko instytucji n. były: w staroż. Grecji powstanie helotów 464 p. n. e., w Rzymie powstanie pod wodzą Spartakusa 74—'71 p. n. e. ; w czasach nowoż. n. rozwinęło się w Ameryce Pn. (n. Murzynów) i w państwach kolonialnych; w Ameryce Pn. zostało zniesione 1865. NIEWOLNICZE WYBRZEŻE, część nizinnego wybrzeża Górnej Gwinei, między ujściami Wolty i Nigru, na terytorium Ghany, Togo, Dahomeju i bryt. Nigerii. NIEWÓD, sieć włokowa zaopatrzona, w zależności od głębokości połowu, w dwa skrzydła dł. 100—500 m, które zbiegają się w matni zakończonej kutlem (workowata część sieci). NIEWSPÓŁMIERNE ODCINKI -wspólmiemość odcinków. NIEWYBUCH, pocisk lub inne urządzenie, w którym nie nastąpiło spalenie się ładunku wybuchowego. NIEWYPAŁ: 1) góm. cały ładunek lub jego część nie odeszła przy odpalaniu otworu strzałowego; 2) wojsk, nabój, w którym po odpaleniu nie nastąpiło zbicie spłonki zapalającej lub spalenie się ładunku miotającego. NIEZALEŻNA PARTIA CHŁOPSKA (NPCh), radykalne stronnictwo chłopskie związane ideologicznie z KPP; założone 1924 przez grupę posłów z S. Wojewódzkim na czele, którzy wystąpili z „Wyzwolenia“ i „Piasta“; 1927 rozwiązane przez władze sanac. (działacze NPCh założyli wówczas „Samopomoc Chłopską“ rozwiązaną przez władze 1931). NIEZALEŻNOŚĆ, log. własność zespołu aksjomatów danej teorii, wyrażająca się w tym, że żaden aksjomat tej teorii nie daje się udowodnić na podstawie praw logicznych I pozostałych aksjomatów tej teórii. NIEZAPOMINAJKA, Myosotis, rodzaj z rodziny —szorstkolistnych, o błękitnych kwiatkach; najbardziej rozpowszechniona jest n. błotna (M. palustris), trująca; wilgotne łąki, brzegi wód. NIEZBORNOŚĆ: med. 1) astygmatyzm — wada wzroku, nieostre widzenie wskutek zniekształcenia rogówki i nieprawidłowego skupiania wiązek promieni na siatkówce; wadę wyrównuje się szkłami walcowatymi (cylindrycznymi); 2) n. ruchów —ataksja. NIEZMIARKI, Chloropldae, rodzina owadów z rzędu muchówek; larwy niektórych gatunków, np. niezmiarki żółtej (Chlorops NIKIEL taeniopus), są groźnymi szkodnikami zbóż; żerują NIEZMIENNIKI, mat. wielkości lub wyrażenia, które nie ulegają zmianie przy pewnych określonych przekształceniach geometrycznych; np. niezmiennikiem przesunięć płaszczyzny jest długość odcinka, niezmiennikiem rzutów jest prosta. NIEŻYT -katar. NIFE —barysfera. NIGER, rz. w Afryce Zach.; dł. 4160 km, dorzecze 2 092 000 km*; liczne progi i katarakty; w biegu środk. laguny i jez.; od m. Timbuktu płynie przez pustynię; uchodzi do Zat. Gwinejskiej, tworząc deltę 24 000 km!; żeglowna w dolnym biegu. NIGERIA, kolonia i protektorat bryt. w zach. Afryce, na wybrzeżu Zat. Gwinejskiej nad dolnym Nigrem; 878 000 km*, 31 760 000 mieszk. (1955), przeważnie Murzyni; wybrzeże lagunowe i deltowe z dżunglą, wnętrze wyżynne, zajęte przez sawanny i stepy; plantacje kakao, kawy, olejowca, bawełny, sezamu, orzechów ziemnych; chów owiec i kóz; górnictwo: cyna, węgiel; gł. m.: Lagos (stoi. i gł. port), Ibadan, Kano, Ogbomoszo, Oszogbo, Ife, Iwo; po II wojnie świat silny ruch wyzwoleńczy. NIGERIA FRANCUSKA, terytorium zamor. we Fr. Afryce Zach.; 1 276 000 km2, 2 162 000 mieszk. (1952), Sudańczycy; stoi. Niamei; klimat gorący, suchy, przewaga pustyń; koczownicza hod.; na pd. uprawa (sztuczne nawadnianie) zbóż, orzecha ziemnego, bawełny; eksport: produkty hodowli. NIGGLI Paul (1888—1953), mineralog i petrograf szwajc., badał strukturę kryształów, pokrewieństwo oraz paragenezę minerałów i skał. NIGHTINGALE [nęjtyńgejl] Florence (1820—1910), ang. pielęgniarka, działaczka społeczna; 1860 założyła pierwszą szkołę pielęgniarek. NIHILIZM [łac. nihil — nic], odrzucanie przyjętych norm, zasad, praw życia zbiorowego i indywidualnego (np. etycznych, estetycznych); nihilista, termin wprowadzony przez I. S. Turgieniewa w powieści Ojcowie i dzieci; 1860—70 stosowany przez reakcyjnych publicystów ros. do ruchu rewol.-demokr. w celu zdyskredytowania go. NIHIL NOVI [łac. nic nowego], ustawa sejmu polskiego z 1505 stwierdzająca, iż król bez zgody sejmu nie może stanowić nic nowego, co by godziło w prawa i interesy szlachty. N1HONGI, kronika jap., napisana 720 w Japonii po chińsku, obejmująca dzieje Japonii do ok. 696. NIIGATA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 261 600 mieszk. (1955); ośrodek zagłębia naft.; przemysł: naft., chem., maszyn., elektrotechn.; stalownie i fabr. aluminium; przemysł włókien., port morski (stocznie). NnHAMA, m. i port na wyspie Sikoku w Japonii; 57 400 mieszk. (1950); huty (aluminium i miedzi); przemysł maszynowy, chemiczny. N1JMEGEN [nęjmehen], m. we wsch. Holandii, port nad rz. Waal; 118 400 mieszk. (1955); zabytki archit. z XIII—XVI w., uniwersytet kat; przemysł ceram., skórz.; węzeł koL; 1678 traktat pokoj. między Ludwikiem XIV a Hiszpanią i Holandią. NIKARAGUA: 1) jez. w Nikaragui, największe w Ameryce Środk., 8430 km2, głęb. do 70 m; liczne górzyste wyspy wulkan.; żeglowne; 2) rep. w Ameryce środk.; 148 000 km2, 1 202 000 mieszk. (1954); urzędowy ięz. hiszp.; stoi. Managua; na pn.-zacb. wyżyna, na wsch. nizinne wybrzeże; jez. Nikaragua, Managua; klimat no nizinie wilgotny, gorący, wewnątrz bardziej sucny i ciepły; lasy zajmują 52V» og. pow. (cenne drzewa); wydobycie złota; uprawa kawy, bananów, trzciny cukr., kakao, bawełny; sieć komunik, słabo rozwinięta; gł. porty Corinto, San Juan del Norte; eksport: kawa (S9*/t wartości), banany, cukier trzcin., bawełna. — 1502 odkryta przez Kolumba; 1524—1821 posiadłość hiszp.; 1823—89 należała do Unii Srodkowo-Amerykańskiej; niepodległa republika od 1839; silne wpływy USA. NIKARAOS1, grupa Indian Ameryki Środk., mówiących dialektem nikarao uto-azteckiej grupy jęz., spokrewnionym z językiem Tolteków. NIKE, mit. gr. bogini zwycięstwa; towarzyszyła zwykle Zeusowi i Atenie; przedstawiano ją jako stojącą na kuli postać skrzydlatą z wieńcem na głowie i palmą w dłoni. Tabl. 41. NIKIEL Ni, niccolum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 28; srebrzystobiały metal, nie ulegający wpływom atmosferycznym; w przyrodzie występuje razem z kobaltem, w postaci siarczków i arsenków; stosowany jako składnik wielu stopów z miedzią 40 	Mała Enc. Powsz. PWN  NIKIELIN 626 (np. nikielina), srebrem (nowe srebro), zlotem (białe złoto), żelazem, chromem (stale niklowe i chromowo-nikiowe), w procesie niklowania oraz jako katalizator. NIKIELIN: 1) nieprzezroczysty minerał barwy jasnoczerwonej; arsenek niklu: ruaa niklu; 2) nikielina, stop miedzi (55—68*/t), niklu (19—33°/«) i cynku (do 18*/•); odznacza się dużym elektr. oporem właściwym; stosowana przy wyrobie oporników i grzejników elektrycznych. NIKIFOR-MAlTEJKO z Krynicy (ur. przed 1900), malarz lud., samouk; obrazki rei., pejzaże i wnętrza architekt., portrety (liczne autoportrety). NIKISCH Artur (1855—1922), dyrygent węgierski. NIKITIN: 1) Afanasij N. (zm. 1472), kupiec ros. z Tweru; 1467—72 odbył podróż przez Persję do Indii; Wędrówka za trzy morza; 2) Iwan S. (1824— 61), poeta, dramaturg i prozaik ros.; wiersze, poematy, powieści i sztuki scen. z życia wsi pańszczyźnianej. Ń1KKI [dziennik], szczególny rodzaj utworów w staroż. lit. iap., zwłaszcza X—XIII w.; mężczyźni pisali n. po chiń., kobiety po jap., stąd n. kobiece ważniejsze. Często noszą w tytule imię autora, np. Murasaki-Shikibu-nikki. NIKLOWANIE -►powłoki ochronne. NIKOBARY, łańcuch wysp na M. Andamańskim, należący do Indii (terytorium federalne -►Andamany); 1600 km*, ok. 12 000 mieszk.; górzyste; lasy zwrotnik.; rybołówstwo; wywóz kopry. NIKOL -►Nicola pryzmat NIKOŁAJEWA Galina J., właśc. Wolanska (ur. 1914), pisarka ros.; opowiadania i powieści ukazujące życie kołchozowe oraz trudne warunki odbudowy wsi radź. po zniszczeniach woj.; sporo miejsca poświęca w nich problemom obyczajowo-moralnym; Żniwa, Opowieść o dyrektorze MTS i o głównym agronomie. NIKON,- właśc. Nikita Minow (1605—81), patriarcha mosk. 1652—66; przeprowadził reformę liturgiczną, która wywołała rozłam w kościele prawosŁ i spowodowała powstanie sekty starowierców, czyli -»raskolników; za dążenite do uwolnienia kościoła od władzy carskiej 1658 skazany na zesłanie. N1KOPOL: 1) (dawna nazwa Nikopolis), m. i port na prawym brzegu Dunaju; okręg Plewen; Bułgaria; 1396 zwycięstwo Turków nad królem węg. Zygmuntem Luksemburczykiem i krzyżowcami z Zachodu; 2) m. w Ukr. SRR, port na Dnieprze; 58000 mieszk. (1939); ośrodek wydobycia rudy manganu; walcownia rur; przemysł maszynowy. NIKOTYNA, alkaloid zawarty w liściach tytoniu; lotna, bezbarwna ciecz rozpuszczalna w wodzie, bardzo silnie trująca; najbardziej szkodliwy składnik dymu tytoniowego; wchłaniana podczas palenia początkowo pobudza, a następnie hamuje działalność układu nerwowego; używana w rolnictwie do walki ze szkodnikami. NIKOTYNOWY KWAS, kwas p-pirydynokarboksylowy; jego pochodne stosowane jako środki lecznicze (witamina B, korami na). NIKOZJA (gr. Lefkosia), stoi. Cypru; 39 600 mieszk. (1952); drobny przemysł włókien., tytoń., spirytusowy. NIL, największa rz. Afryki; dł. 6671 km, dorzecze 2 868 000 km*; wypływa jako Kogera z Wyżyny Wsch. Afryki; od Jez. Wiktorii przyjmuje nazwę Kiwira, od Jez. Alberta — Bahr el Dżebel; po połączeniu się z Bahr el Ghazal tworzy N. Biały; największy dopływ — N. Błękitny; uchodzi do M. Śródziemnego deltą o pow. 22 000 km*; w środk. biegu 6 katarakt; przy pierwszej, pod Assuanem, wielka tama (zbiornik o pojemn. 5500 min m* wody); wylewa od czerwca do października; żeglowny; przepływa przez Kenię, Sudan i Egipt; stanowi podstawę gospodarki rolnej; tereny uprawne ciągną się wzdłuż doliny N. ok. 2000 km, szer. 2—20 tan, w delcie do 200 km; uprawa trzciny cukr, ryżu i bawełny; energia wodna wykorzystywana dotychczas minimalnie. NILGIRI, góry w Indiach, na pd. krańcu wyż. Dekanu dł. 150 km, najwyższe wzniesienie Dodabetta 2633 m; u podnóża i na stokach plantacje kawy, herbaty i drzewa chinowego. NILOCI, plemiona dorzecza Nilu, język bantu; tryb żvcia koczowniczy i półkoczowniczy. NIMB [lac.], szt. piast, krąg świetlny wokół głowy Chrystusa i świętych. NIMES [ni:m], m. w pd. Francji (Langwedocja); 89 100 mieszk. (1954); ruiny rzymskie; przemysł: maszyn., włókien., obuwn.; węzeł kolejowy. NIMFA: 1) nympha, ostatnie stadium larwalne nie¬ których pajęczaków i owadów o -►przeobrażeniu niezupełnym; termin niedostatecznie sprecyzowany; 2) mit. gr. -»Nimfy. NIMFOMANIA [gr.], chorobliwie wzmożony popęd płciowy u kobiet; n. zwierząt -»snębica. NIMFY, mit. gr. boginki wyobrażające siły przyrody: Najady — n. wodne, Oready — n. górskie, Driady albo Hamadriady — n. drzew i lasów. N1MITZ Chester William (ur. 1885), admirał amer., 1941—45 dowódca floty USA na Oceanie Spokojnym; przyjął kapitulację Japonii. NINGSIA, dawna prow. Chin włączona 1954 do pro w. Kansu. NINIWA, w starożytności (VIII—VII w. p. n. e.) stoi. Asyrii, położona w pobliżu dziś. Mosulu; 612 zdobyta i zburzona przez Medów sprzymierzonych z Chaldejczykami; odkryta w jej ruinach biblioteka Assurbanipala zawiera ponad 20 tys. tabliczek pokrytych pismem klinowym. NINOS, legend, król Asyrii, założyciel Niniwy, mąż -»Semiramidy. NIOB Nb, niobium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 41; szary metal, b. odporny na działanie czynników chem.; w przyrodzie występuje w małych ilościach; stosowany jako dodatek stopowy stali konstrukcyjnej oraz w produkcji lamp radiowych. NIOBE, mit. er. córka Tantala, żona Amfiona, króla Teb; chełpiąc się licznym potomstwem ubliżyła Latonie, matce A pollina i Artemidy, którzy za karę uśmiercili jej dzieci; rozpaczającą N. bogowie zamienili w skałę. NIPAGINA, związek org.; biały, krystaliczny proszek 0 własnościach silnie konserwujących (np. środki spożywcze, preparaty farmaceutyczne) i przeciw^ftuPKOW Paul (1869- Nlobo 1940), nlem. pionier telewizji, wynalazca metody rozkładu obrazu na punkty 1 jego syntezy za pomocą wirującej tarczy. NIRWANA, cel ostateczny w religii buddyjskiej, gdy człowiek po wielu reinkarnacjach przestanie się odradzać i uwolni się od cierpień istnienia. NISINOMIJA, m. na wyspie Honsiu w Japonii (w okręgu przem. Osaka); 210 200 mieszk. (1955); przemysł: metalurg., optyczny, włókienniczy. NISKO, m. pow., woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej, nad 1. brzegiem Sanu, w pobliżu dużego kompleksu lasów sosnowych; 7800 mieszk. (1956); przemysł drzewny i maszynowy. NISZ (NU), m. w Jugosławii (pd.-wsch. Serbia); 62 000 mieszk. (1954); fortyfikacje tureckie; fabryki maszyn roln., taboru kol., tytoń., włókien., spoż. (wino); węzeł kolejowy. NISZA [fr.L prostokątne lub półokrągłe, zamknięte lukiem wgłębienie w ścianie lub murze, zwykle pomieszczenie dla posągu, popiersia itp. NISZCZUKA, Lepidosteus, ryba słodkowodna z rzędu całokostnycb; rzeki i jeziora Ameryki Pn., Środk. i wyspy Kuby; ciało wydłużone ryjem; drapieżna; dł. do 2 m; nie ma większego znaczenia. NISZCZYCIEL, dawniej kontr torpedo wiec — lekki, szybki, zwrotny, miejscami lekko opancerzony okręt wojenny, wyposażony w różnorodną broń artyleryjską, torpedową i głębinową; używany głównie do zwalczania okrętów podwodnych. NIT, element maszynowy, wykonany z pręta metalowego o średnicy do ok. 40 mm, służący do połączenia dwóch elementów wykonanych z blachy lub -»kształtowników; n. wkłada się aż do główki do otworu przechodzącego przez oba łączone elementy, wystającą zaś część sworznia rozklepuje się na zimno lub na gorąco, nadając mu również  627 kształt główki; docisk przy rozklepywaniu oraz skurcz przy wykonywaniu główki (zakuwki) na gorąco powoduje silne połączenie obu elementów; połączenie nitowe jest używane przy budowie kotłów i zbiorników oraz konstrukcji stalowych. NITKOWCE, Nematomorpha, gromada z typu obleź có w; długie, cienkie, czerwone, włosowate ciało; dorosłe żyją w wodzie, larwy pasożytują u owadów; pośrednimi żywicielami u niektórych gatunków są kijanki; u nas pospolity gordius (Gordius aquations) o ciemnym ciele dł. do 70 cm. NITRA, m. w pd.-zach. Słowacji (Czechosłowacja); 28 300 mieszk. (1955); od IX w. siedziba biskupstwa; w IX w. jeden z ośrodków państwa wielkomorawskiego; piękna katedra, zamek i ruiny klasztoru z XI w.; przemysł spożywczy. NITRAGINA, szczepionka z bakterii brodawkowych (asymilujących azot atmosferyczny); szczepi się nią ziarno uprawnych roślin motylkowatych przed wysiewem. NITRATYN -saletra. NITROBAKTER1E, samożywne bakterie glebowe biorące udział w -nitryfikacji; utleniają azotyny da azotanów; wykorzystują energię tego procesu do asymilacji dwutlenku węgla. NITROBENZEN, pochodna benzenu, nitrozwiązek; ciecz o zapachu gorzkich migdałów; surowiec w przemyśle chem. do otrzymywania aniliny, barwników azowych. NITROCELULOZA, nieprawidłowa nazwa azotanów celulozy; otrzymuje się w wyniku działania mieszaniny kwasu azotowego i siarkowego na celulozę; w technice stosowana do wyrobu kolodium, celuloidu, sztucznego jedwabiu oraz materiałów wybuchowych. NITROFILE, rośliny wymagające gleb zasobnych w związki azotowe, np. pokrzywa. NITROFOBY, rośliny unikające gleb zasobnych w związki azotowe, np. łubin. N1TROFOS, obecnie nie używany sztuczny nawóz, będący mieszaniną azotanu amonu i mączki fosforytowej. * NITROGLICERYNA, trójazotan gliceryny — ciecz oleista, rozpuszczalna w alkoholu i eterze; trująca; od wstrząsu lub uderzenia rozkłada się z wybuchem; używana do wyrobu dynamitu; w 1*1» roztworze — środek rozszerzający naczynia krwionośne, stosowany szczególnie w chorobie wieńcowej serca. NITROLAKI, roztwory nitrocelulozy lub acetylocelulozy w acetonie, octanie amylowym lub innych rozpuszczalnikach z domieszką farb lub barwników; używane do powlekania (lakierowania) powierzchni przedmiotów dla nadania im estetycznego wyglądu i ochrony przed wpływami atmosferycznymi. NITROSOBAKTERIE samożywne bakterie glebowe biorące udział w —nitryfikacji; utleniają amoniak do kwasu azotawego; wykorzystują energię tego procesu do asymilacji dwutlenku węgla. NITROWANIE, proces chem. polegający na wprowadzeniu grupy nitrowej —NO2 do związku organioanrgo. w wyniku czego powstają nitrozwiązki. NITROZOWA CRUPA, grupa atomów —NO. NITROZWIĄZKI, związki organiczne zawierające grupę nitrową —NO2 bezpośrednio związaną z atomem węgla; n. zawierające kilka grup —NO2 są bardzo nietrwałe — rozkładają się łatwo, z wybuchem; stosowane jako materiały wybuchowe, np. kwas —pikrynowy, trotyl. NITRYFIKACJA, biologiczne utlenianie związków amonowych poprzez azotyny do azotanów, dokonywane w glebie przez nitro•obakterie i nitrobakterie. NITRYLE, cyjanki organiczne — pochodne kwasu cyjanowodorowego HCN, w którym wodór zastąpiony jest alkilem lub arylem; stosowane w syntezach organicznych. NITRYT -saletra. NITSCH Kazimierz (1874 —1958). wybitny językoznawca poi.; prof. Uniw. i ag., przez wiele lat prezes 'AU. członek PAN; właśotwy twórca dialektologii poł.; Dialekty języka polskiego, Atlas językowy polskiego Podkarpacia (wspólnie z M. Małeckim), Dialektii polskie Śląska. NITTI Francesco Save- K. Nitsch No rio (1868—1956), prof. ekonomii, polityk wł., jeden z przywódców partii liberalnej; 1919—20 premier; w okresie faszyzmu na emigracji; po powrocie do kraju jako deputowany do parlamentu (1946) i senator (1948) występował przeciw wiązaniu Włoch z blokami wojennymi. NIUTON (N), jednostka siły; fest to siła, która w ciągu 1 sek nadaje masie 1 kg przyrost prędkości równy 1 m na sek; mniejszą jednostką jest dyna (1 niuton = 105 dyn). NIVOSE [niworz], czwarty miesiąc w kalendarzu rewol. fr.; od 21—23X11 do 19—211. „NIWA“, pozytywistyczne czasopismo społ.-nauk. wydawane w Warszawie 1872—98 pod hasłem „Wiedza to potęga“; najżywsze w okresie redakcji J. Ochorowicza 1874—76; oa 1898 „Niwa Polska“. N1WACJA [łac.], rzeźbotwórcza działalność topiącego się i zamarzającego śniegu, nie przekształconego w lód. NIWCHOWIE, dawna nazwa Gilacy, zamieszkują w dolnym biegu Amuru i pn. Sachalin; język paleoazjatyckiej grupy; ok. 4000, gł. zajęcie rybołówstwo. NIWELACJA [łac.]: 1) pomiar mający na celu określenie wysokości punktów w terenie, w’budowli itp. ; n. przeprowadza się za pomocą niwelatora i drewnianej łaty niwelacyjnej; 2) potocznie: wyrównywanie terenu. NIWELATOR, przyrząd optyczny stosowany do niwelacji; gł. częścią instrumentu jest luneta pomiarowa ustawiona poziomo. NIXON [nyksn] Richard (ur. 1913),- polityk amer., członek partii republikańskiej, od 1953 wiceprezydent USA. NEZAMI z GANDŻY (1140-1203), wielki poeta azerbaidżański piszący w jęz. pers., autor słynnych na całym .Wschodzie epopei miłosnych, z których najbardziej'' znane są: Chosro i Szirin oraz Leila i Madżnun. 4 NIZINA, obszar równinny leżący na wysokości nie większej .od’200 m n.p. m. ~. NIZINA 51 SZKOCKA, szerokie obniżenie między stokami gór Grampian na pn. a G. Pd.-Szkockimi na pd.; złoża >węgla kam., ołowiu, cynku, miedzi, żelaza; skupia się tu 2/3 ludności Szkocji; gł. m. Glasgow i Edynburg. NIZINNE CZARNO-BIAŁE BYDŁO (skrót n. c. b.), dawniej zwane czarno-graniaste, czamo-srokate; rasa pochodząca przede wszystkim od bydła holenderskiego; użytkowość przeważnie jednostronna — mleczna; rozróżnia się kilka odmian regionalnych. NIZINNE CZERWONO-BIAŁE BYDŁO (skrót n. 	cz.b.), rasa pochodząca przede wszystkim od bydła wschodniofryzyjskiego; występuje na podgórskich terenach Śląska Opolskiego i Dolnego; typ mięsno-mleczny; masywna, krępa budowa; odporne na choroby i dobrze się aklimatyzuje w podgórskim ostrym klimacie. NIŻ: 1) nizina obejmująca wielkie przestrzenie Ziemi; 2) n. baryczny, układ —izobar, w którym ciśnienie maleje do środka układu (—cyklon). NIŻNIA TUNGUSKA, rz. w Syberii, pr, dopływ Jeniseju, dł. 2555 km; płynie przez tajgę; spław drzewu. NIŻNIJ TAGIŁ, m. przemysł, w Ros. FSRR na Uralu; 297 000 mieszk. (1956); wydobycie rudy żel.; przemysł hutn., koksochem. ; fabryka wagonów. NIŻYŃSKI Wacław F. (1890—1950), tancerz ros.; występował w Petersburgu; świat sławę zdobył w balecie S. P. Diagilewa; 1917 ustąpił ze sceny. NJEGOS Petar Petrović (1813—51), największy poeta serb., od 1830 jako Piotr II władca Czarnogóry; fundamentalne dzieło lit. serb., epos Górski wieniec, poematy Luća mikrokozma (Światło mikrokosmosu), dramat hist. Scepan Mali. NKN —Naczelny Komitet Narodowy. NKWD, Narodnyj Komisariat Wnutriennich Dleł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR, powstał 1934 w miejsce GPU, przejmując sprawy bezpieczeństwa i porządku wewn.; 1941 sprawy bezpieczeństwa wydzielono z NKWD, tworząc oddzielny Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB), 1946 obydwa komisariaty przekształcono na ministerstwa (MWD i MGB), 1953 połączono je w jedno Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MWD); 1954 sprawy bezpieczeństwa zostały wydzielone do Komitetu Bezp. przy Radzie Ministrów. NN: 1) [łac. nomen nescio — imienia nie znam], skrót, który znaczy: imię nieznane; 2) [łac. nomen nominandum — imię ma być podane], skrót, który oznacza imię jeszcze nie ustalone. No, symbol pierwiastka chem. nobla. 40' Nobel NO NO, rodzaj widowiska teatr, w Japonii; rozwój w XIV i XV w. NOAILLES [noąj] Anne de (1876—1933), poetka i powieściopisarka fr. pochodzenia rumuńskiego; L’ombre dea jour» (Cień dni), Le livre de ma vie (autobiogr.). NOAKOWSKI Stanisław (1867—1928), malarz, od 1919 	profesor historii architektury Politechniki Warsz.; jego dzieła (akwarele, sepie. rysunki) są fantazjami architektonicznymi. NOBEL Alfred (1833— 96), szwedz. inżynier-chemik i przemysłowiec; dokonał szeregu ważnych wynalazków, m. in. detonatora (spłonki) i dynamitu (1863); fundator nagrody nazwanej jego imieniem (-►nagrody międzynarodowe, tabela). NOBEL No, nobélium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 102; otrzymany 1957 w drodze sztucznych przemian jądrowych; nazwa nadana dla uczczenia A. Nobla. NOBILITACJA [łac.], nadanie szlachectwa osobie Ëochodzenia nieszlacheciego; w Polsce od XIV w. dokonywana przez panującego, od 1601 przez sejm. NOBILOWIE (łac. szlachetni], w staroż. Rzymie potomkowie byłych konsulów; w szerszym znaczeniu _ potomkowie obywateli, którzy piastowali wyższe urzędy, dające dostęp do senatu. NOC, okres czasu, gdy Słońce znajduje się pod horyzontem; poza kołem biegunowym n. tzw. polarna trwa zimą przez kilka Tub wiele dób, na samym biegunie — pól roku. Zob. też pory roku. NOCEK, Myotis, jeden z rodzajów nietoperzy owadożemych; w Polsce 7 gatunków, np.: n. duży, n. 	Natterera, n. rudy, n. wąsatek. NOCOŚW1ETLIK, Noctiluca miliaria, świecący planktonowy wiciowiec, ciało kuliste o średnicy do 1 mm; żyje na powierzchni mórz ciepłych; w masach wywołuje tzw. świecenie morza. NOC ŚW. BARTŁOMIEJA, rzeź hugonotów fr. w Paryżu 24 VIII1572 za panowania Karola IX, inspirowana przez jego matkę Katarzynę Medycejską i książąt lotar. Gwizjuszów podczas uroczystości zaślubin przywódcy hugonotów, Henryka Bourbon (późniejszego Henryka IV), z siostrą królewską Małgorzatą; zginął m. in. admirał Coligny; Henryk Bourbon i książę de Conde uratowali się przyjmując katolicyzm. NOCZNICKI Tomasz (1862—1944), polityk i publicysta, działacz ruchu ludowego, jeden z przywódców grupy „Zaranie“, następnie „Wyzwolenia", 1918 minister bez teki w rządzie lubelskim, następnie w rządzie J. Moraczewskiego, 1922—28 poseł na sejm, 1928—35 senator, od 1931 w SL. NOE, wg St. Testamentu jedyny sprawiedliwy człowiek, uznany przez Boga za godnego ocalenia od potopu; sam zbudował arkę, do której, poza rodziną, wziął również zwierzęta, po parze z każdego gatunku. NOËL [noęl] Léon (ur. 1888), dyplomata fr„ 1932— ; 35 poseł w Czechosło- '• wacji, 1935—39 ambasador w Polsce, 1939—40 przy emigr. rządzie Wl. Sikorskiego w Angers; L’agression allemande contre la Pologne (Agresja niemiecka przeciwko Polsce). NOFRETETE, siostra i żona faraona Amenofisa IV (XIV w. p. n. e.); popiersie jej znaleziono w Tell-eł-Amama. NOGA, góm. wąski pionowy pas węgla pozostawiony od strony wybranej już za bierki, bądź koło chodników, w celu odciążenia ich obudowy od nadmiernego nacisku skał stropowych NOGAJOWIE, potomkowie części ludności Złotej Non ele te 628 i Wielkiej Nogajskiej Ordy zamieszkujący pn.-wsch. Kaukaz; ok. 85 tys.; grupa jęz. tur.; dawniej koczownicy, przeszli na osiadły tryb życia. NOGAJSKI STEP, półpustynny obszar na pd.-wsch. europ, części ZSRR, między rz. Terek a Kumą; ok. 25 000 km*; pastwiska zimowe dla owiec; w budowie kanał nawadniający Tersko-Kumski. NOGARET [nogarę] Guillaume de (?—1313), kanclerz Francji za Filipa IV Pięknego; 1303 porwał i uwięził papieża Bonifacego VIII w Anagni. NOGAT, prawe skanalizowane ramię delty Wisły; dl. 57 km; przecinając Żuławy uchodzi licznymi ramionami do Zalewu Wiślanego. NOGI Maresuke hr. (1849—1912), generał jap.; w wojnie jap.-ros. 1905 zdobywca Port Artur i zwycięzca spod Mukdenu. NOGINSK, m. w Ros. FSRR (obw. moskiewski); 99 000 mieszk. (1956); kombinat bawełn.; przemysł wełn., jedwabn. NOGUCHI Hideyo (1876—1928), bakteriolog jap.; wyhodował czystą kulturę zarazka kiły i stwierdził jego związek z porażeniem postępowym oraz wiądem rdzenia. NOK, tegl. koniec rei, gafla, bomu, bukszprytn. NOKAUT [ang. knock-out, skrót K.O.], rozstrzygnięcie walki bokserskiej przez powalenie przeciwnika ciosem, po którym jest on niezdolny do walki przez 10 sek; n. tecnniczny, zwycięstwo zawodnika dzięki jego dużej przewadze technicznej nad przeciwnikiem. NOKTOWIZOR, przyrząd umożliwiający widzenie w ciemności; działanie jego polega na zamianie przez odpowiednią lampę elektronową niewidzialnego promieniowania podczerwonego, wysyłanego przez obserwowane przedmioty w promieniowanie widzialne. NOKTURN [fr.], instrumentalna, najczęściej fortepianowa miniatura XIX w. (Field, Chopin, Liszt) o bardzo typowej dla romantyzmu, nastrojowej i śpiewnej melodyce, często z kontrastującą, dramatyczną częścią środkową. NOMA -«-rak (wodny). NOMADOWIE, ludy pasterskie, ' koczownicze, jeszcze spotykane w Arabii, Tybecie, centr. Azji, Afryce; obok pasterstwa trudnią się niekiedy uprawą roli. NOMENKLATOR [łac.), w staroż. Rzymie niewolnik, który w domu pana ogłaszał nazwiska (nomen) przychodzących gości, na ulicy zaś podawał nazwiska spotykanych osób, z którymi należało wymienić powitanie. NOMENKLATURA [łac.], nazewnictwo, zbiór nazw i terminów, związanych z określoną dziedziną nauki, stąd n. chemiczna, techniczna i in. NOMINACJA [łac.], mianowanie; akt administracyjny, na podstawie którego zawiązuje się stosunek służbowy pracowników państw., odpowiadający ogólnemu stosunkowi pracy. NOM1NALIZM [łac.], jedno ze stanowisk w średniow. sporze o -«-uniwersalia, zaprzeczające ich realnemu istnieniu i uważające je wyłącznie za słowa. Na stanowisku tym stali Roscelin, W. Ockham. później T. Hobbes; dziś podobne stanowisko zajmują neopozytywiści. NOMINALIZM PIENIĘŻNY, zasada przyjęta w ustawodawstwach finansowych większości państw, według której zobowiązania pieniężne powinny być wykonywane w określonej pierwotnie sumie, bez uwzględnienia wahań wartości pieniądza. NOMOGRAFIA [gr.], dział matematyki zajmujący się teorią i sposobami sporządzania pewnych wykresów (nomogramów), za pomocą których można bez obliczeń otrzymywać w szybki sposób rozwiązania pewnych równan; dla różnych równań sporządza się różne nomogramy; n. ma duże zastosowanie w technice oraz (na Zachodzie) w handlu, organizacji przedsiębiorstw, biurowości itp. NONA -«-interwał. NON-COOPERATION [ang. nęnkouparęjszn], niewspółdziałanie, hasło rzucone w latach 1929—30 przez Gandhiego, nawołujące do bojkotu instytucji ang. w Indiach. NONET [łac.]; 1) kamer, zespół muz. złożony z 9 instrumentalistów; 2) utwór na taki zespół. NONIUSZ, przyrząd składający się z linijki ruchomej albo łuku ruchomego z drobniejszą podziałką; dodany do właściwej skali umożliwia mierzenie długości, kątów itp. z dokładnością większą niż za pomocą samej skali głównej. NONKONFORMIŚCI [łac.], ewangelicy ang., którzy w 1662 nie uznali 30 artykułów urzędowego kościoła anglik.; wolność wyznania uzyskali za Wilhelma III tirańskiego. Nazwą tą określa się również  629 wszystkich ewangelików ang., przeciwników urzędowego kościoła anglikańskiego. NONPAREL -►drukarskie miary. NONSZALANCJA [fr.], niedbałość, lekceważenie. NONY [łac.], 5 lub 7 dzień miesiąca w kalendarzu rzymskim. NOORD ZEE KANAŁ, w Holandii; łączy Zuider Zee przez Amsterdam z M. Północnym w Ijmuiden (wielka śluza); dostępny dla statków mor. (10 m glęb.); dł. 25 km. NORADRENALINA, hormon powstający w rdzeniu nadnercza; wzmaga ciśnienie krwi. NORBERT AN LE, zakon zał. 1120 w Prómontró (Francja) przez św. Norberta dla pracy misyjnej; w Polsce od XII w. NORBLIN DE LA GOURDA1NE [norblę dfi la gurdenl Jean Pierre (1745— 1830), malarz i grafik, Francuz, nadworny artysta Czartoryskich w Puławach i Warszawie; wywarł wielki wpływ na rozwój malarstwa poi.; obrazy rodzaj., hist., batalist. i alegor., liczne rysunki, akwarele i akwaforty; Jutrzenka — plafon w Świątyni Diany w Arkadii k. Nieborowa, sceny ogrod. w stylu rokokowych obrazów rodzaj. Watteau (Śniadanie tv parku), sceny z życia poi. (sejmiki, jarmarki, typy szlachty i chłopów). Zob. tabl. 65. NORD [no:r], departament w pn. Francji (Flandria); 5774 km*, 2 098 500 mieszk. (1954); gl. okręg wydobycia węgla, przemysłu maszyn, i włókien.; gT. m.: Lille (stoi.), Roubaix, Tourcoing, Douai, Cambrai, Valenciennes, Dunkierka. NORDENSKlOLD [nęrdenszóld] Nils Adolf Erie (1882—1901), przyrodnik i podróżnik szwedz., badacz krajów polarnych; od 1858 prof. uniw. w Sztokholmie; 1878—9 na statku ,,Vega“ przepłynął wzdłuż wybrzeży Syberii z Goteborga przez Cieśninę Beringa do Oc. Spokojnego i odkrył przejście pn.-wsch. NORDHAUSEN, ni. przem. w NRD (okręg Erfurt); 39 200 mieszk. (1955); fabryka traktorów IFA; przemysł: drzewny, włókien., farmaceut.; rafineria NORRIS powiadać ma wyrób przemysł, pod względem kształtu, wymiarów lub innych cech; w Polsce istnieją n. zakładowe, resortowe i państwowe; n. państwowe ustalane są przez Polski Komitet Normalizacyjny i noszą oznaczenia PN (n. obowiązkowe) i PKN (n. zalecane); oznaczenia n. państwowych w innych krajach: ZSRR — GOST, Anglia — BS, St. Zjedn. — ASA, Francja — NF, NRF — DIN, NRD — TGL (częściowo stosuje się także DIN); n. wydajności pracy, określenier wymaganego poziomu wydajności (ilości) pracy w danym czasie na danym stanowiska roboczym, w danych warunkach techniczJ. P. Norblin RDKAP [ntjrkap] (Północny Przylądek), skalisty Mageroy, pn. kranieo przylądek na norw. Europy wyspie ropy naftowej. Nor zyląd iropy. NORDYCZNA RASA, składnik białej odmiany człowieka; rosły, jasnoskóry i jasnooki blondyn, 0 głowie średniej lub wydłużonej, twarzy wąskiej łub średniej i wąskim niewklęslym nosie; budowa zwykle smukła, uwłosienie obfite, rysy wyraziste; najliczniejszy w basenie M. Bałtyckiego i Północnego; na innych kontynentach w strefie ekspansji europejskiej. Tabl. 25. NORDYCZNE JĘZYKI -skandynawskie języki. NORFOLK [no:fok]: 1) hrabstwo w W. Brytanii (wsch. Anglia), u wybrzeży M. Północnego; 5319 km*. 546 500 mieszk. (1951); kraj nizinny, żyzne gleby, łąki, mokradła; w zacb. części wzgórza kredowe; uprawa zbóż, buraków cukr.; hod. koni, bydła rog., owiec; stoi. Norwich; 2) m. i port nad Atlantykiem w USA (Wirginia); 213 500 mieszk. (1950); przemysł drzewny, włókien.; eksport węgla, tytoniu. NORIKUM, w starożytności kraj alpejski na pd. od Dunaju (częściowo dziś. Austria), zamieszkany przez Celtów; od 16 p. n. e. weszło w skład Imperium Rzymskiego. NORITO [zaklęcia], modlitwy w staroż. Jap. kulcie shintd; spisane w 927 z ustnej tradycji, najstarszy żaby tek jęz. jap., ważne źródło hist., język. 1 etnograficzne. *T~'■ NORKA, nurka, Mustela\ . lutreola — drapieżnik z rodziny klinowatych; porośnięte brzegi wód słodkich środk. i wsch. Europy; w Polsce ostatnio nie Norka notowana; dł. ciała 35 cm + 15 cm ogon: dobrze pływa I nurkuje (palce nóg tylnych spięte błoną); futro cenne; dla futra hodowany jest pokrewny gatunek amer. M. vison. NORMA [łac.]: 1) reguła, prawidło, przepis, miernik, wzór; 2) przyjęta miara, rozmiar, ilość; n. przemysłowa, obowiązkowe właściwości, którym od- nych i organizacyjnych. NORMALIZACJA [łac.]: 1) uregulowanie, doprowadzenie do normalnego stanu; 2) ujednolicenie, wprowadzenie jednolitych norm, np. w produkcji wyrobów przemysł.; • ułatwia stosowanie wyrobów, prowadzi do obniżenia-kosztów produkcji. „ NORMALNA, mat. prosta prostopadła do stycznej w danym punkcie; n.' główna do krzywej przestrzennej, prosta prostopadła do krzywej w danym punkcie i leżąca w płaszczyźnie ściśle stycznej do krzywej w tym punkcie Zob. też Freneta trójścian. NORMANDIA, kraina w pn.-zacb. Francji; obejmuje nizinę nad kanałem La Manche wraz z Płw. Cotentin i Wzgórza Normandzkie na pd.; bogaty kraj roln.; uprawa pszenicy, sady; hod. bydła (mleko, sery); rybołówstwo; złoża i wydobycie rudy ieł.; gl. m.: Rouen, Hawr, Caen, Elbeuf, Cherbourg..«—■ Hist. prowincja Francji, 911 nadana Rollonowi, ».wodzowi Normanów (stąd nazwa); od 1066 złaoaona politycznie z- Anglią; 1204 odzyskana dla Francji przez Filipa II Augusta. NORMANDZKIE WYSPY (Channel Islands), grapa wysp na kan. La Manche (Jersey, Guemsey, Alderney, Serg i Herm) w pobliżu brzegów Francji; 194 km*, 102 800 mieszk. (1951); klimat łagodny; silnie rozwinięte rolnictwo i ogrodnictwo (wczesno ziemniaki, pomidory, owoce); nod. bydła, trzody; rybołówstwo; ośr. turystyki; stoi. Saint Hćlier (Jersey); autonom. jednostka Zjednoczonego Królestwa. NORMANDZKI PÓŁWYSEP (Cotentin), piw. w pn.-zach. Francji, na kanale La Manche; skaliste, strome wybrzeża; przypływ do 15 m wys.; klimat wilgotny; gleby mało urodzajne; hodowla; port Cherbourg. — W czerwcu 1944 lądowanie armii inwazyjnej' we Francji, ciężkie walki z Niemcami (Caen, Falaise). NORMANOWIE, ludy germ. zamieszkujące Skandynawię i Jutlandię; słynni z łupieskich wypraw mor. do krajów Europy śr., zach. i wsch. oraz z dalekich podróży (ok. 1000 odkrycie Grenlandii); szczególnie ruchliwi na przełomie VIII i IX w.; osiadli u ujścia Sekwany (dzisiejsza Normandia); od 911 lennicy królów fr.; ok. 1059 podbili część Włoch tworząc Królestwo Obojga Sycylii, 1066 Anglię (—Wilhelm Zdobywca); plemię normandzkie — Waregowie od poł. IX w. opanowało drogę przez Zatokę Fińską i Ryską po ziemiach Rusi ku Bizapcjum i Bagdadowi. NORMATYW [łac.], przepis określający sposoby i warunki przeprowadzania procesu technol. w zakładzie przemysł, lub innym. ' . NORMATYWISTYCZNA SZKOŁA PRAWA, kierunek uznający, że przedmiotem nauki prawa jest ni«» rzeczywistość, tj. prawo i państwo jako zjawiska społeczne, lecz idealna powinność, wyrażona w-normach prawa; w związku j> tym ogranicza się wy-» łącznie do analizy, klasyfikacji norm prawnych, konstrukcji pojęć itp.; przedstawiciele: H. Kelsen, A. Merkl, J. Kunz. NORMOWANIE [łac.], wprowadzanie i stosowanie norm; ustalanie wielkości, wskaźników dla oceny działalności gospodarczej, technicznej; normowane są np. ilości pracy wykonywanej przez ludzi lub maszyny, środki obrotowe przedsiębiorstw socjalistycznych, wynagrodzenia Jednostkowe itd. NORNICA, Clethrionomys glareolut, drobny gryzoń z rodziny myszowatych; lasy, parki i łąki Eurojwsjioiita; cdi, nasionami. py i zach. Azji; w Polsce pospolita ; żywi się jagodaNORNIKI, polniki, Microtus — rodzaj drobnych gryzoni z rodziny myszowatych; pola i lasy półkuli pn.; roślinożerne; szkodniki; w Polsce 3 gatunki: n. bury, n. północny, n. zwyczajny. NOROWCE, średniej wielkości psy myśliwskie do wypędzania zwierzyny z nor, używane również jako tropowce; jamniki, foksteriery, welshteriery oraz teriery. NORRIS [nęrys] Frank (1870—1902), powieściopisarz amer., przedstawiciel naturalizmu; w niedokończonej trylogii zamierzał stworzyć „epopeję o psze NORRKOPING aicy** kalifornijskiej (Ośmiornica) i o spekulacji zbożem na giełdzie w Chicago (Giełda1. NORRKOPING [norczięping], m. przemvsl -handl. i port w środk. Szwecji; 88 800 mieszk. (1955); przemysł: wełn., konfekc., maszyn włókien, i roln., zapałcz., papierń., chem.; węzeł kolejowy. NORRLAND -Szwecja. NORTHAMPTON [no:tijmpten], m. w W. Brytanii (środk. Anglia), 104 400 mieszk. (1951); duży ośrodek przemysłu skórzanego. NORTHCL1FFE [nę:tklyf] Alfred Charles William Harmsworth wicehrabia (1865—1922), dziennikarz ang., twórca koncernu prasowego (1887), założyciel dzienników „Daily Mail" (1896), „Daily Miror“^ (1903) i in.; od 1908 właściciel „The Times“. Zob. też Rothermere S. H. NORTH SHIELDS -South Shields. NORTHUMBERLAND [noitambalond], hrabstwo w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia) u wybrzeży M. Północnego; 5228 km*, 798 200 mieszk. (1951); region góro. (węgiel kam., rudy ołowiu, cynku) i przemysłu ciężkiego; gł. m. Newcastle (stoi.), Tynemouth. — W połowie V w. królestwo anglosas., część Heptarchii; ok. 827 weszło w skład zjednoczonego przez Egberta, króla Wessex, państwa angielskiego. NORTHWICH [nę:tuyczj, ra. w W. Brytanii (środk. Anglia); 17 500 mieszk. (1951); muzeum i biblioteka solna; kopalnie soli; przemysł chemiczny. NORWEGIA (Norge), król. parlamentarne w pn. Europie; 323917 km2, 3376 000 mieszk. (1954); składa się z 20 prow, (fylke); stoi. Oslo; posiadłości zamorskie; Svalbard, wyspy atlantyckie Jan Mayen (na pn.), Bouveta (na pd.) oraz Ziemia Królowej Maud na Antarktydzie (terytorium sporne). Warunki naturalne: N. zajmuje długi i wąski pas wybrzeża atlantyckiego na Płw. Skandynawskim, rozszerzający się w pd. części kraju; dł. linii brzegowej wynosi ok. 3400 km w linii prostej, a 19 300 km wraz z zatokami, wyspami i półwyspami; większą część N. pokrywają Góry Skandynawskie tworzące na pd. płaskie masywy, tzw. fjeldy; najwyższy szczyt Galdhopig 2469 m w pd. N.; wzdłuż wybrzeża urozmaiconego licznymi fiordami i wyspami (Vesterilen, Lofoty i in.) ciągnie się wąski pas nizin, rozszerzający się w rejonie Oslo i Trondheim; gł. rzeka Glomma (ok. 600 km). Lasy (gł. iglaste) zajmują ok. 25“/« pow. i są ważnym bogactwem narodowym. Klimat: dzięki wpływom prądu Zatokowego N. ma łagodny i obfity w opady klimat mor.; morze nie zamarza nawet na pn. kraju; w górach klimat surowy; Bergen, śr. stycznia +1,7°, lipca +14,2°. Ludność: Norwegowie, wyznania protest (ok. 96®/«), na pn. Lapończycy; większość ludności skupia się na wybrzeżu oraz w pd. części kraju; ludność miejska ok. 40®/«, dużych miast mało; gł. m.: Oslo, Bergen, Trondheim, Stavanger; śr. gęstość zaludnienia niska (11 na km2); zatnidnionych w przem. 34®/«, roln. i leśn. 21,7®/«, transporcie i handlu 18®/«, ryboł. 5,5*/». Gospodarka: N. jest państwem mor. (wielka flota handl., rybołówstwo) mającym mimo nie sprzyjających warunków nowoczesny przemysł; rolnictwo (gł. hodowla) rozwinęło się w pd. N.; użytki rolne wynoszą zaledwie 3,2®/« pow. kraju; gł. uprawy: siano, ziemniaki, jęczmień, owies; podstawą gospodarki nar. obok eksploatacji floty handL i produkcji leśnej jest rybołówstwo (połowy śledzi i wielorybnictwo); połowy wynoszą ok. 1,7 min t rocznie (trzecie miejsce w świecie). Surowce miner, niewielkie (ruda żel. i piryty); brak węgla zastępuje w dużej mierze ogromna produkcja (największa na głowę ludn. w świecie) energii hydroelektr. (21.2 mld kWh w 1954). Przemysł skupiony gł. na wybrzeżu pd.; najważniejsze jego gałęzie: spoż. (konserwy rybne), papiemiczo-celuloz., elektrochem. (karbid, nawozy), metalurgia (stopy metali, aluminium, nikiel, miedź), budowa okrętów, włókien., maszyn. Sieć kol. (4500 km) słabo rozwinięta ze względu na górzystość kraju; drogi — 46 000 km; duża rolę odgrywa żegluga przybrzeżna; gł. porty: Oslo, Narvik, Bergen, Stavanger, Kristiansand, Haugesund, Porsgrunn; norw. flota handl. zajmuje trzecie miejsce w świecie (7,0 min BRT w 1954, w tym 55®/« tonaż tankowców); eksport: ryby (świeże I przetwory), celuloza, papier, rudy i metale żel. i kolorowe, nawozy, oleje; import: maszyny, statki motorowe, paliwa, żywność, metale i rudv, tekstylia. Ustrój. Dziedziczna monarchia konstytucyjna; konstytucja z 1814 (ostatnie zmiany 630 z 1929); parlament (Storting! wybiera V« swych członków do izby wyższej reszta stanowi izbę niższą; władzę wykonawczą sprawuje król i rząd odpowiedzialny przed parlamentem Historia Państwo norweskie powstało w II poł. IX w.; 1319—71 w unii ze Szwecją. 1380—97 w unii z Danią; 1397 unia kalmarska połączyła N. z Danią i Szwecją pod hegemonią Danii. 1536 reformacja luterańska; po przegranej przez Danię wojnie z Anglią 1807—14 Norwegia przyłączona do Szwecji (unia szwedz.-norw.); po zerwaniu 1905 monarchia konstytucyjna; w 1 wojnie świat. N. była neutralna; w II wojnie świat, okupowana przez Niemcy 1940—44; od 1949 w NATO. Mapa N. na str. 251. NORWESKA LITERATURA. Początki n. 1. sięgają IX w.; w XIII w. rozwija się literatura hist., powstają przekłady sag o Tristanie, Percevalu i in. Rozkwit nowszej n. 1. datuje się od ok. 1814; pierwsi wybitniejsi pisarze: H. Wergeland i J. S. Welhaven; w XX w. powieść naturalist, reprezentuje A. Garborg; wielki rozwój osiąga dramat reprezentowany przez H. 	Ibsena i B. Bjomsona, którzy wywarli duży wpływ na literaturę eur.; rozgłos zdobyli też J. Lie i A. Kielland. Pod wpływem Nietzschego pisze sw* indywidualistyczne powieści K. Hamsun. S. Undset w epickich powieściach hist, przedstawia okres średniowiecza. Literaturę społ. postępową reprezentują J. Falkberget, N. Grilg. R. Nielsen. NORWESKA MUZYKA nabrała swoistego, oryginalnego charakteru przez czerpanie z żywej muzyki lud., co widoczne już jest w poł. XIX w. u H. Kjerulfa; światowy rozgłos zyskała jednak dopiero twórczość E. Griega, Której źródłem oprócz folkloru był niemiecki romantyzm, a wzorem — dzieła F. Choiina. Prócz Griega większe znaczenie osiągnęli Svendsen i Ch. Sinding. NORWESKA SZTUKA. Po okresie wczpsnogerm. właściwa sztuka Norwegii rozwija się z przyjęciem chrześcijaństwa, tj. od XI w. Romańska i gotycka architektura w kamieniu związana jest z wpływem Anglii (rom. kościół w Stavanger, got. w Trondheim). Odrębne miejsce zajmują słupowe kościoły drewn. o charakterze rodzimym, z wysokimi, spiętrzonymi dachami; najstarsze zabytki pochodzą z XI w. (Garmo, Urnes); na terenie Polski znajduje się również tald kościół, przeniesiony z miejscowości Vang do Bierutowic kolo Jeleniej Góry. Zachowały się również w Norwegii zabytki średniow. malarstwa i rzeźby. W okresie zależności od Danii w XVI—XVIII w. n. 	szt. przechodzi okres zastoju; najciekawsza jest wówczas nadal rodzima architektura arewn. i sztuka lud., budownictwo kamienne natomiast, głównie świeckie, zależne od sztuki duńskiej. W XIX w. następuje rozwój szkoły narodowej malarstwa, podejmującego gł. tematy rodzajowe z życia norweskiego i rodzimy pejzaż górski (romantyk J. Chr. Dani, J. F. Eckersberg). Na przełomie XIX i XX w. Norweg E. Munch należy wraz z P. Cózannem, V. van Goghiem i F. Hodlerem do twórców eur. ekspresjonizmu; jego rówieśnikiem jest G. Vigeland, najwybitniejszy rzeźbiarz Skandynawii nowszych czasów. NORWESKIE MORZE, część Lodowatego Oc. Pn. między Islandią i wyspą Jan Mayen na zach., a zach. Norwegią i Wyspą Niedźwiedzią na wsch.; głęb. do 3860 m; dzięki Gołfstromowi nie zamarza; hogate łowiska śledzi i dorszy; porty Trondheim, Narvik, Tromsó. NORWESKI JĘZYK, jeden z języków skand., bardzo bliski szwedz. i duń.; n. j. literacki pojawia się w XII w., w XIV w. ulega wpływom języka szwedz., w XV w. zostaje wyparty przez język duń., który przybrał postać języka norw.-duń. (riksmaal); w tym języku powstała literatura norw. XIX i XX w.; obecnie dąży się do utworzenia Jęz. lit. opartego na dzisiejszych dialektach norw. (landsmaal). NORWICH [norydżl, m. w W. Brytanii (wsch. Anglia); 121200 mieszk. (1951); zamek normandzld z XII w.r 38 kościołów, katedra z XI w.; siedziba biskupstwa; przemysł: skórz., jedwabn., rolno-spoż.; handel zbożem i bydłem. NORWID Cyprian Kamil (1821—83), poeta, dramaturg, malarz; od 1842 przebywał poza krajem w trudnych warunkach życiowych; poezję jego uznano za niezrozumiałą; nie oceniono ani nowatorstwa artyst., ani głębi myślowej jego wierszy lirycznych o podkładzie filozof.; żył i tworzył w zupełnym osamotnieniu; dopiero pokolenie Młodej Polski (głównie dzięki Miriamowi) odkryło jego poezję; dialog filozof. Promethidion, w którym wskazywał związek między pracą a sztuką, między sztu 631 ką lud. a wielką twórczością Chopina; wiersze liryczne (Vademécum), utwory dram. (Kleopatra, Krakus, Pierścień wielkiej damy), utwory prozą, „nowele“ (Ad leones. Czarne kwiaty. Białe kioiały). NÓRYLSK, m. w Ros. FSRR (Syberia Wsch.), 30 000 mieszk. (19391; ośrodek wydobycia metali kolor. (nikiel); kolej do Dudinki. NORYMBERGA (Niirnberg), m. w NRF (pn. Bawaria); 414 000 mieszk. (1955); liczne zabytki archib średniow. (bardzo zniszczone w II wojnie świat.); wyższa szkoła ekon., po- C. Norwid li technika, akademia sztuk piast., opera, muzeum germańskie; przemysł: maszyn., elektrotechn., samochód., motocykl., (Ziinclapp), maszyn biurowych, zabawkarski, spoż.; fabryka ołówków (Faber, Castell); ważny węzeł komunikacyjny. — Pierwsza wzmianka hist. z XI w.; 1215 wolne miasto, siedziba sejmów Rzeszy Niem.; XV—XVI w. rozkwit gosp. i kult. (A. Dürer, P. Vischer, H. Sachs, czasowo W. Stwosz); 1806 N. włączona do Bawarii; w okresie hitleryzmu miejsce zjazdów partyjnych. NORYMBERSKIE USTAWY, ustawy rasistowskie wydane 1935 dla ochrony „czystości niemieckiej łowi“ przez zakaz zawierania małżeństw z niearyjeżykami; skierowane przede wszystkim przeciw 2vdom. NORYMBERSKI PROCES, XI 1945 — X 1946 rozprawy w Norymberdze przed specjalnie utworzonym na podstawie porozumienia 4 mocarstw Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym przeciwko uznanym za głównych zbrodniarzy woj. przywódcom hitlerowskim oraz niektórym organizacjom i instytucjom III Rzeszy; na 22 oskarżonych 12 skazano na karę śmierci; za przestępcze organizacje Trybunał uznał kierownictwo NSDAP, Gestapo, SS oraz SD; 1947—49 odbywały się dalsze procesy przeciwko oskarżonym 0 zbrodnie wojenne niem. politykom, przemysłowcom, komendantom obozów koncentracyjnych i in. NORYMBERSZCZYZNA, towary norymberskie, nazwa z czasów średniow., oznaczająca nici, igły, guziki, zabawki itp. drobne wyroby. NORYT, ciemna magmowa skała głębinowa zbliżona do -►gabra, zawierająca pirokseny rombowe. NOSACIZNA, groźna choroba zakaźna koni, osłów 1 mułów, przenosząca się na niektóre zwierzęta mięsożerne (koty) oraz na człowieka; objawy: guzkowe wykwity w narządach wewn. oraz owrzodzenia w skórze i w błonie śluzowej dróg oddechowych. NOSACZ, Nasalis larvatus, małpa wąskonosa; wilgotne lasy Borneo; dł. ciała 70 cm + nieco więcej ogon; u samców długi nos; często zbierają się w duże stada. NOSICIELSTWO, zjawisko polegające na tym, że osobnik (żywiciel — człowiek lub zwierzę), nie wykazujący sam objawów chorobowych, nosi w sobie organizmy chorobotwórcze, stanowiąc źródło zakażenia innych. NOSKE Gustav (1868—1946), polityk niem., prawicowy socjaldemokrata, 1919—20 minister Reichswehry; 1919 stłumił rewolucyjne wystąpienia robotn., kierowane przez komunistów. NOSKOWSKI Zygmunt (1846—1909), kompozytor i pedagog; najlepszy symfonik przed M. Karłowiczem; 3 symfonie, poemat symf. Step, uwertura koncertowa Morskie Oko, nadto opery, kantaty, utwory kamer., chór., pieśni (w tym Śpiewnik día dzieci). NOSOROŻCE, Rhinocerotidae, rodzina rzędu nieparzystokopytnych; zarośla i stepy Afryki i pd. Azji. Potężne ciało, nagie lub słabo uwłosione, osadzone na krótkich trójpalczastych nogach; na czole i nosie 1 lub 2 rogi bez możdżeni kostnych (zob. tabl. 4): n. włochaty, Rhinoceros tichorhinus; Eurazja; czwartorzęd; znany człowiekowi przedhistorycznemu (rysunki w jaskiniach); znaleziska na Syberii oraz w pokładach wosku ziemnego w Staruni (k. Stanisławowa). NOSOWE GŁOSKI, głoski, przy których artykulacji powietrze z płuc wydostaje się przez jamę nosową lub przez usta i jamę nosową; dzielą się na samogłoski n. (ę, ą) i spółgłoski n. (m,n,ń). NOSÓWKA, b. zaraźliwa wirusowa choroba psów, NOVARA szczególnie młodych; objawy: zapalenie spojówek i błony śluzowej nosa. często zapalenie płuc; śmiertelność niekiedy b. wvsoka (do 80°/»). NOSTRADAMUS, wlaśc. Michał z Notre Dame (1503—66), lekarz i astrolog fr. pochodzenia żyd. przy dworze Katarzyny Medycejskiej. NOSTRYFIKACJA [lac.J, postępowanie zmierzające do uznania dyplomu uczelni zagranicznej za równoważny z dyplomem krajowym. NOSTRZYK, Melilotas, roślina zielna z rodziny -►motylkowatych; liście złożone, kwiaty białe (n. biały) lub żółte (n. żółty) zebrane w sterczące grona; rośnie dziko i uprawiany (pastewny), miododajny; ziela n. żółtego używa się w postaci tzw. zielonej maści na trudno gojące się i ropiejące rany; Nostrzyk żółty: 1 — postosowany też w przemyśle krój rośliny, 2 — kwiat perfum.; zawiera dużo ku- w przekroju, 3 — owoc maryny. ŃOśNIKI, maszyny do transportu: 1) bliskie — urządzenia do przenoszenia materiałów, z reguły w obrębie jednego zakładu pracy; zasięg ich działania jest ograniczony ich konstrukcyjnymi rozmiarami (np. dźwignice, pompy); 2) dalekie — urządzenia do przenoszenia materiałów poza obrębem zakładów pracy; zasięg ich działania nie jest ograniczony konstrukcyjnymi rozmiarami (np. pojazdy szynowe, pojazdy kolejowe, tabor wodny, tabor lotniczy). NOŚNOŚĆ, największe dopuszczalne ze względów technicznych obciążenie środka transportowego; n. wagonu zwykle jest większa o 5*/« od jego ładowności; n. samolotu, zdolność udźwigu, na który się składają: ładunek handlowy, załoga, paliwo, ruchome wyposażenie pokładu. NOTA [lac.]: I) przypisek, objaśnienie; 2) ocena; n. dyplomatyczna, oficjalne oświadczenie na piśmie jednego państwa wobec drugiego, n. werbalna, ustne oświadczenie o mniej doniosłym znaczeniu. NOTA BENE (nb ) [łac. zauważ dobrze], wyrażenie zwracające uwagę na pewien fragment omawianej czy opisywanej sprawy. NOTABLE [fr.], członkowie zwoływanego we Francji od XIV w. zgromadzenia n., organu doradczego króla; powoływani spośród duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa; ostatnie zgromadzenie n. odbvło się 1787. NOTARIAT [łac.], państwowe biura notarialne; sporządzają i poświadczają akty prawne oraz dokonują innych czynności zleconych przez ustawy. NOTEĆ, pr. dopływ Warty, dł. 366 km, dorzecze 17 290 kmä, powstaje z połączenia N. Wschodniej z N. Zachodnią; połączona z Wisłą Kanałem Bydoskim; gł. dopływy Głda i Drawa; porty przeładunowe w Kruszwicy, Mątwach, Pakości, Wapiennie, Załachowie i Łabiszynie. NOTHOFAGUS, drzewo, jedyny przedstawiciel rodziny bukowatych na obszarze pd. Australii, Nowej Zelandii i pd. części Ameryki Pd. NOTIS [ang.]. powiadomienie pisemne o gotowości statku do przyjęcia ładunku lub jego wyładowania, wręczone władzom portowym przez kapitana statku. NOTOS -Eol. NOTRE DAME [notr dam], katedra w Paryżu, jedna z najstarszych got. katedr fr.; budowę rozpoczął 1163 biskup Maurice de Sully, ukończona 1235; budowla typu bazylik., pięcionawowa; prezbiterium otoczone podwójnym obejściom; charakteryst. elewacja front o 4 kondygnacjach, ujęta dwiema potężnymi wieżami; bogata dekoracja rzeźb, (portale elewacji front, oraz tzw chimery na gzymsie wieńczącym); restaurowana 1864 przez E. Viollet-le-Duc. Tabl. 42. NOTTINGHAM [nętyńam], m. w W. Brytanii (środk Anglia); S10 700 mieszk. (1952); uniwersytet; nowoczesny ośrodek przemysłu lekkiego (włókien., tytoń skórz ); przemysł maszynowy. NOVALIS, właśc. Hardenberg Friedrich von 1772— 1801). mcm poeta romant.; pieśni religijne. Hymny do nocy, fragmenty powieści Heinrich von Ófterdineen. NOVARA, m. w pn. Włoszech (Piemont); 73 000 mieszk. (1954); przemysł chem., włókien., spoż. — 1849 zwycięstwo Austriaków nad wojskami sardyńskiml dowodzonymi przez gen. W. Chrzanowskiego;  NOVATIO klęska spowodowała abdykację króla Sardynii Karola Alberta. NOVATIO [lac.], odnowienie; sposób umorzenia zobowiązań polegający na zamianie w drodze umowy istniejącego zobowiązania na inne. NOVELLETTE [fr., nowlęt], kompozycja forteiiianowa o kilku tematach w swobodnej budowie Schumann). NOVERRE [nower] Jean Georges (1727—1810), tancerz i choreograf fr., reformator sztuki balet, także autor prac teoret. Wiele lat spędził w Polsce na dworze Stanisława Augusta. NOVI SAD, stoi. Wojwodiny (Jugosławia); 84 000 mieszk. (1954); stary ośrodek kult; fabryki maszyn roln.; przemysł: spoż., elektrotechn., porcelan.; stocznia; port na Dunaju. NOVOTNY Antonin (ur. 1904), czołowy działacz czechosl. ruchu robotn., od 1921 członek KP Czechosłowacji, w okresie okupacji hitler, uczestnik ruchu oporu, więziony w obozach konc., od 1953 I sekretarz KC KPCz, a od 1957 równocześnie przydent Republiki. NOWA ANGLIA, geogr.-hist okręg w USA; obejmuje 6 stanów pn.-wscn. na wybrzeżu Atlantyku: Maine, New Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island, Connecticut; skolonizowana w XVII w. przez Anglików. NOWACKI: 1) Paweł Jam (ur. 1905), prof. Polltechn. Warsz., członek koresp. PAN, specjalista w dziedzinie elektrotechniki teoretycznej, miernictwa elektr., automatyki oraz maszyn elektr.; 2) Witold (ur. 1911), Srof. Uniw. Warsz., członek PAN, specjalista w dziezinie mechaniki budowli oraz teorii sprężystości i plastyczności. NOWACZYŃSKI Adolf, wlaśc. Neuwert (1876— 1944), dramaturg, satyryk i pamflecista; politycznie związany z Narodową Demokracją (m. in. pamflety antysemickie); satyry: Małpie zwierciadło, Faceci« sowizdrzalskie, Meandry; dramaty hist.: Wielki Fryderyk, Komendant Paruła, Wiosna Narodów; kilka zbiorów szkiców literackich. NOWA FUNDLANDIA: 1) wyspa n wsch. wybrzeży Ameryki Pn., naprzeciw ujścia rz. Sw. Wawrzyńca; 110 680 km*; wybrzeża skaliste poszarpane fiordami i zatokami, z bagnami i Jez.; wewnątrz wyżyna pokryta częściowo lasami; 2) prow, w Kanadzie (od 1949) 	obejmującą wyspę N. F. i pn.-wsch. część płw. Labrador; 400 750 km*, 374 000 mieszk. (1952); stoi. i gł. port Saint John’s, na wyspie N. F.; złoża rudy żel., ołowiu, cynku; rybołówstwo; przemysł: celuloz., papiem., rybny. NOWA GWINEA, największa wyspa w Melanezji na pn. od Australii, druga co do wielkości w świecie; 886 900 km*, ok. 2 300 000 mieszk.; wzdłuż wyspy góry (Carstensz 5030 m); na pd. obszerna, częściowo bagnista równina; klimat zwrotnik., wilgotny; ogromne (90•/• pow.) lasy zwrotnik.; uprawa palmy kokos., sago, trzciny cukr., kawy, kauczuku; surowce miner.: ropa naft., złoto, miedź. Podział polit.: 1) część zach. — Nowa Gwinea Holenderska (Irian Zach.) 412 800 km*, ok. 700 000 mieszk., 2) część pn.-wsch. tworzy razem z Arch'ip. Bismarcka i częścią W. Salomona — Nową Gwineę Austral., 240 700 km*, ok. 1 200 000 mieszk., 8) część pd.-wsch. — Papua, 234 400 km*, ok. 400 000 mieszk., z gł. m. Port Moresby — terytorium Związku Austral. NOWA HUTA -Kraków. NOWAK: 1) Jan (1880—1940), geolog i paleontolog, prof. Uniw. Jag., badacz Podola i Karpat, dał syntezę tektoniczną Polski; 2) Zenon (ur. 1905), działacz ruchu robotn., od 1924 członek KPP, od 1932 — Jej KC, kilkakrotnie aresztowany, w okresie okupacji hitl. deportowany; od 1945 członek KC PPR i PZPR. 1949—58 członek Biura Polit., od 1954 wicepremier. NOWA KACHOWKA, m. w Ukr. SRR (obw. chersoński) nad dolnym Dnieprem, w pobliżu nowej hydroelektrowni; przemysł enem.; zbudowana 1951—55 niedaleko m. Kadrówka, zalanego wodami sztucznego jeziora zwanego „Morzem Kachowskim“. NOWA KALEDONIA, wyspa w Melanezji na Pacyfiku, na wsch. od Australii (kolonia franc.); 18 653 km*, ok. 66 000 mieszk.; górzysta, lasy zwrotnik.; klimat łagodny zwrotnik.; uprawy: palma kokos., trzcina cukr., banany, kawa; surowce miner.: nikiel, chsom, kobalt, mangan i in.; gł. m. Numea (13 000 mieszk.). NOWAKOWSKI: 1) Jan Nepomucen (1796—1865), aktor i dyrektor teatru lw. (występy w Warszawie, Krakowie), jeden z najlepszych interpretatorów Fredry (Cześnik w Zemicie); położył duże zasługi w kształtowaniu tradycji scenicznej postaci fredrow- 632 skich; 2) Józep (1800—65), kompozytor i pedagog, autor szkoły gry fortep.; 8) Stanisław (1888—1937), geograf-ekonomista, prof. Uniw. Pozn., reprezentował poglądy materialistyczne; autor licznych prac w jęz. folskim, rosyjskim i angielskim: Japonia i Rosja, uropa wschodnia i Azja Północna (ZSRR), Geografia lako nauka; 4) Zygmunt, właśc. Tempka (ur. 1891), pisarz, publicysta i krytyk; początkowo aktor i reżyser, 1926—29 dyr. teatru im. Słowackiego w Krakowie; stały felietonista „Ilustrowanego Kuriera Codziennego“; po wojnie na emigracji w Anglii, przeciwnik Polski Ludowej; popularne powieści wspomnieniowe: Przylądek dobrej nadziei i Rubikon, sztuka Gałązka rozmarynu, zbiory felietonów. „NOWA KULTURA“, tygodnik społ.-lit.; powstała 1950 w Warszawie z połączenia „Odrodzenia” i „Kuźnicy”; (1952—56 organ Związku Literatów Polskich). NOWALIE [łac.], wczesne warzywa uprawiane wiosną w inspektach, belgijkach lub szklarniach. NOWA POŁUDNIOWA WALIA (New South Wales), stan Związku Austral., na pd. wsch. Australii; 801 339 km*, 3 226 000 mieszk. (1955); gł. m. Sydney; wzdłuż wybrzeży łańcuch Wielkich Gór Wododziałowych (Góra Kościuszki 2240 m), na zach. wielka równina z rz. Murray i Darling; klimat na wsch. od gór wilgotny, na zach. suchszy (sawanny i stepy); lasy 3,9•/• pow.; najbardziej rozwinięty gospodarczo stan; uprawy (2,8*/» pow.): pszenica, kukurydza, owies, tytoń; hod. owiec (47V* Zw. A.) i bydła (25•/•); wydobycie węgla kam. (76*1*), cynku (80*/#), srebra (62*/s); centrum góm. Broken Hill; przemysł: metalurg., maszyn., sam och., spoż.; linii kol. 6369 km, pojazdów mech. 709 000. NOWARSENOL —neosalwarsan. NOWA RUDA, m. pow., woj. wróci., wśród Wzgórz Włodzickich; 14 700 mieszk. (1956); kopalnie węgla I łomy łupków ilastych o wysokiej ogniotrwałości; przemysł włókien., drzewny, spożywczy. NOWA SÓL, m. pow ., woj. zielonog., nad L brzegiem Odry; 22 700 mieszk. (1956); port rzeczny, przem. metal., spoż., drzewny, fabryka nici, kleju, wytwórnia okularów. NOWA SZKOCJA (Nova Scotia), prow, w Kanadzie nad Atlantykiem; 56 566 km*, 653 000 mieszk. (1952); składa się z płw. N. S. i wyspy Cap Breton; wydobycie węgla, rud żel.; hutnictwo żel.; budowa wagonów kol.; przemysł: rybny, drzewny (tartaki), fabr. celulozy, papieru; gł. m. Halifax (stoi.), Sydney, Glace Bay. NOWA ZELANDIA (New Zealand), podwójna wyspa na Pacyfiku na pd.-wsch. od Australii; razem z wyspami Stewart, Chatham, Kermadec i in. stanowi kraj bryt Wspólnoty Narodów; 268 656 km*, 2 100 000 mieszk. (1954), w tym Maorysi (ludność tubylcza) 6V»; stoL Wellington, in. gł. m. 	Auckland, Christchurch; N. Z. składa się z dwóch wysp: Wyspy Północnej (114 724 km*) i Wyspy Południowej (l&S 932 km*) oddzielonych Cieśn. Cooka; przeważnie górzyste (Alpy Nowozelandzkie, na W. Pd. szczyt Mt Cook 8764 m); na W. Pn. wulkany, gejzery, gorące źródła, na W. Pd. śnieżne szczyty i lodowce; dużo rzek i jezior, bujne lasy (28*/s pow.); klimat zróżnicowany, na ogół umiark. (w górach do —12°); wysoko rozwinięte roln. i hod. (pastwiska 47*/» og. pow.); hod. (1955): owiec 36 min sztuk, bydła 6 ndn; uprawy: pszenica, owies, jęczmień, len nowozelandzki, tytoń; wydobycie: węgiel kam., złoto, srebro, żelazo, mangan, wolfram; produkcja energii elektr. 4018 min kWh (1953) w tym 98*/» hydroelektr.; przemysł gł. spoż. (masło, ser, mleko skondens., mięso), inne słabo rozwinięte (metalurg., stoczn., chem., drzewny); eksport gł. produktów roln. (%*/* eksportu): masło i ser (1 miejsce w świecie), mięso, konserwy, wełna (4 miejsce); handel gł. z W. Brytanią (65V») i USA (17*/»). Ustrój. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament; władzę królewską reprezentuje generalny gubernator. Historia: 1642 odkryta przez Holendra Ta*mana, a 1769 zbadana przez Cooka; 1840 opanowana przez Anglików i przekształcona w kolonię; 1907 N. 	Z. przyznany został statutem dominium; od 1949 kraj bryt. Wspólnoty Narodów; 1954 przystąpienie do paktu SEATO. NOWA ZIEMIA, górzysty, przeważnie pokryty lodem archipelag wysp arktycznych między M. Barentsa a M* Karskim; 82 600 km*; m. dwoma gł. wyspami cieśn. Mateczkin Szar; myślistwo, rybołówstwo. NOWE, m., pow. świecki, woj. bydg., nad Wisłą; 4200 mieszk. (1956); w XV w. winnice, dziś sady  633 NOWOTKO śliwkowe i ogrody warzywne; spółdzielcza wytwórnia mebli; szczątki murów obronnych; kościoły gotyckie; fragmenty zamku krzyżackiego. W XIII w. gród warowny, siedziba kasztelanii. NOWE, gwiazdy zmienne fizycznie, zwiększające nagle jasność tysiące lub miliony razy wskutek eksplozji zachodzących w ich wnętrzach. Zob. też cefeidy i supernowe. NOWE DELHI (New Delhi), stoL Indii, nad rz. Dżamna; 1 384 000 mieszk. (1951); ośrodek nauk., adm., handl., komunik.; wspaniałe zabytki archit. z XVI, XVII w.; uniwersytet; przemysł: włókien., spoż., artyst.; stare m. D. od VIII w.; nowe zał. w 1911, od 1949 szybki rozwój. „NOWE DROGI“, czasopismo społ.-polit., miesięcznik, wyd. w Warszawie, 1947—48 przez KC PPR, od 1949 — organ KC PZPR. NOWE HEBRYDY, grupa wysp w Melanezji na Pacyfiku (kondominium fr.-bryt.); 14 762 km*, 50 000 mieszk., Melanezyjczycy; wulkaniczne, w większości górzyste; lasy zwrotnik., sawanna; gł. uprawy: palma kokos., kakao, kawa, bawełna; ośrodek adm. Port Vila (wyspa Efate). NOWELA (wł.j: 1) krótki utwór lit. pisany prozą; cechy charakterystyczne: zwięzłość, wyraziście zarysowana kompozycja, nieskomplikowana i czysto dramatyczna fabuła; 2) ustawa lub dekret wnoszący zmiany do innej ustawy lub dekretu; nowelizacja, wprowadzanie zmian do obowiązujących przepisów prawnych. NOWE MIASTO LUBAWSKIE, m. pow., woj. olszt., nad Drwęcą; 5200 mieszk. (1956); przemysł mineralny i przetw.rolny; stanica kajakowa. NOWE MIASTO NAD PILICĄ, m., pow. rawski, woj. łódź.; 2000 mieszk. (1956); na pd. duże lasy; barokowy kościół kapucynów. NOWE SREBRO, stopy o różnej (w zależności od rodzaju) zawartości miedzi, niklu i cynku; białe, twarde, ciągliwe, chemicznie dość odporne; używane do wyrobu precyzyjnych mechanizmów, narzędzi chirurg., nakryć stołowych, przedmiotów ozdobnych, monet oraz w elektrotechnice; znane pod różnymi nazwami, np. melchior (poprawnie Mailechort), argentan, packfond, alpaka. „NOWE TORY": 1) postępowe czasopismo pedag. wychodzące 1906—1914; 2) Towarzystwo Oświaty Demokratycznej zorg. 1932 w Warszawie przez grupę postępowych działaczy oświat (S. Kalinowski, S. Sempołowska, A. Próchnik, I. Kosmowska) przeciwstawiających się faszyzacji oświaty w Polsce; prowadziło działalność odczytową i wydawniczą; organem Towarzystwa był „Miesięcznik Nauczycielski". NOWE WARPNO, m., pow. i woj. szczec., w pd. części Zalewu Szczecińskiego, nad granicą Polski i NRD; 500 mieszk. (1956); ośrodek rybacki i przetwórstwa rybnego, port stocznia rybacka; kościół 1 ratusz z XVII w. „NOWE WYZWOLENIE", właśc. Polskie Stronnictwo Ludowe „Nowe Wyzwolenie", stronnictwo, które powstało w połowie 1946 w wyniku wyłamania się z PSL grupy działaczy z T. Rekiem na czele, przeciwstawiających się polityce S. Mikołajczyka; w połowie 1947 większość działaczy stronnictwa przeszła do Stronnictwa Ludowego. NOWCOROD (dawniej Nowogród Wielki), m. obw. w Ros. FSRR nad rz. Wołchow; 49 000 mieszk. (1956); zabytki archit.: twierdza, cerkwie; przemysł drzewny, spoż. — Jedno z najstarszych miast ros.; od połowy XII w. republika miejska, posiadająca rozległe kolonie na pn.wschodzie; ważny ośrodek handl. (stosunki z Hanzą) i rzemieśln.; 1478 przyłączony do państwa moskiewskiego; podupadł gospodarczo po przyłączeniu do Rosji krajów nadbałtyckich. NOWICJAT, okres próby poprzedzający wstąpienie do zakonu; trwa co najmniej rok. NOWICKI: 1) Franciszek (1865—1935), poeta, nowelista; piewca przyrody tatrzańskiej; Pieśni czasu, Poezje; 2) Maciej (1910—50), architekt i grafik osiadły w USA; projekty budowli i nowocz. wnętrz, domy w New Delhi w Indiach, ośrodek sklep, w Los Angeles (z architektem amer. Clarence Steinem), projekt „Paraboleum" — pawilonu wystawowego w Nowej Karolinie. NOWICKI-SIŁA Maksymilian (1824—90), zoolog, prof. Uniw. Jag., współzałożyciel Pol. Tow. Tatrzańskiego; jeden z pierwszych działaczy ruchu ochrony przyrody; badania nad owadami, rybami i in. NOWIKOW Nikołaj I. (1744—1818), ros. pisarz i wydawca, przedstawiciel Oświecenia ros.; redagował I wydawał wiele czasopism, głównie satyrycznych; ulotna twórczość satyr. N. oddziałała na późniejszą satyrę rosyjską. NOWIKOW-PRIBOJ Aleksiej S. (1877—1944), prozaik ros.; powieści i nowele o morzu i życiu marynarzy; większość utworów ma charakter pamiętnikarski; Opowiadania morskie, Słona chrzcielnico, Cuszima. NOWINA, nowizna, -»karczowanie. NOWOCZERKASK, m. w Ros. SRR kolo Rostowa nad Donem; 81 300 mieszk. (1939); 5 wyższych uczelni, szereg instytutów nauk.; produkcja lokomotyw trakcji elekta., obrabiarek, urządzeń kopalń., budowl.; przemysł spożywczy. NOWOFUNDLANDCZYK, nowofundlandzki duży pies wodołaz; ciężar ciała 50—60 kg, wys. do 76 cm; włos długi, czarny; doskonale pływa i nurkuje; obronny lub ratowniczy. Tabl. 66. NOWOFUNDLANDZKA ŁAWICA, płycizna w pn.-zach. części Oc. Atlantyckiego, podwodne przedłużenie Nowej Fundlandii; obszar mieszania się wód Golfstromu i zimnego Prądu Labrador&kicgo; teren b. obfitych połowów ryb. NOWOGARD, m. pow., woj. szczec., na Pobrzeżu Szczecińskim, nad jez. Nowogardno; 5900 mieszk. (1956); krochmalnie, tartak i drobny przemysł przetw.rolny; nad jez. kąpielisko i przystań wioślarska. NOWOGRODZIEC, m., pow. bolesławiecki, woj. wrocł., na Przedgórzu Sudeckim, nad Kwisą, L dopływem Bobra; 1100 mieszk. (1956); niegdyś ośrodek garncarstwa i przemysłu ceram.; zachowane domki z XVII i XVIII w. — Prawa miejskie nadał Henryk Brodaty; 1945 miejsce zaciekłych walk. NOWOGRÓD, m., pow. łomżyński, woj. bialost., nad Narwią 1 Pisą; 1500 mieszk. (1956); baza turyst. wodnej. Stare osiedle w ziemi Kurpiów, w XIX w. obrabiano bursztyn. NOWOGRÓDEK (Nowogrudok), m. w Białoruś. SRR; 11 400 mieszk. (1939); w N. spędził dzieciństwo A. Mickiewicz. NOWOGRÓD WIELKI -Nowgorod. NOWOKAINA, polokaina, prokaina — związek organiczny, pochodna kwasu p-aminobenzoesowego; gorzkawo-cierpkl, bezbarwny, Krystaliczny proszek; środek miejscowo znieczulający. NOWOLAKI, żywice otrzymywane jako produkt kondensacji fenolu z formaldehydem w środowisku kwaśnym; rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych, np. w alkoholu, acetonie; stosowane w przemyśle lakierniczym oraz jako środki impregnujące. Zob. też fenoplasty. NOWORODEK, dziecko w okresie od urodzenia do odpadnięcia pępowiny. NOWOROSYJSK, port w Ros. FSRR, nad M. Czarnym, w Kraju Krasnodarskim; 79 000 mieszk. (1956); ośrodek produkcji cementu. NOWOSIELSKI Jerzy (ur. 1923), malarz, uczeń S. Kamockiego i E. Eibischa; malarstwo sztalug., ścienne, scenografia. NOWOSILCOW Nikołaj N. (1762—1838), polityk ros., senator; komisarz cesarski w Królestwie Pol., w rzeczywistości szef policji; od 1824 kurator Uniw. Wil. po ustąpieniu Czartoryskiego; główny inspirator śledztw przeciwko młodzieży wileńskiej. NOWOSYBERYJSKIE WYSPY, archip. wysp arktycznych między M. Łaptiewów a M. Wsch.Syberyjskim; ok. 38 000 km*; rybołówstwo, myślistwo. NOWOSYBIRSK (dawniej Nowonikołajewsk), m. obw. w Ros. FSRR (Syberia Zach.), port na rz. Ob; 731 000 mieszk. (1956); gł. ośrodek kult i gosp. Syberii; uniwersytet i in. wyższe uczelnie; huta; produkcja traktorów, samochodów ciężar., obrabiarek, obuwia; kombinat tłuszcz.; węzeł kolejowy. NOWOTARSKA KOTLINA, pn. część Podhala, śr. wys. 600—800 m; zapadlisko wypełnione przez żwiry, piaski i gliny naniesione przez potoki tatrzańskie; bory sosnowo-świerkowe, na zboczach doliny Dunajca i jego dopływów lasy świerkowo-olszowe; główny ośrodek gosp. Nowy Targ. NOWOTARSKIE SKALICE (Pasmo Skalicowe), część Podhala, pasmo skalistych wzgórz wapiennych osłoniętych mało odpornymi piaskowcami i łupkami, porozcinane dolinami Dunajca, Białki i ich dopływów na pagóry i pojedyncze skałki; urwiste ściany, granie 1 iglice, turniczki, skałki bezleśne, na stokach pagórów kępy lasu, bogata roślinność krzewiasta i zielna, pojedyncze obiekty pod ochroną; nad Dunajcem Pieniński Park Narodowy. NOWOTKO Marceli (1893—1942), czołowy dzieląc* poi. ruchu rewol., od 1914 członek SDKPiL, od 1918  NOWOTWOR 634 ; o d n e (tluszczak, wlólcLi, nie tworzą przerzutów. (1877—1946), kompozytor, opera Legenda Bałtyku, w KPP, więziony 10 lat za działalność rewol.; w okresie okupacji hitler, organizator PPR i pierwszy sekretarz gen. jej KC; zginął od skrytobójczej kuli. NOWOTWÓR, guz — tkanka utworzona z komórek ustroju, jednak dla niego obca, nietypowa; cechą charakterystyczną n. jest wzrost poza granice potrzebne do utrzymania prawidłowego funkcjonowania komórki lub tkanki, z której pochodzi (tworzenie guzów. wvrośli, owrzodzenia, nacieków; n. złośliwe (rak, mięsak, torbielak) tworzą przerzuty, np. M. Nowotko drogą naczyń chłonnych i krwionośnych; nie leczone niszczenia ustroju; n. łagodn niak, mięśniak) rosną powoli, NOWOWIEJSKI Feliks organista-wirtuoz i dyrygent; opera oratoria (Quo vadis), utwory ork., chór., organ., fortep., pieśni (Rota do słów Konopnickiej, opracowania pieśni lud.). NOWY BRUNSZWIK (New Brunswick), prow, w pd.-svsch. Kanadzie nad Zat. Sw. Wawrzyńca; 72 478 km2, 526 000 mieszk. (1952); podstawą gospodarki lasy (produkcja tar cicy, celulozy, papieru) el. m.: Saint John, Fredericton (stoi.), Moncton (węzeł dróg., lotn.). NOWY BYTOM, m. i po w. miejski, woj. kat., nad Kłodnicą; 79 300 mieszk. (1956); ośrodek przem.-góm.; Huta „Po- . , ,. kój“ (od 1840), w 1951 przy- F. Nowowiejski łączono sąsiednie osiedla. NOWY DWÓR GDAŃSKI, m. pow., woj. gd., na Żuławach Wielkich, nad rz. Świętą; dokoła depresje; 4200 mieszk. (1956); olejarnie. NOWY DWÓR MAZOWIECKI, m. pow., woj. warsz., w Kotlinie Warszawskiej, w widłach Wisły i Bugo-Narwi; 7600 mieszk. (1956); port rzeczny; rzeźnie, niegdyś ośrodek handlu zbożem i solą, stocznia rybacka; spichlerz z XVIII w. NOWY JORK (N. Y.): 1) stan w USA; 128 387 km2, 14 830 000 mieszk. (1950); stoi. Albany; obszar pagórkowaty, położony między jez. Ontario i wybrzeżem Atlantyku, przecięty doliną Hudsonu; najludniejszy i najbogatszy stan USA; intensywne rolnictwo, gospodarka mleczna, ogrodnictwo, sadownictwo; ważny okręg przemysłu włókien., odzież., poligraf.; gł. m. Nowy Jork (60°/« ludności stanu); 6 miast powyżej 100 000 mieszk.; 2) m. w USA (Nowy Jork), położone u ujścia Hudsonu do Atlantyku i na wyspach Manhattan i Long Island; największe miasto świata; 8 000 000 mieszk., wraz z miastami Yonkers, Mt. Vernon oraz (w stanie New Jersey) Newark, Jersey City, Elizabeth, Paterson, Passaic tworzy zespół miejski, 13 875 000 mieszk. (1955); największy port mor. (354/o importu, 15*/* eksportu USA), port lotn., centrum finans. i handl. USA; ośrodek kult.: 3 uniwersytety (m. in. Columbia) i in. szkoły wyższe, muzea, akademie, teatry (Metropolitan Opera); charakterystyczne dla miasta wieżowce, 35 gmachów ponad 150 m, Empire State Building — 380 m wys.; największy ośrodek przemysł, kraju, zatrudniający ok. 1 700 000 robotników; przemysł; zbrojeń., odzież., poligraf., spoż.; N. J. dzieli się na 8 miejskich okręgów; naj- nad East River, Haarlem, dzielnica murzyńska w środk. części wyspy Manhattan, Wall Street, ulica na wyspie Manhattan, siedziba banków i towarzystw ubezp., Ellis Island, wysepka u ujścia Hudsonu, urząd celny i imigracyjny; liczne tunele i mosty łączą wyspę Manhattan z sąsiednimi dzielnicami; najważniejsze mosty: Brooklyn (1800 m), Manhattan (2060 m). Siedziba ONZ. — Żał. 1612 przez Holendrów, 1626— 1664 jako Nowy Amsterdam, stolica Nowej Holandii, 1664—1781 w posiadaniu Anglii; nazwa N. J. od 1664. NOWY MEKSYK (N. Mex.). stan w USA przy granicy meks.; 315 078 km2, 681 200 mieszk. (1950); stoi. Santa F6; obszar górski przecięty doliną rz. Rio Grande del Norte; klimat górski gorący, suchy; roślinność półpustynna: kaktusy, jukka; rolnictwo (w dolinach rzek): kukurydza, pszenica, bawełna; wy dobycie cynku, molibdenu, soli potas., gazu ziemnego. Próby z bronią atom (Los Alamos). NOWY ORLEAN, m. w USA (Luizjana); 570 400 mieszk. (1950); port nad Mississippi, 175 km od ujścia (obroty z zagr. 2 miejsce w kraju); ośrodek kult. (5 uniwersytetów); przemysł spoż.; węzeł kolejowy i lotniczy. „NOWY PRZEGLĄD“, teoretyczny organ KPP wydawany nielegalnie 1922—87 (w 1937 pt „Przegląd“); na łamach jego pisywali czołowi przywódcy partii: W. Kostrzewa, J. Leński, J. Ryng, A. Warski i in. NOWY SĄCZ, m. pow. i pow. miejski, woj. krak., w Kotlinie Sądeckiej, nad Dunajcem; 29 800 mieszk. (1956); główny ośrodek przemysłowy pd.-wsch. części woj. krak. (duże warsztaty kol.) oraz ruchu kult. i artyst. z regionalnym Muzeum Ziemi Sądeckiej; węzeł kol. i dróg.; szczątki zburzonego w czasie II wojny św. zamku z XIV w.; zabytkowe kościoły, fragmenty murów miejskich. — Stary gród broniący doliny Dunajca, ośrodek ziemi, potem powiatu; od 1298 prawo magdeb.; w wojnach 1655—57 ośrodek jednego z najwcześniejszych powstań przeciw Szwedom. NOWY TARG, m. pow., woj. krak., u stóp Gorców, w Kotlinie Nowotarskiej, w miejscu połączenia Białego i Czarnego Dunajca; 13 100 mieszk. (1956); ośrodek rzemiosł i przetwórstwa nabiałowego; główne centrum Podhala, polskiej Orawy i polskiego Spiszu; nowoczesny kombinat obuwniczy; węzeł komunik., zabytkowe kościoły. NOWY TESTAMENT, 27 ksiąg powstałych w I w. n. e., uznanych przez kościół katolicki i większość wyznań chrześc. za natchnione przez Boga. Są to: 4 Ewangelie, Dzieje Apostolskie, 14 listów apostoła Pawła, 7 listów powszechnych oraz Apokalipsa św. Jana. NOWY TOMYŚL, m., pow. i woj. pozn.; 4000 mieszk. (1956); fabr. instrumentów chirurg, oraz siatek i tkanin drucianych; w okolicy plantacje wikliny i chmielu. ważniejsze: Manhattan 1 970 000 mieszk. (1951) ni wyspie M.; siedziba banków, giełd, towarzystw ubezp. i zakładów przemysł., Brooklyn 2 770 000 mieszk (1950). dzielnica portowo-przemysł. na wyspie Long Island, Bronx 1 470 000 mieszlc. (1951), robotnicza dzielnica na wywspie Manhattan; do najważniejszych punktów N. J. należą: Broadway, gł. ulica (29 km dł.) przecinająca cały Manhattan, Coney Island, dzielnica rozrywkowa na wyspie Long Island, East River, cieśnina oddzielająca Manhattan od Long Island, port wojenny, East Side, robota.-przemysł, dzielnica Nowy Jork  633 NOZEAN, minerał; glinokrzemian sodu z siarczanem sodu; składnik fonolitów i innych law alkalicznych NOZOLOGIA [gr.], dział patologii, nauka o chorobach; systematyczny opis chorób. NOŻYCE, przyrząd do cięcia różnych materiałów, ■p. n. do blachy; n. gilotynowe (cięcie wzdłuż linii prostych), n. krążKowe (wzdłuż linii prostych lub krzywych), n. wibracyjne (wzdłuż linii krzywych). NOŻYCE CEN, określenie rozpiętości cen różnych grup towarów, np. cen artykułów roln. i artykułów przem. nabywanych przez chłopów. NÓŻ TOKARSKI, narzędzie wykonane ze specjalnej stali narzędziowej przeznaczone do toczenia (-»tokarka). Np, symbol pierwiastka chem. neptunu. NPR -»Narodowa Partia Robotnicza. NRT (niem. Nettoregistertonne], znak na określenie pojemności ładownej (netto) statku w tonach rejestrowych. NSDAP -»Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza. NUBIA, kraina wyżynna w pn.-wsch. Afryce, nad środk. Nilem; ok. 500 000 km*, ok. 2 500 000 mieszk.; w większości pustynna (Pustynia Nubijska), stepowa; gł. pasterstwo: wielbłądy, owce, kozy; gł. m. Halfa.— Od VI do XIV w. samodzielne państwo chrześc.; od 1S00 mahomet.; od 1820 należy do Egiptu; 1883 pod władzą Mahdiego, 1900 podzielona pomiędzy Egipt i Sudan. NUBIJSKA PUSTYNIA, w pn.-wsch. Sudanie, między Nilem a M. Czerwonym; ok. 300 000 km2; zamieszkana przez koczownicze plemiona Bedża; chów wielbłądów, owiec, kóz. NUĆELLUS [łac.], ośrodek, -»załążnia (rys.). NUDYZM [łac.], oparty na haśle powrotu do natury pogląd, że nagość przy wspólnym przebywaniu obu pici na powietrzu i uprawianiu sportów sprzyja fiz. i psych, higienie; n. powstał w Niemczech, a obecnie nudyści są zrzeszeni w międzynar. federacji. NUEROWIE, nilockie plemię wsch. Sudanu; w porze deszczowej zamieszkują stale osady, w suchej wędrują; gł. zajęcie hodowla, w małym zakresie rolnictwo. NUGAT [fr.], suche ciastko z orzechów, migdałów, cukru, miodu i piany; smakołyk prowansalski. NUKLEINOWE KWASY -»nukleotydy. NUKLEONY, ogólna nazwa obejmująca -»cząstki elementarne tworzące jądro atomu (protony i neutrony). NUKLEOPROTEIDY, związki białek z kwasami nukleinowymi; występują głównie w jądrze komórkowym, zwłaszcza w chromatynie. NUKLEOTYDY, związki zbudowane z cukrów (pentoz), zasad purynowych lub pirymidynowych i kwasu fosforowego; z n. zbudowane są kwasy nukleinowe (polinukleotydy), tworzące z białkami nukleoprotcidy; niektóre n. pełnią ważne funkcje biochemiczne. NUKUS stoi. Karakałpackiej ASRR (Uzbekistan), port na Arnu Darii; 11 000 mieszk. (1939); przemysł spoż.; rybołówstwo. NULLO Francesco (1826—63), Wioch, pułkownik wojsk wł. i poi., uczestnik walk Garibaldiego; wraz z oddziałem Włochów-garibaldczyków brał udział w powstaniu styczniowym; poległ w bitwie pod Krzykawką. NUMA POMPILIUSZ (wg tradycji VIII/VII w. p. n. e.), legend, król rzym., następca Romulusa; przypisywano mu zorganizowanie życia rei. w Rzymie. 1>JUMEA -»Nowa Kaledonia. NUMERATOR: 1) rodzaj sygnalizatora stosowany np. w biurach, hotelach; stanowi zestaw klapek z numerami, umieszczonych we wspólnej obudowie; każda klapka połączona jest z oddzielnym obwodem; numer pojawiający się na klapce wskazuje obwód, a więc np. pomieszczenie, w którym nadano sygnał; 2) różnej konstrukcji stempel do numerowania, używany w biurowości, lecznictwie, leśnictwie itd. NUMERUS CLAUSUS [łac.], ograniczenie liczby 09Ób przyjmowanych na studia w wyższych uczelniach, do stowarzyszeń, do pracy w urzędach; n. n u 11 u s, niedopuszczenie pewnych grup kandydatów do studiów, do urzędów itu. NUMERUS LOGARTTHMI -»logarytm. NUMIZMATYKA [gr.], nauka pomocnicza historii badająca dzieje monet i pieniądza; znawstwo monet. NUMULITY [łac.], Nummulitidae, rodzina otwornie występująca od okresu jurajskiego; -w trzeciorzędzie ich wapienne skorupki o średnicy do 6 cm P. Nurmi NUTRIA wytworzyły znaczne pokłady wapienia tzw. numulitowego (Tatry — Dolina Kościeliska); skorupki n. są też głównym składnikiem kredy; obecnie żyje tylko kilka gatunków. NUNATAK [eskim.], góry i skały sterczące spod lądolodu. Zob. też morena. NUNCJUSZ [łac.], ambasador papieża w obcym państwie. NURI ES-SAID (1888—1958), iracki gen. i polityk, długoletni naczelny dowódca wojsk irackich, 1930—53 i 1954—58 premier Iraku, a ostatnio Arabskiego Państwa Federalnego; zginął w wyniku republ. zamachu stanu. NURKA -»norka. NURKOWANIE -»lot (nurkowy). NURMI Paavo (ur. 1897), sławny biegacz fiń. na długich dystansach; w okresie 1916—26 najlepszy biegacz świata; 1932 przeszedł do sportu zawodowego. NURNIK, część pompy wytłaczająca ciecz z cylindra; ma kształt długiego walca. NURT, część masy wodnej w korycie rz. płynąca z największą prędkością; koryto rz. wzdłuż nurtu jest najgłębsze. NURY, Colymbiformes, rząd ptaków wodnych; około 30 gatunków; szeroko rozprzestrzenione; doskonale pływaią i nurkują, latają ociężale; na ląd wychodzą rzadko, poruszają się z trudnością; palce oblonione; pisklęta sa zagniazdownikami; tu należą perkozy i n. właściwe, morskie, gniazdujące na dalekiej północy, o dł. do lm. NURZEC, pr. dopłvw Bugu, dł. 98 km, dorzecze 2104 km*, źródła w Puszczy Białowieskiej; splawny od Brańska. NUSBAUM-HILAROWICZ Józef (1859—1917), zoolog, prof. Uniw. Lwowskiego; zajmował się anatomią porównawczą i embriologią; wybitny propagator darwinizmu w Polsce; tłumacz m dzieł Darwina; Idea ewolucji w biologii, Szlakami wiedzy, Szlakami nauki ojczystej. NUSCHKE Otto (1883— 1957), polityk niem., 1919— 20 członek Niem. Zgromadzenia Narodowego, 1921— 88 poseł do sejmu prus. z ramienia Niem. Partii Demokr., 1945 współzałożyciel CDU w NRD, od 1949 jej przewodniczący i wicepremier rządu NRD. NU8IĆ Bronisław (1864— 1938), popularny dramaturg serb.; w komediach ze środowiska drobnomieszcz. dał cięta satyrę na panujące stosunki spoi.; Narodni poslanik (Poseł), Protekcija. NUTA [łac.], znak graficzny dźwięku w notacji muz., określający jego wysokość (położenie na pięciolinii) i wartość rytmiczną (kształt); nuty, zapis graficzny (pismo ręczne, druk) utworu muzycznego. cała półnuta ćwierćnuta ósemka szesnastka Wartości rytmiczne nut i pauz NUTACJA [łac.], drobne okresowe zmiany w położeniu osi ziemskiej w przestrzeni wywołane m. in. przyciąganiem Księżyca. NUTKOWIE, plemię Indian grupy jęz. wakasz, zamieszkali na w. Vancouver, spokrewnieni z Kwakiutlami; rybacy i łowcy ssaków morskich. NUTRIA, Myocastor coypus, gryzoń zamieszkujący wody stojące Amer. Pd. i Srodk.; dl. ciała do 0,5 m + tyleż bezwłosy ogon; palce spięte błoną; roślinożerna. Aklimatyzowana i powszechnie hodowana w Europie dla cennego futra, zębów (na wyroby galant.), skóry, ścięgien (na katgut). J. Nusbaum-Hilarowicz  NUŻYCA NUŻYCA, uporczywa pasożytnicza choroba skórna psów, wywoływana przez roztocze (nużeniec); objawy: łysinki, łuseczki lub krosty, początkowo na głowie i szyi, później na całym ciele. NYtREGYHAZA [ń;red’ha:za], m. w pn.-wch. Węgrzech; 55 000 mieszk. (1955); muzeum awarskie (-►Awarowie); w okolicy liczne sady. NYIRSEG [ńirszeg], step w pn. części Wielkiej Niziny Węgierskiej, po pr. stronie Cisy, piaszczysty, pokryty wydmami i słonymi jeziorkami; uprawa winorośli. NYJA, mit. słoto, prawdopodobnie demon wywodzący się od dusz zmarłych; wg Długosza bóg świata zmarłych. NYKTYNASTLA -»nastie. NYLON -►poliamidy. NYSA, m. pow. i pow. miejski, woj. opol., na Przedgórzu Sudeckim, nad Nysą Kłodzką; 19 000 mieszk. (1956); przemysł budowy maszyn, spoż. i garbarski. 636 węzeł kol.; N. zwana niegdyś „śląskim Rzymem" ma wiele zabytków, głównie architektury kościelnej (XV, XVII, XVIII w.); szczątki obwarowań i grodu biskupów wrocł., renesansowy odbudowany pałac biskupi, domy z XV i XVI w., dom Starej Wagi z XVII w.; muzeum regionalne. NYSA KŁODZKA, 1. dopływ Odry, dl. 195 km, dorzecze 4534 km*, źródła w Sudetach, w grupie Snieżnika, płynie przez Kotlinę Kłodzką, tworzy przełom przez G. Bard z kie; między Paczkowem a Otmuchowem zbiornik retencyjny — łez. Otmuchowskie o pojemności 128 min m*, dł. 7 km, szer. 4 km. NYSA. ŁUŻYCKA, 1. dopływ Odry, dł. 256 km, dorzecze * 4232 km*, źródła na pd. stokach G. Izerskich w Czechosłowacji; stanowi naturalną granicę Polski z NRD; nad N. Ł. leżą Zgorzelec i Gubin. NYSTAD [niista], ftń. Uusikaupunki — m. port. w Finlandii,' nad Zat. Botnicka; 1721 pokój między Rosją i Szwecją, który zakończył III wojnę północną; Rosja uzyskała dostęp do M. Bałtyckiego. O Ot 1) litera alfabetu łac.; 2) symbol pierwiastka chem. tlenu; 3) na początku nazwisk irlandzkich oznacza „syn". o- —orto. OAHU -Hawaje. OAKLAND [oukland], m. i port nad Pacyfikiem w USA (Kalifornia); 384 600 mieszk. (1950); przemysł samochód., lotn.; baza wojenna. OAK RIDGE [ouk rydż], m. w USA (Tennessee); 78 000 mieszk. (1945); ośrodek przemysłu atomowego. OAZA [gr.], wyspa roślinności wśród pustyń, zwykle otaczająca źródło lub zbiornik wodny; często zasiedlona. OB, rz. w Syberii Zach.; powstaje z połączenia 2 rz. górskich: Katuni i Bii; dł. wraz z rz. Katuń 4070 km, dorzecze 2 425 000 km* (największy dopływ Irtysz); źródła w Ałtaju; uchodzi deltą do Zat. Obskiej (M. Karskie); żeglowna prawie na całej dł.; bogactwo ryb. OBCIĄŻANIE, jeden z procesów wykończania tkanin jedwabnych polegający na nasycaniu ich roztworem soli metali (żelaza, chromu, cynku) w celu zwiększenia ich ciężaru oraz objętości włókna. OBCOPYLNOSC, allogamia, przystosowanie kwiatów do zapylania się pyłkiem pochodzącym z innego kwiatu tej samej rośliny lub z kwiatu innego osobnika. Zob. też samopylność. OBDUKCJA [łac.], oględziny sądowo-lekarskie: osób żywych w celu ustalenia rodzaju uszkodzeń ciała (np. po pobiciu), zwłok w celu ustalenia przyczyny śmierci. OBELISK [gr.], wysoki, najczęściej czworoboczny słup zwężający się ku górze, zakończony piramidalnie; znany w staroż. Egipcie jako pomnik z hieroglifami (symbol boga-słońca); wiele z nich przewieziono ao Europy i Ameki i ustawiono na placach miejskich aryż, Rzym, Londyn, Nowy Jork); pomnik w formie o. stosowany do dzisiaj; małe o. występują często jako motyw dekoracyjny. ÓBE RAMMER GA U, gm. w NRF Obelisk (pd. Bawaria), 4700 mieszk. (1954); od 1634 co 10 lat słynne przedstawienia pasyjne grane przez ludność miejscową. OBEREK, polski taniec lud. w takcie 3/8, w tempie b. szybkim, pełen temperamentu; spotykany pod różnymi nazwami, jak obertas, wyrywas, za wij acz, drygant itp. OBERHAUSEN, m. przemysł, w NRF (Zagł. Ruhry); 235 900 mieszk. (1955); wyższa szkoła ekon.; kopalnie węgla, huty żel. i cynku, fabr. kotłów parowych i in. zakł. przemysłu metalowego. OBERLANDER Theodor (ur. 1905), polityk niem., ekonomista; od 1953 min. do spraw przesiedleńców rządu NRF; od 1954 przewodniczący BHE; od 1956 w CDU. OBERLUFT [niem.], górny wietrznik w oknie. OBER-OST, urzędowa nazwa okupowanych przea Niemcy 1916—18 b. gub.: grodzieńskiej, kowieńskiej, wileńskiej! suwalskiej. OBERTYN, m. w obw. stanisławowskim Ukr. SRR; 22 VIII 1531 zwycięstwo Polaków pod wodzą Jana Tarnowskiego nad Wołochami. OBERŻYNA, bakłażan, gruszka miłosna, Solarium melongena — jednoroczna roślina warzywna z rodziny psiankowatych; okrągłe, owalne lub wydłużone fioletowe owoce, jadalne w sta- _, , nie niedojrzałym. Oberżyna OBIDOWA, wyraźne wzniesienie w zach. ramienia Turbacza; wys. 848 m; przy szosie Kraków—Zakopane zabytkowy kościół drewn.; piękny widok na Tatry, Podhale i Beskid Wysoki. OBIEG KOŁOWY -cykl. OBIEGNIK -ozdobnik. OBIEKTYW, soczewka (zespół soczewek) umieszczona w przyrządzie optycznym (np. w lornetce, mikroskopie) od strony obserwowanego przedmiotu Typy obiektywów Od lewej: monokl, achromat, peryskop, aplanat, anástygmat (—okular); w fotografii służy do wytwarzania obrazu na materiale światłoczułym; danymi charakteryzującymi o. fot są: ogniskowa, jasność i zdolność rozdzielcza; pod względem budowy rozróżnia się: monokl, peryskop, achromat, aplanat, anastygmat. apochromat; o. szerokokątny, obiektyw fot. specjalnej konstrukcji, o krótkiej ogniskowej; obejmuje większą przestrzeń aniżeli obiektyw normalny, pozwala np. na fotografowanie dużych budynków ze stosunkowo małej odległości. Zob. też teleobiektyw i tabl. 40. OBIEKTYWIZM [łac.], bezstronność, postawa badawcza wolna od przesądów i uprzedzeń; przeciwieństwo subiektywizmu. OBIEKTYWNY [łac.]: 1) rzeczowy, przedmiotowy; odpowiadający rzeczywistości; 2) bezstronny. OBIELANIE, Iow. zdejmowanie skóry ze zwierzyn v OBIELMO, perysperm — tkanka mięklszowa zapasonośna w nasieniu otaczająca bielmo; powstaje z tkanek ośrodka (nucellusa); występuje np. u roślin  637 OBOZY KONCENTRACYJNE z rodziny pieprzowatych, imbirowatych; podobnie jak bielmo zużywane jest podczas kiełkowania. OBIL1C (wlaśc. Kobilić) Miłosz, głośny serbski wojownik przeciw Turkom, 1389 na -»Losowym Polu zabił sułtana Murada I. OBJĘTOŚCIOWA ANALIZA, analiza miareczkowa — metoda chcm. analizy ilościowej, polegająca na dokładnym pomiarze objętości roztworu odczynnika o znanym -»mianie, użytego w reakcji chcm. z określoną ilością badanej substancji; o. a. obejmuje: metody zobojętniania (-»alkacymetrię), metody oksydacyjno-redukcyjne (np. -»jodometrię. manganomelrięl oraz te metody straceniowe, w których odmiareczkowuje się nadmiar dodanego odczynnika (np. -»argentometrię). Zob. też strącanie. OBLACI (łac.J: 1) w średniowiecza dzieci ofiarowane do stanu zakon.; 2) osoby żyjące w klasztorze bez składania ślubów; 3) osoby nie należące do zakonu, lecz zachowujące regułę zakon.; 4) kongregacje zakon., w których obowiązują śluby proste albo przyÓBLATA [lac.l, w dawnej Polsce wpis do księgi sądu grodzkiego lub ziemskiego pełnego tekstu aktu prawnego lub oświadczenia. OBLATANIE, wykonanie pierwszych lotów na nowo zbudowanym samolocie w celu sprawdzenia jego własności lotnych i przydatności do eksploatacji; oblatywacz, pilot dokonujący o. OBLEŃCE, Aschelminthes, typ obejmujący następujące gromady zwierząt: nicienie, wrotki, brzuchorzęski, wlośniaki, kolcogłowy i in.; zwierzęta przeważnie rozdzielnoplciowe, o ciele zwykle wydłużonym, obłym, niesegmentowanym; dawniej zaliczane do tzw. -»robaków. OBLĘCOREK, w., pow. i woj. kieł.; w G. Świętokrzyskich; 1600 mieszk. (1956); dworek ofiarowany przez naród Henrykowi Sienkiewiczowi w 1900 na jubileusz działalności pisarskiej, obecnie muzeum. OBLICÓWKA -»[licówka. „OBLICZE DNIA“, dwutygodnik społ.-lit.; organ Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom; legalna trybuna antyfaszyst. frontu lud. wśród inteligencji, Warszawa 1936; red. M. Markowski, W. Wasilewska, M. Bibrowski. OBLIGACJA [lać.], papier wartościowy, zobowiązanie dłużne dające posiadaczowi prawo do otrzymywania stałego, z góry określonego dochodu (to różni je od -»akcji) oraz zwrotu pożyczonej sumy po określonym czasie. ÓBLINA, wada tarcicy obrzynanej; w miejscu, gdzie powinna być ostra krawędź, występuje część oblej powierzchni drewna okrągłego. OBLODZENIE, tworzenie się warstewki lodu przy zetknięciu się zawartych w atmosferze kropelek przechlodzonej wody z powierzchnią materiału o temp. poniżej 0°C; w lotnictwie niebezpieczne jest o. krawędzi natarcia skrzydeł, Śmigiel i usterzeń lub w gaźniku, powoduje bowiem: 1) zniekształcenie noska profilu nośnego, co pociąga za sobą gwałtowny spadek siły nośnej i wzrost oporu; 2) możliwość awarii silnika lub innych instalacji; 3) dodatkowe obciążenie. OBŁĘD, paranoja — chorobliwy stosunek do świata; błędne, chorobliwe tłumaczenie sobie zjawisk w otoczeniu, stosunków między zjawiskami a przedmiotami, motywów postępowania ludzi itp.; z czasem i>owstaje cały system błędnych przekonań, pozornie ogiczny, ale opierający się na urojeniach. OBŁOKI IRYZUJĄCE, delikatna, b. silnie iryzująca odmiana chmur występująca niekiedy w stratosfcrze na wysokości 20—25 km. OBLÓCZNIĄ, hymenium — warstwa rodzajna (wytwarzająca zarodniki) u grzybów klasy workowców i podstawczaków; tworzy Dlaszkowaty lub nurkowały hymenofor na dolnej powierzchni owocników lub znajduje się wewnątrz nich, rzadziej bezpośrednio na nitkowatej grzybni; złożona jest z ustawionych równolegle worków i wstawek (u workowców) lub podstawek i cystyd (u podstawczaków). OBŁÓC7N1AKI, liymenomycetales, rząd grzybów z klasy podstawczaków; zarodniki powstają w warstwie zw. oblócznią na blaszkach, kolcach lub w rurkach. OBŁÓCZYNY, w żeńskich zakonach kat. uroczystość nałożenia habitu zakonnego przy składaniu ślubów. OBŁÓG: 1) cienki (1,5—3.0 mm) piat drewna, stosowany w stolarstwie meblowym jako podkład pod okleinę, zapewniający gładkość politurowanej powierzchni; 2) zewnętrzna warstwa sklejek i płyt stolarskich. OBNÓŻE, grudka zbitego pyłku kwiatowego przynoszona do ula przez pszczołę w zagłębieniach trzeciej pary nóg. OBOCZNOŚCI GŁOSEK, alternacje — wymiana głosek w -»morfemach wyrazu, np. k: c: cz w ręko : ręce : ręczny. OBODRZYCE albo Obodryci, plemię Słowian połabskich osiadłe w średniowieczu między dolną Łabą i Bałtykiem; sprzymierzali się z Karolem W. przeciw Sasom i Wieletom. Księstwo obodrzyckie ogarnęło z czasem także plemiona sąsiednie: Wągrów, Polabian i Warnów; największe znaczenie osiągnęło za Henryka Obodrzyckiego; od XII w. dynastia uległa germanizacji i księstwo o. weszło w skład państwa niem., jako księstwo Meklemburg. OBOJCZYK, anat. podłużna kość o kształcie rozciągniętej litery S, łącząca mostek z barkiem; stanowi część pasa barkowego. OBOJNAK -»hermafrodyta. OBOL, starogr. moneta zdawkowa, stanowiąca Va drachmy, l/aoo miny, 1/3600 talentu. Zob. też Charon. OBOLENSKI Jewgienij P. książę (1796—1865), dekabrysta, uczestnik powstania 1825; skazany na katorgę. OBORA: I) hodowane stado bydła; 2) budynek inwentarski, pomieszczenie dla bydła. OBORIN Lew N. (ur. 1907), pianista i pedagog radź.; Laureat Międzynar. Konkursu im. Fr. Chopina (1927). OBORNIK, gnój — sfermentowana mieszanina stałych i płynnych odchodów zwierzęcych oraz ściółki. OBORNIKI, m. pow., woj. pozn., przy ujściu Wełny do Warty, w pobliżu przedhist. grodu; 7200 mieszk. (1956); przemysł spoż., drzewny, budowlany; hodowla; kościół got. częściowo z 1298. OBORNIKI ŚLĄSKIE, m., pow. trzebnicki, woj. wróci., u stóp G. Sowich; 4900 mieszk. (1956); przemysł drzewny i spoż.; „wrocławski Otwock“ — zespół sanatoriów przeciwgruźl. i prewentoriów dla dzieci. OBORSKI Ludwik (1787—1873), działacz emigr.; członek Młodej Polski i Tow. Demokr. Pol.; w powstaniu poznańskim 1848 dowodził kosynierami; odznaczył się w bitwie pod Sokołowem. OBOWIĄZEK WOJSKOWY, istnieje od czasu pojawienia się wojska jako zorganizowanej siły zbrojnej (w starożytności); hist. rozwój sposobów uzupełniania wojska: pospolite ruszenie ogółu ludności zdolnej do noszenia broni, obowiązek służby wojskowej związany z posiadaniem ziemi (feudalne armie rycerskie), werbunek za pieniądze (wojska zaciężne XVI— XVIII w.), powszechny obowiązek służby wojskowej XIX—XX w. OBOZY KONCENTRACYJNE, wprowadzone po raz pierwszy 1900 przez lorda Kitchenera w wojnie ang.-burskiej; w hitl. Niemczech wprowadzone na podstawie dekretu „o bezpieczeństwie Rzeszy" z 1933 miały służyć jako miejsce odosobnienia przestępców ^odlen' Urz. Bezpieczeństwa Rzeszy pod kier. H. Himmlera; kryminalnych i przeciwników polit., podlegając Gł. w czasie U wojny świat, rozrosły się do potężnych rozmiarów na terenach okupowanych nie tylko jako ośrodki izolacji, ale również jako ośrodki pracy niewolniczej i masowej zagłady więźniów, zwłaszcza Żydów w komorach gazowych i piecach krematoryjnych. W o. k. przebywało około 12 milionów więźniów; Oblócznią: A — workowców, B — podstawczaków, I — worek z zarodnikami, 2 — wstawka (płonna strzępka), 3 — podstawka z zarodnikami, 4 — cystyda (płonna strzępka)  OBOŻNY największe obozy znajdowały się na terenie Rzeszy: Dachau, Oranienburg (Sachsenhausen), Gross Rosen, Buchenwald, Mauthausen, Ravensbrück Flossenbürg, Bergen-Belsen; w okupowanej Polsce: Oświęcim, Majdanek, Treblinka. Bełżec Sobibór i Stutthof (W. M. Gdańsk); w jednym tylko obozie oświęcimskim zgładzono ok. 4 min ludzi. OBOŻNY, w dawnym wojsku poi. wyższy urzędnik organizujący obozowanie, kierujący ruchem taboru. OBÓJ [fr.1, instrument muz. dęty, drewn. o podwójnym stroiku, stosowany w zespołach symfon. i kamer., rzadziej solo; skala sięga od b do f*. NARODOWO-RADYKALNY (ONR), org. fa- q.,, szystowska utworzona 1934 po rozwiązaniu Obozu Wielkiej Polski; wkrótce rozwiązana, kontynuowała działalność pod nazwą „Falanga‘! oraz jako grupa pisma „ABC“. OBÓZ WIELKIEJ POLSKI, zał. 1926 przez R. Dmowskiego nacjonalisty antysemicka organizacja polit. skupiająca w ramach Narodowej Demokracji elementy faszyzujące; rozwiązana 1933. OBÓZ ZJEDNOCZENIA NARODOWEGO (OZN), Ironicznie nazywany ozonem, organizacja polit. utworzona 1937 na miejsce skompromitowanego politycznie BBWR; usiłował skupić wokół reżimu sanacyjnego różne ugrupowania nacjonalist. (m. in. niektóre frakcje endecji), był wyrazem dalszej faszyzacji życia kraju; szefem ONZ był początkowo płk A. Koc, później gen. St. Skwarczyńsfei. OBRA, rz. 1. dopływ Warty, dl. 240 km., tworzy zakola i rozlewiska, przepływa przez wiele jez.; nad O. 	leżą: Zbąszyń, Trzciel, Międzyrzecz i przy ujściu Skwierzyna. OBRABIARKA -«-obróbka skrawaniem. OBRADO VIO Dositej (1742—1811), pisarz serb.; walczył z obskurantyzmem i przesądami; pismami przystępnymi dla szerszego ogółu krzewił oświatę; Zivot i prikljućenija (Życie i przygody), Sovjeti zdrat-ago razuma (Rady zdrowego rozsądku). OBRAZ: fiz. 1) o. rzeczywisty (przedmiotu) -►odwzorowanie optyczne; może być uchwycony na ekranie; 2) o. nierzeczywisty (urojony), o. pozorny utworzony w wyniku przecięcia się przedłużeń promieni świetlnych załamanych lub odbitych przez przyrząd optyczny; 3) fot. o. utajony, niedostrzegalny o. powstały w naświetlonym materiale światłoczułym, uwidoczniany w procesie -*■ wywoływania fotograficznego. OBRAZCOW Siergiej W. (ur. 1901), aktor i reżyser ros.; 1922—36 zwjazany z MCHAT; od 1931 kieruje teatrem lalek w Moskwie; twórca inscenizacji: Czarodziejska lampa Aladyna, Król jeleń. OBRAZKOWATE, Ance ae, rodzina roślin jednoliściennych, rzędu kolbokwiatowców; okazałe byliny, często hodowane w mieszkaniach dla pięknych liści; bulwiaste lub płożące się kłacza, kwiaty zebrane w grube kłosy zw. kolbą objętą zwykle dużym i barwnym liściem okrywowym — pochwą; owoc — jagoda; dziko rosną u nas obrazki (Arum), czermień błotna (kalla), tatarak, hodujemy zaś egzotyczne liany: filodendrony oraz arony (obrazki egzotyczne). OBRAZOBURCY -ikonoklaści. OBRĄCZKOWANIE: 1) zdjęcie pierścienia kory o szer. 5 cm w połowie długości leżącego pnia w celu Obrazek plamisty (Arum zmierzenia średnicy i oh- maculatum): i — górna liczenia miąższości; 2) zdar- część rośliny z kwiatocie pasa kory wraz z ły- stanem (kolbą) okrytym kiem dokoła drzewa w celu zmienionym białym liśspowodowania powolnego ciem, 2 — dolna część uschnięcia; 3) znakowanie rośliny z korzeniami, 3 — ptaków przez zakładanie owocostan 638 aluminiowych obrączek na nogę; dostarcza cennych wiadomości o przelotach ptaków. OBRECHT Jacob (ok. 1430—1505), kompozytor niderl.; utwory w stylu polifonii wokalnej a cappelła, msze, motety, chansons. OB REDL ACZ -»obsypnik. OBRENOWICZE (Obrenović), dynastia panująca w Serbii 1815—42 i 1858—1903. Zob. też: Miłosz, Michał, Milan, Aleksander I. OBRĘCZ, pas: anat. 1) o. barkowa, kości łączące kończynę górną z klatką piersiową, obojczyk i łopatka; 2) o. biodrowa, kości miedniczne połączone ze sobą spojeniem łonowym i tworzące z kośćmi udowymi staw biodrowy; 3) techn. pierścień stalowy nakładany na kolo pojazdu. O'BRIEN [obrajon] William Smith (1803-64), polityk irl.; walczył o polit. równouprawnienie katolików i o zerwanie unii Irlandii z Anglią; usiłował wywołać wojnę chłopską. OBROK, pasza treściwa dla koni (np. owies, jęczmień, otręby). OBRONA KONIECZNA, odparcie bezpośredniego bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby; jest działaniem dozwolonym i niekaralnym. „OBRONA POTOCZNA“, na przełomie XV i XVI w. sposób wykorzystania niewielkiej ilości stałego wojska zaciężnego do obrony pd.-wsch. granic Polski przed najazdami Tatarów i Wołochów; w połowie XVI w. zastąpiona wojskiem kwarcianym. OBROTNICA, urządzenie do obracania parowozów lub wagonów; zbudowane w postaci przęsła stalowego, obracającego się dookoła osi pionowej. OBROTNIK, epistropheus, drugi kręg szyjny gadów, ptaków i ssaków; ma on tzw. ząb, stanowiący oś pionową, umożliwiający obroty głowy wraz z -c-dźwigaczem. OBRÓBKA CIEPLNA (obróbka termiczna) metali — zabieg lub połączenie zabiegów cieplnych, pod wpływem których zmienia się w stanie stałym strukturę (budowę) stopów, a tym samym ich własności mech., fiz. i chem. w celu dostosowania ich do określonych wymagań; jeżeli o. c. towarzysza procesy chem., to obróbkę taką nazywamy obróbką cieplno-chemiczną. O. c. poddaje się wiele stopów metali, a najczęściej stosuje się ją do stali; zasadnicze zabiegi o. c.: hartowanie, odpuszczanie i wyżarzanie; do najbardziej znanych zabiegów o. c.-chem. stali zaliczamy nawęglanie, azotowanie, aluminiowanie; o. c. metali nieżelaznych różni się od o. c. stali i może obejmować ponadto: przesycanie i starzenie. OBRÓBKA PLASTYCZNA, nadawanie bryle materiału, najczęściej metalu, pożądanego kształtu działaniem nacisków lub uderzeń; o. p. może być przefirowadzana na gorąco lub na zimno; do o. p. naeży walcowanie, przeciąganie, kucie, tłoczenie i wyoblanie; o. p. ma powszechne zastosowanie zarówno w hutnictwie przy wyrobie prętów i belek profilowych, jak i w przemyśle metalowym przy wyrobie przedmiotów. OBRÓBKA SKRAWANIEM, nadawanie przedmiotom żądanych kształtów przez odrywanie z obrabianej powierzchni nadmiaru materiału w postaci tzw. wióra za pomocą narzędzia, którego ostrze ma kształt klina; o. s. jest najbardziej rozpowszechnioną metodą o. materiałów; o. s. można poddawać metale, drewno, kamień itp. materiały konstrukc.; o. s. dzieli się na ręczną i mechaniczną. Przy skrawaniu istnieją dwa ruchy: główny ruch (roboczy) powodujący skrawanie i ruch podsuwający nowe miejsce przedmiotu obrabianego pod narzędzie skrawające tzw. posuw. Maszyny do o. s. nazywamy obrabiarkami. Do najważniejszych procesów o. s. należy toczenie, struganie, frezowanie, szlifo- , , , wanie, piłowanie, „ , Obróbka skrawaniem wiercenie, dłutowa- ^ lewej — toczenie, z prawej — nie, przeciąganie; struganie poza nimi do obróbki wykańczającej stosuje się gładzenie (tzw. honowanie), dogładzanie (superfinish), docieranie (lapowanie), polerowanie, skrobanie. OBRÓT BEZGOTÓWKOWY, rozliczenia należności wynikłych z wymiany towarów lub usług dokonywane za pośrednictwem banków bez udziału pieniądza gotówkowego; polega na wyrównaniu wzajemnych należności w drodze zapisów lub odpisów na odpowiednich kontach.  639 OCHAB OBRÓT KAPITAŁU, stale ponawiający się ruch okrężny całego wyłożonego przez kapitalistę kapitału, aż do pełnego zwrotu wartości tego kapitału po upływie pewnego czusu (np. 10 lat); poszczególne części składowe kapitału dokonują swego obrotu z niejednakową szybkością; szybkość obrotu całego kapitału w skali rocznej oblicza się jako przeciętną szybkość obrotu części składowych kapitału (trwałej, użytej na iawestycje, np. budowlane i zakup maszyn, i obrotowej, użytej na zakup surowca, płace itp.); czas o. k. składa się z czasu produkcji (przebywanie kapitału w sferze produkcji) i czasu cyrkulacji (przebywanie kapitału w sferze cyrkulacji od czasu wyprodukowania do sprzedaży), każde usprawnienie przebiegu kapitału przez te sfery skraca czas obrotu, obniżając ogólne koszty produkcji. OBRÓT TOWAROWY -handel. OBRUCZEW Władimir A. (1863—1956), geolog, geograf i podróżnik ros., badacz Azji Srodk. i Syberii; członek Akademii Nauk ZSRR; zajmował się formami rzeźby i zlodowaceniem Azji Pn.; popularny opis podróży po Mongolii i Chinach opublikowany 1950 w tłum. polskim „Od Kiachty do Kuldiy“. OBRYSIE —skrajnia. OBRYWAK, lekki łom góm. do obrywania fragmentów skalnych odspojonych od calizny po odstrzałach. OBRZEZANIE, nacięcie napletka u noworodków płci męskiej lub u chłopców w wieku dojrzewania; zwyczaj religijny rozpowszechniony w Afryce i Azji; u Żydów obrzezania dokonuje się w 8 dni po urodzeniu. OBRZEŻE KOŁA, zaokrąglony występ na obręczy kola pojazdu szynowego zapobiegający zejściu koła z szyny. OBRZĘK: 1) med. chorobliwe gromadzenie się płynu przesiękowego w tkance podskórnej i jamach surowiczych ciała, niektórych tkankach i narządach; o. 	głodowe, rozległe o. w następstwie dlugotrwa- . lego niedożywiania i krań- Obrzeze koła: 1 — stalocowego zubożenia ustroju wa obręcz na kole, 2 — w białko; o. śluzowaty, powierzchnia toczenia, rozległy o. całego ciała, 3 — grzebień, 4 —- koło, suchość skóry, opóźnienie 5 — pierścień rozwoju i ociężałość umysł. dochodząca do całkowitego otępienia; następstwo niedostatecznej czynności tarczycy; o. złośliwy —zgorzel (gazowa); 2) leśn. narośl na pniach lub gałęziach drzew; splątany układ włókien obrzęku daje piękny rysunek skrawanvch z niego oklein. OBSERWACJA [łac.J: 1) badanie, śledzenie; 2) systematyczne i planowe badanie zjawisk bez wywierania wpływu na ich przebieg. OBSERWANCI [lac.], pierwotnie zwolennicy ścisłego zachowywania reguł zakonnych; od XV w. zakony nawracające do surowych przepisów (franciszkanie-obserwanci, karmelici, kameduli). OBSERWATORIUM [łac.], wszelki zespół urządzeń służący do obserwacji; np. w o. astronomicznym dokonuje się obserwacji ciał niebieskich, w o. meteorologicznym — obserwacji i pomiarów meteorol. (jak np. ciśnienia powietrza, temperatury, wilgotności. kierunku i siły wiatrów, opadów itp.). OBSESJA [łac.], natręctwo, uporczywa myśl. uczucia. które opanowują człowieka; o. jest objawem nerwicv łub (rzadziej) choroby psychicznej. OBSKURANT [łac.], człowiek przeciwny postępowi i szerzeniu oświaty i kultury; obskurantyzm, wrogie nastawienie do oświaty i postępu; obskurny, lichy, wstrętny. OBSTRUKCJA [łac.]: 1) utrudnianie, hamowanie jakiejś sprawy; 2) metoda walki w parlamencie, polegająca na zakłóceniu normalnego toku obrad w celu niedopuszczenia do jakiejś uchwały; 3) med. —zatwardzenie. OBSYDIAN [łac.], —szkliwo Wulkaniczne barwy czarnej lub szarej; w czasach przedhistorycznych używany do wyrobu broni i narzędzi. ÓBSYPNIK, obredlacz, radio — narzędzie roln. jedno- lub wielorzędowe, do obsypywania (obredlaata) spulchnioną glebą dolnej części roślin, np. ziemOBSZCZTJ SYRT. wvż. między Pd. Uralem a rz. Wołgą, Biełoją i Uralem; wys. do 750 m; gaz ziemny. OBSZCZYNA [ros.], wspólnota wiejska w Rosji carskiej, polegająca na wspólnej własności ziemi i lasów, a indywidualnej — zabudowań i inwentarza; przetrwała do reformy rolnej Stołypina 1906—10. OBUDOWA: 1) bud. —odeskowanie; 2) góm. Zabezpieczenie wyrobisk górniczych przed skutkami nacisku górotworu, jak również przed odpadającymi fragmentami skał; rozróżnia się o. drzewną, o. 	murową i o. metalową; zob. tabl. 44; 3) ogólnie osłona urządzenia lub maszyny, zabezpieczająca ją przed oddziaływaniem czynników zewnętrznych. OBUNOGI, Amphipoda, rząd skorupiaków wyższych; ciało spłaszczone bocznie, rzadko dłuższe niż 1 cm; przeważnie morskie lub słodkowodne, niektóre lądowe (na wybrzeżu), nieliczne pasożytnicze; tu należą np. kiełże, zmieraczki. OBUPŁCIOWOSĆ, hermafrodytyzm — wytwarzanie przez ten sam organizm (a u roślin — kwiat) komórek rozrodczych zarówno męskich, jak i żeńskich. OBUWIK POSPOLITY, Cypripedium calceolus, leśna bylina z rodziny —storczykowatych; liście jajowate, kwiaty duże, czerwonobrunatne, z żółtawą warżką: cieniste lasy liściaste i zarośla; chroniony (tabl. XV). OBWERSJA, log. niezawodne wnioskowanie wg jednego z następujących schematów: każde S jest P, a więc żadne S nie jest nie-P; żadne S nie jest P, a więc każde S jest nie-P; niektóre S są P, a więc niektóre S są nie-P; niektóre S nie są P, a więc niektóre S są nie-P. OBWOLUTA [łac.], ochronna najczęściej papierowa okładka książki, stosowana zwykle przy cennych oprawach, także broszurach. OBWÓD ELEKTRYCZNY, połączenie oporów różnego rodzaju oraz źródeł prądu, w którym płynie prąd elektryczny. OBYWATELSTWO, uregulowany prawem związek między jednostką a państwem; obywatelami polskimi wg ustawy z 8 stycznia 1951 są ci, którzy 19 stycznia 1951 mieli o. polskie na mocy przepisów dotychczasowych, repatrianci oraz osoby zamieszkałe na terenie Ziem Odzyskanych i Wolnego Miasta Gdańska (autochtoni), które uzyskały stwierdzenie swej poi. narodowości; nabycie o. nastenuje w drodze urodzenia z rodziców o. poi. lub jeśli jedno z rodziców jest o. 	poi., a o. drugiego jest nieznane, oraz w drodze nadania przez Radę Państwa, ew. uznania (nadanie w trybie uproszczonym przez wojewódzką radę nar.); dziecko z małżeństwa niejednolitego posiada o. wg wyboru rodziców; utrata o. następuje w drodze decyzji Rady Państwa, jeśli o. poi. przebywa za granicą i chce nabyć o. obce oraz jeśli sprzeniewierzył się podstawowym obowiązkom wobec państwa; posiadanie o. poi. stanowi warunek zajmowania stanowisk w służbie państw, oraz wykonywania niektórych zawodów. O’CASEY [okęjsy] Sean (ur. 1880), dramaturg Irl.; działacz rewol.; eksperymentalne sztuki, których tematem jest walka klasy roboto, i irl. ruch wolnościowy: Cień bohatera, Plug i gwiazdy. OCEAN [gr.], obszar wodny stanowiący wraz z morzami 70,6*/« pow. kuli ziemskiej, rozdzielony przez kontynenty na 4 główne części: Oc. Spokojny, Oc. Atlantycki, Oc. Indyjski, Oc. Lodowaty Północny; średnia glęb. 8700 m, zasolenie 32—38%o. największe w strefie pasatów; temp. wody od —2 w regionach polarnych do 81° w strefie równikowej; wymianę wody umożliwiają liczne i o olbrzymim zasięgu przestrzennym prądy morskie zimne i ciepłe. OCEANIA —Australia i Oceania. OCEANOGRAFIA fgr.J, nauka o oceanach i morzach, zajmuje się badaniem 1 opisem form, rozmiarów i głębokości oceanów i mórz, rzeźby i budowy ich dna, fiz. i chem. własności wody morskiej, procesów i zjawisk biol., ruchów wody (falowanie, przypływy, odpływy, prądy), rozmieszczenia temperatury i zasolenia na now. i różnych głębokościach itd. OCEANOLOGIA [gr.]. całokształt nauk badających oćeany i morza (oceanografia, fizyka, geologia, biologia. chemia). OCEL — hacel. OCELOT, Leopardus pardalis, drapieżnik z rodziny kotów; lasy Am. Pd. i Srodk.; dl. ciała do 1 m + ogon 40 cm, wys. 0.5 m; sierść brunatooszara z czamvmi plamami i pasmami. Tabl. 7. OCET, wodny roztwór kwasu —octowego (ok. 6*/«). OCHAB Edward (ur. 1906). działacz poi. ruchu roboto., od 1929 członek KPP. wieloletni więzień sanacji, współorganizator Związku Patriotów Polskich i Wojska Polskiego w ZSRR. min administracji publicznej w Rządzie Tymczasowym. 1945—54 na kierowniczych stanowiskach w partii, wojsku, zw. zawód.  OCHLOKRACJA i spółdzielczości, od 1954 członek Biura Polit. KC PZPR, 1956 I Sekr. KC, od 1956 min. rolnictwa. OCHLOKRACJA [gr. óchlos — tłum, krśtos — władza], rządy motłochu. OCHMISTRZ [niem.J, dawny urzędnik dworski, miał nadzór nad dworem i służbą. OCHOCKI Jan Duklan (1766—1837), pamiętnikaTz, szambelan St. Augusta, zwolennik reform Sejmu Wielkiego; Pamiętniki. OCHOCKIE MORZE, pn.-zach. część Oc. Spokojnego, między wsch. wybrzeżem Azji, Kamczatką a Sachalinem ł Wyspami Kurylskimi; 1583 km®, głęb. do 3847 m; część pn. zamarza od listopada do maja; w pobliżu Kamczatki największe na świecie połowy krabów. OCHOROWICZ Julian (1850—1917), filozof i psycholog, przedstawiciel pozytywizmu; Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną, Pierwsze zasady psychologii. OCHRA [gr.], brunatna farba, stosowana do malowania podłóg i w malarstwie; uwodniony tlenek żelaza FezOs rozdrobniony w minerale ilastym. OCHRANA [ros.], tajna policja polit. w Rosji carskiej; zwalczała ruch rewol. i wyzwoleńczy; posługiwała się metodą prowokacji; pierwsze oddziały Ochrany powstały 1881 w Petersburgu, Moskwie i Warszawie. OCHRONA, ochronka — początkowo zakład wychowawczy dla dzieci w wieku przedszkolnym, pozbawionych opieki matek; w Polsce pierwsza o. powstała w Warszawie 1839; obecnie przekształcona w przedszkole. OCHRONA LASU, nauka zajmująca się zabezpieOchrona „...Ochrona przyrody oznacza zachowanie, restytuowanie i właściwe użytkowanie zasobów i tworów przyrody“ (z ustawy z 7IV 1949, Dz. U. Nr 25, poz. 180). Skierowana jest przeciwko bezplanowej, często rabunkowej gospodarce naturalnymi bogactwami kraju i ma na celu korzyści ekonomiczne, naukowe, wychowawcze, estetyczne i zdrowotne. Przedmiotem ochrony przyrody są rośliny, zwierzęta, skały, jaskinie, wody, całe zbiorowiska (np. las, torfowisko), krajobrazy, wreszcie większe obszary nazywane rezerwatami lub parkami narodowymi. Rośliny chronione są nie tylko w postaci lasów, zadrzewień śródpolnych, żywopłotów i pasów wiatrochronnych, w postaci zbiorowisk torfowiskowych, łąkowych lub innych, lecz także w postaci określonych gatunków lub też poszczególnych okazów (gł. drzewa). Objęte indywidualną ochroną drzewa, jak również inne twory przyrody ożywionej lub nieożywionej, określane są nazwą pomników lub zabytków przyrody; w Polsce należy do nich np. ok. 1000-letni cis im. M. Raciborskiego w Harbutowicach, dąb „Bartek" kolo Zagnańska, dąb „Jagielloński" w Puszczy Białowieskiej. Ochroną gatunkową objęte są rośliny rzadkie lub zagrożone w swym bycie, ponadto rośliny -►reliktowe i -►endemiczne. Reliktem iest np. różanecznik żółty (Rhododendron flatrum), endemitem zaś m. in. brzoza ojcowska (Betula oycooiensis). Zwierzęta. Stwierdzono, że od początku naszej ery z powierzchni ziemi całkowicie zniknęło ponad 100 gatunków i podgatunków ssaków. Proces znikania poszczególnych gatunków postępuje coraz szybciej; między rokiem 1 a 1800 wyginęły 33 formy ssaków, w okresie zaś od 1800 do 1944 roku — 93 formy. Te niepokojące liczby i wyraźna progresja postawiły ostro problem ochrony zwierząt, tym bardziej że do wymienionych liczb trzeba dodać ok. 600 form ssaków jeszcze żyjących, ale poważnie zagrożonych w swej egzystencji oraz ponadto liczne gatunki zwierząt należących do innych gomad, np. ptaków, gadów, płazów, ryb, owadów. chronę zwierząt realizuje się albo przez poddanie poszczególnych gatunków całkowitej ochronie, albo przez wyłączenie spod eksploatacji pewnych terenów, stanowiących ostoję zwierzyny. Chronionymi zabytkami (pomnikami) przyrody są także liczne obiekty przyrody nieożywionej, a więc głazy narzutowe, jak np. „Diabelski Kamień" w Borach Tucholskich (o obwodzie 25 m), fantastycznych kształtów pojedyncze skały lub grupy, m. in. „Skamieniałe Miasto" w Ciężkowicach, wreszcie jaskinie i groty, np. jaskinie w Ojcowie i „Grota Kryształowa" w kopalni soli w Wieliczce. Pod nazwą rezerwat rozumiemy na ogół te- 640 czaniem lasu przed szkodnikami rośl. (grzyby pasożytnicze) i zwierz, (owady, ssaki, ptaki) oraz zwalczaniem ich; zajmuje się ponadto zapobieganiem skutkom klęsk żywiołowych (pożary, lawiny). OCHRONA PRACY, zespół norm regulujących warunki pracy w celu ochrony pracownika przed zagrożeniem jego zdrowia lub życia (czas pracy, wypoczynek nocny i tygodn., płatne urlopy, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy); o. p. kobiet, przepisy ustalające wykaz prac wzbronionych kobietom, szczególne normy w zakresie pracy nocnej i nadliczb. oraz pracy kobiet ciężarnych i karmiących; o. 	p. młodocianych, przepisy ustalające minimalny wiek dopuszczania do pracy zarobkowej, wykaz prac wzbronionych, krótszy czas pracy i korzystniejsze urlopy wypoczynkowe, szczególne uprawnienia w zakresie korzystania z nauki itp. OCHRONA ROŚLIN, nauka zajmująca się zabezpieczaniem upraw rolnych przed chorobami zakaźnymi i szkodnikami roślin oraz zwalczaniem ich. OCHRONA ZABYTKÓW, akcja związana z restauracją i konserwacją zabytków sztuki, architektury itp., prowadzona przez instytucje nauk. (w Polsce np. Urząd Konserwatorski) w oparciu o odpowiednią ustawę. Ustawa ta przewiduje kary za niszczenie zabytków. OCHRONA ZDROWIA, całokształt działalności mającej na celu ochronę zdrowia ludności, zapobieganie chorobom i ich leczenie; w skład o. z. wchodzą: organizacja zamkniętej (lecznictwo szpitalne) i otwartej (lecznictwo ambulatoryjne) opieki zdrowotnej; organizacja opieki zdrowotnej w przemyśle (przem. służba zdrowia), której celem jest przybliżenie opieki przyrody ren, na którym podlegają ochronie pewne gatunki organizmów żywych lub twory przyrody nieożywionej; rezerwaty są przeznaczone do celów naukowych, dydaktycznych lub hodowlanych; rezerwatami tego ostatniego typu są np. w Polsce rezerwaty żubrów, łosi, bobrów. Istnieją rezerwaty ścisłe, na których obszarze gospodarka ludzka jest całkowicie zaniechana oraz rezerwaty częściowe, w których dopuszczalna jest, w stopniu bardzo ograniczonym, interwencja człowieka. Wyróżniamy rezerwaty leśne, stepowe, torfowiskowe, wodne (np. jeziora, źródła, wywierzyska) oraz rezerwaty tworzone dla ochrony rzadkich okazów roślin i zwierząt lub przedmiotów przyrody nieożywionej. Parkami narodowymi są większe obszary, na których chronione są całe charakterystyczne dla danego kraju wycinki przyrody wraz ze swoistymi wartościami krajobrazowymi, a nierzadko i historyczno-kulturalnymi. Pod względem powierzchni objętej przez parki narodowe czołowe miejsce zajmuje Ameryka Pn., Afryka i ZSRR. Powierzchnia najstarszego w Ameryce Pn. Parku Yellowstone wynosi 8992 km2, największego w Afryce Parku Narodowego Krugera — ok. 30 000 kmi, największego w ZSRR Rezerwatu Sichote-Alińskiego — 18 000 km*. Polskie parki narodowe Babiogórski — pow. 1 642 ha Białowieski — pow. 5 029 ha Ojcowski — pow. 1 440 ha Pieniński — pow. 2 232 ha świętokrzyski — pow. 5 973 ha Tatrzański — pow. 21 400 ha Wielkopolski — pow. 4 698 ha Projektowane są ponadto parki narodowe w Puszczy Kampinoskiej, w Karkonoszach, nad jeziorem Łeba, na wyspie Wolin i w Bieszczadach. Organizacja Ochrony Przyrody. W Polsce władze ochrony przyrody podporządkowane są Ministrowi Leśnictwa. Naczelnym organem doradczym 1 opiniodawczym Rządu w sprawie ochrony przyrody jest Państwowa Rada Ochrony Przyrody z siedzibą w Warszawie. Na terenie województwa władzą ochrony przyrody jest Prezydium WRN, którego organem fachowym jest wojewódzki konserwator przyrody. Organizacjami społecznymi są: Liga Ochrony Przyrody i Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Międzynarodową organizacją jest Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Utrzymania jej Zasobów Naturalnych („Union Internationale pour la Conservation de la Nature et de ses Resources") z siedzibą w Brukseli.  641 zdrowotnej do robotnika oraz powiązanie działalności leczn. ze znajomością warunków pracy w przemyśle i zapobieganiem szkodliwościom zawodowym; organizacja opieki zdrowotnej na wsi; organizacja opieki nad matką i dzieckiem, w której skład wchodzi opieka zdrowotna nad kobietą ciężarną lub chorą ginekologicznie (poradnie K), rodzącą (pomoc położnicza) oraz dzieckiem zdrowym i chorym (poradnie D i D-l); organizacja służby sanit.-epidemiołog. i organizacja walki z chorobami o dużym znaczeniu spoi. (gruźlicą, rakiem, chorobami wenerycznymi, psychicznymi, reumatycznymi itp.); rozwój o. z. ilustrują liczby kadr służby zdrowia i łóżek szpitalnych w przeliczeniu na 10 000 ludności. Zob. tabela. Liczba lekarzy medycyny i łóżek szpitalnych w niektórych krajach Kraj Lekarze Łóżka szpitalne tt Rok' na 10 000 ludności Rok na 10 000 ludności Bułgaria Czechosłowa- 1955 UJ 1955 48,0 cja 1955 12,8 1955 70,3 Dania 1955 11,1 1953 91,3 Francja 1954 9,2 1955 114,0 Jugosławia 1953 3,9 1953 34,7 NRF 1954 13,3 1955 103,0 Norwegia 1952 10,9 1952 83,9 Portugalia 1954 7,2 1952 36,4 Rumunia 1955 12,lb 1955 61,8 USA 1953 13,1 1955 98,0 Szwajcaria 1955 14,3 1953 132,9 ZSRR 1955 15,5 1955 65,0 Polska 1938 3,7 1938 22,4 1946 3,2 1946 38,5 1956 7,2 1956 64,0 z lekarzami dentystami Oczka OCHRONNIK —przepięcie. OCKHAM [ękom] William (ok. 1300-47), franciszkanin, filozof i teolog ang., zwalczał tomistyczny intelektualizm, prawdziwą rzeczywistość przypisywał wyłącznie rzeczom jednostkowym, powszechniki uważał za znaki, a nie za realne byty. O’CONNEL [okęnł] Daniel (1775—1847), polityk irl., adwokat; walczył o polit. równouprawnienie katolików z protestantami, przyznane 1828 ustawą parlamentu; od 1830 członek izby gmin; żądał zerwania unii Irlandii z Anglią. O’CONNOR [okęna] Feargus (1794—1855), irl. działacz polit., przywódca zwolenników „siły fizycznej“ w stronnictwie czartystów; po 1840 wyrzekł się walki rewol.; inicjator osiedli roln. dla robotników i rzemieślników miejskich; od 1852 obłąkany. OCTAN CELULOZY -»-acetyloceluloza. OCTAN OLOWIAWY Pb(CHsCOO)2, cukier ołowiany — biała krystaliczna sól o słodkim smaku, trująca; używany w przemyśle barwników i w lecznictwie (np. woda gulardowa). OCTAVO -►format. OCTOWIEC -»-sumak odurzający. OCTOWY KWAS CH3COOH, kwas organiczny; ciecz o przenikliwym zapachu; stężone roztwory o. k. są trujące, rozcieńczone (ocet) używane do potraw; otrzymywany przez fermentację roztworów alkohol, lub przez suchą destylację drewna, a także syntetycznie — z acetylenu. OCZAPOWSKI Michał (1788—1854), rolnik 1 ekonomista; od 1822 prof. Uniw. Wil.; dyrektor Instytutu Gospodarstwa i Leśn. w Warszawie na Marymoncie; Gospodarstwo wiejskie (10 t.). OCZEP, belka obejmująca górne części słupów lub pali w celu ich powią- Oczep L H 1 i rr. ODBOJNICA zania, usztywnienia i ew. stworzenia oparcia dla konstrukcji wyżej położonej. OCZEPINY, czepiny, kapiny, okapiny, zaczepiny — uroczyste włożenie na głowę panny młodej po raz pierwszy czepca mężatki. Zwyczaj ten dochował się najdłużej w tradycji wesel ludowych. OCZERET -«-sitowie jeziorne; w języku potocznym nazwa zarośli, gł. trzcin i sitowia w pasie przybrzeżnym stawów i jezior. OCZKO Wojciech (1545— 1608), wybitny lekarz; autor pierwszej poi. pracy 0 kile; Przymiot albo dworska-niemoc. OCZKO, pąk z przyległą częścią kory, miazgi oraz cienką warstwa drewna, używany w szkólkarstwie do —okulizacji; o. śpiące, pączki rozwijające się po zniszczeniu pączków normalnych lub rozwiniętych z nich pędów. OCZKO PROSTE, fasetka, ommatidium — narząd wzroku stawonogów, stanowiący pojedynczy układ optyczny, w odróżnieniu od występującego też u nich oka złożonego, zawierającego szereg takich układów. OCZLIKI -cyklopy. OCZODÓŁ, orbita — jama utworzona przez kości twarzy, wysłana tkanką tłuszczową, mieszcząca gałkę oczną wraz z mięśniami oraz gruczoł łzowy. OCZOPLĄS, mimowolne rytmiczne drżenie gałek ocznych; występuje albo stale, albo tylko przy ruchach oczu; o. może być wrodzony, może być chorobą zawodową (o. górników) lub też objawem niektórych chorób nerwowych. ODA [gr.l, utwór poet., ukształtowany w starożytności, o charakterze uroczysto-patet. i stylu retor., opiewający zazwyczaj wielkie idee, znakomitych ludzi, ważne zdarzenia itp. ODALISKA [tur.], niewolnica usługująca w haremie. ODA NOBUNAGA (1534—82), wódz jap., 156S—82 szogun i faktyczny dyktator środkowej Japonii, dążył do zjednoczenia całego kraju; obalił polit. panowanie buddyzmu w Japonii; zamordowany. ODBICIA TEORIA, teoria poznania sformułowana przez Lenina, rozpatrująca całe nasze poznanie, a więc wrażenia zmysłowe, wyobrażenia, pojęcia, teorie itp. jako odbicie, odzwierciedlenie obiektywnej rzeczywistości. ODBICIE FAL, zjawisko zmiany kierunku rozchodzenia się fali w danym środowisku w przypadku jej padania na powierzchnię odgraniczającą dwa środowiska; o. f. całkowite zachodzi, gdy drugie środowisko jest dla danych fal nieprzenikliwe; o. f. częściowe towarzyszy —załamaniu fal. Zob. też Huyghensa zasada, całkowite wewnętrzne odbicie. ODBIJACZ, elastyczny przedmiot zawieszony na burcie statku w celu złagodzenia zderzenia z burtą innego statku lub z nabrzeżem; spleciony z lin lub wykonany z płótna żaglowego i wypełniony drobno pociętym korkiem albo trocinami. ODBIORNIK RADIOWY, urządzenie do odbierania 1 wzmacniania sygnałów, przenoszonych za pomocą fal radiowych (—fala elektromagnetyczna) i przejmowanych za pośrednictwem anteny, oraz do przetwarzania wydzielonego sygnału żądanej częstotliwości, po uprzedniej jego —demodulacji, na dźwięk, obraz, zapis itp. Zob. też superheterodyna oraz tabl. 68. ODBLASK, w fotografii okrągłe prześwietlone plamki (aureola) zazwyczaj otaczające obraz źródła światła znajdujący się na zdjęciu; powstaje głównie wskutek dodatkowego naświetlenia warstwy światłoczułej światłem odbitym od powierzchni podłoża; o. 	zmniejsza się najczęściej przez zastosowanie w materiale negatywowym specjalnej warstwy przeciwodblaskowej (antihało), pochłaniającej promienie dochodzące do podłoża. ODBŁYŚNIK, reflektor — część oprawy oświetleniowej, której zadaniem jest skierowanie przez odbicie możliwie dużej części strumienia świetlnego w określonym kierunku; powierzchnia odbłyśnika może odbijać w sposób kierunkowy lub rozproszony. ODBOJNICA: 1) szyna układana wewnątrz toru kolejowego przy obu szynach tocznych; układa się na przejazdach kolejowych w celu zapewnienia swobodnego przejścia, a w rozjazdach, na mostach i w krzywiznach o małym promieniu w celu złagodzenia bocznego nacisku kół na szyny i zabezpieczenia przeciwko wykolejeniu taboru;' 2) oddzielne pale zabite przy nabrzeżu lub bale przytwierdzone do ściany nabrzeża w celu ochrony nabrzeża i stat41 	Mała Enc. Powsz. PWN  ODBYT ków przed uszkodzeniem podczas przybijania i postoju. ODBYT, anat. zakończenie odbytnicy. ODBYTNICA, kiszka prosta — końcowy odcinek jelita grubego; rak o., nowotwór złośliwy powstający z błony śluzowej o.; utrudnia oddawanie kału, powoduje krwawienia, daje przerzuty; nie leczony doprowadza do wyniszczenia i do śmierci; wypadnięcie o., wynicowanie samej błony śluzowej lub wszystkich warstw ściany o. na zewnątrz, poza zwieracz odbytu. ODCHYŁKA, w budowie maszyn największa dozwolona dla danej części różnica między rzeczywistym wymiarem a wymiarem nominalnym, podanym na rysunku. Zob. też pasowanie, tolerancja wymiaru. ODCINEK, geom. część prostej pomiędzy dwoma dowolnymi jej punktami. ODCISK, nadmierne rogowacenie naskórka połączone z wrastaniem czopa rogowego w głąb skóry; powstaje wskutek długotrwałego ucisku, najczęściej na palcach stóp. ODCZYN -«-reakcja. ODCZYNNIKI, pierwiastki, związki chem. oraz ich roztwory używane w laboratorium chem. do przeprowadzenia charakteryst. reakcji w -«-analizie chemicznej. ODCZYN ROZTWORU, stan roztworu określany wartością —pH; gdy pH roztworu jest mniejsze niż 7, mówimy, że o. r. jest kwaśny, gdy pH jest równe 7, o. 	r. jest obojętny, gdy pH jest większe niż 7, o. r. jest zasadowy; o. r. zwykle określa się za pomocą wskaźników. ODDECHOWY APARAT ROBOCZY, aparat umożliwiający oddychanie tlenem sprężonym w butli; umieszczony zwykle na plecach ratownika; używany podczas prac ratunkowych w atmosferze zawierającej gazy trujące. ODDYCHANIE, złożony proces fizjolog, polegający na pobieraniu tlenu i wydzielaniu dwutlenku węgla; o. zewnętrzne, wymiana gazów między powietrzem atmosfer, a krwią, odbywa się w płucach; o. wewnętrzne (tkankowe), wymiana tlenu na dwutlenek węgla między krwią a komórkami. ODDZIAŁ, seria — geol. jednostka trzeciego rzędu podziału utworów geol.; jest częścią systemu i dzieli się na piętra; w czasie odpowiada epoce. Zob. też ■tratvgrafia (tabela). ODDZIAŁY ZAOPATRZENIA ROBOTNICZEGO (OZR), wyodrębnione jednostki organizacyjne wielkich zakładów pracy, prowadzące działalność produkcyjną (rolną, hodowlaną itp.) i usługową dla zaopatrzenia załóg; powołane do życia uchwałą Rady Ministrów z 1951. ODDZIELACZ, separator — ogólna nazwa urządzeń przeróbczych (maszyn) służących do oddzielania składników użytecznych od nieużytecznych w procesach wzbogacania; o. elektromagnetyczny — do wzbogacania rud żelaza przez wykorzystanie ich własności magnet.; o. odśrodkowy w postaci wirówki — do oddzielania cząstek stałych od cieczy; o. powietrzny — do suchego wzbogacania węgla za pomocą prądu powietrza. ODDŹWIĘKOWIENIE, asonoryzacja — zespól zabiegów zmierzających do izolowania danego pomieszczenia lub przestrzeni od uciążliwych hałasów, np. o. kabiny samolotu. ODENSE, m. i port, największe na wyspie Fionii (Dania); 105 700 mieszk. (1955); katedra z XIV w.; biskupstwo protest.; muzeum Andersena; stocznie, produkcja tkanin wełn., cukru, tytoniu. ODENWALD, pasmo górskie w Niemczech Zach., między środk. Renem a rz. Men na pn. i rz. Neckar na pa., wys. do 626 m; lasy mieszane, w dolinach sadownictwo. ODEON [gr.J s 1) w starożytności budynek koncertowy zbliżony kształtem do teatru, ale kryty dachem; słynny był o. na 8000 miejsc zbudowany w II w. w Atenach przez Heroda Attyka; 2) typ orkiestry rozrywkowej złożonej z kilku do kilkunastu instrumentów. ODESKOWANIE, opierzenie, oszalowanie, obudowa: 1) ścianka z desek zabezpieczająca strome ściany wykopu; 2) pokrycie ochronne wykonane z warstwy desek (np. na ścianach budynku drewnianego). ODESSA, m. obwodowe, ważny port czarnomorski w Ukraińskiej SRR (ZSRR); 607 000 mieszk. (1956); ośrodek nauk., kult. i przemysł.; uniwersytet i 16 in. wyższych uczelni, szereg instytutów nauk.-badawczych (m. in. okulistyki im. Fiłatowa), opera; stocznie, fabr. urządzeń chłodn., rafineria ropy naft., fabr. maszyn roln. i in.; przemysł poligraf., spoż.; w O. i okolicy uzdrowiska (Arkadia); wywóz: drewno, zboże; przywóz: ropa naft., cement, węgiel kamienny. 642 ODFOSFORZANIE STALI, zabieg majacy na celu usunięcie szkodliwej domieszki fosforu z kąpieli stalowej ; główną rolę w o. s. spełnia żużel zasadowy, który wiąże związki fosforu. ODGAZOWANIE WĘGLA, destylacja sucha węgla — proces technol. polegający na ogrzewaniu węgla w zamkniętych komorach (bez dostępu powietrza) w wysokich temperaturach 900—1100° (koksownictwo i gazownictwo) lub w niskich 500—600° (wytlewanie); węgiel rozkłada się na stały produkt — koks (pólkoks) oraz produkty lotne i ciekle, które poddaje się dalszej przeróbce, otrzymując szereg cennych półproduktów i produktów organ., np. leld, barwniki, masy piast Zod. też węgiel kopalny, gazownia. ODGROMNIK ♦przepięcie. ODIUM [łac.], nienawiść, wstręt. ODKAŻANIE, dezynfekcja — zespół zabiegów mających na celu zniszczenie zarazków chorób zakaźnych; odkaża się pomieszczenia, meble, naczynia kuchenne, bieliznę oraz wydzieliny i wydaliny chorego; o. przeprowadza się środkami fiz. (wysoka temperatura) i enem. (roztwory sublimatu, kwasu karbolowego, ługi itp.) w specjalnych komorach dezynfekcyjnych lub za pomocą przenośnych aparatów. ODKŁAD, pęd rośliny odgięty i przysypany ziemią celu wytworzenia korzeni w tej części pędu; oddzielony od rośliny macierzyste] po ukorzenieniu się, stanowi nową roślinę. ODKŁADNICA, część robocza pługa odwracająca podciętą przez lemiesz skibę i odkładająca ją na skibę sąsiednią. ODKRYWKA: 1) górn. odsłonięte złoże przypowierzchniowe po usunięciu przykrywających je innych skał (nadkładu); potocznie — kopalnia odkrywkowa; zob. tabl. 44; %) bud. dół do badania podłoża budowli (gruntu). ODKUPU PRAWO, umownie zastrzeżone dla sprzedającego prawo żądania w określonym terminie odprzedania mu danej rzeczy za cenę z góry określoną. ODKUWKA, wyrób otrzymany drogą kucia. ODLANICKI-POCZOBUTT Marcin -Poczobutt-Odlanicki Marcin. ODLEGŁOŚĆ WYRAŹNEGO WIDZENIA, taka odległość przedmiotu od oka, przy której w oku wytwarza się ostry obraz bez odczuwania napięcia mięśnia akomodującego; dla oka normalnego wynosi ok. 25 cm. ODLEW, przedmiot metalowy wykonany metodą odlewania z żeliwa, staliwa, stopów metali nieżelaznych itp.; o. surowy najczęściej ma zwiększone wymiary (zapas) na obróbkę wiórową; o. wykończony, to odlew po obróbce wiórowej bądź cieplnej; o. precyzyjny o najwyższej klasie dokładności wymiarów nie wymaga dalszej obróbki; o. utwardzony (np. walće) ma zewnętrzną roboczą warstwę z trudno ścieralnego żeliwa białego, rdzeń zaś stanowi miękkie żeliwo szare. ODLEWANIE, wykonywanie odlewów metalowych; o. 	ciśnieniowe, masowe wykonywanie drobnych odlewów ze stopów metali nieżelaznych w formach stalowych; ciekły metal wprowadza się pod ciśnieniem od 10 do 500 kG/cm*; o. statyczne, zwykła metoda zapełniania form odlewniczych ciekłym metalem siłą jego własnego ciężaru; o. odśrodkowe, specjalna metoda odlewania w wirujących formach (kokilach); stosuje się do odlewania rur, tulei, pierścieni itp.; metoda ta nie wymaga stosowania rdzeni. Tabl. 50. ODLEWNIA, gisernia — zakład wytwarzający odlewy; rozróżnia się o. żeliwa, staliwa i metali nieżelaznych; główne oddziały o.: modelarnia, przygotowalnia mas formierskich, formiernia, oddział pieców do topienia metalu, oczyszczalnia, oddziały pomocnicze. ODLEWNICTWO, gałąź techniki, obejmująca wykonywanie odlewów z pominięciem takich metod jak np. kucie, walcowanie itd.; metodami odlewniczymi można uzyskać najbardziej skomplikowane kształty rzedmiotów; o. znane już w starożytności (epoka rązu), odgrywa obecnie b. ważną rolę: odlewy stanowią od 30 do 90'/« ciężaru maszyn, urządzeń i aparatów. ODLEWNICZA FORMA, urządzenie do odlewania przedmiotów z metali, z wnęką kształtową powstałą przez odciśnięcie modelu odlewniczego; forma jednorazowa — wykonana z masy formierskiej ubitej w skrzyniach metalowych; przy wydobyciu odlewu o. 	f. jednorazową zwykle się niszczy; f. pół trwała — wykonana z masy ceramicznej; f. trwała — metalowa (kokila). ODLEŻYNA, martwica skóry lub błony śluzowej  643 w następstwie długotrwałego ucisku i niedokrwienia (często u chorych przebywających przez dłuższy czas w łóżku). ODŁÓG, pole, które wskutek pozostawienia przez czas dłuższy bez uprawy porosło chwastami i uległo daleko nieraz posuniętemu zadamieniu lub zadrzewieniu. ODMA: med. 1) o. podskórna, nagromadzenie się powietrza lub gazu pod skórą wskutek połączenia (najczęściej w następstwie urazu) tkanki podskórnej z narządami zawierającymi powietrze lub gaz (płuca, jelito grube); 2) o. opłucnej -»-opłucna. ODMASTKI, odcienie maści zwierzęcia znacznie odbiegające od barw zasadniczych, np. maść skarogniada jest odmastką gniadej; odmastek, koń maści odmiennej aniżeli pozostałe konie w zaprzęgu czy stadzie. ODMIANA, varlettu, jednostka systematyczna w obrębie gatunku biol.; np. renklody i mirabelki są odmianami śliwy. ODMIANY CZŁOWIEKA, odłamy, wielkie rasy — najwyższe jednostki klasyfikacji systemat. człowieka współcz., nie rozgraniczone, jednak ściśle między sobą mogące się dowolnie krzyżować i wydawać płodne potomstwo. Najczęściej wyróżnia się odmiany: -►czarna, -»biała i -»żółta. ODMIENIEC, Proteus anguineus, płaz ogoniasty; odziemne wody Płw. Bałkańskiego; do 30 cm dl.; ończyny małe i słabe; niedorozwinięte oczy ukryte pod skórą; oddycha skrzelami i płucami; albino tyczny. ODMROŻENIE, uszkodzenie ciała wywołane działaniem niskiej temperatury; o. I stopnia, biały lub czerwonosiny obrzęk skóry; o. II stopnia, pęcherze z cieczą surowiczą lub surowiczo-krwawą; o. 	III stopnia, martwica skóry i tkanek głębiej leżących. ODMULNIK, górn. zbiornik do osadzania cząstek stałych unoszonych z wodą z płuczek; wodę po odmulcniu kieruje się z powrotem do płuczki. ODNOWIENIE LASU, zalesianie powierzchni po wycinanym lub wyciętym drzewostanie, dokonywane przez samosiew, siew ręczny lub sadzenie. ODNÓŻA, przydatki bezkręgowców warunkujące ruch postępowy zwierzęcia; zmodyfikowane mogą służyć do chwytania zdobyczy, obrony, rozdrabniania pokarmu, oddychania, przędzenia, odbierania bodźców i in. ODOAKER (433—93), wódz najemnych wojsk germańskich cesarstwa zach.rzym.; 476 usunął ostatniego cesarza, Romulusa Augustulusa, i ogłosił się królem Italii; pokonany i zamordowany przez Teodoryka Wielkiego. ODOJEWSKI: 1) Aleksandr I. książę (1802—39), poeta ros., dekabrysta; wiersze refleksyjne z nutą patriotyzmu, sławiące wolność; liryki romantyczne; 2) Władimir F. (1803—69), pisarz ros.; nowele w stylu romantycznym oraz utopijne, filoz.-fantast.; Russkije noczi. ODOLANÓW, m., pow. ostrowski, woj. pozn.; w dolinie Baryczy; 2700 mieszk. (1956); drobny przemysł drzewny, przetw. spoż.; w okolicy stawy rybne. Prawa miejskie ok. 1400. ODONTOLOGIA [gr.], nauka o anatomii, fizjologii i historii rozwoju zgryzu i zębów u kręgowców i u człowieka. ODPALANIE, górn. wywołanie wybuchu ładunku materiału wybuchowego w otworze strzałowym za pomocą lontu lub zapalarki elektrycznej. ODPŁYW MORZA -pływy. ODPŁYW RZEKI, ilość wody niesionej przez rzekę u jej ujścia do danego zbiornika wodnego (morza, jeziora, rzeki) wyrażona w mS/sek, godz., dobę lub w kmS/miesiąc, porę roku, rok. ODPODOBNIENIE, dysymilacja [lac.] — zmiana fonet. w obrębie 2 identycznych lub podobnych głosek jednego wyrazu; polega na zastąpieniu jednej z nich głoską o odmiennym sposobie artykulacji, np. { w dawn. prześcieradło na r w dziś. prześcieradło. ODPORNOŚĆ: 1) niereagowanie na określone czynniki; 2) med. niewrażliwość na zakażenie; może być nabyta czynnie — przez przebycie choroby lub szczepienie, albo biernie — przez wstrzyknięcie surowicy leczniczej; 3) chem. niewrażliwość materiału na pewne czynniki chem. lub fiz., np. na działanie kwasów, wysoką temperaturę. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA, odpowiedzialność majątkowa za niewykonanie umowy, za czyn niedozwolony (np. za przejechanie kogoś) lub zaniedbanie; o. c. z reguły pociąga za sobą —odszkodowanie, jest niezależna od odpowiedzialności karnej (np. w razie popełnienia przestępstwa można być ska¬ ODRODZENIE zanym na karę więzienia lub grzywny, a nadto zasądzonym na zapłacenie odszkodowania). ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA I POLITYCZNA RZĄDU, w systemie parłam.-gabinet, rząd oraz poszczególni ministrowie mogą być pociągani do o. 	• k. przez parlament, zazwyczaj przed specjalnym trybunałem (np. Trybunał Stanu); pociągnięcie do o. 	p. (zazwyczaj odmówienie Votum zaufania) powoduje jedynie ustąpienie danego ministra łub całego rządu. ODPOWIETRZNIK, urządzenie przy różnych instalacjach, które pozwala usunąć szkodliwą w danym miejscu, np. w przewodach cieczy, obecność poODPUSZCZANIE, zabieg —obróbki cieplnej polegający na nagrzaniu uprzednio zahartowanej stali do temperatury nie przekraczającej zwykle 600° w celu zmniejszenia jej twardości, a zwiększenia plastyczności i odporności na uderzanie. ODPYLANIE, oczyszczanie powietrza z pyłu np. w zakładach przemysł., kopalniach; do o. stosuje się m. in. odpylnice (odkurzacze, odpylacze), tj. urządzenia wyposażone w materiał filtrujący powietrze (tkaniny, papier, siatki itp.). ODRA, druga co do wielkości rz. w Polsce, częściowo na granicy z NRD, dł. 848 km, dorzecze 118 600 km*, źródła na terenie Czechosłowacji w G. Odrzańskich, wpada do M. Bałtyckiego przez Zalew Szczeciński, odprowadzając rocznie ok. 18 km* wody; uregulowana, żeglowna 635 km, ma ogromne znaczenie dla transportu; za pośrednictwem Kanału Gliwickiego wiąże Zagłębie Górnośląskie z Dolnym Śląskiem i portem morskim w Szczecinie; połączenia kanałowe z Łabą i Wisłą; w dorzeczu liczne zbiorniki wodne przeciwpowodziowe i przem.; ważniejsze dopływy prawe: Olza, Mała Panew, Barycz, Warta; lewe: Nysa Kłodzka, Bystrzyca, Bóbr, Nysa Łużycka. ODRA, pstra nagminna choroba zakaźna wywoływana przez swoisty wirus; szerzy się przez powietrze; objawy: nieżyt górnych dróg oddech, oraz plamisto-grudkowa wysypka; zapadają na nią głównie dzieci. Zob. choroby zakaźne (tabela). ODRA - HAWELA KANAŁ (Oder - Havel - Kanal), w Niemczech; część wielkiej drogi wodnej Odra-Ren, łączącej się w Berlinie z kanałami: Łaba — Hawela i Środkowo niemieckim; dł. 94 km. ODROBEK, głównie w XIX w. praca wykonywana przez chłopa jako spłata długu zaciągniętego u obszarnika lub kułaka; odrobkowa renta —pańszczyzna. ODRODZENIA POLSKI ORDER, ustanowiony 4 II 1921 za zasługi w czasie pokoju; dzieli się na 5 klas; dewiza orderu: „Polonia Restituta“. Zob. też odznaczenia państwowe i tabl. XI. ODRODZENIE, renesans: 1) nazwa oznaczająca pierwotnie odrodzenie sztuki i kultury starożytnej Grecji i Rzymu; dopatrywano 6ię go w tzw. odrodzeniu karolińskim ok. 800 i w odrodzeniu włoskim; 2) przełomowy w stosunku do średniowiecza okres w kulturze, nauce i sztuce krajów zach i środk. Europy; przypada na II poł. XV i na XVI w., charakteryzuje go laicyzacja kultury, wielki rozwój nauki (przyrodoznawstwo, astronomia) i techniki, rozkwit sztuki, powstanie literatury nar. w poszczególnych krajach, zainteresowania literaturą i sztuka antyczną. Nowy, racjonalistyczny światopogląd, jaki ukształtowało o., był całkowicie przeciwstawny myśli średniowiecznej; dominuje » nim zainteresowanie życiem doczesnym: chęć nauk. i artyst. poznania rzeczywistości, umiłowanie ziemskiego piękna, zwrócenie uwagi na ludzką indywidualność i na stosunek człowieka do świata. Z kształtowaniem się ideologii o. związany jest ruch intelektualny i literacki zw. humanizmem. O. powstało i rozwinęło się pod wpływem wielkich przeobrażeń spoi. i gosp., znamionujących początki stosunków ^capitalist, takich jak rozwój handlu, manufaktur i bankowości w miastach i powstanie bogatej klasy mieszcz. Najwcześniej i najpełniej o. rozwinęło się w miejskich republikach wł. — Florencji, Mediolanie, Padwie, Mantui i in. W Polsce o. przypada na XVI w., a idee o. wiążą się z działalnością M. Kopernika, A. Frycza-Modrzewskiego, J. Kochanowskiego; 3) styl w sz tukach piast., który ukształtował się we Włoszech w I poł. XV w. i rozwinął w większości krajów eur.; nawiązywał do wzorów sztuki antycznej (architektura), dążył do znalezienia dla sztuki podstaw nauk. (badanie perspektywy, obliczanie proporcji), wprowadził obserwację natury i studium anatomii; w malarstwie stworzył nową koncepcję obrazu, opartą na perspektywie zbieżnej, światłocieniu, modelowaniu bryły itp. Sztukę o. cechuje harmonia i szlachetna prostota, a przede wszystkim poznawcza, głęboko 4P „ODRODZENIE“ humanist. postawa. O. wydało wielu genialnych artystów, jak Alberti, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Rafael, Tycjan, Dürer; w Polsce najsłynniejszym zabytkiem o. iest kaplica Zygmuntowska (1519—31) na Wawelu. Zob. tabl. 62, 73. „ODRODZENIE“, pismo literackie zał. w Lublinie pod red. K. Kuryluka 1944; 1945—47 wychodziło w Krakowie, później do 1950 w Warszawie; z połączenia „O.“ i „Kuźnicy“ powstała „Nowa Kultura“. ODRODZENIE SŁOWIAŃSKIE, nazwa ruchu polit.-społ. i kult u Czechów, Słowaków, Łużyczan, Chorwatów, Serbów i Bułgarów w okresie od końca XVIII do poł. XIX w. (u Bułgarów I poł. XIX w. do 1878), związanego z budzeniem się świadomości nar., kultem języka i historii ojczystej oraz z występowaniem przeciw feud. uciskowi. ODROŚL, pęd rozwijający się z pączka (oczka) śpiącego lub przybyszowego wskutek ścięcia lub uszkodzenia drzewa; rośnie zwykle wprost z pnia. ODRUCH, fizjol. odpowiedź żywego ustroju na działające nań bodźce, przekazywana za pośrednictwem układu nerwowego, o. bezwarunkowy — odruch wrodzony, właściwy gatunkowi, do którego przynależy dany ustrój, jakościowo stały pod względem charakteru, występujący w odpowiedzi na bodźce mające bezpośrednie znaczenie biol. (np. wydzielanie śliny — na pokarm znajdujący się w jamie ustnej, cofanie łapy na dotknięcie prądu elektr., zwracanie głowy w kierunku nowego, nieznanego dźwięku); do o. 	biol, należą odruchy: pokarmowy, obronny, płciowy itp.; o. warunkowy, o. na bodźce nie mające bezpośredniego znaczenia biol., a będące jedynie sygnałami bodźców biol. ważnych, np. pokarm jest dla psa bezwarunkowym bodźcem pokarmowym, a np. miska, gospodarz karmiący psa itp. są to bodźce, które związały się z pokarmem, sygnalizują go i dzięki temu nabierają znaczenia sygnałowego; o. w. są nabyte w życiu osobniczym, zależne od warunków otaczającego środowiska, stąd ich zmienność i niestałość; luk odruchowy, droga przebiegu odruchu, w każdym akcie odruchowym biorą udział 3 ogniwa: odbiorcze, wykonawcze i ośrodkowo-łączące; na ogniwo odbiorcze składa się receptor i droga nerwowa doprowadzająca impulsy do ośrodków nerwowych, na ogniwo wykonawcze — droga odprowadzająca podniety z ośrodków do narządów wykonawczych, ogniwo ośrodkowo-łączące przebiega przez ośrodkowy układ nerwowy i stanowi połączenie między dwoma poprzednimi ogniwami. ODRZUT, siła działająca jako reakcja zgodnie z trzecią zasadą Newtona (-»-Newtona zasady dynamiki) przy nadawaniu prędkości jakiemuś ciału; siła o. 	ma kierunek przeciwny do nadawanej prędkości, a wielkość wynika z zasady pędu i popędu (m • o = *= F • t — siła odrzutu F dyn, działająca w czasie t sek nadaje ciału o masie m gramów prędkość « cm/ /sek); o. występuje m. in. podczas wystrzału z broni palnej, stanowi siłę ciągu w silnikach odrzutowych. ODRZUTOWY SILNIK, silnik wytwarzający ciąg przez odrzut wypływających gazów spalinowych; każdy o. s. ma komorę (komory) spalania, w której odbywa się spalanie paliwa, oraz dyszę, w której wySilnik turboodrzutowy: 1 — wlot powietrza, 2 — sprężarka osiowa, 3 — komora spalania, 4 — dopływ paliwa, 5 — turbina gazowa, 6 — wspólny wał turbiny i sprężarki, 7 — dysza wylotowa pływające gazy spalinowe uzyskują odpowiednią prędkość; rodzaje o. s.: turboodrzutowy, w którym potrzebne do spalania powietrze wtłaczane jest do komory spalania przez sprężarkę wirnikową uruchamianą turbiną, napędzaną przez wypływające gazy spalinowe; strumieniowy (przelotowy), nie mający części ruchomych, w którym powietrze wtłaczane jest do komory spalania pod ciśnieniem, wywołanym prędkością ruchu (np. samolotu); pulsacyjny, w którym ciśnienie powietrza w komorze spalania 644 pulsuje; zasysanie powietrza następuje w chwili spadku ciśnienia; rakiety -»rakietowy silnik. ODRZWIA: 1) konstrukcyjne ujęcie otwoni przejściowego lub okiennego; składa się z węgarów zamkniętych od góry nadprożem lub lukiem; 2) góm. typowa konstrukcja obudowy wyrobisk korytarzowych (z wył. szybów) oraz wyrobisk wybierkowych, składająca się zasadniczo ze stojaków i stropnicy. ODRZYKOŃ, w., pow. krośnieński, woj. rzesz., na Pogórzu Karpackim, 250 mieszk. (1956); ruiny zamku zbudowanego przez Kazimierza W., pod koniec XIV w. siedziba arian poi.; teren akcji „Zemsty“ A. Fredry i poematu S. Goszczyńskiego „Król zamczyska“. Na wsch. od O. — grupa skał zw. „Prządki“. ODSADEK, źrebię w wieku ok. 6 mies, po odłączeniu od matki. ODSIARCZANIE: 1) usuwanie z metalu b. szkodliwych domieszek siarki; dokonuje się w samych piecach hutniczych, częściej w kadziach za pomocą sody lub w mieszalnikach z surówką za pomocą manganu; 2) o. gazu węglowego (koksowniczego lub gazowniczego), wyodrębnianie z gazu szkodliwych związków siarki (gł. siarkowodoru) m. in. powodujących korozję rur i zbiorników. ODSPAJANIE, oddzielanie za pomocą narzędzi lub maszyn skały lub gruntu od złoża. ODSTOJNIKI, osadniki, szlamowniki — pojedyncze aparaty przemysł, lub zespoły aparatów, w których zachodzi rozwarstwienie zawiesiny i cieczy; stosowane np. w wodociągach i kanalizacji. Zob. też deODSfRZAŁOWE GAZY, gazy wytwarzające się w czasie odpalania ładunków materiałów wybuchowych w otworze strzałowym; w zależności od składu chem. materiałów wybuch, i warunków ich rozkładu o. g. są mniej lub bardziej trujące. ODSZKODOWANIE, wynagrodzenie wyrządzonych szkód i strat; w zasadzie występuje w formie pieniężnej; obejmuje efektywne straty powstałe np. wskutek zniszczenia jakiejś rzeczy (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans); o. wojenne -»reparacje. ODTLENIANIE -»redukcja. ODTRUTKA, antydotum — substancja zobojętniająca działanie trucizny w ustroju; np. przy zatruciach kwasami o. jest kwaśny węglan sodu, białko, magnezja palona. ODWACH [niem.], dawniej pomieszczenie warty gamiz., przy którym zwykle znajdował się areszt. ODWANIANIE, dezodoryzacja — usuwanie ciał zapachowych z tłuszczów i olejów przez destylację pod zmniejszonym ciśnieniem. ODWARY, dekokta — świeżo przyrządzone na zimno lub na gorąco wodne wyciągi z rośl. surowców leczn., np. korzeni, łodyg. ODWIETRZNOŚC -»zawietrzność. ODWŁOK, abdomen, następujący za tułowiem trzeci i ostatni odcinek ciała stawonogów; u owadów i większości skorupiaków składa się z segmentów, u pająków jest Jednolity. ODWOŁANIE, wniesienie przez stronę sprzeciwu przeciwko -»wyrokowi sądowemu lub decyzji administracyjnej. ODWÓD, część wojsk walczących wydzielona przez dowódcę do własnej dyspozycji dla zapewnienia sobie możności bezpośredniego oddziaływania na przebieg walki. ODWZOROWANIE: 1) mat. -»przekształcenie; 2) o. kartograficzne, geometryczny sposób przedstawiania kulistej powierzchni Ziemi i siatki geograf, na płaszczyźnie; 3) fiz. o. optyczne, obraz przedmiotu — zbiór punktów, w których po przejściu przez układ optyczny (soczewek, zwierciadeł, pryzmatów itp.) przecinają się wiązki promieni światła wychodzące z poszczególnych punktów przedmiotu. ODYMALSKI Wincenty, ks. (II poł. XVII w.), autor utworów rei.; poemat epic. w 15 księgach Świat naprawiony od Jezusa Chrystusa, Wizerunek doskonalej świątobliwości. ODYN, nord. postać boga -»Wodana. ODYNIEC Antoni Edward (1804—85), poeta, tłumacz, pamiętnikarz; przyjaciel A. Mickiewicza, towarzysz jego wędrówek, które opisał w Listach z podróży; Poezje, przekłady Byrona, Scotta, Moora. ODYNIEC, stary samotny samiec dzika lub żubra. ODYSEJA, słynny gr. poemat epiczny z VIII w. p. n.e., nieco późniejszy od Iliady-, oba dzieła przypisywane Homerowi; treścią O. są dzieje tułaczki i powrót Odyseusza na Itakę w 10 roku po zakończeniu wojny trojańskiej. ODYSEUSZ, Ulisses — wg Homera król Itaki,  645 najprzemyślniejszy z Greków walczących pod Troją, gl. bohater Odysei. Zob. też Penelopa. ODZEW -»hasło. ODZNACZENIA PAŃSTWOWE, wyróżnienia honorowe nadawane w postaci orderów oraz medali albo innych odznak w celu nagrodzenia czynów męstwa osobistego lub zasług położonych w służbie państw., cywil, i wojsk., w pracy zawodowej lub społ., w dziedzinie rozwoju gosp. kraju oraz na polu nauki, oświaty, kultury i sztuki. Ordery są najstarszą formą o. p., wywodzą się z godeł rycerzy tworzących w średniowieczu związki lub zgromadzenia dla wypełnienia określonych celów, np. nawracania pogan; później ustanawiali je panujący, tworząc tym samym zgromadzenia oddanych sobie kawalerów danego orderu; dziś najwyższe o. p., zazwyczaj połączone z pewnymi przywilejami, dzielą się z reguły na klasy. Najstarszy order polski, Order Orła Białego, ustanowiony został ok. 1705 przez Augusta II; najstarszym poi. orderem wojsk, jest Virtuti Militari, ustanowiony 1792 przez Stanisława Augusta; równorzędny z nim jest order Krzyż Grunwaldu, ustanowiony 1944 przez Krajową Radę Narodową. Poza tym istnieją w Polsce ordery: Budowniczego Polski Ludowej, ustanowiony 1949, najwyższe obecnie o. p.; Odrodzenia Polski (Polonia Restituta) z 1921; Sztandar Pracy z 1949. Z innych o. 	p. w Polsce najważniejsze są: Krzyż Walecznych — wojsk., Krzyż Zasługi — cyw. Specjalny charakter mają odznaki przyznawane za wieloletnie prace lub wybitne osiągnięcia w zawodzie, związane z tytułami honorowymi, np. „Zasłużony Hutnia“, „Zasłużony Górnik“ itp. Tablica XI. ODZWIERZĘCE CHOROBY -»antropozoonozy. ODŻWIERNIK, anat. przejście z żołądka do dwunastnicy, zaopatrzone w pierścieniowaty mięsień (zwieracz odźwiernika), który nie pozwala na cofanie się treści pokarmowej z dwunastnicy do żołądka. ODŻIBWEJE, Indianie grupy jęz. algonkin, z okolic Wielkich Jezior w Kanadzie i USA; główne zajęcie — myślistwo i zbieranie dzikiego ryżu. Oe, symbol jednostki ersted. OEHLENSCHLAGER [ęlenszleger] Adam Gottlob (1779—1850), pisarz duń.; gl. przedstawiciel romantyzmu w Danii; wiersze, baśnie dramatyczne (Aladdin eller den forunderlige Lampe — Aladyn albo czarodziejska lampa), poematy (Nordens Guder — Bogowie północy), tragedie (Correggio). OERSTED [orstę] Hans Christian (1777—1851), fizyk duń., odkrył 1819 działanie prądu elektr. na igłę magnet.; wynalazł piezometr (przyrząd do mierzenia ściśliwości cieczy). OFELIA, postać z tragedii W. Szekspira Hamlet, córka Poloniusza, podczaszego na dworze Hamleta; odtrącona przez królewicza, popada w obłąkanie i ginie. OFENSYWA [fr.], działania zaczepne polegające na natarciu dużymi siłami na całym froncie lub większej jego części. OFERTA [łac.], propozycja zawarcia umowy, zawierająca wszystkie istotne składniki tej umowy. OFFENBACH Jacques (1819—80), kompozytor fr., twórca klasycznej operetki paryskie) parodiującej świat Drugiego Cesarstwa; Piękna Helena, Orfeusz w piekle, Zycie paryskie, opera Opowieści Hoffmanna. OFFENBACH AM MAIN, m. w NRF (Hesja); 102 100 mieszk. (1955); ośr. przemysłu skórz., chem., maszynowego. OFFSET [ang.], nowoczesna technika druku płaskiego zastosowana 1904. Zob. też drukarstwo. OFICER fniem.], wojskowy posiadający odpowiedni stopień; w dawnym wojsku poi. jednym z pierwszych stopni oficerskich był rotmistrz (XVI w); niezależnie od podziału wg stopni (i innych kryteriów kwalifikacyjnych) istnieje podział na o. służby czynnej (zawoaowych) i o. rezerwy. Zob. też stopnie wojskowe. OFICYNA [łac.]: 1) budynek mieszk. oficjalistów, służby, mieszczący kuchnie itp., położony w pobliżu dworu, pałacu; 2) budowa mieszk. usytuowana w podwórzu za frontową kamienicą; 3) niektóre rodzaje M. KI. Ogiński J. Offenbach OGNIWO zakładów przemysł., np. drukarnia; nazwa spotykana już w XV w.; o. księgarska, księgarnia. OFIKLEJDA [gr.], dawny istrument muz. dęty blaszany, zbliżony do rogu, o niskiej skali. OFTALMOLOGIA [gr.], okulistyka — nauka o chorobach oczu oraz ich leczeniu. OFTALMOSKOP -»wziernik (oczny). OGAR, gończy — rasa psów myśliwskich, goniących zwierzynę po tropie (na zmęczenie). OGARIOW Nikołaj P. (1813—77), ros. demokrata rewol.; poeta; wiersze lir.-refleksyjne, epigramaty, parodie; na emigracji wydawał z Hercenem pisma „Kolokoł“, „Polarnaja Zwiezda“ 1855—62; zwolennik niepodległej Polski. OGB -»związki zawodowe (tabela). OGIEŃ, ogół zjawisk towarzyszących spalaniu (ciepło, światło, zwykle płomień); najdawniejsze sposoby niecenia o. polegały na uderzaniu krzemienia o krzemień lub tarciu dwóch kawałków drewna. OGIER [ożię] Charles (1595—1654), fr. prawnik i dyplomata, brał udział w poselstwach do Danii, Szwecji i Polski; uczestnik rokowań w Altmarku; autor diariusza tych wydarzeń. OGIER, samiec u koniowatych i wielbłądów. OGIŃSKI: 1) Michał Kazimierz książę (1728— 1800), poeta, miłośnik sztuk pięknych, hetman w. litewski, wybudował kanał zw. Ogińskiego; zamek swój w Słonimie uczynił ogniskiem kultury; pisał bajki, satyry, piosenki, powieści, malował i komponował; utwory wydał pt. Bajki i Nie Bajki...; 2) Michał Kleofas książę (1765—1833), podskarbi lit., dyplomata, kompozytor słynnych polonezów fortep., oper, romansów; Pamiętnik i Listy o muzyce. OGIŃSKIEGO KANAŁ, łączący Niemen i Dniepr poprzez rz. Szczarę i Prypeć; dl. 52,8 km; spływ drewna; budowany w II poł. XVIII w. OGŁA WIANIE, odcinanie liści wraz z głową, czyli skróconym pędem, u roślin korzeniowych uprawnych, np. buraków, marchwi; wykonywane ręcznie lub mech. za pomocą tzw. oglawiacza. OGNICHA -»gorczyca. OGNIE SZTUCZNE -»bengalskie ognie. OGNIE ŚW. ELMA, ciche wyładowania elektr. w atmosferze, połączone ze świeceniem powietrza bezpośrednio w otoczeniu przedmiotów, zwłaszcza ostro zakończonych, np. masztów okręt.; występują w czasie burz, zamieci śnieżnych i burz piaskowych. OGNIOCHRONNY MUR, ogniowy mur — ściana murowana monolit o grubości co najmniej 1 cegły, bez otworów, wyprowadzona od fundamentów przez wszystkie kondygnacje S0 cm ponad powierzchnię dachu; stosowana w budynkach jako wewnętrzna lub zewnętrzna w celu ochrony od ognia. OGNIOTRWAŁOSC, zdolność materiałów do zachowywania kształtu I własności mech. w wysokich temperaturach; do ogniotrwałych zalicza się wyroby szamotowe, krzemionkowe, magnezytowe itp. OGNIOW Nikołaj, właśc. Rozanow Michaił G. (1888—1938), prozaik ros.; powieści Pamiętniki KosU Riabcewa i Trzy wymiary, o problematyce moralno-obyczaj. młodzieży porewolucyjnej. OGNIOWY SYSTEM -»żarowa gospodarka. OGNISKO DOMOWE, najdawniejsza forma ogrzewania i oświetlania mieszkań przez rozpalanie ognia na ziemi, ubitej glinie lub kamieniach; u wielu ludów o. d. otoczone było czcią i odgrywało wielką rolę w życiu rodzinnym i społecznym. OGNISKOWA SOCZEWKI -»soczewka. OGNISTA ZIEMIA, grupa wysp tworząca pd. kraniec Ameryki Pd.; 71 500 km*, ok. 3000 mieszk., pasterstwo, rybołówstwo, przem. drzewny. OGNIWO: 1) galwaniczne, układ dwóch płvt przewodzących metalicznie (-»przewodniki prądu), zanurzonych w elektrolicie; pomiędzy końcami płyt (tzw. biegunami ogniwa) istnieje stała różnica potencjałów (napięcie); o. g. znajdują zastosowanie jako stało źródła napięcia, przy czym obecnie używa się o. -»Leclanchógo oraz -»Westona. Specjalnym typem o. g. jest o. koncentracyjne, w którym  OGONICE źródłem siły elektromotorycznej są różnice stężeń elektrolitu przy elektrodach; do o. g. zalicza się również -»akumulatory. W celu uzyskania większego napięcia łą- F e c c czy się ogniwa (E) Ł Ł Ł szeregowo, dla uzyskania zaś większego natężenia prądu elektr. stosuje się łączenie ogniw równolegle; połączone o. noszą nazwę baterii o. (iys.); 2) o. fotoelek- r-dhrrlMlHe-. £-^-ł f-L* f_Lf f_L I—I: T- T- . Łączenie ogniw; szeregowe ra), równolegle (dól) (g6tryczne -»fotoelement: 3) o. termoelek tryc z n e -»termoelement. OGONICE, Appendiculariae, gromada niewielkich osłonie; pływają w górnych warstwach wody mórz i oceanów; ciało otoczone galaretowatym domkiem (-►tunika), z którego zwierzę często wychodzi, budując następnie domek od nowa. OGONOWA KOŚĆ, os coccyels, zakończenie kręgosłupa człowieka; składa się z i—5 szczątkowych kręgów, od góry łączy się z k. krzyżową. OGOWE, rz., we Fr. Afryce Równ., dl. 1200 km, dorzecze 300 000 km*, powstaje z połączenia dwóch rz. na pn. od m. Brazzaville, uchodzi wielką bagnistą deltą do Zat. Gwinejskiej; liczne progi i katarakty, żeglowna 350 km. OGÓRECZNIK, Borago officinalis, roślina zielna z rodziny szorstkolistnych; kraje śródziemnomorskie, u nas rzadki chwast; liście odstająco owłosione, kwiaty płaskie, niebieskie, rzadziej białe; przy roztarciu wydziela woń ogórków; leczniczy. OGÓREK, Cucumis sativus, roślina warzywna rocz-, na z rodziny dyniowatych; łodyga płożąca się, zielone cylindryczne owoce z brodawkami lub bez, jadalne w stanie niedojrzałym. OGPU -»GPU. OGRADZANIE [ang. enclosure], nazwa podjętej w XIII w. przez feudałów ang. (landlordów) akcji odbierania chłopom ziemi dla rozwijania własnych gospodarstw i hodowli owiec; główne nasilenie w XVI i XVIII w. OGRANICZENIE UMYSŁOWE -»niedorozwój umysłowy. OGRODNICTWO, gałąź produkcji roślinnej; obejmuje warzywnictwo, kwiaciarstwo, sadownictwo i szkółkarstwo. OGRODZIENIEC: 1) najwyższe wzniesienie Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; wys. 504 m; charakterystyczne skałki-ostańce, zbudowane z wapieni jurajskich; ruiny zamku z XVI w.; tabL 59; 2) osiedle przem., pow. zawierciański, woj. kat., na WyżKrakowsko-Częstochowskiej; 3500 mieszk. (1956); zakłady prod, eternitu; cementownia, cegielnia. OGRÓD, teren przeznaczony pod uprawę roślin ozdobnych, owocowych oraz warzyw. OGRÓDKI DZIECIĘCE, zakłady wychowawcze dla dzieci w wieku przedszk., zapoczątkowane przez pedagoga niem. -»F. Frobla (1839), stąd nazwa freblówki; ich odpowiednikiem w Polsce są ogródki jordanowskie (-»H. Jordan). OGRZEWANIE CENTRALNE, sposób ogrzewania za pomocą ciepła wytworzonego w jednym miejscu (-►ciepłownia) i przenoszonego do poszczególnych pomieszczeń za pośrednictwem czynników grzejnych (nośników ciepła, przenośników ciepła): powietrza, wody lub pary wodnej; do ogrzewania pomieszczeń woda lub parą służą grzejniki (radiatory, kaloryfery) instalowane przy ścianie; stosuje się również wężownice wmontowane w sufit; o. c. zdalne, źródło ciepła znacznie oddalone od pomieszczeń ogrzewanych; obejmuje niekiedy całe dzielnice miasta; o. c. etażowe, o. o. na jednym piętrze lub w jednym mieszkaniu. OGUZOWIE, koczownicze ludy tur.; w XI w. wyruszyli z zach Turkiestanu pod przewodem Seldżuków na Iran i Azję Mniejszą, tworzą podstawę tur. ludności w Azji Mniejszej. OHAR, Tadoma tadorna, ptak z rzędu blaszkodziobych (pośredni między kaczkami i gęsiami); pobrzeża mórz i słonych Jezior pn. i umiarkowanej Eurazji; na zimę odlatują, dl. 56 cm, rozpiętość skrzydeł 96 cm; gnieździ się w opuszczonych lub nawet zamieszkałych norach lisich, borsuczych itp. O’HIGGINS [ohygynz] Bernardo (1776—1842), gen. przywódca walk o wyzwolenie Chile spod panowania hiszp.; 1817 objął władzę niemal dyktatorską, G. Ohm 646 1818 ogłosił niepodległość Chile, po rewolucji 1823 emigrował do Peru. OHIO [ohąjouj: 1) rz. w USA, 1., najbardziej zasobny w wodę dopływ Mississippi; dł. 1580 km, dorzecze 528 000 km*; źródła na zach. stokach Appallachów; połączenie kanałowe z Jez. Erie; dł. dróg żegl. 3780 km; poziom wody b. zmienny, częste wylewy; 2) stan w USA; 106 753 km*, 7 946 600 mieszk. (1950); stoi. Columbus; teren wyżynny, urodzajny między jez. Erie i rz. Ohio; intensywne rolnictwo, uprawa kukurydzy, bogate złoża węgla, rudy żel.; większe ośr. przemysł.: Cleveland, Toledo, Youngstown, Acron, Cincinnati. OHM Georg (1787—1854), fizyk niem.; badania nad elektrycznością (prawo Ohma), magnetyzmem i akuSt>OHMA PRAWO: natężenie stałego -»prądu elektr. (i) przepływającego między dwoma punktami metalicznego lub elektrolitycznego -»przewodnika jest proporcjonalne do napięcia (U) między tymi punktami (i=R‘‘«U, gdzie R — opór przewodnika). OHRIDA, jez. na granicy Albanii i Jugosławii 270 km*, głęb. do 287 m, 695 m n. p. m.; żeglowne, bogactwo ryb. OHRYZKO Józafat (1827—90), poi. publicysta i historyk; 1863 agent Rządu Narodowego; dokonał reedycji -»-Volumina Legum; zesłany na Sybir na 20 lat katorgi. OHRZA, rz. w Czechosłowacji, 1. dopływ Łaby; dł. 270 km; źródła w Lesie Frankońskim na terenie Niemiec. OIDIA, kuliste lub owalne zarodniki grzybów wytwarzane przez podział strzępek grzybni; narządy bezpłciowego rozmnażania się niektórych grzybów. . OISE [uąz], rz. we Francji, pr. dopływ Sekwany; dł. 300 km; źródła w zach. Ardennach w Belgii, ujęcie poniżej Paryża; ważny szlak żeglugi, połączona kanałami z Sambrą i Mozą. OJA-SIWO, zimny prąd w pn. części Oc. Spokojnego, wypływa z M. Beringa wzdłuż Kamczatki ku wyspom jap. i skręcając na wsch. łączy się z ciepłym prądem Kuro-Siwo; wyraźnie występujący tylko zimą. OJCOSTWO, za ojca dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa uważany jest mąż matki; w razie niepodobieństwa, by mąż matki mógł być ojcem dziecka, mąż, matka lub dziecko mogą w odpowiednich terminach wystąpić do sądu z powództwem o zaprzeczenie o.; jeżeli dziecko nie pochodzi z małżeństwa, o. powstaje, gdy: a) ojciec uzna dziecko za swoje (za zgodą matki) przed urzędnikiem stanu cyw. lub przed władzą opiekuńczą (sądem pow.) albo b) o. ustali sąd w drodze procesu wszczętego przez matkę lub dziecko; wszystkie trzy sposoby powstania o. pociągają za sobą w zasadzie jednakowe skutki prawne (prawo dziedziczenia, obovyiązek alimentacyjny itp.). OJCOWIE KOŚCIOŁA, do V w. nazwa biskupów, potem tytuł nadawany (do VIII w.) przez kościół szczególnie wyróżniającym się pisarzom kościelnym (św. Atanazy, św. Augustyn i in.). OJCOWSKI PARK NARODOWY, utworzony 1958, obejmuje część doliny Prądnika i jej okolice (od Pieskowej Skały do Wąwozu Korytami); 1440 ha; okazy starych lip, topoli, jaworów itp.; roślinność górska i stepowa, endemiczna brzoza ojcowska i reliktowa sosna; bogaty świat owadów; w Prądniku pstrągi. OJCÓW, w., pow. olkuski, woj. krak., na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; ok. 500 mieszk. stałych (1956); malowniczo położony w dolinie Prądnika ośrodek wczasów i kolonii; duży ruch turyst.; zakład wodoleczniczy; liczne formy skał, jaskinie krasowe (Grota Łokietka, Jaskinia Wielka pod Okopami i in.), szczątki zamku z XIV w.; część doliny Prądnika i otoczenie wydzielone jako Ojcowski Park Narodowy. OJMIAKON, wieś w Ros. FSRR (Syberia Wsch.); 500 mieszk. (1948); jedno z najzimniejszych miejsc na Ziemi (do —70°). OJNEUS, mit. gr. król Etolów w Kalidonie, ojciec Meleagra; przypisywano mu wprowadzenie uprawy latorośli winnej. OJOS DEL SALADO, wygasły wulkan w Andach  Okaryna idealist, kierunek filo647 na granicy Argentyny i Chile, wys. 6880 m; pierwszego wejścia na O. d. S. dokonali Polacy J. Wojsznis i J. Szczepański 1937; wg pomiarów wyprawy chilijskiej, która 1956 dokonała drugiego wejścia, wys. szczytu 7084 m. OJRACI, Mongol-Ojraci — nazwa własna plemion zach. grupy Mongołów zwanych też Torgotami lub Kałmukami; koczowniczy pasterze Mongolii. OKA, rz. w ZSRR, pr. dopływ Wołgi; dł. 1478 km; źródła na Wyż. Srodk.-Rosyjskiej. OKAJAMA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 235 800 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł: włókien., maszyn., chem., ceram.; fabr. aluminium. OKAPI, Okapia fohnstoni, gatunek z rodziny żyraf, podrzędu przeżuwaczy, odkryty dopiero 1901; tropik, lasy centr. Afryki; wys. w kłębie około 1,5 	m; na głowie malutkie rożki, ubarwienie ciała czamobrązowe, na kończynach czarno-białe pasy; szyja wydłużona, lecz znacznie krótsza niż u żyrafy. Tabl. 4. OKAPOTOWANIE, potoczna nazwa blach osłaniających silnik samolotu. OKARYNA [wł. oca — gęś], gliniany prymit. instrument muz. dęty w kształcie gęsiego jaja, o dźwięku zbliżonym do fletu. OKAWANGO -Kubango-Okawango. OKAZJONALIZM [łac.]. zof. XVII w^ stworzony przez Guelincxa i Malebranche*a; wyszedł z dualizmu Kartezjusza; zaprzeczał możliwości jakiegokolwiek oddziaływania na siebie materii i ducha i zastępował pojęcie przyczyny pojęciem okazji dla interwencji Boga, pojętego jako jedyna przyczyna wszystkich zdarzeń. OKAZJONALNE WYRAŻENIA, log. wyrażenia, których znaczenie zależy od konkretnej sytuacji, w jakiej są wypowiadane, od osoby wypowiadającej albo od towarzyszących wypowiadaniu gestów; np. „tam", „ja“, „dziś", „wtedy“. OKEANOS, mit. gr. bóg mórz, syn Uranosa i Gai; z jego małżeństwa z siostrą Tetydą powstały wszystkie rzeki i niezliczona ilość córek — Okeanid (uosobienie fal i uroków morza). OKEGHEM (Ockenheim) Jean (1430—95), kompozytor niderl., kapelmistrz na dworze fr.; msze, motety, piosenki (chanson), kanony, na chór a cappella, cztero- lub więcej (do 36) głosowy; mistrz polifonii imitacyjnej. OKIENKO, mikropyle —zalążnia (rys.). OKINAWA, grupa wysp i największa wyspa w archip. Riukiu w Japonii; 1200 km2, ok. 900000 mieszk.; gł. m. Naha; wielka baza woj. USA. OKLAHOMA [ouklohęumę] (Okla.), stan w USA; 181068 km2, 2 233400 mieszk. (1950); stoi. Oklahoma City; teren wyżynny przecięty dolinami rz. Arkansas i jej dopływów; silna erozja gleb objęła 58'/» pow. stanu; łagodny klimat; uprawa kukurydzy, pszenicy, bawełny, ziemniaków; bogate złoża i wydobycie ropy naft. (4 miejsce w USA), gazu ziemnego. OKLAHOMA CITY [ouklohęumę syty], stoi. stanu Oklahoma w USA; 243 500 mieszk. (1950); wydobycie i przeróbka ropy naft.; przemysł samolot.; ośrodek handl.; węzeł komunikacyjny. OKLEINA, fornir [fr.] — cienkie płyty ozdobnego, cennego drewna (grubości 0,1—3 mm), skrawane z obwodu drewna okrągłego (np. f. mahoniowy, orzechowy), stosowane do oklejania mebli i in. wyrobów stolarskich z drewna mniej cennego, np. sosnowego. OKLUDOWANIE [łac.], rozpuszczanie gazów w ciałach stałych. OKŁAD, kompres — zabieg pielęgniarski mający na celu przegrzanie i przekrwienie miejscowe przez okładanie skóry kilkoma warstwami wilgotnej lub suchej tkaniny, ceraty, waty; o. rozgrzewający, wilgotna tkanina izolowana od zewnątrz ceratą lub papierem woskowym; o. wysychający, wilgoć powoli paruje z okładu przez grubą warstwę waty. OKŁADZINA: 1) góm. drewno, blacha lub płyty betonowe wkładane jako tzw. opinka za odrzwia obudowy w celu podtrzymania słabych ociosów bądź pułapu; 2) bud. wierzchnia warstwa ściany lub innej części budowli wykonana z ozdobnego kamienia naturalnego lub sztucznego (klinkier, płyty glazurowe itp.) w celu zabezpieczenia budowli przed uszkodzeniem lub dla ozdoby. OKNO, składa się z zewnętrznego obramowania (oprawy), czyli oboknia, i ze skrzydeł okiennych; stosowane są okna: ościeżnicowe, skrzynkowe, pól- OKRĄG skrzynkowe, zespolone (szwedzkie) i krosnowe; oboknie okien ościeżnicowych — ościeżnica, jest nazywane z niemiecka futryną. OKNOWKA -jaskółki OKO, narząd wzroku; składa się z kulistej gałki ocznej, aparatu ochraniającego gałkę (powieki, aparat łzowy) i aparatu ruchowego (mięśnie oczne); ścianka gałki ocznej składa się z warstwy włóknistej (twardówka i rogówka), naczyniowej (tęczówka i ciałko rzęskowe) oraz nerwowej (siatkówka); wewnątrz gałka oczna posiada aparat załamujący światło (płyn wodny, soczewka, ciałko szkliste); przedmiot oglądany wysyła promienie, które przechodzą przez aparat załamujący światło i padają na siatkówkę, gdzie powstaje obraz rzeczywisty, zmniejszony i odwrócony; dno o., tylna część wewnętrznej powierzchni gaiki ocznej, widziana przez źrenicę za pomocą wziernika ocznego; zmiany w wyglądzie dna o. świadczą o różnych chorobach; akomodacja o., nastawność — zdolność przystosowania się o. przez zmianę wypukłości soczewki do widzenia przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach. Oko: 1 — ciałko szkliste, 2 — powieka, 3 — rogówka, 4 — źrenica, 5 — soczewka, 6 — tęczówka, 7 — siatkówka, 8 — nerw wzrokowy OKOCIM, w., pow. brzeski, woj. krak.; 2100 mieszk. (1956); browar założony 1845. OKOLICZNIK -zdanie. OKOLNICA —perycykl. OKO MAGICZNE —wskaźnik elektronowy. OKONEK, m., pow. szczeciniecki, woj. szczec., nad Czarną, pr. dopływem Gwdy; 2800 mieszk. (1956); przemysł włókienniczy. OKOŃ, Perea fluviatllis, drapieżna ryba z rodziny okoniowatych; Europa, Syberia; dł. do 50 cm; w pierwszej płetwie grzbietowej cierniste kolce; mięso smaczne; w gosp. jeziorowym szkodnik. Zamieszkuje różne zbiorniki wód, oprócz bystro płynących. _ OKOPOWE, rośliny uprawiane w szerokiej rozstawie rzędów i wymagające podczas rozwoju pielęgnowania przez okopywanie; buraki, ziemniaki, marchew itp. OKOPYWANIE, obsypywanie ziemią części łodygi nadziemnej niektórych roślin uprawnych (okopowych). OKOREK, odpadkowa, skrajna deska okrąglaka; w górnictwie używana jako okładzina do opinania ociosów i pułapu (stropu) wyrobisk. OKOSTNA, błona pokrywająca kości; znajdują się w niej nerwy i naczynia krwionośne zaopatrujące kość; zapalenie o.: stan zapalny w o.; potoczna nazwa ropnego procesu zapalnego w tkankach okolozębowych. OKOWITA [łac. aqua vitae — woda życia], wódka nie oczyszczona. OKO ZŁOŻONE, organ wzroku stawonogów, składający się z wielu odrębnych oczek, zwanych fasetkami (ommatidiami), dających jednak pojedynczy obraz mozaikowy. OKOL [staropol.]: 1) zagroda dla bydła i owiec; 2) szopa (stodoła); 3) czworoboczny, zamknięty układ zabudowań zagrody. OKOŁEK, skupienie gałęzi wokół łodygi (pnia) na jednym poziomie; wśród drzew charakterystyczny dla iglastych. OKOŁKOWE ROZGAŁĘZIENIE -pęd roślinny (rys.). OKRĄG, geom. miejsce geometryczne punktów na płaszczyźnie równo odległych od danego stałego punktu (środka okręgu); odległość ta nazywa się promieniem okręgu; o. bywa również nazywany kołem. Schemat budowy oka złożonego  OKRĄŻNICA 648 OKRĄŻNICA, rodzaj sieci, którą się otacza la- na cyrkuł policyjny na Pradze, co łączyło się z zawicę ryb. machem na oberpolicmajstra Nelkena, ranny wpadł OKRES: 1) geol. drugiego rzędu jednostka czasu w ręce policji, skazany na karę śmierci, stracony na w dziejach Ziemi; jest częścią ery i dzieli się na epo- stokach Cytadeli Warszawskiej. ki; w podziale utworów geol. odpowiada systemowi. OKRZEMKI, Diatomae, jednokomórkowe glony Zob. też stratygrafia (tabela); 2) o. muzyczny, część o urzeźbionej błonie komórkowej przepojonej krzew budowie utworu tonalnego (-►tonalność), stanowią- mionką; plankton i bentos wód słodkich i słonych, ca zamkniętą całość wypowiedzi muz. zakończoną np. Navícula (w kształcie łódeczki), Pinnularia. kadencją; w najprostszej postaci złożona z 2 zdań (4 fraz, motyw fr*zi zdanie 8 motywów); najprostsze utwo- a I _ I T ry obejmują jeden o. m.; 3) fiz. o. półtrwania —półokres. OKRESOWE ZJAWISKO, zjawisko powtarzające się w równych odstępach czasu, np. -♦-drganie harmoniczne; okresem o. z. nazywamy najkrótszy czas, po upływie którego okres muzyczny Taniec kaszubski: üolqbek Okres muzyczny następuje powtórzenie tego zjawiska; odwrotnością OKSYDACYJNO-REDUKCYJNA REAKCJA -»-utleokresu jest częstotliwość, której jednostką jest niająco-redukująca reakcja. herc (Hz). OKSYDAZY [gr.], enzymy katalizujące redukcję OKRESOWY UKŁAD PIERWIASTKÓW, tabela- łIenu na wodę, niezbędne w systemie oddechowym ryczny układ wszystkich znanych pierwiastków chem., komórek; należą do metaloproteidów. uszeregowanych wg rosnącej liczby atomowej (pozio- OKSYDOWANIE [gr.], pokrywanie powierzchni me szeregi — okresy), wynikający z założenia, że metalowych matową warstwą tlenków metali w celach fiz. i chem. własności pierwiastków powtarzają się przeciwkorozyjnych lub zdobniczych, periodycznie, zgodnie ze strukturą zewnętrznej war- OKSYMORON [gr.], figura stylist. polegająca na stwy powłoki elektronowej ich atomów (pionowe ko- zestawieniu pojęć sprzecznych (np. smutne szczęlumnv — grupy). W ten sposób uszeregowane pier- ście). wiastki chem. tworzą siedem poziomych szeregów, OKSYMY, związki organiczne zawierające w czązwanych okresami, oraz osiem pionowych kolumn, steczce dwuwartościową grupę =NOH; powstają tworzących grupy pokrewnych pierwiastków, oznacza- z aldehydów (aldoksymy) lub ketonów^ (ketonych kolejno numerami od 1 do VIII; w grupach ksymy) pod działaniem hydroksyloaminy; ciała kryrozróżniamy rodziny główne i rodziny dodatkowe staliczne, mogą być wykorzystane do rozdzielania (poboczne) pierwiastków. Prototyp naturalnego układu * identyfikowania aldehydów i ketonów, a także cuokresowego ogłosił 1869 chemik ros. D. Mendelejew. krów prostych. Zob. też pierwiastek chemiczny (tabele). OKSYWIE, dzielnica Gdyni w pd.-wsch. części OKRĘT, ogólna nazwa pływającej jednostki wo- . Oksywskiej; bohaterskie walki we wrześniu jennej w odróżnieniu od handlowej, rybackiej, spor- 1939 i 5 IV 1945. towej; zw. statkiem; rozróżniamy okręty: a)'bojo- . OKSYWSKA KĘPA, wyniosłość na Pobrzeżu Bałwe: pancerniki, lotniskowce, krążowniki, okręty pod- W11?’ wys- 83 ^oizy wysokl> slromy brzeS wodne, niszczyciele, torpedowce, b) s p e c j a 1 n e: eskortowce, minowce, desantowce, monitory, ścigacze, c) pomocnicze: różnego rodzaju okręty- Bałtyku. ÓKTAEDR -»-ośmiościan. OKTANOWA LICZBA, liczba charakteryzująca V* / JJ u tu o v 11 i v r- v» A l/łii1 vU(>uJU 1/1\1 ' _ ł i • . ». .* * -bazy, sieciowce, awaryjno-ratownicze, warsztatowe, względną przydatność paliwa lekkiego do silników pomiarowe, transportowe, szkolne, sanitarne, holow- spalinowych; paliwem wzorcowym, porównawczym, nicze itp.; o. flagowy, jednostka, na której się )est węglowodór — izooktan, którego o. 1. przyjęte znajduje dowódca grupy operacyjnej; o. liniowy, za ^00; im wyższa jest o. 1., tym bardziej można wielki, silnie opancerzony i uzbrojony (działa ao sprężyć mieszankę gazową bez wybuchu — tym więk406 mm) okręt woj. o szybkości 28—33 węzłów, za- sza. )est sprawność silnika, np. silniki lotn. wymagają sięg 8—12 tys. mil (ponad 22 tys. km); przeznaczony paliwa o o. 1. większej od 100. Zob. też cetenowa do zwalczania ogniem artylerii okrętów woj. i umoc- liczba, aritydetonatory. nień nadbrzeżnych nieprzyjaciela; używany od pocz. OKTANT [łac.], dawny przyrząd astr. do wyznaXVII w.; o. podwodny, o. woj. zdolny do po- czania położeń ciał niebieskich na sferze niebieskiej, ruszania się na wodzie i pod wodą, przeznaczony _ OKTAWA [łac.]: 1) strofa złożona z ośmiu wierszy głównie do wykonywania niespodziewanych ataków jedenastozgłoskowych, wykształcona w lit. włoskiej torpedowych; szybkość pod wodą 8—10 węzłów, za- (Boccaccio, Ariosięg ok. 20 tys. mil (ok. 37 tys. km); porusza się sto, Tasso); do lit. na powierzchni za pomocą silników spalinowych, poi. wprowadzona pod wodą — elektrycznych, ostatnio napędem ato- przez P. Kochanówmowym. skiego w przekłaOKRĘŻNICA, anat. odcinek jelita grubego między StoTuft ślepą kiszką a odbytnicą; dzieli się na o. wstępującą, mug interwaj poprzecznicę, o. zstępującą i o. esowatą. dźwięków, z których drugi jest ósmym w nieprzerwaOKRÓJ, przeciwszablon: 1) przyrząd z tektury lub nej kolejności dźwiękiem na pięciolinii i powtórzeblachy, używany w robotach kamieniarskich do wy- niem dźwięku pierwszego o podwójnej w stosunku znaczania złożonych konturów powierzchni i kra- do niego liczbie drgań, we wędzi; 2) przyrząd wykonany z łat drewnianych, współbrzmieniu zaś oba staużywany do zachowania przewidzianej pochyło- piają się doskonale w jeści powierzchni bocznych muru. OKRYTONASIENNE, okrytozalążkowe, Angiosper- ; mae — najwyżej zorganizo- i wana grupa roślin wytwa- ; rzająca zalążki w zalążni < słupka kwiatowego; po pro- ; cesie podwójnego zapłodnienia z zalążków powstają nasiona okryte suchą lub mięsistą owocnią; należą tu rośliny -»-dwu- i -»-jednoliścienne. OKRYTOZALĄŻKOWE -►okrytonasienne. OKRZEJA Stefan (1886— 1905), robotnik warsz., działacz PPS, jeden z najofiarniejszych członków Organizacji Bojowej PPS, 1905 kierował akcją bojową S. Okrzeja den dźwięk . o bogatszej OKTAWIAN, Caius Iulius Caesar Octavianus (63 p. n. e. — 14 n. e.), pierwszy cesarz rzym.; krewny Cezara, adoptowany przez niego; w 43 utworzył wraz z Antoniuszem i Lepidusem tzw. II triumwirat; wojnę dom. 32—31 z Antoniuszem zakończył zwycięstwem pod Akcjum; w 27 senat przekazał mu najwyższą władzę w państwie i nadał tytuł princepsa z przydomkiem Augustus (Boski); odtąd Rzym stał się monarchią zw. -►pryncypatem; O. zaprowadził spokój i ład w państwie; popierał sztukę i naukę („złoty wiek" literatury rzym.). Oktawian  Układ okresowy pierwiastków Okres GRUPY 1 HLO « 	
 — liczbo otomowo symbol pierwiostko — ciężor otomowy I II III IV V VI VII VIII r 1 cię L J no, lorotomowy trwalszego izotopu 1 1 H 10 2 He 4.0 2 3 Li —6*9 	
 4 Be ao 5 B 10.8 6 C 12.0 7 N 14,0 8 0 16.0 9 F no 10 Ne 20,2 3 11 Na 23.0 12 Mg 24.3 13 Al 27.0 14 Si 28.1 15 P 31.0 16 S 32.1 47 Cl 35.5 18 Ar 39.9 4 19 K 39,1 20 Ca 40,1 21 Sc 45.0 22 Ti 47.9 23 V 50.9 24 Cr 52,0 25 Mn 54.9 26 Fe 55,8 27 Co 58,9 28 Ni 58,7 29 Cu 63.5 30 Zn 65.4 31 Ga ea7 32 Ge 72,6 33 As 74.9 >34 Se 7ao 35 Br 79,9 36 Kr 83,8 5 37 Rb 85.5 38 Sr 87.6 39 Y 88,9 40 Zr 91,2 41 Nb 92.9 42 Mo 95.9 43 TC M 44 Ru IOU 45 Rh 102.9 40 Pd 106,4 47 Ag 107,9 48 Cd 112,4 49 In 114.8 50 Sn 118.7 31 Sb 121.8 52 Te 127.6 53 J 126.9 54 Xe 1313 6 55l Cs 132.9 50 Ba 137.4 57 La P^nj 138,9 72 Hf 178.5 73 Ta 180,9 74 W 183.9 75 Re 186.2 76 Os 190,2 77 Ir 1922 76 Pl 195.1 79 Au 197.0 80 Hg 200,0 81 Tl 204,4 82 Pb 207.2 83 Bi 209,0 84 Po 210 85 At [210] 80 Rn 222 7 87 Fr [223] 88 Ra 228.0 89 Ac P“t02l 227  158-711 Lantanowce 58 Ce 140.1 59 Pr 140,9 60 Nd 144.3 61 Pm [145] 62 Sm 150,3 63 Eu 52.0 04 Gd 157.3 65" Tb 158.9 66 Dy 1625 67 Ho 164.9 68 Er 167,3 69 Tm 168.9 70 Yb 173.0 71 Lu 1750 190-1021 Aktynowce 90 Th 2326 91 Pa [231] 92 U 2.iai 93 Np [237] 94 Pu [242] 95 Am [243] 96 Cm [243] 97 Bk [249] 98 Cf [249] 99 Es [253] 100 Fm [254] 101 Md [256] 102 No OKRESOWY UKŁAD PIERWIASTKÓW  Okularnik OKTET OKTET [lac.]: 1) kamer, zespól muz. złożony z 8 instrumentalistów; 2) utwór na taki zespół. OKTODA -►lampa elektronowa. OKTROJOWAC [fr.], nadawać, przyznawać prawa, narzucać konstytucje (np. Austria 1849, Jugosławia 1931 i wiele in.). OKULANT [łac.], jednoroczny pęd wyrastający z oczka rośliny szlachetnej zaokulizowanego na podkładce. Zob. też okulizacja. OKULAR [łac.], soczewka lub układ soczewek w przyrządzie optycznym (np. w mikroskopie, lunecie) znajdujący się od strony oka. OKULARNIK, Nafa nafa, pd. azjatycki gatunek -►kobry, do 2 m dl.; na tylnej stronie szyi deseń w kształcie binokli; silnie jadowity. OKULARY [lac.], szkła optyczne w oprawie, służące do wyrównywania wad wzroku: nadwzroczności i starczowzroczności (soczewki wypukłe), krótkowzroczności (soczewki wklęsłe), niezborności (soczewki walcowate); o. ochronne chronią oczy przed działaniem szkodliwych czynników zewn.; rażącego śwdatła, odblasku śniegu (przyciemnione), wiatru, kurzu i drobnych urazów w pracy zawodowej (np. przy szlifierce). OKULISTYKA ♦oftalmología. OKULIZACJA, oczkowanie — transplantacja (przeszczepianie) pączka (oczka) z uszlachetnionych drzew owocowych lub ozdobnych na pęd dziczka; o. jest jednym z wielu sposobów -►szczepienia roślin. OKULIZAK, nóż ogrod- £ niczy do ścinania ze —zrazów oczka wraz z cienką warstwą drewna oraz do nacinania i odchylania kory —podkładki. OKULTYZM [łac. occultus — ukryty, tajemny], wiara w istnienie zjawisk i właściwości o charakterze nadprzyrodzonym (np. jasnowidzenie, telepatia, mediumizm), dostępnych tylko nielicznym osobom; w szerszym znaczeniu pojęcie obejmujące takie kierunki jak magia, teozofia, spirytyzm itp. OKUPACJA [łac.], zajęcie, zajmowanie, objęcie rzeczy w posiadanie bez podstawy prawnej; o. pokojowa, czasowy zarząd pewnym terytorium w zakresie ustalonym w umowie z państwem, do którego terytorium to należy; o. wojenna, zajęcie obcego terytorium przy użyciu siły wojsk.; prawa i obowiązki okupanta wobec ludności cyw. ustalone są przez regulamin haski z 1907, uzupełniony przez konwencję genewską z 1949 (po bezprawiach o. hitlerowskiej). OKWIAT, płonne listki kwiatu; u większości okrytozalążkowych zróżnicowany na kielich i koronę; ma znaczenie przy zapylaniu przez owady. Zob. też kwiat (rys.). OLAF, imię królów Norwegii: 1) O. II św. (995— 1030), panował 1015—28; gorliwy krzewiciel chrześcijaństwa; pobity przez Kanuta W. opuścił kraj; 2) O. V (ur. 1903), syn Haakona VII, król od 1957. OLANDIA (Oland), wyspa szwedzka na Bałtyku; 1300 kmi, 24 900 mieszk. (1955); hodowla bydła; gł. m. Borgholm. OLBERS Heinrich Wilhelm Matthias (1758—1840), astronom nicm.; opracował metodę wyznaczania orbit parabolicznych; odkrył planetoidy Pallas i Westę oraz kilka komet. OLBIA, w starożytności bogate m. handl. na pn. wybrzeżu M. Czarnego u ujścia Hipanis (Boh), założone w VII w. p. n. e. przez Milezyjczyków, słynące z handlu zbożem; ok. 260 zburzone przez Gotów; wykopaliska. OLBORA, w dawnej Polsce 10*/» podatek pobierany od wydobytych z kopalni kruszców. OLBRACHT Ivan, wlaśc. Kamil Zeman (1882—1952), powieściopisarz czeski; znajomość psychiki łączy z ostrością widzenia konfliktów spot.; Anna proletariuszka, Mikola Szuhaf zbójnik. OLBROT, spermacet — oleista substancja woskowa wypełniająca przestrzenie jamiste w przedniej części głowy — kaszalota; używana w przem. kosmetycznym. Okulizacja 650 OLBRYCHT Jan (ur. 1886), lekarz, prof. Akad. Med. w Krakowie; członek PAN; specjalista z zakresu medycyny sądowej. OLBRZYM, astr. gwiazda o dużych rozmiarach. OLCHA —olsza. OLCZYSKA DOLINA, w Tatrach Zach., na pd. od Jaszczurówki; w środk. części Hala Olczyska z szałasami pasterskimi, w górnej Hala Królowa Niżna. OLDENBURG: 1) nist. dzielnica Niemiec, na zach. od dolnej Wezery, obecnie w granicach Saksonii Dolnej (NRF); 5416 km*. 781500 mieszk. (1954); hod. bydła, nierogacizny, owiec. — Hrabstwo Rzeszy od 1180; pod rządami duńskimi 1665—1773; 1773 oadane Rosji, Która osadziła tu młodszą linię domu Holstein-Gottorp; od 1777 księstwo, 1815 wielkie księstwo; 1871 weszło w skład Cesarstwa Niemieckiego; 1918 rep. i kraj Niemiec weimarskich; 2) stoi. dzielnicy O., 121100 mieszk. (1955); przemysł spoż., maszynowy. OLDENBURG, najcięższy szlachetny koń gorącokrwisty; rasa powstała ze skrzyżowania kilku ras, m. in. z końmi pełnej krwi angielskiej. OLDENBURGOWIE, dynastia książąt niem. panująca w Oldenburgu do 1918, w Danii 1448—1863, w Norwegii 1450—1814, w Szwecji 1457—64, 1497—1501, 1520—23; z dynastii O. pochodził cesarz ros. Piotr III; bocznymi liniami dynastii O. były dynastie Holstein-Gottorp i Gliickburg. OLDHAM [puldom], m. w W. Brytanii (Lancashire) w zespole m. Manchester; 121 200 mieszk. (1951); muzeum; przemysł, bawełn., maszyn., w okolicy kopalnie węgla. OLD-VIC THEATER [ould wyk tiato], teatr w Londynie, zał. 1912; w okresie międzywcj. stał się czołowym teatrem z repertuarem klas., gł. szekspirowskim. OLEANDER, Nertum oleander, krzew lub niskie drzewo z rodziny toinowatych; kraje śródziemnomorskie, podzwrotnikowa Azja; liście skórzaste, lancetowate, zimotrwałe, po 3 w okółku; kwiaty różowe, białe lub żółte, duże, zebrane w szczytowe grona; pokojowy, ozdobny, sok mleczny trujący. OLEANDRY, miejsce na Błoniach w Krakowie, gdzie w pawilonie powystawowym mieścił się ośrodek organizacji Legionów i skąd 6 VIII 1914 wyruszyła na front tzw. Kompania Kadrowa. OLECKO, m. pow., woj. białost., na Pojez. Suwalskim; 5200 mieszk. (1956): ośrodek usługowo-admin. pn. części woj.; głębokie tradycje walki o polskość ziemi. OLEFINY [lac.], alkeny — ogólna nazwa alifatycznych —węglowodorów nienasyconych o 1 wiązaniu podwójnym (pochodne etylenu Ctlj^CHj). OLEG (? — 912), książę nowogrodzki od 879 po śmierci Ruryka; rządził za jego małoletniego syna Igora; 882 zdobył Kijów i przeniósł tam stolicę państwa staroruskiego; wyprawy na Bizancjum 907 i 911. OLEICA, Meloé, jeden z rodzajów chrząszczy z rodziny oleicowatycn; podrażnione wydzielają na stawach nóg krople oleistej cieczy; larwy pasożytują w ulach; wydzielina niektórych egzot gatunków ma silny, często odrażający zapach. OLEINOWY KWAS, jednokarboksylowy kwas nienasycony o 18 atomach węgla w cząsteczce; estry o. 	k. z gliceryną stanowią składnik tłuszczów i olejów. OLEISTE ROŚLINY, rośliny o dużej zawartości w nasionach tłuszczu, np. mak, rzepak, rącznik, słonecznik. OLEJE: 1) o. mineralne, frakcje ropy naftowej wrzące powyżej 300°; zawierają głównie węglowodory ciężkie; stosowane jako smary do napędu silników oraz jako materiał wyjściowy do wytwarzania benzyny krakowej; 2) o. ze smoły węglowej, produkty wstępnej destylacji smoły węglowej (pogazowej); w zależności od temperatury wrzenia poszczególnych frakcji rozróżniamy: olej lekki (poniżej 170°), olej średni, inaczej karbolowy (170—230°), olej ciężki, inaczej kreozotowy (230—270°), i o 1 e j antracenowy. Oleje te, z wyjątkiem oleju antracenowego, stosowane są do napędu silników, a także jako rozpuszczalniki; 3) o. napędowe, produkty suchej destylacji węgla i destylacji ropy naftowej, służące do napędu silników spalinowych. Oleander  651 OLEJEK TERPENTYNOWY -terpentyna. OLEJ JADALNY, tłuszcz z nasion roślin oleistych, otrzymywany przez wytłaczanie lub —ekstrakcję rozpuszczalnikiem; rafinowany olej z oliwek, rzepaku, lnu, soi, orzeszków ziemnych ma duże znaczenie odżywcze. OLEJKI ETERYCZNE, lotne (zapachowe) związki org. szeroko występujące w świecie roślinnym; wyodrębnione drogą destylacji, ekstrakcji lub wytłaczania znajdują zastosowanie w przemyśle perfum., spoż. oraz w lecznictwie; rozwijający się przemysł środków zapachowych i smakowych wytwarza dziś drogą chemicznej syntezy substancje odpowiadające niektórym o. 	e. OLEJKODAJNE ROŚLINY, rośliny o silnym zapachu, np. lawenda, róża, fiolek, szałwia, mięta, melisa, z których otrzymuje się olejki eteryczne. OLEJOWIEC GWINEJSKI, oliwna palma, Elaeis guineensis, E. melanococca — palma do 20 m wys.; Afryka równikowa i Ameryka tropik.; liście długie, pierzaste, owoc — pestkowiec wielkości śliwki, z którego miąższu i pestek otrzymuje się olej jadalny, OLEJ SKALNY —ropa naftowa. OLEODRUK [niem.], barwna reprodukcja naśladująca obraz olejny, uzyskiwana techniką chromolitogrnf., wprowadzona w II poi. XIX w. OLESNO, m. pow., woj. opol., na Wyż. śląskiej; 7200 mieszk. (1956); przemysł spoż., drzewny, w Starym Oleśnie Zakład Hodowli Roślin; zabytkowe kościoły i zamek z XIV w. przebudowany w XVIII w., ratusz z XVII w. i in. OLESZA Jurij K. (ur. 1899), ros. prozaik, dramaturg i scenarzysta film.; gł. tematem jego twórczości jest droga inteligencji ros. do rewolucji; powieść Zawist’ (przerobiona na scenę jako Zagotoor czuwstw), powieść dla dzieci Tri tołstiaka. OLESZCZYŃSCY bracia: 1) Antoni (1794—1879), rytownik, ilustrator Śpiewów historycznych Niemcewicza; 2) Seweryn (1801—76), litograf i kartograf; 3) Władysław (1808—66), rzeźbiarz posągów i grobowców. OLESZKIEWICZ Józef (1777—1830), malarz poi., frzedstawiciel klasycyzmu, od 1810 osiadły w Petersurgu; portrety, kompozycje alegoryczne. OLEŚNICA, m. pow., woj. wróci., w Kotlinie Śląskiej, nad Oleśnicą, pr. dopływem Widawy; 15 200 mieszk. (1956); przemysł metalowy, drzewny, skórzany i spoż.; fragmenty średniow. murów miejskich, renesansowy pałac rozbudowany w XVI w. z piastowskiego zamku z XIII w., póżnogotycki kościół z XIV w. Osiedle b. stare, w XIV w. stolica piastowskiego księstwa oleśnickiego. OLEŚNICKI Zbigniew (1389—1465), kardynał, 1423 biskup krak., przywódca możnowładztwa poi.; pod koniec panowania Włady- Z. Oleśnicki sława Jagiełły i za Władysława Warneńczyka wywierał decydujący wpływ na rządy; 1439 pokonał konfederację husycką; odsunięty przez Kazimierza Jagiellończyka. OLEUM —siarkowy kwas. OLĘDRZY, koloniści pochodzenia hol., osadzeni od XVI w. w Prusach Król., na Kujawach, w Wielkopolsce, na terenach podmokłych (np. żuławy), na długoletnich dzierżawach; specjalizowali się w melioracji, podnosząc wysoko kulturę rolną i hodowlaną; prawo ofędcrskie obejmowało potem osadników różnego pochodzenia. OLGA (? — 969), żona księcia kijowskiego Igora, regentka po jego śmierci (od 945), matka Światosława Igorowicza; przyjęła chrzest. OLGIERD (? — 1377), w. książę litewski od 1345; syn Giedymina, ojciec Władysława Jagiełły; rozszerzył znacznie granice państwa litewskiego (Smoleńsk, Twer, Starodub); pokonał Tatarów 1362, zajał Podole i Kijowszczyznę; walczył z Krzyżakami, Moskwą oraz z Polską o Ruś Halicką. OLIGARCHIA [gr. oligos — nieliczny, archś — rządy], w staroż. Grecji ustrój, w którym rządy spoczywały w rękach niewielkiej grupy ludzi spośród arystokracji rodowej lub majątkowej; o. magnacka, okres w historii państwa i prawa poi. przyjmowany OLIWA na lata 1606 (lub 1572) — 1764, w którym decydującą rolę poliL odgrywali magnaci. OLIGOCEN [er.], trzecia epoka —trzeciorzędu. Zob. też stratygrafia (tabela). OLIGOFRENIA —niedorozwój umysłowy. OLIGOFRENOPEDACOGIKA rgr.j, gałąź pedagogiki zajmująca się zagadnieniami nauczania i wychowania dzieci umysłowo upośledzonych. OLIGOKLAZ, minerał z grupy —plagioklazów o przewadze skalenia sodowego (albitu) nad skaleniem wapniowym (anortytem). OL1GOSACHARYDY -cukry. OLIGOTROFICZNOŚC, skąpożywność; oligotroficzne: 1) rośliny o małych wymaganiach w stosunku do zasobności gleby w związki odżywcze (azot, potas, wapń, fosfor), np. sosna, porosty; 2) jeziora zawierające mało związków organicznych, tj. „ubogie"; skąpa fauna i flora; przeważnie jeziora młode, głębokie, nie zarosłe. Zob. też eutroficzność. OLIGURIA [gr.], zmniejszenie wydzielania moczu; przeciwieństwo — poliurii. OLIMP, najwyższy szczyt Grecji (2917 m), na zach. brzegu Zat. Saloniki, zbudowany z wapni i dolomitów, zimą pokryty śniegiem; mit. siedziba bogów greckich. OLIMPIA, gaj nad Alfejosem (w —Elidzie), wokół słynnej świątyni Zeusa Olimpijskiego; miejsce najstarszych gr. igrzysk sport, (od 776 p. n. e.). OLIMPIADA [gr.], międzynar. igrzyska sport., urządzane tradycyjnie co 4 lata; w starożytności organizowane od 776 p. n. e. na cześć Zeusa w miejscowości Olimpia na Peloponezie do 394 n. e. Na starożytne olimpiady składały się: biegi krótkie i długie, biegi w uzbrojeniu, wolne zapasy, wyścigi kwadryg, jazda konna, rzuty oszczepem, strzelanie z łuku oraz występy artystów i poetów; 1892 fr. archeolog i działacz społ. Pierre de Coubertin rzucił hasło wskrzeszenia igrzysk olimpijskich jako międzynar. igrzysk sport.; powstały 1894 1 Międzynar. Komitet Olimpijski postanowił, że igrzyska olimpijskie będą organizowane co 4 lata, tylko dla sportowców-amatorów, za każdym razem w innym kraju. Olimpiada I II III IV V VII VIII IX X XI XIV XV XVI Rok 1896 1900 1904 1908 1912 1920 1924 1928 1932 1936 1948 1952 1956 Miasto Ateny Paryż St Louis Londyn Sztokholm Antwerpia Paryż Amsterdam Los Angeles Berlin Londyn Helsinki Melbourne 1924 wprowadzono o. zimowe: 1924 — Chamonix, 1928 — St Moritz, 1932 — Lake Placid, 1936 — Garmisch-Partenkirchen, 1948 — St. Moritz, 1952 — Oslo, 1956 — Cortina d’Ampezzo,- 1960 — Squaw Valley. Po I wojnie świat. Międzynar. Federacja Szachowa organizuje olimpiady szachowe. Godłem o. jest 5 kół symbolizujących 5 kontynentów. OLINOWANIE, część osprzętu żaglowców, obejmująca wszystkie liny stałe i ruchome. • OLIVIER [olywjo] Laurence KerT Sir (ur. 1907), ang. aktor i reżyser teatr.; 1922 debiut aktorski; sławę świat, przyniosły mu role bohaterów szekspirowskich zarówno .w teatrze, jak i w filmach, które przeważnie sam reżyseruje (Hamlet, Henryk V, Ryszard III). OLIWA, uprzemysłowiona, mieszkalno-letniskowa dzielnica Gdańska; zabytkowe kościoły, katedra ze słynnymi organami (o 6300 piszczałkach i 101 regestrach), piękny park z bogatym alpinarium, palmiarnią i akwarium; 28 1X 1627 zwycięstwo floty poi. nad szwedzką. Pokój oliwski zawarty 3 V 1660 między Szwecją a Polską, która zrzekła się większej części Inflant. OLIWA [łac.], olej z oliwek, owoców drzewa oliw- L. Olivier  OLIMPIADA 652 Polacy na Olimpiadach w latach 1924—56 Igrzyska olimpijskie I miejsce medal złoty II miejsce medal srebrny III miejsce medal brązowy VIII Olimpiada Paryż 1924 — drużyna kolarska J. Lange, J. Łazarski, T. Stankiewicz i Fr. Szymczyk — w wyścigu na 4000 m konkurs skoków hippicznych por. A. Królikiewicz (Grand Prix des Nations) IX Olimpiada Amsterdam 192S rzut dyskiem kobiet H. Konopacka dział poezji K. Wierzyński konkurs skoków hippicznych drużyna jeździecka: rtm. M. Antoniewicz, por. K. Szosland, por. Gzowski drużyna szablistów dr A. Pappée, T. Friedrich, A. Małecki, por. K. Laskowski, kpt. W. Segda i por. J. Zabielski czwórka wioślarska ze sternikiem L. Birkholc, F. Bronikowski, E. Jankowski, B. Ormanowski i sternik B. Drewek drużyna jeździecka w szampionacie konia: ppłk. K. Rómmel, rtm. Trenkwald, rtm. M. Antoniewicz dział malarstwa i rzeźby prof. W. Skoczylas X Olimpiada Los Angeles 1932 bieg nt> 10 000 m J. Kuso' ński bieg na 100 m S Walasiewiczówna dział rzeźby J. Klukowski dwójka wioślarska ze sternikiem J. Braun, J. Ślązak i sternik J. Skolimowski dział grafiki J. Konarska rzut dyskiem kobiet /. Wajsówna dwójka wioślarska bez sternika /. Mikołajczak, H. Budziński czwórka wioślarska ze sternikiem J. Braun, J. Ślązak, S. Urban, E. Kobyliński i sternik J. Skolimowski dn.żyna szablistów dr A. Pappée, kpt. W. Segda, kpt. T. Lubicz-Nycz, kpt. H. Dobrowolski, por. L. Suski i T. Friedrich XI Olimpiada Berlin 1933 * bieg na 100 m kobiet S. W alasiewiczówna rzut dyskiem kobiet J. Wajsówna 'dział rzeźby J. Klukowski drużyna jeździecka w szampionacie konia rtm. S. Kawecki, rtm. Z. Kulesza i rtm. H. Rojcewicz rzut oszczepem kobiet M. Kwaśniewska strzelanie z broni małokalibrowej IV. Karaś dział literatury J. Parandowski. dwójka wioślarska R. Verey-Wlodek, J. Ustupski dział grafiki użytk. S. Osloja-Chrostowski XIV Olimpiada Londyn 1948 boks (waga piórkowa) A. Antkiewicz XV Olimpiada Helsinki 1952 boks (waga półśrednia) Z. Chychla boks (waga lekka) A. Antkiewicz gimnastyka J. Jokiel jedynki wioślarskie T. Kocerka XVI Olimpiada Melbourne 1956 skok w dal E. Duńska-Krzesińska rzut oszczepem J. Sidło strzelanie do rzutni A. Smelczyński indywidualny turniej olimp. w szabli J. Pawłowski drużyna szablistów W. Zabłocki, A. Piątkowski, M. Kuszewski, fi. Zub, J. Pawłowski, Z. Pawlas podnoszenie ciężarów (waga piórkowa) M. Zieliński boks (waga półśrednia) Z. Pietrzykowski boks (waga piórkowa) H. Niedżwiecki zespół gimnastyczek H. Rakoczy, D. Stachów, B. Slizowska, N. Kotówna, D. Jokielowa, L. S zczerbińska — w konkurencji „ćwiczenia zespołowe“.  653 kowego; najlepszej oliwy jadalnej, używanej też w lecznictwie, dostarcza pierwsze tłoczenie na zimno; z wytłoków otrzymuje się przez -»-ekstrakcję gorszą oliwę, stosowaną w technice. OLIW1N, mineral bezbarwny lub barwy zielonawej; krzemian magnezu i żelaza; składnik skał magmowych z grupy gabra; przezroczyste odmiany — kamienie szlachetne (żółtawozielonawy ch ryzo lit). OLIWKA, Olea europaea, drzewo z rodziny oliwkowatych; kraje śródziemnomorskie (gaje oliwne); liście zimotrwałe, kwiaty niewielkie, białe, zebrane w grona, owoc — pestkowiec wielkości małej śliwki, z którego miąższu wytłacza się oliwę. OLIWKOWATE, Oleaceae, rodzina roślin dwuliściennych zrosłoplatkowych; 390 gatunków krzewów i drzew w obszarach umiarkowanych i ciepłych; kwiaty 4-krotne, o 2 pręcikach, słupek z zalążnią 2-komorową; należy tu jesion, lilak, oliwka, ligustr, forsycja, jaśmin właściwy. OLIWNA PALMA -»-olejowiec gwinejski. 1 OLIZAR Gustaw, pseud. A. Filipowicz (1798—1865), poeta romant., publicysta, pamiętnikarz; Pomieszani» Jarosza Bejły, Pamiętniki. * , OLIZAROWSKI: 1) Aron Aleksander (ok. 1618— 1659), prof. prawa kanonicznego Akad. Wil.; De politica hominum societate (O politycznej społeczności ludzkiej); 2) Tomasz Aucust (1814—79), poeta, dramaturg; uczestnik powstania 1831, od 1836 przebywał na emigracji; obfity dorobek tylko częściowo wydany; Poezje, dramat Wincenty z Szamotuł. • „ OLKIENIKI, m. w Litew. SRR, kolo Wilna, nad rz. Mereczanką (Merkys); 1700 starcie między wojskami Sapiehów a szlachtą litew. prowadzoną przez Wiśniowieckich. OLKUSZ, m. pow., woj. krak., na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; 10 900 mieszk. (1956); ważny ośrodek przem. i górniczy; muzeum region., got. . kościół z XIV w. i in. zabytki; stary ośrodek górnictwa rud ołowiu i srebra. OLLENHAUER Erich (ur. 1901), polityk niem., od 1919 członek SPD, 1933—45 na emigracji, od 1946 wiceprzew., a od 1952 przew. SPD i przywódca opozycji w Bundestagu. - «' OLSTRO [niem.], futerał skórzany na pistolety, przytroczony do siodła, używany od XVI w. OLSZA, olcha, Alnus, rodzaj drzew lub krzewów z rodziny -»brzozowatych; kwiaty rozdzielnopłciowe; w Polsce pospolite są gatunki: o. czarna (A. glutinosa) i o. szara (A. incana); brzegi rzek, mokre łąki. OLSZAK Wacław , (ur. 1902), prof. Polit. Warsz., członek PAN; specjalista w dziedzinie wytrzymałości materiałów oraz teorii plastyczności. OLSZEWICZ Bolesław (ur. 1893), geograf, prof. Uniw. Wrocł.; specjalista w dziedzinie historii geogr. i kartografii; autor licznych prac nauk. i popul.naukowych. OLSZEWSKI Karol (1846—1915), chemik, prof. Uniw. Jag.; pracował głównie nad otrzymywaniem niskich temperatur oraz skraplaniem gazów; w 1883 otrzymał (wraz z Z. Wróblewskim) ciekły tlen, a później azot, tlenek węgla i wodór. OLSZÓWKA, krowiak podwinięty, Paxillus involutus — pospolity grzyb kapeluszowy barwy brązowej, spotykany w wilgotnych lasach; zarodniki wykształcają się na blaszkach; jadalny po obgotowaniu. OLSZTYN: 1) m. woj. i pow. miejski, na Pojez. Olsztyńskim, nad Łyną; 55 200 mieszk. (1956); przemysł budowlany, chem., spoż.; Wyższa Szkoła Roln.; Stare Miasto z fragmentami średniow. murów miejskich i gotycką bramą z XIV w., po wojnie odnowione i częściowo odbudowane, barokowy ratusz i kamieniczki z podcieniami, gotycki zamek — duża twierdza krzyżacka z wieżą z XIV—XV w., w zamku pamiątki po Koperniku, muzeum region., got. katedra z 1316—1516. — Powstał na terenie dóbr kapituły warmińskiej, 1353 prawo magdeburskie, w XVI w. Mikołaj Kopernik administratorem dóbr kapitulnych w O., 1521 obrona zamku przed Krzyżakami kieroK Olszewski OM wana przez Kopernika; od 1772 O. z Warmią w zaborze pruskim, silny ruch poi. przeciw germanizacji, 1921 siedziba Związku Polaków w Niemczech i poi. komitetu plebiscytowego; 2) w., pow. częstochowski, woj. kat, na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; 2800 mieszk. (1956); ruiny zamku z czasów Kazimierza Wielkiego. ; OLSZTYNEK, m.‘, pow. ostródzki, woj. olszt., na Pojez. Mazurskim; 3900 mieszk. (1956), drobny przemysł; szczątki średniow. murów miejskich, przebudowany zamek krzyżacki; 1764 w O. urodził się Krzysztof Celestyn Mrągowiusz, wybitny lingwista polski. OLSZTYŃSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje środk. część Pojez. \ Mazurskiego, na pn. część Pobrzeża Warmińskiego, ; na pd. — północne krańce Niziny Mazowieckiej; utworzone 15X11 1945; 20986 km*. 839 000 mieszk. (1956), gęstość zaludnienia 40 osób na km*, w miastach 33*/» ogółu ludności woj.; gleby damiowo-bielicowe, brunatne, bagienne, duże obszary piasków zandrowych; 6°/i pow. woj. zajmują wody (Pojez. Mazurskie), rzeki uchodzą na pn. do Pregoly i Zalewu Wiślanego i na pd. do Wisły, Narwi i Bugu; duże kompleksy leśne, Puszcza Piska, Barecka, ponadto w okolicy Iławy, Ostródy, Olsztyna, Nidzicy (gł. sosna, świerk, buk, dąb), rezerwaty roślin, zwierząt ptactwa wodnego i błotnego; z surowców min. torfy, węgiel brunatny, ruda darniowa. Cl. gałęziami gospodarki są: rolnictwo (zboża, rośliny pastewne, techn., ziemniaki), hodowla, rybołówstwo; przemysł rozwinięty. słabo, najważniejszy miner, (cegielnie, kaflamie), metal. (fabr. narzędzi roln., warsztaty mechan. — Olsztyn, Ostróda, Dobre Miasto), skórzany, przetw.rolny i spoż.; gł. ośrodek kult. ■ i admin.. Olsztyn; ważn. m.: Frombork, Szczytno, Kętrzyn (mazurskie tradycje kult., muzea, pamiątki po Koperniku). "r OLSZYNKA GROCHOWSKA (obecnie w granicach Wielkiej Warszawy); miejsce walk; 25 II 1831, w bitwie grochowskiej wojska ros. pod dowództwem Dybicza opanowały Olszynkę bronioną przez oddziały Żymirskiego, potem Skrzyneckiego. OLTENIA -»-Wołoszczyzna. OLUNEK, góm. wklęsłe, zaokrąglone wycięcie w końcu drewnianego stojaka; spoczywa w nim stropnica. ' * •* OLZA, pr. dopływ Odry, dl. 80 km, źródła w poi. części Beskidu Sl., płynie częściowo przez Czechosłowację, od Cieszyna stanowi granicę polsko-czechosłowacką. OŁAWA: 1) m. pow., woj. wróci., w Kotlinie Śląskiej, między Odrą a Oławą; 10 000 mieszk. (1956); port rzeczny; przemysł chem., metal, i papierń.; ruiny zamku Piastów Śląskich; "średniowieczne zabytki; 2) 1. dopływ Odry, dł. ok. 100 km, dorzecze BS9 km*, źródła na Przedgórzu Sudeckim; bieg przeważnie nizinny, małe wahania wodostanu. OŁOMUNIEC (Olomouc), m. obw. w Czechosłowacji (Morawy); 72900 mieszk. (1955); uniwersytet, arcybiskupstwo, katedra św. Wacława z XII w., kościół św. Maurycego, ratusz z XIII w. ze słynnym zegarem słonecznym; ośrodek roln.-handlowy. OŁOWIANKA -galenit. OŁÓW Pb, plumbum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 82; szary, ciężki, miękki, łatwo topliwy metal; w przyrodzie występuje przeważnie jako siarczek (galena); używany do wyrobu rur, płyt akumulatorowych, aparatury chem. oraz jako składnik łatwo topliwych stopów; związki o. stosowane do wyrobu szkła, farb itp. O. i wszystkie jego związki są trujące. OŁTARZ [lac.], miejsce składania ofiar; w starożytności i u Żydów kamienny, w chrześc. drewniany lub kamienny stół przeznaczony do odprawiania przy nim mszy i in. nabożeństw. W rozbudowanej formie ołtarz składa się: ze stopni (gradusy), stołu ołtarzowego (mensa, stipes) i nastawy (tzw. retabulum), często architektonicznie rozbudowanej. W średniowieczu nastawa ustawiana była na mensie, składała się z predelli, szafy ołtarzowej ze skrzydłami zdobionymi rzeźbą i malowidłami (np. tryptyk, poliptyk) i zwieńczenia. Od renesansu retabulum zwykle ukształtowane architektonicznie z kolumnami, belkowaniem itp. umieszczane było na osobnej podstawie za mensą, posiadało zwykle obraz lub rzeźbę oraz bogate zwieńczenie. OM (O), jednostka oporu elektr.; om jest oporem elektr. istniejącym między dwoma punktami przewodu, gdy niezmienna różnica potencjałów 1 wolta, działająca między tymi dwoma punktami, wywołuje w tym przewodzie prąd 1 ampera, a przewód nie jest źródłem siły elektromotorycznej.  OMAHA 654 OMAHA [ęumaha:], m. w USA (Nebraska); 251 100 mieszk. (1950); ośrodek handlu produktami rolno-hodowl.; przemysł spoż. (gorzelnie i in), zbrojeniowy; węzeł komunik., nad rz. Missouri (początek -►Union Pacific Railroad). OMAJJADZI -»-kalifat. OMAMY -►halucynacje. OMAN: 1) (Maskat i Oman), sułtanat na pd.-wsch. Płw. Arabskiego; 212 400 km*, 550 000 mieszk. (1954), gł. Arabowie; płaskowzgórza; klimat pustynny; uprawy w sztucznie nawadnianych dolinach (pszenica, palma daktyl., cytrusy, bawełna); hod. wielbłądów; połów pereł; rybołówstwo; eksport: perły, daktyle, rodzynki; gł. m. i port Maskat (4550 mieszk.); protektorat bryt.; 2) zat. w pn.-zach. części M. Arabskiego między brzegami Płw. Arabskiego i Iranu; na zach. łączy się poprzez cieśn. Ormuz z Zat. Perską; głęb. do 3474 m; porty: Maskat, Djask. OMAN, Inula, bylina z rodziny -»złożonych; 90 gatunków w Europie, Azji, Afryce, u nas 8; łodyga' prosta, filcowato owłosiona, liście podłużnie lancetowate, kwiaty żółte, w koszyczkach; o. wielki (7. helenium) stosowany w medycynie; łąki, przydroża, zarośla. OMAN TRAKTATOWY (Oman al-Mutasali), 6 szejkostw we wsch. części Piw. Arabskiego nad Zat Perską; 15 000 km*. 80 000 mieszk. (1954); połów i eksport pereł; gł. m. Szardża; protektorat brytyjski. OMAR I (ok. 581—644), drugi kalif „prawowierny“, następca Abu-Bekra od 634; podbił Egipt, Persję, Syrię. OMAR CHAJJAM (1050—1123), uczony (matematyk, astronom) i poeta perski, autor słynnych na Wschodzie i Zachodzie rubajatów, których wybór przełożył A. Gawroński. OMARLICA, Silpha, jeden z rodzajów chrząszczy; owady dorosłe zbliżone do gTabarzy, spłaszczone; niektóre gatunki trupożeme, inne roślinożerne lub drapieżne. OMASZTOWANIE [niem.], część osprzętu na statkach obejmująca wszystkie drzewca stałe (maszty, bukszpryt) i ruchome (reje, gafie, bomy). OMBROFILE [gr.], rośliny przystosowane do dłuższych opadów. OMBROFOBY [gr.], rośliny nie znoszące dłuższych deszczów (tracenie liści). OMBROMETR -»pluwiometr. OMDLENIE, nagła utrata świadomości wskutek niedokrwienia mózgu. Zob. też pierwsza pomoc. OMDURMAN, m. w Sudanie nad Nilem, naprzeciw Chartumu; 125 000 mieszk. (1953); 1884—98 siedziba Mahdiego i jego następców. OMEGA -►alfa i omega. OMEN [łac.], znak, wróżba, przepowiednia. OMFALA, mit gr. królowa Lidii, u której Herkules przez 3 lata musiał odbywać służbę wykonując różne prace kobiece. OMMATIDIUM -»oczko proste. OMNIBUS [łac. dla wszystkich]: 1) dawny powóz konny do użytku publicznego dla większej ilości podróżnych; 2) przen. człowiek mający wiele różnorodnych wiadomości; także — człowiek wykonujący różne czynności. OMOMIŁEK, Cantharis, jeden z rodzajów chrząszczy z rodziny omomiłkowatych; niektóre gatunki wyrządzają szkody ogryzając części kwiatowe drzew owocowych. OMSK, m. obw. w Ros. FSRR nad rz. Irtyszem (Syberia Zach.); 505 000 mieszk. (1958); 7 wyższych uczelni, szereg instytutów nauk., budowa maszyn (m. in. rolniczych), przemysł: chem., włókien., skórz., .obuwn., futrzarski, drzewny, spoż., samochód. OMS „ZYCIE“ -»Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie“. ÓMTUR -»Towarzystwo Uniwersytetów RobotniyOMULEW: 1) jez. na Pojez. Mazurskim wśród lasów Napiwodzkich, na pn.-wsch. od Nidzicy, 530 ha, głęb. do 10 m; wypływa rz. Omulew; 2) pr. dopływ Narwi, dł. 101 km, w górnym biegu odwadnia liczne jez., w środk. przecina podmokłe obszary Puszczy Myszynieckiej, uchodzi koło Ostrołęki. OMUŁEK, Mytilus edulis, jadalny małż zamieszkujący pn. Atlantyk, M. Północne, Bałtyk; przyczepia się -»bisiorem do podwodnych przedmiotów; niekiedy tworzy rozlegle ławice; poławiany w dużych ilościach i hodowany; bałtycki skarlały, niejadalny. OMUTA, m. i port na wyspie Kiusiu w Japonii; 201 700 mieszk. (1955); ośrodek zagłębia węgl.; przemysł chem.; huty alumln., cynk.; przemysł maszyn., włókien. ONAGER: 1) Equus onager, osioł dziki żyjący w stepach Azji pd.-zach.; wys. w kłębie ok. 1 m; wygląd pośredni między koniem a osłem; 2) machina woj. do miotania pocisków (kamieni); używana w starożytności i we wczesnym średnioW1CCZU. ONANIA, onanizm -»samogwałt. ONASI (Ona) Indianie Ziemi Ognistej, grupy jęz. paleoamer.; myśliwi; na wymarciu. Omasztowanie i ożaglowanie fregaty Omasztowanie stałe — maszty: 2 — stermaszt, 3 — grotmaszt, 4 — fokmaszt; drzewca: 5 — delfiniak, 6 bukszpryt. Omasztowanie ruchome — reje: 2a — sterreja, 2b — ster-marsreja dolna, 2c ster-marsreja górna, 2d — ster-bramreja, 2e — ster-bombramreja, 3a — grotreja, Sb — grot-marsreja dolna, 3c — grot-marsreja górna, 3d — grot-bramrcja, 3e — grot-bombramreja, 4a — fokreja, 4b — fok-marsreja dolna, 4c — fok-marsreja górna, 4d — fok-bramreja, 4e — fok-bombramreja; drzewca: 1 — bom, 12 gafel. Ożaglowanie — żagle rejowe: 2B — stcr-marsel dolny, 2C — ster-marsel górny, 2D — ster-bramsel, 2E — ster-bombramsel, 3A — grot, 3B — grot-marsel dolny, 3C — grot-marsel górny, 3D — grot-bramsel 3E — grot-bombramsel, 4A — fok, 4B — fok-marsel dolny, 4C — fok-marsel górny, 4D — fok-bramsel 4E — fok-bombramsel; 7,8,9,10,11 — żagle sz ta go we (sz taksie); żagiel ruf owy: 13 — bezan  655 OPALIŃSKI ONCKEN Herrmann (1869—1945), historyk niem., autor licznych prac z historii XIX w.: wydał serię „Klassiker der Politik“. ONDRASZEK (?—1715), „hetman“ zbójnicki działający w początkach XVIII w. na Śląsku; zabity podstępnie przez swego przyjaciela Juraszka. ONDYNA, Undyna — w wierzeniach pogańskich Litwinów bogini rzek i jezior. ONEGA: 1) jez. w pn.-zach. eur. części ZSRR, drugie co do wielkości w Europie; 9610 km*, głęb. do 98 m; dł. 248 km, szer. do 90 km; brzegi pn. wysokie, skaliste, pd. nizinne; posiada połączenie z jez. Ladoga, Wołgą, M. • Białym (kanał); 2) rz., 414 km, wpada do M. Białego. O’NEILL [onj:l] Eugene (1888—1953), najwybitniejszy dramaturg amcr., wywarł poważny wpływ na teatr współczesny; łączy prostotę realist, prozy z pomysłową techniką ckspresjonist., ukazując głębokie konflikty moralne i społ.; gł. dzieła: Anna Christie, Strange Interlude (Dziwne interludium), Mourning Becomes Electro (Żałoba przystoi Elektrze), The Iceman Cometh (śmierć nadchodzi), Emperor Jones. Nagroda Nobla 1936. ONESKA ZATOKA, pd.-zach. część M. Białego; głęb. do 100 m; na zach. brzegu w pobliżu m. Biało* morsk wylot Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. ONKOLOGIA [gr.], med. nauka o nowotworach. ONNES KAMERL1NGH Heike —Kamerling Onnes Heike. ONOMASTYKA [gr. onomastikós — dotyczący imienia], dział językoznawstwa obejmujący badania imion własnych. ONOMATOPEJA [gr], tworzenie wyrazów przez naśladowanie dźwięków charakterystycznych dla zjawisk tymi wyrazami określonych, np. miauczeć od dźwięku miau wydawanego przez kota. ONR -«-Obóz Narodowo-Radykalny. ONTARIO [ontęeriou]: 1) jez. na granicy USA i Kanady, najmniejsze z Pięciu Wielkich Jez. Ameryki Pn.; 19 530 km*,'głęb. do 237 m, połączone kanałem i rz. Niagara z jez. Erie, z Oc. Atlantyckim przez Rz. Św. Wawrzyńca, z Nowym Jorkiem przez Kanał Erie i rz. Hudson, stanowi część b. ważnego szlaku żeglugi śródlądowej; gł. port Toronto; 2) prowincja we wsch. Kanadzie; 1 068 587 km2, 4 770 000 mieszk. (1951); w pd. części rolnictwo i przem. (hutn. żel. i metali nieżel., produkcja samolotów, przemysł papiem., maszyn., przetworów mięsnych); w pn. leśnictwo, wydobycie surowców miner, (ruda żel., nikiel, miedź, srebro, złoto); ludność skupiona gł. na pd.; gł. m. Toronto (stoi. prow.), Hamilton, Ottawa (stoi. kraju), Windsor, London; gł. porty: Port Arthur i Fort William nad Jez. Górnym. ONTOGENEZA [gr.], rozwój ontogenetyczny — rozwój osobnika od chwili rozpoczęcia się podziałów komórki jajowej aż do osiągnięcia stanu dorosłego. ONTOLOGIA [gr.], dział filozofii zajmujący się ogólną teorią bytu, charakterem 1 strukturą rzeczywistości. ONYKS -kwarc. ONZ —Organizacja Narodów Zjednoczonych. OOCYT —oogeneza. OOGAMIA [gr.], forma rozmnażania płciowego u glonów, grzybów i roślin wyższych oraz u wyższych zwierząt; odbywa się poprzez nieruchomą dużą komórkę jajową i ruchomy mały plemnik. OOGENEZA [gr.], powstawanie komórki jajowej; po podziałach komórek macierzystych, zwanych oogoniami, komórki potomne wzrastają dając tzw. oocyty I rzędu; po ich podziale mejotycznym powstają oocyty II rzędu oraz —ciałka kierunkowe; następny podział mejotyczny daje już komórkę jajową i następne ciałka kierunkowe. Zob. też mejoza. OOGONIUM: 1) bot. —lęgnia; 2) zool. —oogeneza. OOSPORA [gr.], komórka jajowa po zapłodnieniu u grzybów i glonów otaczająca się zgrubiałą błoną; o. 	u grzybów tworzy się czasem bez zapłodnienia. Zob. też toczek (rys.). OPADY ATMOSFERYCZNE, opadające ku Ziemi ciekłe lub stałe produkty kondensacji pary wodnej tworzącej chmury; roczne o. większości obszarów Polski wynoszą od 500 do 650 mm słupa wody, w Wysokich Tatrach — ponad 1500. Zob. też mżawka, deszcz, igły lodowe, śnieg, krupy, grad. OPAL: 1) minerał bezpostaciowy, uwodniona krzemionka o zmiennej zawartości wody. Niektóre odmiany wykazujące żywą grę barw (o. szlachetne) używane sa do celów zdobniczych; zob. tabl. VIII; 2) tkanina bawełniana lub z włókna ciętego, podobna do batystu, lecz specjalnie wykończona, przeważnie drukowana. OPALENICA, m., pow. nowotomyski, woj. pozn., nad Mogielnicą; 5100 mieszk. (1956), cukrownia; szczątki zamku Opalińskich, got. kościół. Prawa miejskie w XIV w. OPALESCENCJA —Tyndalla zjawisko. OPALIŃSKI: 1) Krzysztof (1610—56), wojewoda poznański, przeciwnik polityki Wazów, w czasie najazdu szwedz. poddał armię polską pod Ujściem Karolowi Gustawowi; autor Satyr pisanych białym wierszem; 2) Łukasz (1612—62), brat Krzysztofa, wszechstronnie wykształcony pisarz polit., satyryk, teoretyk poezji; krytykował anarchię na sejmach w Rozmotóie plebana z ziemianinem; Co nowego, Poeta. Opady atmosferyczne: 1 — poniżej 100 do 1000 mm, 5 — od 1000 do  OPALONE OPALONE, grzbiet w Tatrach Wys., między Doliną Roztoki a Doliną Rybiego Potoku. OPALONY WIERCH, szczyt w Tatrach Wys. nad Doliną Pięciu Stawów Polskich i Doliną Rybiego Potoku, między Miedzianem a Opalonem; wys. 2124 m. 7 OPALSKI Adam (ur. 1897), lekarz neurolog, prof. Akad. Med. w Warszawie; członek PAN. OPAŁOWA WARTOŚĆ, ciepło spalania — ilość ciepła (w kilokaloriach), jaka powstaje podczas spalenia 1 kg lub 1 m3 (w przypadku gazów) danego paliwa (np. węgla, benzyny) lub danej substancji (np. wodoru, metanu). Zob. też kalorymetryczna bomba. OPARIN Aleksandr (ur. 1894), biochemik, członek Akad. Nauk ZSRR; twórca nowoczesnej teorii o pochodzeniu życia opublikowanej w 1923, a następnie w 1936 i 1957; streścił ją w książce Wozniknowienije żizni na Ziemie (Powstanie życia na Ziemi). OPARZELINY, rany na powierzchni drzew powstałe wskutek mrozu lub nadmiernego nagrzania przez słońce. OPARZENIE, uszkodzenie ciała wywołane działaniem wysokiej temperatury; o. I stopnia, wyraźnie odgraniczone zaczerwienienie i obrzęk; o. II stopnia, pojawienie się na zaczerwienionej skórze pęcherzy wypełnionych płynem surowiczym; o. III stopnia, oprócz objawów o. I i II stopnia również martwica skóry (strupy i wrzodziejące ubytki); o. IV stopnia, zwęglenie tkanek; o. słoneczne, uszkodzenie ciała przez promienie słoneczne; odpowiada I, często i II stopniowi oparzenia. Zob. też pierwsza pomoc (tabela). OPAT [aram.], przełożony większego klasztoru w niektórych zakonach. OPATIJA (wł. Abbazia), m. w Jugosławii (Chorwacja); 11400 mieszk. (1948); znane kąpielisko mor. na piw. Istria nad Adriatykiem. OPATOSZU Josef, pseudonim J. Opatowskiego (1887—1955), powieściopisarz żyd. szkoły realistycznej, pochodził z Polski, wyemigrował do Ameryki; powieści współcz. (Romans koniokrada, Lincz) i hist. (W lasach polskich, Rok 1863, Rabbi Akiba, Bar Kochba). OPATOWSKA WYŻYNA (Sandomierska Wyżyna), na wsch. od G. Świętokrzyskich po przełomową dolinę Wisły; najwyższe wzniesienie na zachód od Opatowa (316 m); poprzecinana licznymi wąwozami lessowymi, opada stromym progiem ku Wiśle i na pn. od Sandomierza nosi nazwę G. Pieprzowych; O. W. przecina dolina Opatówki, Kamiennej i Gorzyczanki; poza roślinnością stepową w wąwozach, obszar prawie bezleśny; ślady osadnictwa przedhistorycznego. OPATOW, m. pow., woj. kieł., na Wyż. Opatowskiej, nad Opatówką; 4500 mieszk. (1956); szczątki murów średniow. z Bramą Warszawską, bazylika romańska rozbudowana w XVI w.; w okolicy ślady przedhistorycznego osadnictwa. Prawa miejskie w 1282; w XII w. założona kolegiata; 1232 ustanowiony chwilowo biskup rzymskokatolicki dla Rusi. posiadłość biskupów lubuskich XIII—XVI w., potem Szydłowieckich; 5 XI 1863 zwycięska bitwa oddziału powstańczego J. Hauke-Bosaka i 21II1864 klęska oddziału Topora-Zwierzdowskiego. OPATÓWKA, 1. dopływ Wisły, dl. 53 km, płynie przez Wyż. Opatowską; na zboczach doliny rezerwaty roślinności stepowej; nad O. leży m. Opatów. OPATRUNEK, zabezpieczenie rany przed szkodliwym wpływem z zewnątrz i przed zakażeniem; materiał opatrunkowy: jałowa gaza i wata lub lignina, opaski (bandaże), przylepiec, chusty; o. gipsowy, unieruchomienie części ciała za pomocą opasek z gazy przesypanych gipsem i zwilżonych wodą; po wyschnięciu stwardniały gips ściśle przylega do ciała. OPAWA (Opava), m. w Czechosłowacji (Śląsk); 41 700 mieszk. (1955); Śląski Inst. Naukowy; przemysł włókien., skórzany. 1820 kongres państw św. Przymierza; cesarze Austrii i Rosji oraz król Prus zobowiązali się nie dopuścić do reform konst. w swoich krajach i przeciwdziałać im choćby siłą oręża. OPAWSKIE GÓRY, w Sudetach Wsch. złożone z kilku krótkich grzbietów wys. ponad 800 m; przeważnie w Czechosłowacji; w Polsce tylko część w okolicy m. Głuchołazy, najwyższe wzniesienie Biskupia Kopa (890 m). OPCJA [lac.]: 1) ustalone w umowie międzynar. rawo wyboru obywatelstwa przez ludność terytorium, tóre przechodzi do innego państwa; 2) zastrzeżenie 656 w umowie o przewóz morski, dotyczące zmiany ładunku lub portu przeznaczenia. OPEĆ Baltazar (pocz. XVI w.), tłumacz literatury popularnej; Żywot Pana Jezu Krysia, pieśni religijne. OPERA [wł.], dzieło muz. wok.-instrument., do tekstu libretta, przeznaczone do wykonania scen. z udziałem solistów, chóru, orkiestry, baletu. Dzieli się na akty, sceny, obrazy, „numery“ (solowe: arie, recytatywy; ansamble: duety, tercety itd., finały orkiestr.: uwertura, intermezza, antrakty). O. powstała ok. 1600 we Florencji w wyniku dążeń do wskrzeszenia antycznego dramatu, wkrótce jednak w operze wł. przewagę uzyskuje popis wokalny (aria). Do XIX w. panują włoska o. seria (poważna) o tematyce mityczno-bohat. (C. Monteverdi, A. Scarlatti), o. 	buff a (komiczna) o pierwiastkach lud. (G. B. PerSolesi), fr. o. dworska, powstała na gruncie baletu [. Lully, J. Rameau). Ch. W. Gluck zreformował o. przywracając jej charakter dramatu muz. Paryska wielka o. heroiczna osiąga szczyt u G. Meyerbeera. O. bełcanta wł. reprezentują J. Donizetti, V. Bellini, G. Rossini. Fr. o. comique i niem. Singspiel mają tematykę mieszcz. i teksty mówione zamiast recytatywów. O. romantyczna (C. M. Weber) zarzuca stopniowo podział numerowy na rzecz ciągłości kompozycji, co prowadzi do dramatu muz. R. Wagnera. We Włoszech realist, o. G. Verdiego nabiera cech weryzmu (R. Leoncavallo, P. Mascagni, G. Puccini). W XIX w. powstają nadto o. naród.: ros. (M. Glinka, M. Musorgski, P. Czajkowski i in.), czes. (F. Smetana, A. Dwofak, L. Janśćek). Pierwszą oryginalną o. 	polską jest Nędza uszczęśliuHona (1778) M. Kamieńskiego. Po J. Stefanim, K. Kurpińskim, J. Elsnerze styl naród. o. poi. kształtuje S. Moniuszko. Po nim o. 	piszą: W. Żeleński, I. Paderewski, R. Statkowski, T. Joteyko, L. Różycki, K. Szymanowski, F. Nowowiejski i in., w Polsce Ludowej — T. Szeligowski. OPERACJA [łac.], med. złożony zabieg chirurg, polegający na otwarciu powłok, odsłonięciu chorego narządu, wykonaniu zamierzonej czynności leczniczej i przywróceniu, w miarę możności, prawidłowych funkcji anatomicznych; operator, lekarz wykonujący operację. OPERA MEDIOLAŃSKA -«-Scala. OPERA PARYSKA -Théâtre de l’Opéra. OPERATOR FILMOWY, specjalista w zakresie zdjęć film., odpowiedzialny za ich artyst. i techn. jakość. OPERETKA [fr.], „mała opera“, lekki muz. utwór scen. o charakterze rozrywkowym ze śpiewanymi numerami, ustępami mówionymi i efektownymi tańcami. Klasyczna o. powstała w Paryżu (J. Offenbach, Ch. Lecocq) i w Wiedniu (F. Suppé, J. Strauss). Po 1900 rozwinęła się berlińska o. rewiowa (P. Lincke, R. Stolz) i nowowiedeńska o. liryczno-sentymentalna (F. Léhar, L. 	Fall, I. Kàlman). Współczesną o. zach. cechują elementy muzyki jazzowej, radziecką — ludowej. OPIEKA, piecza; o. ustanawia sąd nad małoletnimi nie mającymi rodziców lub których rodzice są nie znani z miejsca pobytu czy też na skutek rażących zaniedbań itp. okoliczności zostali pozbawieni przez sąd władzy rodzicielskiej, a także nad osobami pełnoletnimi, ubezwłasnowolnionymi całkowicie na skutek choroby umysłowej; opiekun jest przedstawicielem ustawowym dziecka lub ubezwłasnowolnionego, H. występuje w jego imieniu w sądzie, zawiera wszelkiego rodzaju umowy itp., dba o uzyskanie dla niego środków utrzymania. OPIEKA I POMOC SPOŁECZNA, działalność państwa polegająca na zaspokajaniu ze środków państwa niezbędnych potrzeb życiowych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami lub pracą uczynić tego nie mogą; o. i p. s. obejmuje w szczególności opiekę nad starcami, inwalidami, kalekami, nad bezdomnymi, ofiarami wojny, więźniami po odbyciu kary; walkę z żebractwem, włóczęgostwem, alkoholizmem i nierządem. OPIELACZ, wypielacz — narzędzie roln., ręczne, konne lub ciągnikowe, jedno- lub wielorzędowe, do niszczenia chwastów oraz płytkiego spulchniania gleby między rzędami rosnących roślin. OPIEŃKI, grzyby kapeluszowe z klasy podstawczaków; o. miodowa (Armillaria mellea), groźny pasożyt lasów iglastych, jadalna. (Tabl. IV). OPIEŃSKI Henryk (1870—1942), muzykolog i kompozytor; założył w Szwajcarii chór („Motet et Madrigal“), poświęcony interpretacji dawnej muzyki; napisał Histoire de la musique polonaise. OPIERZENIE —odeskowanie.  657 OPILSTWO OKRESOWE, dypsomania — szczególna forma alkoholizmu polegająca na sporadycznym nadużywaniu alkoholu. OPINIA [łac.], zdanie, sąd; dobra lub zła sława; opiniować, wydawać sąd, oceniać, orzekać; o. publiczna, poglądy nurtujące w społeczeństwie lub jego grupacn, dotyczące określonych zjawisk i zdarzeń. W niektórych krajach prowadzone są naukowe badania o. p. (-»Instytut Gallupa). OPINKA, góm.: 1) część obudowy w postaci desek lub płyt (okładziny), zabezpieczająca przed spadaniem do wyrobiska odrywających się fragmentów skalnych; 2) czynność zakładania okładzin. OPIOFAGIA [gr.j, nałóg spożywania opium; występuje gł. w krajach Dalekiego Wschodu. OPITZ: 1) Martin (1597—1639), niem. poeta i teoretyk lit:; jego rozprawa Buch von der deutschen Poeterey (Księga o poezji niemieckiej) oraz inne utwory wpłynęły na kształtowanie się nowej literatury niem.; 2) Karl Ludwig (ur. 1914), pisarz niem. (NRF); powieść wojenna Der Barras, antymilitarystyczna satyra Mój general. OPIUM [gr.j, sok mleczny otrzymywany przez nacięcie niedojrzałych owoców maku lekarskiego (Papa cer somniferum); tężeje na powietrzu i tworzy szarobrunatne, b. gorzkie bryły o swoistym zapachu; zawiera ok. 20 alkaloidów, z których najważniejszymi są: morfina, kodeina i papaweryna; środek uspokajający, odurzający, nasenny, przeciwbólowy, Juzeciwskurczowy; często używany prowadzi do naogu (narkotyk); o. concentratum -»pantopon. OPLĄT, zewnętrzne, nieregularnie rozłożone włókna jedwabne, otaczające z zewnątrz kokon jedwabnika i umocowujące go na -»oprzędniku; przerabia się go na nici przędzone lub na watę jedwabną. OPLĄTWA, Tillandsia usneoides, roślina z rodziny zapylcowatych; Ameryka Pd., Meksyk i pd. USA; pozbawiona korzeni, pędy cienkie, zwisające, do 3 m dł.; epifit na gałęziach drzew. OPLOT -»przewód. OPŁOMKA -»kocioł parowy. OPŁUCNA, med. błona surowicza, okrywająca płuca (o. płucna) i wyścielająca ściany klatki piersiowej (o. ścienna); odma o., obecność powietrza w jamie opłucnej wskutek uszkodzenia ściany klatki OPONA tego ciałom poruszającym się w płynach staramy się nadawać kształt opływowy (aerodynamiczny) — np. kroplowy, dający o. bez oderwania strug lub z oderwaniem strug na niewielkiej przestrzeni. Zob. też przepływ. Opływ laminarny opływ turbulent ny Schemat wykonywania odmy: 1 — serce, 2 — płuco zdrowe, 3 — płuco uciskane, 4 — jama opłucna, 5 — aparat odmowy piersiowej albo płuca; odma o. sztuczna, uciśnięcie płuca w celach leczniczych (w gruźlicy płuc, krwotoku); ropniak o., nagromadzenie się ropy w jamie opłucnej; powikłanie niektórych chorób zakaźnych (zapalenia płuc, gruźlicy) lub urazów; zapalenie o., najczęściej spowodowane przez zakażenie gruźlicze, występuje jako z. o. wysiękowe (nagromadzenie sie płynu zapalnego w jamie o.) lub jako z. o. suche (odkładanie się włóknika na blaszkach o. 	z tworzeniem się zrostów). OPŁYW, ruch płynu (gazu, cieczy) po powierzchni ciała stałego; powstaje, gdy ciało (np. skrzydło samolotu w locie) porusza się w ośrodku lub gdy ośrodek porusza się względem ciała (np. powietrze unoszone wiatrem w stosunku do budynków); o. może być laminarny (warstwowy), lub burzliwy (turbulentnyl — gdy następuje oderwanie strug od powierzchni opływanego ciała i tworzy się obszar zawirowań. Przy o. laminamym opór aerodynamiczny jest znacznie mniejszy niż przy o. turbulentnym i dla¬ Kształt opływowy OPOCZNO, m. pow., woj. kieł., nad Drzewiczką, pr. dopł. Pilicy; 8900 mieszk. (1956); ośrodek usługowy i przemysł budowl.; częściowo zachowany zamek got.; w okolicy rezerwaty przyrody, regionalne budownictwo i sztuka lud. Lokacja z 1385, liczne przywileje w okresie Jagiellonów. OPODELDOK, środek przeciw reumatyzmowi używany do nacierania skóry. OPOJE, wet. w jęz. ludowym rozszerzenia pochewek ścięgien zginaczy palca nad pęciną, występujące u młodych koni, nie powodujące kulawizny. OPOLE: 1) siedziba woj., pow., pow. miejski, w Kotlinie Śląskiej, nad Odrą; 55 600 mieszk. (1956); stary ośrodek przemysłu cementowego, drzewn., garbarsk., metalów., chem., spoż.; ośrodek kultury regionalnej, od 1954 pierwsza wyższa uczelnia: Wyższa Szkoła Pedag., Teatr Ziemi Opolskiej, muzeum; zabytkowe budowle, kościoły z XIII i XIV w., fragmenty średniow. murów, ślady dwóch zamków piastowskich — W IX w. gród plemienia Opolan; w XI—XII w. osiedle miejskie — ośrodek rzemieślniczy; w okresie rozdrobnienia feudalnego od 1202 stolica księstwa opolskiego; od 1327 lenno czeskie; 1532—1740 pod rządami Habsburgów, następnie Prus. W II poi. XVIII w. powstały w O. pierwsze manufaktury tkanin bawełn. i jedwabiu; silny rozwój miasta od 1816, kiedy O. zostało siedzibą rejencji opolskiej. Po I wojnie świat. O. pozostało w Niemczech; 1945 wróciło do Polski; 2) siedziba pow. opolsko-lubelskiego, woj. lub.; w Kotlinie Chodelskiej; ok. 2800 mieszk. (1956); barokowy klasztor i pałac. OPOLE, organizacja terytorialna u Słowian zach. we wczesnym średniowieczu, obejmująca kilka lub kilkanaście osad użytkujących wspólne tereny; w organizacji państwowej utrzymała funkcje skarbowe i sądowe, na niektórych obszarach Polski do XV w. OPOLNO ZDRÓJ, w., pow. zgorzelecki, woj. wrocł.; w podgórskiej okolicy między Sudetami a G. Łużyckimi; 840 mieszk. (1956); zdrojowisko. OPOLSKIE WOJEWÓDZTWO, w dorzeczu górnej Odry, obejmuje część Kotliny Śląskiej, Przedgórza Sudeckiego i zach. część Wyż. Śląskiej; utworzone w 1950; 9509 km2, 896 000 mieszk. (1956); gęstość zaludnienia 94 osoby/km2, w miastach 34*/« ogółu ludności woj.; na pd. gleby górskie, na pn. od Przedgórza Sudeckiego gleby zbliżone do lessów oraz ilaste i aluwialne; surowce miner.: granity, bazalty, wapienie triasowe, węgiel brunatny, rudy darniowe i in., lasy zajmują 25,7 */ł ogólnej pow. woj., gł. sosna, świerk, dąb, jodła, największy kompleks — Lasy Niemodlińskie; duże znaczenie Odry jako drogi wodnej; sztuczne zbiorniki na Małej Panwi i Nysie Kłodzkiej; obszar woj. zasiedlony od czasów przedhist., czego dowodem wykopaliska archeol. z epoki neolitu, sięgające 3 000 lat p. n. e. Gł. gałęzie gospodarki: w części pd. woj. O. wysoko rozwinięte rolnictwo, uprawa pszenicy, buraka cukrowego, jęczmienia, roślin włóknistych, oleistych oraz warzywnictwo i sadownictwo; hodowla bydła rogatego, trzody chlewnej, owiec; stare tradycje pszczelarstwa, hodowla ryb, lisów i nutrii, przemysł głównie w środk. części woj.: hutnictwo żelaza, przemysł budowy maszyn i metal., elektrotechn., chem., miner., papierń., cementowy, szklarski, odzież., skórzany, spoż.; gł. m. i ośrodki przem.: Opole, Racibórz, Brzeg, Nysa, Kędzierzyn — stare hist miasta z pamiątkami z czasów piastowskich. OPONA: 1) starop. nazwa dekoracyjnej jedw. lub wełn. tkaniny ściennej lub namiotowej. Zob. też arras; 2) płaszcz osłaniający dętkę koła samochodu, motocykla, roweru itp. utworzony przez połączenie 42 	Mała Enc. Powsz. PWN  OPONY MÓZGU 658 bioirúk aqüca Opona (»wulkanizowanie) wielu warstw nagumowane) tkaniny i pokrycie od zewnątrz warstwą gumy; grzbiet opony, tzw. bieżnik, jest grubą warstwą gumy zaopatrzoną w rzeźbę (protekktor), zapobiegającą ślizganiu się koła. OPONY MÓZGU, błona •krywająca mózgowie; zewnętrzna, o. twarda, stanowi jednocześnie okostna wewn. powierzchni czaszki; pod nią leży o. pajęczynowa, zaś bezpośrednio do powierzchni mózgu przylega o. naczyniow a, która wchodzi w bruzdy kory mózgowej; zapalenie o. m., meningitis: 1) 	ropne, często występuje jako powikłanie zapalenia ucha środk., zatok bocznych nosa, posocznicy, czasem jako zakażenie pierwotne; objawy: silne bóle głowy, wymioty, przeczulica, dermografizm, u małych dzieci drgawki i utrata przytomności; 2) gruźlicze, najczęściej wtórne zakażenie prątkiem Kocha. Szczepienia BCG b. poważnie zmniejszyły liczbę zachorowań; wprowadzenie do lecznictwa streptomycyny znacznie poprawiło rokowanie. OPOŃC2|A [osm.-tur.] rodzaj peleryny, długie sukienne wierzchnie okrycie bez rękawów, z kapturem, chroniące przed deszczem i kurzem, w Europie używana od poł. XIV do XVIII w. OPOŃKA Gleocapsa, jednokomórkowa sinica występująca jako sinawy nalot na wilgotnych muracn, płotach i w cieplarniach. OPORNIKI (opornice), połączenia drutów o różnych znanych oporach, pozwalające na szybkie włączanie rozmaitych oporów do obwodu elektr. Zwykle używanymi o. są: o. korbowy (rys.), w którym za pomocą kontaktu ślizgowego (K) jwjączasię do obwo(OtOg) żądany opór; o. suwakowy, składający się z drutu oporowego nawiniętego na porcelanowy cylinder oraz z metalowego pręta z suwakiem przesuwa) nym po zwojach drutu, dzięki czemu wprowadzającym w obwód dowolną ilość zwojów drutu; o. zatyczkowy, składający się z szeregu szpulek Opornik korbowy z nawiniętym drutem oporowym (cewek) połączonych z przerywaną płytą mosiężną, którą włącza się w obwód; wetknięcie w przerwę w płycie wtyczki mosiężnej powoduje wyłączenie oporu. OPORNOŚĆ -►opór elektryczny. OPORÓW ŁĄCZENIE: 1) szeregowe — o. całkowity równa się sumie o. częściowych (Rc=»Ri+Rg...); 2) równoległe — odwrotność o. całkowitego równa sumie odwrotności o. częściowych (R¿* =flił +R¡* ..). Zob. też połączenia elektryczne. OPORTO -Porto. OPORTUNIZM [łac.], ugodowość, rezygnacja z zasad i przystosowywanie się dla doraźnych korzyści do sprzyjających w danej chwili okoliczności; w ruchu robotn.: uleganie naciskowi burżuazji, polityka uchylania się od rew. walki klasowej. OPOS, Dldelphys virginiana, ssak z rodziny dydelfów, podgromady torbaczy; lasy Am. Pn. i Srodk.; dł. ciała do 50 cm + nagi, pokryty łuskami, chwytny ogon dł. 43 cm; zręcznie łazi po drzewach; mięsożerny; futro cenione. Tabl. 7. OPOTERAPIA [gr.], leczenie za pomocą wyciągów z narządów zwierzęcych, przede wszystkim z gruczołów wydzielania wewn.; stosuje się w zaburzeniach hormonalnych. OPOZYCJA [łac.]: 1) przeciwdziałanie, opór; przeciwstawienie swoich poglądów innym poglądom; 2) 	o. parlamentarna partia Iud grupa przeciwstawiająca się większości parlament i rządowi; 3) astr. Opozycja położenie, w którym planeta obserwowana z Ziemi znajduje się po przeciwnej stronie nieba niż Słońce i zarazem najbliżej Ziemi; o. wielka, w której planeta jest zarazem w — perihelium. OPÓL, boczna część przetartej kłody; jedna strona jest płaszczyzną przetarcia piłą, druga jest obła. OPÓR ELEKTRYCZNY (R), oporność — wielkość skalarna określana stosunkiem napięcia między dwoma punktami ciała do natężenia prądu płynącego, gdy nie działa w tym ciele żadna siła elektromotoryczna; jednostką oporu jest om (Q); o. drutu o średnicy małej wobec długości jest wprost proporcjonalny do długości drutu, a odwrotnie proporcjonalny do pola przekroju. O. właściwy (oporność właściwa), wielkość charakteryzująca materiał przewodnika, równa o. sześcianu z danego materiału o krawędzi 1 cm; jednostką o. w. jest Q*cm; o. c. w. wszystkich prawie metali rośnie liniowo ze wzrostem temperatury. Zob. też nadprzewodnictwo; o. pozorny, zawada, impedancja — opór stawiany przepływowi prądu zmiennego przez obwód złożony z przewodu o pewnym oporze, indukcyjności i pojemności; zawada zależy od wartości oporu omowego, współczynnika indukcji własnej, pojemności elektr. oraz częstotliwości prądu zmiennego. OPÓR OŚRODKA, siła skierowana przeciwnie do kierunku ruchu ciała poruszającego się w ośrodku ciekłym lub gazowym; zależy od kształtu i prędkości ciała, temperatury i rodzaju ośrodka; o. szkodliwy — suma oporów działających na wszystkie części samolotu z wyjątkiem płata. OPPENHEIM Lassar Francis (1858—1919), niem. teoretyk prawa międzynar.; autor słynnego podręcznika: International Law (Prawo międzynarodowe). OPPENHEIMER Robert (ur. 1904), fizyk amer.; dyrektor (1942—54) zakładów atomowych w Los Alamos, współtwórca amer. bomby atomowej; propagator międzynar. kontroli energii atomowej; usunięty ze stanowiska za rzekome kontakty z komunistami. OPPMAN Artur, pseud. Or-Ot (1867—1931), poeta, autor licznych tomików wierszy i gawęd poetyckich opiewających urok starej Warszawy; Ze Starego Miasta, Typy z zaułków, Legendy warszawskie, Obrazki z niedawnych lat. OPRYCZNINA, wydzielona 1565 przez Iwana IV Groźnego część terytorium państwa ros., obejmująca najważniejsze pod względem gosp. i polit. dzielnice kraju; posiadała odrębny aparat administr. i wojsko (oprycznicy) bezwzględnie oddane carowi. Utworzenie o. wiązało się z. przeprowadzoną przez Iwana IV centralizacją władzy państw, i jego walką z bojarami. OPRYSKIWACZ, urządzenie do opryskiwania roślin trującymi lub dezynfekującymi cieczami w celu zabezpieczenia ich przed chorobami grzybowymi i wirusowymi oraz owadami pasożytniczymi. Zob. też rozpylacz. OPRYSZCZKA, herpes — skupiska drobniutkich pęcherzyków na zapalnie zaczerwienionej skórze, umiejscowione przeważnie na twarzy, dokoła ust i nosa; zwykle towarzyszy chorobom na tle przeziębienia. OPRZĘD —przewód. OPRZĘDNIKI, urządzenia w hodowlach jedwabnika (ramki, kratki, pęczki gałęzi, jeże słomiane), ułatwiające gąsienicom budowę prawidłowych oprzędów. OPRZĘDY, osłony zabezpieczające, wytwarzane przed przepoczwarzeniem przez larwy niektórych owadów z wydzieliny gruczołów gębowych, zastygającej w nić jedwabną; zewnętrzna warstwa o. j edwabnlka daje po odmotaniu 600—900 m włókna jedwabnego, zaś nie dająca się odmotać warstwa wewnętrzna tworzy tzw. koszulkę. OPTIMETR [gr.], przyrząd optyczny służący do dokładnych pomiarów liniowych (dokładność do 0,1 p), stosowany do mierzenia płytek pomiarowych itp. OPTYK [gr.], specjalista w dziedzinie optyki oraz przyrządów i aparatów optycznych; również sprzedawca takich aparatów i przyrządów. OPTYKA [gr.]: 1) dział fizyki, nauka o zjawiskach związanych z rozchodzeniem się fal elektromagnetycznych, w szczególności światła; 2) o. elektron ow a, dział elektroniki, zajmujący się wytwarzaniem i prowadzeniem swobodnych elektronów w postaci promienia lub wiązki, np. w mikroskopie elektronowym. Zob. też soczewka (elektronowa). OPTYMACI [łac.], w staroż. Rzymie konserwatywne ugrupowanie polit. w końcu II i na pocz. I w. p. n. e., reprezentujące interesy najbogatszej rządzącej warstwy i broniące wpływów senatu; przeciwnicy —popularów. Wybitnym przywódcą o. był Sulla.  659 OPTYMIZM [łac.]: 1) pogląd filoz., wg którego dobro przeważa w świecie nad złem; świat, mimo występującego w nim zła, jest najlepszym z wszelkich możliwych światów; 2) postawa pełna wiary w lepszą przyszłość, patrzenie na świat i ludzi przez „różowe okulary“. Przeciwieństwo pesymizmu. OPUKIWANIE, metoda badania lekarskiego; lekkie uderzanie palcem (bezpośrednio lub przez przyłożoną rękę) różnych okolic ciała dla ustalenia na podstawie wrażeń dźwiękowych stanu badanych narządów. OPUNCJA, Opuntia, rodzaj z rodziny -►kaktusowa tych; Ameryka Pd., hodowane w krajach śródziemnomorskich; kaktusy 0 rozgałęzionych, mięsistych, spłaszczonych, członiastych, często zdrewniałych pędach z pękami kolców; u nas hodowane w doniczkach; gat Opuntia ficus indica, pochodzący z Ameryki Sroak., wydaje jadalne owoce. OPUS [łac. dzieło], skrót op. z dodaniem numeru używany jest przez kompozytorów do oznaczania kolejności kompozycji, np. sonata op. siódme — oznacza 7-mą kompozycję danego autora. OPUST -bonifikata. OPYLACZ, urządzenie służące do opylania roślin pyłem środków owado- lub grzybobójczych. ORADEA, m. w zach. Rumunii (Criąana); 99 000 mieszk. (1956); kościół z XII w.; ośrodek handl. 1 przemysł, regionu roln. (uprawa winorośli); fabr. maszyn, roln., svłókien. i odzież.; przemysł spożywczy. ORADOUR-SUR-GLANE [orady:r sur gląn], miejscowość we Francji na pn. zach. od Limoges; 10 VI 1944 bestialskie wymordowanie przez hitlerowców z dywizji SS „Das Reich" całej niemal ludności. ORAN, m. w pn. Algerii; 299 000 mieszk. (1954), szość Europejczyków; przemysł gł. spoż. (winiar); port śródziemnomor. (eksport produktów roln.); i komunik.; lotnisko. większość Europ stwo); ORANGE [or$:ż], m. w pd. Francji (Delfinat); 17 500 mieszk. (1954); amfiteatr rzym.; letnie festiwale operowe i teatralne. ORANGUTAN, Simia satyrus, małpa człekokształtna; wilgotne lasy Sumatry i Borneo; wzrost ponad 1,5 	m; włos kasztanowatorudy; u starych samców silny rozwój torby gardzielowej i fałdów na policzkach; nadrzewny; żyje samotnie. Zob. tabl. 18. ORANIA: 1) rz. w Afryce Pd., dł. 1860 km, dorzecze 1 020 000 km*, źródła w G. Smoczych na wys. 3160 m n. p. m.; nieżeglowna (liczne progi, wodospady i duże wahania wodostanu); 2) prow. Związku Pa. Afryki; 128 580 km«, 1 130 000 mieszk. (1955), Murzyni Bantu, Hotentoci, Burowie; kraj wyżynny między rz. Vaal i Oranią, step; klimat umiark., stepowy; uprawa: kukurydza, ziemniaki, drzewa owocowe; hod. bydła i owiec; wydobycie: złoto, diamenty, węgiel kam., rudy żel.; stoi. Bloemfontein; do 1910 kolonia bryt, od 1910 prow. Związku Pd. Afryki. ORANIENBURG (Sachsenhausen), m. w NRD (k. Berlina); 20 800 mieszk. (1955); zamek barokowy; do 1945 hitler. obóz koncentracyjny. ORANTKA [łac.l, w sztuce starochrześc. stojąca postać kobieca w długiej szacie, z wzniesionymi rękami do modlitwy. ORANŻERIA [fr.], pomarańczamia — parterowa budowla ogrod., przeznaczona i przystosowana do hodowli drzew pomarańczowych i roślin egzot.; najczęściej jednocześnie ogród zimowy; szczególnie popularna w XVIII w. ORANZ METYLOWY, barwna sól organiczna stosowana jako —wskaźnik w objętościowej analizie chem.; zmienia swą barwę z żółtej w roztworach zasadowych na różową w roztworach kwaśnych. ORANSKA DYNASTIA, gałąź książęcego rodu Orange-Nassau; 1572—1795 naczelnicy (stathouderowie) Niderlandów; od 1815 królowie Holandii; z dynastii O. 	pochodził król Anglii, Wilhelm III. ORATORIUM [łac.], utwór muzyczny wok.-instrument., o epickim charakterze, treści przeważnie rei., składający się z szeregu arii, recitativöw, fragmentów chóralnych, zespołowych i orkiestrowych; powstało w XVII w.; mistrzem o. jest G. F. Händel. ORAWA: 1) rz. w Czechosłowacji, pr. doplvw Wagu, powstaje z połączenia Białej i Czarnej Orawy, źródła w Polsce; w malowniczej dolinie O. liczne ORDYNACJA WYBORCZA zamki; 2) region w pn. Słowacji na pograniczu pd. Podhala. Od 1920 pn. O. należy do Polski (Orawska Magura). ORAWSKO-NOWOTARSKA KOTLINA, pn. część Podhala pochodzenia tektonicznego, od pd. ograniczona Pasmem Skalicowym i Pogórzem Spisko-Gubałowskim, a od pn. Działami Orawskimi z Pasmem 2eleźnickim; żwiry, grube piaski i gliny; zach. część Kotliny nosi nazwę Kotliny Orawskiej, wschodnia — Kotliny Nowotarskiej. ORBIS [łac.]: 1) krąg; o. terrarum, świat ziemski; 2) nazwa poi. międzynar. biura podróży. ORBITA: [łac.]: 1) tor, po którym poruszają się pewne ciała; o. planet krążących dokoła Słońca mają kształt elips, o. komet — elips, parabol lub hiperbol, o. 	gwiazd w Galaktyce są dość nieregularne, zbliżone do elips, o. geocentryczna, droga ciała niebieskiego względem Ziemi, o. elektronowa, tor elektronu poruszającego się względem jądra; 2) med. —oczodół. ORCAGNA [orkąnia], właśc. Andrea di Cione (ok. 1308 — przed 1376)j malarz, architekt i rzeźbiarz flor. ze szkoły Giotta; freski w Campo Santo w Pizie, rozbudowa katedry florenckiej. ORCHESTRA, w staroż. teatrze gr. miejsce wystąpień chóru, a pierwotnie także i aktorów. ORCHIDEE —storczykowate. ORCHOWSKI Alojzy (1767—1832), prawnik, publicysta, jakobin poi.; 1794 ogłosił projekt nadania cnłopom wolności i ziemi z majątków zdrajców narodu; służył w legionach Dąbrowskiego. ORCZYCA, rama u wozu, do której przyczepia się orczyki; luźno zawieszona na haku u nasady dyszla ga) lub nieruchomo przytwierdzona (sztelwaga). )RCZYK: 1) część zaprzęgu konnego, np. wozu, pługa; drążek zawieszony poprzecznie u orczycy, służący do zakładania pasów ciągowych (postronków); 2) lotn. część sterownicy samolotu, poprzeczny drążek poziomy poruszany nogami przez pilota, połączony ze sterem kierunkowym. ORDA [tur.], obóz, koczowisko Tatarów; w dawnej Polsce nazwą tą określana także całość wojska tatarskiego. ORDALIA [łac.], inaczej sądy boże, w średniowieczu sposób dowodzenia winy czy niewinności oskarżonego przez poddanie go próbom, np. próba ognia i wody lub pojedynek oskarżonego z oskarżycielem. ORDERY —odznaczenia państwowe. ORDON Juliusz Konstanty (ok 1800—87), oficer wojsk poi., rzekomy sprawca wysadzenia reduty przed Wolą 61X1831 (dokonał tego Feliks Nowosielski); po powstaniu emigrował; 1848—49 walczył na Węgrzech, w wojnie tur. 1854 i w wyprawie Garibaldiego 1860. ORDONANSE [fr.], edykty król. we Francji w okresie monarchii, dotyczące prawa i administracji. ORDONÓWNA Hanka, popularnie Ordonka, właśc. Anna z Pietruszyńskich Tyszkiewiczowa (1904—50), pieśniarka i aktorka operetki i komedii muz.; występowała również w filmach. ORDON SOSNOWSKA Stanisława (1879—1933), aktorka teatrów lw. i krak., później „Rozmaitości“ w Warszawie; role amantek i bohaterek klas. i współcz. repertuaru. ORDOS, pustynno-stepowy obszar wyżynny w pn. Chinach (prow. Suijuan, Szensi i Ningsia), w wielkim łuku rz. Huang-ho ograniczony od pd. W. Murem; 120 tys. km2, śr. wys. 1000—2000 m; złoża węgla kam., ropy naftowej, soli; koczownicze pasterstwo. ORDOWIK, drugi okres ery paleozoicznej, zwany dawniej dolnym sylurem; nazwa od celtyckiego plemienia Ordowików. Zob. też stratygrafia (tabela). ORDYNACJA [łac.]: 1) w kościele kat. święcenia kapłańskie uprawniające do pełnienia czynności kość.; 2) w kościele ewang. przekazanie duchownemu władzy głoszenia kazań i udzielania sakramentów; 3) prawo wielka posiadłość ziemska, której zapewniano trwałe pozostawanie w jednej rodzinie przy pomocy ustawowego zakazu podziału, zbywania czy obciążania; dziedziczył o. w całości najstarszy syn; ordynat, właściciel majątku odziedziczonego na podstawie ordynacji. ORDYNACJA DLA WSI -wilkierze. ORDYNACJA WYBORCZA, prawo wyborcze, przepisy regulujące prawo wybierania i wybieralności do określonego organu państw, oraz tryb i organizację wyborów; w Polsce z prawa wybierania do Sejmu 1 do rad nar. oraz z prawa wybieralności do rad nar. korzystają obywatele, którzy ukończyli 18 lat; prawo wybieralności do Sejmu posiadają obywatele, którzy 42« ORDYNANS ukończyli lat 21; wybory do Sejmu i do rad nar. są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym; w niektórych krajach kapitalist znane są cenzusy wyborcze, tzn. przepisy wykluczające pewne kategorie obywateli od udziału w wyborach, np. cenzus pici (wykluczający kobiety!, wykształcenia (ukończenie odpowiedniej szkoły jako warunek udziału w wyborach) i in. ORDYNANS [£r.]s 1) dawniej rozkaz, zarządzenie; 2) szeregowiec przydzielony oficerowi do posług. ORDYNARIUSZ, w kościele kat. duchowny, któremu według prawa kanonicznego przysługuje jurysdykcja; w obrębie diecezji o. jest biskup. ORDYNATOR [łac.], lekarz — kierownik oddziału szpitalnego. ORDYNEK [łac.], dawniej szyk bojowy wojska; także rygor, porządek. ORDYŃSKI Ryszard (1878—1953), reżyser teatr, i film., związany gł. z Teatrem Pol. i Nar. w Warszawie; długoletnie studia zagr., początkowo w Niemczech (uczeń M. Reinhardta), potem w Moskwie, Paryżu, Londynie, Los Angeles, Nowym Jorku, Hollywood; Z mojej włóczęgi. ORDŻONIKIDZE Grigorij K., pseud. Sergo (1888— 1937), czołowy radź. działacz komunist., więzień caratu, uczestnik Rewolucji Październikowej, członek partii od 1903, jej KC od 1921, Biura Polit. od 1930; piastował szereg wyższych stanowisk państw, i partyjnych. ORDŻONIKIDZE (do 1932 Wladikawkaz, 1932—1944 Ordżonikidze, 1944—1954 Dżaudżikau), stoi. Pn.-Osetyńskiej ASRR (Ros. FSRR) na pn. stokach Kaukazu; 159 000 mieszk. (1956); 5 wyższych uczelni; elektrownia wodna, hutn. metali kolor, (na rudach ołowiano-cynkowych z Sadonu); przemysł spoż., drzewny; początek Gruzińskiej Drogi Wojennej do Tbilisi. ÓREBRO, m. przem. w środk. Szwecji, nad jez. Hjalmar; 71 400 mieszk. (1955); przemysł obuwn., papiernie. OREGON [ęragon] (Ore.), stan w USA; 251152 kmS, 1 521 300 mieszk. (1950); stoi. Salem (43 100 mieszk. 1950); teren górzysto-wyżynny nad Pacyfikiem; wnętrze odcięte od wybrzeża G. Kaskadowymi, przez które przebija się rz. Kolumbia; lasy 49#/§ pow.; hod. owiec; uprawa pszenicy, owoców, jarzyn; gł. port rzeczny Portland. ORENBURG, m. obw. w Ros. FSRR nad Uralem; 226 000 mieszk. (1956); instytuty nauk.; 4 wyższe uczelnie; wielki ośr. przemysłu maszyn., skórz., obuwn., spożywczego; 1938—57 nazwa m. Czkałow. ORESTES, mit. gr. syn Agamemnona i Klitemnestry, brat Elektry; mszcząc śmierć ojca zabił jego morderczynię, a swoją matkę. ÓRESUND -Sund. ORĘDZIE, uroczyste oświadczenie w sprawach polit., gospod. lub społ., wystosowane do narodu lub parlamentu, albo do wiernych przez głowę państwa lub kościoła. ORFA -►jaź. ORFEUSZ, mit. gr. poeta i muzyk tracki, syn muzy Kaliope; śpiewem swym czarował ludzi, zwierzęta, rośliny i skały; był uważany za twórcę mistycznego kultu Dionizosa (misteria orfickie) i sekty orfików. Największy rozwój orfizmu przypada na VI w. p. 	n. e. Źob. też Eurydyka. ORFICY -►Orfeusz. ORFIZM [gr.], abstrakcjonistyczny kierunek w malarstwie; powstał we Francji; jego program, sformułowany przez G. Apollinaire’a ok. 1912, polegał na stosowaniu dynamicznej kompozycji barwnej, opartej na zasadzie pryzmatycznych efektów kolorów w licznych planach geometr.; gł. przedstawicielem o. był E. 	Delaunay. ORGAN -►narząd. ORGANDYNA [fr.], luźno tkana, przezroczysta tkanina bawełniana. ORGANELLUM [łac.], u pierwotniaków odpowiednik funkcjonalny narządu zwierzęcia wielokomórkowego, np. wić, włókno kurczliwe, wodniczka tętniąca. ORGANICZNA PRACA, hasło wysunięte po 1864 przez pozytywistów w Królestwie Pol. i konserwatystów galic.; jego głosiciele potępiali konspiraoje i powstania, nakazując ekon. i kult podniesienie kraju poprzez rozwój przemysłu, handlu, rolnictwa 1 oświaty. ORGANICZNA TEORIA PAŃSTWA, przyznaje społeczeństwu i państwu charakter zbliżony do organizmu w sensie biol.; ma z reguły tendencje wsteczne, uzasadniając nierówność społ.-polit odmiennością funkcji pełnionych przez różne klasy i warstwy Godło ONZ 660 Jako człony organiczne; przedstawiciele: A. Ahrens, . K. Bluntschli, R. Kjelfen. ORGANISTA, muzyk grający na organach, w służbie kościelnej (kat.) wykonujący także śpiew i prowadzący chór w czasie nabożeństw. ORGANIZACJA BOJOWA PPS -►Polska Partia Socj&listvcznd ORGANIZACJA MŁODZIEŻY SOCJALISTYCZNEJ „ŻYCIE“ -►Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”. ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ), organizacja suwerennych państw, zał. IV—VI 1945 na konferencji w San Francisco, powołana dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynar. oraz dla inicjowania i koordynacji współpracy państw w dziedzinie gosp., spoi. i kultur.; cele, kompetencje i zasady funkcjonowania ONZ zawarte są w Karcie NZ; najważniejszymi organami ONZ są: 1. Zgromadzenie ogólne wszystkich państw-członków, zbierające się raz w roku na sesję zwyczajną lub w razie potrzeby na sesję nadzwyczajną; 2. 	-►Rada Bezpieczeństwa, Której głównym zadaniem jest utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa (przy podejmowaniu decyzji w Radzie Bezp. istnieje zasada jednomyślności pięciu stałych jej członków); 3. 	Rada Gospodarczo-Społeczna zajmująca się sprawami gosp., społ., kulturalnymi itp.; 4. Rada Powiernicza nadzorująca system -►powiernictwa; 5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (-►Trybunał Haski); 6. 	Sekretariat z Sekretarzem Generalnym ONZ na czele. Osłabieniem ONZ jest brak w niej ChRL, nie przyjętej dotychczas wskutek stanowiska USA. ORGANIZATORY, określone obszary w zarodku OTganizmu produkujące specjalne substancje chem., które przenikając do sąsiednich komórek wywołują procesy ich różnicowania się. ORGANIZM [gr.], pojedynczy osobnik wszelkich istot żywych. ORGANOGENEZA [gr.], anat. powstawanie, różnicowanie się i wzrastanie narządów w przebiegu rozwoju osobniczego. ORGANOLEPTYKA, ocena produktów żywnościowych na podstawie wrażeń wzrokowych, węchowych, smakowych łub dotykowych. ORGANOTERAPIA [gr.], stosowanie w celach leczn. preparatów z niektórych narządów zwierz., podawanych w postaci świeżej lub w przetworach (tabletki, zastrzyki). ORGANOZOL, zol, w którym fazę rozpraszającą stanowi związek organiczny, np. alkohol, benzen. ORGANUM [łac.], najwcześniejsza, prymitywna forma wieloglosowości w muzyce V1II(?)—XIII w. ORGANY [łac.]: 1) największy instrument muz. dęty klawiszowy, złożony z piszczałek, mechanizmu powietrznego i mechanizmu gry. Piszczałki są zgrupowane w -►rejestry, a te rozdzielone między kilka mmmm Organy (stół gry) (2—5) -►manuałów i -►pedał; dźwięk powstaje po włączeniu rejestru i naciśnięciu klawisza, mechanizm gry, zw. trak turą, otwiera wtedy dostęp powietrza z wiatrownicy do piszczałek; powietrze, zgęszczone przez miechy, dopływa do wiatrownicy przez system kanałów i zbiorników; na zewnątrz o. widoczna jest część piszczałek w architekt., artyst obudowie (pros 661 pekt) oraz stół gry z klawiaturami i przyrządami rejestr. O. znane były już w starożytności; do kościołów wprowadzono je od VIII w., a od XIX w. buduje się o. także w salach koncert O. kinowe maią rejestry o barwach dźwięku odpowiednich dla muzyki rozrywkowej. Zob. też portatyw, pozytyw, regał; 2) góm. stojaki ustawione gęsto w szeregu dla zabezpieczenia wyrobiska od strony zawału Tub dla podparcia na linii, na której ma się strop załamać i zaORGANY MOWY, narządy biorące udział w powstawaniu dźwięków mowy ludzkiej; płuca, krtań, języczek, język, zęby, wargi, jama ustna, jama nosowa. ORGAZM [gr.], najwyższy stopień podniecenia płciowego. ORGELBRAND Samuel (1810—68), księgarz i wydawca poi.; 1836 zał. w Warszawie księgarnię, 1844 drukarnię, w której drukował dzieła poi. i hebr.; pierwsza wielka encyklopedia poi., która ukazała się w 4 wyd., przedruk Talmudu babilońskiego w 20 t (w jęz. hebr.), szereg dzieł oryginalnych i wartościowych przekładów, przeważnie z zakresu historii. ORGESCH, Organisation Escherich, organizacja zał. 1920 przez bawarskiego nacjon. G. Eschericha (1870—1951) dla zwalczania niem. ruchów rewoł.; 1921 na żądanie Ententy rozwiązana. ORGIE [gr.]: 1) w staroż. Grecji tajemne obrzędy ku czci bogów, szczególnie Dionizosa; połączone z muzyką i dzikim tańcem; 2) wyuzdane uczty, rozwif^złe zabawy. ÓRIECHOWO-ZUJEWO, m. przem. w Ros. FSRR (obwód moskiewski) ; 109 000 mieszk. (1956) ; jeden z największych ośr. przemysłu bawełn. w ZSRR; węzeł kolejowy. ORIENTALISTYKA pac.], dziedzina nauki obejmująca badania języków i kultur ludów Wschodu (Azji, pn. i wsch. Afryki — badaniami na pozostałym obszarze Afryki zajmuje się afrykanistyka). ORIENTALNA MUZYKA, czyli muzyka Wschodu, określenie, którym przyjęto obejmować muzykę Chin, Japonii, Indocnin, Polinezji, Indii i krajów arab. (Arabia, Persja, Afryka Pn.); w odróżnieniu od muzyki eur. kręgu kultur, którą charakteryzuje rozwinięta od ok. X w. wielogłosowość, muzyka Wschodu jest jednogłosowa i opiera się na wyłącznym ORISA rozwoju melodycznym i rytmicznym, a czynnik wieloglosowości jest ograniczony do rytmicznego wtóru burdonu czy heterofonii; brak zabytków o. m., spowodowany brakiem systemów notacji muz., powoduje, że jej znajomość oparta jest niemal wyłącznie na badaniach różnych systemów skal tej muzyki opisanych w traktatach teoret. oraz na nowoczesnych zapisach fonograf.; muzyka Wschodu, przekazywana tradycją ustną, może być pod tym względem porównana ze starą tradycją chorału gregoriańskiego przed jego spisaniem; wpływ o. m. na muzykę eur. przejawił się m. in. we wczesnym chorale gregor. oraz we wprowadzeniu nowych instrumentów (np. lutni) przejętych od Arabów z Hiszpanii. ORIENTALNA RASA, składnik hiałej odmiany człowieka; wysokorosły, śniadoskóry, ciemnoold i ciemnowłosy, o bardzo długiej głowie, b. wąskiej twarzy i wąskim, nie wklęsłym nosie; budowa z reguły b. smukła, uwłosienie obfite, zwykle faliste lub kędzierzawe, rysy ostre.- Centrum rozmieszczenia; Arabia i Indie pn.; rozpowszechniona we wszystkich krajach śródziemnomorskich, najmniej w europejskich. Tabl. 25. ORIENTOWANIE KOŚCIOŁA, sytuowanie budynku kościoła w ten sposób, że prezbiterium zwrócone jest na wschód, tzn. w kierunku źródła światła, w rei. chrześc. — symbolu Boga. . ORINOKO: 1) rozległa nizina w Ameryce Pd. między Wyż. Gujańską i Andami, na pn. otwarta ku M. Karaibskiemu, od pd. łączy się z Niziną Amazonki; klimat gorący, lasy tropik, i sawanny; 2) rz. w Wenezueli, dl. ok. 2370 km, dorzecze 940 000 km*, źródła na Wyż. Gujańskiej, wpada deltą do Oc. Atlantyckiego; i/s wód O. przez rz. Casiquiare i Rio Negro uchodzi do Amazonki; corocznie wylewy, żeglowna 1500 km. ORIOŁ, m. obwod. w eur. części RFSRR nad górną Oką; 128 000 mieszk. (1956); budowa maszyn roln. i włókien:, przem.-spoż.; ważny węzeł kolejowy. ORION; 1) mit. gr. myśliwy beocki; zabijał dzikie zwierzęta, wyrządzające szkody, czym zyskał sobie wdzięczność ludności; bogowie przenieśli go po śmierci wraz z psem Syriuszem między gwiazdy; stąd nazwa konstelacji; 2) astr. Kosiarze, gwiazdozbiór równikowy; zob. niebo (mapa). ORISA, stan we wsch. Indiach nad Zat BengalStruktura Organizacji Narodów Zjednoczonych  ORIZABA ską; 155 763 km*, 14 600 000 mieszk. (1951); stoi. Kattak (102 500 mieszk.); rozciąga się w lesistych Ghatach Wsch. i urodzajnej zabagnionej dolinie rz. Mahanadi; rolnictwo (8011/* ludności roln.); uprawy; ryż, zboża, tytoń, trzcina cukr.; rybołówstwo; przemysł rolno-spoż., rękodzielnictwo. ORIZABA [orisąba]: 1) m. w Meksyku, w Sierra Mądre Wsch. (na wys. 1220 m); 55 500 mieszk. (1950); ośrodek przem. żyznego obszaru roln.: bawełna, tytoń, trzcina cukr.; stacja kol.; 2) (Citalaltepetl), czynny wulkan; najwyższy szczyt Meksyku, na zach. od m. Orizaba; wys. 5700 m; 1941 ostatni wybuch. ORKA: 1) czynność uprawowa mająca na celn pokruszenie, odwrócenie i wymieszanie górnej warstwy roli, wykonywana za pomocą pługa; rozróżnia się: o. 	płytką, wykonywaną na 10 do 15 cm; o. średnią — na 15 do 22 cm; o. głęboką — do pełnej głębokości warstwy uprawnej, zazwyczaj ponad 22 cm, stosowaną zwykle w jesieni; o. siewną, ostatnią orkę przed siewem; podorywkę, tj. pierwszą płytką orkę po sprzęcie roślin wcześnie zbieranych; o. zimową (przedzimową), czyli ziębię, wykonywaną iesienią pod zasiew wiosenny; 2) zool. miecznik, delfin szablogrzbiet, Orcinua orca — ssak morski z rodziny -»delfinów; Atlantyk i Ocean Spokojny; dł. ciała do 10 m; szeroka (1,5 m) płetwa ogonowa 1 duża płetwa grzbietowa; bardzo drapieżny. ORKADY, archip. 67 wysp na Oc. Atlantyckim, oddzielony cieśn. od Szkocji; 975 km*, 21 300 mieszk. (1951); należy do W. Brytanii; krajobraz pagórkowaty, bezleśny, liczne jez.; hod. owiec i bydła, rybołówstwo; stoi. Kirkwall na największej wyspie O. — Pomonie. ORKADY POŁUDNIOWE, grupa wysp subantarktycznych na Oc. Atlantyckim, na pd.-wsch. od Ziemi Ognistej; 1230 km*, wys. do 1615 m.; pokryte śniegiem i lodowcami; należą do W. Brytanii. ORKAN, wiatr o sile niszczycielskiej i znacznej długotrwałości; w rejonie wysp Czagos i Maskarenów na Oc. Indyjskim, o. jest synonimem huraganu, cyklonu zwrotnikowego lub tajfunu. ORKAN Władysław, właśc. Smreczyński Franciszek (1876—1930), poeta i powieściopisarz; całą twórczość poświęcił przedstawieniu życia chłopów podkarpackich; Komornicy, W Roztokach, Franek Rakoczij, Drzewiej. ORKIESTRA [gr-1, wieloosobowy instrument, zespół muz. pod kierownictwem dyrygenta; o. symfoniczna składa się z kwintetu smyczk., instrumentów dętych drewn. i blasz., perkusyjnych, harfy; o. 	smyczkowa złożona tylko z kwintetu smyczk. w wielokrotnej obsadzie; o. dęta złożona z instrumentów dętych i perkusji, ma różne składy: fanfara, harmonia, używana głównie przez zespoły wojskowe i amatorskie; o. jazzowa -»jazz. Zob. też kapela. ORKIESTRACJA -»instrumentacja. ORKISZ Lucjan (ur. 1900), astronom; 1925 odkrył pierwszą w Polsce kometę (w gwiazdozbiorze Pegaza), nazwaną ,.kometą O.“. ORKISZ: 1) odmiana miejscowa (na Podkarpaciu) jęczmienia nagiego (bez plew); wyróżnia się dużym ziarnem z wysoką zawartością białka; odmiana mniej plenna od jęczmion oplewionych; 2) Triticum spelta, gatunek pszenicy; zazwyczaj dwa ziarna w kiosku, pośrednie pod względem kształtu między ziarnem gszcnicy zwyczajnej (T. vulgare) a T. dicoccum, los ościsty lub bezostny, luźny; uprawiany w chłodnych okolicach górskich, również w Polsce. ORKUS, mit. rzym.: 1) bóg świata zmarłych utożsamiany z Plutonem; 2) nazwa Podziemia; u Greków Hades. ORLANDO Vittorio Emanuele (1860—1952), prawnik i polityk wł., liberał; wielokrotny minister, 1917— 1919 premier; przedstawiciel Włoch na konferencji pokojowej w Wersalu; 1948—1950 senator. ORLA PERĆ, szlak turyst w Tatrach Wys. przez szczyty od przeł. Zawrat przez Kozie Wierchy, Granaty, Buczynowe Turnie, przeł. Krzyżne, grzbietem Wołoszyna po Polanę pod Wołoszynem. ORLEANIŚCI, odłam monarchistów fr.; po 1815 zwolennicy orleańskiej linii Burbonów; 1830 wprowaW. Orkan 662 dzili na tron Ludwika Filipa, usuniętego przez rewolucję 1848; popierając roszczenia jego potomków, zwalczali bonapartystów i republikanów. ORLEANS (orle3], m. w środk. Francji; 76 400 mieszk. (1954); port na Loarze; uniwersytet z 1309; przemysł spoż.; — pamiętne z obrony przed Anglikami i ze zwycięstwa Joanny d’Arc 1428—29. ORLÉ ANS [orle^], Orleanowie, nazwa czterech książęcych bocznych linii Burbonów, wywodzących się od braci królów fr.; z czwartej linii, od Filipa, brata Ludwika XIV, pochodził książę orleański Filip zwany Égalité i jego syn, król Ludwik Filip I. ORLICA, Pteridium aquilinum, wieloletnia paproć do 2 m wys.; kłącza czołgające się, obfitują w skrobię; liście trójkątniejajowate, z zarodniami tworzącymi na brzegu liścia ciągłą smugę przykrytą zagiętym brzegiem liścia; występuje prawie na całej kuli ziemskiej, u nas na glebach suchych, piaszczystych, głównie w lasach sosnowych. ORLICKIE GÓRY, pasmo gór w Sudetach Srodk., zbudowane ze starych skał krystalicznych; dl. 60 km; w Polsce tylko niewielka część na pd.-zach. od Dusznik Zdroju ze szczytem Orlica (1080 m). ORLIĆZ Władysław (ur. 1903), matematyk, prof. Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu; członek koresp. PAN; specjalność: analiza funkcjonalna. ORLIK, Aquilegia, bylina z rodziny -»jaskrowatych; liście podwójnie 3-sieczne, kwiaty grzbieciste z ostrogami; zręby i słoneczne zarośla; ozdobny, często uprawiany. ORLIŃSKI Bolesław (ur. 1899), lotnik wojsk.; 1928 dokonał przelotu Warszawa — Tokio — Warszawa. ORŁY [orli], miejscowość pod Paryżem (Francja); 7600 mieszk. (1954); lotnisko wojsk, i cywilne. ORŁA BIAŁEGO ORDER, ustanowiony w Polsce 1 XI 1705 przez króla Augusta II; odnowiony jako najwyższe odznaczenie 4 II 1921; po 1945 nie nadawany; do 1921 także odznaczenie w Serbii i Jugosławii. ORŁA CZARNEGO ORDER, najwyższe odznaczenie pruskie ustanowione 1701 przez Fryderyka I. ORŁA CZERWONEGO ORDER, pruskie odznaczenie ustanowione 1705. ORŁOW: 1) Grigobij G. hr. (1734—83), polityk ros., faworyt Katarzyny II; brał udział w spisku przeciw Piotrowi III; odsunięty 1772; 2) Aleksiej G. hr. (1737—1807) ros. polityk, brat Grigorja; uczestnik spisku 1762, zamordował Piotra III; dowódca floty m. na M. Śródziemnym. ORŁOWA (Orlová), m. w Czechosłowacji (Śląsk Ciesz.); 20 200 mieszk. (1947), gł. Polacy; wydobycie ORŁOWO, pd. dzielnica Gdyni, kąpielisko, przy ujściu rz. Kaczej do Zat. Gdańskiej i u stóp lesistych stoków; tu Żeromski pisał „Wiatr od morza". ORŁOWSKI: 1) Józef (1742—1808), gen. poi.; 1789—93 komendant twierdzy Kamieniec Podolski; 1794 komendant miasta Warszawy zasłużony przy jej obronie; 2) Aleksander (1777—1834), malarz poi., rysownik i karykaturzysta, uczeń J. P. Norblina; tworzył w Warszawie i Petersburgu; obrazy rodzaj., typy charakteryst.; 3) Witold (ur. 1874), lekarz Internista, wybitny pedagog poi. szkoły internistów, autor 8-tomowego dzieła o chorobach wewn.; członek PAN. ORŁY, Aquilinae, podrodzina ptaków z rzędu -►drapieżnych, licząca 30 gatunków; nogi silnie opierzone aż do palców, o potężnych pazurach; żywią się ssakami, ptakami i padliną; w Polsce osiadły, gnieżdżący się w górach, orzeł przedni (Aquila chrusaétos), dł. 90 cm, rozpiętość skrzydeł 2 m oraz orlik grubodzioby i krzykliwy (A. pomarina i A. clanga), obydwa leśne (w pobliżu wód) znacznie mniejsze od poprzedniego, lęgowe; wszystkie chronione. ORMAZD -»Ormuzd. ORMIANIE (poi. nazwa), Armeńczycy, ludność pd.-wsch. części Kaukazu oraz pogranicza radziecko-irańsko-tur. Azji Mn., podstawowa ludność Armeńskiej SSR; w średniowieczu, przede wszystkim na skutek nacisku tur., częściowo rozproszyli się po miastach Azji Mn. i Europy; ok. 3,7 min, z tego 2,7 min w ZSRR, liczna emigracja we Francji i USA. A. Orłowski  Ornat €63 ORMIAŃSKI JĘZYK, odosobniony język z rodziny -►indoeur. języków; mówią nim Ormianie; współcz. literacki o. j. rozwinął się dopiero z początkiem XIX w. zastępując martwy język staroormiański używany w piśmiennictwie do tego czasu. ORMIAŃSKI KOŚCIÓŁ -«-armeński kościół. ORMICKI Wiktor (1898—1941), geograf, docent Uniw. Jag., specjalista w zakresie geografii gosp. i demografii, autor licznych publikacji; zamordowany przez hitlerowców. ORMO, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, organizacja spoi. pomagająca -»-Milicji Obywatelskiej, istniejąca od 1946. ORMUS (Hormus), cieśn. w pn.-zach. części M. Arabskiego między Zat. Perską a ZaŁ Oman, szer. 56—125 km, glęb. do 219 m; duże znaczenie strateg.; port Bender Abbas. O RM UZD, Ormazd — nowopers. forma imienia Ahura Mazdy, boga światła i dobra, najwyższego bóstwa w mazdeizmie; symbolem ogień; wrogiem O. był Aryman. ORNAK, szczyt w Tatrach Zach., nad Doliną Kościeliską i Starorobociańską; wys. 1867 m; u stóp szczytu Hala Ornak ze schroniskiem turystycznym. ORNAMENT [lac.]: 1) motyw zdobniczy; ornamentyka, całość motywów zdobniczych charakterystycznych dla danej sztuki, kraju lub stylu (np. renesans., lud., poi.); 2) w muz. stosowanie -«-ozdobników muzycznych. ORNAT [lac.], ubiór liturg. (zwykle z drogich tkanin i haftowany) kapłana kat. w czasie mszy; składa się z dwóch sięgających kolan części połączonych na ramionach. ORNETA, m., pow. braniewski, woj. olszt, na Pobrzeżu Warmińskim, nad Drwęcą; 6000 mieszk. (1956); stary ośrodek produkcji płótna, sukna, wytwórnia organów, przemysł przetw.-rolny; zabudowa średniow., z XIV w. got. kościół bazylikowy i ratusz z najstarszym dzwonem na Warmii z 1384. Prawo miejskie w 1316. ORNITOCHORIA [gr.], rozsiewanie roślin (owoców, nasion i zarodników) przez ptaki, np. żołędzi dębu przez sójki. ORNITOLOGIA [gr.J, nauka o ptakach. ORNITOPTER -»-skrzydłowiec. OROGENEZA [gr.], górotwórczość: 1) całokształt procesów wywołujących powstawanie gór: fałdowanie i wypiętrzanie mas skalnych (ruchy orogeniczne — górotwórcze i epejrogeniczne — lądotwórcze; 2) okres wzmożenia działalności górotwórczej, np. o. kaledońska, hercyńska, alpejska (-»-Kaledonidy, —Hercynidy, -»Alpidy). O. składa się z poszczególnych faz orogenicznych. OROGRAFIA [gr.], część geografii zajmująca się opisem i klasyfikacją form powierzchni Ziemi, bez wyjaśniania ich pochodzenia. ORSATA APARAT, aparat służący do analizy gazów, np. gazu świetl., gazów spalin., kopalń.; składa się z szeregu naczyń absorpcyjnych wypełnionych odpowiednimi absorbentami; kolejne przepuszczanie przez nie próbki badanego gazu prowadzi do kolejnego pochłaniania poszczególnych składników tego gazu. ORSINI Felice (1819—58), rewolucjonista wł., należał do Młodych Włoch, współpracował z Mazzinim; dokonał nieudanego zamachu na Napoleona III; stracony. ORSK, m. w RFSRR na pd. Uralu; 157 000 mieszk. (1956); hutnictwo żel. i metali kolor., budowa maszyn; rafineria ropy naft., dostarczanej rurociągiem z Gurjewa; ważny węzeł kolejowy. ORSZA, m. n. Dnieprem w obw. witebskim BSRR; 8 IX 1514 zwycięstwo wojsk poi. pod dowództwem Konstantego Óstrogskiego nad wojskami moskiewskimi. ORSZAGH Pavol -»-Hviezdoslav. ORSZTAJN, orsztyn, rudawiec — związki żelaza nagromadzone na pewnej głębokości w glebie; warstwa żclazista, nieprzepuszczalna dla wody, trudna do przebicia przez korzenie roślin. ORTEGA Y GASSET José (1883—1955), eseista i filozof biszp., uczeń neokantystów; przeciwnik demokracji (Bunt mas), teoretyk sztuki „odczłowieczonej". ORTĘĆ -»amalgamat. ORTLES, masyw górski w Alpach Wsch. w pn. części Włoch; wiele szczytów powyżej 3000 m, najwyższy Orties (3902 m) ; liczne lodowce. Orto pod różnymi ORZECH ORTO [gr.J (o-), chem. określenie oznaczające, że podstawniki X, Y znajdują się w położeniu 1, 2, tj. przy sąsiednich atomach węgla w pierścieniu. ORTOCENTRUM [gr.], punkt przecięcia się trzech wysokości trójkąta. ORTOCHROMATYCZNY -barwoczulość. ORTODONCJA [gr.J, dział stomatologii, obejmujący leczenie wadliwego ustawienia zębów i szczęk. ORTODROMA [gr.J, najkrótsza linia między dwoma punktami na powierzchni kuli ziemskiej; jest lukiem wielkiego koła przecinającym południki . kątami; w żegludze wyznacza kierunek statku po najkrótszej droaze. ORTOEPIA [gr.], ustalanie zasad poprawności j ęzykowej. ORTOFONIA [gr.], nauka o prawidłowej wymowie słów danego języka. ORTOGNATYZM TWARZY, brak wysunięcia ku przodowi twarzowej części czaszki. ORTOGNEJS -»gnejs. ORTOGONALNY [gr.], prostokątny. ORTOGRAFIA [gr.]: 1) nauka ustalająca zasady poprawnej pisowni. Autorem pierwszego traktatu 0 ortografii poi. był Jakub Parkoszowic (XV w.); 2) zbiór zasad poprawnej pisowni; obecnie obowiązujące przepisy uchwalił w 1936 komitet ortograf, zwołany przez PAU. ORTOKLAZ [gr.], minerał z grupy -»skaleni; glinokrzemian potasu; odznacza się doskonałą łupliwością równoległą do dwóch płaszczyzn, nachylonych do siebie pod kątem prostym; pospolity składnik wielu skał, a zwłaszcza granitów, sjenitów i gnejsów; główne źródło potasu w przyrodzie; przezroczysta odmiana o. 	występująca w szczelinach nosi nazwę a d u 1 a r u. ORTOLÁN, Emberiza hortulana, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny łuszczaków; Europa i zach. Azja; przelotny; dł. 15—16 cm, rozpiętość skrzydeł 27 cm; gnieździ się na ziemi. ORTOPEDIA [gr.], dział medycyny, rozpoznawanie, zapobieganie powstawaniu i leczenie zniekształceń ciała za pomocą aparatów korekcyjnych (ortopedycznych), gimnastyki biernej i czynnej OTaz zabiegów operacyjnych. ORTOWODÓR -»parawodór. ORTWIN Ostap, właśc. Oskar Katzenellenbogen (1877—1942), krytyk lit., współpracownik pism i wydawnictw we Lwowie; wydawca pism St. Brzozowskiego; tom studiów: Próby przekrojów; zamordowany przez hitlerowców. ORTYLE [niem.], orzeczenia sądowe w miastach na prawie niem.; o. magdeburskie, orzeczenia sądu ławniczego w Magdeburgu, wydawane w średniowieczu m. in. dla miast na prawie magdeburskim w Polsce, jako pouczenia w trudnych sprawach sądowych. ORURO, m. w zach. Boliwii; 63 000 mieszk. (1950); uniwersytet; ośr. ważnego okręgu góm. na Wyż. Boliwijskiej (cyna i in. metale); węzeł kolejowy. ORVIETO, m. w środk. Włoszech (Umbria); 22 000 mieszk. (1936); zachowany charakter średniow. miasta; słynna katedra got z XIII w.; grobowce 1 zabytki etruskie. ORYGENES (184—253), teolog i filozof gr., przełożony szkoły katechumenów w Aleksandrii, wybitny przedstawiciel wczesnej filozofii chrześcijańskiej. ORYGINAŁ [łac.]: 1) autentyczny dokument, tekst, ilustracja, dzieło sztuki, utwór literacki — w odróżnieniu od kopii, przeróbki, przekładu; 2) człowiek, którego poglądy i postępki odbiegają od przyjętej normy, dziwak, ekscentryk. ORYKS, Oryx, antylopa; Afryka; dl. ciała ok. 2 ra, wys. w kłębie 1,2 m; proste rogi (do 1 m). ORYL [czes.], spławiający drzewo, -»flis. ORYNIACKI OKRES (także kultura), okres mł. paleolitu (nazwa od Aurignac, dcp. Dordogne, Francja); narzędzia: ostrza wiórowe stromo obrobione, skrobacze, kościane groty oszczepów; początki sztuki realist Zob. też paleolit (tabela). ORZACHA -»orzeszki ziemne. ORZECH: 1) bot. owoc suchy niepękający, jedaonasienny, o zdrewniałej owocni, np. orzech leszczyny; tzw. o. kokosowe i włoskie są właściwie pestkowcami; o. 	laskowy -»leszczyna; o. włoski, Juglans regia, drzewo o liściach nieparzystopierzastych, po roztarciu pachnących; owoc — pestkowiec z jadalnym nasieniem; drewno b. cenne; o. amerykańskie, Bertholetia excelsa, roślina z rodziny czaszniowatych; Brazylia; wydaje duże kuliste owoce w twardej sko ORZECHOWA PALMA rupie; nasiona (bogate w tłuszcz, białko i fosfor) leżą w dwu kondygnacjach; o. wodny -«-kotewka; 2) górn. sortyment węgla. ORZECHOWA PALMA, Caryota urena, wyniosła palma o pierzastych liściach i jadalnych owocach; tropikalna Azja; dostarcza włókna i sago. ORZECHOWSKI Stanisław (1513—68), pisarz polit., polemista rei.; przeciwnik reformacji, obrońca wolności szlacheckich; ogłosił m. in.; Fidelia Subditos I i II, De bello adversos Turcas suscipiendo, De lege coelibatus oraz po polsku: Rozmowa albo Dyalog około egzekucyjej Polskiej Korony, Quincunx, to jest wzór korony na cynku wystawiony; Roczniki. ORZECHÓWKA, Nucifraga caryocatactes, ptak z rzędu wróblowatvch, rodziny krukowatych; zamieszkuje lasy iglaste Eurazji; w Polsce osiadła i koczującą głównie w górach; dl. 36 cm, rozpiętość skrzydeł 39 cm; pokarm mieszany (owady, orzeszki limby, leszczyny, nasiona drzew iglastych); podobnie do dzięciołów wykuwa spod kory owady. ORZECZENIA SĄDOWE, rozstrzygnięcia w procesie; zapadają bądź w formie wyroku kończącego sprawę w danej instancji, bądź w innych przypadkach w formie postanowień. ORZECZENIE -zdanie. ORZECZNICTWO, działalność sądów polegająca na wydawaniu orzeczeń w konkretnych sprawach; wielokrotnie powtarzające się orzeczenia w podobnych sprawach stwarzają precedens sądowy, który w niektórych krajach (np w Anglii) stanowi źródło prawa. ORZELSKI: 1) Stanisław (I poł. XVII w.), poeta; żartobliwy wiersz Makaron; 2) Świętosław (1549—98), polityk i pamiętnikarz lat 1572—76; Bezkrólewia ksiąg ośmioro. ORZEŁ: 1) astr. Aquila — gwiazdozbiór równikowy; zob. niebo (mapa); 2) zool. -«orły. „ORZEŁ“ -►Marynarka Wojenna polska w II wojnie światowej. ORZESZEK USKRZYDLONY —skrzydlak. ORZESZKI ZIEMNE, o- Orzeszki ziemne rzacha, Arachis hypogaea — roczna roślina z rodziny motylkowatych; Brazylia, obecnie hodowana w całym pasie zwrotnikowym; liście pierzaste, kwiaty żółte; po przekwitnieniu zalążnia zagłębia się w ziemię, gdzie dojrzewa strąk; nasiona smaczne, zawierają olej arachidowy. ORZESZKOWA Eliza, ur. Pawłowska (1841—1910), pisarka, czołowa przedstawicielka pozytywizmu; większą część życia spędziła w Grodnie, gdzie prócz obfitej twórczości pisarskiej prowadziła działalność społ. i wy dawn.; w licznych powieściach i opowiadaniach poruszała problemy współcz. społeczeństwa po powstaniu 1863, szeroką skalą zainteresowań sięgając od środowiska ziemian aż po nie znane prawie literaturze poi. getto żyd.; postulowała pracę organiczną — utrzymanie ziemi, handel, rzemiosło, nawoływała do równouprawnienia i kształcenia kobiet, występując w duchu ideałów demokr.; utwory O. odznaczają się wielkim umiłowaniem krajobrazu, przyrody i wsi; ich styl, początkowo nadmiernie dydakt. i drobiazgowy w późniejszych dziełach osiąga najwyższy poziom artyst.; powieści: Pamiętnik Wacławy, Pan Graba, Marta, EU Makowej, Meir Ezofowicz, Mirtala, Niziny, Dziurdziowie, Nad Niemnem, Cham, Bene nati, Gloria victis, opowiadania, Listy. ORZESZNICA, Muscardinus avellanarlos, gryzoń z rodziny pilchowatych; lasy liściaste i mieszane Europy i Azji Mniejszej; wielkość myszy domowej; roślinożerna (orzechy, żołędzie, kora gałązek); na zimę zapada w sen. W Polsce pospolita na pd. i pd.wschodzie. ORZESZNIK, przeorzech, hickory, Carya pecau 664 i C. ooata — drzewo z rodziny orzechowatych; Ameryka Pn.; liście pierzastozlożone, kwiaty zebrane w kwiatostany kotkowe (bazie); owoce jadalne, podobne do orzechów wł.; drewno b. twarde, nadaje się do wyTobu nart ORZĘSKI, wymoczki, Ciliata, Infusoria — gromada pierwotniaków o podwójnym aparacie jądrowym (makro- i mikronukleus) i rzęskach jako organelle ruchu; proces płciowy — koniugacja; tu należy m' ■•■Pantofelek; pewne gatunki zamieszkują jako symbionty w przewodzie pokarmowym zwierząt trawożemych, zwłaszcza przeżuwaczy, często w olbrzymich ilościach (w 1 cm! zawartości żwacza krowy do 2 min); dzięki ich działalności trawożerca może wykorzystywać jako pożywienie błonnik, zasadniczo dla niego niestrawny. ORZYC, pr. dopływ Narwi, dł. 143 km, dorzecze 2106 km*, źródła na wsch. od Mławy; kierunek biegu zmienny, brzegi przeważnie podmokłe, w obrębie Puszczy' Myszynieckiej zabagnione. ORZYSZ: 1) jez. w grupie Wielkich Jez. Mazurskich, 1142 ha, głęb. do 29 m; linia brzegowa urozmaicona, liczne wyspy; w pd.-zach. części m. Orzysz; odpływ przez jez. Tyrklo do jez. Sniardwy; 2) m., pow. piski, woj. olszt., na Pojez. Mazurskim, nad rz. Orzysz; 3800 mieszk. (1956); drobny przemysł drzewny i spoż.; kościół z XVI w. Os, symbol pierwiastka chem. osmu. OSA: 1) pr. dopływ Wisły, dł. 198 km; źródła na Pojez. Mazurskim, na pn.-zach. od Iławy; w górnym biegu przecina jez. Popówko, Trupel i Plowęż, uchodzi na pn. od Grudziądza; 2) owad z rzędu błonkówek. Zob. też osy. OSAD, wydzielona z roztworu praktycznie nierozpuszczalna substancja (-«strącanie). OSADA PALOWA, osiedle neolit, zbudowane na ruszcie drewn. lub na palach nad wodą, bagnem, brzegiem jeziora. OSADKA, chalaza -«-zalążnia (rys.). OSADNICTWO, osiedlanie się ludności na mało zaludnionych obszarach; o. wewnętrzne — proces zachodzący w kraju; o. zewnętrzne, odbywa się poza granicami kraju, wywołane przeludnieniem kraju lub warunkami ekon. Zob. też kolonizacja. OSADNIK, rozszerzona szczytowa część łodygi, np. przy koszyczku kwiatostanowym. OSADNIKI -odstojniki. OSADZARKA, maszyna do wzbogacania nrobku górniczego; rozdział mieszaniny ziarn użytecznych i płonnych następuje wskutek podnoszenia się i opadania wody dopływającej przez sitowe dno o.; wraz z wodą unoszą się i opadają ziarna urobku, rozdzielając się przy tym na warstwy wg ciężaru właśc., a tym samym na koncentrat, przerosty i odpady; ruch wody wywoływany jest tłokiem (o. tłokowe) lub powietrzem sprężonym (o. bez tłok o we). OSAKA, m. na wyspie Honsiu w Japonii, nad M. 	Wewnętrznym Jap.; drugie co do wielkości m. jap.; 2 547 300 mieszk. (1955), zespół miejski 5 200 000; liczne budowle zabytk.; kilka uniwersytetów, instytut handlu zagr.; wielki ośrodek przem. (konstrukcje stalowe, sprzęt kol. i okręt., arsenał, stocznie; przemysł: elektrotechn., chem., włókien., spoż., poligraf., drzewny); jeden z najważniejszych portów japońskich. OSBORNE [pzbon] John (ur. 1930), ang. dramaturg, przedstawiciel najmłodszego pokolenia zbuntowanych przeciw moralności mieszcz.; Miłość i gniew, Music-Hall. OSCAR, coroczna nagroda amer. Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej (Academy of Motion Picture Arts and Science) za osiągnięcia w różnych dziedzinach sztuki film.; nagrodę symbolizuje mała statuetka z brązu zw. Oscarem. OSCYLACJA [łac.], fiz. wahania, np. ruch harmoniczny (wahadłowy) ciała, wahanie się pewnej wielkości fiz., np. natężenia prądu elektrycznego. OSCYLATOR [łac.], element lub układ, który można łatwo pobudzić do drgań o częstotliwości określonej, przede wszystkim dzięki jego właściwościom (drgania własne). OSCYLOGRAF [łac.-gr.], urządzenie do wskazywania lub zapisywania chwilowych wartości zmiennych wielkości elektr. (np. prądu, napięcia), a za ich pośrednictwem również innych, np. naprężeń w elementach konstrukcji, ciśnień itp.; szeroko stosowany jest o. elektronowy, w którym wykres zmiennej wielkości uwidoczniony jest na ekranie lampy oscyloskopowej (-«-lampa elektronowa), powleczonym substancją fluoryzującą, pobudzaną do świecenia za pomocą padającej na nią wiązki elektronów, odchylanej proporcjonalnie do zmian badanej wielkości Zob. tabl. 39.  665 OSCYLOGRAFIA [łac.-gr.], med. metoda zapisywania w formie wykresu zmian w tętnieniu, falowaniu lub w stopniu wypełnienia tętnic. OSCYLOMETRIA [łac.-gr.], med. mierzenie odchyleń w rytmicznych ruchach pewnych narządów (np. w tętnieniu, falowaniu, w stopniu wypełnienia tętnic). OSEBERG, miejscowość nad Oslo Fiordem w Norwegii; słvnna z wykopalisk archeol.; grób królowej Ozy, pochowanej z okrętem w IX w. OSEP, -»-poradlne świadczone w zbożu. OSESEK, niemowlę odżywiane pokarmem z piersi matki. OSET, Carduus, rodzaj roślin zielnych z rodziny złożonych; 100 gatunków w Europie, Azji i pn. Afryce; u nas 9, najpospolitsze 2 gat.: o. kędzierzawy (C. crispus), liście miękkie, ze słabymi kolcami, dość szerokie, słabo wcinane, pod spodem szarawe; koszyczki kwiatowe dość drobne, najczęściej skupione po 2—3, kwiaty liliowopurpurowe; o. nastroszony (C. acanthoides), liście szorstkie, skórkowate, z mocnymi kolcami, lancetowate, pierzastosieczne; koszyczki średniej wielkości, pojedyncze, kwiaty purpurowe; oba gatunki dwuletnie; nieużytki, rumowiska, rowy, brzegi lasów. OSETNIK, Pyromeis cardui, ładny, pstro ubarwiony motyl z rodziny rusalkowatych. OSETYŃCY, nazwa własna — Irony, naród zam. centr. Kaukaz; ok. 350 tys.; potomkowie Alanów, którzy zasymilowali się na pocz. n. e. ze staroż. ludami pn. Kaukazu po rz. Kubań; pod naciskiem fal koczowników w IV—XV w. przeszli na obecne tereny; zam. Pn.-Osetyń. ASRR w RFSRR oraz Pd.-Osetyń. Obszar Autonomiczny Gruz. SRR. OSIADANIE, bud. obniżanie się poziomu budowli wskutek odkształceń gruntu pod fundamentem, wywołanych przez obciążenie. OSIADŁE ZWIERZĘTA, nie odbywające period, dalszych wędrówek, lecz przebywające stale w jednym miejscu; termin stosowany zwłaszcza do ptaków. OSIĄGI, lotn. cechy charakteryzujące własności lotne statków powietrznych, jak np. 1) pułap, największa wysokość osiągalna przez dany typ statku powietrznego; 2) czas wznoszenia na różne wysokości i do pułapu praktycznego; 3) prędkości wznoszenia na różnych wysokościach; 4) maksymalne prędkości poziome na różnych wysokościach; 5) prędkość minimalna, najmniejsza prędkość lotu poziomego na poziomie morza; 6) zasięg, czyli najdłuższa droga, jaką samolot może przelecieć podczas ciszy przy zabranym zapasie paliwa; 7) promień działania, czyli odległość, na jaką samolot może się oddalić od lotniska, aby móc wrócić na nie przy zabranym paliwie; 8) rozbieg, czyli droga toczenia się po ziemi do chwili oderwania się i rozpoczęcia lotu; 9) dobieg, droga przebyta przez samolot toczący się po ziemi od chwili dotknięcia ziemi do chwili zatrzymania się; 10) prędkość nurkowania, prędkość, jaką samolot może uzyskać w stromym locie w dół bez niebezpieczeństwa uszkodzenia itp. OSIECZNA, m., pow. leszczyński, woj. pozn., nad Jez. Łoniewskim (Osieczeńskim); 1400 mieszk. (1956); zamek z 1601 z fragmentami gotyckimi — placówka PAN. OSIEDLE: 1) mała miejscowość, z reguły o charakterze nierolniczym, będąca jednostką podziału terytorialn. PRL (o. robota., rybackie, uzdrowiskowe itp.); 2) grupa bloków mieszkaniowych budowanych na podstawie wspólnego planu zaDudowy terenowej. OSIERDZIE, błona surowicza stanowiąca zewu. warstwę ściany serca (o. trzewne, nasierdzie); u podstawy serca łączy się z workiem osierdziowym, utworzonym przez o. ścienne; zapalenie o., ciężki stan zapalny, któremu towarzyszy wysięk, w następstwie czego często powstają mniej lub bardziej rozległe zrosty stanowiące przeszkodę dla prawidłowej czynności serca; przyczyny: gruźlica, choroba gośćcowa, choroby zakaźne i in. OSIJEK, m. i port na Drawie, w Jugosławii (Sławonia); 59 000 mieszk. (1954); przemysł: drzewny, spoż., maszyn., rafinerie ropy naft; ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. OSIKA, osina -»-topola. OSIŃSKI: 1) Józek Herman ks. (1738—1802), fizyk, autoi podręcznika Fizyka doświadczeniem stwierdzona; 2) Alojzt (1770—1842), biskup łódzki, filolog, prof. Liceum w Krzemieńcu, rektor Akademii Duchownej; Słownik mitologiczny, O iyciu I pismach ks. Piotra Skarci; 3) Ludwik (1775—1838), poeta, krytyk, czołowy przedstawiciel poi. pseudoklasycyzmu; 1804—14 sekre¬ Oskard OSMAN I tarz Tow. Przyj. Nauk; 1814 dyrektor Teatru Nar.; 1818—30 prof. literatury powsz. Uniw. Warsz.; zasłynął głównie jako świetny tłumacz i recytator; O pierwiastkowej aramatyce to Polsce, Zbiór zabawek wierszem. O epopei. OSIOŁ -»-osły. OSJAN lub Ossian, postać ze staroceltyckich legend, spopularyzowana przez ■*■]. Macphersona. OSKAR, imię królów szwedz. i norw.: 1) O. I (1799—1859), król od 1844, syn Karola XVI (napoleońskiego gen. Bernadotte’a); 2) O. II (1829—1907), król od 1872; za jego panowania 1905 odłączenie się Norwegii od Szwecji i utworzenie samodzielnego królestwa norw. pod berłem Haakona VII. OSKARD [czes.], narzędzie używa-1 ne do rozbijania gruntów zwięzłych, skał, murów itp.; trzon z twardego drewna, z nasadą stalową o dwóch ostrzach. OSKO-UMBRYJSKIE DIALEKTY, należą do italskiej gałęzi języków indoeur. (-»-italskie jęz.); rozpadały się na dialekty: sabelski, sabiński, wolski, oski, umbryjski i in.; w pierwszych wiekach n. e. wyparte przez łacinę. OSKÓREK, kutikula — błona z substancji wydzielanej u licznych bezkręgowców przez komórki jednowarstwowego nabłonka okrywającego; czasem bardzo gruba, wzmocniona solami miner., np. u owadów. OSKRZELA, rozgałęzienia tchawicy; dwa o. główne, prawe i lewe, dzielą się na drobniejsze o. wtórne; nieżyt o., bronchit — stan zapalny śluzówki o., wywołany przez bakterie, czynniki chem. lub mechan. (kurz, dym), częste następstwo przeziębienia; gł. objaw: uporczywy kaszel. OSLO (dawniej Christiania), stoi., największe m. i port Norwegii; gł. ośrodek przemysł., handl. i kult.; położone w głębi Oslo Fiordu (pd.-wsch. Norwegia) ; 448 000 mieszk. (1955); kościół romański z XI w., rezydencja król. Akershus z XIV w.; uniwersytet i in. wyższe uczelnie, akademia nauk, instytut polarny, biblioteki, muzea; przemysł: maszyn., chem., drzewny, papierń., spoż., wełn., bawełn., szklany; stocznie okrętowe; węzeł kolejowy. OSLO FIORD, największy fiord w pd. Norwegii; dł. 102 km, głęb. w pd. części do 354 m; nad O. F. port i stolica Norwegii — Oslo. OSŁOMUŁ, mieszaniec ogiera końskiego i oślicy; łączone między sobą potomstwa nie wydają. OSŁONA, urządzenie chroniące umieszczone w nim ciała przed wpływami zewn.; o. elektryczna chroni przed wpływem zewn. pola elektr.; o. magnetyczna — przed wpływem zewn. pola magnet.; o. 	adiabatyczna — przed dopływem lub odpływem ciepła; o. z drzew wysokich, chroni drzewa owocowe przed wiatrami. OSŁONICE, Tunicata, podtyp morskich strunowców o postaci workowatej lub beczułkowatej; ciało okrywa tzw. tunika z substancji zbliżonej do błonnika; przednia część przewodu pokarm, przekształcona w worek skrzelowy; obupłciowe; rozród płciowy i przez pączkowanie; osiadłe lub wolno żyjące; bytują pojedynczo lub kolonijnie; należą tu ogonice, żachwy i sprzągle. OSŁONKA, integument -»zalążnia. OSŁUCHIWANIE, auskultacja — metoda badania lekarskiego; przyłożenie ucha lub słuchawki do ciała chorego dla ustalenia na podstawie wrażeń dźwiękowych stanu niektórych narządów, gł. płuc, oskrzeli i serca. OSŁUPIENIE -»-stupor. OSŁY, Asinus, rodzaj z rodziny koniowatych; gatunki dzikie w Afryce (o. somalijski. o. nubijski) i Azji (onager, dzigetaj lub kułan, kiang); sierść mniej więcej jednolicie szara lub szarobrunatna; ogon z kitą długich włosów na końcu; uszy długie; udomowione; osioł domowy (Asinus asinus), zwierzę pociągowe, juczne i pod wierzch; wyhodowano kilka ras; na grzbiecie ciemna pręga tworząca na łopatkach krzyż, co wskazywałoby, że pochodzi od o. nubijskiego, jedynego gatunku dzikiego odznaczającego się tą cechą. Tabl. 4. OSM. Os, osmium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 76; najcięższy metal (ciężar właściwy 22,71); odporny na działanie czynników chem.; występuje w przyrodzie razem z platyną; używany w stopach do utwardzania końców piór złotych oraz jako katalizator. OSMAN I (także Otman) (1259—1326), założyciel ęaństwa tur., emir od 1299; od niego przyjęli nazwę urcy Osmańscy (Ottomańscy).  OSMAŃCZYK OSMAŃCZYK Edmund (ur. 1913), publicysta i działacz polit.; poseł na sejm; przed wojną działacz Związku Polaków w Niemczech; po wojnie wydał m. in. zbiór szkiców publicyst. Sprawy Polaków oraz studium Niemcy 1945—1950. OSMOMETR [gr.], urządzenie do pomiaru ciśnienia osmotycznego. OSMOREGULACJA, med. regulowanie stałości ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych; najważniejszym osmoregulatorem ustroju są nerki. OSMOTYCZNE CIŚNIENIE, ciśnienie wywierane przez roztwór Rx na błonę półprzepuszczalną B oddzielająca roztwór od rozpuszczalnika Rs lub dwa roztwory o różnym stężeniu; o. c. powstaje wskutek przenikania drobin rozpuszczalnika przez błonę do roztworu; wielkość o. c. (mierzona wysokością h słupa roztworu) zależy od stężenia roztworu i od temperatury. OSMOZA [gr.], «T-r Ciśnienie osmotyczne __ .. jednokierunkowe przechodzenie rozpuszczalnika do roztworu poprzez błonę półprzepuszczalną oddzielającą rozpuszczalnik od roztworu; o. 	zachodzi również między roztworami o różnym stężeniu. OSNABRÜCK, m. w NRF (Saksonia Dolna); 125 000 mieszk. (1955); katedra rom.-got. z VIII w.; przemysł: metal., maszyn., papierń., drzewny; węzeł komunikacyjny. OSNOWA: 1) podstawa fabularna stanowiąca oparcie dla budowy —wątku w utworze literackim; 2) trtók. —tkanina. OSNOWKA, mięsista powłoka barwy pomarańczowej obrastająca nasienie cisa; jadalna. OSNUJA, Acantholyda nemoralis, niewielka błonkówka należąca do rośliniarek; larwy są bardzo groźnymi szkodnikami lasów sosn. (zjadają igły); oplatają gałązki charakterystycznym oprzęaem. OSOBA PRAWNA, jednostka organizacyjna (przedsiębiorstwo, instytucja, zakład), której prawo przyznaje podmiotowość prawną, tj. możność samodzielnego występowania we własnym imieniu, zawierania umów itp., podobnie jak poszczególnym obywatelom (osobom fizycznym). OSOBŁOGA, 1. dopływ Odry, dł. 53 km, źródła w Czechosłowacji w G. Opawskich; dno kamieniste, duże zmiany wodostanu, liczne jazy, na brzegach młyny, w dolnym biegu częste zakola. OSOBNICZY ROZWÓJ -ontogeneza. OSOBOKILOMETR, jednostka obliczeniowa stosowana w transporcie; przewiezienie jednej osoby na odległość jednego kilometra. OSOBOWOŚĆ, względnie stała struktura właściwości i funkcji psych, jednostki, kształtujących się pod wpływem środowiska społ. i materialnego na podłożu zadatków dziedzicznych. OSOCZE, potocznie plazma — płynna część krwi. OSÖBKA-MORAWSKI Edward (ur. 1909), działacz polit., członek PPS. RPPS, PZPR, kooperatysta; więzień Berezy; 1944 wiceprezydent KRN; 1944—47 premier Rządu Tymczasowego i Rządu Jedności Narodowej; 1947—49 min. administracji publicznej. OSPA: 1) ciężka epidemiczna choroba zakaźna, wywoływana przez swoisty wirus; objawy: gorączka, ogólne zatrucie ustroju oraz wysypka, która pozostawia charakterystyczne blizny; przed wprowadzeniem szczepień ochronnych o., występująca na całym święcie, była jedną z najcięższych plag ludzkości; o. 	wietrzna, choroba zakaźna o łagodnym przebiegu, wywoływana przez swoisty wirus; objawem charakteryst. jest wysypka w postaci pęcherzyków, pojawiająca się w kilku rzutach; najczęściej występuje u dzieci; 2) —otręby. OSPOBŁONICA, ospa ptaków, zakaźna choroba wirusowa kur, indyków i gołębi; objawy: wykwity na skórze i na błonach śluzowych. OSPOWATOŚĆ KŁĘBÓW, choroba ziemniaków wywoływana przez grzyb Rhisocłonia solarU z klasy podstawczaków; atakuje on korzenie i kłęby (bulwy); czarne strupki na nich są przetrwalnikową formą grzyba. OSPRZĘT, urządzenia i przyrządy zapewniające i kontrolujące prawidłowy bieg maszyn, np. o. kotła (armatura) — nasady, włazy, kurki, zawory przepustowe i bezpieczeństwa, manometry, wodowskazy itp.; o. samolotu, poszczególne zespoły wyposażenia samolotu, np. wysokościomierz, radioaparat 666 i in.; o. statku lub okrętu żagl., całość wyposażenia, obejmująca olinowanie, omasztowanie i ożagloOSSENDOWSKI Ferdynand Antoni (1877—1945), powieściopisarz, autor ponaa stu powieści sensacyjno-podróżniczych i książek dla młodzieży, w których opisał wrażenia z podróży do Afryki, a zwł. do Azji; Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów, W ludzkiej i leinej kniei, Pod smaganiem samumu, Niewolnicy słońca, antyradz. paszkwil Lenin. „OSSERVATORE ROMANO" [wl., „Obserwator Rzymski“], dziennik kat zał. 1861; od 1870 półurzędowy organ Watykanu. OSSIETZKY Carl von (1889—1938), publicysta niem., działacz ruchu pacyfist., od 1927 red. czasop. „Welt.bühne“; za wystąpienia przeciw zbrojeniom niem. osadzony w hitl. obozie koncentr. Pokojowa nagroda Nobla 1936. „OSSOLINEUM" —Zakład Narodowy im. Ossolińskich. OSSOLIŃSKI: 1) Hieronim (?—1576), kasztelan sandomierski, wielokrotny poseł i jeden z przywódców ruchu egzekucyjnego; wyznawca i protektor kalwinizmu małopolskiego; 2) Krzysztof (1587—1645), wojewoda sandomierski; jako gorliwy katolik zwalczał różnowierców; przełożył na język poi. Argenide Barclay a; 3) Jerzy (1595—1650), kanclerz w. kor. od 1648; za panowania Władysława IV miał wpływ na wewn. politykę państwa; poseł do Anglii, Włoch, Niemiec; podczas powstania Chmielnickiego zwolennik częściowych ustępstw na rzecz starszyzny kozackiej; 1649 zawarł pokój pod —Zborowem; znakomity mówca; De opłimo stalu Reipublicae (O najlepszym urządzeniu Rzplitej), Orationes... (Mowy); 4) Józef Maksymilian (1748—1826). pisarz i tłumacz; jeden z pierwszych historyków literatury; bibliofil; założyciel Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1817); członek Tow. Przyjaciół Nauk i zagr. towarzystw nauk:; Wieczory bodeńskie, Wiadomoici historyczno-krytyczne. OSSOWSKI: 1) Gotfryd (1834—97) geolog i archeolog; liczne prace dotyczące zabytków archeolog, na ziemiach dawnej Polski (Wołyń, Prusy Królewskie, jaskinie Ojcowa itp.); 2) Michał (1883—86), czeladnik szewski; z polecenia I Proletariatu dokonał zamachu na jednego z prowokatorów; 1884 aresztowany i stracony. OSTADE, bracia, malarze hol.: 1) Adriaen (1610— 85), uczeń F. Halsa; obrazy rodzaj.; 2) Izaac (1621—57), uczeń A. i kontynuator jego twórczości. OSTANIEC, odosobnione wzniesienie terenu zbudowane z utworów stosunkowo twardych i dlatego oszczędzone przez erozję i denudację. OSTENDA (fr. Ostende, flam. Oostende), m. w pn. Belgii (zach. Flandria) nad M. Północnym; 53 100 mieszk. (1954); znane kąpielisko; gł. belg. port rybacki połączony kanałem z Brugią, promem z Dover (W. Brytania). OSTEODYSTROFIA [gr.], med. zmiany zwyradniające kości. OSTEOLOGIA [gr.], dział anatomii, nauka o kośOSTEOMALACJA [gr.], zmięknienie kości — przewlekła choroba układu kostnego; istotą jej jest niedostateczne odkładanie się wapnia w kościach bądź z powodu wadliwego odżywiania, nie zawierającego dostatecznej ilości witaminy D i wapnia w pokarmach, bądź z powodu upośledzonego wchłaniania witaminy D w przewodzie pokarmowym. OSTEOMYELITIS [gr.], zapalenie szpiku kostnego. OSTEOPOROZA [gr.], przewlekła choroba układu kostnego: odwapnienie (zmniejszenie zawartości soli wapnia) kości wskutek działania różnych czynników chorobowych (zapalenie, zakażenie, nowotwór, zaburzenie wydzielania wewnętrznego). OSTEOTOMIA [gr.], chirurg, przecięcie kości za pomocą piłki lub dłuta. OSTERWA Juliusz (1885—1947), aktor i reżyser; początkowo role amantów, w których zyskał sławę dzięki dużemu urokowi osobistemu; 1916—18 reżyser Teatru Pol. w Moskwie, kierownik Teatru Pol. w Kijowie; 1919 po powrocie do kraju pod wpływem teJerzy Ossoliński  Osterwa 667 atru K. S. Stanisławskiego zorganizował instytucję teatralną -«-„Reduta“ (Warszawa—Wilno); 1935 dyr. Teatru Narodowego w Warszawie i Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie. Jego wielką zasługą dla sceny poi. sa przepojone głęboką poetycką treścią inscenizacje poi. dramatu romant. i neoromant., pełne naturalności i prostoty role w tym repertuarze (Książę Niezłomny, Lilia Weneda, Fantazy J. Słowackiego, Wyzwolenie S. Wyspiańskiego, Sułkowski, Uciekła ml przepióreczka S. Żeromskiego), a także gorliwa opieka, jaką otoczył współczesną twórczość dramatyczną. OSTĘP, zapadła część lasu (puszczy), w której przebywa gruba zwierzyna; także część lasu otoczona w celu osaczenia zwierzyny sieciami o tej nazwie. OSTIA, m. w środk. Włoszech (Lacjum), u ujścia Tybru; 1200 mieszk. (1936); w pobliżu O. Stara — port staroż. Rzymu; wykopaliska. OSTJACY -*-Chantowie. OSTINATO [wl.J, figura rytmiczno-melodyczna powtarzająca się co pewien czas w jednym z głosów utworu muzycznego. OSTRA BRAMA, jedna z bram Wilna, w której znajduje się kaplica z obrazem Matki Boskiej (zwanej Ostrobramską), pochodzącym z II poł. XVI w. OSTRACYZM (gr. óstrakon — skorupka gliniana], w staroż. Atenach forma usuwania (od czasów -*-Klistenesa) z kraiu obywatela niebezpiecznego dla demokracji ateńskiej; głosowanie odbywało się za pomocą glinianych skorupek, na których członkowie —ekklezji wypisywali nazwisko. O. istniał i w innych miastach greckich. OSTRAWA (Moravskä Ostrava), m. w Czechosłowacji (Morawy); 199 900 mieszk. (1955); centrum najbardziej uprzemysłowionego obszaru Czechosłowacji: kopalnie węgla, wielki ośrodek hutnictwa (Witkowice), przemysł maszyn., chem. OSTROGOCI, Goci wsch. — lud germ. osiadły nad M. Czarnym; ujarzmieni przez Hunów; po śmierci Atylli osiedli w Panonii; arianie; pod wodzą Tcodoryka' Wielkiego podbili Italię 488—90; ich państwo w Italii rozbite przez Bizancjum 552. OSTROGON -*-skrzypłocz. OSTROGSKI Konstanty (ok. 1463—ok. 1530), hetman W. Księstwa Litew.; walczył z Tatarami i z Moskwą, nad którą odniósł zwycięstwo pod Orszą 1514; protektor kościoła prawosławnego. OSTROKÓŁ -«-palisada. OSTROKRZEW, Ilex, rodzaj drzew lub krzewów z rodziny trzmielinowatych; 280 gatunków w klimacie umiarkowanym i tropikalnym; o. ciernisty (/. aquifolium), wiecznie zielony krzew w lasach Europy środk., pd. i zach., również hodowany jako ozdobny; o. paragwajski -»herba matę. OSTROŁĘKA, m. pow., woj. warsz., nad Narwią; 12 300 mieszk. (1956); fabr. celulozy i papieru; zabytk. kościoły z XIV i XVII w. Stare osiedle puszczańskie, prawa miejskie 1427; pod O. 1831 klęska wojsk powstańczych pod wodzą gen. Skrzyneckiego w bitwie z armią Dybicza; spośród dowódców poi. wyróżnił się w niej J. Bem. OSTROŁUK -łuk. OSTROMECKO, w., pow. chełmiński, woj nad pr. brzegiem Wisły; 1300 mieszk. (1956); żró szczawy alkalicznej, w pobliżu złoża węgla brunatnego; zakład i szkoła dla dzieci głuchoniemych; zabytkowe budowle. ÓSTROMLECZ -«-wilczomlecz. OSTRONOS, Nasua, kilkugatunkowy rodzaj z rodziny szopów, rzędu mięsożernych; Ameryka Pd., Środk. i częściowo Pn.; dł. ciała ok. 50 cm + 40 cm ogon; nos ryjkowato wydłużony; najpospolitszy N. rufa, często hodowany w niewoli. OSTRORÓG Jan (1436—1501), wojewoda pozn., pisarz polit.; zwolennik centralizacji państwa i wzmocnienia władzy król.; Monumentum ... pro Reipublicae ordinałione (Memoriał w sprawie urządzenia Rzeczypospolitej). OSTRORÓG, m., pow. szamotulski, woj. pozn.; nad Jez. Wielkim; 1200 mieszk. (1956); miejsce ur. Jana Ostroroga. OSTRYGOJAD OSTROSŁUP, wielościan, którego jedna ściana jest dowolnym wielokątem, a pozostałe są trójkątami o wspólnym wierzchołku; o. prawidłowy, taki, którego wszystkie ściany boczne są jednakowymi trójkątami. OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI, m. pow., pow. miejski, woj. kieł., nad Kamienną, 1. dopł. Wisły, w obrębie Staropolskiego Zagłębia Górniczego; 31 700 mieszk. (1958); duży ośrodek przemysłu metalurg., Ostrosłup _ . budowy taboru kolej., ceranu, budowl., spoż. "Ślady wczesnohistorycznego osadnictwa. OSTROWSKA Bronisława, pseud. Edma Mierz (1871—1928), poetka, tłumaczka; książki dla dzieci; Poezje, Jesienne Hicie, Pierścień życia, Tartak słoneczny. OSTROWSKI: 1) Tomasz Adam (1735—1817), działacz polit.; członek Stronnictwa Patriotycznego w okresie Sejmu Czteroletniego; 1809 marszałek sejmu; 1811 prezes senatu Księstwa Warszawskiego; 2) Antoni Jan (1782—1845) senator Królestwa Pol.; w powstaniu listopad, dowódca gwardii narodowej; po 1831 na emigracji; Pomysły w sprawie reformy towarzyskiej; 3) Władysław Tomasz (1790—1869), marszałek sejmu powstańczego 1830/31; członek rządu po 17 VIII 1831, następnie na emigracji; 4) Jozafat Bolesław (1803— 71), publicysta, krytyk, pamflecista; członek Tow. Patriotycznego; jeden z założycieli pisma romantyków „Nowa Polska“; na emigracji wydawca „Młodej Polski“; 5) Aleksandr N. (1823—86), dramaturg ros., twórca współczesnego ros. teatru nar.; dramaty realist. z życia kupiectwa, inteligencji urzędn. i ziemian, dają obraz stosunków moralno-społ. i obyczajowości II poł. XIX w.; Do wójta nie pójdziemy, Intratna posada, Burza, Las, Panna bez posagu, Grzesznicy bez winy; 6) Stanisław (1879—1947) rzeźbiarz, liczne portrety i pomniki; pomnik grunwaldzki Władysława Jagiełły w Nowym Jorku; 7) Nikołaj A. (1904—36), pisarz ros.; powieści z okresu wojny dom. i rewolucji (Jak hartowała się sial, Zrodzeni z burzy) nacechowane romant. patosem. OSTROŻEN, Cirsium, rodzaj roślin zielnych z rodziny -»złożonych spokrewnionych z ostem; u nas pospolite 4 gatunki, np. o. Íolny (C. árcense), do ,5 m wys.; uciążliwy chwast pól uprawnych, silnie rozgałęziający się. OSTRÓDA, m. pow., woj. olszt., na Pojez. Mazurskim. nad Jez. Drwęckim; 15 400 mieszk. 11956); przemysł spoż., drzewny, zakłady technicznej obsługi rolnictwa; charakter średniow., mury zamku krzyżackiego; park miejski nad Drwęcą. O. odegrała wybitną rolę w polskim ruchu narodowym na Mazurach. OSTRÓW LUBELSKI, m., pow. lubartowski, woj. lub., nad Tyśmienicą, wśród podmokłych torfowisk; 2500 mieszk. (1956); ośrodek rolniczy; prawa miejskie od 1548; barokowy kościół z XVIII w. OSTRÓW MAZOWIECKA m. pow., woj. warsz.; 13 200 mieszk. (1956); przemysł spoż.-tłuszcz., drzewny, rolnictwo; odbudowywane po wielkich zniszczeniach w II wojnie świat. Prawa miejskie 1410. OSTRÓW WIELKOPOLSKI, m. pow., pow. miejski, woj. pozn.; 39 200 mieszk. (1956); fabr. wagonów, maszyn roln., sklejek, mebli, przemysł ceram., odzież., precyzyjny; stary ośrodek sukiennictwa. Prawa miejskie z XIV w. OSTRÓŻKA, Delphinium, zielna roślina z rodziny jaskrowatych: liście o równowąskich listkach; duże niebieskie lub fioletowe grzbieciste kwiaty z ostrogą, do której spływa wydzielający się nektar; chwast lub uprawiana jako ozdobna; miododajna. OSTRYGA, Ostrea, rodzaj z gromady małżów; liczne gatunki w morzach ciepłych i umiarkowanych; skorupki niesymetryczne, większa przyrasta do podłoża; tworzą rozległe ławice; gatunki jadalne bywają hodowane. OSTRYGOJAD, Haematopus ostralegus, ptak z rzędu siewkowatych; pobrzeża wód sldodkich i mórz Australii, Ameryki Pn. i Pd. oraz Eurazji; u nas Ostrożeń polny  OSTRZARKA 668 rzadki; dl. 40 cm, rozpiętość skrzydeł 82 cm; żywi się zwierzętami wodnymi; nazwa nieuzasadniona (ostryg nie jada). OSTRZARKA -►szlifowanie. OSTRZEGACZ SAMOCZYNNY, czujka — element elektryczny stosowany w urządzeniach sygnalizacji (pożarowej, poziomu wody, przeciw włamaniu itp.); działa pod wpływem określonych bodźców zewn., jak np. wzrostu temperatury, zmian naświetlenia, zmian chemicznych. OSTRZESZÓW, m. pow., woj. pozn., wśród Wzgórz Ostrzeszowskich (Kocie Góry); 6700 roieszk. (1956); przemysł ceram., drzewny, spoż., budowl.; zabytk. kościoły z XIV—XVII w., fragmenty zamku Kazimierza Wielkiego. Prawa miejskie od 1283; do XVIII w. siedziba sądów ziemskich i grodzkich. OSTRZYCE, w., pow. kartuski, woj. gd., na Pojez. Kaszubskim, nad Jez. Ostrzyckim; w pobliżu O. najwyższe wzniesienie w całym pasie pojez. — Wieżyca (331 m); wylęgarnia ryb i raków; rezerwat bukowy. OSTRZYCKIE JEZIORO, na Pojez. Kaszubskim, wśród najwyższych wzniesień Pojez. Pomorskiego, na pd. od Kartuz; 253 ha, dł. 3,8 km, głęb. do 18 m; połączone z szeregiem jezior stanowi część malowniczej „Szwajcarii Kaszubskiej“; przepływa przez nie rz. Radunia. OSTWALD Wilhelm (1853—1932), chemik i filozof niem.; organizator badań doświadcz, i teoret. w naukach przyrodo.; sformułował „prawo rozcieńczeń“, opracował katalityczną metodę utleniania amoniaku; nagroda Nobla 1909 OSTWIE, ostwice — drążki z naturalnymi rozgałęzieniami lub okorowane tyczki, przez które przepuszczone są poprzeczne żerdki; służą do suszenia siana. OSUSKY Stefan (ur. 1888), dyplomata czechosł., bliski współpracownik Beneśa; na emigracji. OSUWISKO, zsuw — osuwanie się mas skalnych po zboczu pod wpływem siły ciężkości. OSWOJENIE, wygaśnięcie u zwierzęcia dzikiego instynktu ucieczki i oba- przekrój przez osuwisko wy przed człowiekiem, ale tylko indywidualne, nie przekazywane potomstwu. Zob. też domestykacja (udomowienie). OSY, Vespidae, rodzina z rzędu blonkówek, podrzędu żądłówek; niektóre gatunki żyją gromadnie i budują duże gniazda z zastygającej w rodzaj masy papierowej papki z przeżutych i zmieszanych ze śliną części roślinnych; tu należą m. in. -»szerszeń i osa zwyczajna (Vespa germanica), pospolita; o. 	budują gniazdo zwykle pod ziemią; larwy są karmione przez robotnice papką z przeżutych owadów. OSZALOWANIE -»-odeskowanie. OSZCZEP; 1) dawna broń myśliwska i wojenna — włócznia drew. zaopatrzona w grot z kamienia lub kości; 2) sprzęt sportowy do rzutów na odległość, wykonany z drewna i zaopatrzony w grot metal.; dla mężczyzn dług. 2,60 m, ciężar — 800 g; dla kobiet i juniorów dług. 2,20 m, ciężar 600 g. OSZCZYPEK, ser owczy podpuszczkowy (słodki) twardy, suszony i wędzony w dymie; charakterystyczny dla gospodarki pasterskiej Karpat OSZUSTWO, doprowadzenie innej osoby za pomocą wprowadzenia jej w błąd lub wyzyskania błędu do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem, dokonane w celu osiągnięcia dla siebie lub kogo innego korzyści majątkowej. OS: 1) geom. prosta, na której wyróżniono jeden z jej dwóch zwrotów (zaznaczając np. strzałką); o. 	liczbowa, prosta, której punktom przyporząd-2-1 0 1 2 3 Oś liczbowa i kowano w znany sposób liczby rzeczywiste, obierając na niej punkt zerowy i punkt jednostkowy; o. obrotu, prosta, dokoła której zachodzi obrót; o. symetrii -►symetria; 2) oś Ziemi, umowna linia prosta, przechodząca przez obydwa bieguny geograficzne Ziemi, wokół której odbywa się ruch wirowy kuli ziemskiej; 3) oś optyczna kryształu, kierunek, w którym przechodzące przez kryształ anizotropowy promienie świetlne nie ulegają -►podwójnemu załamaniu; 4) część maszynowa, na której obraca się inna część, np. koło, albo która obraca się wraz z tą częścią, nie przenosi jednak energii napędzającej (mo¬ Ośli ogórek mentów obrotowych), np. oś zestawu kół wagonowych; 5) 	oś urbanistyczna (architektoniczna), linia prosta stanowiąca podstawę kompozycji przestrzennej miasta lub jego części; okresami wielxiego rozkwitu kompozycji o. u. był barok i klasycyzm. OS 	BERLIN—RZYM, agresywny sojusz między faszyst Niemcami i Włochami zawarty 1936 przeciw siłom postępu i demokracji; pierwszy z szeregu później zawartych sojuszów, które doprowadziły do stworzenia bloku państw faszyst w II wojnie świat Zob. też antykominternowski pakt OŚCI: 1) cienkie kostki mięsne u ryb kostnoszkieletowych, wytwarzające się niezależnie od żeber między mięśniami tułowia i wzmacniające go; 2) długie, najczęściej zadziorkowate wyrostki na plewach lub plewkach zbóż i innych traw dziko rosnących; 3) ostne włosy, tworzące zewn. warstwę uwłosicnia ssaków; stanowią mechaniczną osłonę puchu przed zgniataniem. OŚCIEŻE, w architekturze wewnętrzna powierzchnia ujęcia otworu drzwiowego, okiennego itp. OŚCIEŻNICA, futryna — rodzaj oprawy drzwi (odrzwia) lub okna (oboknie). OSCIEŻYNA, szpaleta — w murach grubych wnęka przy drzwiach pokryta drewnem. OŚLA FIGA -►sykomora. OŚLICZKA, Asellus aquaticus, pospolity w wodach słodkich skorupiak z rzędu równonogów; nieci ponad 1 cm dł. OŚLI O GO REK, tryskacz, Ecballium elalerium — roślina zielna z rodziny dyniowatych; kraje śródziemnomorskie; owoce, podobne do małych ogórków, przy potrąceniu łatwo odpadają, a z ich wnętrza wytryskuje sok z nasionami (sposób rozsiewania). OŚMIORNICE, Ocłopoda, rząd głowonogów o ośmiu ramionach jednakowej długości, częściowo połączonych błoną; denne, często głębinowe; najpospolitszy Octopus vulgaris, skaliste wybrzeża Atlantyku, do 1,5 m dł. OŚMIOSCLAN, oktaedr: z -►postaci prostych układu -►wiclościan. OŚNIK, narzędzie ciesielskie w postaci prostego ostrza z dwoma uchwytami; używany do zdejmowania kory, strugania z gruba itp. OŚNO, m., pow. sulęciński. woj. zielonog., w obrębie Wysoczyzny Lubuskiej; 3000 mieszk. (1956); mury obronne z XV w., zabytk. domy, kościoły gotyckie z XIII i XV w. OŚRODEK, nucellus -►zalążnia (rys.). OŚRODEK NERWOWY, zespół komórek nerwowych w określonej części układu nerwowego, zawiadujący poszczególnymi funkcjami, np. o. mowy — w korze mózgu, o. oddychania — w rdzeniu przedłużonym. OŚRODEK ZDROWIA, zakład służby zdrowia na wsi lub w miasteczku, sprawujący opiekę zdrowotną nad ludnością określonego terenu; w skład o. z. wchodzą: poradnie (ogólna i stomatologiczna), izby porodowe, izby chorych oraz punkty felczerskie i położnicze. OŚWIADCZENIE WOLI, każde uzewnętrznienie woli zmierzające do dokonania czynności prawnej (np. zawarcia umowy); może być unieważnione z powodu błędu osoby składającej oświadczenie co do istotnych okoliczności danego stosunku, podstępu kontrahenta, wyzysku z jego strony, pozorności oświadczenia, braku świadomości (np. wskutek upicia się), przymusu (groźby). OŚWIECENIE, prąd spoi.-kult. XVII i głównie XVIII w.; skierowany był przeciw feudalizmowi i torował drogę rewolucji fr. O. stanowiło dalszy etap rozwoju humanizmu XV—XVI w., przejmując również postępowe tradycje ruchów rei. XVI w. Podstawy filozof. O. oparte na rozwoju światopoglądu racjonalist i materialist stworzył J. Locke; we Francji 1) w regí krystalografii jedna gwarnego; 2) mat.  669 ruch racjonalist. skierował się przede wszystkim na zagadnienia polit, i spot., tworząc nowe prądy i burząc dotychczasowy system feud. Ideą przewodnią O. było poznanie i ustalenie praw natury, rozwoju ekonomii — stąd rozkwit nauk ścisłych, przyrodn. i spot.; flówni przedstawiciele: w Anglii Locke, Hume, we rancji Voltaire, Rousseau, Encyklopedyści, w Niemczech Lessing. W Polsce epoka O. przypada na lata 1770—90, okres upadku monarchii szlacheckiej. Radykalne wystąpienia przedstawicieli O. (Sejm Czteroletni, Kuźnica Kołłątajowska) wydały wiele dzieł o nieprzemijającej wartości. Gł. przedstawiciele: H. 	Kołłątaj, S. Staszic, I. Krasicki, bracia Śniadeccy i in. OŚWIETLENIE: 1) o. naturalne, pochodzące od światła naturalnego (słońca) oraz o. sztuczne, pochodzące od sztucznych źródeł światła. Najstarszym środkiem o. sztucznego było łuczywo; w starożytności wykonywano pochodnie z żywic, ropy naftowej, tłuszczów itp. ; później zaczęto do lamp takich stosować knoty; ók. IV w. n. e. znano świece woskowe; świece stearynowe wynaleziono na początku XIX w., świece parafinowe — ok. 1860; w 1853 Ignacy Łukasiewicz zbudował prototyp lampy naftowej; w pierwszej połowie XIX w. zastosowano do oświetlenia również gaz węglowy; przewrót w technice oświetleniowej wywołało zastosowanie prądu elektr.; skonstruowanie przez Edisona pierwszej -»żarówki (1879) dało bodziec do rozpowszechnienia się oświetlenia elektr.; ostatnio szerokie zastosowanie znajdują elektr. -»lampy wyładowcze; 2) fiz. -»natężenie (oświetlenia). OŚWIĘCIM Stanisław (1606—57), pamiętnikarz, dworzanin Władysława IV; głośny z miłości do swej siostry przyrodniej Anny; Diariusz (z lat 1643—51). OŚWIĘCIM, m. pow., woj. krak.; u ujścia Soły do Wisły; 23 300 mieszk. (1956); węzeł komunik., nowoczesny ośrodek przem. z dużym kombinatem chem.; w okresie II wojny świat, od 15 VI 1940 największy w Europie hitlerowski obóz zagłady (niem. Auschwitz); obejmował trzy obozy główne: Oświęcim I, Oświęcim II (Brzezinki, niem. Birkenau) i Oświęcim III (Monowice) oraz 30 mniejszych obozów pracy; w obozach tych wymordowano 4 min ludzi różnych narodowości w komorach gazowych, przez wstrzykiwanie do serca środków chem. oraz rozstrzeliwanie; 1946 na miejscu obozu stworzono muzeum martyrologii. OŚWIĘCIMSKA KOTLINA, zach. część kotlin podkarpackich; zob. też Racibórsko-Oświęcimska Kotlina. OŚWIN, jez. na Pojez. Mazurskim, 708 ha, dł. 4,8 	km, szer. 2,7 km; odpływ do rz. Łyny; rezerwat ptasi. OTACZARKA, maszyna do wytwarzania masy nawierzchniowej do budowy dróg bitumicznych, miesza cząstki kruszywa z gorącym spoiwem bitumicznym (smołą, asfaltem), wskutek czego każda cząstka jest „otoczona” spoiwem. OTARIA, Otaria byronia, ssak morski z rodziny uszatek, rzędu płetwonogich; brzegi Amer. Pd.; di. do 3 m; u samców długie włosy na grzbiecie tworzą grzywę. OTAWA -»potraw. OTĘPIENIE, demencja — upośledzenie inteligencji, zdolności rozumowania i krytycznej oceny sytuacji; występuje w przebiegu organicznych chorób mózgu (nowotwory, miażdżyca tętnic, zmiany starcze, przewlekłe zatrucia) i niektórych chorób umysłowych. OTIATRIA [gr.], dział medycyny, nauka o chorobach ucha i ich leczeniu. OTŁUSZCZENIE, chorobliwe, nadmierne odkładanie się tłuszczu w tkance podskórnej i wokół narządów wewn.; następstwo nieprawidłowego odżywiania się lub zaburzeń w czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego. ę>TMĘT, osiedle przemysł., pow. krapkowicki, woj. opol., nad Odrą; 3600 mieszk. (1956); kombinat przemysłu skórz., duża fabryka obuwia, ruiny zamku z XIII w. OTMUCHÓW, m., pow. grodkowski, woj. opol., na Przedgórzu Sudeckim, nad Nysą Kłodzką; 2800 mieszk. (1956); przemysł spoż., największa w Polsce cukrownia (1881); szczątki średniow. zamku piastowskiego, ratusz z XVI w. i in. zabytkowe budowle z XVII i XVIII w.; w pobliżu Jez. Otmuchowskie (zapora wodna i hydroelektrownia). OTOCZAK,- głaz lub niewielki kamień o kształtach zaokrąglonych na skutek toczenia go po dnie przez wodę oraz ścierania o sąsiednie głazy i kamienie. OTOCZNIA -»perithecium. OTTON OTORINOLARYNGOLOGIA [gr.], dział medycyny, nauka o chorobach ucha, nosa, gardła i krtani. OTOSKLEROZA [gr.], choroba ucha, zrośnięcie się podstawy jednej z kosteczek słuchowych (strzemiączka) z okienkiem owalnym ślimaka; prowadzi do stopniowej utraty słuchu; leczenie operacyjne. OTOSKOPIA [gr.], oglądanie przewodu słuchowego zewn. i błony bębenkowej za pomocą przyrządu zwanego otoskopem. OTRANTO, cieśn. między Płw. Apenińskim a Bałkańskim, łączy M. Adriatyckie z M. Jońskim; szer. 75 km, glęb. do 978 m. OTRĘBY, ospa — produkt uboczny przy przemiale zboża na jasną mąkę, zawierający zmielone łuski, aleuron i zarodki ziarn; treściwa pasza (białko, skrobia, tłuszcze, sole mineralne). OTRĘT, zakaźna choroba bydła i koni, przenosząca się przez krycie; objaw charakterystyczny: pęcherzykowy wyprysk na zewn. narządach płciowych. OTRZEWNA, błona surowicza pokrywająca narządy jamy brzusznej i miednicy małej (o. trzewna) oraz wyściełająca ściany jamy brzusznej (o. ścienna); krezka, bogato un aczyniony fałd o. łączący jelito ze ścianą jamy brzusznej; zapalenie o., groźny proces zapalny, którego przyczyną bywa najczęściej zapalenie wyrostka robaczkowego, przedziurawienie żołądka wskutek choroby wrzodowej, pęknięcie jelita lub pęcherzyka żółciowego, a u kobiet również stany zapalne narządów płciowych; wymaga natychmiastowej pomocy chirurgicznej. OTTAWA [ote"ę]: 1) 1. dopływ rz. Św. Wawrzyńca w Ameryce Pn., dł. 1400 km, liczne wodospady, wylewy; 2) stoi. Kanady w prow. Ontario; 282 000 mieszk. (1951); uniwersytet, wspaniały gmach parlamentu, muzeum nar., galeria sztuki, obserwatorium astronom.; przemysł: poligraf., spoż., drzewny, papierń., metaL, włókien.; gł. ośrodek handlu drewnem. OTTON, imię królów niem. i cesarzy rzym.: 1) 	O. I Wielki (912—73), król od 936, cesarz od 962; syn Henryka I Ptasznika; złamał przewagę szczepowych książąt w Niemczech, w oparciu o hierarchię kościelną; odnawiając cesarstwo rzym. w ręku królów niem. zapoczątkował parowiekowe walki o wpływ na Włochy 1 papiestwo;kontynuował podboje Słowian, 955 pokonał Węgrów nad rzeką Lech; 968 założył arcybiskupstwo w Magdeburgu; narzucił zwierzchnictwo Mieszkowi I; 2) O. II (955—83), król od 961, cesarz od 967; koronowany za życia ojca, ces. Ottona I, ożeniony z księżniczką bizant. Teofano; 3) O. IH (980—1002), król od 983, cesarz od 996; syn O. 	II; regencję sprawowała do 995 jego matka, Teofano; dążył i Schemat otrzewnej (miejsca zaczernione) do stworzenia uniwersalnego imperium Otton III  OTTON 670 rzym. i dla tego cela stara! się pozyskać Bolesława Chrobrego na zjeżdzie w Gnieźnie w 1000; utworzył arcybiskupstwo gnieźnieńskie i zgodził się na koronację Bolesława Chrobrego na króla Polski; 4) O. IV (ok. 1180—1218), cesarz 1209—14, syn Henryka Lwa z rodu Welfów; wysunięty przez stronnictwo Welfów jako kontrkandydat Filipa Szwabskiego, potem Fryderyka II Hohenstaufa; pobity pod Bouvines 1214 utracił władzę. OTTON św. (1062—1139), biskup bamberskl; 1124/25 1 1128 prowadził misje z ramienia Bolesława Krzywoustego na Pomorzu Zach.; 1189 kanonizowany. OTTON 1 WITTELSBACH (1815—67), król Grecji 1832—62; syn króla Bawarii Ludwika I; niepopularny wskutek otaczania się doradcami bawarskimi i odmowy przyjęcia prawosławia; zdetronizowany. OTTO Z FRYZYNGI (Freisingen) (ok. 1111—58), biskup, historiograf niem.; Chronica sive Historia de duabus civitatibus (dzieje powszechne do 1146), Cesta Friderici I (Czyny Fryderyka I). OTWAY [ętnej] Thomas (1652—85), dramaturg ang. ; tragedie pisane białym wierszem, z których najgłośniejsza Wenecja ocalona. OTWINOWSKI: 1) Erazm ( P —ok. 1610), pisarz; arianin-socynianin, rektor szkoły rakowskiej; pisał wierszem i prozą; Sprawy abo historie znacznych niewiast, Przypowieści; 2) Samuel (P—1624), tłumacz; arianin, przełożył utwory pers. poety XIII w. Saadiego (Perska księga nazwana Giulistan to jest Ogród róiany); jest też prawdopodobnie autorem przeróbki XVII-wiecznej Kroniki Tureckiej Janczara; 3) Stefan (ur. 1910), powieściopisarz i dramaturg; powieści: Zycie trwa cztery dni, Marionetki, Czas nieluclzki, Nagrobek; dramat Wielkanoc. OTWOCK, m. po w., woj. warsz.; 31 000 mieszk. (1956); stacja klimatyczna, uzdrowisko z licznymi sanatoriami, szpitalami, prewentoriami — głównie przeciwgruźliczymi. OTWORNICE, Foraminifera, rząd pierwotniaków korzenionóżek; ciało otoczone wielokomórkową wapienną skorupką z otworkami, przez które wychodzą liczne nitkowate nibynóżki; występują b. licznie w wodach morskich; ich skorupki tworzą pokłady wapienne. OUDINOT [udinę] Nł- Otwomice — skorupki colas Charles (1767—1847), marszałek Francji, książę Reggio, uczestnik wojen I Cesarstwa; 1807 gubernator Gdańska jako wolnego miasta pod opieką Francji. OUDRY [udrjl Jean Baptiste (1686—1755), malarz fr., dyrektor zakładów tkackich w Beauvais; obrazy z życia zwierząt, sceny myśliw., gobelin Polowanie Ludwika XV. OU LU (szwedz. Uleftborg), m. port. w Finlandii nad Zat. Botnicką; 44 300 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, papiem., maszyn., włókien., chem.; eksport drewna. OUN, Ukraińska Organizacja Nacjonalistyczna, utworzona 1929 z kadr Ukr. Organizacji Wojsk, terroryst., organizacja faszyst., o charakterze antypol. i antykomunist., działająca nielegalnie, głównie na terenie zach. Ukrainy; po rozłamie 1940 powstała OUN rewolucjonistów z S. Banderą i I. Stećką oraz OUN solidarystów z A. Melnykiem na czele. Współpracowała z hitlerowcami. OUSE [u:z], rz. we wsch. Anglii; dł. 250 km; wypływa ze wzgórz Northampton, wpada do zat. Wash. OUTSIDER [ang. ąutsęjde], stojący na zewnątrz, z dala; ekon. przedsiębiorca kapitalist. działający w gałęzi opanowanej przez monopole, nie należący do porozumienia monopolistycznego. OVARIUM [lac.], jajnik. OVERBECK Johann Friedrich (1789—1869), malarz niem., przywódca -«-nazareńczyków ; obrazy, cykle rysunków i freski rei.; freski w Casa Bartholdy w Rzymie. OVIEDO, m. w pn.-zach. Hiszpanii; 112 000 mieszk. (1954); średniow. stolica królestwa Asturii; katedra z XIV w.; uniwersytet z 1604; ośr. przemysłu metalurg., zbrojeń., chem.; w hiszp. wojnie domowej 1936—39 reion ciężkich walk. OWACJA [łac.]: 1) w staroż. Rzymie odznaczenie zwycięskiego wodza niższe od -►triumfu, połączone z uroczystym wjazdem wodza na koniu; 2) współcz. : entuzjastyczne objawy uznania połączone z oklaskami l okrzykami. ; OWADOZERNE: 1) zool. Insectívora, rząd drobnych ssaków łożyskowych; Eurazja, Archipelag Malajski, Afryka z Madagaskarem, Ameryka Pn.; kończyny pięciopalczaste, stopochodne; zęby słabo zróżnicowane; długi, ruchomy ryjek; naziemne, nadrzewne, ryjące lub ziemnowodne; drapieżne. Tu należą gatunki najmniejszych ssaków; w Polsce kret, jeż, ryjówka; 2) bot. o. (mięsożerne) rośliny, zamieszkują siedliska ubogie w składniki mineralne; w zasadzie samożywne, dożywiają się jednak związkami azotu z ciał chwytanych zwierząt, najczęściej owadów; u nas rosiczka, tłustosz, pływacz. OWADY, Insecto, najliczniejsza gromada zwierząt, należąca do typu stawonogów; znanych jest około 1 500 000 gatunków, czyli trzy razy więcej niż wszystkich innych zwierząt; w Polsce występuje ok. 5•/• tej liczby; ciało o. składa się z głowy, tułowia i odwłoka; na tułowiu 3 pary nóg, przeważnie 2 pary skrzydeł; o. dzielimy na 2 podgromady; Apterygota — bezskrzydłe, o pierwotnym braku skrzydeł, zazwyczaj b. małe (tu należą skoczogonki, pierwogonki, widlogonki i szczeciogonki) oraz Pterygota — uskrzydlone, do których należy ok. 25 rzędów. OWADZIARKI, Terebrantia, jeden z trzech podrzędów (obok rośliniarek i żądłówek) owadów błonkoskrzydłych (-►błonkówek); samice składają jaja na larwach innych owadów (często szkodników) lub w ich wnętrzu, często posługują się długim pokładełkiem; w nich pasożytują wylęgające się larwy o.; należą tu np. gąsieniczniki, bleskotki. OWAL, krzywa płaska, zamknięta i ograniczona, która z dowolną prostą ma albo co najwyżej dwa punkty wspólne, albo jeden tylko wspólny odcinek; szczególnym przypadkiem o. jest np. elipsa, lemniskata Bernoulliego. OWCE, barany, Ouis — rodzaj z rodziny pustorożców; dzikie w górach półkuli pn.; rogi ¿kręcone, karbowane, u nasady spłaszczone; samice często bezrogie; należą tu: owca domowa, muflon, baran kanadyjski; o. fryzyjska, rasa owiec mlecznych, dających nadto dobrą, długą wełnę średniej grubości; u nas na Pomorzu i na Śląsku, ale nieliczna; o. łowicka, długowełnista, hodowana w okolicach Łowicza; wełna raczej jednolita, średniej grubości, długa, nadaje się na szewioty i inne podobne tkaniny; o. pomorska, poi. długowełnista, hodowana na Kaszubach; wełna jednolita, średniej grubości, dość długa, nadaje się na szewioty i inne podobne tkaniny. OWCZAREK, rasa psów wys. do 70 cm, silne, długosierstne, maści różnej; używane jako psy pasterskie (o. podhalański, o. węgierski, o. komondor), w wojsku i milicji (o. szkocki, o. alzacki). Tabl. 66. OWCZE WYSPY (Färöer), archipelag na pn. Atlantyku; prow. autonomiczna Danii; 1399 km*, 32 000 mieszk. (1955); stoi. Torshavn (5600 mieszk.); umiarkowany klimat mor. ; rybołówstwo, hodowla. OWCZYNA, skóra owcza pokryta wełną. OWEN [puyn] Robert (1771—1858), ang. socjalista utopijny, działacz społ., pisarz, protoplasta spółdzielczości; wyznawca filozofii Oświecenia i ekonomii politycznej D. Ricardo. O. pierwszy próbował wiązać idee socjalizmu z powstającym ruchem robotn., pozostając przeciwni kiem rewolucji społ.; wie rzył, że przy pomocy zawo dowych organizacji roboti przy dobrowolnych ustęp, stwach ze strony kapitalistów, wprowadzeniu pieniądza pracy i giełdy, gdzie będzie dokonywana równ wartościowa wymiana tworów indywidualnych czy zbiorowych wytwórców, wyeliminuje się stopniowo własność prywatną i kapit lizm. Próby wcielenia w ż cie przez Ö. tych pomysłó zbankrutowały; przetrwała i rozkwitła stworzona przy R. Owen udziale O. spółdzielczość. OWENS [ę°ynz] Jesse (ur. 1914), Murzyn, rekordzista świata w biegach krótkich, do dziś rekordzista w skoku w dal 8,13 m (rekord świata 1935). OWERNIA (Auvergne), kraina hist. w pd. Francji; okręg górzysty (Monts Dore 1886 m. Puy de Dôme  671 1465 m); hodowla owiec; drobny przemysł i rzemiosło; źródła miner.; duży ruch turyst.; gł. m.: Clermont-Ferrand, Vichy. OWIDIUSZ, Publius Ovidius Naso (43 p. n. e. —17), Seden z najwybitniejszych liryków rzym.; elegie miosne, poemat żartobliwie dydaktyczny Sztuka kochania, poemat epiczny Metamorfozy, Kalendarz, zawierający opis świąt i rocznic rzym., Listy, elegie z wygnania w Tomi nad M. Czarnym, tragedia Medea (nie zachowana) i in. OWIECZKIN Walentin W. (ur. 1904), pisarz ros., dziennikarz i reportażysta; cykl reportażowy Sprawy dnia powszedniego. OWIES, Avena sativa, trawa zbożowa strefy umiark.; niewielkie wymagania cieplne, duże zapotrzebowanie na wodę; w górach sięga najwyżej ze zbóż (do 1150 m n. p. m.); kwiatostan — wiecha; ziarno oprócz skrobi zawiera dużo białka i tłuszczu; najlepsza pasza ziarnowa dla inwentarza; użytkowany również na pokarm dla ludzi jako kasza, płatki; siew na wiosnę równocześnie z pszenicą jarą; roczny, jary. OWIEWKA, osłona lub uzupełnienie wystającej części samolotu dla nadania jej kształtu o małym oporze aerodynamicznym. OWOC, organ rozmnażania się roślin okrytozalążkowych; powstaje z zalążni słupka, gł. po zapłodnieniu zalążków; ściany zalążni przekształcają się w owocnię, w której dojrzewają nasiona (zaplodTypy owoców: 1 — mieszek (piwonia), 2 — skrzydlak (klon), 3 — orzech dębu (żołądź) z miseczką, 4 — ziarniak (żyto), 5 — łuszczyna (lewkonia), 6 — łuszczynka (miesięcznik), 7 — torebka (mak), 8 — rozłupki (ślazowatych), 9 — strąk (fasola), 10 — niełupka (słonecznik), 11 — pestkowiec (brzoskwinia), 12 — jagoda (agrest), 13 — owoc złożony (malina), 14 — owoc pozornie złożony (poziomka), 15 — szupinka (jabłko) nione zalążki); u niektórych roślin oprócz zalążni biologiczną rolę owocu pełnią również inne przekształcone części kwiatu lub nawet kwiatostanu, np. strąk, jabłko, figa; o. suche: a) niepękające, np. orzech, niełupka, ziarniak (u zbóż), b) pękające, np. mieszek, rozłupka, strąk, łuszczyna, torebka; o. 	soczyste (mięsiste): a) jagody (owocnia całkowicie soczysta, np. pomidory), b) pestkowce (tylko lewn. część owocni soczysta, wcwn. zaś twarda i zmineralizowana, np. śliwka). OWOCNIA, ściana owocu, w którym znajdują się nasiona; składa się z warstwy zewn. (egzokarpium), środk. (mezokarpium) i wewn. (cndokarpium); bywa sucha lub soczysta. OZIMINY OWOCNIK, nadziemny wytwór grzybni u grzybów wyższych (workowców i podstawczaków) zbudowany ze zbitej grzybni; o. grzybów kapeluszowych składa się z trzonu i kapelusza, na którego dolnej stronie znajduje się warstwa rodzajna (hyménium) wytwarzająca zarodniki służące do rozmnażania; innym typem o. jest apothecium lub perithecium. OWOCOLISTK1, składniki kwiatu roślin zalążkowych (nasiennych); przekształcone liście, na których wytwarzają się zalążki; u nagozalążkowych nie zrośnięte z sobą, u okrytozalążkowych — zrośnięte, tworzące komory, w których dojrzewają zalążki. OWOCOSTAN, owoc wielokrotny; powstaje przez zrastanie się owoców przy występowaniu w jednym kwiecie wielu słupków; np. owoc maliny, poziomki, ananasa. OWOCOWKA JABLKÔWKA, Carpocapsa pomonella, mały motyl nocny z rodziny zwojówck; gąsienica wyrządza duże szkody w sadach (robaczywienie owoców). OWODNIOWCE, Amniota, kręgowce, u których w rozwoju zarodkowym powstają błony płodowe: owodnia i omocznia; są to gady, ptaki i ssaki. OWRZODZENIE, wrzód — ubytek skóry lub błony śluzowej, różnego kształtu i głębokości; o. żołądka i d.wunastnicy ♦wrzodowa choroba. OWSIK, Enterobius vermicularis, gatunek z gromady nicieni; pasożytuje w jelicie człowieka, zwłaszcza dzieci; dł. do 1 cm; samiczka nocą składa jaja w okolicy otworu odbytowego; wylęgające się wkrótce drobniutkie larwy powodują silne swędzenie; zakażenie następuje przez dostanie się jaj lub larw do ust OWSIK WYNIOSŁY ♦żyżnica. OWSIK ZŁOCISTY, konietlica złota, Triseium (Aoena) flavescens — roślina trwała z rodziny traw; należy do najlepszych traw łąkowych. OWSIŃSKI Kazimierz (1752—99) aktor, przyjaciel W. Bogusławskiego i jeden z najwybitniejszych członków jego zespołu. OWULACJA -»-jajeczkowanie. OXEL0SUND, m. port. w środk. Szwecji; 6000 mieszk. (1955); eksport rudy z regionu góm. Bergslagen. OXENSTIERNA [uksenszerna] Axel hr. (1583— 1654), szwedzki mąż stanu, kanclerz i doradca Gustawa II Adolfa i królowej Krystyny. OXFORD [ęksfed], m. w W. Brytanii (środk. Anglia), nad rz. Tamizą; 98 700 mieszk. (1951); słynny uniwersytet z 1214, katedra z XI w.; zakłady samochód., fabryki papieru, drukarnie (Oxford University Press). OYAMA Ikuo (1880—1955), polityk 1 ekonomista jap.; 1926 współzałożyciel partii robotniczo-chłopskiej; od 1932 na emigracji; od 1947 jeden z czołowycn działaczy demokrat. w Japonii; od 1950 członek Światowej Rady Pokoju. OZ, wąski, długi wał ciągnący się falisto zgodnie z kierunkiem ruchu dawnego lodowca; dł. od kilku do kilkuset km, wys. 25—50 m, szer. u podstawy 40—100 m; zbudowany z warstwowanych piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące pod lodowcem; o. występują w pn. Europie na obszarach dawnego zlodowacenia. Zob. też Sandr. ÔZD [o:zd] m. przem. w pn. Węgrzech; 27 000 mieszk. (1949); ważny ośrodek metalurgii żelaza i wydobycia węgla brunatnego. OZDOBNIK, fioritura — zdobnicze szybkie dźwięki dodatkowe w melodii, nie mające w niej samoistnego znaczenia, oznaczone nutami lub specjalnymi znakami. OZDÔBKA bot. ♦Cosmarium. OZENA [gr.J, med. przewlekły (zanikowy) nieżyt nosa z obfitą cuchnącą wydzieliną; powoduje zanik śluzówek jam nosa i postępującą utratę węchu. OZ1ĘB1ACZE -»-wymienniki ciepła. OZIĘBIAJĄCE MIESZANINY, mieszaniny służące do otrzymywania niskich temperatur; rozpuszczaniu substancji stałych zwykle towarzyszy pobieranie z otoczenia ciepła i zarazem znaczne obniżenie temp roztworu; tak więc np. rozpuszczanie soli kuchennej w topniejącym śniegu lub lodzie (temp. 0°) może spowodować oziębienie roztworu do temp. —22°. OZIMINY, rośliny uprawne zasiewane w końcu lata lub jcslenią, a dojrzewające w roku następnym. Ozdobnik  OZN 672 dzięki czemu mogą się zakorzenić przed zimą, a więc mają dłuższy okres wegetacyjny niż rośliny jare (-jary); ze zbóż: żyto, pszenica ozima, jęczmień ozimy, z innych roślin rzepak ozimy. OZN —Obóz Zjednoczenia Narodowego. OZOKERYT, wosk ziemny — mieszanina stałych węglowodorów szeregu metanowego występująca razem z ropą naftową w postaci impregnacji i wypełnień szczelin skal osadowych; używany do wyrobu cerezyny. OZON Os, odmiana tlenu pierwiastkowego O2, o cząsteczce złożonej z 3 atomów tlenu; gaz o charakterystycznym ostrym zapachu, działający silnie utleniająco; tworzy się podczas wyładowań elektr.; używany do odkażania (zwłaszcza wody), niekiedy do odbarwiania, w kopalniach do odświeżania powietrza. OZONIDY -ozonki. OZONIZATOR, ozonator — przyrząd do wytwarzania ozonu; wskutek wyładowań elektr. między elektrodami o. powstaje ozon z tlenu powietrza. OZONKI, ozonidy — związki organiczne otrzymywane przez działanie ozonu na związki nienasycone; na ogół substancje silnie wybuchowe; pod wpływem wody rozkładają się z wydzieleniem nadtlenku wodoru H2O2. OZONOMETR [gr.], przyrząd do pomiaru zawartości ozonu w powietrzu. OZONOSFERA [gr.], warstwa powietrza o maksymalnej zawartości ozonu (Os); zalega na wysokość od 20 do 40 km; temperatura powietrza wzrasta w niej wraz z wysokością. OZORKOW, m., pow. łęczycki, woj. łódź., nad Bzurą; 15100 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu włókien., przędzalnie, tkalnie; studnie artezyjskie — cieplice. OZYRYS (egip. Usiri), egip. bóg życia, symbol corocznych zmian w przyrodzie, brat i małżonek Izydy; zabity przez brata Seta i wskrzeszony przez Izydę stał się władcą umarłych. Ożaglowanie: rejowe, gaflowe, rozprzowe, lugrowe, łacińskie OŻAGLOWANIE, część osprzętu statku obejmująca wszystkie żagle; rozróżniamy o.: rejowe, gaflowe, rozprzowe (prętowe), lugrowe (rejkowe), łacińskie itd. Zob. też omasztowanie (rys.). OŻAROWSKI Piotr (ok. 1741—94), ostatni hetman w. kor.; przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego; targowiczanin, członek delegacji podpisującej II rozbiór Polski; powieszony przez lud Warszawy. OŻARÓW, m., pow. opatowski, woj. kieł., ok. 6000 mieszk. (1956); łomy wapienia. ÓSEMKA, muz. wartość rytm. dźwięku o połowie wartości ćwierćnuty, dzieląca się na 2 szesnastki (—nuta). p: 1) litera alfabetu łac.; 2) p, muz. skrót dla piano; 3) skrót łac. pagina — strona; 4) skrót przedrostka piko — oznacza jedną bilionową, np. 1 pikofarad (pF) =* 10*“ F; 5) p., wojsk, skrót dla pułku. P, 	symbol pierwiastka chem. fosforu. Pa, symbol pierwiastka chem. protaktynu. PAASIKIYI Juho Kusti (1870—1956), fiński polityk z partii postępowej; 1920 jako przewodniczący delegacji podpisał pokój z ZSRR; 1940—41 ambasador w Moskwie; 1944—46 premier, następnie prezydent Finlandii. PABIALGINA —cibalgina. PABIAMID, prontosil album, związek organiczny —sulfonamid; biała, krystaliczna substancja; środek bakteriostatyczny; stosowany doustnie w bakteryjnych zakażeniach, np. w róży, zapaleniu miedniczek i pęcherza moczowego, a w chorobach skóry oraz w przypadku ran — w postaci zasypki. PABIANICE, m., pow. miejski, woj. łódź., na Wyż. Łódzkiej, nad Dobrzynką; 51700 mieszk. (1956), przemysł włókien., chem. (farmac.), metal., papierń.; renesansowy kościół. Jedno z najstarszych m. woj. łódź., założone w XIII w. przez Łokietka, od XVI w. produkcja sukna i płótna, od poł. XIX w. przemysł fabryczny. PABST Georg Wilhelm (ur. 1895), wybitny austr. reżyser film.; początkowo reżyser teatr, i scenarzysta; Opera za trzy grosze, Ostatni akt. PACELLI [paczelli]: 1) Asprilio (ok. 1570—1623), kompozytor wł., od ok. 1610 kapelmistrz kapeli król. w Warszawie; madrygały, motety, msze; 2) Eugenio -Pius XII. PACHER Michael (ok. 1435—98), późnogotycki malarz i snycerz niem.; ołtarz główny w miejscowości SŁ Wolfgang w Austrii. PACHNOTKA, Perilla ocimoldes, rośl. oleista, jednoroczna, z rodziny wargowych; pochodzi ze wsch. Azji, olej z nasion stosowany w przemyśle farb. i lakiem.; w Polsce w próbnych uprawach. PACHOŁ, pachołek, stróż — słup do zabezpieczenia i uwidocznienia miejsc niebezpiecznych, np. na ostrym zakręcie drogi, gdzie szereg p. umieszcza się po zewnętrznej stronie luku. PACHWINA, najniższa część przedniej ściany brzucha, oddzielona od uda wiązadłem pachwinowym. PACIORECZNIK, kanna, Cenna — rodzaj tropik, roślin z rodziny paciorecznikowatych; C. indica, duże asymetryczne pąsowe kwiaty i czarne nasiona podobne do paciorków, roślina ozdobna; C. 	hybrida, mieszaniec otrzymany ze skrzyżowania kilku gatunków paciorecznika, kwiaty czerwone lub żółte, zebrane w kłosy, roślina kwietnikowa; C. edulis, z bulwek korzeniowych otrzymuje się odżywczą mączkę, Indie zachodnie. PACIORKOWCE, bakterie kształtu kulistego, układające się w łańcuszki; niektóre z nich rozpuszczaą czerwone ciałka krwi (p. hemoizujące); gatunki chorobotwórcze wywołują płonicę, różę, anginę, zapalenie płuc i inne zakażenia. PACKA, narzędzie w formie deseczki drewnianej lub płytki stalowej z rączką do wyrównywania i wygładzania zaprawy przy tynkowaniu. PA CO WIE, rodzina magnacka na Litwie; do potęgi doszła w XVII w., wygasła 1835: 1) Krzysztof Zygmunt (1621—84), kanclerz w. litewski, doradca Michała Korybuta, przeciwnik Sobieskiego; 2) Michał (1780—1835), gen. napoleoński, kasztelan Królestwa Pol.; w czasie powstania listopadowego zastępca nacz. wodza przed objęciem dowództwa przez Chlopickiego; na emigracji związany z A. Czartoryskim. PACYFICZNA RASA, składnik żółtej odmiany człowieka; wysokorosły, o skórze żółtawośniadej, często dość jasnej, b. ciemnych oczach i kruczoczarnych, niekiedy słabo sfalowanych włosach; głowa średnia, twarz wąska lub średnia, nos wąski, najczęściej garbaty lub wypukły; budowa smukła, uwłosienie słabe, rysv wyraziste. Charakterystyczny składnik ludności chińskiej, zwłaszcza na pn. od Jangcy-ciangu; obejmuje swymi wpływami całą żółtą Azję i AmePaciorecznik  MOTYLE  1Tablica IX 1 — Plamiec agreściak (Abraxas grossulariala), 2 — Kraśnik sześcioplamik (Zygaena filipendulae), 3 — Przeziernik osowieć (Aegeria apiformis), 4 — Strzygonia choinóvvka (Panolis flammea), 5 — Modraszek junosza (Lysandra bellargus), 6 — Szlaczkoń szafraniec (Colias myrmidone), 1 — Niedźwiedziówka nożówka (Arctia caja), 8 — Papilio philolaus, 9 — jedwabnik dębowy (Antheraea pernyi), 10 — Urania fulgens, II — Wstęgówka ponsówka (Calócala nupta), 12 — Paź królowej (Papilio machaon), 13 — Brudnica nieparka (Lymantria dispar), 14 — Trupia główka (Acherontia átropos), 15 — Heliconius doris, 16 — Delias thysbe, 17 — Niepylak apollo (Pamassius apollo), 18 — Callima inachus, 19 — Morpho menelaus, 20 — Trogonoptera brookiana. (1—5 wielkość naturalna, 6—20 ok. i/9 wielkości naturalnej).  Tablica X PTAKI 11 — Quesal, Calurus resplendens, 2 — Kardynał, Cardinalis cardinalis, 3 — Wilga, Oriolus oriołus, 4 — Papuga żako, Psittacus erithacus, 5 — Koliber, Manilia pulchra, 6 — Tukan, Rhamphastes ariel, 7 — Ptak rajski, Paradisea apoda, 8 — Harpia, Tlirasaetus harpyia, 9 — Kazuar helmiasty, Casuarius casuarius, 10 — Ibis czerwony, Eudotimus ruber, 11 — Bażant złocisty, Chrysolophus pictus, 12 — Dudek, Upupa epops, 13 — Długoszpon kasztanowaty, Jacana jacana, 14 — Kaczka strojna, Aix galericulata, 15 — Alka krzywonosa, Alca lorda.  673 PAJDOCENTRYZM rykę, sięgając sporadycznie do Europy wsch. Zob. tabl. 25. PACYFIK -»Spokojny Ocean. PACYFIKACJA [łac.], uśmierzanie, tłumienie zaburzeń, buntów czy powstań przy użyciu siły zbrojnej; pacyfikator: 1) rozjemca; 2) ten, kto uśmierza, tłumi bunty. PACYFIKAŁ [łac.], tabliczka z uchwytem z relikwiami podawana wiernym w kościele kat. do pocałowania; często bogato zdobiony, z metali szlachetnych. PACYFIZM [łac.], ruch społ.-polit. o charakterze liberalno-burżuazyjnym, propagujący pokój i potępiający wszelkie wojny, bez względu na ich przyczyny. Pierwsze organizacje pacyfist. powstały w Europie bezpośrednio po wojnach napoleońskich; 1848 odbył się pierwszy międzynar. kongres pacyfistów w Brukseli; największy rozwój ruchu pacyfist. przypada na koniec XIX w. Pacyfiści na równi z wojnami zaborczymi potępiali wojny wyzwoleńcze i sprawiedliwe, cechowało ich bierne głoszenie pokoju, wiara w możność ustanowienia trwałego pokoju bez usunięcia przyczyn i źródeł wojen. Po II wojnie świat, duża część pacyfistów bierze udział w świat, ruchu obrońców pokoju i podejmowanych przez ten ruch akcjach mających na celu zapobieżenie nowej wojnie. PACYNKA, lalka teatrzyku kukiełkowego, nasadzona bezpośrednio na rękę poruszającego nią aktora. PACZKÓW, m., pow. nyski, woj. opol., na Przedgórzu Sudeckim, nad Nysą Kłodzką; 5700 mieszk. (1956); przemysł bawełn., drzewny, tłuszcz.; stary ośrodek sukiennictwa i in. rzemiosł; prawa miejskie od II poł. XIII w.; śródmieście z potężnymi basztami i bramami (Śląska Carcassonne) z XIV i XV w., got. kościół z XIII—XIV w., typu obronnego, przebudowany w XVI w., ratusz z XVI w., zabytkowe domy mieszczańskie (renesans i barok); Między P. a Otmuchowem — Stary Paczków. PACZOSKI Józef (1864—1942), botanik; 1891 opublikował pracę, która wyodrębniła nową gałąź wiedzy -»fitosocjologię. PACZYNA, staropol. nazwa wiosła. PAD (Po), największa rzeka we Włoszech; dl. 672 km, dorzecze 69 100 km*; źródła w Alpach Kotyjskich, płynie przez Nizinę Lombardzką, wpada do Adriatyku tworząc dużą deltę; umocnione walami koryto w dolnym biegu; w okresie deszczów zdarzają się katastrofalne powodzie; żeglowna 543 km. PADACZKA, epilepsja — występuje jako p. objawowa na tle ucisku, uszkodzenia tkanki mózgowej itp. oraz jako p. samoistna (przyczyna nieuchwytna); charakterystyczne dla p. są napady drgawek, utraty przytomności (przygryzienie języka) itp.; petit mai, mały napad, zwykle w postaci krótkotrwałej utraty przytomności, z nieznacznymi objawami ruchowymi; grand mai, duży napad ze wszystkimi objawami, często poprzedzony tzw. aurą. PADALEC, Anguis fragilis, beznoga jaszczurka wężowatego kształtu; lasy Europy; do 50 cm dl.; szarosrebrzysty lub brunatnomiedziany; niejadowity; w całej Polsce pospolity. PADANG, m. i port w Indonezji nad Oc. Indyjskim (zach. Sumatra); 116 300 mieszk. (1955); eksport węgla, kauczuku, kawy, kopry, tytoniu. PADDOCK [ang.], przestrzeń ogrodzona na pastwisko lub wybieg dla koni przy torze wyścigowym dla pokazu przed biegiem. PADERBORN, m. w NRF (Westfalia Wsch.), 45 000 mieszk. (1954); katedra z XI—XIII w.; przemysł cement., mebl., poligraf. PADEREWSKI Ignacy Jan (1860—1941), pianista, kompozytor; działacz polit.; fundator pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie (1910); 1914—18 działał w USA na rzecz odzyskania niepodległości; współdziałał w pracach nad traktatem wersalskim, 1919 premier i minister spraw zagr., potem delegat poi. w Lidze Narodów; 1936 współtwórca -►Frontu Morges; w czasie II wojny świat, orędownik sprawy poi. w USA; jako pianista — jeden z największych wirtuozów świat, sławy; kompozycje: opera Manru, koncert, Fantazja polska na fortepian T. J. Paderewski z orkiestrą, symfonia, liczne utwory fortepianowe (słynny Menuet), pieśni., PADLEWSKI Zygmunt (1835-63) gen.; 1862 naczelnik m. Warszawy; członek Centr. Komitetu Nar.; 1863 naczelnik wojenny woj. płockiego; rozstrzelany w Płocku. PADNIEWSKI Filip (?—1572), biskup krak. 1 podkanclerzy kor.; dyplomata; zwolennik i mecenas kultury renesans, w Polsce. PADOVANO Giovanni Maria (? — ok. 1574), wł. rzeźbiarz i architekt renesans, osiadły od ok. 1530 w Polsce; nagrobek Gamrata w katedrze w Krakowie, ganki ze schodami i attyka w Sukiennicach krak., nagrobek Jana i Jana Krzysztofa Tarnowskich w katedrze w Tarnowie. PADURA Tomasz (1801—71), poeta; pisał w języku ukr. i poi.; Pienia, Ukrainky z nutoju Tymka Paaury (z przekładem poi.), Pyśma. PADWA (Padova), m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska); 170 000 mieszk. (1954); budowle średniow.; galerie sztuki, uniwersytet z 1222 (studiował w nim Kopernik); ośrodek handl.; przemysł maszyn., spoż.; węzeł kolejowy. PADYSZACH, perski tytuł monarszy, znaczył więcej od szacha; używany przez sułtanów tureckich. PAESTUM, obecnie Pesto, staroż. m. na zach. wybrzeżu Lukanii (pd. Italia); pierwotnie kolonia gr. (Posejdonia) zal. VII/VI w. p. n. e.; 274 p. n. e. przeszło pod panowanie Rzymian; ruiny świątyń greckich. PAGACZEWSKI Julian (1874—1940), historyk sztuki, prof. Uniw. Jag., kustosz Muzeum Nar. w Krakowie; liczne prace z dziejów sztuki polskiej. PAGAJ, krótkie wiosło z różnego kształtu piórem; używane do dzisiaj przez prymitywne ludy południa. PAGANINI Niccolo (1782—1840), wł. skrzypek- wirtuoz o legendarnej, romantycznej sławie wywołanej fascynującą techniką gry; twórca koncertów, kaprysów skrzypcowych. PAGINA ([lac.]: 1) stronica; 2) liczba wskazująca kolejność stronic lub szpalt. PAGINACJA [łac.], numeracja kolejnych stron druku lub rękopisu. PAGNOL [panięl] Marcel (ur. 1895), fr. dramaturg i autor scenariuszy film.; Pan Topaz, Mariusz. N. Paganini PAGO-PAGO -»Samoa. PAHLEN [paalen] Piotr A. hr. (1745—1826), general ros., 1790 pierwszy ros. generał gubernator Kurlandii; 1801 wziął bezpośredni udział w zabójstwie cara Pawła I. PAHLEWI, dynastia w Iranie, zał. 1925 przez szacha Reza Pahlewi. PAHLEWI, gł. port Iranu nad M. Kaspijskim; 40 000 mieszk. (1940); baza floty woj., port rybacki. PAIJXNNE [pęjrjenne], jez. w pd. Finlandii; 1112 km*, glęb. do 85 m. PAINE [pejn] Thomas (1737—1809), radykalny myśliciel i pisarz amer.; działacz rewol. w okresie poprzedzającym wojnę o niepodległość Ameryki; The Rights of Man (Prawa człowieka) zawiera atak na monarchię, a obronę demokracji, postuluje zniesienie własności prywatnej, powszechne nauczanie i renty starcze; w The Age of Reason (Era rozumu) atakuje chrześcijaństwo i broni deizmu. PAINLEVJS [pęlówę] Paul (1863—1933), fr. matematyk i polityk, członek Akad. Nauk; 1917—28 wielokrotnie minister i dwukrotnie premier. PAISLEY [pęjzly], m. w W. Brytanii (środk. Szkocja); 93 700 mieszk. (1951); opact%vo z XII w.; przem. włókien., chem. PAJĄKI, Araneida, rząd z gromady pajęczaków; ciało zasadniczo nie segmentowane, podzielone na glowotułów i odwłok; zabijają zdobycz i rozpuszczają jej tkanki wsączając w nie jad i soki trawienne; niektóre jadowite nawet dla człowieka (tarantula); wiele gatunków przędzie sieć łowną (pajęczynę). PAJDOCENTRYZM [gr.], pogląd w pedagogice, wg którego podstawą działalności wychowawczej jest spontaniczny, nieskrępowany rozwój dziecka; p. wyrósł z teorii swobodnego wychowania J. J. Rousseau; konsekwencją p. jest sprowadzanie do minimum bezpośredniej roli nauczyciela. 43 	Mała Enc. Powsz. PWN  PAJDOKRACJA PAJDOKRACJA [gr.]: 1) rządy ludzi niedojrzałych, młokosów; 2) w pedagogice przecenianie praw indywidualności wychowanków na niekorzyść wymogów społecznych. PAJĘCZAKI, Arachnoidea, gromada stawonogów w podtypie szczękoczółkowców; przeważnie lądowe, rzadziej słodkowodne; oddychają tchawkami łub płucotchawkami; rozdzielnopłciowe; należą tu skorpiony, pająki, roztocze, kosarze, zaleszczotki. PAJĘCZNO, w., niegdyś m., siedziba pow., woj. łódź., na pd.-zach. krańcu Wyż. Łódzkiej, ' 2700 mieszk. (1956); w okolicy wapienniki; barok, kościół z poł. XVIII w. PAJĘCZYNA, nici powstałe z krzepnącej na powietrzu (także owai służą jako form młodocianych. PAJGERT Adam (1829—73), poeta i tłumącz; Poezje, przekłady Byrona, Szekspira, Moore’a, Longfellowa. PAJUCI, plemiona Indian szoszońskiej grupy ięz., na pd.-zach. Amer. Pn.; dawniej — zbieracze, obecnie w rezerwatach; ok. 3 000. PAJZA -►proso. PAK, stała pozostałość po oddestylowaniu frakcji ciekłych ze smoły węglowej; twarda, krucha, czarna masa, stosowana do wyrobu brykietów, lakierów, papy, izolacji wodoodpornej itp. PAK DEN Al (ur. 1907), koreańska działaczka rewol., od 1946 organizatorka i przewodnicząca Dem. Związku Kobiet Korei Pn.; 1950—53 sekretarz KC Koreańskiej Partii Pracujących, potem zastępca przewodniczącego partii; działaczka światowego ruchu obrońców pokoju. PAKISTAN (Muzułmańska Rep. Pakistanu), rep. w pd. Azji składająca się z dwóch części: z Pakistanu Zach. i Pakistanu Wsch. odległych od V siebie o ok. 1600 km; należy do bryt M Wspólnoty Narodów; 947 663 km*, ok. 80 000 000 mieszk. (1955); w przeważa. jącej większości mahometanie; język państw, —hindustani; stoi. Karaczi. P. Z a c h o d n i, 806 511 km*, ok. 35 000 000 mieszk.; składa się z 4 prow.: Sind, Pendżab Zach., Beludżystan f Pn.-Zach. Prow. Graniczna; na pn. i zach. górzysty (Hindukusz, G. Sulejmańskie, najwyższe wzniesienie Tiricz Mir 7690 m); część środk. i wsch. zajmuje Nizina Indu, częściowo stepy i Pustynia Thar. P. Wschodni (Bengalia Wsch.), 141152 km*, ok. 45 000 000 mieszk.} w delcie Gangesu i Bramaputry; nizinny; liczne, mało zbadane surowce miner, (węgiel, ropa naft., chrom, uran, sól, mangan, ruda żel.); gl. rolnictwo (71 °/« ludności roln., 70•/• ziemi uprawnej należy do wielkich właścicieli), w większości przy zastosowaniu sztucznego nawadniania (0,4 min ha) w P. Zach., a z- prowadzeniem walki z wodą (gwałtowne i silne opady monsun.) w P. Wsch.; gł. uprawy: ryż, pszenica, jęczmień, kukurydza, bawełna, juta, trzcina cukr., nerbata; na stepowych obszarach (Beludżystan, Thar) hodowla owiec, kóz, wielbłądów, na terenach jedwabników; niebaweln., . jutowy, przemyśle zatrudnionych 5 min; sieć komunik, słabo rozwinięta (11 200 km linii kol., 4000 km dróg samoch.); gł. węzeł Karaczi; gł. m.: Dhaka, Czitagoan w P. Wsch., Hajdarabad, Lahaur, Kweta, Rawalpindi w P. Zach.; eksport: juta, bawełna (80*/« eksportu); import: wyroby bawełn., żelazne; handel gł. z W. Brytanią, Japonią, Francją. Od 1951 gospodarka planowa: roboty wodne 40*/», rolnictwo 15*/», komunikacja 20“/«, uprzemysłowienie 20•/• zaplanowanej sumy Ustrój. Republika; konstytucja z 1956; dwuizbowy parlament; na czele państwa stoi prezydent wybierany na 5 lat; zgodność ustaw z Koranem. Historia. Do 1947 część -►Indii; 1947 przy podziale Indii dominium, a następnie niepodległe pańpań•oklastwo w ramach bryt. Wspólnoty Narodów; 1956 pr mowanie Muzułm. Rep. Pakistanu; od 1954 w SEATO, od 1955 członek paktu bagdadzkiego. PAK LODOWY, wieloletnia kra lodowa pływająca w dużych skupiskach na obszarach mórz polarnych. PAKLON -klon PAKOŚĆ, m., pow. inowrocławski, woj. bydg., nad Notecią, u ujścia Kanału Noteckiego; 4100 mieszk. (1956), ośrodek handl.-usługowy, zakłady roszamiczo, w okolicy łomy wapieni; barok, kościół z XVII w. 674 i 26 kaplic (Kalwaria Pakoska na wzór K. Zebrzydowskiej), miejsce kultu religijnego. PAKTA KONWENTA [łac.], w dobie elekcyjnej w Polsce umowy zawierane przez szlachtę z osobą wybraną na króla, nakładające nań różne zobowiązania o charakterze polit, i finansowym; w p. k. elekt z reguły potwierdza prawa i przywileje szlacheckie, np. Henryk Walezy zobowiązał się w p. k. do zawarcia wiecznego przymierza z Francją, utworzenia własnym kosztem floty na Bałtyku, wpłacenia do skarbu państwa 40 000 florenów, utrzymania w uniwersytecie paryskim 400 Polaków itd. PAKT ATLANTYCKI -Pakt Północnoatlantycki. PAKT BAGDADZKI, Middle East Defence Organization (MEDO), Organizacja Obronna Środkowego Wschodu, układ wojskowy zawarty 1955 pomiędzy Turcją i Irakiem i rozszerzony następnie na Anglię, Pakistan i Iran; 1957 do jego Komisji gosp. przystąpiła Jordania; stanowi ogniwo pomiędzy blokami wojsk. NATO (Pakt Północnoatlantycki) i SEATO (Pakt Południowo-Wschodniej Azji); ma na celu utrzymanie wpływów mocarstw imperiast na Bliskim i Środk. Wschodzie. PAKT BAŁKAŃSKI, sojusz Jugosławii, Grecji i Turcji podpisany 1953 w Ankarze (też Pakt Ankarski). PAKT BRUKSELSKI, układ o wzajemnej pomocy gosp. i wojsk, zawarty 1948 przez Anglię, Belgię, Francję, Holandię i Luksemburg w Brukseli; skierowany pozornie przeciwko agresji niem., w istocie był przygotowaniem do Paktu Atlantyckiego; 1955 rozszerzony przez przystąpienie Niemiec Zach. i Włoch przybrał nazwę Unii Zachodnioeuropejskiej. PAKT PARYSKI 1928 —Brianda — Kelloga Pakt. r PAKT POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ AZJI, South-East Asian Treaty Organization (SEATO), zawarty 1954 w Manili przez Anglię, Australię, Filipiny, Francję, Nową Zelandię, Pakistan, Syjam, USA; ma na celu współdziałanie polit, i wojsk, jego uczestników, a w szczególności zwalczanie ruchów narodowowyzwol. w Azji; wraz z MEDO (Paktem Bagdadzkim) i NATO (Paktem Północnoatlantyckim) stanowi element polityki bloków wojskowych realizowanej przez mocarstwa zach. po II wojnie świat. PAKT PÓŁNOCNOATLANTYCKI, North Atlantic Treaty Organization (NATO), pakt wojskowy zawarty 1949 w Waszyngtonie przez Anglię, Belgię, Danię, Francję, Holandię, Islandię, Kanadę, Luksemburg, Norwegię, Portugalię, Włochy i USA; 1952 przyłączyła się Grecja, Turcja, 1955 — NRF; blok militarny, w którym rolę decydującą odgrywają USA; wymierzony przeciw ZSRR i państwom socjalistycznym; stanowi centralne ogniwo w systemie bloków wojsk, organizowanych przez mocarstwa zach. po II wojnie świat. Organizacja: Rada Północnoatlantycka, z sekretariatem generalnym (siedziba Paryż), Stała Komisja Wojskowa (siedziba Waszyngton), której podlega Naczelne Dowództwo Sojuszniczych Sił Zbrojnych w Europie wraz z dowództwami 3 obszarów: Europy północnej, Europy środkowej oraz Europy południowej i Morza Śródziemnego. PAKT TRZECH -Berliński Pakt PAKUŁY, krótkie włókna lnu lub konopi oddzielone od dłuższych przez czesanie. PAL —Polska Armia Ludowa. PAL, element konstrukcyjny pogrążany w grunt w celu przeniesienia obciążenia na warstwy o większej nośności, głębiej położone; p. są wykonywane z drewna, betonu, żelbetu i stali. PALACIO [paląsjo] VALDÉS Armando (1853—1938), powieściopisarz hiszp. bliski realistom XIX w., lecz unikający ostrego formułowania konfliktów; Siostra San Sulpicio. PALACKŸ Frantiśek (1798—1876), wybitny historyk czes., działacz polit; Déjiny narodu ¿eského w Cechach a o Moravé (Dzieje narodu czeskiego w Czechach i na Morawach). PALACZ Maciej (1812— ? ), chłopski działacz konspiracji poznańskiej (zwłaszcza w Związku Plebejuszy); 1846 przygotowywał atak na cytadelę; 1846 członek Komitetu Nar. Współpracował z nim brat Jan. PALADYN, nazwa nadawana 12 rycerzom z orszaku Karola W. (jednym z nich był Roland) i legendarnym rycerzom króla Artura. PALAFITY [gr.], osady na palach z okresu neolitu i epoki brązu w Szwajcarii. PALAFOX Y MELZI Don José de (1780—1847), generał hiszp., książę Saragossy; od 1808 w walce z wojskami fr. zajmującymi część kraju; 1809 dowódca bohaterskiej obrony Saragossy, wzięty tam do niewoli. PALEOZOIK 675 PALAMEDES, bohater podań trojańskich, słynny z mądrości i wiedzy; przypisywano mu m. in. uporządkowanie alfabetu, podział roku na miesiące, wynalezienie gry w szachy i kości. PALANKIN [ind.], lektyka, nosze ozdobne z daszkiem i firankami, używane w Chinach i Indiach jako środek lokomocji. PALANT [wł.]: 1) gra sport, polegająca na podbijaniu twardej malej piłki i przebieganiu ustalonych odcinków; w Polsce znana już w XIV w.; 2) kij do odbijania takiej piłki. PALATOGRAM [łac.-gr.], obraz podniebienia z oznaczeniem miejsc zetknięcia się z nim języka przy wymawianiu danej głoski; stosowany w badaniach fonetycznych. PALATYN, jedno z siedmiu wzgórz Rzymu ze starymi świątyniami i miejscami kultu; w okresie republiki dzielnica bogaczy, od czasów Augusta — pałaców cesarskich; obecnie dzielnica zawierająca najcenniejsze wykopaliska starorzymskie. PALATYN [łac. palatinus — pałacowy, dworski], nazwa stosowana w średniowieczu: 1) do urzędników dworu cesarskiego; 2) w Polsce do wojewodów (urzędowy ich tytuł łac. „comes palatinus“); 8) na Węgrzech do najwyższego dygnitarza państw., zastępcy króla. PALATYN AT [niem. Pfalz], nazwa dwóch krain niem.: 1) P. Góbnt (Oberpfalz), obwód w pn.-wsch. Bawarii (NRF) 9646 km«, 877 620 mieszk. (1955); gl. m. Ratyzbona (Regensburg); 2) P. Dolny, Reński (Rheinpfalz) -*-Nadrenia-Palatynat; od X w. okręg .-administracyjny cesarstwa, na którego czele stał hrabia, palatyn Renu, z czasem dziedziczny władca; Złota Bulla 1356 nadała palatynom Renu godność elektorów; 1777 połączenie Palatynatu z Bawarią. PALATYNKA [fr.J, długi futrzany szal kobiecy do przykrycia dekoltu; noszony w Polsce od XVI do XVIII w. PALAU, grupa wysp wulkan, w zach. Mikronezji na Pacyfiku (terytorium powiernicze USA); 488 km*, 5900 mieszk.; zasoby boksytów i fosfatów. PALAWAN (Paragua), wyspa należąca do rep. Filipin; 11 700 km*, 43 800 mieszk. (1948); gł. produkty: orzechy kokos., kauczuk. PALCAT [węg.], trzcinka lub pręt z niełamliwego drewna dł. ok. 80 cm używany przy jeżdzie konnej, dawniej także przy nauce szermierki. PALCZAK, termin hodowlany oznaczający młodą Tybę (zwykle łososia, troć lub inną rybę łososiowatą) od momentu wchłonięcia woreczka żółtkowego do osiągnięcia stadium -»-smólta (dł. 10 —18 cm). PALCZATKA -►proso. PALECKIS Justas (ur. 1899) litewski działacz robotn., od 1940 członek KPZR i przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej Litew. SRR. PALEJ (Palii) Semen Hurko ( ? —1710), dowódca kozacki w służbie poi.; od 1702 organizator i przywódca powstania kozackiego. PALEMBANG [pąlymbań], największe m. przem. na Sumatrze (Indonezja), port nad rz. Mausi; 282 900 mieszk. (1955); rafinerie ropy naft., tkalnie Jedw., ośrodek handlu kauczukiem, koprą, chininą. PALENCIA [palęnsja], stoi. prow. w pn. Hiszpanii (León); 32 800 mieszk. (1954); najstarszy uniwersytet w Hiszpanii, przeniesiony do Salamanki 1238; ośrodek handl. obszaru rolniczego. PALENICA KOŚCIELISKA, na Podhalu, najwyższe wzniesienie w Paśmie Gubałowskim, nad Kościeliskiem; wys. 1198 m; tereny narciarskie. PALENIE SIĘ, grzanie się, objawy popędu płciowego (rui) u klaczy. PALENISKO, przestrzeń pieca, w której spala się paliwo; p. na paliwa twarde (węgiel, brykiety) zawiera ruszty stałe do ręcznego zarzucania paliwa), lub ruchome, tworzące zamknięte pasmo napędzane silnikiem elektrycznym, zasilane mechanicznie w sposób ciągły; p. na pył węglowy, paliwa ciekłe lub gazowe noszą nazwę palników. PALEOBOTANIKA -►paleontologia. PALEOCEN [gr.], najstarsza epoka -►trzeciorzędu, Zob. też stratygrafia (tabela). PALEOGEN [gr.], starsza część -►trzeciorzędu, obejmująca epoki: paleocen, eocen i oligocen. Zob. też stratygrafia (tabela). PALEOGEOGRAFIA [gr.J, nauka zajmująca się odtwarzaniem wyglądu powierzchni Ziemi w epokach geologicznych. PALEOGRAFIA [gr.], nauka pomocnicza historii; zadaniem jej jest odczytywanie i badanie rozwoju dawnych pism, ich form i materiału pisarskiego; 48* p. 	muzyczna, zajmuje się dawnymi systemami notacji muz. w celu odczytania zabytków muzyki. PALEOKLIMATOLOGIA [gr.], nauka o warunkach klimatycznych odległych epok geologicznych i historycznych. PALEOLIT [gr.], epoka kamienia, najst. faza dziejów kultury ludzkiej; dzieli się na starszy i młodszy; w p. st. klimat ciepły, formy praludzkie Sinanthropus i Pithecanthropus potem człowiek neandertalski, narzędzia kamienne; w p. mł. klimat chłodny, zmienny, człowiek rasy Homo sapiens fossilis; udoskonalone narzędzia kam., obróbka kości i rogu; pólosiadły tryb życia; znane pochówki; rozwinięta sztuka. Tabela chronologiczna paleolitu i mezolitu Polski wg F. E. Zeunera i4jPALEOLOGOWIE, dynastia cesarzy blzant. 1261— PALEONTOLOGIA [gr.], nauka o roślinach (paleobotanika) i zwierzętach (paleozoologia) minionych epok geol.; opiera się na badaniu szczątków kopalnych i pozostawionych śladów. PALEOZOIK [gr.], era paleozoiczna — trzecia era dziejów Ziemi (ok. 520—185 min lat temu), pierwsza należycie udokumentowana paleontologicznie; w ciągu tej ery pojawiają się niemal wszystkie ważniejsze gromady świata organicznego, z wyjątkiem roślin  PALEOZOOLOGIA okrytozalążkowych oraz ssaków i ptaków; głównie panują rośliny zarodnikowe oraz zwierzęta bezkręgowe, ryby pojawiają się wcześnie, a pod koniec ery — rośliny nagonasienne oraz płazy i gady. Dwie wielkie -♦-orogenezy: kaledońska i hercyńska, obie z silnym wulkanizmem; pod koniec ery zlodowacenie na półkuli pd. i w Indiach (-►Gondwana, karbon i perm). P. 	obejmuje 6 okresów: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon i perm. Zob. też stratygrafia (tabela). PALEOZOOLOGIA -►paleontologia. PALERMO, gł. m. i port na Sycylii w pd. Włoszech; 528 000 micszk. (1954); zabytki budownictwa arab., normandzk., renesans, i barok.; uniwersytet, szkoły wyższe, muzeum naród.; przemysł: spoż., maszyn., chem.; ośrodek turystyczny. PALESTER Roman (ur. 1907), kompozytor poi.; utwory orkiestr., kamer., wok., muzyka filmowa; po II wojnie świat, za granicą. PALESTRA Igr.]: 1) zakład w staroż. Atenach, poświęcony wychowaniu fiz. chłopców pod kierunkiem i nadzorem nauczyciela gimnastyki — pedotriby; 2) zespół obrońców sąd., adwokatura. PALESTRINA Giovanni Pierluigi da (1525—94), kompozytor i kapelmistrz kapeli papieskiej w Rzymie, najwybitniejszy przedstawiciel stylu wokalnego a capella w zakresie polifonii kość., zachowującej jednak wyrazistość tekstu liturg. oraz powagę wyrazu i dlatego uważanej za najdoskonalszy styl muzyki kościoła rzym.-kat.; czołowy mistrz tzw. szkoły rzymskiej; msze (Missa Papae Marcelli), motety (do 12 głosów), lamentacje, Improperio, hymny, Stabat Mater i in. utwory kość., nadto 2 księgi madrygałów. PALESTYNA, kraj hist. w Azji Zach., między wsch. wybrzeżem M. Śródziemnego a rz. Jordan; 26 300 km2, 1 900 000 mieszk. (1947), Żydzi, Arabowie (po 50°/o w 1950); gł. m. Jerozolima; wąski pas nizinnego, żyznego wybrzeża przechodzi w wyżynę (600—1000 m), opadającą w wielki rów tektoniczny (Chor), w którym płynie Jordan przez jez. Genezaret do M. Martwego (—394 m); klimat podzwTotnik., suchy (do 200 mm opadów i do 50°C w dolinie Jordanu) ; na wybrzeżu roślinność śródziemnomor., we wnętrzu stepowa; uprawy: pszenica, jęczmień, winorośl, oliwki, owoce poludn.; hod.: owce, kozy; podział polit.: Izrael 20 800 km2, Jordania 5500 km2 — Historia P. -►Izrael, Jordania. PALETA [fr.]: 1) płytka drewn., porcel. lub metal., najczęściej owalna, z otworem na wielki palec lewej ręki, służąca malarzowi do rozrabiania i mieszania farb; 2) przen. dobór barw stosowany przez danego artystę, szkołę itp. PALIATYW [łac.], środek, który chwilowo łagodzi objawy choroby, ale jej nie leczy; półśrodek. PALIMPSEST [gr.], rękopis wykonany na pergaminie lub papirusie, z którego usunięto pismo pierwotne; w VII—VIII w. niszczono w ten sposób teksty autorów staroż. w celu zamieszczenia pism chrześcijańskich. PALINGENEZA [gr.], proces powstania nowej, wtórnej magmy wskutek stopienia skał już dawniej istniejących. PALINODIA [gr.], utwór lit. (poetycki), sprzeczny w swej treści z poprzednim utworem tegoż autora i odwołujący opinie czy zarzuty tam zawarte. PALISADA [łac.], ostrokół, częstokół — ściana z grubych i zaostrzonych u góry pali, wkopanych w ziemię; stosowana przy fortyfikacjach starożytn. i średniowiecznych. PALISANDER, Jacaranda, drzewo z rodziny Bignoniaceae; Ameryka Pd.; piękne ciemne drewno używane na luksusowe wyroby stolarskie. PALIWA, techniczna nazwa obejmująca ciała stałe, ciecze oraz gazy, stosowane jako źródła energii 676 cieplnej; rozróżnia się: p. stałe (węgiel kamienny, węgiel brunatny, torf, drewno, koks), p. ciekłe (ropa naftowa, produkty jej przerobu, ciekłe produkty suchej destylacji węgla, alkohole, p. syntetyczne) używane gł. jako materiały pędne do silników, p. gazowe (np. gaz ziemny, świetlny, wodny) stosowane ł'ako materiały pędne do silników, do ogrzewania ;otłów i pieców przemysł, oraz do oświetlania. Wartość opałowa niektórych paliw Paliwa stałe (w kcal/kg) Antracyt 7...r.rrrr.. 8000 Węgiel kamienny (śląski) ok. 7000 Węgiel brunatny 2600—4600 Toii . ok. 4000 Drewno 3600 Paliwa ciekłe (w kcal/kg) Benzyna r 11000 Ropa naftowa 10000 Benzol 9600 Alkohol etylowy ok. 6000 Paliwa gazowe (w kcal/mS) Wodór t : t - . . . 83760 Gaz świetlny 5190 Gaz generatorowy 2540 Gaz wielkopiecowy r 950 PALK, cłeśn. między pd.*wsch. wybrzeżem Płw. Indyjskiego a wyspą Cejlon; szer. 55 km, głęb. 9 m. PALLA [łac.], w staroż. Rzymie wierzchnia szata kobieca: płat materiału owijany wokół postaci, układany w fałdy: częścią górną nakrywano głowę. PALLAD Pd, palladium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 46; metal odporny na działanie czynników chem.; odznacza się zdolnością do rozpuszczania wodoru; w przyrodzie występuje razem z platyną; używany jako katalizator, w dentystyce oraz w przemyśle jubilerskim. PALLADIO Andrea (1508—80), wl. architekt i teoretyk architektury; nawiązywał do architektury antycznej; wywarł wielki wpływ na architekturę XVII w. zwłaszcza w Anglii i Francji (tzw. „palladianizm“) ; Bazylika, Villa Rotonda i Teatro Olimpico w Vicenzy, kościoły S. Giorgio Maggiore i II Redentore w Wenecji; Cztery księgi o architekturze. PALLADION, staroż. rzeźba sakralna przedstawiająca Palladę (Atenę), opiekunkę Troi; wg podania była zesłana przez Zeusa; podobne palladia posiadały także i inne miasta greckie. PALLAS [gr. potrząsająca (dzidą)], przydomek Ateny. PALLIUM [lac.]: 1) gr. -►himation przejęty przez Rzymian w okresie republiki; 2) w liturgii kat. część pontyfikalnego stroju arcybiskupa: szeroki pas z białej wełny, ozdobiony krzyżami i nakładany na ornat; p. 	było nadawane przez papieża imiennie. PALMA DE MALLORCA [— maljęrka]. gł. m. 1 port na Majorce (Baleary); 136 800 mieszk. (1950); katedra got. z XIII w.; przemysł włókien, i ceram. PALMA VECCHIO [—wękjo, starszy] (1480—1528), malarz wenecki okresu Renesansu; ulubiony temat P. 	— Santa Conversazione (święta rozmowa); obraz ołtarz, w kościele S. Maria Formosa w Wenecji. PALMERSTON [pą-.mastan] Henry John Tempie lord (1784—1865), polityk ang., początkowo konserwatysta, potem zbliżony do liberałów, od 1830 niemal bez przerwy minister spraw zagr., dwukrotny premier 1855—58, 1859—65; przeciwny przekopaniu Kanału Sueskiego z obawy wzrostu wpływów francuskich. H. J. Palmerston PALMETA [fr.l, motyw ornament, pochodzenia wsch. w formie stylizowanych liści palmy, stosowany w starożytności i od XVI do XIX w. PALMIRA, obecnie wieś Tedmur (ok. 140 km na wsch. od m. Homs w Syrii), w starożytności ważne  677 centrum handl.; w poł. III w. stolica samodzielnego państwa o tej samej nazwie, podbitego w 273 przez Rzymian, w VIII w. przez Arabów, na pocz. XIV w. przez Turków; wykopaliska. PALMIRY, osiedle, pow. nowodworski, woj. warsz., w pn.-wsch. krańcu Puszczy Kampinoskiej; 225 mieszk. (1956); cmentarz ofiar hitleryzmu, ok. 2000 mogił; w latach 1940—43 w Puszczy hitlerowcy rozstrzelali przeszło 20 000 osób, których mogił nie odnaleziono. PALMITYNOWY KWAS, nasycony kwas tłuszczowy o 16 atomach węgla w cząsteczce; ciało krystaliczne, bezwonne, bezbarwne; występuje w postaci estrów gliceryny w większości tłuszczów zwierz, i rośl.; otrzymuje się go przez zmydlanie tłuszczów. PALMY, Palmae, rodzina roślin jednoliściennych; ok. 1200 gatunków; kraje zwrotnikowe i podzwrotnikowe, w Europie pd. 1 gat. — karłatka (Chamaerops humilis); drzewa o nierozgałęzionym pniu (kłodzinie), z pękiem pierzastych lub wachlarzowatych liści na szczycie; kwiaty jednoiiłciowe, zebrane w kolby ub wiechy, zapylane przez owady łub wiatr; owoce — soczyste jagody lub pestkowce; liczne gatunki mają duże znaczenie gospodarcze i dlatego są szeroko uprawiane w tropiku; np. p. daktylowa, kokosowa, sagowa; często używane do celów dekoracyjnych. PALNIKI GAZOWE, urządzenia wytwarzające wysoką temperaturę przez spalanie w sposób regulowany paliwa gazowego zmieszanego z powietrzem lub tlenem; najczęściej spotykane typy palników laboratoryjnych (na gaz miejski): p. 	Bunsena, Teclu, Meckera; w technice do spawania metali używa się p. na inne gazy, dające płomień o znacznie wyższej temp., np. p. acetylenowo-tlenowe, tleno-wodorowe. PALOLO, swoisty tylny odcinek ciała morskich pierścienic z rodzaju Eunice, składający się z segmentów płciowych; w pewnych okresach części te odrywają się i masami wypływają na powierzchnię oceanu; tubylcy (z wvsp Fidżi i Samoa) poławiają je na pokarm. PALOS DE LA FRONTERA (Palos), port nad zat. Kadyksu w Hiszpanii, przy ujściu rz. Tinto; stąd wyruszyła 3 VIII 1492 pierwsza wyprawa Kolumba. PALOTYNI, zakon zał. przez Wincentego Pallotti 1835 dla pracy misyjnej wśród katolików i pogan. PALPITACJA [lac.], med. zbyt silne lub przyspieszone bicie serca. PALUDAMENT [łac.]: 1) purpurowy płaszcz wodzów rzymskich; 2) teatr udrapowana nad sceną materia tworząca sklepienie, jakby sufit. PALUSZNIK KRWAWY -proso. PAŁAC [łac.], reprezentacyjna siedziba magnata na wsi lub w mieście; największy rozwój architektury pałac, przypada na w. XV—XVIII (słynny p. w Wersalu); w Polsce w II poł. XVII i XVIII w. (np. p. 	Krasińskich w Warszawie, p. w Wilanowie). Od w. XIX termin ten stosuje się również niekiedy do budynków użyteczności publicznej. Zob. tabł. 62. PAŁANKI, Pseudochirus, ssaki z podgromady torbaczy; pd.-wsch. Australia; wielkość kota lub mniejsze; w kończynach przednich kciuk i palec wskazujący przeciwstawne pozostałym palcom; długi, chwytny ogon; nadrzewne. PAŁASZ [węg.], broń biała o prostej jedno- lub obosiecznej głowni; w Europie szeroko używany od końca XVII w.; w Polsce od XVI do XVIII w. PAŁKA, rogoża, Typha — bylina z rodziny pałkoPalma daktylowa: A — ogólny pokrój drzewa, B — kwiat słupkowy, C — kwiat pręcikowy, D — owoc w przekroju podłużnym Palnik Bunsena PANAMERYKANIZM watych, rzędu pandanowców, do 3 m wys.; kwiaty drobne, skupione na końcach pędów w gęste wojłokowate wałki; brzegi wód; pędy używane w koszykarstwie. PAŁŁADIN Aleksandr W. (ur. 1885), ukr. biolog, członek PAN, prof. Uniw. im. T. Szewczenki w Kijowie, prezes Akademii Nauk USRR; prace z zakresu biochemii. PAMFLET [łac.], utwór o charakterze satyrycznym, piętnujący w ostrej, zjadliwej formie lub ośmieszający konkretną osobę albo jakieś zjawisko życia spoi. lub politycznego. PAMIĘĆ, właściwość Istot obdarzonych życiem psych., polegająca na tym, że dawne doświadczenia utrwalają się w psychice i dzięki temu mogą później przejawiać się w przypomnieniach i rozpoznaniach. „PAMIĘTNIK HISTORYCZNO-POLITYCZNY“, postępowe czasopismo z doby Sejmu Czteroletniego, poświęcone problemom polit., społ. i ekon.; propagowało naukę, tolerancję rei., broniło zasad filozofii racjonalist. Zamknięte rozkazem Konfederacji Targowickiej. Warszawa (1782—92), redaktor Piotr Swit„PAMIĘTNIK LITERACKI“, kwartalne pismo nauk., Lwów (1902—39), Warszawa (od 1946); do 1939 i 1946—50 organ Towarzystwa Literackiego im. A. 	Mickiewicza, od 1952 Instytutu Badań Literackich; poświęcony historii i krytyce literatury polskiej. „PAMIĘTNIK WARSZAWSKI": 1) liberalne czasopismo lit.-nauk., Warszawa (1809—10; 1815—23); w pierwszym okresie red. L. Osiński, 1815—21 F. 	Bentkowski, 1822—23 K. Brodziński i F. Skarbek; 2) 	kwartalnik lit., Warszawa (1929—31); red. W. Berent. PAMIR, system górski w Azji Srodk. gł. na obszarze Tadżyckiej SRR (część wsch. w Chinach, pd. w Afganistanie); najwyższy szczyt Pik Stalina (7495 m), pow. lodowców 8041 km2; klimat wysokogórski, suchy, kontynentalny. PAMPA, pampasy — regionalna nazwa stepu w Ameryce Pd. PAMPELUNA (Pamplona), m. w pn. Hiszpanii, stoi. prow. Nawarry; 77 000 mieszk. (1954); katedra gotycka z XV w.; przemysł włókienniczy, chemiczny, skórzany. PAN, mit. gr. koźlonogi i rogaty bóg pasterzy, przedstawiany zwykle z —syringą w rękach; rozgniewany zsyłał na ludzi i trzodę strach, wywołujący nieuzasadniony popłoch (strach paniczny). PAN —Polska Akademia Nauk. PANACEUM [gr., pan — wszystko, akos — lek], rzekomo uniwersalny środek przeciw wszelkim możliwym chorobom. PANAJEW Iwan I. (1812—62), ros. pisarz i publicysta, bliski współpracownik W. Bielińskiego i N. Niekrasowa; Wspomnienia literackie. PANAMA: 1) rep. w Ameryce Srodk. między Pacyfikiem a M. Karaibskim; 74 010 km2, 886 000 mieszk. (1954), łącznie ze Strefą Kanałową (—Panamski Kanał); język urzęd. hiszp.; w części środk. i pn.-zach. górzysta (do 3374 m); na pd. nizinna; klimat wilgotny, gorący; lasy zwrotnik. (76% pow.); plantacje bananów, kakao, kawy, trzciny cukr., tytoniu; jedyna linia kol. w Strefie Kanałowej; gł. m. i porty Panama (stoi.), Colón; eksport bananów (53*/t wart.), krewetek (14%). Kraj przecięty na 2 części przez Kanał Panamski; Ustrój. Republika; konstytucja z r. 1946; jednoizbowy parlament; prezydent wybierany na 4 lata. Historia. Posiadłość hiszp. 1513—1821; 1821—1903 część Kolumbii; 1881 rozpoczęcie budowy Kanału Panamskiego; 1903 proklamowanie samodzielnej republiki uznanej przez USA, odstąpienie USA strefy kanału, 1904 podjęcie budowy kanału przez rząd USA; trwałe wpływy USA; 2) stoi. i gł. port P. nad Zat. Panamską (Pacyfik); 127 900 mieszk. (1950); uniwersytet; stacja kolejowa. PANAMA: 1) miękki kapelusz słomkowy pleciony z włókien drzew rosnących w Ameryce Srodk., m. in. w Panamie; 2) tkanina o osnowie bawełnianej i wątku wełnianym, naśladująca plecionkę kapeluszy panamskich; 3) mydło z kory Quillaja saponaria stosowane do prania tkanin delikatnych. PANAMERYKANIZM, początkowo kierunek polit. dążący do solidarnej obrony wszystkich państw obu iVIlpD’k przed ingerencją i wpływami eur.; powstał , , z inicjatywy Ameryki Łac.; unia panamerykanska założona 1889, obejmująca 21 państw, z sie 3PANAMERYKAŃSKA DROGA dzibą w Waszyngtonie, miała zacieśniać i regulować stosunki między krajami kontynentu amer. na podstawie równouprawnienia. Faktycznie od końca XIX w. przewodnictwo objęły St. Zj. Am. Pn., czyniąc z p. i unii panamer. narzędzie nacisku polit. i gosp. na kraje Ameryki Pd. (Łac.). Zob. też Monroe. PANAMERYKAŃSKA DROGA, system dróg, który watych (pochutnikowatych); razem z szosą —Alaska-Highway i drogami USA sta- wybrzeże Oc. Ind. i Wiełnowić będzie wielki szlak łączący USA z Argentyną i wszystkimi państwami Ameryki Srodk. i Pd.; do 1950 zbudowano 80*/» og. długości (25 220 km). PANAMSKI KANAŁ, na terytorium rep. Panamy, łączący Atlantyk z Pacyfikiem; dl. 81,6 km; 3 podwójne śluzy; przepływ statku 8 godz.; w ciągu doby przepuszcza 48 statków; po obu stronach P. K. pasy szer. po 8 km, tzw. Strefa Kanałowa należąca do USA; 678 fiatunek z rodziny szopów, rzędu mięsożernych; asy Himalajów i pd.-zach. Chin; dl. ciała 60 cm + 50 cm puszysty ogon; futro obfite, miękkie. Zob. tabl. 18. PANDAN, pochutnik, Pandanus — drzewo lub krzew z rodziny pandano1432 km-, 58 000 mieszk. (1952), zatrudnionych gł przy obsłudze P, K.; gl. porty Cristobal, Balboa. — Budowa kanału zaczęta 1881 przez inż. —F. Lessepsa, przerwana 1889 wskutek bankructwa towarzystwa budowy, od 1904 prowadzona i 1914 dokończona przez St. Ziedn. Am. Pn., które po zakupieniu 1904 od republiki panamskiej terenu po obu stronach kanału faktycznie kontrolują ruch poprzez kanał. PANATENAJE, uroczyste kilkudniowe święto ku czci Ateny, obchodzone w staroż. Atenach w 3 roku każdej olimpiady; składały się na nie: zawody muz. i sport., procesja do świątyni Ateny i —hekatomba. PANAY, wyspa należąca do rep. Filipin; 11 500 km*, 1 300 000 mieszk. (1939); złoża miedzi; w środk. części uprawa ryżu, trzciny cukr.; gł. miejscowość i port lloilo. PANCER Feliks (1798—1851), specjalista z dziedziny inżynierii lądowej, projektant i budowniczy Nowego Zjazdu w Warszawie (1844—46). PANCERNE WOJSKA, rodzaj wojsk lądowych, których trzon organizacyjny oraz gł. siłę uderzeniową stanowią czołgi. PANCERNI, pancerna jazda, jazda poi. XVI— XVIII w. uzbrojona w lekki pancerz lub kolczugę, szablę, włócznię oraz łuk lub broń palną; w Koronie nazywano ich towarzyszami pancernymi, na Litwie — petyhorcami. PANCERNIK, duży, ciężki, opancerzony okręt bojowy, zw. też okrętem liniowym, wyposażony w najcięższą artylerię; typ zanikający. Tabl. 82. PANCERNIKI, Dasijpodidae, rodzina z rzędu szczerbaków; słabo zarośnięte roślinnością piaszczyste równiny Ameryki Pd.; dł. ciała do 1,5 m z ogonem; grzbiet pokryty luźno zestawionymi, pierścieniowato ułożonymi płytkami kostno-rogowymi; mogą zwijać się w kłębek; liczne zęby w kształcie ostrych stożków; naziemne; kopią nory; żywią się bezkręgowcami. Tabl. 7. PANCERZ [niem.]: 1) dawniej część uzbrojenia ochronnego rycerzy, miękka osłona tułowia, głównie kolczuga, później także zbroja płytowa (kirys); 2) blachy lub płyty stalowe różnej grubości do osłony obsługi karabinów masz., dział, na czołgach, okrętach, samolotach itp.; 3) zool. szkielet zewnętrzny zwierząt, np. u żółwi kostny, pokryty płytkami rogowymi, u stawonogów zwykle chitynowy, często przepojony solami wapnia (np. u raka). PANCERZOWCE -skorupiaki. PANCEVO, m. 1 port przy ujściu rz. Temeś do Dunaju w Jugosławii (Wojwodina); 30 200 mieszk. (•1953); przemysł: łotn., włókien., elektr., spoż. PANCHROMATYCZNY -barwoczulość. PANCZA SZILA [hind.], 5 zasad pokojowego współistnienia sformułowanych w kwietniu 1954 przez premiera Nehru i premiera Czou En-Lai w czasie jego wizyty w Indiach; poszanowanie suwerenności terytorialnej, potępienie agrcsji, niemieszanie się w stosunki wewnętrzne, równouprawnienie, współpraca gosp. i kulturalna. PANDA, Ailurus fulgens. kiego; pień pojedynczy lub widlasto rozgałęziony, z pękiem długich mieczowatych liści na wierzchołku, korzenie podporowe. PANDEKTA -Digesta. PANDEMIA [gr.], epidemia ogarniająca jednocześnie lub stopniowo kilka krajów, cały Kontynent lub kilka kontynentów (np. p. ST¿, Pancerz Panda ’ANDEMONIUM [gr.], wyraz utworzony prawdopodobnie przez —J. Miltona, oznaczający zbiorowisko wszystkich złych duchów, piekło; przeciwieństwo — panteon. PANDIT [sanskr. mędrzec], tytuł nauk. w Indiach. PANDORA, mit. er. pierwsza kobieta, niezwykłej urody, zesłana przez bogów na ziemię, obdarzona Pandan puszką o tajemniczej zawartości; otworzywszy ją, wbrew zakazowi, P. wypuściła smutki i strapienia, nękające odtąd ludzkość („puszka Pandory"). PANEGIRYK [gr.], utwór pochwalny, często pochlebczy, wysławiający osoby, czyny lub zdarzenia; w literaturze poi. rozpowszechniony szczególnie w XVII i I poł. XVIII w. PANEUROPA —drukarskie pisma. PANEUROPEJSKI RUCH, powstał po I wojnie świat, z inicjatywy —Coudenhove-Kalergi; głosił ideę utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy; idea Paneuropy była wykorzystywana do organizowania bloków państw eur. skierowanych przeciw ZSRR. Po II wojnie świat, do idei tej nawiązują różne organizacje zach.-eur. zwalczające obóz państw socjalistycznych. PANEW, zbiornik z blachy stalowej do wyparowywania wody z solanki; szerokość p. 8 m, długość 100 m. PANEWKA [niem.]: 1) zagłębienie pod kurkiem broni palnej skałkowej, w które nasypywano proch do odpalania naboju; 2) anat. wklęsła powierzchnia stawowa o obwodzie owalnym lub okrągłym; 3) techn. —łożysko. PANFIEROW Fiodor I. (ur. 1896), pisarz ros.; epopeja powieściowa poświęcona problemom socjalist. przebudowy wsi Bruski, pisana jędrnym, nawet brutalnym stylem, nacechowana obrazowością opisów. PANFILÓW Iwan W. (1893—1941) radź. generał, bohater Zw. Radź.; wsławił się jako dowódca dywizji w walkach na przedpolu Moskwy na kierunku wolokołamskim. PANGALOS Theódoros (ur. 1878), gr. generał i polityk; 1925—26 dyktator, zwolennik Niemiec. PANGENEZY [gr.] TEORIA, stworzona przez K. 	Darwina, wg której z komórek ciała organizmu przechodzą do komórek rozrodczych specyficzne cząsteczki zw. gemulami; dzięki temu komórki rozrodcze miałyby zespół gemul reprezentujących właściwości całego organizmu. PANGERMAN1ZM, szowinistyczny ruch polit. w Niemczech XIX w., zwłaszcza od 1871, dążący do zjednoczenia wszystkich Niemców w jednym państwie. Jedną z form p. jest teoria „Lebensraumu** dowodząca, że naród ma prawo zagarnąć obszary, które uważa za konieczne do swego istnienia; z tej teorii wychodziła polityka zagr. Niemiec hitlerowskich. PANHELLEN1ZM, ruch polit. w odrodzonym 1830 państwie gr. zmierzający do połączenia w nim wszystkich Greków zamieszkujących Płw. Bałkański i wybrzeża M. Egejskiego oraz do zdobycia Konstantynopola jako stolicy; pełną realizację tych dążeń uniemożliwił traktat w —Lozannie 1923 i przesiedlenie Greków z Azji Mniejszej. PANICHIDA [gr.], prawosł. nabożeństwo żałobne. PANIN: 1) Nikita I. hr. (1718—83), polityk i dy J. Pankiewicz 679 plómala ros.; od 1763 kierował polityką zagr.; inicjator polityki neutralności zbrojnej; 1772 przeprowadzał układy w sprawie Polski i zawarł traktaty rozbiorowe; 2) Piotr I. hr. (1721—89), brat Nikity, gen. ros., wyróżnił się w czasie wojny siedmioletniej; stłumił powstanie Pugaczowa. PANINI (V lub IV w. p. n. e.), gramatyk ind.; autor pierwszej opisowej gramatyki sanskr. ujętej w formę ok. 4000 reguł. PANISLAM1ZM, ruch dążący do polit. zjednoczenia krajów muzulm.; powstał na Bliskim Wschodzie w drugiej poi. XIX w.; początkowo ośrodkiem jego była Turcja; wyraża tendencję reakcyjnych, na pół feudalnych klas narodów Bliskiego Wschodu; przewodzą mu przedstawiciele wyższego duchowieństwa muzułmańskiego. PANKHURST [pańkha:st] Emmeline (1857— 1928), ang. bojowniczka o równouprawnienie kobiet; 1905—14 przywódczyni —sufrażystek. PANKIEWICZ: 1) Eugeniusz (1857—98), kompozytor; utwory fortep. i pieśni; 2) Józef (1867—1940), malarz, impresjonista, później postimpresjonista; Targ za Żelazną Bramą, Targ kwiatowy pod S-te Madeleine, Portret matki, Kobieta przed lustrem, krajobrazy; Tabl. VII. PANKRATOWA Anna M. (1897—1957), historyk radź., członek Akad. Nauk, od 1952 członek KC KPZR, ostatnio członek Prezydium Rady Najwyższej, od 1953 redaktor miesięcznika „Woprosy Istorii“; pracowała nad dziejami ZSRR oraz historią ruchu robotniczego. PANKREATYNA [gr.J, preparat otrzymywany ze świeżej trzustki wieprzowej lub wolowej, zawierający enzymy: trypsynę, amylazę i lipazę; żółtawy, bezpostaciowy proszek; stosowana w przypadku niedomogi wydzielniczej trzustki, w zaburzeniach przewodu pokarmowego. PANLOGIZM [gr.J, doktryna, wg której wszystko co rzeczywiste jest jednocześnie racjonalne. Termin wprowadzony przez J. E. Erdmanna 1853 dla określenia filozofii Hegla. PANM1KSJA [gr.J, niczym nie ograniczone, swobodne i przypadkowe krzyżowanie się osobników w obrębie danego zbiorowiska organizmów. PANNA, Virgo — znak zodiaku oraz gwiazdozbiór równikowy; najjaśniejsza gwiazda tego gwiazdozbioru zwana Kłosem (Spica) służyła Kopernikowi jako punkt odniesienia położeń ciał niebieskich; zob. niebo (mapa). PANNEAU [fr., panę], płaszczyzna ściany wypełniona dekoracją rzeźb, lub mai., ujęta w obramienie; rozpowszechniona we wnętrzach pałacowych w XVII i XVIII w. PANNEKOCK Anton (ur. 1873), holend. socjaldemokrata, profesor astronomii; 1907 przywódca lewego skrzydła partii socjaldemokr., 1909 usunięty z partii, założył lewicową partię socjaldemokr., 1918 współorganizator III Międzynarodówki, 1921 wydalony z niej za „ultralewicową“ opozycję, wycofał się z życia politycznego. PANONIA, w starożytności (od 10 r. p. n. e.) prowincja rzym. na pr. brzegu Dunaju, obejmująca częściowo tereny dziś. Austrii, Węgier i Jugosławii; w V w. we władaniu kolejno: Hunów, Ostrogotów, Longobardów, w VI w. — Awarów; przejściowo włączona do państwa Karola Wielkiego, następnie do Pań« stwa WVielkomorawskiego; w końcu IX w. opanowana przez Węgrów. PANOPLIA [gr.J, dekoracja rzeźb, lub mai. składająca się z elementów uzbrojenia (np. zbroja, hełmy, dzidy, lance, tarcze) oraz trofeów wojennych (chorągwie, buńczuki itp.). Panoplia PANTOFELEK PANOPTICUM [gr.J, zbiór, wystawa, muzeum osobliwości; najczęściej gabinet figur woskowych. PANORAMA [gr.J: 1) szeroki rozległy widok, np. miasta w malarstwie i grafice; 2) malowidło rozpięte wokół wewn. ściany okrągłego budynku, uzupełnione rekwizytami, przedstawiające rzeczywistość w sposób łudzący (np. widok miejscowości, teren akcji bitewnej itp.); rozkwit tego rodzaju malarstwa przypada na XIX w. i początek XX w.; Panorama racławicka W. Kossaka, J. Styki i M. Wywiórskiego; 3) w filmie zdjęcie dokonane kamerą wykonującą określony ruch dokoła swej osi; rozróżnia się p. pionową, poziomą i ukośną. Zob. też travelling. PANORAMICZNY FILM, film wyświetlany na ekranie panoramicznym (długim, wklęsłym, półokrągłym); zdjęcia do p. f. wykonywane są: a) specjalnym obiektywem anamorficzym, który daje na taśmie 35 mm obraz jakby ścieśniony; projekcja wymaga specjalnego obiektywu „rozszerzającego“ obraz (systemy Cinemascope, Vista Vision); b) kamerą o trzech obiektywach na trzech oddzielnych taśmach filmowych; projekcja odbywa się przez trzy oddzielne, sprzężone ze sobą projekty (systemem Cinerama). W p. f. stosowana jest specjalna technika nagrywania i reprodukowania dźwięku, tzw. stereofonia. PANOSZA, rycerz służebny; XIV—XV w. głównie w Malopolsce. Zob. też włodyka. PANÓWA Wiera F. (ur. 1905), pisarka ros.; powieści z życia społeczeństwa socjalist. o tematyce oby czajowo-moralnej pisane stylem obiektywnej relacji; Towarzysze podróży, Krużylicha, Jasny brzeg, Pory roku. PANOWANIE CECH -»-dominowanie. PANPSYCHIZM [gr.], pogląd, wg którego cala materia jest nie tylko ożywiona, ale i obdarzona świadomością; wywodzi się od Talesa z Miletu. PANSLAWIZM [gr.-łac.J , pierwotnie ruch kult. w Czechach na początku XIX w., później ruch polit. dążący do uwolnienia narodów słów. spod obcej przemocy; popierane przez carat i ros. panslawistów hasło zjednoczenia narodów słów. pod berłem carów, przyjęte przez panslawistów czes., spowodowało odsunięcie się Polski od tego ruebu, poczynając od 1848 w Pradze. .] TEORIA, stworzona przez ctórej życie powstało na Ziemi przez przeniesienie jego zarodków z innyah planet lub z przestrzeni międzyplanetarnej, gdzie miałyby być wieczne. PANTAKOINA [gr. wszystko wspólne], Związek Przyjaciół, 1817—20 tajny związek studentów Uniw. Warsz., zał. przez Ludwika Mauersbergera; najbardziej radykalna organizacja spiskowa w Królestwie Pol. PANTALONE [wł.J, jeden ze stałych typów -commedia delí’arte — podstarzały patrycjusz wenecki, zrzęda, skory do niewczesnych zalotów. PANTARKA, perlica pospolita, Numlda meleagrls — ptak z rzędu kuraków; Afryka wsch.; w Europie hodowana od czasów rzym. dla mięsa i jako ptak ozdobny; dł. ok. 60 cm; na głowie nieupierzony hełm i 2 czerwone płaty skóry; nogi bez ostróg. PANTEIZM [gr. pan — wszystko, theos — bóg], pogląd filoz. utożsamiający Boga z przyrodą. PANTELLERIA, wyspa wł. na M. Śródziemnym między Sycylią a Tunezją; 83 km*, ok. 9000 mieszk.; uprawa winorośli, pasterstwo; baza strategiczna. PANTEON [gr.]: 1) świątynia poświęcana przez staroż. Greków i Rzymian wszystkim bogom; zachował się P. w Rzymie, okrągła świątynia wzniesiona przez Agrypę, na początku II w. przebudowana przez cesarza Hadriana, w VII w. przekształcona na kościół Santa Maria Rotonda; 2) dawny kościół św. Genowefy (1794), P. w Paryżu, z grobowcami znakomitych Francuzów (Voltaire, Rousseau, Hugo i in.); tabl. 47. PANTERA, lampart, Panthera pardus —- drapieżnik z rodziny kotów; lasy i zarośla Afryki i Azji; di. ciała do 1,5 m + ogon 1 m; sierść jasnożółta z ciemnymi plamami; b zwinna, szybka i zuchwała. Tabl. 36. PANTOFELEK, Paramaecum caudatum, pospolity jednokomórkowy słodkowodny gatunek zwierzęcia z gromady orzęsków; dł. do 0,5 mm; b. często hodowany do celów doświadczalnych. Pan tai ka  PANTOFELNIK 689 PANTOFELNIK, Calceolarta, rodzą] roślin zielnych, podkrzewów lub krzewów z rodziny trędownikowatych; Ameryka Pd; liście naprzeciwległe, kwiaty dwuwargowe, żółte lub purpurowe, zebrane w podbaldachy; hodowany w doniczkach lub na kwietnikach. PANTOGRAF [gr.], 1) przyrząd (wynaleziony 1603) do przerysowywania rysunków z możliwością powiększania ich lub zmniejszania; p. składa się ż szeregu prętów w układzie równoległobocznym połączonych przegubowo w sposób umożliwiający zmianę długości poszczególnych ramion, co umożliwia ustalenie dowolnego stosunku zwiększenia lub zmniejszenia; 2) w komunikacji urządzenie umieszczone na dachu lokomotywy elektr. lub wagonu silnikowego, zbudowane z lekkich stalowych rur połączonych przegubowo; ślizgając się po przewodzie trakcyjnym doprowadza prąd elektr. do silników. PANTOKAINA, związek organiczny, pochodna kwasu p-aminobenzoesowego; biała, krystaliczna substancja; środek miejscowo znieczulający, odznaczający się silniejszym działaniem i większą toksycznością niż nowokaina. PANTOMIMA [gr.], mimodram — nieme przedstawienie sceniczne pokrewne baletowi, w którym gra odtwórców (tzw. mimów) ogranicza się do mimiki ruchów i gestów; p. często towarzyszy ilustracja muzyczna. PANTOPON, opium concentratum — mieszanina alkaloidów opium w postaci rozpuszczalnych chlorowodorków; żółtawoszary lub jasnobrunatny gorzki proszek zawierający ok. 50*/» morfiny; środek narkotyczny, przeciwbólowy i uspokajający; działa szybciej niż opium, lecz słabiej niż morfina. PANTOTENOWY KWAS, witamina z grupy B; w większycn ilosciacn występuje w drożdżach, wątrobie, żółtku jaj, mleku i 'pomidorach. PANUFNIK Andrzej (ur. 1914), kompozytor; utwory orkiestr., kamer., fortep., wokalne; od 1955 za granicą. PAŃZOOCJA [gr.], choroba zakaźna zwierząt szerząca się w całym kraju, w kilku krajach, na kontynencie lub na kilku kontynentach. PAŃCZATANTRA [pięcioksiąg], zbiór bajek staroind., uważany w Indiach za księgę dydaktyczną, uczącą mądrości życiowej; powstał w pierwszych wiekach n. e., poprzez przeróbki pers. i syr. wszedł do literatury gr. (bajki Ezopa), a potem ogólnoeuropejPAŃSTWO, organizacja polityczna, której zadaniem jest ochrona porządku społ. dogodnego dla klasy panującej ekonomicznie; p. powstało w wyniku podziału społeczeństwa na klasy i ustanowienia dyktatury klasy panującej, która za pomocą hierarchicznie i terytorialnie zorganizowanego aparatu przymusu podporządkowała swojej woli inne klasy; z istoty p. wynikającego funkcje: wewnętrzna (polityka p. w stosunku do klas wrogich ustrojowi, działalność w dziedzinie gosp.-organizacyjnej i kult.-wychowawczej) oraz zewnętrzna (działalność p. w dziedzinie stosunków z innymi państwami); zakres i sposób realizacji poszczególnych funkcji jest zróżnicowany w zależności od charakteru klasowego p., a zatem od typu p. W ustroju hist. wykształciły się cztery typy p.: 1) p. niewolnicze, w którym władzę sprawuje klasa właścicieli niewolników, panująca nad niewolnikami i -»-plebejuszami nie posiadającymi niewolników; 2) p. feudalne, w którym władza należy do świeckich i duchownych właścicieli wielkich posiadłości ziemskich; 3) p. kapitalistyczne (burżuazyjne), w którym władzę sprawuje klasa kapitalistów; p. wymienionych typów są oparte na prywatnej własności środków produkcji i władzy klas wyzyskujących w przeciwieństwie do p. 	typu 4) socjalistycznego (-►dyktatura proletariatu), w którym ŚTodki produkcji przejęte zostały przez p. i stanowią własność całego narodu, a władza należy do mas pracujących. W granicach danych typów p. występują różne formy p ; przez formę rozumie się budowę organów władzy państwowej oraz środki i metody realizacji tej władzy. W ramach te- §o samego typu różny układ sił klasowych powouje zmianę formy i tak w p. typu niewolniczego występują: -►monarchia, -»arystokracja, -►demokracja, -►oligarchia; w p. typu feudalnego występują jako charakterystyczne następujące formy: monarchia okresu rozdrobnienia feudalnego, monarchia stanowa i monarchia absolutna, poza tym występują nietypowe formy republiki i oligarchii; w p. typu kapitalistycznego występują: monarchia konstytucyjna, -►republika, -»faszyzm; w p. typu socjalistycznego: republika rad, -►demokracja (ludowa). PAŃSTWO KOŚCIELNE, Patrimonium Sancti Petri, świeckie posiadłości papieży w środk. Włoszech; 755 powstało w wyniku darowizny króla Franków Pepina Małego, który oddał papiestwu odebrany Longobardom Rzym z przyległym terytorium i część egzarchatu raweńskiego; od końca XV w. do połowy XIX w. P. K. zajmowało obszar przeszło 40 000 km-; upadło w następstwie procesu jednoczenia Włoch, którego ostatnim aktem było włączenie Rzymu do królestwa włoskiego 1870 Na mocy traktatu laterańskiego z 1929 rząd włoski zwrócił papiestwu część Rzymu dokoła Watykanu (Cittá del Vaticano). PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA, instytucja, której zadaniem jest nadzór nad stanem sanitarnym kraju, zapobieganie chorobom zakaźnym i zawodowym, zatwierdzanie planów nowego budownictwa z punktu widzenia wymagań higieny itp.; na czele P. I. S. stoi Główny Inspektor Sanitarny (wiceminister zdrowia). PAŃSTWOWA KOMISJA PLANOWANIA PRZY RADZIE MINISTRÓW PRL, organ planowania gospodarki nar. utworzony 1956 na miejsce PKPG; opracowuje projekty rocznych i wieloletnich planów gosp.; przeprowadza ogólne analizy sytuacji gosp. i przedstawia Radzie Ministrów wnioski w zasadniczych sprawach polityki gosp., nie posiada jednak uprawnień zarządu gospodarczego. PAŃSTWOWA RADA OCHRONY PRZYRODY -►ochrona przyrodv. PAŃSTWOWE GOSPODARSTWA ROLNE (PGR), wielkie gospodarstwa rolne stanowiące własność państwową, powstałe w wyniku upaństwowienia majątków prywatnych; do zadań PGR należy m. in. prowadzenie gospodarki roślinnej i hodowlanej, zaopatrywanie spółdzielczych i indywidualnych gospodarstw chłopskich w kwalifikowane nasiona i materiał zarodowy; całą swoją produkcję PGR sprzedają państwowym organom skupu po ustalonych cenach; stan w czerwcu 1957 — gospodarstw 6079, użytków rolnych — 2516 tys. ha. PAŃSTWOWY INSTYTUT HYDROLOGICZNO-METEOROLOGICZNY (PIHM), kieruje całością poi. służby hydrologicznej i meteorologicznej i reprezentuje ją na terenie międzynarodowym. PAŃSTWOWY INSTYTUT SZTUKI TEATRALNEJ (PIST), szkoła teatr, z wydziałami aktorskim i reżyserskim, zał. 1933 w Warszawie na miejsce dawnego Oddziału Dramatycznego; dyr. A. Zelwerowicz; 1939— 44 działalność konspiracyjna; m. in. wykładali: L. 	Schiller, A. Zelwerowicz, St. Wysocka, E. Wierciński. Obecnie Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna. PAŃSTWOWY OŚRODEK MASZYNOWY (POM), przedsiębiorstwo państw, dysponujące parkiem maszynowym; jego zadaniem jest obsługa rolnych gospodarstw spółdzielczych i indywidualnych w zakresie prac polowych, robót remontowych maszyn oraz transportu; liczebność POM (1 I 1958) wynosi 375. PAŃSTWOWY ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ -ubezpieczenie. PAŃSZCZYCY DOLINA, w Tatrach Wys., odgałęzienie Doliny Suchej Wody, otoczona przez: Dubrawiska, Żółtą Turnię, Granaty, Buczynowe Tumie i Kosistą. PAŃSZCZYZNA, feudalna renta odrobkowa związana z gospodarką folwarczną, panująca w XVI— XVIII w. w krajach Europy na wschód od Laby; występowała jako: p. roczna, określana liczbą dni odrobkowych w roku; p. tygodniowa, liczba dni odrobkowych w tygodniu; p. wytyczna, jutrzyna — oznaczana areałem do obrobienia. PAOCI, m. w pn. Chinach (prow. Szensi) na zach. od Si-an; 56 700 mieszk. (1947); ośrodek handl.; w rozbudowie węzeł kolejowy. m‘ %Te w,s5:h- Chinach, stoi. prow. Hopei, 136 000 mieszk. (1952); uniwersytet, akademia wojsk.; przemysł baweln.; stacja kol. PAOTOU, m. w Mongolii Wewn. (Chiny); 81 600 £e”ŁcjiL9kol!) WęZel komUnik- <P°rt na HuangPAP —Polska Agencja Prasowa.  681 PAPROCKI PAPA, m. w zach. Węgrzech; 22000 mieszk. (1948); przemysł: włókien., tytoń., spoż., elektrotechn. PAPA, cienka tektura nasycona wodoszczelną masą smołową lub asfaltową oraz jednostronnie lub dwustronnie posypana piaskiem albo innymi materiałami mineralnymi; p. smołowa i p. asfaltowa (bitumiczna) używane są do krycia dachów oraz do izolacji wodoszczelnej ścian. PAPAGOS Aleksandros (1883—1955), marszałek, polityk gr., naczelny dowódca armii gr. w wojnie z Włochami i Niemcami 1940—41; 1949 brutalnie stłumił gr. ruch wyzwoleńczy, od 1952 premier. PAPAINA, enzym rozkładający substancje białkowe; występuje w liściach i owocach drzewa -»-melonowego (Carica papaya). PAPAWERYNA [łac.], alkaloid makowca; biały, krystaliczny proszek; stosowana w lecznictwie jako środek przeciwskurczowy, np. w kamicy żółciowej lub nerkowej. PAPEE Fryderyk (1856—1940), historyk poi.; współzałożyciel Pol. Towarzystwa Hist.; red. „Kwartalnika Historycznego"; 1905 dyr. Biblioteki Jagiellońskiej; Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Jan Olbracht. PAPEETE -»-Towarzystwa Wyspy. PAPEN Franz von (1879), polityk niem. z kat. ijartii Centrum, 1932 kanclerz Rzeszy, sojusznik Hitera; 1933—34 wicekanclerz, 1934—38 ambasador w Austrii, realizator polityki -»-anschlussu, 1939—44 ambasador w Turcji; sądzony w procesie norymberskim i mimo protestu przedstawicieli ZSRR uniewinniony. PAPIER [gr. papyros, łac. papirus], materiał w postaci cienkich arkuszy, otrzymywany ze spilśnionych surowców włóknistych z odpowiednimi dodatkami; w wyniku mechanicznego rozwłókniania (ścieranie w obecności wody) drewna, głównie drzew iglastych (świerk, jodła, sosna) i niektórych liściastych (osika, topola) a takie słomy, trzciny itp. otrzymuje się ścier drzewny, który po gotowaniu i zmiękczeniu daie masę celulozową; przez dodanie do masy celulozowej rozwłóknionych, zmiękczonych przez gotowanie oraz zmielonych szmat i makulatury otrzymuje się masę papierniczą; zależnie od gatunku wyrabianego p. masa papiernicza podlega bieleniu i dodaje się do niej mineralne substancje wypełniające (kaolin, talk, gips, kreda), klej, szkło wodne, woski i in., a ostatnio również tworzywa syntet., po czym podlega ostatecznej przeróbce na maszynie zwanej papiernica, z której otrzymuje się gotowy produkt; o gatunku p. rozstrzyga wybór surowców i wzajemna ich proporcja; rozróżniamy: a) grupy (bibułki, bibuły, pergaminy, kartony, tektury itp.), b) 	rodzaje (drukowy, gazetowy, pakowy itp.), c) 	klasy, określające skład masy papieru (bezdrzewny, drzewny, szmaciany), d) odmiany (np. matowy, satynowany itp.), e) gramatury, określające ciężar 1 m2 (np. gramatura 70 oznacza, że 1 m2 danego gatunku p. waży 70 g), f) formaty, określające wymiary arkusza p. W grupie drukowych rozróżniamy: gazetowy, najczęściej używany (gazety, broszury, druki użytkowe), dziełowy (książki), ilustracyjny, o gładkiej powierzchni dzięki satynowaniu i dodaniu kaolinu (30*/«), wypełniającego szczelnie pory między włóknami tworzywa papierń., jego odmianą jest p. kredowy (podłoże papierń, oraz warstwa kredowa), rotograwiurowy o równomiernej rozciągliwości i wytrzymałości, offsetowy, dobrze gładzony i mało rozciągliwy. Historia. Wynaleziony w Chinach, ok. 105 r. n.e. przez Tsai Luna; najstarszy zabytek piśmien. na p. Księgi Buddy (II w.); tajemnica wyPapler Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w min ton) Kraje 1937 1950 1953 1955 Świat 22,2» 28,3 32,0 37,2 w tym: USA 6,4 10,9 11,5 13,0 Kanada b 3,9 5,4 5,8 6,3 W. Brytania 2,0 1,9 2,0 2,4 ZSRR 0,8 1,2 1,6 1,9 NRF • 1,1 1,5 1,9 Japonia 1,1 0,7 1,3 1,6 Polska 0,20 0,29 0,36 0,40 * Bez Chin. b Łącznie z Nową Fundlandią. robu p. utrzymywana przez 8 wieków; przejęli ją 751 Arabowie od jeńców wojennych; do Europy przenika pod koniec XI w. (pierwsza eur. papiernia w Toledo 1150), rozpowszechnia się od XII do XVII; w Polsce pierwszy młyn papierń, w Prądniku Czerwonym K Krskowâ 1491. PAPIER MACHÉ [fr., papję maszę], masa wyrabiana z papieru z domieszką kleju, gipsu, krochmalu itp. prasowana w formach, suszona i malowana, używana do wyrobu zabawek, pudełek, dekoracji itp. PAPIERNICA, maszyna do wytwarzania wstęgi papierowej z masy papierniczej; główne 'części: sitowa (sita wstrząsane, na których formuje się wstęga o wymaganej szerokości i gramaturze przy częściowym odwadnianiu masy), prasowa (dalsze odwadnianie i zagęszczanie wstęgi), część susząca oraz wykończająca (gładzenie, kalandrowanie); taśma papierowa schodząca z p. zwijana jest w rolę lub cięta na arkusze; nowoczesna p. stanowi agregat dl. do 120 m i może wytwarzać do 200 t papieru na dobę. PAPIEROPLAŚTYKA, wykonywanie przedmiotów użytk. i dekorac. (figurki, kukiełki, ozdoby itp.) z papieru przez wycinanie, wyginanie i sklejanie. „PAPIERS COLLÉS” [łr., papje kolę — naklejane papiery], technika wprowadzona do malarstwa przez -»-kubistów (G. Braque 1911): nalepianie na karton lub płótno zadrukowanych kawałków papieru i nanoszenie na nie barwnych plam. PAPIERY WARTOŚCIOWE, tytuły własności, dokumenty dające ich posiadaczom prawo do otrzymania dochodu stałego w postaci procentu lub zmiennego w postaci dywidendy (np. : akcje, obligacje pożyczek państw.). PAPIEŻ [gr.], tytuł biskupa rzymskiego jako głowy kościoła kat.; sobór watykański 1870 sformułował ostatecznie dogmaty o ustanowieniu prymatu władzy, jej sukcesji i jej przymiotów, jak również dogmat 0 nieomylności p., gdy przemawia -»ex cathedra; biskupa rzym. wybiera -»konklawe w Watykanie, w 10 dni po śmierci poprzednika; wybrany staje się p. 	i wykonuje władzę zwierzchnią nad całym kościołem. PAPILARNE [łac.] LINIE, wzniesione listewki skórne tworzące swoiste wzory na dolnych powierzchniach dłoni i stóp; wykorzystuje się je do identyfikacyjnych badań w -»daktyloskopii. PAPIN Denis (1647 — ok. 1712), fr. fizyk i wynalazca; zbudował pierwszą atmosferyczną maszynę parową; pierwszy zastosował klapę bezpieczeństwa; wynalazł wentylator odśrodkowy, udoskonalił sprężarkę tłokową, zbudował (1707) pierwszy statek napędzany kołem łopatkowym. PAPINA KOCIOŁEK, fiz. naczynie hermetycznie zamknięte, zaopatrzone w manometr, termometr oraz tzw. klapę (wentyl) bezpieczeństwa ; służy do obserwacji wrzenia wody pod zwiększonym ciśnieniem. PAPINI Giovanni (1881—1956), pisarz wł.; przeszedł długą ewolucję, ulegając zmiennym prądom; dużą rolę odegrał w ruchu umysł Florencji, Kierując różnymi czasopismami (gł. „La Voce“); głośne było jego nawrócenie na katolicyzm; Człowiek skończony, Cog. PAPINIANUS Aemilius (ok. 140—212) najznakomitszy prawnik rzvm.; zamordowany na rozkaz Karakalli. PAPIROLOĆIA [gr.], nauka pomocnicza historii 1 filologii; zadaniem jej jest badanie i odczytywanie papirusów, gł. egipskich. PAPIRUS, materiał pisemny używany w starożytności, sporządzany z włókien rośliny -»cibory papierowej (Cyperus papyrus) rosnącej nad Nilem; przechowywano go w zwojach; p. zachowane głównie w Egipcie (suchy klimat) zawierają cenne zabytki piśmiennictwa. Tabl. 94. PAPPUS (ok. III w. n.e.), matematyk gr.; żył w Aleksandrii; w swym dziele o matematyce (8 ksiąg) skomentował treść wielu wybitnych staroż. dzieł mat, które zaginęły. PAPROCIE, Fiłicinae, klasa wyższych roślin zarodnikowych należących do paprotników; u nas rośliny zielne, w obszarach tropikalnych — drzewiaste; liście o dużej rozczłonkowanej blaszce, na której od strony dolnej najczęściej tworzą się kupki zarodni (sorusy); zarodniki kiełkując tworzą b. drobne blaszkowate -»przedrośle, będące pokoleniem płciowym (gametofit), z którego po zapłodnieniu wyrasta ulistniony pęd — pokolenie zarodnikowe (sporofit) ; łasy, torfowiska, łąki; p. nasienne, Cycadojillces, Pteridospermae (nazwa obecnie używana) — wymarłe rośliny drzewiaste i pnącza z okresu węglowego (karbolu); miały pokrój paproci i wytwarzały nasiona; od p. n. pochodzą najstarsze rośliny nagonasienne. PAPROCKI Bartosz (ok. 1543—1614), historyk, he PAPROTKA ZWYCZAJNA raldyk; dzieła w jęz. poi. i czes.; Herby rycerstwa polskiego, Panosza, Gniazdo cnoty; emigrował do Czech po bitwie pod Byczyną. PAPROTKA ZWYCZAJNA, Polypodium vulgare, paproć właściwa z rodziny paprotkowatych ; bylina 0 ciemnych, zimotrwałych, głęboko wcinanych liściach, osadzonych na wysokich ogonkach; kłącze czołgające się, słodkie; pospolita w lasach iglastych i liściastych; chroniona. PAPROTNIKI, Pteridophyta, typ wyższych roślin zarodnikowych; dzieli się na klasy: paprocie, skrzypy, widłaki; w rozwoju charakteryzują się -»-przemianą pokoleń; zarodnie z zarodnikami tworzą się na liściach zw. sporofiłami; p. obficie rozwijały się w dawnych okresach dziejów Ziemi, gl. w erze paleozoicznej (p. kopalne); w późniejszych okresach geol. zastąpione przez rośliny nasienne. PAPRYKA -»-pieprzowiec. PAPUA —Nowa Gwinea. PAPUASI, ciemnoskórzy tubylcy Nowej Gwinei 1 niektórych wysp Melanezji; kopieniactwo wypaleniskowe (taro, jam, słodki kartofel), sadownictwo (palma kokosowa, banany), rybołówstwo; początki zróżnicowania społecznego; 1,5 min (1954). PAPUASKIE JĘZYKI, słabo zbadane, liczne i odrębne rodziny językowe na Nowej Gwinei i niektórych innych wyspach Melanezji oraz w pn. ł środk. Australii. PAPUGI, Psittaciformes, rząd przeważnie barwnych ptaków, liczący około 320 gatunków; lasy tropikalne całego świata; przeważnie roślinożerne (owoce, nasiona); zręcznie łażą po drzewach pomagając sobie dziobem. Tabl. X. PAPUZIA CHOROBA, papuzica — b. zaraźliwa choroba wirusowa papug i innych ptaków (przeważnie egzotycznych); łatwo przenosi się na człowieka powodując ciężkie, nietypowe X zapalenie płuc. PARA — Belém do Paré. PARA, pd. lejkowate odgałęzienie ujścia Amazonki; dł. 200 km; najdogodniejsze dla statków wejście na Amazonkę od strony oceanu. PARA, chem.: 1) określenie oznaczają- Y ce, że podstawniki X, Y znajdują się Para w pierścieniu benzenowym przy atomach węgla w położeniu 1,4 (tj. przy atomach węgla przedzielonych dwoma atomami węgla). Zob. też orto i meta; 2) —pary. PARABELLUM, niem. 8-strzalowy pistolet samopowtarzalny (kaliber 9 mm). PARABIOZA [gr.J, metoda w badaniach fizjologicznych, polegająca na doprowadzeniu (zwykle drogą operacyjną) do zrośnięcia się dwóch osobników zwierzęcych, zwanych wówczas parabiontami. PARABOLA [gr.j, 1) krzywa płaska, —miejsce geometryczne punktów P, których odległości od stałego punktu F (ogniska) i stałej prostej a (kierownicy) są równe: KP = FP; równanie p. jest y2 = 2px; 2) lit. przypowieść, krótka opowieść moralizatorska; w retoryce każde porównanie. n PARABOLOIDA OBRO- u TOWA, powierzchnia powstała przez obrót paraboli dokoła jej osi symetrii. PARACELSUS, właśc. Parabola Philippus Aureolus Theohrastus Bombastus von Hohenstein (1493—1541); learz, przyrodnik, filozof, teolog; wprowadził do lecznictwa środki chemiczne. PARACENTEZA [gr.j, zabieg chirurg., nacięcie błony bębenkowej, stosowane do celów leczn. w przebiegu ostrego zapalenia ucha środkowego. PARADA [hiszp.J : 1) uroczysty przegląd wojsk połączony z defiladą; 2) jeden ze sposobów osłony przed cięciem albo pchnięciem w szermierce, przed ciosem w boksie. PARADENTOZA [gr.j. ropotok zębodołowy — przewlekły proces zapalny w tkankach okołozębowych; nie leczona powoduje ropienie, rozchwianie się, a wreszcie wypadanie zębów. PARADOKS [gr.j, twierdzenie sprzeczne z powszechnie przyjętym, podane w błyskotliwej formie. PARADYGMAT [gr.]: I) wzór deklinacji lub koniugacji; 2) zespól form deklinacyjnych lub koniugacyjnych tego samego wyrazu. 682 PARADYZ [łac.J, galeria, „jaskółka“ — najtańsze miejsca w teatrze znajdujące się na najwyższym piętrze. PARAFA [łac.J, inicjały, zastępujące podpis; parafować: 1) podpisywać pierwszymi literami imienia i nazwiska; 2) podpisywać wstępnie umowę międzynarodową; 3) w archiwistyce numerowanie kolejnych kart dzieła z przypieczętowaniem ostatniej dla uniemożliwienia wydarcia którejś z nich. PARAFIALNE SZKOŁY, powstały we wczesnym średniowieczu, przygotowywały chłopców do pomocniczych usług kość.; z czasem zanikły; sobór trydencki (1545—83) wezwał duchownych do ich wznowienia; w Polsce koło 1600 posiadały je wszystkie miasteczka; nazwę p. sz. zatrzymała Komisja Edukacji Narodowej dla szkółek ludowych. PARAFIMOZA -stulejka. PARAFINA [łac.J, mieszanina nasyconych węglowodorów stałych; biała woskowata substancja, otrzymywana z najcięższej frakcji ropy naft. oraz ze smoły węgla brun.; stosowana do wyrobu świec, past do podłóg, smarów, do powlekania warstwą ochronną np. serów, w przemyśle zapałczanym i papierniczym, niekiedy jako materiał izolacyjny przewodów elektr.; p. 	płynna —parafinowy olej. PARAFINOTERAPIA, leczenie za pomocą parafiny ogrzanej do 50—65°C (kąpiele, zawijania, pędzlowania), stosowane najczęściej w pourazowych i zapalnych stanach stawów. PARAFINOWY OLEJ: 1) jedna z wyżej wrzących frakcji ropy naftowej, zawierająca stałą parafinę; 2) bezbarwna, przezroczysta, oleista ciecz bez smaku i zapachu; środek przeczyszczający w zaparciach nawykowych. PARAFINY —węglowodory. PARAFRAZA [gr.j przeróbka formy tekstu lit z zachowaniem jego treści; muz. utwór instrumentalny stanowiący swobodne wirtuozowskie opracowanie zapożyczonego utworu (ów); także wiązanka popularnych melodii operowych. Zob, też fantazja, potpourri, transkrypcja. PARAGNEJS -gnejs. PARAGON [od niem. nazwy firmy „Paragon“), manipulacyjny druk używany w handlu, dowód zapłaty upoważniający do odbioru towaru. PARAGWAJ: I) rz. w Brazylii, Paragwaju i Argentynie, pr. dopływ xz. Parana; dł. ok. 2200 km, źródła w Mato Grosso; żeglowna; 2) (Paraguay), rep. w Ameryce Pd.; 406 752 km*, 1 530 080 mieszk. (1954), przeważnie Indianie, Metysi; jęz. hiszp. i guarani; stoi. Asunción; przeważnie nizina (częściowo zabagniona), w dorzeczu rz. Paragwaj; na granicy z Argentyną rz. Parana; klimat gorący, zwrotnik.; na zach., w Gran Chaco suchy (sawanna, suche lasy, bagna), na wch. wilgotny (puszcza zwrotnik.); podstawą gospodarki prymitywne rolnictwo (85*/* ludności roln.); uprawy: kukurydza, maniok, ryż, bawełna, tytoń, trzcina cukr., cytrusy; hodowla bydła; .zbiór herba matę, produkcja garbnika —kwebracho; bez dostępu do morza; gł. arteria wywozowa rz. Paragwaj-Parana. Ustrój. Republika; konstytucja z 1940; prezydent ma b. szerokie uprawnienia; powołuje ministrów i radę państwową, która wraz z izbą niższą, pochodzącą z wyborów, tworzy parlament. Historia: od 1536 posiadłość hiszp.; 1608—1768 państwo jezuitów; od 1811 niepodległa republika; 1865—70 wojna z Brazylią, Argentyną i Urugwajem; 1882—85 wojna z Boliwią o Gran Chaco. PARALAKSA [gr.j: 1) fiz. błąd w odczytywaniu wskazań przyrządów zaopatrzonych w podziałkę, wynikający z możności różne- f$ §o ustawiania oka wzglę- „ c em podziałki; zapobiegaj x l-a~i mu się umieszczając lustro ’ ~ , 'i rłi pod wskazówką lub kreśląc 0P zkl podziałkę na lustrze; ta- o— —‘ d kie ustawienie oka, aby — ■''' wskazówka pokrywała się ze <5, -- " swym obrazem, daje popraw- o- " ny wynik odczytu; 2) astr. kąt, pod jakim z danej Paralaksa: A — przedgwiazdy widać średnicę Zie- miot, 0„ — położenie mi (tzw. p. dzienna) lub śred- , v nicę orbity Ziemi (tzw. p. oka przy poprawnym odroczna); p. roczna służy za czycie, Os — położenie podstawę pomiarów odle- oka przy złym odczycie głości. Zob. też parsek. ab — wynik dobreao odPARALDEHYD, produkt czyhi, cd - 3 Sepolimeryzacji cząsteczek go odczytu  683 aldehydu octowego; ciecz bezbarwna, słabo rozpuszczalna w wodzie; ma własności narkotyczne. PARALELA [gr.], porównanie, zestawienie; muz. -►tonacje równolegle. PARALELIZM PSYCHOFIZYCZNY, doktryna, wg której istnieje stała równoległość między życiem fiz. i psych.; wywodzi się od B. Spinozy. W XIX w. zwolennikiem p. był G. Fechner. PARALIPSA [gr.], pozorne pominięcie w treści zdania przedmiotu, na który pragnie się w ten sposób zwrócić szczególną uwagę. PARALIŻ [gr.], porażenie; p. dziecięcy —Heinego-Medina choroba. PARALOGIZM [gr.], formalny błąd wnioskowania — wyprowadzanie wniosku z danych przesłanek w sposób nie usprawiedliwiony żadnym logicznym schematem wnioskowania. PARAMAGNETYCZNE CIAŁA, ciała o przenikalności magnet, niewiele większej od jedności i niezależnej od natężenia pola magnet (np. glin, ciekły tlen). Zob. też Langevina teoria. PARAMARIBO -►Gujana Holenderska. PARAMETR -►równanie (liczbowe). PARAMNEZJA [gr.], zaburzenia pamięci; przyjmowanie zjawisk nowych jako znane. Zob. też konfabulacja. PARAMO, roślinność bezdizewna, rosnąca powyżej górnej granicy lasów w Andach (Ameryka Pd.). PARANA: 1) rz. w Brazylii i Argentynie, dł. łącznie z La Platą 4700 km, dorzecze ok. 3 min km*, źródła na Wyi. Brazylijskiej, ujście do Oc. Atlantyckiego; żeglugę utrudniają liczne szypoty; częste wylewy; 2) stan w pd. Brazylii nad Atlantykiem; 201 288 km*, 2514 000 mieszk (1953); stoi. Kurytyba; silnie rozcięta przez rzeki wyżyna; klimat podzwrotnik.; na wybrzeżu wilgotne lasy zwrotnik., w głębi lasy sosnowe (araukariowe), step; uprawa kawy, pszenicy, bawełny; zbiór herba matę; hodowla bydła. Największe skupienie Polaków w Ameryce Pd.; 3) m. w Argentynie, port nad rz. Parana; 83 800 mieszk. (1947); młyny, fabr. garbnika (—kwebracho). PARANDOWSKI Jan (ur. 1895), powieściopisarz i eseista, znawca kultury antycznej; utwory jego wyróżniają się pięknem języka i dbałością o formę artyst.; długoletni prezes polski sekcji Pen Clubu; powieści: Król tycia (biografia O. Wilde’a), Niebo w płomieniach (dzieje młodzieńczego przełomu rei.); liczne studia, szkice i opowiadania na tematy klas. gr. i rzym. (Mitologia, Eros na Olimpie, Rzym czarodziejski, Aspazja, Dwie wiosny, Dysk olimpijski. Godzina śródziemnomorska); szkice kryt.lit. i studia z zakresu psychologii twórczości (Alchemia słowa); przekład Odysei (prozą), tom wspomnień Zegar słoneczny, literacka biografia Petrarki. PARANOJA -obłęd. PARAPET [wł.]; 1) ścianka pod oknem nad poziomem podłogi, o górnej części (tzw. lawie okiennej) położonej niżej przeciętnej wysokości człowieka; 2) potocznie sama ława okienna lub deska na niej umieszczona; 3) poręcz. PARAPITEKI, Parapithecidae, najstarsza forma małpy wąskonosej; szczątki znaleziono w warstwach oligoceńskich; uważana za formę wyjściową dla wszystkich małp wąskonosych. PARAPLEGIA [gr.], porażenie poprzeczne — med. porażenie obu kończyn dolnych lub (znacznie rzadziej) górnych; następstwo uszkodzenia rdzenia kręgowego. PARAPODIA —wieloszczety. PARAPSYCHOLOGIA [gr.], dziedzina psychologii zajmująca się badaniem tzw. nadprzyrodzonych zjawisk psvch., jak np. jasnowidzenie, telepatia. „PARASOL", kryptonim batalionu —Szarych Szeregów utworzonego wiosną 1944 z trzeciej kompanii batalionu „Zośka**; w powstaniu warsz. walczył na Woli, następnie na Starym Mieście ponosząc ogromne straty. PARATAKSA —zdanie. PARATYFUS — dur rzekomy. PARAWAN [wł.], mebel służący do zasłonięcia i odgrodzenia części pomieszczenia mieszk.; składa się z kilku skrzydeł w formie ram drewn., metal., bambus., wypełnionych tkaniną, skórą, drewnem, papierem; zwykle zdobiony. PARAWODOR, jedna z dwu odmian cząsteczkowego wodoru Hj; —spiny jąder atomów drobiny p. są przeciwni© skierowane, w odróżnieniu od drugiej odmiany — ortowodoru — o spinach jąder zgodnie skierowanych; w wodorze normalnym stosunek ilości drobin parawodoru do ortowodoru wynosi 1:3. PARAZYTOLOGIA [gr ], nauka zajmująca się ba¬ PARETO daniem pasożytów oraz ogólnymi zagadnieniami pasożytnictwa. PARAZYTYZM —pasożytniczo. PARCELA [łac.], mały kawałek pola, gruntu, najczęściej powstały z podziału większych kompleksów. PARCELACJA, podział gruntu większych gospodarstw w drodze sprzedaży bądź nadania, dobrowolny lub unormowany ustawą; na ziemiach Polski p. wystąpiła w XIX w. wkrótce po uwłaszczeniu chłopów; w okresie międzywoj. (uchwała z 28 XII 1925) p. w drodze sprzedaży objęte zostały nadwyżki ziemi obszamiczej ponad 180 ha, na terenie Białorusi zach. i Wołynia — ponad 300 ha; dla majątków uprzemysłowionych maksimum przesunięto do 700 ha; rozparcelowano 2,6 min ha; p. w Polsce Ludowej, bez odszkodowania, na podstawie dekretu PKWN z 6 IX 1944 objęła majątki obszamicze o powierzchni ponad 50 ha, w Polsce zach. 100 ha; 6070 tys. ha ziemi nadano chłopom i służbie folwarcznej, tworząc 814 tys. nowych gospodarstw i powiększając 254 tys. gospodarstw dawnych oraz przekazując państwowym gospodarstwom rolnym, szkolnictwu, na cele użyteczności publicznej i in. 3800 tys. ha. PARCH, strapień woszczynowy, grzybica woszczynowa wywołana przez grzybek; występuje zwykle na owłosionej części głowy. PARCHOMIENKO Aleksandr J. (1885—1921), ros. działacz rewol., więzień caratu, bohater wojny domowej, zginął na polu walki. PARCIA ŚRODEK: 1) punkt na cięciwie profilu lotniczego, przez który przechodzi linia działania siły aerodynamicznej; 2) punkt przyłożenia siły —wyporu; -siła aerodynamiczna (rys.). PARCIE, całkowita siła działająca na daną powierzchnię; mierzy się iloczynem ciśnienia i pola danej powierzchni. PARCIE KORZENIOWE, siła wyciskania wody, pobranej z gleby przez żywe komÓTki korzenia, do elementów tkanki przewodzącej (naczyń), którymi woda podnosi się wzdłuż łodygi. PARCZEW, m. pow., woj. lub.; 7200 miesz. (1956); przemysł przetw.-rolny i drzewny; prawa miejskie 1401 r., w XV-XVI w. miejsce zjazdów polsko-litewskich. PARDO- BAZAN Emilia de (1852—1921), pisarka hiszp., zwolenniczka naturalizmu; powieści: Trybuna (życie rewolucjonistki), Pałac rodu Ulloa; prace krytyczno-lit., nowele, sztuki teatralne. PARDUBICE, m. w Czechosłowacji nad rz. Łabą; 51 700 mieszk. (1955); zabytki architektury renesans.; przemysł chem. i spoż. (piwa, likiery, cukier); ośrodek hodowli koni. PARDWA, Lagopos lagopos, ptak z rzędu kuraków; tundry i mszary pn. Eurazji i Ameryki Pn., u nas przypadkowa; dł. 42 cm, rozpiętość skrzydeł 65 cm; zimą upierzenie prawie całkowicie białe; tryb życia jak kuropatw; na pn. cenny ptak łowny. PARÉ [parę] Ambroise (1517—90), fr. chirurg wojsk., nadworny lekarz, pierwszy zastosował podwiązywanie tętnic przy amputacji (poprzednio przypalano je wrzącym olejem). PARECZNIKI, Chilopoda, gromada stawonogów tchawkodysznych lądowych; ciało wydłużone, zwykle robakowate, z licznymi odnóżami; silne szczękonóża zakończone kolcem z ujściem gruczołów jadowych służą do chwytania i zabijania zdobyczy; tu należy pospolity w Polsce, drewniak (Lithobius) o dł. ciała 2—3 cm, żyjący pod kamieniami, korą pni, w ściółce leśnej. Zob. też skolopendry. PAREMIA [gr.], przysłowie; paremiograf, zbieracz i komentator przysłów ; paremiologia, nauka o przysłowiach. PARJENCHYMA [gr.J: 1) bot. miękiszowa tkanka rośl. o komórkach cienkościennych, luźno ułożonych; 2) anat. miąższowa tkanka narządu, spełniająca jego podstawowe czynności; parenchymatyczne narządy — narządy wewnętrzne, wypełnione miąższem, np. wątroba, nerki, trzustka. PARENTERALNA METODA, med. sposób wprowadzania leków do ustroju z ominięciem przewodu pokarmowego (pod skórę, do mięśni, do krwi, do jam surowiczych). PARESTEZJA [gr.], chorobliwe zaburzenie czucia, pojawienie się wrażeń czuciowych (mrowienia, pieczenia itp.) bez odpowiedniego bodźca. PARETO Vilfredo (1848—1923), ekonomista i socjolog wł.; wybitny przedstawiciel —matematycznej szkoły w ekonomii; jego prace socjolog, (tzw. teoria elit społecznych) odegrały później rolę w kształtowaniu ideologii faszyzmu; Manuel d’économie politique (Podręcznik ekonomii politycznej), Trattato di sociología generale (Traktat o socjologii ogólnej)  PAR EXCELLENCE PAR EXCELLENCE [fr., par ekselijis], szczególnie, w najwyższym stopniu. PAR FORCE [fr., par fors], przemocą, gwałtem; tow. bieg myśliwski, zbiorowe polowanie konno z psami na grubą zwierzynę lub lisa. PARIA, najbardziej upośledzona kasta w Indiach, zniesiona 1947; tzw. niedotykalni, gdyż dotknięcie ich kalało członków wyższych kast. Zob. też kasta. PARICUTIN [parikutjn], czynny wulkan w pd.-zach. Meksyku, wys. 2771 m; powstał podczas pierwszego wybuchu 1943. PAR1NI Giuseppe (1729—99), poeta wł., ksiądz; wybitny przedstawiciel Oświecenia; Ody, Dzień — satyryczny obraz życia ówczesnej arystokracji lomPARk' [pa:k] Mungo (1771—1806), ang. badacz Afryki; 3 podróże do Sudanu; pierwszy Europejczyk nad rz. Niger (1795—97). PARK [lac.]: 1) obszar zieleni, duży ogród; obecna forma p. rozwinęła się z ogrodów zakładanych przy wiejskich rezydencjach feudalnych, a także miejskich; występują trzy rodzaje p.: „włoskie“ i „francuskie“ o geometrycznej kompozycji i strzyżonej zieleni (np. park w Wersalu lub park w Nieborowie) i „angielskie“ o swobodnej kompozycji naśladującej przyrodę (Hyde Park w Londynie, Arkadia kolo Łowicza); p. leśny, polega na przystosowaniu istniejącego dużego obszaru leśnego do celów wypoczynkowych ; p. podmiejski, tworzony najczęściej w oparciu o istniejący las; p. dendrologiczny, teren obsadzony drzewami różnych gatunków krajowych i zagranicznych; p. d. zakłada się w celach dydaktycznych i naukowo-badawczych; p. kultury, park przeznaczony do celów oświat, i rozrywkowych, zwykle podzielony na części mieszczące urządzenia rozrywkowe, sportowe itp.; koncepcja p. k. powstała w ZSRR; 2) zespół sprzętu, np. transportowego (p. samochodowy), wojskowego (p. artyleryjski) lub wyosażenia, np. p. maszynowy; również przestrzeń, na lórej zgromadzony jest sprzęt transportowy, wojskowy. PARKESOWANIE, metoda oddzielania srebra od ołowiu przy użyciu cynku; cynk tworzy ze srebrepi pianę, która, jako lżejsza, pływa po powierzchni roztopionego metalu; piana po oddzieleniu przez destylację cynku daje stop ołowiu ze zwiększoną zawartością srebra, z którego przez utlenienie ołowiu otrzymuje się srebro. PARKHURST Helena -plan daltoński. PARKI —Mojry. PARKIET [fr.]: 1) posadzka, ozdobna podłoga drewn.; 2) w konserwacji malarstwa konstrukcja z drewn. listewek zabezpieczająca obrazy malowane na drzewie przed paczeniem się i pękaniem. PARKING [ang.], autopark — teren przeznaczony dla postoju samochodów. PARKINSONA CHOROBA, drżączka porażenna — sztywność mięśni, charakterystyczny chód małymi kroczkami, maskowatość twarzy, zaburzenia mowy i psychiczne oraz drżenia mięśniowe; następstwo śpiączkowego zapalenia mózgu lub zmian starczych mózgu; chorobę tę pierwszy opisał lekarz ang. James Parkison (1755—1824). PARK NARODOWY —ochrona przyrody. PARKOSZOWIC (Parkosz) Jakub (I poi. XV w.), gramatyk, prof. Akad. Krak., autor pierwszego traktatu o ortografii poi. De orłographia polonica (1445). PARLAMENT [lac.]: 1) przedstawicielski organ ustawodawczy powoływany w drodze wyborów, składający się z jednej lub dwóch izb; niższej i wyższej (np. w Polsce międzywojennej sejm i senat). Instytucja p. wywodzi się z Anglii, gdzie w XIII w. rozwinęła się z rady królewskiej, w XIV w. ustalił się istniejący po dziś dzień podział na Izbę Gmin i Izbę Lordów; 2) we Francji do 1790 nazwa najwyższych sądów. PARLAMENTARIUSZ [fr.], osoba upoważniona rzez jedną ze stron wojujących do prowadzenia roowań z drugą stroną. PARLAMENTARYZM [fr.], system rządów ukształtowany w społeczeństwach burżuazyjnych charakteryzujący się istnieniem wybieralnego organu ustawodawczego — parlamentu; parlamentowi podporządkowane są wszystkie pozostałe organy państwowe, w szczególności powołuje on i odwołuje rząd, przy czym istnieje osobista odpowiedzialność członków rządu przez parlamentem. PARLAMENT PARYSKI, we Francji do końca XVIII w. najwyższy trybunał; miał znaczenie polit., gdyż ustawy król. nabierały mocy po ich zarejestrowaniu przez p. p.; 1563 ograniczono prawa p., a 1771 zniesiono samą instytucję; 1774 przywrócił ją Ludwik 084 XVI, ale 1790 Zgromadzenie Narodowe zniosło ją ostatecznie; poza paryskim istniały p. w stolicach niektórych prowincji. PARLANDO [wł.], sposób śpiewania zbliżony do deklamacji. PARLER, rodzina architektów niem. z XIV w. pochodzących ze Szwabii: 1) Heinrich; współpraca przy budowie katedry mediol., roboty kamieniarskie dla kościoła Mariackiego w Krakowie; 2) Peter (1330 — ok. 1399), syn H.; katedra św. Wita w Pradze, kościół św. Mikołaja w Hradczynie. PARMA, m. w pn. Włoszech (Emilia-Romania); 122 000 mieszk. (1954); kościoły średniow., uniwersytet z XVI w., konserwatorium, biblioteki; przemysł chem.; wyrób serów (parmezan); węzeł kol. — Rzym. kolonia od 183 przed n. e.; w średniow. przeważnie samodzielne księstwo; 1512 pod władzą papiestwa, 1545 odzyskała samodzielność (księstwo); dynastia Farnese od 1552; 1745 przeszła do hiszp. Burbonów; za czasów Napoleona I pod władzą Francji; po Kongresie Wiedeńskim 1815 księstwo P. było uposażeniem żony Napoleona, Marii Luizy; od 1847 ponownie pod rządami Burbonów; 1861 weszła w skład zjednoczonych Włoch. PARMEGIANINO [parmedżianirno], właśc. Mazzola Francesco (1504—40), wł. malarz manierysta; Madonna delta Rosa; Diana i Akteon. PARMENIDES z Elei (VI—V w. p. n. e.), główny przedstawiciel szkoły eleatów w pd. Italii; uważał świat za całość niezmienną i nieruchomą, ruch — za złudzenie zmysłów. PARMEZAN [nazwa od miasta Parma], twardy ser; p. utarty dodaje się (jako przyprawę) do różnych potraw, np. makaronu, flaków. PARNAS Jakub (1884—1951), chemik i fizjolog, prof. Uniw. Warsz. i Lw., od 1945 dyr. Inst. Biochemii Akad. Nauk Med. ZSRR w Moskwie; podstawowe badania nad przemianą cukrów (glikozą) i nad rolą fosforu w organizmie. PARNAS, wapienny masyw górski w śród. Grecji; najwyższy szczyt Lykoreia (2457 m), od października do maja pokryty śniegiem, stoki porastają zarośla makchi i lasy iglaste; w starożytności uchodził za siedzibę Muz i Apollina. PARNAS, grupa poetów fr. lat 1852—76, która przyjęła nazwę od tytułu zbioru poezji Współczesny Parnas (1866), zawierającego wiersze Leconte de Lisle’a, T. de Banville’a oraz młodszej generacji: Sully Prudhomme’a, J. M. de Heredia, C. Mendesa i in.; parnasiści głosili kult formy, jej wyższość nad treścią, która powinna być opisowa, pozbawiona akcentów osobistych i uczuciowych, obca konfliktom współczesności. PARNELL [pa:nęl] Charles Stewart (1846—91), polityk irl.; 1875 członek izby gmin; gorący obrońca autonomii irl. (home rule); współzałożyciel Ligi Agrarnej 1879 wymierzonej przeciw właścicielom ziemskim. PARNICKI Teodor (ur. 1908), pisarz, autor powieści hist. Aecfusz ostatni Rzymianin, Srebrne orły, Koniec „Zgody Narodów". Po wojnie na emigracji w Meksyku. PARNIK, kocioł, w którym surowiec pochodzenia roślinnego (np. ziemniaki) poddaje się działaniu pary wodnej o temperaturze 100—150°C w celu rozerwania błon Komórkowych i ułatwienia dalszego przerobu (w przemyśle fermentacyjnym), służy także do parowania niektórych produktów (gł. ziemniaków) na paszę. PARODIA [gr.], żartobliwe naśladowanie utworu lit. lub stylu, które przy zachowaniu charakteru i właściwości formalnych oryginału nadaje jego treści sens komiczny. PAROKSYZM [gr.], nagłe, atakowe wystąpienie lub zaostrzenie objawów chorobowych; w przenośni też p. gniewu, rozpaczy. PAROL [fr.]: 1) hasło, umówiony znak; 2) dawniej słowo honoru. PAROS, wyspa na M. Egejskim, w archip. Cykladów; 209 km2, należy do Grecji; piękne łomy marmurów; uprawa fig, winnej latorośli, sadownictwo. PAROSTKI, Iow. poroże samca (rogacza) u tzw. pelnorożców, trofeum myśliwego. PAROWANIE, przechodzenie cieczy lub ciała stałego w stan lotny; zachodzi na powierzchni cieczy w każdej temperaturze; szybkość p. zależy od temperatury, ciśnienia zewn. i innych czynników. PAROWIE, w prawie lennym fcudałowie równi sobie w hierarchii lennej; miano to odnoszono zwłaszcza do wielkich wasali korony; p. mogli być sądzeni tylko przez równych sobie; we Francji było ich dwunastu; godność zniesiona w okresie wielkiej re 685 wolucji, 1815—48 tworzyli Izbę Wyższą; w Anglii zalicza się obecnie do p. członków izby Lordów. PAROWIEC, parostatek, statek parowy — statek napędzany za pomocą maszyn lub turbin parowych, obracających koła lub Śruby pędne. PAROWNIKI -chłodziarki. PAROWÓZ —lokomotywa. PAROWY SILNIK, maszyna tłokowa przetwarzająca energię cieplną pary wodnej na energię mechaniczną, przekazywaną za pośrednictwem mechanizmu korbowego na wał korbowy; cykl pracy p. s., składający się z napełnienia, rozprężania, wylotu i sprężania pary, powtarza się za każdym obrotem wału; pod względem budowy rozróżnia się p. s. jedno- i w i e1 ocylindrowe (w układzie posobnym — cylindry umieszczone szeregowo jeden za drugim, lub bliźniaczym — cylindry umieszczone równolegle) oraz sto' PARRY [pąry] William Edward (1790—1855), żeglarz ang., badacz, kierownik wielu wypraw arktycznych; 1819—20 odkrył Wyspę Melville fa; 1827 dotarł do 82°45' na pn. od Spitsbergen. PARSEK, jednostka długości używana w astronomii; odległość, w której gwiazda posiada —paralaksę roczna równą 1"; p. = 30,8 • 1012 km. Zob. też rok (świetlny). PARSĘTA, rz. na Pobrzeżu Słowińskim i Pojez. Drawskim, dl. 153 km, dorzecze 3145 km2, wpada do M. Bałtyckiego; przy ujściu znaczne pokłady torfu i źródła solanki, po obu brzegach urządzenia portowe Kołobrzegu; gł. pr. dopływ rzeki Radwa. PARSIFAL, Parcival — bohater staroang. legend O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, a zwłaszcza legendy o św. Graalu; temat licznych opracowań, często spotykany w literaturze niem. i fr.; dramat muz. R. Wagnera. PARSONS [pa:snz] Charles (1854—1931), ang. konstruktor; skonstruował i zbudował (1884) turbinę parową reakcyjną osiową, wielostopniową. PARSOWIE, wyznawcy —mazdeizmu w Indiach; schronili się tam w VIII w. przed prześladowaniami w Persji. PARS PRO TOTO [lac], przyjmowanie części za całość; wyrażanie całości przez jej część. PART —maszoperia. PARTENOGENEZA [gr.], dzieworództwo — forma rozmnażania się płciowego polegająca na rozwoju organizmu z niezapłodnionej komórki jajowej; może być wywołana doświadczalnie; p. cykliczna, gdy szereg pokoleń dzieworodnych przedzielają pokolenia dwuplciowe. PARTENOKARPIA [gr.], nie poprzedzone zapłodnieniem kwiatów wytwarzanie przez rośliny owoców, które wobec tego są bez nasion; np. niektóre odmiany winogron hodowanych na rodzynki; może być wywoływana sztucznie. PARTENON, słynna dorycka marmurowa świątynia Ateny Pártenos, wzniesiona w lalach 447—38 p. n. e. na Akropoli ateńskiej przez Iktinosa i Kalikratesa; Partenon znajdowały się tu: słynny posąg Ateny Partenos dłuta Fidiasza oraz płaskorzeźby jego szkoły; zamieniona w V w. na kościół Sw. Zofii, a 1456 na meczet; zachowana w częściowej ruinie. Tabl. 41. PARTENOPEJSKA REPUBLIKA, utworzona przejściowo przez Francuzów 1799 z b. królestwa Neapolu. PARTER [fr.]: 1) przyziemie, pierwsza kondygnacja budynku nad piwnicami; 2) wielki strzyżony gazon kwiatowy w ogrodzie francuskim. PARTIA [lac.]: 1) określona część całości; 2) stronnictwo polit. jednoczące ludzi na podstawie wspólnego programu; 3) partyzancki oddział powstańczy w 1863; 4) muz. w utworach wykonywanych zespołowo to samo co —głos; także rola śpiewaka PARYŻ w operze lub operetce itp.; 5) korzystnie zawarte małżeństwo; 6) w grach towarzyskich i sport, gra o przewidzianym umową zakończeniu. PARTIA PRACY w Anglii —Labour Party. PARTIC1PIUM —czasown-ik. PARTITA, wł. nazwa —suity. PARTOWIE, na wpół koczownicze ludy scytyjskie zajmujące w starożytności tereny w pn.-wsch. Iranie; w poł. III w. p. n. e. stworzyli niepodległe królestwo, które pod rządami dyn. Arsacydów rozszerzyło się na Iran i Mezopotamię; 226 walki wewn. ułatwiły podbój P. przez Persów. PARTYKUŁA [łac. partícula — cząsteczka], część mowy nieodmienna, nadająca wyrazowi lub zdaniu pewne zabarwienie znaczeniowe, jak wzmocnienie wypowiedzi, wątpliwość, pytanie itp., np. no, ci, -li w daj no mi to! masz ci los! Znaszli ten kraj...? PARTYTURA [wł.]: 1) muz. szczegółowy zapis utworu muz. orkiestr., chór., kamer., w którym poszczególne partie są zestawione takt w takt ponad sobą na odpowiedniej liczbie pięciolinii; p. jest wynikiem instrumcntacji, a posługuje się nią dyrygent; 2) teatr, potocznie —scenariusz reżyserski. PARTYZANA, broń drzewcowa o długim i szerokim grocie obosiecznym służącym zarówno do rąbania, jak i do kłucia, używana w Europie zach. w XV w. PARTYZANTKA, forma narodowego ruchu oporu; działania boj. uzbrojonych zgrupowań walczących przeciwko okupantom lub rodzimym rządom; działania partyzanckie polegają na atakowaniu z ukrycia, urządzaniu zasadzek oraz pojedynczych wypadów; mogą być prowadzone we współdziałaniu z siłami regularnymi; przykładem masowej p. była tzw. guérilla w Hiszpanii 1804—14 przeciw Napoleonowi I oraz tzw. wolni strzelcy (francs-tireurs) podczas wojny fr.-prus. 1870—71, jak również działania partyzanckie w II wojnie świat, w Polsce, ZSRR, Jugosławii i Francji (maquis) przeciw okupacji hitlerowskiej; zob. też ruch oporu. PARWENIUSZ [lac.], dorobkiewicz, nowobogacki. PARY, ciała w stanie lotnym w temperaturach niższych od krytycznej; odróżniamy dwa rodzaje pary: p. 	nasyconą, będącą w równowadze —termodynamicznej z cieczą, z której powstała, nie stosującą się do praw rządzących gazami; p. nienasyconą (przegrzaną), o gęstości mniejszej od gęstości p. 	nasyconej w tej samej temperaturze, podlegającą w przybliżeniu prawom gazów. PARYS, Aleksander — jeden z bohaterów Iliady, syn króla Troi, Priama; w sporze o tytuł najpiękniejszej bogini przyznał pierwszeństwo Afrodycie przed Herą i Ateną („sąd Parysa“); uprowadzenie przezeń Heleny było przyczyną wojny trojańskiej. PARYSKI BASEN, rozległa nizina w pn. Francji, urozmaicona pasmami wzniesień; dośrodkowy układ sieci rzecznej, której osią jest Sekwana; w części środk. żyzne gleby lessowe; bardzo ważny obszar rolniczy Francji; tu leży stolica Francji — Paryż. PARYSKIE UKŁADY, podpisane w Paryżu 1954 przez Anglię, Belgię, Francję, Holandię, Kanadę, Luksemburg, USA, Włochy i NRF, na mocy których m. in. NRF została włączona do NATO oraz uzyskała pełne prawa suwerenne; weszły w życie 1955. Zob. też Unia Zachodnioeuropejska. PARYTET [łac.], równia; p. monetarny, stosunek między monetarnymi jednostkami różnych krajów wg ich wagowej zawartości kruszcu (np. w 1929 funt ang. = 7,322 g złota, dolar araer. = 1,505 g złota, stąd 1 funt => 4,87 dolara). PARYŻ (Paris), stoi. Francji nad brzegami Sekwany (19 mostósv) w nizinnym okręgu Ile-de-France, dep. Seine; 2 850 200 mieszk., z przedmieściami 6 675 000 (1955); centrum kult. i nauk. kraju; areny rzymskie z II—III w., gotycka katedra Notre-Dame i Saint-Chapelle z XII—XIII w., pałac Luwru z XVI—XVII w., kościół Inwalidów z XVII w. (grób Napoleona), pałac Burboński i Panteon z XVIII w., Łuk Triumfalny i wieża Eiffla z XIX w., pałac Chaiłlot z XX w., uniwersytet (Sorbona) z XII w., Collège de France z 1530 i in. wyższe uczelnie, 5 akademii (m. in. Akademia Fr. od 1635), instytuty nauk., biblioteki (największa Bibliothèque Nationale), muzea (najbogatsze Luwr), teatry, galerie sztuki, pomniki kultury; ośrodek handlu międzynar. (skupia 14°/« pracowników handlu Fr.); banki, tow. ubezpieczeniowe; wielkie zakłady przem. (20°/« robotników Fr.) na przedmieściach produkcja (w */o prod. kraj.): samochodów 50*/ł, samolotów 60®/», traktorów 72*/o, motorów lotn. 90°/t, perfum 80#/»; wielkie domy mody; drobne warsztaty odzież, i konfekc. zatrudniają  PARZENICA 686 ok. 180 000 robotników; port na Sekwanie, węzeł kol. (11 magistrali); międzynar. port lotn. — W starożytności Lutetia Parisiorum; w III w. biskupstwo; stoi. państwa Franków za Chlodwiga, od 987 stoi. Francji; od XII w. P. stal się gł. ośrodkiem życia polit., kult. i gosp. Francji. Tradycje rewolucyjne: rewolucja 1789, 1830, 1848, Komuna Paryska 1871; znajdowały tu schronienie 1 swobodę działania emigracje polit różnych krajów (Wielka Emigracja poi.); tu powstają różne organizacje niepodległościowe. Podpisano też liczne traktaty pokojowe m. in.: 1) 1763 traktat kończący wojnę Francji i Hiszpanii z Anglią, w którym Francja utraciła na rzecz Anglii kolonie: Kanadę, Hindustan (dziś. Indie), Senegal i szereg wysp, a Hiszpania odstąpiła Florydę w Amer. Pn.; stanowiło to rozbicie tr. imperium kolonialnego; 2) traktat 1814 między Francją a koalicją przeciwnapoleońską (Prusy, Rosja, Austria, Anglia i Szwecja) odebrał Francji obszary zdobyte w wojnach republiki i cesarstwa; 3) 	traktat 1815 między Francją a koalicja Prus, Rosji, Austrii i Anglii zaostrzył warunki pokoju z 1814, odebrał Francji liczne obronne punkty graniczne, nałożył kontrybucję; 4) traktat 1856 między Rosją a Turcją, Anglią, Francją i Sabaudią zakończył wojnę krymską (1853—56): zneutralizował M. Czarne, uznał niezależność Rumunii, dopuścił wolną żeglugę na Dunaju; 5) konferencja pokojowa 1919 w Wersalu pod Paryżem; 6) 1928 zawarcie paktu Brianda-Kelloga; 7) 1947 układy pokojowe z Węgrami, Włochami, Bułgarią, Rumunią i Finlandią oraz eur. konferencja w sprawie planu -«-Marshalla; 8) 1954 zawarcie -«-paryskich układów. Paryż Sprawy polskie. Od powstania listop. Paryż był gł. ośrodkiem Wielkiej Emigracji: mieszkał tu Chopin od 1831 do zgonu (pochowany na cmentarzu -►Père Lachaise); 1832—55 przebywał Mickiewicz, który wykładał w Collège de France historię literatur słowiańskich 1840—45; pomnik wieszcza dłuta E. Bourdelle’a na Place de 1’Alma; Słowacki mieszkał tu od 1838 do śmierci; Biblioteka Polska w P. utworzona 1838, własność PAU w Krakowie, obejmuje liczne i cenne rękopisy, druki emigracyjne oraz Muzeum Mickiewiczowskie (rękopisy i wydania dziel), założone 1903 przez syna poety, Władysława. Pałac Lambert (fr. Hôtel Lambert) w P., rezydencja ks. Czartoryskich, był od upadku powstania listop. centrum poi. życia polit. Pod koniec XIX w. poi. emigracja polit; m. in. 1892 utworzenie PPS. W paryskiej Sorbonie studiowała i otrzymała doktorat Maria Skłodowska-Curie i po śmierci męża (Piotra) objęła tam 1906 katedrę fizyki jako pierwsza we Francji kobieta-wykładowca tej uczelni. 1917 emigracja poi. utworzyła w P. podczas I wojny świat. Komitet Narodowy jako uznaną reprezentację Polski po stronie koalicji; 1939—40 podczas II wojny świat, siedziba poi. rządu emigr. (Hôtel Régina). PARZENICA: 1) występujący na góralszczyźnie rytowany w drzewie ornament w kształcie serca; 2) forma serka owczego produkowanego w Tatrach i Beskidzie; 3) ozdobne kolorowe wyszycie na spodniach góralskich. PARZYDEŁKA, specjalne, zazwyczaj jadowe komórki jamochłonów; wyrzucają nić wbijającą się w ciało ofiary lub oplatającą ją. PARZYDEŁKOWCE -jamochłony. PARZYSTOKOPYTNE, Artiodactyla, rząd ssaków kopytnych. Duże; roślinożerne; w kończynach najsilniej rozwinięte palce III i IV, zakończone kopytami (racicami); brak palca I, palec II i V w stanie zaniku. Większość rogata. 2 podrzędy: 1) nieprzeżuwające (N onruminantia) — hipopotamy, świnie; 2) przeżuwające (Ruminantia) — wielbłądy, żyrafy, pełnorożce, pustorożce. PAS [fr., pa]: 1) krok w układzie tanecznym; używa się też przy nazwie tańca, określonego liczbą wykonawców, np. p. de deux, p. de trois, p. de quatre itp. ; 2) w szermierce wysunięcie lewej nogi przed prawą; 3) [fr. passe, pas], termin oznaczający w grach w karty wstrzymanie się od licytacji lub gry. PAS, nieodzowna część dawnego stroju poi. wyrabiana ze skóry, metalu, ozdobnych tkanin, często z ozdobnymi klamrami, sprzączkami itp.; słynne były pasy pers., tur. (XVII w.) i poi. (XVIH—XIX w.) wyrabiane w Slucku, Korcu, Kobyłce. PAS, kwas p-aminosalicylowy; biała, krystaliczna substancja; środek bakteriostatyczny stosowany w gruźlicy, często wraz z innymi lekami (np. streptomycyną). PASAMONIK [wł.], rzemieślnik wyrabiający paski z jedwabiu nabijane metalem, lamówki, taśmy, galony, frędzle, chwasty itp. PASATY [hol.], regularne wiatry z kierunków wsch.; wieją przez cały rok na obu półkulach (od 25° — 30° szer. geogr.) ku równikowi średnio do wysokości 4 km. PASAWA (Passau), m. i port na Dunaju w NRF (wsch. Bawaria); 33 200 mieszk. (1955); katedra got.-barok.; przemysł: włókien., metal., spoż. PASAŻ [fr.]: 1) kryte przejście, ga- Pasaż leria, korytarz łączący dwa budynki, dwie ulice itp.; w p. ulicznych znajdują się zwykle sklepy; 2) muz. szybkie następstwo dźwięków, przeważnie oparte na dźwiękach jednego akordu. PASCAL Biaise (1623—62), wybitny matematyk, fizyk i filozof fr.; prace z teorii stożkowych, arytmetyki, teorii liczb, algebry; współtwórca podstaw rachunku prawdopodobieństwa i analizy nieskończonościowej; skonstruował jedną z pierwszych maszyn matematycznych do dodawania (1642); badał (razem z Torricellim) zjawisko ciśnienia barometrycznego; myśliciel religijny, koncentrujący swe zainteresowania filozof, wokół człowieka i jego potrzeb duchowych; uważał wiarę za pewniejszego przewodnika niż rozum; jego działalność jako myśliciela religijnego przyf>ada na ostatni dziesiątek at jego życia; Myśli, Ptowincjalki. PASCALA PRAWO: jeżeli ciśnienie na powierzchnię płynu (cieczy lub gazu) jest tak duże, że ciśnienie wynikające z ciężaru płynu można pominąć, to ciśnienie wszędzie wewnątrz płynu jest jednakowe i równe ciśnieniu zewnętrznemu. PASCALA TRÓJKĄT, , trójkątny układ liczb (rys.), --- f z których każda (oprócz Kiek) jest sumą dwóch ' ’ ’ znajdujących się bez- (a+b)2 . , pośrednio nad nią z lewej * ' i prawej strony (np. 6= (a+b)3 , , , <=3 + 3, 4 = 3 + 1, 3=2+1, --’33 r 2 = 1 + 1; liczby każdego (a+b)4., 1 4 6 4 t wiersza są kolejnymi współczynnikami w rozwinię- * * *  ciu odpowiedniej potęgi dwumianu; np. (a+b)4 '= 1 a*b + 4aSfe + 6 a?bi + + 4aW + IM). Zob. też dwumian Newtona. PASCHA [hebr.], u żydów święto wyzwolenia z niewoli egipskiej. W chrześcijaństwie nazwa świąt wielkanocnych, zachowana w tej formie tylko w kościele prawosławnym. Pascal  PASTEUR 687 PASCHALIS III [? — 1168] (właśc. Guido z Cremony), antypapież od 1164, wysunięty przez cesarza ®^rbaropsę przeciw papieżowi Aleksandrowi III; 1166 kanonizacja Karola Wielkiego ( nie uznana przez prawowitych papieży). PASCHAL [gr.J, ozdobna, wielka Świeca wosk. ustawiana w koSciele kat. przy ołtarzu w okresie Wielkanocy jako symbol Zmartwychwstania. PASCOLI Giovanni (1855—1912), poeta wł.; wśród jego utworów góruje liryka, osnuta dokoła rzeczywistości powszechnej i losu ludzi prostych; ogłosił też poezje łacińskie i studia literackie. PAS-DE-CALAIS [padkale]: 1) departament w pn. Francji; 6752 km*, 1276 800 mieszk. (1954); ważny okręg przem.-roln.; kopalnie węgla; intensywna gospodarka zbożowo-hodowl.; buraki cukr.; przemysł włókien., chem.; gl. m.: Arras, Bethune, St. Omer, Boulogne, Calais, Lens (ośrodek emigracji poi.); 2) -»-Kaletańska Cieśnina. PASEK Jan Chryzostom (ok. 1636—1701), szlachcic mazowiecki, żołnierz Czarnieckiego; po wyjściu z wojska gospodarował na roli; autor świetnych Pamiętników z lat 1656—1688 (wyd. 1838) stanowiących obraz życia i obyczajów ówczesnej szlachty. PASERSTWO [hebr.], nabywanie lub przyjmowanie albo pomoc przy zbyciu lub ukryciu rzeczy uzyskanych drogą przestępstwa. PAS GRANICZNY, obszar przyległy do granicy państwa; w PRL ma w zasadzie szerokość 30 km. PA5IC Nikola (1846—1926), polityk serb., przywódca partii radykalnej, przedstawiciel idei wielkóserbsklej, jeden z twórców sojuszu balk. (1912) i organizatorów państwa jugosł.; od 1891 wielokrotny minister i premier serbs. i jugosł. PASIEKA, teren, na którym są rozstawione ule z pszczołami. PASIERB: 1) syn jednego z małżonków z poprzedniego związku małżeńskiego; 2) sęk utworzony przez gałąź, której kierunek wzro^ stu był prawie pionowy (pierwotny wierzchołek za< hamowany we wzroście); charakteryzują go duże wymiary i mały kąt, jaki tworzy z osią pnia. PASIFAE, mit. gr. małżonka króla Krety Minosa, matka Minotaura PASIKONIKI, Tettigoniidae, rodzina owadów z rzędu prostoskrzydlych o długich czułkach; większość gatunków wydaje charakterystyczne ćwierkanie za pomocą specjalnego aparatu na skrzydłach: pospolity u nas jest p. zielony (Tettigonia viridissima), do 5,5 cm dł., drapieżny, donośnie ćwierkający. PASJA [lac.]: 1) historia męki Chrystusa zawarta w Ewangeliach; w sztuce odtwarzanie scen z męki Chrystusa, drogi krzyżowej; p. w muzyce, początkowo recytowana w tonie Ewangelii, stała się od XVIII w. wielką formą wok.-instrumentalną (-»-oratorium); 2) namiętność, gniew, silne uczucie. PASJANS [fr.J, układanie kart przez jedną osobę wg pewnych zasad dla otrzymania zamierzonej kombinacji. PASJONISCI, zgromadzenie zakonne zał. 1737 przez św. Pawła od Krzyża, zajmujące się misjami. W Polsce od 1923. PASKAL, jednostka ciśnienia — ciśnienie 1 niutona na 1 m*. Większą jednostką jest bar (1 paskal = *= 10'1 barów). PASKIEWICZ Iwan F. (1782—1856), feldmarszałek ros., hr. erywański, książę warszawski, dowódca armii ros. w Królestwie Pol. stłumił powstanie 1831; 1832—56 namiestnik Król. Pol.; 1849 dowódca interwencyjnej armii ros. na Węgrzech. PASŁĘK, m. pow., woj. olszt., na Pobrzeżu Warmińskim, 6000 mieszk. (1956), drobny przemysł przetw.rolny; ruiny zamku krzyżackiego, barok, kamieniczki, got. Tatusz. Prawa miejskie od 1297. PASŁĘKA, rz. dł. 160 km, dorzecze 2330 km2, źródła na Pojez. Mazurskim na pn.wsch. od Olsztyna, wpada do Zalewu Wiślanego; w górnym biegu liczne malownicze jez., w dolnym piękne jez. zaporowe, duża hydroelektrownia; dwa ścisłe rezerwaty z żeremiami bobrów. Pasierb: a — pęd zasadniczy, b — pasierb PASMO CZĘSTOTLIWOŚCI, określony zakres częstotliwości, np. p. cz. promieniowania widzialnego, p. 	cz. fal dźwiękowych itp. PASMO GÓRSKIE, wyniosłość terenu, dość znacznej długości, ograniczona co najmniej z dwóch stron wyraźnymi, równoległymi do niej obniżeniami. PAS NAPĘDOWY, cięgno wykonane ze skóry, z gumy z przekładkami bawełn., z bawełny lub tp. służące do przenoszenia ruchu z jednego koła pasowego na drugie przy wykorzystaniu siły tarcia występującej pomiędzy pasem a kołami pasowymi. PASOWANIE: 1) techn., dobór tolerancji wymiarów elementów maszynowych (np. otworu i skojarzonego z nim walka) stykających się z sobą, w ten sposób, aby połączenie ich odpowiadało zamierzonemu celowi; zależnie od potrzeby stosuje się np. p. ruchow e, tj. takie, przy którym jedna część może się obracać w drugiej z potrzebną dokładnością lub p. s p oczynkowe, przy którym jedna część może być wbita w drugą tworząc połączenie stałe; prawidłowy dobór pasowań, ich wykonanie, pomiar i sprawdzanie stanowi specjalną gałąź wiedzy o pasowaniach w budowie maszyn i ma wielki wpływ na jakość masowej i seryjnej produkcji maszynowej oraz na wymienność części; 2) p. rycerzy, średniowieczny zwyczaj nadawania praw rycerskich, wprowadzony do Polski przez Bolesława Chrobrego. PASOŻYTNICTWO, parazytyzm — forma współżycia dwu odmiennych gatunków, w której jeden z nich — żywiciel jest wykorzystany (stale lub okresowo) przez drugi, zw. pasożytem: pasożyt żyje na żywicielu lub w jego ciele, zjadając jego tkanki, soki ustrojowe lub przygotowany do wchłonięcia pokarm; w związku z tym trybem życia następuje często znaczne uproszczenie budowy ciała pasożyta. Zob. też symbioza. PASQUINO, zniekształcony posąg starożytny, na którym w Rzymie od XVI do XIX w. umieszczano ulotne utwory satyryczne -»-paszkwile. PASSACAGLIA [wł. pasakalia], dawny taniec hiszpańskiego pochodzenia, spokojny, powolny, zbliżony formą do -»-ciacony. PASSE-PARTOUT [fr. pas par tę]: 1) lektura lub karton tworzący obramienie rysunków, sztychów, drzeworytów; 2) bilet wolnego wstępu do teatru, kina itp. PASSE-PIED [fr. paspję], starofr. taniec ludowy z Bretanii, szybki, wirowy, w takcie trójdzielnym; od w. XVII spotykany w suicie. PASSIONARIÁ (La P.) -»-Ibarruri Dolores. PASTEL [wł.]: 1) miękki barwny kredkowy ołówek; 2) obraz wykonany takimi kredkami; technika pastelowa znana od XV wieku, rozpowszechniona w XVIII wieku. PASTERNAK: 1) Boris L. (ur. 1890), pisarz ros., poeta i prozaik, tłumacz; wybitny liryk; zbiory wierszy: Powierch barierow, Tiemy i wariacji, Wtoroje rożdżenije; poematy': Dziewięćset piąty rok, Porucznik Szmidt; tom wspomnień Ocnrannaja g ramota; przekłady z Szekspira, Goethego; powieść Doktor Ziwago (oceniona jako utwór antyradziecki, wydana jedynie w krajach kapitalist.); 1958 nagroda Nobla, nie przyjęta przez P.; 2) Leon (ur. 1910), poeta i satyryk, w 20-leciu związany z KPP, w czasie wojny żołnierz I Armii WP; zbiory wierszy: Na ostrzu noża, Słowa z daleka, Lata powrotu. Rzeź niewiniątek, Lira i satyra, Smutne, ale prawdziwe, powieść Komuna miasta Łomży. PASTERNAK, Pastinaca sativa, dwuletnia roślina warzywna z rodziny baldaszkowatych; żółtobiałe jadalne korzenie. PASTERSTWO, chów zwierząt w stadach na terenach naturalnych; podstawowym pożywieniem zwierząt są rośliny zjadane na pastwisku w okresie wegetacji. PASTERYZACJA [od nazwiska L. Pasteura], niszczenie drobnoustrojów w płynach (np. w mleku) przez krótkotrwałe kilkakrotne ogrzewanie do temp. ok. 62—95°C; nic zmienia naturalnego składu chem. płynu i nie niszczy witamin. PASTEUR [pasto:r] Lou(1822—-95), bakteriolog i chemik fr.; dokonał epokowych odkryć w dziedzinie L. Pasteur  Pastorał PASTEWNE ROŚLINY fermentacji (współtwórca mikrobiologii), odporności, chorób zakaźny en; twórca szczepionki przeciw wściekliźnie; dzięki odkryciom naukowym P. powstała aseptyka. PASTEWNE ROŚLINY, uprawiane na karmę dla zwierząt gospodarskich. PASTICHE [fr., pastisz], obraz, rzeźba, dzieło lit., architekt, będące świadomym naśladownictwem maniery lub stylu jakiegoś artysty. PASTOR [łac.], tytuł duchownych protestanckich. PASTORALE [łac.], utwór muz. instrumentalny lub wokalny o spokojnym, lirycznym charakterze i prostej melodii, naśladującej piosenki pasterskie PASTORAŁ [łac.], oznaka władzy biskupa — laska zakończona wolutowym wygięciem; często b. ozdobny. PASTORAŁKA [łac.]: 1) utwór dram. lub widowisko scen. oparte na motywach narodzenia Chrystusa, zawierający elementy kolęd., piosenki i anegdoty lud.; 2) wesoła, nieraz żartobliwa pieśń lud. o tematyce związanej z Bożym Narodzeniem, bez rei. charakteru kolęd. PASTOR von Campersfelden Ludwig (1854—1928), historyk austr.; reprezentant kat. kierunku w historiografii; Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters (Historia papieży od końca średniowiecza). PASTOSO [wł.], grube nakładanie farby w malarstwie olejnym wprost z tuby lub przez rozcieranie palcem, tworzące nierówną powierzchnię obrazu; charakterystyczne dla impresjonistów i ekspresjonistów. PASTWISKO, trwały użytek rolny, którego roślinność (głównie trawy) zjadają zwierzęta gospodarskie na miejscu. PASTYLKA -tabletka. PASY LEŚNE, zalesienia w postaci pasów kilkudziesięciometrowej szerokości, wprowadzane na terenach bezleśnych w celu stworzenia ochrony przed suszącymi wiatrami. PASYM, w., niegdyś m., pow. szczycieński, woj. olszt., na Pojez. Olsztyńskim; 1150 mieszk. (1956); stara w. zał. 1386; drobny przemysł spoż.; fragmenty średniow. murów, got. kościół z 1391. PASY N KOWANIE, stosowane w uprawie pomidorów wycinanie bocznych pędów, wyrastających z kątów liści, w celu osiągnięcia lepszego i szybszego rozwoju kwiatów i owoców pędu głównego. PASYWA [łac.], stan bierny — wszelkie zobowiązania materialne przedsiębiorstwa, jego obciążenia, należności do uregulowania; p. księguje się po prawej stronie bilansu. PASYWACJA [łac.], powstawanie na powierzchni nieszlachetnego metalu cienkiej warstwy tlenku lub tlenu, chroniącej głębiej leżące warstwy metalu przed korozją, np. tworząca się na powierzchni glinu warstwa tlenku chroni metal przed dalszym utlenianiem. PASYW1SC1 [łac.], w okresie I wojny światowej w okupowanym przez Niemcy i Austro-Węgry Królestwie Pol. zwolennicy biernej postawy wobec prób przeciągnięcia Polaków do współpracy z mocarstwami centralnymi (akt z 5 listopada 1916), głównie narodowi demokraci. Zob. też aktywiści. PASZA: 1) [tur.], tytuł dostojników wojsk, i cywilnych w Turcji i Egipcie; w Turcji republ. ranga wojsk, (generał); 2) produkt pochodzenia rośl. lub zwierz, stosowany w żywieniu zwierząt gospodarskich. PASZKIEWICZ Ludwik (ur. 1878), anatomo-patolog, kier. Zakł. Anatomii Patologicznej Akad. Med. w Warszawie; członek PAN. PASZKOT, Turdus viscivorus, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny drozdów; lasy Eurazji oraz pn. Afryki; wędrowny; dl. 29 cm, rozpiętość skrzydeł 47 cm; łowny. PASZKOWSKI: 1) Józef Edmund (1817—61) poeta, tłumacz Szekspira; Poezje, Dramaty Shakespeare'a-, 2) Wacław (1881—1950), konstruktor i specjalista w dziedzinie technologii betonu i budownictwa żelbetowego; twórca projektów i wykonawca wielu konstrukcji stal. i żelbet, w kraju i za granicą. PASZKWIL [wł.], utwór lit. przedstawiający osobę, ideę, instytucję itp. w sposób zjadliwy i obelżywy. Zob. też pasquino. PASZPORT [fr.], dawniej dowód osobisty; p. z agraniczny, dokument uprawniający do przekracza- 688 nia granic państwa i pobytu poza granicami; p. dyplomatyczny, dokument uprawniający do przekroczenia granicy i podróży za granicę z zachowaniem przywilejów dyplom. Zob. też immunitet dyplomatyczny. PAŚNIK, urządzenie do zadawania paszy zwierzętom domowym i do dokarmiania zwierzyny łownej. PAT [fr.], w szachach wypadek gry nierozegranej; król będący ostatnią figurą mającą prawo do ruchu nie może go wykonać, gdyż musiałby wejść na pole szachowane (atakowane). PATAGONIA, pd. część Ameryki Pd.; P. Zachodnia (chilijska) obejmuje pd. Andy i łańcuch wysp przybrzeżnych; chłodny, wilgotny klimat; lasy mieszane; P. Wschodnia (argent.) pólpustynna i stepowa wyżyna, o chłodnym, suchym klimacie; słabo zaludniona; hodowla owiec, bydła; wydobycie ropy naft. (—Comodoro Rivadavia); eksport wełny, mięsa. PATAGONCZYCY, nazwa nadana Techuelczom, Indianom pd. części Argentyny przez wyprawę Magellana w XVI w., oznacza „wielkonodzy“. PATARENI [wł.], nazwa kierunku rei. w pn. Włoszech w XI w.; zwalczał małżeństwa księży i symonię, odegrał dużą rolę w okresie reform kluniackich. PATEFON, przenośny typ gramofonu. PATEK Stanisław (1866—1945), prawnik i dyplomata poi., do 1914 obrońca więźniów polit., 1920 minister spraw zagr., od 1922 poseł w Tokio, od 1926 — w Moskwie, 1933—35 w USA; 1936—39 senator. PATENA [łac.], tacka ze złota lub srebra na hostię, do przykrywania kielicha mszalnego. PATENT [łac.], urzędowe przyznanie osobie fizycznej lub prawnej wyłącznego prawa korzystania z wynalazku. Może być przedmiotem spadku, alienacji, darowizny; potocznie dokument uprawniający do prowadzenia zakładu handl., przemysł, lub wykonywania pewnych czynności. PATER [pęjte] Walter Horatio (1839—94), pisarz i krytyk ang., znawca epoki Odrodzenia; przedstawiciel kierunku „sztuka dla sztuki“; Studia nad historią renesansu, Plato i platonizm. PATERA [łac.], płaskie naczynie na nóżce metal., ceram. lub szklane, w starożytności używane przy składaniu ofiar; od XVI w. do ciast, owoców itp. PATER FAMILIAS [łac. ojciec rodziny], w prawie rzym. wolny obywatel sprawujący władzę nad osobami wchodzącymi w skład rodziny (żoną i dziećmi). Zob. też patria potestas. PATKUL Johann Reinhold (1660—1707), szlachcic inflancki, przywódca opozycji inflanckiej przeciw Karolowi XI; 1704 inicjator przymierza pol.-ros.; wydany Karolowi XII i stracony. PATNA, stoi. prow. Bihar w Indiach nad środk. Gangesem; 283 500 mieszk. (1951); stary uniwersytet z biblioteką orient; przemysł bawełn.; wyrób brokatów, dywanów. PATOGENEZA [gr.], sposób powstawania choroby, kolejność występowania objawów i zmian w narządach oraz wzajemny związek pomiędzy nimi. PATOIS [patuą], w języku fr.: 1) dialekt, gwara, żargon; 2) idiomy charakterystyczne dla danej dzielnicy kraju. PATOLOGIA [gr.], nauka o zjawiskach chorobowych; dzieli się na ter a to logię, czyli naukę o wadach rozwojowych (potwornościach) i nozologię, czyli naukę o chorobach; w zakres p. wchodzi badanie zmian w narządach (anatomia patologiczna), czynności ustroju w chorobie (fizjopatologia), przyczyn chorób (etiologia), sposobu powstawania chorób (patogeneza) oraz objawów klinicznych (symptomatologia). PATON Jewgienij O. (1870—1953), uczony radź. w dziedzinie budowy mostów i spawania; członek Akad. Nauk USRR. PATOS [gr.]: 1) wzniosły ton, 2) wzniosły sposób wyrażania się. PATRAS (Patre), m. i port mor. na pn. brzegu Piw. Peloponeskiego; 79 000 mieszk. (1951); akwedukt rzymski, zamek średniow.; przemysł: bawełn., młynarski, papierniczy. PATRIA POTESTAS [łac.], w staroż. Rzymie władza ojca rodziny nad dziećmi; początkowo bezwzględna, obejmująca prawo życia i śmierci, później ograniczona do karcenia i wychowania dzieci. PATRIARCHA [gr.], wg Śt. Testamentu nazwa nadana Abrahamowi, Jakubowi i Izaakowi jako przywódcom ludu izraelskiego; 1) w kościele kat. najwyższy po papieżu dostojnik kość.; 2) w kościele wsch. tytuł niektórych zwierzchników kościoła.  ODZNACZENIA Tablica XI 1 — Order Budowniczych Polski Ludowej, 2 — Krzyż wielki orderu Virtuti Militari z gwiazdą; pięć klas, 3 — Krzyż komandorski orderu Odrodzenia Polski; pięć klas, 4 — Krzyż Grunwaldu; trzy klasy, 5 — Order Sztandaru Pracy; dwie klasy, 6 — Krzyż Walecznych, 7 — Krzyż Zasługi; złoty, srebrny i brązowy, 8 — Medal Zasłużonym na Polu Chwały; zł., sr. i brąz. za bitwę pod Lenino, 9 — Medal Zasłużonym na Polu Chwały; zł., sr. i brąz.. 10 — Medal Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny; sr. i brąz., 11 — Krzyż Partyzancki, 12 — Śląski Krzyż Powstańczy, 13 — Medal za Warszawę, 1939—1945, 14 — Medal za Odrę, Nysę i Bałtyk. 15 — Medal Zwycięstwa i Wolności, 16 — Medal X-lecia Polski Ludowej, 17 — Krzyż Zasługi z Mieczami; zł., sr. i brąz., 18 — Krzyż za Monte Cassino, 19 —■ Medal Wojska, 20 — Medal Lotniczy, 21 — Medal Morski, 22 — Medal Marynarki Handlowej (17—22 nadawane w Polskich Silach Zbrojnych na Zachodzie). Ordery zagraniczne: 23 — Chińska Rep. Lud.: Order 1 Sierpnia, 24 — Francja: Order Legii Honorowej, 25 — Stany Zjedn.: Legia Zasłużonych, 26 — W. Brytania: Order Podwiązki, 27 — ZSRR: Order Lenina.  Tablica XII POLSKIE MUNDURY WOJSKOWE Woj piastowski (XI—XII w.), rycerz feudalny (XIII w.), piechur (XVII w.), husarz (XVII w.), kosynier kościuszkowski (1794), pocztowy kawalerii narodowej (1792), piechur I legii włoskiej (1799). Ulan nadwiślański (1811), podchorąży (1830), powstaniec (1863), legionista I brygady (1914), szeregowiec piechoty (1919), major dyplomowany (193S), ułan (1938). Szeregowiec piechoty (1939), mat marynarki wojennej (1939), porucznik lotnictwa polskiego w W. Brytanii (1940), szeregowiec I Dywizji Pancernej (1944), powstaniec warszawski (1944), szeregowiec I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (1943), kapral Ludowego WP (1958).  689 PATRIOTYCZNE STRONNICTWO, ugrupowanie dzinlające u schyłku XVIII w. w Polsce, dążące do zabezpieczenia niepodległości Rzplitej droga reform spoi. i ustrojowych; doprowadziło do uchwalenia Konstytucji 3 Maja; główny przedstawiciel I. Potocki, H. Kołłątaj. PATRIOTYZM [lac. patria — ojczyzna], miłość ojczyzny, własnego narodu; p. lokalny, przywiązanie do miasta, dzielnicy czy instytucji. PATROKLES, jeden z bohaterów Iliady; przyjaciel Achillesa; zginął w pojedynku z Hektorem. PATROL [fr.], grupa żołnierzy lub pododdział przeznaczony do wykonania zadań z zakresu rozpoznania lub ubezpieczenia. PATROLOWIEC, pomocniczy okręt (często jacht motorowy lub trawler) używany do służby zwiadowczej w czasie wojny. PATRON [łac.]: 1) opiekun, obrońca; 2) w Rzymie pan, który wyzwolił niewolnika; 3) adwokat lub notariusz, u którego kandydat do tych zawodów odbywa -«-aplikację; 4) w kościele katolickim święty opiekujący się osobami, zawodami itp. PATRONAT [łac.]; 1) instytucja spoi. w staroż. Rzymie, polegająca na uzależnieniu uboższych obywateli (klientów) od możnego patrona, który zapewniał im obronę prawną i pomoc finansową w zamian za usługi osobiste i popieranie działalności polit. na zgromadzeniach; 2) obecnie opieka. PATRYCJUSZE [łac.]; 1) w staroż. Rzymie obywatele pochodzący z dawnych rodów, posiadający pełnię praw polit. i przez pewien czas wyłączne prawo piastowania urzędów. Zob. też plebejusze; 2) w mieście średniow. najwyższa warstwa społ.; w skład jej wchodzili przeważnie wielcy kupcy, bankierzy, rzadko bogaci rzemieślnicy; w ręku p. m. pozostawały zwykle urzędy miejskie. PATRYMONIUM [łac.], dziedzictwo, spadek po ojcu. PATRYPASSJANIE -«-monarchianie. PATRYSTYKA, patrologia [gr.J — nauka o działalności i pismach ojców kościoła (II—VIII w.). PATTIs 1) Carlotta (1835—89), siostra A., śpiewaczka koloraturowa o wyjątkowo rozległej skali głosu; 2) Adelina Juana Maria (1843—1919), wł. koloraturowa śpiewaczka operowa. PATTON [patn] George (1885—1945), generał amer.; w II wojnie świat, dowódca armii na Sycylii 1943 oraz w Europie Zach. w okresie inwazji 1944—45. PATYCZAKI, Phasmidae, tropikalne owady z rzędu —-straszyków, przypominające kształtem wyschłe patyki; jeden z dzieworodnych gatunków Dixippus morosus hodowany często w szkolnych insektariach. PATYNA [łac.], śniedż — niebieskozielona lub Iasnozielona warstwa zasadowych węglanów miedzi, :tórą się pokrywa powierzchnia miedzi lub jej stopów pod wpływem wilgotnego powietrza; p. wytwarza się często sztucznie na przedmiotach ozdobnych. PAUL-BONCOUR [poi bakier] Joseph (ur. 1873), adwokat, polityk fr., socjalista, kilkakrotny minister spraw zagr., 1932—33 premier. PAULI: 1) Żecota (1813—95), etnograf, wydawca Piękni ludu polskiego w Galicji, Starożytności galicyjskich, szeregu dzieł pisarzy staropolskich; 2) Wolfcang (ur. 1900), fizyk austr.; od 1939 w St. Zjedn.; prace z fizyki kwantowej. Nagroda Nobla 1945. PAULICJANIE, sekta chrześc. — manichejska utworzona w VII w. w Armenii; w swoisty sposób tłumaczyli listy św. Pawła (od niego nazwa); przetrwali do XII w. PAUL1EGO ZASADA WYKLUCZANIA, głosi, że nie mogą w atomie znajdować się dwa elektrony w stanach energetycznych określonych tymi samymi liczbami -«-kwantowymi. PAULING Linus Carl (ur. 1901), chemik amer.; prace z dziedziny wiazań chem.; nagroda Nobla (1954) za badania nad strukturą białek; inicjator (1957) apelu uczonych przeciw broni jądrowej. PAULO AFONSO, naiwieksza elektrownia wodna w Brazylii na rz. S3o Francisco (moc 180 000 kW). PAULOWNIA, drzewo z rodziny trędownikowatych; Japonia, Chiny; kulista korona, pojedyncze duże liście i dzwonkowate piękne kwiaty; u nas rzadko hodowana. PAULUS Friedrich (1890—1956), feldmarszałek niem.; 1941—42 dowódca 6 Armii Pane, w czasie wojny ze Zw. Radź., następnie — zgrupowania wojsk hitl. okrążonych pod Stalingradem; tam wzięty do niewoli; od 1953 w NRD. PAULUS Iulius (II/III w.) prawnik rzym.; autor licznych dzieł przekazanych w wyjątkach w ustawodawstwie Justyniana. PAWICE PAUSTOWSKI Konstantin G. (ur. 1892), pisarz ros., prozaik i dramaturg, autor licznych reportaży, opowiadań i powieści, których cechą jest nurt liryzmu, romantyka i idealizacja człowieka; opowiadania z życia ludzi morza — Wstriecznyje korabli; powieści o budownictwie 90cjalisŁ Kara-Bugaz, Kolchida, Rożdienije moría; powieść autobiogr. Dalekie lata, eseje 0 pracy pisarza Złota róża. PAUTSCH Fryderyk (1877—1950), malarz poi., prof. Akademii we Wrocławiu, Poznaniu i Krakowie; krajobrazy, sceny rodzaj., portrety. PAUZA [gr.], przerwa; muz. przerwa wśród dźwięków; znaki graficzne p. -*-nuta. PAUZANIASZ, w staroż. Grecji: 1) wódz spartański, z okresu wojen perskich, zwycięzca spod Piątej w 479 p. n. e.; 2) wnuk poprzedniego, wódz spartański z okresu wojny peloponeskiej (431—404 p. n. e.); 3) podróżnik z II w., autor przewodnika po Grecji, stanowiącego ważne źródło hist, i archeologiczne. PAVE LIC Ante (ur. 1889), polityk chorwacki, przywódca nacjonalistycznego ruchu Ustaszi, 1941—45 szef stworzonego przez hitl. okupanta marionetkowegb państwa chorwackiego; zbrodniarz wojenny, od 1945 ukrywa się w Ameryce Pd. PAVESE Cesare (1908—50), pisarz wł.; neorealista, twórca krótkich, dramatycznych opowiadań zawierających ogromny ładunek poetycki; Księżyc i ognisko, poezje. PAW, Pavo cristatus, ptak z rzędu kuraków; w stanie dzikim zamieszkuje lasy wsch. Indii i Cejlonu; w Europie hodowany głównie jako ozdobny oa czasów Aleksandra Wielkiego; dł. 120 cm, w tym 60 cm -ogon; lata niechętnie i ociężale; na głowie czubek, z 24 piór, u samców wspaniały ogon; głos wyjątkowo krzykliwy. PAWANA [wł.], uroczysty dworski taniec korowodowy XVI—XVII w. w takcie dwudzielnym; do .p. dodawano zwykle szybką gajardę. PAWEŁ, imię panujących: 1) P. I (ur. 1901), król Grecji od 1947; 2) P. Karadjordjevií (ur. 1893), książę jugos!., kuzyn króla Aleksandra I; 1934—41 regent Jugosławii w okresie maloletności Piotra II; germanotil; 3) P. I (1754—1801), car Rosji od 1796, syn Piotra III i Katarzyny II; początkowo zwalczał rewolucję fr. i Napoleona I, następnie wycofał się z koalicji antyfr. i wystąpił przeciw Anglii; zamordowany przez spiskowców pod wodzą Pahlena. PAWEŁ, imię papieży: 1) P. III (Alessandro Farnese, 1468—1549), papież od 1534; zatwierdził 1540 zakon Jezuitów; 1542 zreorganizował inkwizycję; 1545 zwołał sobór trydencki; opiekun sztuki; 2) P. IV (Giovanni Pietro Caraffa, 1476—1559), papież od 1555; przeciwnik Habsburgów; prowadził wojnę z Hiszpanią; 1559 ogłosił indeks ksiąg zakazanych; kontynuował reformy kościoła wprowadzające obostrzenia w życie duchowieństwa; przywrócił inkwizycję. PAWEŁ DIAKON (ok. 730 — ok. 800), benedyktyn, kronikarz longobardzki; Historia Longobaraorum 1 Historia Romana. PAWEŁ Z KROSNA, właśc. Procler (?— ok. 1517), prof. Akad. Krak., poeta; wykładał i wydawał poezję lac.; pisywał wierszowane panegiryki. PAWEŁ Z TARSU św., „apostoł narodów", początkowo prześladowca chrześcijan, ok. 34 nawrócony; utworzył wiele gmin chrześc. w M. Azji, na Cyprze, w Grecji i Macedonii; autor 14 listów w N. Testamencie. PA WĘZ [węg.], duża czworokątna tarcza drewn. używana przez piechotę poi. od XIV do XVI w. PAWIA (Pavia), m. w pn. Włoszech (Lombardia); 67 000 mieszk. (1954); uniwersytet z 1301, kościoły średniow.; przemysł: maszyn., chem., włókien. PAWIAK, 1835—1944 więzienie przy ul. Pawiej w Warszawie; od czasów powstania styczniowego umieszczano Pawęż w nim więźniów polit.; oddział kobiecy P. nazywano „Serbią“ (od wojny ros.-tur. 1877— 78, zwanej potocznie serbską, kiedy w pomieszczeniach tego oddziału zorganizowano szpital dla rannych w tej wojnie). PAWIANY, Paplo, rodzaj z podrzędu małp wąskonosych; lasy i skały Afryki; dł. ciała ok. 80 cm, ogon o połowę krótszy; pysk wydłużony, mocne kły; dużo modzele siedzeniowe. Wszystkożeme; b. silne i odważne. Tabl. 3. PAWICE, Satumiidae, rodzina dużych motyli nocnych, przeważnie tropikalnych; należy tu największy motyl Polski — p. wielka (Saturnia pyri), której 44 	Mała Enc. Powsz. PWN  PAWIK DZIENNY rozpiętość skrzydeł osiąga w krajach śródziemnomor. 15 cm; niektóre gatunki dostarczają w Azji i Ameryce jedwabiu. PAWIK DZIENNY, pawie oczko, Vanessa io — piękny motyl dzienny o skrzydłach w tzw. „pawie oczy . PAWILON [fr.]: 1) boczne niewysokie skrzydło budynku; 2) mały budynek o lekkiej architekturze, najczęściej w ogrodzie lub parku; powszechny zwłaszcza w XVII i XVIII w.; 3) budynek stanowiący jeden zespół, np. p. zakaźny w szpitalach, p. wystawowy itp. PAWIŃSKI Adolf (1840—96), historyk i archiwista; prof. Uniw. Warsz.; od 1875 naczelnik Archiwum Głównego; badacz XVI w.; współwydawca Źródeł Dziejowych. PAWLENKO Piotr A. (1899—1951), pisarz ros.; w twórczości jego wiele miejsca zajmuje tematyka hist.: Barrikady (powieść o Komunie Paryskiej), Aleksander Newski, Kompozytor Glinka; powieść Szczęście ukazuje okres odbudowy kraju po wojnie 1941—45. - PAWLIKOWSKA-JASNORZEWSKA Maria (1895— 1945), poetka, córka Wojciecha i wnuczka Juliusza Kossaka. Zbliżona do grupy „Skamandra“; celowała w subtelnej liryce osobistej o aforystycznej zwięzłości i precyzji formy; napisała też kilka sztuk dramatycznych (Egipska pszenica, Zalotnicy niebiescu); zbiory wierszy: Niebieskie migdały, Bótowa magia, Wachlarz, Dancing, Profil bladej damy. Surowy jedwab, Śpiąca załoga. Balet powojów, Krystalizacje. Zmarła na emigracji w AnR,1IPAWLIK0WSKI: 1) Tózep (ok. 1770—1829), jakobin poi., jeden z organizatorów powstania 1794; 1821 M. Pawlikowska-Jasnorzewska członek Tow. Patriotycznego; broszura Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość (napisana pod kierownictwem Kościuszki); 2) Tadeusz (1862—1915), wybitny reżyser i znawca teatru; 1893—99 i 1913—15 dyrektor teatru krak., 1900—06 lw.; wprowadził nowy, modernistyczny repertuar, przeszczepił na grunt poi. teatru zasady zespołowości w grze; w jego inscenizacjach wpływy modnego wówczas naturalizmu. PAWŁÓW Iwan P. (1849 —1936), fizjolog ros.; badał funkcje gruczołów trawiennych; prace te stały się podstawą współczesnej fizjologii trawienia (nagroda Nobla 1904); resztę życia P. poświęcił stworzonej przez siebie dziedzinie fizjologii wyższych czynności nerwowych; punktem wyjścia stało sie zbadanie zjawiska -►odruchu warunkowego; późniejsze badania P. dowiodły związku każdego organizmu z otoczeniem i faktu, że prawidłowości rządzące czynnością odruchową rozciągają się i na pracę najwyższego piętra układu nerwowego — mózgu. Zob. też układy sygnałów. PAWŁOWA Anna P. (1885—1931), ros. tancerka; 1899—1913 w petersburskim balecie; świat, sławę zdobyła występami w Europie i Ameryce w balecie S. Diagilewa, potem z własnym zespołem. PAWŁOWSKI: 1) Stanisław (1882—1939), geograf, 1918 prof. Uniw. Lw., od 1919 Pozn.; autor wielu podręczników, map szkolnych i Atlasu krajoznawczego; współredaktor „Czasopisma geograficznego“; 2) Bogumił (ur. 1898), botanik, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Jag.; prace z systematyki roślin i fitosocjologii. PAWNISI, niegdyś najpotężniejsza grupa 4 plemion Indian, grupy jęz. kaddo. Obecnie w rezerwatach w Oklahomie, USA. PAX, właśc. Stowarzyszenie Pax, utworzone 1952 stowarzyszenie kat. działaczy aprobujących przemiany I. Pawłów 69» socjalist. w Polsce i skupiających się wokół tygodnika „Dziś i Jutro“ (1945—56), następnie — „Kierunki“. P. rozwija akcję polit., ekon. (tworzenie spółek akcyjnych i tzw. spółek pracowniczych) i wydawniczą (Instytut Wyd. Pax); przewodniczący P. Bolesław Piasecki. PAZARDŻIK, m. w środk. Bułgarii nad Maricą; 39 500 mieszk. (1956); w regionie uprawy ryżu. konopi, winorośli; drobny przemysł: włókien., gum., skórz. PAZNOKCIE, rogowe płytki na zewn. powierzchni końca palców -►Naczelnych. PAZURY, zrogowaciałe opuszki obejmujące końce palców u wielu ssaków, ptaków i gadów. PAŹDZIERNIKOWCY (ros. Oktiabristy), właśc. Związek 17 Października, prawicowa partia ros., powstała po manifeście carskim z 17 (30) X 1905 zapowiadającym konstytucję; reprezentowała interesy wielkich kapitalistów i właścicieli ziemskich; w rządzie od 1906; przywódcami byli: A. I. Guczkow, M. 	W. Rodzianko i in. Po zwycięstwie rewolucji październikowej organizowali wystąpienia kontrrewolucyjne. PAŹDZIERZE, kawałki drewna łodyg lnu i konopi powstające przy międleniu i przylegające do włókien, a usuwane przez trzepanie włókien. PAŹ KRÓLOWEJ, jaskółczy ogon, Papilio machaon — bardzo piękny, duży motyl dzienny; gąsienica żyje na roślinach baldaszkowatych. Tabl. IX. PĄCZKOWANIE, forma rozmnażania się wegetatywnego; na organizmie matczynym powstaje wypukłość, z której rozwija się nowy organizm (np. u stułbiopławów, koralowców); może on pozostać przyczepiony do organizmu macierzystego lub całkowicie się od niego oddzielić; także i jednokomórkowe organizmy, np. drożdże, mogą wytwarzać komórki potomne na drodze pączkowania. PĄK, skrócony pęd z zaczątkami liści, z których zewnętrzne (łuski) są twarde, skorkowaciałe, często zlepione balsamami lub żywicami; bywają: p. wierzchołkowe, p. boczne (rozwinięte w pachwinach liści), p. 	kwiatowe (z zawiązkiem kwiatu lub kwiatostanu), p. liściowe (z których rozwijają się tylko liście), p. okryte łuskami lub nagie, p. 	śpiące, tzw. oczka śpiące (małe, pozostające przez pewien czas w spoczynku, używane w ogrodnictwie do -►okulizacji). PĄKLE, Balanidae, rodzina morskich, przybrzeżnych, osiadłych skorupiaków z rzędu -►wąsonogów; ciało okryte stożkowatą skorupką z wapiennych płytek; często masami przyczepione do podwodnych przedmiotów; w Bałtyku pospolite. Pb, symbol pierwiastka chem. ołowiu. PCHEŁKI ZIEMNE, Halticinae, małe, skaczące chrząszcze z rodziny stonkowatych; wiele z nich jest poważnymi szkodnikami w rolnictwie; dorosłe wygryzają otworki w liściach, larwy minują (-►mina) liście lub podgryzają korzonki; tu należą np. susówki (Phyllotreta) szkodniki roślin krzyżowych. PCHLICA WODNA, Podura aąuatica, maleńki owad bezskrzydły z rzędu skoczogonków; skacze, często masami, po powierzchni wód porośniętych roślinnością. PCHŁY, Aphaniptera, rząd niewielkich ssących krew owadów o zanikłych skrzydłach; ciało spłaszczone bocznie; pasożyty zewnętrzne; człowieka atakuje p. ludzka (Pulex trritans); niektóre gatunki przenoszą choroby, np. p. szczurza — bakterie dżumy. Pd, symbol pierwiastka chem. palladu. PEAN [gr.J, uroczysta pieśń, pierwotnie na chwałę Apollina, później ku czci wielkich bohaterów, zwycięstw itp. PEARL HARBOUR [perl hąrbar], port, baza mor. USA na Hawajach (Pacyfik); 7 XII 1941 niespodziewanie zaatakowany przez lotnictwo jap., co zapoczątkowało wojnę między Japonią a USA. PEARSON [pjesn]: 1) Karol (1857—1936), ang. matematyk, statystyk, biolog i filozof; zajmował się szczególnie matematyczną teorią ewolucji i dziedziczności; 2) Lester Bowles (ur. 1897), polityk, przywódca kanad. partii liberalnej, 1948—57 minister spraw zagr., współautor statutu ONZ, współorganizator Paktu Północnoatlantyckiego; 1957 nagroda pokojowa Nobla. Pąkle  691 PEKLOWANIE PEARY [piory] Robert (1856—1920), amer, badacz Arktyki; stwierdził wyspowy charakter Grenlandii, odkrył zatokę Indépendance; po wielu próbach 1909 dotarł jako pierwszy z Murzynem Matt Hensonem do Bieguna Pn. PEARY’EGO ZIEMIA, najbardziej na pn. wysunięta część Grenlandii. PEBRYNA [łac.], zakaźna choroba gąsienic jedwabników, wywoływana przez pasożytnicze sporo w ce Nosema bombycis; wyrządza niekiedy b. poważne straty w jedwabnictwie. PECHELBRONN [peszelbrpn], ośrodek wydobycia ropy naft. we wsch Francji (Alzacja). PECULIUM [łac], w prawie rzym. majątek wydzielony przez ojca rodziny synowi, lub przez właściciela niewolnikowi, do swobodnego zarządu; stanowił własność ojca rodziny. PECZ (Pécs), m. w pd. Węgrzech; 87 000 mieszk. (1955); zabytki rzym., tur.; katedra rom. z XI w., uniwersytet z 1367, instytut pedagog., muzeum; biskupstwo; ośrodek wydobycia węgla kam.; przemysł metalurg., maszyn., nawozów sztucznych, ceram., drzewny, spoż.; ośrodek sadownictwa, turystyki. PECZORA, rz. w pn.-wsch. eur. części ZSRR; dł. 1789 km; źródła na stokach pn. Uralu, wpada do M. Barentsa; spław drzewa, bogactwo ryb; w dorzeczu wydobycie węgla (Workuta) i ropy naftowej (Uchta). PECZORSKA KOLEJ, w ZSRR; łączy Kotlas z Workutą; przewozy węgla kam., nafty, zboża; ostatnio przedłużona do portu Salechard przy ujściu rz. Ob; dł. 1847 km. PEDAGOG [gr.], pierwotnie w Grecji niewolnik opiekujący się chłopcem; dziś nauczyciel — wychowawca lub teoretyk wychowania. PEDAGOGIKA [gr.], nauka o wychowaniu, o jego celach, treści, metodach, środkach i formach organiz.; w starożytności, średniowieczu i w pierwszych wiekach czasów nowoż. p. stanowiła gałąź filozofii spekulatywnej i polityki; samodzielny charakter uzyskała w XÎX w. dzięki oparciu się na wynikach nauk pomocn.: biolog., psychol. i nauk społ.; p. spec ja 1n a, nauka o wychowaniu i nauczaniu dzieci upośledzonych fizycznie lub umysłowo. PEDAGOGIUM [gr.], w Polsce międzywoj. dwuletni zakład kształcenia nauczycieli; dawniejszemu p. 	dziś odpowiada studium nauczycielskie. PEDAGOGIZACJA [gr.], upowszechnianie wiedzy pedagog, i podnoszenie kultury pedagog, w społeczeństwie, głównie przez oddziaływanie na rodziców; w sposób zorganizowany i przemyślany p. rodziców podejmują tzw. uniwersytety dla rodziców. PEDAŁ [łac.], dźwignia uruchamiana nogą; mut.: 1) w organach klawiatura dla nóg (niskie dźwięki); 2) w fortepianie (pianinie) dźwignie do przedłużania (prawy p.) i tłumienia (lewy p.) dźwięków. PEDANT (gr.J. człowiek do przesady dokładny, małostkowy; pedanteria, pedantyzm, przesadna, drobiazgowa dokładność; małostkowość. PEDEL [łac.], woźny w szkole wyższej; dawniej urzędnik uniwersytecki. PEDERASTIA [gr.], zboczenie płciowe, stosunki seksualne między mężczyznami; odmiana -»homoseksualizmu. PEDERSEN: 1) Christiern (ok. 1480—1554), pisarz, „ojciec literatury duńskiej“; tłumaczenia Biblii, utwory moralizujące, badacz historii (Gęsta Danorum); 2) Holgeb (1867—1953), językoznawca duń., znawca języków celtyckich; autor gramatyki porównawczej języków celtyckich. PEDIASTRUM, glon z typu zielenic, w kształcie zielonych wielokomórkowych krążków; plankton wód stojących lub wolno płynących. PEDIATRIA [gr.], dział medycyny, nauka o chorobach wieku dziecięcego, ich leczeniu i zapobieganiu. PEDOGENEZA [gr.], zjawisko rozmnażania się zwierząt w stadium larwalnym, przy czym komórka jajowa rozwija się bez zapłodnienia (partenogenetycznie). PEDOLOGIA [gr.], zespól nauk o fizycznym i psychicznym rozwoju dziecka. Pegaz PEDOTRIBA [gr.], nauczyciel gimnastyki w staroż. Atenach, nadzorujący i kierujący wychowaniem fiz. młodzieży. PEDRO, Imię cesarzy brazylijskich: 1) P. I (1798— 1834), cesarz 1822—31,,;król Portugalii 1824—26 jako Pedro IV; z dynastii portug. Braganza, syn Jana VI; abdykował po uniezależnieniu się Brazylii od Portugalii; 2) P. II (1825—91), cesarz od 1831, pod regencją do 1840; syn P. I; 1888 zdetronizowany za zniesienie niewolnictwa. PEEL [pi:l] Robert Sir (1788—1850), polityk ang., torys, od 1809 członek izby gmin; założył własną partię centrową (peelistów); minister spraw wewn., dwukrotny premier; przeciwnik, następnie zwolennik równouprawnienia katolików uchwalonego przez parlament 1830; przeprowadził reformę parlamentu, kodeksu karnego, finansów państwa, 1846 obniżył, a 1849 zniósł cło na zboże, prowadził politykę wolnego handlu. PEGAZ: 1) mit. gr. skrzydlaty koń, który wyskoczył z szyi ściętej przez Perseusza Meduży; uderzeniem kopyta otworzył źródło (Hippokrene) na górze Muz — Hclikonie; symbol polotu poet.; 2) gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego; zob. niebo (mapa). PEGMATYT, magmowa jasna skala żyłowa, składająca się najczęściej z kwarcu, skalenia potasowego i muskowitu, wykształconych w postaci gruboziarnistej. PEGUY [pegj] Charles (1873-1914), poeta i filozof fr.; socjalista, założyciel czasopisma „Cahiers de la Quinzaine“ (1900); uległ wpływom bergsonizmu i chrześc. mistycyzmu; Misterium o Joannie d'Arc, liczne rozprawy i polemiki. PEHAMETR, przyrząd do oznaczania pH roztworu, a więc do oznaczania stężenia jonów wodorowych [H + ], będących miarą kwasowości roztworu. PEIPER Tadeusz (ur. 1891), poeta i krytyk, w okresie międzywoj. główny teoretyk awangardy poetyckiej (zbiory szkiców Nowe usta i Tędy), redaktor ćzasoSisma „Zwrotnica“ (1922—27); zbiory wierszy: Żywe nie, Raz, powieści: Ma lat 22, Krzysztof Kolumb, PEIPUS -»Czudzkie Jezioro. PEIRESKIA, kaktus o pokroju krzewiastym lub drzewiastym z normalnie wykształconymi liśćmi; Ameryka Srodk. i Pd.; u nas hodowana w doniczkach. PEJORATYWNY [łac. peior — gorszy], o znaczeniu ujemnym. PEJZAŻOWE MALARSTWO, malarstwo przedstawiające krajobraz; w starożytności i średniowieczu stanowiło tło kompozycji figuralnych; od XVII w. samodzielny rodzaj twórczości artysL Pejzaż występuje także w grafice i niekiedy w rzeźbie. Słynni pejzażyści: J. Constable, J. Corot, C. G. Lorrain, C. 	Monet, T. Rousseau, J. Ruisdael, W. Turner; w Polsce: Canaletto, J. Chełmoński, A. Gierymski, J. Fałat, J. Pankiewicz, J. Szermentowski, L. Wyczółkowski. Zob. też marina, weduta, sztafaż. PEKARI, Dicotyles, rodzaj z rodziny świń; lasy Amer. Pd.; dł. ciała do 95 cm, wys. do 40 cm; żyje dużymi stadami, wędrując. Skóra służy do wyrobów galanteryjnych. Tabl. 7. PEKIN, stoi. Chin; 3 201 000 mieszk. (1955); Akademia Nauk, 3 uniwersytety, liczne instytuty nauk., biblioteki; w centrum P. „Zakazane Miasto“ z pałacem cesarskim (od 1924 muzeum), otoczone przez „Miasto Cesarskie“ z licznymi pałacami i słynną Ścianą Dziewięciu Smoków; „M. Cesarskie“ otacza „Miasto Tatarskie“ — siedziba rządu ChRL i obcych poselstw; do ,,M. Tatarskiego“ przylega od pd. „Miasto Chińskie“; P. jest ważnym ośrodkiem przemysłu rozwijającego się szybko na przedmieściach: hutnictwo żelaza i stali; przemysł maszyn, i różnorodny lekki; ważny węzeł komunik. — Od 1264 stolica Chin, zał. przez mong. zdobywcę Kublaj Chana; początkowo mong. nazwa Khanbalik (u M. Polo); 1860 obsadzona przejściowo przez wojska fr.-ang., 1900 przez międzynarodowy korpus ekspedycyjny; 1928 stolica przeniesiona do Nankinu, 1937—45 okupowany przez Japończyków; od 1949 stolica Chińskiej Republiki Ludowej. Zob. też Chiny. PEKIŃCZYK, drobny, długowłosy pies pokojowy o mopsowatym pysku; pochodzi z Chin. Tabl. 66. PEKLOWANIE [niem.], zabieg chroniący mięso  PEKTORALIK przed rozkładem; polega na nasyceniu go roztworem soli kuchennej, saletry i ewent. cukru. PEKTORALIK [lac.], niewielki zegarek noszony na szyi, zwykle bogato zdobiony, używany od XVI w. PEKTORAŁ dać.]: 1) ozdobny Krzyż noszony na piersiach przez wyższe duchowieństwo kat.; 2) ozdobna klamra spinająca kapę liturgiczną. PEKTYNY [gr.J, pochodne cukrów o konsystencji śluzów i nie znanej bliżej budowie cząsteczki, a okreilonych właściwościach fizycznych, jak higrosko? pijność, rozpuszczalność w wodzie, pęcznienie, przezroczystość, klejowatość; występują w roślinach, zwł. w owocach i warzywach; rozgotowane i ostudzone tężeją na galaretę (galaretki owoc. i dżemy); pektyn i zaeja, śluzowacenie błon komórkowych — przekształcanie się błonnika w pektyny. PELAG1ANIZM, nauka teologiczna mnicha ang. Pelagiusza, głoszona przezeń w V w. w Rzymie i Kartaginie; wola ludzka jest wolna, grzech Adama nie jest dziedziczny i każdy może w sposób naturalny, bez specjalnej łaski bożej, dojść do zbawienia; potępiony przez sobór w Efezie (431). PELAGICZNE ORGANIZMY, organizmy strefy wód otwartych, których tryb życia nie jest związany ze stałym podłożem. PELAGRA [lac -gr.], rumień lombardzki — awitaminoza wskutek braku witaminy PP w pożywieniu; objawy: zaczerwienienie i obrzęk skóry, wyniszczające biegunki, zaburzenia nerwowe i psychiczne. PELARGONIA, Pelargonium, rodzaj ozdobnych bylin z rodziny bodziszkowatych; ponad 200 gatunków, gł. w pa. Afryce; niektóre gatunki uprawiane w licznych odmianach jako rośliny doniczkowe lub rabatowe. PELAZGOWIE, pierwotni nieindoeur. mieszkańcy Grecji, podbici i wchłonięci w II tysiącleciu p. n. e. przez napływające plemiona gr.; imię Pelasgos przypisywano kilku mit. założycielom najstarszych miast greckich. PELENG -►namiar. PELENGATOR —namiernik. PELIKANY, Pelecanus, ptaki (ok. 10 gatunków) z rzędu wiosłonogich; żyją często w wielkich stadach nad wodami umiarkowanych i tropikalnych okolic całego świata; dł. do 180 cm, rozpiętość skrzydeł do 3 m; mają kości silnie spneumatyzowane i podskórne worki powietrzne, dzięki czemu świetnie latają i pływają, lecz nie nurkuią; dziób wielki, przy dolnej szczęce pojemny worek na zdobycz; od starożytności symbol poświęcenia (podanie o rozdzieraniu piersi dla karmienia młodych własną krwią); do Polski zalatuje czasem p. baba (P. onocrolalus). PELIN Elin, wlaśc. Dimitar Iwanow (1878—1949), bułg. powieściopisarz, realista; ukazuje rozkład wsi w dobie kapitalizmu, Cerakowie, Ziemia. PELLICO Silvio (1789—1854), pisarz w!.; patriota skazany przez rząd austr. na więzienie za udział w konspiracji; zyskał sławę pamiętnikiem Mofe więzienia: pisał też tragedie, powieści poetyckie i in. PELOID [gr j, nazwa różnych odmian borowiny, torfu, błot, piasków stosowanych w lecznictwie do kąpieli i okładów. PELOPIDAS (V/IV w. p. n. e.), wódz tebański, przyjaciel Epaminondasa; 379 p. n. e. przyczynił się do obalenia w Tebach rządów oligarchicznych; poległ 364 pod Kynoskefalaj w Tessalii w walce o wolność miast tessalskich. PELOPONEZ, górzysty płw. w pd. Grecji; 22 500 km*, wys. do 2404 m, połączony z kontynentem Przesmykiem Korynckim; na wybrzeżach niziny; w górach hodowla bydła, niżej uprawa winogron, oliwek, ryżu, fig, drzew morwowych; gł. m.: Patras, Korynt, Pyrgos, Kalamata, Argos. PELOPS, mit. gr. władca Peloponezu („Wyspa Pelopsa"), syn -»Tantala; jako dziecko zabity przez ojca i wskrzeszony pizez bogów. PELPLIN, m., pow. tczewski, woj. gd., na Pojez. Starogardzkim; 4900 mieszk. (1956); cukrownia (1878), młyn, mleczarnia, przemysł drzewny; sanatorium przeciwgruźlicze; katedra — jeden z najcenniejszych zabytków got. w Polsce, przy katedrze biblioteka ze średniowiecznymi rękopisami. PELTASCI [gr.], lekkozbrojna piechota w staroż. Grecji, wprowadzona na pocz. w. IV p. n. e.; nazwa od niewielkiej tarczy z wikliny, obitej skórą, zw. PC1PELTIERA ZJAWISKO, odkryte 1834 przez fizyka fr. J. Ch. Peltiera, zjawisko zachodzące przy przepływie prądu elektr. przez połączone szeregowo druty z różnych metali; jedne ich spojenia ogrzewają się, Inne — oziębiają; P. z. jest odwróceniem zjawiska termoelektrycznego (—termoelektryczność). 692 PELUSZKA, odmiana grochu polnego (Pisum artense); kwiaty amarantowe, nasiona kuliste, nakrapiane; wysiewana z owsem, żytem lub jęczmieniem dostarcza paszy bogatej w białko. PELVOUX [pelwęj, kiys*aliczny masyw górski w Alpach Zach. we Francji; najwyższy szczyt Pelvoux (4103 m). PEŁCZYCE, m., pow. myśliborski, woj. szczec., na Pojez. Myśliborskim; 1700 mieszk. (1956); ośrodek usługowy roln. zaplecza; na pd. zach. Puszcza Barlinecka. PEŁNIK EUROPEJSKI, Trollius europaeus, bylina z rodziny jaskrowatych, 50—60 cm wys.; kwiaty żółte, kuiistawe; korzenie trujące; wilgotne łąki; chroniony; pokrewne gatunki ogrodowe. Tabl. XV. PEŁNOLETNOSĆ -małoletność. PEŁNOMOCNICTWO, plenipotencja — upoważnienie udzielone określonej osobie do dokonania pewnych czynności o znaczeniu prawnym, jak zawarcie umowy, podjęcie pieniędzy w imieniu i na rzecz mocodawcy (osoby udzielającej p.). PEŁNOROŻCE, Cervidae, rodzina podrzędu przeżuwaczy; u samców kostne rozgałęzione rogi (parostki), co rok odpadające i odrastające, zazwyczaj w powiększonych rozmiarach; łowne. Należą tu sarny, jelenie, łosie, renifery (obie płcie rogate). PEŁTEW, 1. dopływ Bugu, dł. 70 km, źródła w obrębie Lwowa-. PEŁZACZE, Certhia, ptaki z njędu wróblowatych; w Polsce p. zaskórnik (C. familiaris) i p. ogrodowy (C. brachydactyla), obydwa nieco mniejsze od wróbla; zręcznie biegają po pniach, wybierając ze szczelin kory owady i ich jajeczka; gniazdują w dziuplach; osiadłe. PEŁZAKI -ameby. PEŁZAKOWICA —czerwonka pełzakowa. PEŁZANIE, techn. wzrastanie odkształceń trwałych ciał (np. elementu konstrukcyjnego maszyny lub budowli) z upływem czasu przy nie zmieniającym się obciążeniu; np. wydłużanie się przewodów przesyłowych linii elekt^cznych, w związku z czym następuje wzrost ich zwisu. , . , . PEMBA, wyspa koralowa na Oc. Indyjskim, u wsch. wybrzeży Afryki; 984 km*, 114 600 mieszk. (1948); uprawa: palmy kokosowe, goździki; razem z wyspą Zanzibar protektorat brytyjski. PlENATY, mit. rzym. bóstwa pierwotnie spiżami, później ogniska domowego; rozróżniano: p. prywatne, czczone przez poszczególne rodziny, i p. państwowe, odbierające cześć w świątyni Westy. PENCK Albrecht (1858—1945), geograf i geolog niem.; od 1906 prof. uniw. w Berlinie; twórca nowych teorii w geomorfologii, wybitny znawca problemów glacjologu (zwłaszcza Alp). PEN-CLUB [ang ], międzynar. organizacja pisarzy i tłumaczy zał. 1922 w Londynie; sekcja poi. powstała 1925, zał. przez S. Żeromskiego. Nazwa jest skrótem określającym trzy gł. kierunki działania organizacji (P — Poet* E — Essayist*, N — Novelists) i stanowi zarazem ang. słowo pen — pióro. Prezesem organizacji międzynar. jest A. Chamson (od 1956), sekcji poi. — J. Parandowski. PENDANT 1 fr., p8d3], przedmiot umieszczony symetrycznie w stosunku do drugiego odpowiadającego mu rodzajem i wymiarami; stanowią one kompozycyjną całość. PENDENTYW -żagielek. PENDŻAB (Punjab), kraina nad rz. Indus w Azji; nazwa od pięciu rzek przepływających przez nią Dzlhlam, Czinab, Rawi, Bias, Satledź; część zach. (P. Zachodni 92 000 kn.*, 18 800 000 mieszk., 1951) należy do Pakistanu, część wsch. (P. Wschodni 120 735 km*, 16 000 000 mieszk., 1951) — do Indii; obejmuje szeroką nizinę nad środk. Indusem i jego dopływami; gł. rolnictwo (częściowo sztuczne nawadnianie); uprawa pszenicy, kukurydzy, trzciny cukr., bawełny; hodowla bydła; przemysł bawełn., skórzany; gł. m. Czandigarh (stoi. P. W’sch.), Lahaur (stoi. P. Zach ). PENELOPA, postać z Cdysei Homera, żona Odyseusza, matka Telemacha; wzór wierności małżeńskiej. PENEPLENA Hac ], prawierównia — lekko falisty obszar mający płaskie działy wodne i szerokie doliny o łagodnych zboczach; do wytworzenia p. dojść może w wyniku długotrwałej —denudacji przy niezmiennym położeniu podstawy erozyjnej. PENETRACJA [łac.], przenikanie, przedostawanie się; penetrować, przenikać; dawn, dociekać, zgłębiać. PENGHU (Penghu-lietao, Peskadory, Wyspy Rybackie), wyspy chińskie w Cieśn. Tajwańskiej;  693 127 km2, 67 000 mieszk.; fosforyty; 1895—1945 należały do Japonii; 1950 okupowane przez USA; PENGPU, m. we wscb. Chinach (prow. Anhuei); 200 700 mieszk. (1947); przemysł drzewny, włókien.; kopalnie węgla; stacja kolejowa. PENG TEH-HUAI (ur. 1898), chiń. polityk i wojskowy, marszałek, członek Biura Polit. KP Chin; 1950—54 dowódca chiń. ochotników w Korei, od 1954 wicepremier i minister obrony. PENICYLINA, pierwszy antybiotyk odkryty 1929 przez bakteriologa ang. A. Fleminga, wprowadzony do lecznictwa 1944; produkt przemiany materii grzybów z rodzaju pędzlak (Penicillium, np. P. notatum, P. chrysogenum); w lecznictwie stosuje się czystą p. oraz jej sole (sodową, potasową, prokainową) w postaci zastrzyków, maści, kropli; środek w zakażeniach gronkowcami, paciorkowcami, krętkiem bladym (kiła), meningokokami (zapalenie opon mózgowych), pneumokokami (zapalenie płuc) i in. PENIS [łac.], prącie. PENITENCJARNY SYSTEM, rodzaje kar i sposób ich wykonywania w danym państwie. PENN [pen] William (1644—1718), syn admirała ang.; kwakier, wskutek prześladowań rei. uszedł do Amer. Pn., gdzie nad rzeką Delaware założył kwakierską kolonię Pensylwania i nadał jej konstytucję 1681; założył miasto Filadelfia. PENNINSKIE GÓRY, pasmo górskie w pn. Anglii, o południkowym przebiegu; wielkie złoża węgla kamiennego. PENS (penny), drobna moneta ang. = t/12 szylinga, skrót: d. PENSI, m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); 100 000 mieszk. (1952); ośrodek hutn. żelaza i stali (drugi co do wielkości w Chinach); kopalnie węgla. PENSUM [lac.], określona ilość pracy do odrobienia, w szczególności materiał z poszczególnych przedmiotów nauczania do opanowania w określonym czaSłCPENSYLWANIA (Pa.), stan we wsch. części USA; 117 399 km2, 10 498 000 mieszk. (1950); stoi. Harrisburg (89 500 mieszk. 1950); położony między jez. Erie i zat. Delaware (Atlantyk); przeważnie górzysty, na wsch. nizinny; intensywne rolnictwo; uprawa tytoniu (1 miejsce w USA); bogate złoża i wydobycie węgla koksującego, antracytu (1 miejsce w USA), rudy żel.; największy w kraju okręg hutn.; 50*/» ludności w miastach: Filadelfia i Pittsburgh. PENTAGON [gr.]: 1) pięciokąt, pięciobok; 2) potoczna nazwa ministerstwa wojny USA, pochodząca od kształtu jego budynku wzniesionego w Waszyngtonie w okresie II wojny światowej. PENTAGONALNY PRYZMAT, pryzmat specjalnego kształtu, stosowany w niektórych nowoczesnych aparatach fotogr. (lustrzanki jednoobiektywowe) jako wizjer, a jednocześnie jako przyrząd do nastawiania ostrości obrazu; daje w celowniku obraz nie odwrócony i ściśle odpowiadający obrazowi padającemu na materiał światłoczuły w czasie ekspozycji. PENTAGRAM [gr.J, geometryczna figura pięciokątna; w starożytności symbol zdrowia, umieszczany na monetach gr.; w średniowieczu znakiem tym odczyniano czary, ryto go na amuletach. PENTAMETR [gr.], wiersz pięciostopowy złożony z dwu części; w połączeniu z heksametrem tworzy dystych elegijny. PENTAPTYK [gr.], ołtarz pięcioskrzydłowy. Zob. też poliptyk. PENTATEUCH [gr. pięcioksiąg], część St. Testamentu, której autorstwo przypisuje się Mojżeszowi; składa się z 5 ksiąg: Genesis (historia stworzenia świata i początki rodu ludzkiego), Exodus (hist, wyjścia Żydów z Egiptu), Leviticus (zbiór praw rei.), Numeri (pobyt na pustyni), Deuteronomium (przemówienia Mojżesza na pustyni); przez Żydów nazywany później Torą. PENTATLON -pięciobój. PENTATONIKA [gr.], skala dźwiękowa istniejąca od wczesnej starożytności, złożona z 5 dźwięków; wpływy p. do dziś silne w muzyce wsch. (Chiny), a także w lud. muzyce eur.; najstarszą odmianę p. ilustruje układ czarnych klawiszy w klawiaturze fortepianu. PENTELIKON (albo Mendeli), góry w Attyce na pn.-wsch. od Aten (Grecja); wys. do 1110 m; słynne marmury. PENTODA —lampa elektronowa. PEREDA PENTOZY, cukry proste o 5 atomach tlenu w cząsteczce. PENZA, m. obw. nad rz. Surą, dopływem Wołgi w eur. części RFSRR; 231 000 mieszk. (1956); fabr. rowerów, zegarków, papiernia; przemysł maszyn., dziewiarski, spoż.; węzeł kolejowy. PEONAŻ, system wyzysku pracujących w _ rolnictwie i górnictwie bezrolnych Indian i mieszańców Meksyku i Ameryki Łac.; niskie zarobki, warunki pracy zbliżone do poddańczych czy niewolniczych; nieoficjalnie stosowany w USA po zniesieniu niewolnictwa 1863. PEONIA, piwonia, Paeonia — bylina lub krzew z rodziny jaskrowatych; 15 gatunków w Europie Pd., Azji, Ameryce Pn. i Peru; korzenie bulwiasto zgrubiałe, liście złożone, kwiaty duże, pełne, białe, różowe lub żółte, osadzone na szczycie łodygi; u nas hodowana w ogródkach w różnych odmianach. PEPEROMIA, roślina zielna lub trwała z rodziny pieprzowatych; Ameryka podzwrotnikowa; mięsiste, często barwne liście i niepozorne kwiaty; ozdobna, doniczkowa. PEPESZA, potoczna nazwa radź. pistoletu maszynowego, skonstruowanego przez G. Szpagina. Pepesza PEPIN, imię majordomów: 1) P. z Heeistalu (635—714), majordom Austrazji od ok. 679; ojciec Karola Miota; faktyczny władca państwa Merowingów, które zjednoczył opanowując 687 Neustrię i Burgundię; 2) P. Malt (714—68), 741 majordom Neustrii, Burgundii i Prowancji; syn Karola Młota, ojciec Karola Wielkiego; rządził wraz ze swym bratem Karlomanem; 747 zjednoczył wszystkie ziemie frankońskie, usuwając dynastię Merowingów; 751 koronowany na króla Franków; ofiarował papieżowi Stefanowi II — egzarchat raweński, co stało się początkiem państwa kościelnego. PEPITA [hiszp.] : 1) deseń na tkaninie w postaci drobnej, zwykle ukośnej szachownicy; 2) bryłka rodzimego złota. PEPLOS, strój kobiet w staroż. Grecji: długa, powłóczysta szata spięta na ramionach, ściągana w pasie, wyrzucana i układana w piękne fałdy. PEPSYNA [fr ], enzym wydzielany przez gruczoły żołądka; w środowisku kwaśnym trawi większość białek; p. 	wyodrębnioną z błon śluzowych żołądka świń, cieląt lub owiec (żółtawy o swoistym smaku proszek) stosuje się jako lek w nieżytach żołądka, niedokwaśności itp. PEPTYDAZY, enzymy rozkładają- Peplos ce peptydy. PEPTYdY, związki aminokwasów powstające przez związanie grupy karboksylowej jednego aminokwasu z grupą aminową drugiego; dwupeptydy, połączenia dwóch aminokwasów; trójpeptydy, trzech, polipeptydy, połączenia wielu aminokwasów; polipeptydy są elementem strukturalnym białek. PEPTYZACJA [gr.], przekształcenie się —żelu w —zol (proces odwrotny do —koagulacji). PEPYS [pi:ps] Samuel (1633—1703), pamiętnikarz ang., autor głośnego Dziennika z lat 1600—69, pisanego szyfrem, nieocenionego źródła wiadomości o życiu i obyczajach epoki. Wybór fragmentów w znakomitym pól. przekładzie M. Dąbrowskiej. PERCY [pę:sy] Thomas (1729—1811), duchowny anglik., zbieracz i popularyzator lud. ballad ang., które wydał 1765. PEREC Icchok-Lejb (1882-1915), klasyk literatury żyd. w Polsce, poeta, nowelista i dramaturg; łączył wysoki intelektualizm z elementem lud.; poez/a: ballada Monisz, proza: Opowiadania ludowe, Motywy chasydzkie, dramaty: .Złoty Łańcuch, Nocą na Starym Rynku (wpływy Wyspiańskiego). PEREDA José M. de (1833—1906), pisarz hiszp. o poglądach konserwatywnych; powieści o tematyce regionalnej; Sotiłeza.  PEREJASŁAW PEREJASŁAW (obecnie Perejasław Chmielnicki), m. w obw. kijowskim Ukr. SRR; 1654 ugoda zawarta między B. Chmielnickim a Rosją; zjednoczyła lewobrzeżną Ukrainę z państwem rosyjskim. PÈRE-LACHAISE (per lasze :z], cmentarz w Paryżu zal. 1804 na terenach związanych z nazwiskiem O. 	La Chaise, spowiednika Ludwika XIV; groby zasłużonych, m. in. Chopina, Balzaka, Rossiniego; pod murem cmentarza ostatnie walki Komuny Paryskiej 1871 i rozstrzelanie jej bojowników, w związku z czym odbywają się tam obecnie manifestacje ludowe. PERETLATKOWICZ Antoni (1884—1956), teoretyk prawa państwowego, prof. Uniw. Pozn.; Wstąp do nauk prawnych, Państwo współczesne. PÉREZ DE AYALA Ramón (ur. 1880), pisarz hiszp.; powieść antyjezuicka A. M. D. G. PÉREZ CALDOS Benito (1845—1920), hiszp. powieściopisarz realist.; w 46-tomowym cyklu Epizodów narodowych (5 serii, 1873—1912) stworzył wierną panoramę dziejów ojczystych począwszy od 1805; najlepsze z tych utworów dotyczą wojny o niepodległość przeciw Napoleonowi (Saragossa, Kadyks); powieści spol.-obyczaj. wykazują tendencję liberalną i antyklervkalną (Doña Perfecta). PER FAS ET NEFAS [lac.], godziwym i niegodziwym sposobem, nie przebierając w środkach. PERFECTUM -»-czasownik. PERFORACJA [łac.], przekłucie, przebicie, przedziurawienie; szereg otworków ułatwiających odrywanie np. kartek, znaczków poczt.; p. filmu (na brzegach taśmy) ułatwia jego przesuwanie w kamerze zdjęciowej i aparacie projekcyjnym; med. przedziurawienie tkanki, przebicie się np. wrzodu żołądka do jamy brzusznej. PERFUMY [fr.], spirytusowe roztwory olejków eterycznych lub zapachowych substancji otrzymanych drogą syntezy chemicznej. PERGAMIN: 1) skóra zwierzęca (owcza, kozia, ośla, cielęca) specjalnie wyprawiona, używana od IV w. p. n.e. jako materiał do zapisywania tekstów lub oprawy książek; największe rozpowszechnienie XV/XVI w.; 2) dokument sporządzony na tym materiale. Nazwa od miasta Pergamon w Azji Mn. Zob. też książka. PERGAMON (obecnie Bergama), w starożytności miasto w Myzji (Azja Mn.); pierwotnie zamek króla Lizymacha, od III w. p. n. e. stolica państwa pergameóskicgo; słynny z rozwoju handlu i rzemiosła (eksport pergaminu); od II w. p. n. e. ośrodek sztuk i nauk ze słynną biblioteką; od 129 p. n. e. stolica prowincji rzym. Azji; wykopaliska. PERGOLA [łac.], ozdobne przejście w ogrodach utworzone z dwóch rzędów słupków lub kolumn i z daszku ażurowego, obrośnięte roślinami pnącymi. PERGOLESI Giovanni Battista (1710—36), wl. kompozytor szkoły neapolit.; opera buffa Służąca panią, sonaty triowe, utwory rei., Stabat Mater. PERHYDROL, 30V» wodny roztwór nadtlenku wodoru. PÉRI Gabriel (1902—41), działacz fr. ruchu robotn.; od 1924 członek KC KPF; rozstrzelany przez hitl. okupanta. PERI Jacopo (1561—1633), kompozytor wl., jeden ze współtwórców stylu monodycznego; napisał pierwszą historycznie operę Dafne, 1597. PERI, w mitologii pers. czarodziejskie istoty rodzaju żeńskiego chroniące ludzi przed złymi duchami. PERIANDER, w staroż. Grecji słynny z mądrości tyran Koryntu (VII/VI w. p. n. e.) zaliczany w poczet 7 mędrców; za jego rządów Korynt stał się bogatym i silnym miastem. PÉRIASTRON -»absydy. PÉRIER -»Casimir-Périer. PER1GEUM Igr.], punkt -»orbity geocentrycznej ciała niebieskiego najbardziej zbliżony do Ziemi, rozpatrywany w teorii ruchu Księżyca i sztucznych księżyców. Zob. też apogeum. PÊRIGUEUX IperigÇ]. m. w pd.-zach. Francji; 40 800 mieszk. (1954); katedra rom.; wyrób znanych pasztetów, makaronu. PER1HEL1UM [gr], fmnkt na orbicie planety ub komety najbardziej zbliżony do Słońca; Diane- Perihelium ta lub kometa znajdująca się w p. ma największą prędkość. Ziemia znajduje się w p. ok. 2 stycznia. Zob. też aphelium. 694 PERIM, wyspa w cieśn. Bab el Mandeb (M. Czerwone); 13 km*, 381 mieszk.; skalista; znaczenia strateg.; należy do bryt. kolonii Aden. PERIOD -»miesiączkowanie. PERIODYK -»czasopismo. PERIOJKOWIE, w staroż. Grecji wolna ludność achajska w Lakonii, nie posiadająca praw obywatelskich; mieszkali w miastach zajmując się rzemiosłem i handlem; służyli w wojsku spartańskim i płacili podatki. PERISONIUM [gr.-łac.], opaska na biodrach ukrzyżowanego Chrystusa. PERITHECIUM, otocznia — kulisty lub butelkowaty owocnik niektórych grzybów z klasy workowców; zawiera worki z zarodnikami. Zob. też obłócznia. PERKAL [pers.], cienka tkanina bawełn., przeważnie drukowana. PERKIN [pę:kyn] William Henry (1838—1907), chemik ang.; odkrył pierwszy barwnik syntetyczny, moweinę, powstający podczas utleniania mieszaniny aniliny i toluidyny; odkrył reakcję kondensacji aldehydów z kwasami organicznymi. PERKOLACJA, proces polegający na wytrawianiu wysuszonych surowców rośl. za pomocą rozpuszczalników w celu wyodrębnienia pewnych składników zawartych w roślinie. Zob. też ekstrakcja. PERKOLATOR -»ekstraktory. PERKOWSKI Piotr (ur. 1901), kompozytor; utwory orkiestr., instrument., wok., balety. PERKOZY, Podicipedidae, rodzina z rzędu nurów, licząca 20 gatunków; zasiedlają stojące wody słodkie; żywią się rybami i wodnymi bezkręgowcami; najpospolitszy w Polsce p. dwuczubny (Podiceps cristatuś), dł. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 85 cm; na zimę odlatuje; świetnie nurkuje; łowny, mięso niejadalne, skórki cenione. PERKUSJA [łac.], ogólna nazwa grupy instrumentów muz., z których dźwięk wydobywa się przez uderzenie ręką, pałką lub młoteczkiem; do grupy tej należą: bęben wielki, mały, kotły, talerze, ksylofon itp. PERL Feliks, pseud. Res (1871—1927), polityk i publicysta, współzałożyciel PPS i ideolog prawicowego jej odłamu, od 1906 jeden z przywódców PPS — Frakcji Rewolucyjnej, 1912—14 na czele jej odłamu, tzw. PPS — Opozycji, od 1916 redaktor „Robotnika“; od 1919 poseł na sejm i członek CKW PPS; Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim. PERL -»drukarskie miary. PERLAK, guz rzekomo nowotworowy; tworzy się w przebiegu przewlekłego zapalenia ucha środk.; wzrasta powoli, ale stale, niszcząc otaczającą kość; leczenie operacyjne. PERLICA: 1) zool. -»pantarka; 2) wet. gruźlica błon surowiczych jamy piersiowej i brzusznej u bydła. PERLIK, ciężki młotek obustronny o gładkich obuchach; w górnictwie obuch ma łukowaty kształt. PERLIT: 1) składnik strukturalny stopów żelaza z węglem; poniżej temperatury 723° występuje w postaci ziarn zbudowanych z drobnych kryształków ferrytu i cementytu, ułożonych na przemian obok siebie w postaci cienkich płytek; zawartość węgla ok. 0,8*/»; 2) minerał, szkliwo wulkaniczne o przełomie kuleczkowym. PERLON -»poliamidy. PERŁOPŁAW, Pteria, jeden z rodzajów małżów; morza podzwrotnikowe; skorupki z silnie rozwiniętą warstwą perłową; p. perłorodny P. margariti/era, główny dostarczyciel macicy perłowej oraz pereł.; poławiany przy brzegach wysp Oc. Indyjskiego. PERŁORÓDKA -»skójka (perłorodna). PERŁOWKA: 1) Melica, kilkogatunkowy rodzaj z rodziny -»traw; p. zwisła (Ai. nutans), lasy i łąki; 2) drobna kasza jęczmienna. PERŁY, stwardniała wrydzielina nabłonka płaszcza niektórych małżów, tworząca się wskutek podrażnienia wokół ciał obcych; składają się głównie z koncentrycznie ułożonych płytek -»macicy perłowej; p. prawidłowo ukształtowane i odznaczające się charakteryst. blaskiem używane są w jubilerstwie. PERM (1940—57 Mołotow), m. obw. i port nad rz. Kamą na Uralu, w Ros. FSRR; 538 000 mieszk. (1956); ośrodek kult. i przemysł.; uniwersytet i in. wyższe uczelnie; przemysł: stoczn., maszyn., chem. (nawozy fosfor.), drzewny. PERM, szósty, ostatni okres ery paleozoicznej. Zob. też stratygrafia (tabela).  695 PERMANENCJA [łac.], ciągłość, nieustanne trwanie ; permanentny, ustawiczny, nieprzerwany. PERMUTACJA [łac.], mat. każde ustawienie w ciąg elementów pewnego zbioru, przy czym żaden element zbioru nie występuje w ciągu wielokrotnie; np. z 3 elementów a, b, c można utworzyć 6 różnych permutacji abc, acb, bac, bca, cab, cba. PERMUTYTY [łac.], sztucznie otrzymane glinokrzemiany sodowe stosowane w przemyśle (jako jonity) do zmiękczania wody; wymieniają zawarte w wodzie twardej jony wapnia i magnezu na jony sodowe. PERNAMBUCO, stan w pn.-wsch. Brazylii, nad Atlantykiem; 97 016 km*, 3 646 000 mieszk. (1953); stoi. Recife; wyżyny z wyjątkiem wybrzeża; na wybrzeżu klimat zwrotnik., wilgotny (puszcza), na wyżynie suchy (sawanna i suche lasy); uprawa trzciny cukr., bawełny, tytoniu; przemysł cukrowniczy. PERON Juan Domingo (ur. 1895), generał i polityk argent., od 1945 w wyniku puczu wojskowego — dyktator, od 1946 prezydent Argentyny, po obaleniu 1955 na emigracji. PERON [fr.], podwyższenie przy torze kol., ułatwiające wsiadanie i wysiadanie z wagonu oraz ładowanie i wyładowywanie przesyłek. PERPETUUM MOBILE [łac. wiecznie poruszające się]: I rodzaju — maszyna wykonująca trwale pracę bez dostarczania jej energii; II rodzaju — maszyna wykonująca trwale pracę kosztem ciepła pobieranego z jednego tylko zbiornika ciepła, np. nagromadzonego w oceanach; istnienie p. m. I rodzaju jest sprzeczne z zasadą zachowania energii, istnienie p. 	m. II rodzaju — z drugą zasadą -»-termodynamiki. • PERPIGNAN [perpinia], m. w pd. Francji; 70 000 mieszk. (1954); produkcja i handel winem, jarzynami; węzeł kol. . PER PROCURA [wl.], działanie w zastępstwie na podstawie pełnomocnictwa. PERRAULT [peręj: 1) Claude (1613—88), fr. architekt i teoretyk architektury reprezentujący kierunek klasyczny; monumentalna kolumnada Luwru (elewacja wsch.), Obserwatorium w Paryżu; przełożył dzieło Witruwiusza; 2) Charles (1628—1703), pisarz fr.; nawiązując do poezji lud. opracował zbiór bajek, m. in. Czerwony kapturek, Kot w butach, Kopciuszek. PERRONNEAU [peronę] Jean Baptiste (1715—83), malarz fr., portrecista. PERSEFONA, Kora — mit. gr. córka Zeusa i Demetry; uprowadzona przez Hadesa stała się władczynią Podziemia; na skutek próśb matki pół roku mogła przebywać u niej — była to wiosenna i letnia pora roku; uosobienie zmian w życiu przyrody, ciągłego jej wzrostu i obumierania; mit. rzym. Prozerplna. PERSEPOLIS, stolica staroż. Persji za dynastii Achemenidów, zał. ok. 515 p. n. e. przez Dariusza I i 330 zniszczona przez Aleksandra Wielkiego; ruiny P. znajdują się niedaleko m. Szirazu. PERSEUSZ: 1) mit. gr. syn Zeusa i Danae; skazany na śmierć przez dziadka, Akrizjosa, który wrzucił dziecko wraz z matką w zamkniętej skrzyni do morza; cudownie uratowany, wsławił się później zabiciem Meduzy; zob. też Andromeda, Pegaz; 2) gwiazdozbiór nieba północnego; zob. niebo (mapa). PERSEWERACJA [łac.], tendencja do samorzutnego, uporczywego i niekiedy natrętnego występowania pewnych wyobrażeń, myśli, melodii, czynności itp. PERSHING [porszyftl John Joseph (1860—1948), generał amer.; dowódca amer. sił ekspedycyjnych w Europie w I wojnie świat.; 1921—24 szef sztabu generalnego. PERSJA, do 1935 nazwa -»Iranu. PERSJARNIA, manufaktura pasów poi. tkanych w końcu XVIII w. na wzór perski i turecki. PERSJUSZ, Aulus Persius Flaccus (34—62), poeta rzym., autor 6 satyr (zachowanych) piętnujących w duchu stoickim wady ówczesnego społeczeństwa. PERSKA LITERATURA. Rozwinęła się ok. IX w.; w starożytności najwybitniejszym dziełem lit. pers. jest księga rei. Awesta (VII w. p. n. e.), przełożona później na język średnioperski, czyli pehlewijski. Najazd Arabów (641) powoduje upadek literatury p., która odradza się dopiero w X w., wykazując również wpływy literatury arab. Najwybitn. dziełem z tego okresu jest epos Szach-name poety Firdausiego; poezja stwarza nowe formy (kasyda, rubajat, gazel). W XIII w. tworzy poeta Saadi (Culistan), wybitny liryk i poeta dydakt.; inny wybitny poeta Hafiz (XIV w.), pisze słynne gazele. W XVI i XVII w. p. 	1. sięga wpływami do Indii. Od poi. XIX w. rosną PERTZ wpływy _ literatur eur., na wzór których powstają powieści, dramaty i nowele. W literaturze współcz. wyróżniają się: poeta Bahar, prozaicy M. Hijazi, J. Zadeh i S. HedajaL PERSKA SZTUKA. Państwo Elamitów na terenie pod.-zach. Iranu (od III do poł. I tysiąclecia p. n. e.) miało sztukę pokrewną sumero-akkadyjskiej. Właściwa sz. staroperska kwitnie za państwa Achemenidów (VI—IV w. p. n. e.). Jest to sztuka dworska, 0 charakterze eklektycznym; zaznacza się w niej wpływ sztuki asyryjskiej i greckiej; reprezentują ją wielkie kompleksy pałacowe z ogromnymi salami kolumnowymi (Persepolis, Suza), ozdobione reliefami w kamieniu i ceramice, odznaczającymi się wysokim poczuciem dekoracyjności (sceny wojenne i triumfalne); w przemyśle artyst. najbardziej rozwinięte złotnictwo i -»gliptyka. Z kolei na terenie Iranu rozwija się sztuka Partów (III w. p. n. e. — III w. n. e.), stanowiąca połączenie form greckich i orientalnych. Nowy etap rozkwitu sztuki w Persji stanowi sztuka sassanidzka (III—VII w.); w wielkich założeniach pałacowych z dziedzińcami stosowane są sklepienia Kolebkowe i kopuły (Ktesifon, Firusabad, Sarwistan); reliefy w kamieniu, stiuku i cięte w skale przedstawiają sceny wojenne i myśliwskie; zachowały się również zabytki malarstwa; wysoko rozwinięty przemysł artyst. (złotnictwo, gliptyka. tkaniny). Od VII w. teren Iranu należy do sztuki islamu (zob. też islamu sztuka), która wytworzyła tu swoiste odmiany architektury i malarstwa, zwłaszcza miniaturowego. Tabl. 94. PERSKA ZATOKA, pn.-zach. część M. Arabskiego, oddzielona od niego cieśn. Ormuz i zat. Oman; głęb. do 102 m; ujście rz. Eufrat i Tygrys; teren połowu pereł. PERSKI JĘZYK, język z rodziny indoirańskiej, którym mówi ludność Iranu; język staroperski znany jest z napisów klinowych z VI—IV w. p. n. e.; literatura nowoperska pisana alfabetem arab. rozpoczyna się od poety Firdausiego (X w.). PERSKI PROSZEK, sproszkowane kwiatostany niektórych gatunków złocienia (Chrysanthemum); środek owadobójczy. PERSONA [łac.], osoba, osobistość; p. grata, osoba mile widziana; p. i n gra ta, osoba niemile widziana. PERSONALIA [łac.], szczegóły dotyczące życiorysu. PERSONALIZM [łac.], kierunek filozof, oparty na metafizycznym lub religijnym założeniu, że rozwój osobowości człowieka, odróżnianej od jego indywidualności, jest źródłem i celem jednostkowego i społecznego życia. Główni przedstawiciele: Ch. Renouvier, E. Mounier. PERSONIFIKACJA [łac.], uosobienie — przypisywanie przedmiotom, zjawiskom, procesom itp. cech lub czynności właściwych tylko ludziom (np. „drzewo rozpaczające“); w sztuce przedstawienie w postaci ludzkiej pojęć abstrakcyjnych, zjawisk natury itp. (np. wolność wiodąca lud na barykady — E. Delacroix). PERSOWIE, mieszkańcy centr. i zach. części wyż. Iranu; jęz. perski grupy irańskiej; ok. 15 min. Mimo arabizacji zachowali odrębność naród, i kulturalną, odegrali ważną rolę jako czynnik kulturotwórczy w historii Azji zach. PERSPEKTYWA [łac.]: 1) widok; 2) sposób przedstawiania tworów przestrzennych (np. budowli, wnętrz) na płaszczyźnie tak, by patrzący na rysunek miał wrażenie trójwymiarowości (szerokość, długość 1 głębokość); 3) starop. luneta. PERSYFLA2 [fr.], szyderstwo osłonięte uprzejmością, wyszydzanie, dworowanie. PERSŻERON [fr.], rasa ciężkich, b. silnych koni roboczych. PERTH [pa:t]: 1) stoi. stanu Austrialia Zach. (Związek Austral.); 359 000 mieszk. (1955); uniwersytet; początkowa stacja kolei transkontynent. na wschód; w odległości 15 km port Fremantle (47 400 mieszk.); 2) m. w W. Brytanii (pd. wsch. Szkocja) nad rz. Tay; 40 500 mieszk. (1951); do 1437 siedziba królów szkockich; przem. włókien, i maszyn rolniczych. PERTHÉES [pertę] Karol de (1739—1815), wybitny kartograf za czasów St. Augusta, autor atlasu Polski. PERTURBACJE [łac.], astr. odchylenia ruchu ciał niebieskich od orbit idealnych, głównie odchylenia ruchu planet i komet od orbit eliptycznych, parabolicznych lub hiperbolicznych, wywołane przyciąganiem innych ciał niebieskich oprócz Słońca. PERTZ [perć] Georg Heinrich (1795—1876), histo PERU 696 ryk niem., założył i kierował 1823—73 wydawnictwem źródeł średniow. Monumento Germaniae histórica. PERU, rep. w Ameryce Pd., nad Pacyfikiem; 1 311 030 kmü, 9 396 000 mieszk. (1955), przeważnie Indianie, Metysi; jęz. urzędowy hiszp.; stoi. Lima. Wąski pas nizin nadmorskich; na zacn. pasma Andów (do 6763 m) otaczające wyżyny (śr. wys. 4000 m); na wsch. niskie równiny aorzecza Amazonki; klimat na wybrzeżu umiark. gorący, suchy (pólpustynia), na wyżynie chłodny i suchy (wysokogórski step, zarośla), na wsch. równinach gorący i wilgotny (puszcza równik.); na wybrzeżu (sztuczne nawadnianie), uprawa bawełny, trzciny cukr., tytoniu, ryżu; na wyżynie uprawa zbóż, ziemniaków, hodowla lam, alpak, owiec, bydła; na wsch. zbiór kauczuku, kory chinowej, koki; wydobycie (na eksport): ropy naft. (na wybrzeżu), miedzi, cynku, ołowiu, srebra, wanadu (50V* wydobycia świat.), wolframu, bizmutu (w Andach); na wyspach przybrzeż. eksploatacja guana; przemysł słabo rozwinięty (spoż., włókien.) gospodarka uzależniona w znacznym stopniu od kapitału zagr., zwłaszcza USA; gl. m. Arequipa, Cusco, gł. porty Callao, Trujillo. Ustrój. Republika; konstytucja z 1933 (zmiany z 1936 i 1938); dwuizbowy parlament; prezydent posiadający szerokie uprawnienia, wybierany na 6 lat. Historia. Dawne indiańskie państwo -►Inków, podbite przez Pizarra 1532 stało się kolonią hiszp.; od 1824 niepodległe. PERUGIA [perędżia], m. w środk. Włoszech (Umbría); 99 000 mieszk. (1954); uniwersytet z 1320; zabytki etruskie, liczne budowle got., muzea. PERUGINO, właśc. Piętro Vannucci (1446—1525), malarz wł., przedstawiciel szkoły umbryjskiej, nauczyciel Rafaela; fresk w kaplicy Sykstyńskiej Wręczenie kluczy iw. Piotrowi. PERUKA [fr.J, sztuczna fryzura z włosów, nitek wełn. lub jedw.; niezbędne uzupełnienie stroju od XVII do końca XVIII w.; często używana w teatrze. PERUN, mit. slow. bóg burzy i piorunów, znany również wśród ludów bałt. i fiń.; także bóg uroczystej przysięgi; prawdopodobnie slow. postać germ. boga Tora. PERUWIAŃSKA SZTUKA. Tereny Andów zamieszkałe przez ludy Aymara Quechuá były do podboju hiszp. najważniejszym ośrodkiem rozwoju sztuki w Ameryce Pd. Dla kultury Peru klasyczny był okres Tiahuanaco (IV—XI w.); rozwinęły się wówczas miasta (Paramonga, Tiahuanaco, Cusco), kwitło monumentalne budownictwo w kamieniu, o wysokiej technice architektonicznej, rzeźba dekoracyjna i statuaryczna, malarstwo ścienne i rzemiosło artyst. (zwłaszcza ceramika i tkactwo). Zdobycze artyst. tego okresu rozwinęli i utwierdzili Inkowie (XII— XVI w.). PERUWIAŃSKI BALSAM, substancja otrzymywana z kory pni Myrozylon balsamum; ciemnobrunatna, gęsta, nie wysychająca na powietrzu ciecz o aromatycznym zapachu i ostrym, gorzkawym smaku; środek antyseptyczny i przeciwpasożytniczy (wszawica, świerzb). PERUWIAŃSKI PRĄD (Humboldta prąd), chłodny prąd na Oc. Spokojnym, płynie z pd. na pn. wzdłuż zach. wybrzeża Ameryki Pd., od 45° szer. geogr. pd. aż po Wyspy Galapagos; prędkość na pd. do 1 km/godz, na pn. przeszło 3 km/godz; temp. wody 11—23°C. PERWERSJA [lac.j, przewrotność, zboczenie; zaspokajanie popędu płciowego w sposób nienaturalny, niezwykły. PERVVITYNA, związek organiczny; biała krystal. substancja o smaku gorzkim; środek pobudzający ośrodkowy układ nerwowy, stosowany przy zmęczeniu fiz. i psych.; wywołuje stany -»euforii, może doprowadzić do narkomanii. PERYBLEM -»merystem. PERYCYKL, okolnica — zewnętrzna warstwa tkanki w -»walcu osiowym korzenia i łodygi; w korzeniu o charakterze miękiszu, w łodydze często jako tkanka wzmacniająca. PERYDÉRMA, roślinna wtórna tkanka okrywowa wytwarzana przez fellogen i składająca się z korka (od zewnątrz), fellogenu i fellodermy. PERYDOTYT, magmowa skała głębinowa; składa się z oliwinu i piroksenu. PERYFRAZA [gr.], figura stylist., częsta w stylach klasycznych, polegająca na zastąpieniu nazwy potocznie używanej przez rozbudowane zazwyczaj omówienie (np. przybytek wiedzy = szkoła). PERYGLACJAŁ [gr.-łac.], utwory geologiczne po¬ wstałe na przedpolu lodowca. PERYKLES (po 500—429 p. 	n. e.), ateński mąż stanu, kierownik polityki ateń. od 445; umocnił demokrację i doprowadził do rozkwitu Ateny, które stały się ośrodkiem kult Grecji (wiek Peryklesa); niepowodzenia Ateńczyków w okresie wojny peloponeskiej stały sie przyczyną upadku Peryklesa. PERYMETR -»polomierz. PERYPATETYCY [gr. przechadzający się], uczniowie i następcy Arystotelesa; nazwa wywodzi się od sposobu, w jaki nauczał w swej szkole Arystoteles. Stąd również termin szkoła perypatetyczna. PERYPETIA [gr.], nagła zmiana losu postaci w dramacie lub powieści; perypetie, trudności, niespodziewane komplikacje. PERYSKOP [gr.], żegl. wysuwana rura teleskopowa zaopatrzona w system luster; pozwala na obserwowanie spod wody (np. z łodzi podwodnej) powierzchni morza, ustalanie -»azymutów i odległości. PERYSPERM -obielmo. PERYSTALTYKA [gr.], ruch robaczkowy przełyku, żołądka, jelit i moczowodów, spowodowany przez rytmiczne skurcze mięśni okrężnych; umożliwia przesuwanie się zawartości tych narządów. PERYSTYL, w staroż. domu gr. i rzym. wewnętrzny dziedziniec otoczony kolumnami. Zob. też atrium. PERZ, Agropyron, bylina z rodziny -»traw; p. właściwy (A. repens), uciążliwy chwast polny ao 1,5 m wys., odrasta z długich podziemnych rozłogów. PERZYŃSKI Włodzimierz (1878—1930), komediopisarz i prozaik, autor popul. komedii obyczaj, ośmieszających kołtunerię mieszczańską: Lekkomyślna siostra, Aszantka, Szczęście Frania; powieści: Raz w życiu, Dwoje ludzi, Klejnoty, liczne nowele. PESARO, m. i port nad Adriatykiem w środk. Włoszech (Marche); 56 000 mieszk. (1954); kąpielisko. PESCARA, m. i port w pd. Włoszech (Abruzzi e Molise) nad Adriatykiem; 72 000 mieszk. (1955); ośrodek handi.; kąpielisko. PESETA, jednostka monetarna Hiszpanii; -»monetarne jednostki (zest.). PESKADORY -Penghu. PESO, nazwa -»jednostek monetarnych: Argentyny, Chile, Filipin, Kolumbii, Kuby, Meksyku, Urugwaju. PESSARIUM -»krążek maciczny. PESTALOZZI Johann Heinrich (1746—1827), postępowy pedagog i pisarz szwajc., stworzył i prowadził szereg szkół i zakładów wychów, dla dzieci opuszczonych i sierot; walczył 0 szkołę element, dla ludu; krytykował organizację, treść i metody szkoły stanowej ; propagował poglądowe metody nauczania 1 opracował metodykę nauczania element, łączył kształcenie umysł, z pracą fiz.; jego koncepcja szkoły element, jako powszechnej i ogólnokształcącej stała się podstawą demokratycznej koncepcji oświaty lud. w XIX w.; Jak Gertruda uczy swoje dzieci, Matka i dziecko. PESTEL Paweł I. (1793— 1826), pułkownik ros., rewolucjonista; założyciel i przywódca Stowarzyszenia Południowego Dekabrystów; stracony na szubienicy. PESTKOWIEC, owoc mięsisty powstały ze zrośnięcia jednego lub kilku owocolistków, jednokomorowy, jedno- lub wielonasienny; część zewnętrzna owocni soczysta, wewnętrzna — zdrewniała (pestka z nasieniem). PESYMIZM [lac.]: 1) pogląd filoz., wg którego świat jest sam w sobie zły, a dążeniem człowieka powinno być przezwyciężenie woli życia; 2) postawa psychiczna wyrażająca niewiarę w świat i ludzi, w możliwości lepszej przyszłości. Przeciwieństwo optymizmu.  697 PESZAWAR (Peshawar), m. w Pakistanie Zach.; punkt graniczny przełączy Chajber (do Azji Środk.); 152 000 mieszk. (1951); uniwersytet; ośrodek handl.-przemyslowy. PESZKA Józef (1767—1831), malarz; obrazy rodzaj., alegor. i portrety; profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; Portret trzech dam. PESZT -«-Budapeszt. PÉTAIN [petę] Philippe (1856—1951), fr. marszałek i prawicowy polityk; 1916 zwycięski obrońca Verdun; 1917 głównodowodzący; 1940 podpisał kapitulację Francji i do 1944 współpracował z Hitlerem jako szef państwa i rządu Vichy, za co 1945 skazany na karę śmierci, ale ułaskawiony z zamianą na dożywotnie więzienie. PETERLOO [pi :tolu :] albo rzeź manchesterska, określenie wiecu robotników (16 VIII 1819 w St. Peters Fields koło Manchesteru) rozbitego przez szarżę pułku kawalerii na tłum; spowodowało to ok. 600 ofiar w zabitych i rannych. PETERSBURG -«-Leningrad. PETIT -»-drukarskie miary. PETITION OF RIGHTS [ang. pytyszn ow rajts], petycja o prawa przedstawiona 1628 przez parlament ang. Karolowi I, przyjęta i zatwierdzona przez niego; zawierała oskarżenie o łamanie praw i nadużycia, domagała się respektowania praw i rozporządzeń; stanowi jedną z podstawowych zasad ustroju Anglii. PETiTlO PRINCIPII [łac.j, log. błąd wnioskowania polegający na przyjmowaniu za przesłanki zdań niedostatecznie uzasadnionych. PETIT MAL -»-padaczka. PETLURA Semen (1879—1926), polityk ukr., 1917— 21 przywódca ugrupowań nacjonalistycznych dążących do stworzenia państwa ukr.; od 1918 ataman Ukrainy; organizował oddziały kontrrewol., przeciwstawiał się Skoropadskiemu; wyparty przez Armię Czerwoną 1920 zawarł układ wojsk.-polit, z Piłsudskim i brał udział w wyprawie na Kijów; od 1921 na emigracji, zabity przez Żyda emigranta w odwet za pogromy ludności żydowskiej. PETOFI Sándor (1823— 49), największy poeta węg., romantyk; podczas rewolucji 1848 adiutant gen. Bema, zginął w bitwie pod Segasvár; jego twórczość obejmuje przede wszystkim wspaniale liryki (zwłaszcza miłosne), oparte na poezji lud., rewol. wiersze patriotyczne (manifest Teraz lub nigdy), a także powieści (Oko za oko, ząb za ząb, Stryczek kata). PETRARCA Francesco (1304—74), poeta wł.; humanista; uwieńczony laurem na Kapitolu; jego wł. utwory liryczne (zbiór Canzoniere), głównie sonety i kancony, są przeważnie poetyckim pamiętnikiem pełnej uwielbienia miłości do Laury — za życia jej i po zgonie; liczne pisma łac. P. odegrały dużą rolę w rozwoju eur. humanizmu dzięki czystości formy i poglądom autora stanowiącym zapowiedź Renesansu. PETRAŻYCKI Leon (1867—1931), wybitny poi. prawnik socjolog. prof. Uniw. PetersD. i Warsz., przedstawiciel psychol. teorii prawa; Wstęp do nauki prawa i moralności, Tieorija prawa i gosudarstwa w swiazi s tieorijej nrawstwiennosti. (Teoria prawa państwa w związku z teorią moralności). PETROGRAFIA [gr.J, nauka o skałach; zajmuje F. Petrarca się głównie ich opisem. PETROLOGIA [gr.j, nauka zajmująca się nie tylko opisem (jak petrografia), lecz również pochodzeniem i procesami przeobrażenia badanych skał. PETRONIUSZ ARBITER Caius (I w.), pisarz i poeta rzym., autor realist, romansu awantumiczo-obyczajowego Satirikon, jednego z najciekawszych za- Petunia S. Petöfi PĘD bytków literatury rzym.; uchodził za autorytet w sprawach sztuki i wytwornych form życia (stąd przydomek Arbiter elegantiarum); zmuszony przez Nerona do samobójstwa. PETROVIC-NJEGOS, dynastia czarnogórska 1696— 1918. PETRUCCI Ottaviano dei (1466—1539), drukarz wł.; sporządził 1501 pierwszy druk nutowy ruchomymi metalowymi czcionkami, przez siebie udoskonalonymi. PETRUSEWICZ Kazimierz (ur. 1906), zoolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Warsz.; prace z zakresu ekologii zwierząt oraz artykuły i obszerniejsze opracowania ogólnobiologiczne. PETRYCY Sebastian z Pilzna (1554—1627), lekarz i filozof, najwybitniejszy myśliciel poi. Renesansu; poglądy swe wyłożył w komentarzach do pism Arystotelesa: Etyki, Polityki, Ekonomiki; kładł nacisk na doświadczenie i indukcję, zwłaszcza w filozofii państwa i wychowania; dał początek polskiej terminologii filozoficznej. PETRYFIKACJA [gr.-łac.], zeskalanie — wzmacnianie i uszczelnianie gruntów za pomocą zaczynu cementowego, roztworu szklą wodnego i chlorku wapnia, emulsji bitumicznych itp., wprowadzanych do gruntu sposobem mechanicznym (pod ciśnieniem) lub metodą elektroosmozy. PETRYNAŁ [hiszp.], jeden z pierwszych typów ręcznej broni palnej, rodzaj arkebuza, używany przez kawalerię w XV w. PETTENKOFER Max von (1818—1901), lekarz higienista niem.; jeden z twórców higieny eksperyment; opracował praktyczne metody zwalczania epidemii. PETTY [pęty] William (1623—87), ekonomista ang.; jeden z twórców klasycznej ekonomii politi i jeden z pionierów statystyki; Treatise of Taxes and Contributions (Rozprawa o podatkach i kontrybucjach). PETUNIA, Petunia hybrida, roślina ozdobna z rodziny psiankowatych; pochodzi z Ameryki Pd.; kwiaty białe, różowe lub fioletowe, w kształcie kielicha. PETYCJA O PRAWA -►Petition of Rights. PETYHORCY -pancerni. PETZVAL [pęcwal] József (1807—91), matematyk 1 fizyk węg.; skonstruował 1840 pierwszy portretowy obiektyw fotogr. o stosunkowo dużej jasności. PEWNIK, aksjomat, postulat — zdanie (twierdzenie) przyjęte w danej teorii jako pierwotne, tj. nie wymagające uzasadnienia. PEYOTL, surowiec w postaci wysuszonych płatków otrzymywany z rosnącego w Meksyku kaktusa Echinocactus Williamsii; zawiera alkaloid —meskalinę, Jctóra działa odurzająco i wywołuje barwne wizje wzrokowe. PĘCHERZ MOCZOWY, rozciągliwy zbiornik, u człowieka mający pojemność 300—500 ml, o ściankach mięśniowych, położony w miednicy małej; zapalenie p. m. powstaje wskutek zakażenia; objawy: częste, bolesne oddawanie mętnego moczu z domieszką ropy lub krwi; zwykle towarzyszy innym chorobom (chorobom nerek, zwężeniu cewki mocz., nowotworom gruczołu krok., kamicy nerkowej), dlatego zawsze wymaga badania urologicznego. PĘCHERZYCA, med. choroba skóry o nie ustalonej przyczynie; cechuje ją występowanie pęcherzy na skórze (nie zmienionej) oraz objawy ogólne; p. noworodków, choroba pochodzenia bakteryjnego. PĘCHERZ ŻYWICZNY, wypełniony żywicą płaski zbiornik o średnicy kilku do kilkunastu cm, wytwarzany przez drzewa iglaste (świerk, sosnę, modrzew) na granicy przyrostów rocznych. PĘCINA, termin używany w hipologii; odpowiada zgrubieniu kończyny w miejscu złączenia palca ze śródręczem (względnie śródstopiem). PĘCZAK, najgrubsza kasza jęczmienna. PĘCZARSKI Feliks (ok. 1806—62), malarz 1 sztycharz; portrety i obrazy rodzaj.; Lichwiarze przy świecy, Szulerzy. PĘD: 1) P. punktu materialnego, ilość ruchu — wielkość wektora o kierunku zgodnym z kierunkiem prędkości i o wartości równej iloczynowi masy m punktu przez jego prędkość o; 2) p. układu punktów równa się sumie geometrycznej pędów punktów układu. Zob. też popęd siły. Zasada zachowania p.: suma geometryczna pędów wszyst PĘDNIK 698 kich części układu odosobnionego (na którego części nie działają siły zewnętrzne) jest wielkością stałą, np. suma geometryczna pędów przed zderzeniem dwu kul biegnących na zasadzie bezwładności jest równa odpowiedniej sumie po zderzeniu. PĘDNIK, urządzenie wykorzystujące energię dostarczaną przez silnik, wiatr lub mięśnie ludzkie do napędu statku (śruba napędowa, kolo łopatkowe, żagiel, wiosło, rotor itp.). PĘDRAKI, larwy chrząszczy z rodziny chrabąszczy; ciało miękkie, białawe, na tułowiu dobrze rozwinięte nogi; przeważnie wyrządzają duże szkody podgryzając korzenie roślin. PĘD ROŚLINNY, część rośliny składająca się z łodygi i liści; p. zmodyfikowane: bulwy, cebule, kłącza, rozłogi; p. r. odziomkowy, wyrastający z pączka przybyszowego wytworzonego na korzeniu; pędy takie wykorzystuje się przy rozmnażaniu roślin, np. złocieni ogrodowych; rozgałęzienie pędów (rys.). Zob. też odrośl, łodyga. Pęd — rozgałęzienia: 1 — dychotomiczne, 2 — pseudodychotomiczne, 3 — monopodialne, 4 — sympodialne, 5 — okółkowe PĘDZENIE: 1) otrzymywanie plonu warzyw w warunkach sztucznych, często bez światła, kosztem zaasów pokarmowych nagromadzonych w liściach łub orzeniach; 2) pobudzanie roślin do rozwoju i kwitnienia w okresie ich spoczynku, nieaktywności życiowej, np. przez ciepłe kąpiele; 3) techn. •♦drążenie. PĘDZLAK, Penlcillium, rodzaj grzybów roztoczowych z klasy workowców; konidiospory (zarodniki konidialne) na trzoneczkach przypominają pędzelek; wytwarza antybiotyk — penicylinę. PĘKIEL Bartłomiej (?— 1670), kompozytor, organista i kapelmistrz kapeli król. w Warszawie, później wawelskiej kapeli katedr.; zachowały się jego msze, motety i kantata (styl a cappella łub koncertujący) oraz utwory lutniowe. PĘPEK, blizna w środkowym punkcie brzucha, pozostałość po pępowinie. Pędzlak: 1 — grzybnia, PĘPOWINA, łącznotkan- 2 — trzonek konidialny, kowy powrózek łączący 3 — konidiospory płód z łożyskiem; zawiera naczynia krwionośne, które zaopatrują płód w tlen i substancje odżywcze, a usuwają produkty przemiany materii. PĘTLA, figura w -»akrobacji lotniczej. PĘTOWKA BABIENICA, Alytes obstetricans, płaz bezogonowy; zach. Europa; dl. ok. 5 cm; nocny; samiec owija sobie tylne kończyny sznurami skrzeku, który nosi 2—3 tyg., po czym udaje się do wody, gdzie kijanki porzucają błony jajowe. PFERDMENGES Robert (ur. 1880), bankier i polityk niem., przewodniczący i członek rad nadzorczych licznych towarzystw przemysł.; od 1949 przewodniczący Związku Banków Prywatnych NRF, członek CDU, bliski współpracownik Adenauera. PFLIMLIN [flimlę] Pierre (ur. 1907( polityk fr„ czołowy działacz MRP, od 1948 wielokrotnie minister różnych resortów, 1955 desygnowany na premiera, w maju 1958 premier, przekazał władzę gen. ae Gaulle obejmując stanowisko wicepremiera. PFORZHEIM, m. w NRF (Badenia), 69 400 mieszk. (1955); przemysł jubilerski i zegarkowy, fabr. instrumentów precyz. i radioaparatów. pH, wykładnik stężenia jonów wodorowych — liczba określająca kwasowość roztworów; dla roztworów obojętnych pH =» 7, dla kwaśnych 1—7, dla zasadowych 7—14. PHALLUS, falłus, penis — członek męski; w staroż. i u prymitywnych ludów symbol płodności. PHAM VAN DONG (ur. 1906), polityk wietn., działacz komunist. w Hanoi, bliski współpracownik Ho Chi Minha, więziony przez Francuzów; jeden z przywódców wojny o wyzwolenie Wietnamu (1946—54); od 1946 premier Wietnamskiej Republiki Demokratycznej. PHENIAN (Pyongyang), stoi. Koreańskiej Rep. Lud.-Demokr., zał. 1122 p. n. e.; 342 500 mieszk. (1944); stare świątynie buddyjskie, muzeum; ośrodek przemysł, okręgu węglowego; przemysł włókien., chem. PHILIPE (filjp] Gérard (ur. 1922), fr. aktor film. i teatr.; związany z zespołem -*-J. Vilara. PHILIPPE [filjp] Charles Louis (1874—1909), powieściopisarz fr.; przedstawiał życie wiejskiej biedoty i paryskich rozbitków; Matka i dziecko, Bubu z Montparnassu. PHNOM PENH, stoi. Kambodży; 375 000 mieszk. (1955); gł. port kraju (nad Mekongiem); węzeł komunikacyjny. pi, ludolfina — oznacza się », liczba wyrażająca stosunek długości okręgu do długości jego średnicy, w przybliżeniu równa 3,14159... PIACENZA [piaczęnca], m. w pn. Włoszech, (Emilia-Romania) nad Padem; 76 000 mieszk. (1954); budowle średniow., renesans.; przemysł spoż.; w okolicy wydobycie ropy naft i gazu ziemnego. PIA DESIDERIA [łac.], „pobożne życzenia“, dążności często niemożliwe do zrealizowania. PIANA, układ —koloidowy, w którym fazą rozpraszającą jest ciecz, fazą rozproszoną gaz, np. ubita na powietrzu piana z białek. PIANDZ, rz. na granicy Afganistanu i Tadżyckiej SRR, górny bieg Arnu Darii; ał ok. 806 km; źródła w Pamirze. PIANINO —fortepian. PIANISSIMO [wł.J (skr. pp), muz. bardzo cicho. PIANO [wł.] (skr. p), muz. cicho. PIANOFORTE, wł. nazwa fortepianu. PIANOLA —instrumenty muzyczne (mechaniczne). PIARG, rumowisko u stóp zboczy górskich złożone z sypiących się z góry odłamków skalnych. PIASAWA -rafia. PIASECKI: 1) Paweł (1579—1649), biskup przemyski, historyk poi., sekretarz Zygmunta III; przeciwnik jezuitów; Chronica gestorum in Europa singulariorum recentiorum ad a. 1636; 2) Wojciech (1802—37) aktor; role amantów i bohaterów (Cyd); 3) Stanisław (1900—1941), publicysta i polityk, do 1939 redaktor organu ONR, dziennika „ABCr‘ oraz tygodnika „Prosto z Mostu“, w okresie okupacji redaktor organu Stronnictwa Narodowego „Walka“; rozstrzelany przez hitlerowców w Palmirach; 4) Bolesław (ur. 1915), działacz polit, publicysta; w okresie międzywoj. w ONR, obecnie przewodniczący —Paxu. PIASECZNICA: 1) wet. —botriomykoza; 2) piaszczarka — urządzenie do oczyszczania konstrukcji stalowych z rdzy za pomocą silnego strumienia piasku; używana również do wykonywania rysunków dekorac. i napisów na kamieniu. PIASECZNO, m. pow., woj. warsz., w Kotlinie Warszawskiej, nad Jeziorną; 14 000 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny, sady; klasycystyczny ratusz z I pot. XIX w., mogiła powstańców z 1863. PIASEK, luźna skała osadowa; składa się głównie z ziarn kwarcu; p. ma szerokie zastosowanie w budownictwie, w przemyśle hutn., szklarskim, szlifierskim i metalurgicznym. PIASKOWIEC: 1) geol. osadowa skała klastyczna; składa się głównie z ziarn kwarcu; powstaje przez scementowanie piasku spoiwem wapnistym, krzemionkowym, ilastym lub żelazistym; stosowany w budownictwie, a niekiedy jako materiał drogowy; 2) bot. Gyroporus, rodzaj jadalnych grzybów kapeluszowych spokrewnionych z borowikiem i cenionych na równi z nim; owocniki mają jędrny miąższ i przeważnie pusty trzon; p. kasztanowaty (G. castaneus) ma miąższ biały, niezmienny, a p. m o d r z a k (G. cyanescens) — błękitniejący po przełamaniu; 3) zool. —trzyszcz. PIASKOWNIA, góm. kopalnia odkrywkowa piasku; centralna p., założona w Pustyni Błędowskiej, zaopatruje w piasek podsadzkowy kopalnie poi.; jest  699 ona zmechanizowana i połączona trakcją elektr. z zagłębiem węglowym. „PIAST“, właśc. PSL „Piast", stronnictwo powstałe po rozłamie w galicyjskim PSL 1913, skupiające jego prawicowych działaczy z W. Witosem, T. Bojką, W. Kiemikiem na czele; opierało się na bogatym chłopstwie, w okresie międzywoj. współpracowało z endecją, tworząc po 1923 reakcyjny rząd Chjeno-Piasta; po 1926 w opozycji do sanacji, 1930 weszło do Centrolewu, 1931 wraz z „Wyzwoleniem" i Stronnictwem Chłopskim do Stronnictwa Ludowego. PIASTA, środkowa część koła, za pomocą której jest ono osadzone na osi lub wale. PIASTOWIE, pierwsza dynastia monarchów Polski, wywodząca się z książąt państwa Polan; panowali w Polsce do 1370, na lennym Mazowszu do 1526; na Śląsku do 1675. Nazwa (wprowadzona w XVIII w.) od legendarnego Piasta, protoplasty tej dynastii; wg kroniki Galla Anonima był oraczem, jego syn Siemowit został księciem w Gnieźnie. PIASTÓW, m., pow. pruszkowski, woj. warsz., w Kotlinie Warszawskiej; 13 000 mieszk. (1956); przemysł miner., duży ośrodek kolejarzy. PIASTR, moneta zdawkowa; 1/100 funta egipskiego, 1/100 funta tureckiego; monetarne jednostki (zestawienie). PIASTUN, w gwarze myśliwskiej urodzony ubiegłego roku niedźwiadek nie odłączony jeszcze od matki. PIASNICA WIELKA, w., pow. pucki, woj. gd.; na Pobrzeżu Kaszubskim, nad Piaśnicą; w pobliżu wsi mogiły wielu tysięcy ofiar masowych mordów dokonywanych przez hitlerowców na Pomorzu. PIÁTIGORSK, m. w Ros. FSRR (Kraj Stawropolski); 69 000 mieszk. (1956); jedno z największych zdrojowisk ZSRR. PIATTOLI Scypion ks. (ok. 1750—1809), rodem z Florencji, sekretarz Stanisława Augusta; współpracował w dziele Konstytucji 3 Maja; więziony przez Austriaków. PIAWA, rz. w pn. Włoszech; dł. 220 km; źródła w Alpach Karnickich, wpada do Adriatyku na pn.-wsch. od Wenecji. PIAZZETTA [placęt:ta] Giovanni Battista (1682— 1754), wenecki malarz rokokowy; obrazy rei. i alegor. PIĄTA KOLUMNA, nazwa nadawana zamaskowanej agenturze wroga; pochodzi z czasów wojny domowej w Hiszpanii (1936—39), kiedy cztery kolumny (wojsk gen. Franco) maszerowały na republikański Madryt, a „piąta" (dywersantów i szpiegów) — oczekiwała sygnału do wystąpienia w samym mieście. PIĄTKIEWICZ Ludwik (1801—?), publicysta, działacz konspiracyjny; 1821 współpracownik czasopism „Orzeł Biały" i „Dekada Polska"; członek Związku Wolnych Polaków; w czasie powstania 1831 czynny jako agent na teradie Galicji. PIĄTKOWSKI ńenryk (1853—1932), malarz (obrazy rodzaj., portrety i in.); kronikarz sztuki poi. i krytyk artyst., działacz Zachęty; liczne artykuły i prace o poi. sztuce współcz.; Maksymilian Gierymski, Polskie malarstwo współczesne, Album Sztuki Polskiej. PIC Józef L. (1847—1911), czes. archeolog i słowianoznawca. PICABIA Francis (1879 —1953), malarz i scenograf pochodzenia hiszp. działający we Francji; początkowo ulegał wpływom kubizmu, potem dadaista, surrealista i abstrakcjonista. PICARO, postać typowa dla hiszp. powieści łotrzykowskiej (novela picaresca), cyniczny oszust i włóczęga, charakterystyczny dla okresu rozkładu społ. i upadku gosp. Hiszpanii XVI—xvn w. PICASSO Pablo (ur. 1881), malarz, grafik i ceramik pochodzenia hiszp., osiadły w Paryżu, twórca różno- P. Picasso rodnych w wyrazie i formie Kompozycji, od realistycznych do skrajnie abstrakcyjnych, szukający ciągle nowych środków wyrazu; Guernica, La Guerre et la Paix (Wojna i Pokój), Arlequín, Ma Jolie (Moja piękna), La Naturę Morle A la Casserde émaillée, Masakra na Korei; członek Światowego Komitetu Obrońców Pokoju. Tabl. 55. PICCADILLY [pykadyly], jedna z gł. ulic Londynu w dzielnicy West End. A. Piccard PIECHOWICE PICCARD [pikąrr] August (ur. 1884), fizyk szwajc.; dokonał dwóch lotów do stratosfery (1931 i 1932) osiągając za drugim razem wysokość 16 940 m (ówczesny rekord światowy); po II wojnie świat, poświęcił się badaniom głębin morskich; 1953 osiągnął głębokość 3150 m. PICCOLO [w!., pikolo]: 1) 	chłopak usługujący w restauracji; 2) muz. -«-flet. PICCOLOMINI Enea Silvio -►Pius II. PICHEGRU [piszgrił] Charles (1761—1804), generał fr., uczestnik walk o niepodległość St. Zjedn. Am. Pn.; w okresie rewolucji fr. dowódca armii Renu i Mozełi; za spisek przeciw Bonapartemu zesłany 1797 do Cayenny, skąd 1799 uciekł do Anglii; 1804 aresztowany we Francji, umarł w więzieniu. PICKERING [pykaryń] Edward Charles (1846— 1919), astronom amer.; współautor katalogu widm 200 000 gwiazd. PICO DE ANETO, szczyt -►Maladetta. PICO DELLA MIRANDOLA Giovanni, książę (1463—94), filozof wl., humanista, przedstawiciel idealist, synkretyzmu, kierunku usiłującego pogodzić różne systemy filoz. i rei., posiadacz iednej z największych i najbardziej wszechstronnych ówczesnych bibliotek. PICTET Raoul (1842—1929), fizyk szwajc.; badania nad własnościami ciał w niskich temperaturach; ok. 1877 otrzymał w stanie mgły azot i tlen. PIEC: 1) urządzenie ogrzewnicze, np. p. mieszkaniowy, w którym odbywa się spalanie^ paliwa, magazynowanie ciepła z gazów spalinowych i wydzielanie tego ciepła do pomieszczenia; zaliczają się tu m. in. piece ceramiczne (kaflowe), stalowe i żeliwne oraz p. stalopalne — nie magazynujące ciepła; 2) urządzenie do przeprowadzania procesów technologicznych, które zachodzą w wysokich temperaturach uzyskiwanych przez spalanie paliw (stałych, ciekłych lub gazowych) lub elektrycznie; zależnie od przeznaczenia rozróżnia się: p. ceramiczne, szklarskie, cementowe, wapienne, prażalnicze (np. pirytowe), karbidowe, gazownicze, koksownicze, metalurgiczne, do obróbki cieplnej metali itp.; ze względu na konstrukcję rozróżnia się: p. szybowe (np. wielkie piece do wytapiania surówki żelaza lub wapienniki), p. trzonowe (np. wannowe p. szklarskie, p. martenowskie do stali), p. 	kręgowe i komorowe (np. do wypalania cegieł i wapna), p. tunelowe (np. do wypalania cegieł), F. 	obrotowe (np. do wypalania cementu), p. mułowe i retortowe (np. do odgazowania węgla); zależnie od sposobu ogrzewania rozróżnia się p. gazowe, ropowe, węglowe i elektryczne (oporowe, łukowe lub indukcyjne), przy czym ogrzewanie może być bezpośrednie (bezprżeponowe) lub pośrednie (przeponowe). Tabl. 19. PIECHAL Marian (ur. 1905), poeta, w latach międzywoj. członek grupy lit. „Kwadryga" i łódzkiej grupy poetów „Meteor"; wydał m. in.: Krzyk z miasta, Elegie całopalne, Srebrna waga. PIECHOTA, infantería — jeden z gł. rodzajów wojska od starożytności do czasów dzisiejszych; w armiach staroż. gł. rodzaj wojska, w średniowieczu pomocnicza siła zbrojna; w starożytności podział na lekką i ciężką, w średniowieczu bardziej zróżnicowana ze względu na różnorodne uzbrojenie (broń biała i palna), jednolita od XIX w., w XX w. różne rodzaje: górska, morska, zmotoryzowana. Tabl. XII. PIECHOWICE, w., pow. jeleniogórski, woj. wrocł. Piec kaflowy  PIECHOWSKI w Kotlinie Jeleniogórskiej; 8200 mieszk. (1956); przemysł szklarski, drzewny i papierniczy. PIECHOWSKI Wojciech (1848—1911), malarz; obrazy rodzaj., rei. i portrety; Toast weselny, W karczmie PIECK Wilhelm (ur. 1876), czołowy działacz niem. ruchu robotniczego; współpracownik R. Luksemburg i K. Liebknechts, członek Związku Spartakusa, współzałożyciel KPD; od 1983 na emigracji we Francji, a 1939—45 w ZSRR; od 1935 przywódca emigracyjnej KPD oraz sekretarz Komitetu Wykon. Komintemu, 1943 współzałożyciel Komitetu „Wolne Niemcy" w ZSRR, 1946 — SED, od 1949 prezydent NRD. PIECUCH Konrad (1897 —1932), działacz robota., powstaniec śląski i członek KP Niemiec; bestialsko zamordowany przez hitlerowców w Potempie na W. Pieck Opolszczyźnie. PIECZARKA, Agaricus, rodzaj grzybów kapeluszowych z klasy podstawczaków; kapelusz od spodu biały, później różowawy i ciemnobrunatny; jadalna, często uprawiana na nawozie w piwnicach; lasy, pastwiska, pola (latem i jesienią). Tabl. IV. PIECZENGA (fiń. Petsamo), port nad M. Barentsa na Płw. Kola, na ząch. od Murmańska (Ros. FSRR); do 1944 należał do Finlandii. PIECZYNGOWIE, koczowniczy lud turko-tatarski zasiedlający stepy nadczarnomorskie w X—XII w.; walczyli z Rusią. PIEDESTAŁ [łac.j, podnóżek. Zob. też cokół. PIEGI, drobne żółtobrunatne plamki na skórze wystawionej na działanie promieni słonecznych; powstają wskutek zaburzeń barwnikowych, częściej u osób rudych i blondynów. PIEGZA, Sylvia curruca, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny -»-pokrzewek; Eurazja i pn. Afryka; u nas na zimę odlatują; dł. 12 cm, rozpiętość skrzydeł 21 cm. PIEKAŁKIEWICZ Jan (1892—1943), polityk, statystyk, ekonomista, prof. Szkoły Nauk Polit. w Warszawie, związany z SL, autor wielu prac naukowych; 1942—43 delegat rządu emigrac. na kraj, zamordowany przez hitlerowskich okupantów. PIEKARSKI Kazimierz (1893—1944), bibliograf i bibliofil; autor szeregu prac o książce pol., m. in. Książka w Polsce XV i XVI w. PIEKARY ŚLĄSKIE, m., pow. tarnogórski, woj. kat., nad Brynicą w Górnośląskim Okręgu Przemysł.; 26 600 mieszk. (1956); kopalnie rud cynku, ołowiu, węgla; nowocz. szpital chirurgii urazowej; żywa tradycja śląskich strojów lud.; w XIII w. wydobywano tu rudy cynku i żelaza; w okresie zaborów silny ośrodek polskości. PIEKOSIŃSKI Franciszek Ksawery (1844—1906), historyk, prof. Uniw. Jag.; zajmował się historią średniow. i naukami pomocn. historii; wydawca źródeł Rycerstwo polskie wieków średnich. Heraldyka polska wieków średnich, Kodeka Dyplomatyczny Małopolski. PIELESZ, Iow. gniazdo ptaka drapieżnego. PIELĘGNIARKA, pracownik służby zdrowia sprawujący opiekę nad chorymi; p. dyplomowana, absolwentka 2-letaiej szkoły pielęgniarstwa, która złożyła egzamin państw.; p. młodsza, absolwentka 1-rocznej szkoły pielęgniarstwa PCK; p. przyuczona, pracownica fizyczna przeszkolona praktycznie. PIELGRZYMOWSKI Eliasz (Pilgrimovius) (?—1603), kalwin', sekretarz Batorego; autor Diariusza poselstwa Lwa Sapiehy do Borysa Godunowa i wierszowanego opisu tego poselstwa. „PIELGRZYM POLSKI", pismo poliŁ-lit. emigracji poi., Paryż (1832—33); propagowało hasło wolnościowe z podkreśleniem roli Polski w walce o wolność ludów eur.; red. E. Januszkiewicz, A. Mickiewicz, B. Jański. PIELIS, jez. w zach. Finlandii; 942 km2; na wybrzeżach przemysł drzewny. PIEMONT (Piemonte), dzielnica w pn.-zach. Włoszech; 25 400 lani, 3 602 000 mieszk. (1954); obejmuje zbocza Alp Zach. i dorzecze góm. Padu; okręg intensywnego rolnictwa i rozwiniętego przemysłu; uprawa ryżu, winorośli, pszenicy; elektrownie wodne, sta- 700 łownie; przemysł: maszyn., chem., włókien., drzewny; gł. m.: Turyn, Alessandria, Cuneo, Asti, Novara, Vercelli. — Od 1424 księstwo (dynastia sabaudzka), 1720 część Królestwa Sardynii; ośrodek zjednoczenia nar. Włoch. PIENIĄDZ, szczególny towar, pełniący stale rolę ogólnego ekwiwalentu wszystkich innych towarów; w przeszłości rolę p. pełniły różne towary, jak bydło, skóry; ze względu na swe właściwości naturalne p. stały się ostatecznie kruszce szlachetne; obecnie przyjęty w obiegu p. papierowy jest tylko znalkiem pieniężnym, czyli reprezentuje w obiegu pewną ilość złota jaleo właściwego miernika wartości towarów; w gospodarce kapitalist. nieplanowe, żywiołowe wahania ilości p. w obiegu są istotnym czynnikiem zaburzeń ekonomicznych; w gospodarce socjalistycznej obieg p. jest planowo dostosowywany do rozmiarów produkcji; p. pracy (bony pracy), utopijny projekt m. in. T. Braya, J. Graya, R. Owena zastąpienia p. bonami papierowymi, które wyrażałyby odpowiednio czas pracy poświęcany na produkcję towarów, dzięki czemu można by je wymieniać zawsze ściśle wg ich wartości. PIENIĄŻEK Szczepan (ur. 1913), biolog, członek koresp. PAN, prof. SGGW, dyrektor Instytutu Sadownictwa w Skierniewicach; prace z cytologii roślin i sadownictwa. PIENIK, Aphrophora, jeden z rodzajów małych owadów z rzędu pluskwiaków równoskrzydlych; larwy ich przebywają na roślinach otoczone pienistymi wydzielinami, jakby w bryłce śliny. PIENINY, pasmo malowniczych skał wapiennych (środk. część Pasma Skalicowego), wzdłuż górnego biegu Dunajca (tworzącego tu dolinę przełomową) po dolinę Popradu, na wsch.; najwyższe wzniesienie w masywie Trzech Koron — Okrąglica (982 m); piękne formy w budownictwie, stroje lud. odrębne od podhalańskich, tradycyjne flisactwo; zdrojowiska, ośrodki wypoczynkowe, duży ruch turystyczny. PIENIŃSKI PARK NARODOWY, powstał 1954, początek dał rezerwat (1921) i Park Narodowy w Pieninach (1932), który z Parkiem Słowacji był pierwszym międzynar. parkiem przyrody w Europie; obecnie w granicach Polski obejmuje 2231 ha, od Niedzicy po Krościenko; część parku pod ochroną ścisłą. PIEŃ, zgrubiała, zdrewniała łodyga drzewa; na przekroju przez pień wyróżniamy warstwy: a) korę składającą się z korka, czyli korowiny (1) i łyka (2), b) k a m b i u m (miazgę twórczą), cl słoje przyrostów rocznycn drewna składające się z warstw drewna letniego (3) i drewna wiosennego (4), poprzerastane promieniami rdzeniowymi Wycinek pnia (5) oraz d) rdzeń. PIEŃKOWSKI Stefan (1884—1953), fizyk, organizator Instytutu Fizyki Uniw. Warsz.; trzykrotnie rektor Uniw. Warsz., członek PAN; zasłużony pedagog, wychowawca i nauczyciel wielu poi. fizyków; badania z zalaesu optyki molekularnej i promieni Roentgena. PIEŃ PSZCZELI, ul z pszczołami; nazwa pochodzi z czasów, gdy pszczoły trzymano w pniach drzewnych. PIEŃSK, osiedle, pow. zgorzelecki, woj. wrocł., na pn. od Zgorzelca; 3700 mieszk. (1956); przemysł szklarski. PIEPRZ CZARNY, Pipet nigrum, pnącze z rodziny pieprzowatych; tropik. Azja, uprawiany na Arch. Malajskim; liście jajowate, ostro zakończone; z drobnych kwiatów rozwijają się owoce (jagody) zielone, tosían męski, 2 — kwiapoźnrej czerwone, znane tostan żeński w handlu jako p. brały — z owoców czerwonych po usunięciu skórki, albo p. 	czarny — z owoców zielonych. PIEPRZNIK, kurka, liska, Cantharellus cibarius — czasem nazywany mylnie gąską, jadalny grzyb kapę 701 luszowy barwy żółtej; zarodniki wykształcają się na grubycn blaszkach; pospolity w lasach; podobny do niego p. pomarańczowy (C. aurantiacus) jest mniejszy, czerwonawy, podejrzany o właściwości trujące. Tabl. IV. PIEPRZOWE GÓRY -»-Opatowska Wyżyna. PIEPRZOWE WYBRZEŻE, część nizinnego wybrzeża Górnej Gwinei, na terytorium Liberii (zach. Afryka). PIEPRZOWIEC, pieprz turecki, Capsicum anmtum i C. longum — warzywna bylina z rodziny psiankowatych, w uprawie roczna; pochodzi z Ameryki tropik., uprawiana na obszarach o łagodnym klimacie; owoc czerwony, po wysuszeniu i sproszkowaniu używany jako przyprawa — papryka; owoce odmian słodkich jadalne w stanie niedojrzałym. PIEPRZ TURECKI —pieprzowiec. PIERACKI Bronisław (1895—1934), polityk sanac., legionista; 1930 wicepremier, od 1931 minister spraw wewn.; zamordowany przez Pieprzowiec ukr. nacjonalistów. PIERIA, w starożytności kraina nadmorska w pd. Macedonii, granicząca z Tessalią; wg mit. gr. ojczyzna Pieryd, 9 dziewcząt rywalizujących w śpiewie z Muzami; zwycięskie Muzy zamieniły je w ptaki. PIERIEDWIŻNICY, artyści ros. należący do Towarzystwa Ruchomych Wystaw Artystycznych (Towariszczestwo Pieriedwiżnych Chudożestwiennych Wystawok, stąd nazwa), zał. 1870, istniejącego do 1923. Zadaniem p. było propagowanie poprzez wystawy przenoszone z miasta do miasta malarstwa realist. o charakterze demokratycznym i patriotycznym, o tematach rodzaj., krajobraz, i hist.; gl. okres działalności p. przypada na lata 1870—90; przywódcą grupy był I. Kramskoj, najwybitniejszymi artystami — malarze: I. Riepin, W. Surikow, A. Wasniecow, W. Pierow, I. Szyszkin, G. Miasojedow, G. Sawicki. PIEROWO, m. w Ros. FSRR (pod Moskwą); 132 000 mieszk. (1956); ważny ośrodek nauk.-techn.; instytuty nauk. mechanizacji rolnictwa, przemysł maszynowy. P1EROWSKA Sofja L. (1853—81), rewolucjonistka ros., członek kierownictwa organizacji Narodnaja Wola, uczestniczka zamachu na życie cara Aleksandra II; stracona. PIERROT [fr.], komiczna postać lud. komedii fr., spokrewniona z wł. -»-poliszynelem, przedstawiana najczęściej w charakteryst. białym kostiumie. PIERSIÓWKA, choroba zakaźna koni, przebiega z zapaleniem płuc i opłucnej; objawy: wysoka temperatura, kaszel, żółtaczka, wyciek rdzawy z nozdrzy. PIERŚCIENICA PRZĄDKA -»-prządki. PIERŚCIENICE, Annelida, typ zwierząt o wydłużonym ciele podzielonym na segmenty (—metamery), u niektórych występują na segmentach szczecinki lub ich wiązki; tu należą skąposzczety (np. dżdżownica), wieloszczety (np. nereida) i pijawki. PIERWOTEK PIERŚCIENIOPŁAT, koleopter — rodzaj samolotu o skrzydle w kształcie pierścienia otaczającego kadłub z silnikiem; startować ma pionowo, a poruszać się poziomo z wielką prędkością; dotąd tylko w postaci projektów. PIERŚCIEŃ, mat. zbiór elementów, dla których - Pierścicniopłat określone są dzia_ ., łania dodawania, odejmowania i mnożenia, wynik zaś tych działań nad dowolnymi elementami zbioru należy do zbioru, a nadto obowiązują prawa przemienności, łączności i rozdzielności; np. zbiór liczb całkowitych tworzy pierścień. PIERŚCIEŃ TŁOKOWY, sprężynująca rozcięta obręcz, ułożona w rowku na ściance bocznej tłoka; p. 	t. uszczelnia tłok, pośredniczy w odprowadzaniu ciepła i rozprowadza smar na gładzi cylindrowej. P1ERŚNICA, średnica drzewa na wysokości 1,3 m od ziemi; stanowi podstawę do obliczania miąższości stojącego drzewa. , PIERWIASTEK n-tego stopnia z liczby a, liczba b, » której n-ta potęga jest równa liczbie a (np. l/~¡T= 2, gdyż 2* = 8, \^2i = 1^2i = ± (1 + i) ). Obliczenie p. 	nazywa się pierwiastkowaniem; liczba n nazywa się stopniem p. P. arytmetyczny n-tego stopnia, liczba dodatnia, której n-ta potęga^ jest równa liczbie podpierwiastkowej, np. p. a. / 4 = 2, podczas gdy ogólnie /4 = ±2. P. równania, każda liczba spełniająca to równanie (np. x = 3 jest p. równania 2Z= 8, gdyż 21 = 8. PIERWIASTEK CHEMICZNY, prosta forma materii, składająca się z atomów o tej samej liczbie -»-atom. .i nie dająca się rozłożyć zwykłymi metodami chem.; obecnie znamy 102 p. ch. Zob. też okresowy układ pierwiastków; p. ch. sztuczne, promieniotwórcze izotopy p. ch. otrzymane w drodze sztucznych przemian jądrowych. Zob. też promieniotwórczość (sztuczna), transuranowce. PIERWIASTEK WYRAZU -»-rdzeń wyrazu. PIERWIASTKA, rodząca po raz pierwszy. PIERWIASTKI SYMETRII -kryształów symetria. PIERWIASTKOWANIE -pierwiastek. PIERWIOSNKA, pierwiosnek, Prímula — często uprawiana ozdobna bylina z rodziny pierwiosnkowatych; p. lekarska (P. officinalis), o żółtych kwiatach zebranych w baldach, pospolita w stanie dzikim (łąki, zarośla, słoneczne wzgórza); zbiór w lasach zabroniony. PÍERWOGONKI, Protura, rząd drobnych owadów bezskrzydlych; bardzo prymitywnie zbudowane, mają prócz nóg tułowiowych trzy pary kończyn odwłokowych; nie mają czulków ani oczu. PIERWOKUPU PRAWO, zastrzeżone w umowie pierwszeństwo do nabycia określonej rzeczy za cenę nie niższą niż zaofiarowana przez inne osoby. PIERWOTEK, Pleurococcus, jednokomórkowy glon z typu zielenic; występuje na korze drzew i wilgotPierwiastld chemiczne Nazwa Symbol Ciężar atomowy Liczba atomowa Odkrywca Rok Aktyn Ao 227 89 Debieme, Giesel 1899 Ainsztain • Es [253] 99 Ghiorso, Seaborg 1954 Ameryk * Am [243] 95 Seaborg, Morgan 1944 Antymon Sb 121,76 51 	
 — Argon Ar 39,944 18 Rayleigh 1895 Arsen As 74,91 33 Astat * At [211] 85 Corson, Mackenzie 1940 Azot N 14,008 7 Rutherford 1772 Bar Ba 137,36 56 Scheele 1774 Berkel * Bk [249] 97 Seaborg 1949 Beryl Be 9,013 4 Vauquelin 1797 Bizmut Bi 209,00 83 Bor B 10,82 5 Davy, Gay Lussac, Th6nard 1808 Brom Br 79,916 35 Balard 1826 •Cer Ce 140,13 58 Klaproth 1803 Cez Cs 132,91 55 Bunsen 1860 Chlor Cl 35,457 17 Scheele 1774 Chrom Cr 52,01 24 Vauquelin 1797 Cyna Sn 118,70 50 Cynk Zn 65,38 30 — —  PIERWIASTKI CHEMICZNE 702 d. c. Pierwiastki chemiczne Nazwa Cyrkon Dysproz Erb Europ Ferm * Fluor Fosfor Frans * Gadolin Gal German Glin Hafn Hel Holm Ind Iryd Iterb Itr Jod Kadm Kalifom • Kiur * Kobalt Krypton Krzem Ksenon Lantan Lit Lutet Magnez Mangan Mendelew * Miedź Molibden Neodym Neon Neptun * Nikiel Niob Nobel * Ołów Osm Pallad Platyna Pluton * Polon Potas Prazeodym Promet Protaktyn Rad Radon Ren Rod Rtęć Rubid Ruten Samar Selen Siarka . Skand Sód Srebro Stront Tal Tantal Technet• Tellur Terb Tlen Tor Tul Tytan Uran Wanad Wapń Węgiel Wodór Wolfram Złoto Żelazo Symbol Ciężar atomowy Liczba atomowa Zr 91,22 40 Dy 162,51 66 Er 167,27 68 Eu 152,0 63 Fm [254] 100 F 19,00 9 P 30.975 15 Fr [223] 87 Gd 157,26 64 Ga 69,72 ' 31 Ge 72,60 32 Al 26,98 13 Ha 178,50 72 He 4,003 2 Ho 164.94 67 In 114,82 49 Ir 192,2 77 Yb 173,04 70 Y 88,92 39 J 126,91 53 Cd 112,41 48 Cf [249] 98 Cm [243] 96 Co 58,94 27 Kr 83,80 36 Si 28,09 14 Xe 131,3 54 La 138,92 •57 Li 6,940 3 Lu 174,99 71 Mg 24,32 12 Mn 54,94 25 Md [256] 101 Cu 63,54 29 Mo 95,95 • 42 Nd 144,27 60 Ne 20,183 10 Np [237] 93 Ni 58,71 28 Nb 92,91 41 No — 102 Pb . 207,21 82 Os - 190,2 76 Pd 106,4 46 Pt 195,09 78 . Pu [242] 94 Po 210 84 K 39,100 19 Pr 140,92 59 Pm 145 61 Pa 231 91 Ra 226,05 88 Rn 222 86 Re 186,22 75 Rh 102,91 45 Hg 200,61 80 Rb 85,48 37 Ru 101,1 44 Sm 150,35 62 Se 78,96 34 S 32,066 16 Sc 44,96 21 Na 22,991 11 Ag 107,880 47 Sr 87,63 38 Tl 204,39 81 Ta 180,95 73 Tc [99] 43 Te 127,61 52 Tb 158,93 65 O 16,000 8 Th 232.65 90 Tm 168,94 69 Ti 47,90 22 U 238,07 92 V 50,95 23 Ca 40,08 20 C 12,011 6 H 1,008 1 Wo 183,86 74 Au 197,0 79 Fe 55,85 26 Odkrywca • Pierwiastki otrzymane drogą sztucznych przemian jądrowych. [] Ciężary atomowe najtrwalszych izotopów. Klaproth 1789 Lecoq de Boisbaudran 1886 Mosander 1843 Demaręay 1896 Ghiorso, Seaborg 1954 Scheele 1771 Brand 1669 Percy 1939 De Marignac 1880 Lecoq dc Boisbaudran 1875 Winkler 1886 Wöhler 1827 Coster i Hevesy 1923 Lockyer 1868 Soret 1878 Reich i Richter 1863 Tennant 1804 Auer, Urbain — Gadolin 1794 Courtois 1811 Strohmeyer, Hermann 1817/18 Seaborg 1950 Seaborg, James 1944 Brandt 1733 Ramsay i Travers 1898 Berzelius 1810 Ramsay i Travers 1898 Mosander 1839 Arfvedson 1817 Urbain, Auer 1909 Davy 1808 Gahn 1775 Seaborg 1955 Hjelm 1782 Auer 1885 Ramsay i Travers 1898 McMillan, Abelson 1940 wyodrębni! Richter 1804 H. Rose 1444 Zespól chemików amer., ang. i szwedz. 1957 Tennant 1803 Wollaston 1803 Watson 1750 Seaborg 1941 P. i M. Curie 1898 Davy 1807 Auer 1885 Coryell 1945 Hahn, Meitner 1919 P. i M. Curie 1898 Ramsay 1904 Noddack, Ida Tacko i Berg 1925 Wollaston 1803 Bunsen i Kirchhoff 1860 Claus 1845 Lecoq dc Boisbaudran 1879 Berzelius 1817 Nilson 1879 Davy 1807 Klaproth 1793 Crookes 1861 Ekeberg 1802 Perrier i Segre 1937 Klaproth 1793 Mosander 1843 Priestley, Scheele 1774/75 Berzelius 1828 Cleve, Thalśn 1879 Gregor 1789 Klaproth 1789 Sefström 1830 Davy 1808 Scheele 1779 Cavendish 1766 Scheele 1781 — — — Rok  703 nych przedmiotach jako ciemnozielony proszkowaty nalot. PIERWOTNA AKUMULACJA KAPITAŁU -akumulacja. PIERWOTNIAKI, Protozoa, typ zwierząt, przeważnie mikroskopijnej wielkości, o ciele stanowiącym pojedynczą komórkę; niektóre tworzą kolonie; plazma zróżnicowana, z wyodrębnionymi —organellami. PIERWSZA ARMIA WP -Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej. PIERWSZA DYWIZJA GRENADIERÓW POLSKICH —Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej. PIERWSZA DYWIZJA PANCERNA -Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej. PIERWSZA POMOC, czynności mające na celu ratowanie zdrowia lub życia zagrożonych w wyniku nagiego zachorowania lub nieszczęśliwego wypadku, wykonywane nie przez fachowego pracownika służby zdrowia; wymienione w tabeli czynności wolno wykonywać jedynie mając całkowitą pewność co do prawidłowości swego postępowania. Zob. tabelę poniżej i rys. na str. 704. PIERWSZA WARSZAWSKA DYWIZJA PIECHOTY IM. TADEUSZA KOŚCIUSZKI, pierwsza jednostka Polskich Sil Zbrojnych w ZSRR, utworzona w Sielcach w maju 1943 pod dowództwem gen. Z. Berlinga w wyniku porozumienia Związku Patriotów Pol. z rządem radź.; w październiku 1943 pod Lenino stoczyła pierwszą swą bitwę, następnie uczestniczyła we wszystPierwsza pomoc w Alkoholowe zatrucie: przy osłabieniu oddechu I tętna podać filiżankę mocnej kawy; wezwać lekarza. Ciała obce w oku: po odwinięciu powieki ciało obce usunąć rożkiem czystej chusteczki (rys. la, lb); odłamków metalowych tkwiących w rogówce samodzielnie nie wyjmować, natychmiast zwrócić się do specjalisty. Drgawki: nie przytrzymywać chorego siłą, lecz ułożyć miękko i wygodnie, aby zapobiec urazom. drzazga: igłą opaloną nad płomieniem lub zamoczoną w spirytusie wydobyć drzazgę, dać spłynąć krwi, za jodynować. Krwawienia: a) drobne: opatrunek uciskowy; b) większe na kończynach: unieść kończynę, nałożyć opaskę uciskającą powyżej rany i opatrunek jałowy (rys. 2a, 2b), wezwać lekarza; c) większe na tułowiu: ucisnąć palcem tętnicę (żyłę) w odpowiednim miejscu, nałożyć opatrunek jałowy, wezwać lekarza, nie zwalniając ucisku; miejsca ucisku oznaczone na rys. 2c; d) wewnętrzne (z żołądka, jelit, płuc): ułożyć chorego spokojnie, zimny okład na brzuch lub klatkę piersiową, wezwać lekarza; ej z nosa: głowę ułożyć nisko, dać zimny okład na kark, włożyć tampon z waty do nosa. Odmrożenie i zamarznięcie: odmrożoną część ciała stopniowo i powoli ogrzewać; nie umieszczać chorego od razu w ciepłym mieszkaniu; zamarzniętego wnieść do zamkniętego pomieszczenia, rozebrać, ogrzewać powoli; wezwać lekarza. Omdlenie: rozpiąć ubranie, otworzyć okna, głowę chorego ułożyć niżej, nogi wyżej, ewentualnie zastosować sztuczne oddychanie; nie wlewać nieprzytomnemu wody do ust. Oparzenie: płonące ubranie (włosy) gasić przez tłumienie kocem, płaszczem, marynarką; o. lekkie: okład chłodzący, wazelina borna; o. cięższe i b. ciężkie: ostrożnie zdjąć odzież, nałożyć opatrunek jałowy lub okryć oparzone miejsce płatami czystego (świeżo prasowanego) płótna; wezwać lekarza. Nie zdzierać pęcherzy, nie stosować żadnych okładów, maści ani przysypek. Opatrywanie ran: ewent. krwawienie zatamować (zob. wyżej), ranę i jej okolicę oczyścić (nie przemywać, nie dotykać palcami), okolicę rany zajodynować, nałożyć jałowy opatrunek (bandażowanie —rys. 3a, Sb, 3c, 8d). Ość w przełyku: podawać do łykania kawałki chleba lub miękkich kartofli, pokarmy tłuste, oleiste, papkowate. Porażenie cieplne i słoneczne: zdjąć odzież, przenieść chorego w chłodne, przewiewne miejsce, polewać głowę i klatkę piersiową chłodną wodą, dać dużo do picia. Porażenie prądem elektrycznym: ostrożnie odsunąć przewody elektr. suchym, drewnianym kijem PIERZENIE SIĘ kich walkach 1 armii WP aż do Berlina. Zob. też Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej. PIERWSZY MAJA, święto międzynarodowego proletariatu uchwalone na pierwszym Kongresie II Międzynarodówki w Paryżu 1889; datę święta wybrano dla uczczenia rocznicy strajku robotników chicagowskich, zorganizowanego 1 maja 1886 z żądaniem 8-godz. dnia pracy; pierwszy raz obchodzony w niektórych krajach 1890 stał się dniem wielkich demonstracji i przeglądu sił proletariatu całego świata; w Polsce obchodzony po raz pierwszy w Warszawie 1890 (strajk powszechny zorganizowany przez II Proletariat); następnie coroczne obchody wiązały się z manifestacjami i strajkami organizowanymi przez partie klasy rob. („bunt łódzki“ 1892, demonstracje i strajk 1905, jednolitofrontowe obchody 1936—38, i in.); w PRL święto państwowe. PIERWUCHIN Michaił G. (ur. 1904), działacz radź. ruchu robotn., członek KPZR od 1919; 1940—44 zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Lud., 1950—57 wicepremier ZSRR; 1957—58 min. przemysłu maszynowego, następnie ambasador w NRD; od 1938 członek KĆ, 1952—57 członek Prezydium KC KPZR. PIERZENIE SIĘ, okresowa zmiana piór u ptaków; następuje 1, 2 lub 3 razy w ciągu roku; zależnie od gatunku pióra wypadają jednocześnie (wówczas ptak lata z trudem Iud wcale, np. dzikie gęsi) albo stopniowo. nagłych wypadkach (najlepiej stojąc na suchej desce), zastosować sztuczne oddychanie; rażenie piorunem: zastosować sztuczne oddychanie (zakopywanie w ziemi — szkodliwe). Skręcenie stawu, stłuczenie: zimny okład, unieruchomienie stawu, później ciepłe okłady. Sztuczne oddychanie: ułożyć chorego na plecach, podłożyć zwinięty koc, język wyciągnąć i umocować opaską, aby nie wpadał, ująć za ręce poniżej łokci; wdech (rys. 6b): unosimy ręce lukiem naa głową chorego w tył; wydech (rys. 6a): przenosimy je do przodu, przywodząc łokcie do klatki piersiowej i uciskając nimi dolną jej część; szybkość 16 odd./min.; zabieg wykonywać wytrwale (do 3—4 godz.). Transport rannych 1 chorych zob. rys. 7a, 7b, 7c. Uduszenie (dymem, gazem): ułatwić dostęp świeżego powietrza, stosować sztuczne oddychanie; wezwać lekarza. Ukąszenie (przez psa podejrzanego o wściekliznę lub przez żmiję): podwiązać silnie Kończynę powyżej rany, wyssać ranę (tylko przy nie uszkodzonej śluzówce jamy ustnej), ewentualnie naciąć skórę i wycisnąć krew; wezwać lekarza. Utonięcie (pływanie z tonącym rys. 5a): topielca rozebrać, oczyścić nos, jamę ustną i gardło z mułu, ułożyć go brzuchem na zgiętym kolanie ratującego (rys. 5b) w celu usunięcia wody z żołądka i płuc, zastosować sztuczne oddychanie (wytrwale przez 3—4 godz.); wezwać lekarza. Wstrząs mózgu: ułożyć chorego na łóżku; przy zaczerwienieniu twarzy głowę umieścić wysoko, przy bladości — nisko; na głowę położyć worek z lodem lub zimną wodą, nie opuszczać chorego ani na chwilę (niepokój); wezwać lekarza. Zaczadzenie: przewietrzyć pomieszczenie, zastosować sztuczne oddychanie; wezwać lekarza. Zasypanie: nos, jamę ustną oczyścić z ziemi, śniegu, zastosować sztuczne oddychanie (uważać na ew. złamania żeber lub kończyn). Zatrucia: a) kwasami: dać do picia rozcieńczoną w zimnej wodzie magnezję paloną, wodę wapienną lub białko z surowego jajka ewentualnie wodę z mydłem, nie dawać sody; b) zasadami: dać do picia zimny ocet rozcieńczony z wodą, kwas cytrynowy; c) innymi truciznami (np. fosfor, sublimat, denaturat, jodyna): wywołać wymioty, dać do picia dużo mleka, letnią wodę, białko z surowych jaj; wezwać lekarza; d) gazem świetlnym — zob. zaczadzenie. Złamanie: rozciąć odzież, zrobić prowizoryczny opatrunek, unieruchomić kończynę za pomocą szyny z desek, nart, lasek (rys. 4a, 4b); wezwać lekarza. Zwichnięcie: unieruchomić staw w najdogodniejszej dla chorego pozycji; wezwać lekarza, nie próbować samemu nastawiania.  PIERWSZA POMOC 704  705 P1ERZGA, pyłek kwiatowy zmagazynowany przez pszczoły w komórkach plastrów; w następstwie procesów fermentacji staje się pokarmem łatwo strawnym dla pszczół. PIES DOMOWY, Canis familiaris, pochodzenie zapewne od różnych dzikich przodków (polifiletyczne), bo krzyżuje się łatwo z wilkiem i szakalem; udomowiony od ok. 8 tysięcy lat; liczne rasy różnią się b. znacznie między sobą pod względem wyglądu i wielkości; p. eskimoski, z grupy szpiców, średniej wielkości, używany jako pociągowy lub myśliwski; p. myśliwski, używany do polowania; wyróżnia się: wyżły (legawce), pbsokowce (tropowce), norowce, płochacze i aportery, gończe. Zob. też psy. PIESIEC, lis polarny, Alopex lagopus — gatunek z rodziny psów; obszary polarne Eurazji i Amer.; od lisa pospolitego nieco mniejszy, podobny; w lecie ciemnoszary, w zimie biały lub błękitnawobrunatny (w futrzarstwie — lisy niebieskie, blaufuksy). Tabl. 8. PIESKOWA SKAŁA, małe osiedle, pow. olkuski, woj. krak.; ponad doliną Prądnika zw. Doliną Ojcowską zamek zbudowany przez Kazimierza Wielkiego. PIES LATAJĄCY -kalong. PIES MAŁY, Canis Minor — gwiazdozbiór równikowy; -►niebo (mapa). PIESTRZENICA KASZTANOWATA, Gyromitra esculenta, wiosenny grzyb z klasy workowców o brązowych pofałdowanych owocnikach; trujący (jadalny po obgotowaniu i odlaniu wody). Zob. tabl. IV. PIES WIELKI, Canis Maior — gwiazdozbiór nieba pd., w którym znajduje się najjaśniejsza gwiazda nieba — Syriusz; -»niebo (mapa). PIESZYCE, osiedle, pow. dzierżoniowski, woj. wróci., u podnóża G. Sowich; 7900 mieszk. (1956); przemysł włókien.; barokowy pałac z XVIII w. — 1844 powstanie tkaczy. PIEŚŃ: 1) lit. forma liryki poi. XVI w. wywodząca się od Horacego, uprawiana przez Kochanowskiego; 2) częśó utworu poetyckiego; 8) muz. utwór wok. powstały ze skomponowania muzyki do tekstu (poezji), przeznaczony do wykonania sol., kamer., chór., z towarzyszeniem instrumentu lub bez akompaniamentu; p. bez słów, -»miniatura muzyczna (fortep.) naśladująca pieśń wokalną (Mendelssohn); p. 	ludowe, prawie zawsze anonimowo powstałe wśród ludu, tradycją przekazywane przez pokolenia, charakterystyczne dla każdego narodu; stanowią podstawową wartość naród, kultury muz., wykorzystywaną przez kompozytorów w twórczości (np. Chopin), dlatego zbierane, inwentaryzowane i badane przez etnografów i etnologów (w Polsce O. Kolberg, obecnie Państwowy Instytut Sztuki); p. masowa, o prostej melodii i aktualnej tematyce, przeznaczona do szerokiej popularyzacji; p. solowa romantyczn a, typ stworzony przez F. Schuberta; inni znakomici twórcy: R. Schumann, J. Brahms, H. Wolf; w Polsce S. Moniuszko, M. Karłowicz. PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI [łac. Cantłcum canticorum], hebr. cykl świeckich pieśni miłosnych z VIII w. p. 	n. e., niesłusznie przypisywany Salomonowi. PIEŚŃ O ROLANDZIE, starofr. epos narodowy, dzieło nieznanego autora powstałe na przełomie XI/XII w., a oparte na legendzie sławiącej bohaterską śmierć Rolanda, słynnego rycerza, jednego z 12 parów Karola W., i towarzyszy w walce z Saracenami w pirenejskim wąwozie Roncevaux. PIETA [wł. miłosierdzie, poboż- PietA ność]; w sztuce od średniowiecza przedstawienie Matki Boskiej Bolejącej z ciałem Chrystusa na kolanach (słynna Pietà Michała Anioła). PIETERMARITZBURG -»Natal. PIETKIEWICZ Antoni, pseud. Adam Pług (1824— 1903), poeta, powicściopisarz i tłumacz; redaktor „Kłosów“, „Wędrowca“, „Kuriera Warszawskiego“; Bakalarze, Oficjalista, przekłady Szekspira. PIETRASZEWSKI, właśc. Butaszewicz-Pietraszewski Michaił W. (1821—66), wybitny działacz ruchu rewol. w Rosji, publicysta; 1849 skazany na katorgę za działalność rewol.; umarł na Syberii. PIĘŚĆ PANCERNA PIETRASZKIEWICZ Onufry (1793—1863), członek Związku Filaretów delegowany do Warszawy dla kontaktu z Tow. Patriotycznym. PIETRO PA WŁÓWSK, m. obw. w Kazachskiej SRR; 118 000 mieszk. (1956); przem. rolno-spoż. PIETROPAWŁOWSK KAMCZACKI, m. obw. I port mor. na Kamczatce (Ros. FSRR); 7500 mieszk. (19139); instytut gosp. rybnej i oceanografii; port rybacki (stocznia); przemysł rybny i drzewny. PIETROW Jewgienij P.p właśc. Katajew (1903—42), pisarz ros., brat Walentyna K., satyryk, współautor (wraz z I. Ilfem) powieści satyr, utrzymanych w stylu obyczajowej groteski (Dwanaście krzeseł, Złote cielą); współpracownik „Prawdy“, w której publikował aktualne felietony satyr, o tematyce obyczajowej. PIETROZAWODSK, stoi. Karelskiej ASRR na zach. wybrzeżu jez. Onega, port na Kanale Bialomorsko-Bałtyckim; 118 000 mieszk. (1956); przemysł drzewny, maszyn., spoż., obróbka miki. PIETRUSIŃSKI Jan (1864—86), robotnik ze Zgierza; z polecenia I Proletariatu dokonał zamachu na zdrajcę, 1884 aresztowany, powieszony. PIETRUSZEWSKI Dmitrij M. (1863—1942), historyk ros., mediewista; prace z historii Anglii i wydawnictwa średniow. źródeł angielskich. PIETRUSZKA, Petroselinum sativum, dwuletnia roślina warzywna z rodziny baldaszkowatych; grube, żóltobiale wrzecionowate korzenie jadalne; p. naciowa — brak grubego korzenia, rozetka kędzierzawych liści używanych jako przyprawa. PIETRZAK Włodzimierz (1913—44), poeta, krytyk i publicysta, w latach II wojny świat, związany z konspiracyjną grupą lit. „Sztuka i Naród“; zginął w powstaniu warsz.; przed wojną wydał tom wierszy Prawo drapieżne; pośmiertnie ukazały się szkice kryt. i powieść Lot jaskółek. Nagroda lit. im. P. przyznawana corocznie przez Inst. Wyd. „Pax". PIETYZM [łac.], kierunek rei. dążący do uczuciowego pogłębienia życia rei.; rozwinął się w protestantyzmie pod wpływem Filipa Jakuba Spenera (1635—1705). PIEWCÓW Michaił W. (1843—1902), podróżnik ros., badacz Azji Srodk., uczestnik ekspedycji Przewalskiego; 1889—91 kierownik wypraw do wsch. Turkiestanu i Tybetu (Wielka Ekspedycja Tybetańska); współpracował z nim poi. geolog K. Bohdanowicz. PIEWIKI -cykady. PIEZOELEKTRYCZNOSĆ [gr.J, zjawisko polegające na powstawaniu ładunków elektr. na ściankach pewnych kryształów (np. kwarcu, turmalinu) przy ściskaniu lub rozciąganiu; wykryte przez braci P. i J. Curie. Zob. też piezokwarc. PIEZ O KWARC, kwarc piezoelektryczny — odpowiednio wycięta płytka z kryształu kwarcu wykazutąca zjawisko piezoelektryczne; p. używa się do statilizacji drgań elektr., wytwarzania ultradźwięków, stabilizacji zegarów. PIĘCIOBÓJ, wielobój lekkoatletyczny, złożony z pięciu konkurencji; p. starożytny, pentatlon — bieg na 190 m, skok w dal, rzuty dyskiem i oszcze§em, zapasy; p. nowoczesny, jazda konna na ystansie 2500—5000 m, szermierka na szpady, strzelanie z pistoletu na odległość 25 m, pływanie stylem dowolnym na dystansie 300 m, bieg na przełaj na dystansie 4000 m. PIĘCIOLINIA, poziomy układ pięciu prostych równoległych, na którym umieszcza się nuty (—muzyczna notacja); zasada tego typu liniatury powstała ok. 1000 lat temu. PIĘCIORNIK GĘSI, Potentilla anserina, bylina z rodziny —różowatych; kwiaty żółte, liście pierzaste i długie rozłogi; pospolity na łąkach i pastwiskach; leczniczy; p. kurze ziele (P. ereefa), posp. na torfowiskach i w widnych lasach; jest również leczniczy. PIĘCIU STAWÓW POLSKICH DOLINA, w Tatrach Wys. otoczona m. in. przez Buczynowe Tumie, Granaty, Kozie Wierchy, Swinicę, Miedziane; rozległa, b. dzika, najwyżej położona dolina w Tatrach; pięć jez.: Przedni Staw, Mały Staw, Wielki Staw, Czarny Staw, Zadni Staw; schronisko turystyczne. PIĘDZIK PRZEDZIMEK, Cheimatobia brumata, niewielki motyl z rodziny miernikowców; gąsienica jest groźnym szkodnikiem drzew owocowych (niszczy pączki i zawiązki owoców). PIĘŚĆ PANCERNA (Panzerfaust), ręczna, bezodrzutowa broń przeciwpanc., przeznaczona do działania J Pięść pancerna 45 	Mała Enc. Powsz. PWN  PIĘTAK 706 na bliskie i średnie odległości; zastosowana przez Niemców w II wojnie światowej. PIĘTAK Stanisław (ur. 1909), poeta, autor liryków o tematyce wiejskiej; zbiory: Alfabet oczu, Dom rodzinny, Bohaterska kronika; kilka powieści autobiograf., m. in. Mlodoić Jasia Konefała. PIĘTKA, płytka stalowa przymocowana do końca -»■płozy pługa, ochraniająca go przed ścieraniem się 0 dno bruzdy (-»-pług, rys.). PIĘTRO: 1) geol. trzeciego rzędu jednostka podziału utworów geologicznych; jest częścią oddziału 1 dzieli. się na poziomy; w czasie odpowiada wiekowi; p. bazaltowe -»-sima; p. granitowe -»-sial; 2) 	górn. -»-poziom kopalniany. PIGALLE [pigąl] Jean Baptiste (1714—85), fr. rzeźbiarz wczesnego klasycyzmu; grobowiec marszałka Maurycego Saskiego w kościele Sw. Tomasza w Strasburgu, Merkury zawiązujący sandał, Wenus, popiersie chirurga Guerin. P1GMALION, mit, gr. król Cypru; zakochał się w rzeźbionym przez siebie posągu kobiety (Galatei), który Afrodyta na jego prośbę ożywiła. PIGMEJE, półosiaale niskorosłe plemiona murzyńskie lasów tropikalnych Afryki między jez. Alberta i O. Atlantyckim (febambuti, bakango, akka, batwa, bałuba), ok. 80 000; język przejęli od sąsiednich Bantu; utrzymują się z myślistwa i zbieractwa. PIGMEJSKA RASA, składnik czarnej odmiany człowieka wyodrębniony przez poi. antropologa T. Henzla; skrajnie niskorosły podkrótkogłowiec lub krótkoglowiec, o czerwonawobrunatnei skórze, niezbyt ciemnych oczach i czarnych, zwykle spiralnych włosach; twarz szeroka, nos wybitnie szeroki, przypłaszczony, budowa krępa, uwłosienie niezbyt słabe, rysy grube. Charakterystyczny składnik Pigmejów Afryki, Azji i Melanezii. Tabl. 25. PIGMENT [łac.], ogólna nazwa substancji barwnych nadających kolor tkankom żywego ustroju; pigmentacja, zabarwienie tkanek roślinnych i zwierzęcych. PIGNOLI -pinia. PIGNOTTI [pinioti] Lorenzo (1739—1812), pisarz wł., poeta, prozaik i historiograf; wierszowany zbiór bajek Faoole e Noce Ile, prace o Szekspirze i literaturze angielskiej. PIGOŃ Stanisław (ur. 1885), historyk literatury, prof. Uniw. Jag., członek PAN, znawca epoki romantyzmu i twórczości Mickiewicza; studia: Z epoki Mickietoicza, Pan Tadeusz, Wzrost, wielkość, sława, Wśród twórców; edytor dzieł A. Fredry, S. Żeromskiego ; autobiografia Z Komborni w śiciat. PIGUŁKI, recepturowa postać dozowanego leku 0 wyglądzie kuleczek, przeznaczonego do stosowania wewnętrznego. PIGWA, Cydonia, krzew z rodziny —różowatych; duże różowe kwiaty, ciemnozielone wydłużone liście oraz gruszkowate twarde 1 cierpkie owoce; pochodzi z Azji, uprawiana w parkach. PIHM —Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny. PI JADĘ Mośa (1890— 1957), czołowy działacz jugosł. ruchu robotn., publicysta, od 1920 członek KP lugoslawii, więziony 1925— 39 i 1940—41, uczestnik ruchu oporu w okresie II wojny świat.; 1945—53 wiceprzewodniczący Skupszczyny, od 1953 wiceprzewodniczący Związkowej Kady Wykonawczej, członek Rady Wykonawczej KC ZKJ; tłumacz Kapitału. PIJANICA -borówka. PIJANOWSKI Eugeniusz (ur. 1906), rolnik, biochemik, czł. koresp. PAN, prof. SGGW w Warszawie; prace z zakresu chemii żywienia, zwłaszcza przetwórstwa owocowo-warzywnego i mleczarstwa. PIJARZY [łac.), stowarzyszenie zakonne założone 1597 przez św. Józefa Kalasantego (1556—1648) na podstawie reguły paulinów; zajmowali się kształceniem i wychowaniem młodzieży, prowadząc początkowo szkoły dla ubogich dzieci, a w XVII w. również szkoły średnie, kolegia; do Polski przybyli 1642 utrzymywali tu liczne kolegia, zreformowane przez S. Konarskiego. PIJAWKI, Hirudinea, gromada w typie pierścienic; zwierzęta przeważnie wodne; właściwa segmentacja ciała zewnętrznie słabo się zaznacza; na przednim i tylnym końcu ciała mają przyssawki; obojnaki; odżywiają się krwią kręgowców lub pożerają drobne bezkręgowce; tu należy p. lekarska (Hirudo me- Pijawka rybia dicinalis), do 20 cm dl., od starożytności używana w lecznictwie do upustu krwi; gruczoły ślinowe wydzielają substancję hamującą Krzepnięcie krwi — hirudynę. PIK Franciszek, pseud. F. Mirándola (1871—1930), poeta, krytyk lit. i tłumacz; Liber Trtstium, Tropy, przekłady Rollanda, Kiplinga, Maeterlincka, Tagore. PIK —karty do gry. PIKA [fr.]: 1) broń drzewcowa kłująca, używana w Europie jako broń piechoty od XV do XVII w.; pikinier, żołnierz uzbrojony w pikę; 2) gęsta bawełniana tkanina. PIKARDIA, kraina hist. w pn.-wsch. Francji; okręg nizinny; gospodarka intensywna zbożowo-hodowl.; w dolinie Sommy ogrodnictwo; gł. m. Amiens, Abbéville. PIKIELHAUBA [niem. Pickelhaube], hełm skórzany okuty blachą, ze szpicem; noszona w armii prus. od połowy XIX w. do końca I wojny światowej. PIKLE [ang.J, jarzyny marynowane w occie. PIKNOMETR [gr.], szklane naczynie o ściśle określonej pojemności, stosowane do oznaczania gęstości (ciężaru właściwego) cieczy; oznaczenie polega na dokładnym zważeniu pustego p. i napełnionego badaną cieczą. PIKOWANIE [fr.]: 1) przeszywanie podwójnie złożonego materiału, przełożonego watą (np. kołdry); 2) rozsadzanie gęsto wysianych siewek w celu stworzenia im lepszych warunków wzrostu; wzmacnia ich system korzeniowy; 3) lotn. —lot. PIKRYNOWY KWAS CflH2(N02)30H, trójnitrofenol — żółte kryształy (igły) o gorzkim smaku; słabo rozpuszczalny w wodzie; stosowany jako materiał wybuchowy (melinit, ekrazyt, lyddit). . > PIKRYT, ciemnozielona magmowa skala wylewna; składa się głównie z oliwinu. PIKSYDA [łac.], niewielkie ozdobne pudełko ze złota, kości słoniowej, drewna używane do przechowywania klejnotów, kosmetyków itp. PIKTOGRAFIA —pismo. PIKULINA -flet. PILARCZYK Franciszek (1902—25), górnik, od 1921 członek KPP, dokonał wraz z M. Haiczykiem zamachu na prowokatora; zabity przez policję. PILARZOWATE, Tenthredinidae, rodzina owadów z rzędu błonkówek, podrzędu —rośliniarek; larwy wielu gatunków wyrządzają szkody w lasach oraz niszczą krzewy i drzewa owocowe. PILASTER [łac.], płaski filar przyścienny z głowicą; służy do wzmocnienia muru lub do dekoracji. PIŁAT: 1) Roman (1846—1906), hi- ÜS storyk lit., prof. Uniw. Lw.; O litera^ turze politycznej Sejmu Czteroletniego, Tl T Pieśń Bogarodzica, Historia literatury polskiej; 2) Stanisław (1881—1941), I I chemik, prof. Polit. Lw.; autor prac rĄ— z zakresu technologii i aparatury prze- * myslu naft. oraz z fizykochemii skład- Pilaster ników ropy naftowej. PILAWCE, Pilawka — w. w obw. kamienieckopodolskim w Ukr. SRR; 23 IX 1648 zwycięstwo wojsk kozacko-tatarskich nad oddziałami polskimi. PILCHÓW ATE, Myoxidae, rodzina drobnych i średnich gryzoni; głównie lasy liściaste Eurazji; z wyglądu nieco podobne do wiewiórek; przeważnie nadrzewne; pokarm — nasiona, orzechy; gatunki z okolic o klimacie umiarkowanym zapadają w sen zimowy; w Polsce: popielica, żolędnica, koszałka, orzesznica. PILCHOWICE, w., pow. lwówecki, woj. wróci., w G. Kaczawskich, w dolinie Bobra, w pobliżu jez. zaporowego; 825 micszk. (1956); fabryka tektury, wapiennik. PILCOMAYO, rz. w Boliwii i częściowo naturalna granica paragwajsko-argentyńska, pr. dopływ rz. Paragwaj, dł. ok. 1500 km, źródła w Andach, żeglowna tylko okresami. PILE, jez. na Pojez. Drawskim, pow. 933 ha, dl. 8,5 	km, szer. 2,3 km, głęb. 54 m; przez jez. przepływa rz. Piława.  707 PILICA,-1. dopływ Wisły; dł. 342 km, dorzecze 9255 km2; źródła na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; najważniejsze dopływy: Ksztynia, Białka, Piasecznica, Drzewiczka; nad P. leżą m. in.: Koniecpol, Tomaszów Mazowiecki, Spała, Warta, Białobrzegi. PILLAT Ion (1891—1942), poeta rum., tłumacz i popularyzator poezji fr., niem. i amer.; wiersze lii., liczne antologie poetyckie. PILLATI, rodzina malarzy: 1) Henryk (1832—94), uczeń J. F. Piwarskiego; obrazy rodzaj, i batalist. ; Chodkiewicz szturmujący Parnawę, Wnętrze szynku na Starym Mieście, Targ na konie; ilustracje w pismach warszawskich („Tygodnik Ilustrowany , „Przyjaciel Dzieci", ,,Klosy‘/); 2) Ksawery (1843—1902), malarz, rysownik; obrazy rodzaj., rei., portrety, ilustracje do „Tygodnika Ilustrowanego", „Kłosów", „Wieńca", „Biesiady Literackiej" i in.; 3) Gustaw (1874—1931), syn Ksawerego, uczeń T. Axentowicza, prof. Szkoły Sztuk Pięknych W. Gersona w Warszawie; portrety, typy lud. z Podhala, Śląska i Huculszczyzny, studia kwiatów. PILLEMANT [pijmaj Jean (1727—1808), fr. malarz i rytownik, nadworny malarz Stanisława Augusta, potem Marii Antoniny; krajobrazy w stylu zw. chinoiserie, kwiaty. PILNIAK Boris A., wlaśc. Vogau (1894—1936), pisarz ros., prozaik, autor wielu opowiadań i powieści z życia prowincjonalnej Rosji okresu wojny domowej i rewolucji; proza P. wykazuje wpływ symbolistów, łącząc wymyślność konstrukcyjną z dużą ekspresją słowa; Nagi rok, Maszyny i wilki, Arina, Mahoń, Wołga wpada do Morza Kaspijskiego. PILNIK, narzędzie do ręcznej obróbki gł. metalu; pręt o przekroju prostokątnym, trójkątnym, kolistym lub półkolistym, zaopatrzony w ostre nacięcia, którymi zrywa materiał z obrabianej powierzchni; p. do obróbki zgrubnej — zdzierak, do obróbki wykończającej — gładzik. PILOKARPINA, alkaloid rośliny brazylijskiej (Piłocarpus); środek zmniejszający pocenie i ślinotok oraz obniżający ciśnienie śródgałkowe przy jaskrze. PILON [pilą] Germain (1535—ok. 90), rzeźbiarz fr.; grobowiec Birague’a, grupa Trzy Gracje. PILOT: 1) członek załogi sterujący statkiem powietrznym; p. doświadczalny, oblatywacz — p. wykonujący loty doświadczalne i orzekający o własnościach lotnych nowo zbudowanych statków powietrznych; p. automatyczny, urządzenie wykonujące samoczynnie sterownicze czynności p.; 2) doświadczony marynarz o wysokich kwalifikacjach zawodowych i znajomości terenu (portu, kanału, cieśniny itp.), zatrudniony przy prowadzeniu statków trudnym dla żeglugi szlakiem wodnym; w portach i kanałach statek ma z reguły obowiązek wzięcia pilota; 3) ryba-pilot (Naucrates ductor), ryba z rzędu okoniokształtnych; wszystkie oceany i otwarte morza; dł. do 20—30 cm; towarzyszy często rekinom, prawdopodobnie w celu łatwiejszego zdobycia pokarmu. PILOTAŻ, umiejętność pilotowania, czyli sterowania statkiem powietrznym; p. wyższy, umiejętność pilotowania w warunkach specjalnych oraz wykonywania akrobacji; p. ślepy, prowadzenie samolotu bez widoczności ziemi, a tylko na podstawie wskazań przyrządów (busola, zakrętomierz, sztuczny horyzont itp.). PILOTY Karl von (1826—86), malarz niem.; obrazy hist. i portrety; Śmierć Aleksandra. PILSKO, szczyt w centrum Beskidu Żywieckiego, na granicy z Czechosłowacją, wys. 1557 m; doskonałe tereny narciarskie. PILŚNIOWE PŁYTY, materiał izolac. lub zastępujący drewno stolarskie, wyrabiany z rozwłóknionej masy drzewnej uformowanej i sprasowanej; dają się łatwo obrabiać mech. i ręcznie; w zależności od przeznaczenia: miękkie i póltwarde — na izolacje, twarde — do wyrobów stolarskich i b. twarde — na podłogi. PILZ Erazm, pseud. Scriptor (1851—1929), publicysta poi.; konserwatywny polityk, zwolennik ugody z carską Rosją; 1882—1905 redaktor i wydawca czasopisma ugodowego „Kraj" w Petersburgu, członek Komitetu Narodowego w Paryżu, od 1919 w służbie dyplomatycznej. PILUM [łac.], ciężka włócznia z długim żelaznym grotem; używana w starożytności przez piechotę rzymską. PILZNO: 1) m., pow. dębicki, woj. rzesz., nad Wisłoką i Dulczą; 2800 mieszk. (1956); ośrodek rolniczo-uslugowy, kościoły: gotycki, barokowy, klasztor pokarmelicki z pocz. XV w. Prawa miejskie od PIŁSUDSKI XIV 	w.; 2) [Plzeń], m. w zach. Czechosłowacji; 133 700 mieszk. (1955); zabytki architektury renesans, i got.; wyższe szkoły techn. i pedagog.; największy w CSR ośrodek przemysłu maszyn, (zakłady Lenina, dawniej „Skoda“ — parowozy, samochody), chem., świat, sławy browarnictwo. PIŁA, m. pow., woj. pozn., w dolinie Głdy, w pobliżu jej ujścia do Noteci; 27 400 mieszk. (1956), przemysł metal., ceram., budowl., drzewny; w P. urodził się S. Staszic, w jego domu — muzeum. Prawa miejskie od 1513. PIŁA: 1) obrabiarka do przecinania metali; odróżnia się piły: ramowe fnarzędzie, tzw. brzeszczot, dociskane do przedmiotu wykonuje ruch posuwisto-zwTOtny), tarczowe (narzędzie, tzw. tarcza piłowa, wykonuje ruch obrotowy i posuwowy) i taśmowe (narzędzie w postaci taśmy z ostrzami osadzone jest na dwóch obracających się tarczach; 2) Pristis, ryba morska z rzędu płaszczek; wybrzeża Ameryki zwrotnikowej i zach. Afryki; dł. do 6 m; górna szczęka wydłużona w kształcie piły, służy głównie do wydobywania pokarmu z dna. PIŁAT, Pilatus Pontius, rzym. namiestnik Judei 1 Samarii, który wg N. Testamentu skazał Jezusa na śmierć. PIŁKA: 1) nożna, gra dwóch drużyn na boisku o wymiarach 90X120 m i 2 bramkach, polegająca na wbijaniu piłki do bramki przeciwnika; piłkę wolno uderzać i zatrzymać całym ciałem z wyjątkiem rąk (rąk może używać tylko bramkarz); czas gry — 2 X 45 min; 2) ręczna, gra zespołowa dwóch drużyn po 11 graczy na prostokątnym boisku, wys. bramki 2,44 m, szer. 7,32 m, czas gry 2 X 30 min dla mężczyzn, 2 X 20 min dla kobiet; piłkę wolno chwytać rękoma, nie wolno jej dotykać nogami poniżej kolan; 0 zwycięstwie decyduje ilość uzyskanych bramek; 3) wodna, water-polo — gra sport, w piłkę na wodzie, polegająca na wrzuceniu piłki do umieszczonej na wodzie bramki przeciwnika; grają 2 drużyny po 7 graczy, na basenie 20 X X 30 m dług., 8 m szer. 1 najmniej 90 cm głęb.; czas gry 2 X 10 min. PIŁSUDSKI Józef (1867— 1935), marszałek Polski; działacz prawego skrzydła PPS, po rozłamie 1906 przywódca PPS — Frakcja Rewolucyjna, organizator grup bojowych PPS, Zw. Strzeleckiego, I Brygady Legionów, którą dowodził w walce z Rosją 1914—16, oraz Polskiej Organizacji Wojskowej; po dymisji internowany w Magdeburgu (1917—18); po powrocie do kraju w listopadzie 1918 — naczelnik państwa i wódz nacz. armii poi. do 1922; 1920 	podejmuje wyprawę 45* zagr. PIMENTA na Kijów rozpoczynając wojnę pol.-radz.; od 1923 odsunął się od oficjalnego życia polit.; w maju 1926 dokonał zamachu stanu (-►przewrót majowy), wprowadzając rządy faszyzującej dyktatury wojsk. (sanacja) przy zachowaniu pozorów demokracji parlamentarnej; poparty przez Lewiatana i obszarników; od 1926 minister spraw wojsk, i równocześnie generalny inspektor sil zbrojnych; 1926—28 i 1930 premier; 1930 spowodował rozwiązanie sejmu, uwięzienie przywódców opozycji (Centrolewu) i proces brzeski; i>rześladował bezwzględnie ruch rewol.; poityce zagr. nadał kierunek wyraźnie antyradziecki, szukająo od 1934 zbliżenia z hitler. Niemcami; Pisma, mowy, rozkazy. PIMENTA -►angielskie ziele. PIMOW1E, Indianie uto-azteckicj grupy jęz.; dawniej w dorzeczu rz. Gila, obecnie w rezerwacie w Arizonie. PINAKIEL [łac.j, fiala — w architekturze got. smukła ozdobna wieżyczka składająca się z cienkiego trzonu i wysokiego piramidalnego daszka; występuje też w snycerstwie i złotnictwie. PINAKOTEKA [gr.]: 1) w starożytności sala w Propylejach w Atenach, w której przechowywano malowane tablice ofiarne; 2) każdy zbiór obrazów (Alte Pinakothek, Neue Pinakothek w Monachium). PINANG, wyspa w Cieśn. Malakka, należąca do Federacji Malajskiej; 280 km*, ponad 200 000 mieszk.; gł. m. i port Georgetown. PINAY [pinę] Antoine (ur. 1891), prawicowy polityk fr. (tzw. niezależny), kilkakrotny minister, 1952 premier, 1955—56 min. spraw od czerwca 1958 min. finansów w rządzie de Gaulle’a. PINCETA -►szczypczyki. PINCIANG -Harbin. PINCZER [ang.], krótkowłosy mały pies pokojowy. Tabl. 66. PINDAR (ok. 520 — ok. 442 p. n. e.), liryk gr., największy przedstawiciel starogr. poezji chóralnej, autor 17 ksiąg utworów obejmujących m. in. dytyramby, hymny, peany, enkomia, treny; zachowały się tylko 4 księgi jego epinikiów. PINDOS (Pindus), pasmo górskie w Crecji zbudowane z wapieni i fliszu, dl. 150 km, najwyższy szczyt Smolikas (2575 m), głębokie, malownicze doliny. PINEAU [pinę] Christian (ur. 1904), polityk fr., socjalista, od 1945 kilkakrotny minister, 1956—58 minister spraw zagranicznych. PINEL [pinę] Philippe (1745—1826), lekarz fr.; dzięki jego staraniom przestano chorych umysłowo zakuwać w kajdany i traktować na równi z przestępcami; od niego zaczyna się nowocz. psychiatria. PINEN, węglowodór z grupy terpenów; występuje jako składnik olejków eterycznych wielu roślin; ciecz bezbarwna o charakterystycznym silnym zapachu. P1NG-PONG [ang.], tenis stołowy — gra w piłkę na stole o wymiarach 275 X 153 cm, przedzielonym siatką, przy użyciu piłeczki celuloidowej i drewnianych rakietek o pokryciu z gumy, korka lub gąbki. PINGWINY, bezlotki, Sphenisciformes — rząd ptaków liczący ok. 20 gatunków; pobrzeża zimnej i umiark. strefy półkuli pd., czasem dochodzą nawet do równika (Galapagos); nie latają, znakomicie pływają i nurkują, wiosłując przekształconymi, pletwowatymi skrzydłami; na lądzie przebywają zasadniczo tylko w okresie lęgowym, chodząc często w postawie pionowej; kości nie są —pneumatyczne; nogi z idetwami; gnieżdżą się koonijnie; pożywienie: ryby, mięczaki, skorupiaki; należy tu np. p. królewski (Aptenodytes patachonica) o dł. do 1 m. PINIA, piniole, Pinus plnea — iglaste drzewo z rodziny sosnowa tych; kraje śródziemnomorskie; parasolowata korona i duże, bogate w tłuszcz jadalne nasiona zw. p i gnoli. PINIŃSKI Leon (1857—1938), polityk, pisarz, prawnik i zbieracz dzieł sztuki, jeden z przywódców —Podolaków; 1896—1903 namiestnik Galicji. PINKA, genueńska pinasa — żaglowiec śródziemnomorski 2—3-masztowy o ożaglowaniu łacińskim, na Bałtyku — rejowym lub mieszanym. Pinia, ogólny pokrój drzewa i nasienie 708 PINNULARIA -okrzemki. PINTURICCHIO [pinturjk:kio], właśc. Bemardino di Betto di Biagio (1454—1513), malarz wł.; freski w kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie. PIŃCZÓW, m. pow., woj. kieł., na Wyż. Małopolskiej, nad Nidą; 4200 mieszk. (1956); eksploatacja białego piaskowca; liczne zabytkowe kościoły, klasztory, szczątki zamku Oleśnickich itd.; w XVI w. ośrodek dóbr Oleśnickich i zwolenników reformacji; 1556—61 drukarnia ariańska, poi. wydania biblii, psalmów i pieśni poi.; XVII w. okres upadku. PIŃSK, m. port. na Prypeci w Białoruś. SRR; 36 700 mieszk. (1938); drobny przemysł. PIOŁUN —bylica. PIOMB1NO, m. i port w środk. Włoszech (Toskania); 32 400 mieszk. (1951); złoża rudy żel., huty żelaza. PIOMBO Sebastiano del (1485—1547), malarz wł. tworzący pod wpływem Michała Anioła; freski w willi Famesina w Rzymie. PION, ołowianka, ciężarek zawieszony na sznurze, którego drugi koniec trzyma się w ręce lub zawiesza; służy do sprawdzania pionowości np. muru lub wyznaczania kierunku pionowego. „PION“, czasopismo społ.-lit., związane z obozem sanacyjnym; współpracowali z nim przedstawiciele różnycn kierunków polit. i artyst.; Warszawa 1933—39, red. T. Święcicki i L. Pomirowski, od 1935 — W. Antoniewicz i L. Piwiński. PION ELEKTRYCZNY, linia zasilająca eneTgia elektr. odbiorniki rozmieszczone piętrowo jeden nad drugim, np. p. e. klatki schodowej wielopiętrowego budynku mieszkalnego. PIONIERSKA ORGANIZACJA, powstała 1922 masowa organizacja wychowawcza dzieci w ZSRR, pracująca pod ogólnym kierunkiem KPZR, a praktycznym — Komsomołu; do p. o. przyjmuje się dzieci w wieku 9 13 lflt« PIONKI, m., pow. kozienicki, woj. kieł.; 10 500 mieszk. (1956); duży ośrodek przemysłowy. PIORUN, potężne wyładowanie elektr. podczas burzy; zwykle towarzyszą mu efekty świetlne (błyskawice) i akustyczne (grzmoty); natężenie prądu wyładowania w p. wynosi ok. 20 000 A, energia wyzwolona przy tym — ok. 500 kWh. PIORUNIAN RTĘCI Hg(CNO)*, sól rtęciowa kwasu piorunowego HCNO; pod wpływem uderzenia eksploduje; używany jako inicjator w spłonkach. PIORUNOCHRON, metalowy zaostrzony pręt, często rozwidlony na górnym końcu, połączony przewodem z ziemią; instaluje się go w najwyższych punktach zabezpieczanych budowli. PIOTR św., właśc. Szymon, apostoł, ewangeliczny najbliższy współpracownik Chrystusa; pierwszy biskup rzym. i zwierzchnik kościoła; zmarł w Rzymie śmiercią męczeńską za czasów Nerona. Autor 2 listów w N. Testamencie. PIOTR, imię panujących; Jugosławia: 1) P. I. Karadjordjeyić (Karadżordżewicz) (1844—1921), król Serbii od 1903; w I wojnie świat, wyparty z kraju przez wojska austr.-niem.; król Jugosławii od 1918; 2) P. II Kakadjordjević (ur. 1928), od 1934 nominalny król jugosł., 1941 ogłoszony pełnoletnim po obaleniu księcia Pawła, zwolennik orientacji probryt., uchodzi przed hitlerowcami do Londynu; 1945 zdetronizowany przez ogłoszenie Federacyjnej Lud. Republiki Jugosławii. Rosja: 1) P. I Wielki (1672—1725), car od 1682, syn Aleksieja Michajłowicza, do 1696 panował wraz ze swym bratem Iwanem V; od 1721 przyjął tytuł imperatora (cesarza) Wszechrosji; twórca potęgi Rosji; przeprowadził zasadnicze reformy państw, (centralizacja i wzmocnienie władzy, reorganizacja armii, utworzenie floty); w wojnie z Turcją zdobył Azów, zwyciężył Szwecję w wojnie północnej i uzyskał dostęp do Bałtyku; 1703 założył Petersburg; stłumił powstanie Buławina; ingerował w sprawy Polski (-►Sejm Niemy); 2) P. IH (1728—62), car od 1761; wnuk P. I, książę Holstein-Gottorp; zwolennik polityki proprus.; obalony przez gwardię, która osadziła na tronie jego żonę, Katarzynę II; zamordowany. Piotr I Wielki  709 PIOTR DAMIAN (ok. 1007—1072), wł. kamedula; kardynał; doklor kościoła; najznakomitszy obok Hildebranda reformator życia duchowieństwa. PIOTRKOWCZYK Andrzej, właśc. Byk (1595—1645), drukarz początkowo wędrowny księgarz, 1574—1620 drukar: krak.; związany z kolami kontrreformacyjnymi, dru kowal Biblie Wujka i Kazania Skargi. biią Wujka i Kazania Skargi. PIOTRKÓW TRYBUNALSKI, m. pow., woj. łódź., na Wyż. Łódzkiej, nad Strawa; 48 400 mieszk. (1956); przemysł włókien. — jeden z pierwszych w Polsce kombinat bawełniany, przemysł szklarski, drzewny, metalowy; zabytki średniow.; pierwsze wzmianki hist. 1217, od 1578 przez 214 lat trybunał koronny dla Wielkopolski i Ma- PIROGALOL misji Towarzystwa dla Ksiąg Elementarnych; redaktor Ustaw Kom. Ed. Nar.; Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych. PIRAN, heterocykliczn liczny związek sześcioczłonowy zawierający 1 atom tlenu; w stanie wolnym nie występuje, znane są tylko jego pochodne. . . (1867—1936), pii dzięki swym dramatom, w któPIRANDELLO Lui kie powodzenie zyskał tych względność ludzkiego -1936), pisarz wł.; wielpoznania przedstawia zowsza (stąd nazwa). PIOTROWICZ Ludwik (1886—1957) historyk starożytności, prof. Uniw. Pozn. i Jag.; liczne prace, gł. z historii staroż. Rzymu. PIOTROWSKI: 1) Jan (1556—91), sekretarz Stefana Batorego, z którym był pod Pskowem; autor Dziennika tej wyprawy; 2) Gracjan (1735—85), ks., satyryk, kaznodzieja; prof. szkół pijarskich; współpracownik „Monitora“; Satyr przeciw zdaniom i zgorszeniom wieku naszego... PIOTR WŁOSTOWIC ( ? —1153), możnowladca Pirania 1115), krzewił ideę krucjat, występował m. in. podczas synodu w Clermont; jeden z przywódców tzw. krucjaty ludowej. PIOTR Z GONIĄDZA, Petrus Gonesius (ok. 1525— —ok. 71), arianin, minister zboru na Podlasiu, gorliwy rzecznik skrajnych poglądów skierowanych przeciw własności prywatnej, udziałowi arian w wojnach i pełnieniu przez nich urzędów, autor wielu pism rel.cn. , rurkowato zwinięty liść, ukazu-politycznycl PIÓRKO, pierwszy, rurkowate jący się przy wschodzeniu zbóż. PIÓRO: 1) rogowy wytwór : naskórka ptaków, powstały w rozwoju rodowym z przekształcenia łuski gadziej; składa się z osi (w skórze dutka, na zePióro: 1 — dutka, 2 — stosina, 3 — chorągiewka wnątrz stosina) 1 chorągiewki osadzonej na stosinie; chorągiewka składa się z promieni, na których osadzone są promyki zaopatrzone w haczyki; p. puchowe — chorągiewka bez haczyków, luźna; puch — stosina skrócona, na szczycie pęk luźnych promieni; p. nitkowate — stosina sprężysta, bez chorągiewki; zob. też sterówki, lotki; 2) iegl. szersza, robocza część wiosła. PIÓROLOTKI, Pterophorus, drobne motyle dzienne o skrzydłach rozdzielonych głębokimi wcięciami na kilka listewek, które przypominają pióra ptaków. PIPERAZYNA, związek organiczny; bezbarwny krystaliczny proszek; z kwasem moczowym tworzy połączenia -2 łatwo rozpuszczalne w wodzie; środek stosowany w skazie moczanowej, dnie itp. PIPETA [fr.l, skalibrowana w miliBUĆłi -4 / autora; nowele, _ PIRANESI Giovanni Battista (1720—78), wł. architekt, klasycysta; kościół S. Maria del Priorato w Rzymie oraz graf. przedstawienia staroż. i barok. budowli Rzymu (Vedute di Roma, Antichitä Romana) i architektury fantastycznej (Carceri). PIRANIA, Rooseveltiella (Serrasalmo), ryba z rzędu karpiokształtnych; rzeki Ameryki Pd.; dł. do 30 cm; zęby b. ostre; drapieżna, atakuje stadami, niebezpieczna nawet dla ludzi i dużych zwierząt, jak woły, tapiry. PIRARGIRYT [gr.], minerał barwy czerwonawej; siarkoantymonin STebra; ruda srebra. PIRAT [gr.]: 1) rozbójnik morski lub rzeczny, wyjęty spod prawa; inne nazwy: flibustierzy, bukanierzy, frajbiterzy, bracia z wybrzeża itd.; 2) statek rozbójniczy dokonujący aktu gwałtu na innym statku. Piractwo jest uznane za zbrodnię przez prawo narodów. PIRENEJE, system górski w pd.-zach. Europie, na granicy Hiszpanii i Francji; dł. 480 km, szer. do 110 km; najwyższy szczyt Maladetta (Pico de Aneto) 3404 m; zwarte, trudno dostępne, o rzeźbie wysokogórskiej, przełęcze wysokie; lodowce zajmują zaledwie 40 kmS; naturalne górskie piętra roślinne; na wsch. flora śródziemnomorska; na zach. i części centr. lasy liściaste, szczyty skaliste; znaczne zasoby energii wodnej, liczne źródła mineralne. W P. leży Andorra — jedno z miniaturowych państw Europy. PIRENEJSKI PÓŁWYSEP (Iberyjski), płw. w pd.-zach Europie, otoczony od pn. i zach. Zał. Biskajską i Oc. Atlantyckim, od wsch. i pd. M. Śródziemnym i Cieśn. Gibraltarską; 582 000 km2; w krajobrazie przeważają góry i wyż.; ok. 60*/« pow. zajmuje płaskowyż Meseta, otoczony grzbietami górskimi i rozcięty głębokimi dolinami rz.: Duero, Ebro, Tag, Gwadiana i Gwadalkwiwir; klimat w centrum płw. suchy, kontynent., w strefie nadbrzeżnej morski; znaczne obszary nieużytków lub pastwisk; surowce mineralne: żelazo, miedź, rtęć, ołów i in.; na płw. leży Hiszpania i Portugalia, a w części pd. kolonia ang. Gibraltar. PIRENNE [piręn] Henri (1862—1935), wybitny histororesor profesor uniw. \ 2J \ litrach rurka szklana o zwężonym wy locie, używana w laboratariach chem. do odmierzania ściśle określonej objętości cieczy. PIRAMIDON, amidopiryna — zwią- \ / zek organiczny; bezbarwne, drobne u kryształki; środek przeciwbólowy, rów- Pipety nież o działaniu przeciwgorączkowym. PIRAMIDY [egip.], grobowce władców / Pirenoidy u skrętnicy: 1 — fragment wstęgowatego chloroplastu, 2 — pirenoid otoczony ziarnami skrobi _ staroż. Egiptu, pochodzące z III tysiąclecia p. n. e., w kształcie ostrosłupa o kwadratowej podstawie, największa — p. Cheopsa wys. 146 m; druga co do wielkości — p. Chefrena koło Gizeh; bitwa pod piramidami, zwycięstwo gen. Bonaparte 1798 nad wojskami egip. w pobliżu piramid pod Kairem; umożliwiło Francuzom zajęcie Dolnego Egiptu. PIRAMOWICZ Grzegorz ks. (1735—1801), działacz Komisji Edukacji Narodowej, 1775—88 sekretarz Ko- ryk belg., m w Gandawie; Histoire la Belgique (Historia Bel811 PIRENOID, pole skrobiowe — miejsce kondensacji cukrów i powstawania ziaren skrobi na terenie chloroplastów (ciałek zieleni) w komórce roślinnej; p. są szczególnie dobrze widoczne u sprzężnic i skrętnic. PIREUS (Peiraieus), gł. port Grecji, 184 800 mieszk. (1951), obecnie dzielnica ..Wielkich Aten"; bawełn., chem.; owoce. PIRGOS, m. w pd. Grecji (Peloponez); 18 000 mieszk. (1951); handel rodzynkami, figami, winem, cytrusami. PIROELEKTRYCZNOśC [gr.], zjawisko pojawiania się na przeciwległych ścianach wielu kryształów ładunków elektr. różnego znaku przy zmianach temperatury. PIROGA [karaib.], prymitywna, najczęściej ożaglowana łódź wiosłowa ludów południowych, z jedną, rzadko z dwiema przeciwwagami drewnianymi umocowanymi na zewnątrz, równolegle do linii symetrii lodzi. PIROGALOL, 1,2,3-trójhydroksybenzen; bezbarwne kryształy rozpuszczalne w wodzie, trujące; stosowany .Wielkich Aten"; ośrodek przemysłu okręt, maszyn., eksport: rodzynki, oliwa, wino,  PIROGOW 710 w analizie gazów (oznaczanie tlenu), w galwanoplastyce oraz jako wywoływacz w fotografii. PIROGOW Nikołaj I. (1810—81), chirurg ros., jeden z twórców chirurgii polowej. PIROGRONOWY KWAS, najprostszy ketonokwas, powstający przy fermentacji alkoholowej cukrów prostych; bezbarwna ciecz o niemiłej woni, rozpuszczalna w wodzie i w alkoholu. PIROKATECHINA, o-dwuhydroksybenzen — związek z grupy fenoli dwuwodorotlenowych; ma własności redukujące; stosowana jako wywoływacz w fotografii. PIROKSENIT [gr.], magmowa skała głębinowa; składa się głównie z piroksenów. PIROKSENY [gr.], grupa minerałów, krzemianów i glinokrzemianów wapnia, magnezu, żelaza, a nieraz i sodu; odznaczają się wyraźną łupliwością równoległą do dwóch płaszczyzn, nachylonych do siebie pod kątem około 90°; do grupy tej należą pospolite minerały skałotwdfrcze, występujące w wielu skalach magmowych i metamorficznych, np. augit, brązyt, dialag, diopsyd, ens(atyt, hipersten. PIROL, heterocykliczny zwięzek pięcioczłonowy z 1 atomem azotu w pierścieniu; bezbarwna ciecz; znajduje się w smole pogazowej. Układ pirolowy występuje • w takich związkach, jak chlorofil, hemoglobina i in. PIROLUZYT [gr.], minerał; dwutlenek manganu; występuje w postaci zbitych skupień i nalotów barwy czarnej; ważna ruda manganu, stosowany również w przemyśle chemicznym. PIROMANIA [gr.], chorobliwy popęd do podpalania; występuje u psychopatów, niedorozwiniętych, epileptyków i in. PIROMETR [gr.], przyrząd do pomiaTÓw wysokich temperatur, działający wskutek zmiany różnych właściwości (objętości, oporu elektr., promieniowania itp.) ciał w zależności od zmiany temperatury; rozróżnia się p. optyczne, termoelektryczne i in.; p. stosowany jest m. in. do kontroli temperatur pieców używanych w przemyśle. PIROMÓRF1T [gr.], minerał barwy zielonawej lub brunatnej, fosforan ołowiu. PIRON, tlenowa pochodna piranu. PIROTECHNIKA [gr.]: 1) nauka o zastosowaniu materiałów wybuchowych do wyrobu amunicji; 2) umiejętność wyrobu ogni sztucznych, rakiet itp. PIROZOL [gr.], układ koloidowy, w którym fazą rozpraszającą jest ciało stałe; p. występują w świecio mineralnym. PIRQUETA ODCZYN, próba tuberkulinowa (lekkie draśnięcie naskórka ostrym narzędziem poprzez kroplę tuberkuliny), której wynik może świadczyć o zakażeniu organizmu lub o jego odporności na gruźlicę; wynaleziona przez Clemensa Pirąueta (1874—1929), lekarza austr., zasłużonego badacza gruźlicy u dzieci. PIRS [gr.], budowla wodna w porcie, wykonana prostopadle lub ukośnie do brzegu, w celu powiększenia długości nabrzeży przeładunkowych. Zob. też port. PIRUET [gr.], w tańcu obrót na pal- HC CH cach jednej nogi, w jeździe figurowej na łyżwach — na czubku łyżwy; w szermier- pję ce — pełny obrót, w jeździe konnej — obrót konia na tylnych nogach. N PIRYDYNA, heterocykliczny związek, Pirydyna sześcioczlonowy, z 1 atomem azotu w pierścieniu; ciecz o niemiłe; woni; stosowana jako rozpuszczalnik oraz do denaturowania spirytusu i niszczenia szkodników roślin; ważny surowiec w przemyśle chem.; otrzymuje się ją ze smoły pogazowej. PIRYMIDYNA, heterocykliczny związek sześcioczlonowy o dwóch atomach azotu w pierścieniu; układ pirymidynowy (rys.) charakteryzuje wiele związków występujących w przyrodzie, np. związki purynowe, pterynowe, ureidy pierścieniowe i in. PIRYMIDYNOWE ZASADY, związki heterocykliczne; niektóre z nich, składniki kwasów nukleinowych (cytozyna, uracyl, tymina i 5-metylocytozyna), pełnią ważne biologicznie funkcje. PIRYT [gr.], minerał; regularna odmiana siarczku żelaza; występuje w postaci sześcianów lub dwunastościanów; barwa mosiężnożólta, połysk metaliczny; pospolitszy i bardziej trwały od rombowego markasytu; gł. surowiec kwasu siarkowego; niekiedy zawiera domieszki złota i miedzi. PISA, pr. dopływ Narwi, dł. 80 km, wypływa z jez. Roś; nad P. leży m. pow. Pisz; rz. stanowi ważną drogę wodną dla sportu i turystyki (przez HC—CH II II HyH Pirol Narew łączy system Wielkich Jezior Mazurskich z Wisłą). PISANA HALA: 1) w Dolinie Kościeliskiej między Bramą Kraszewskiego a Halą Smytnią; w otaczających turniach — jaskinie; 2) szczyt w Beskidzie Sądeckim, w paśmie Jaworzyny Krynickiej; wys. 1044 m. PISANELLO Vittore, właśc. Antonio Pisano (ok. 1380 — ok. 1456), malarz i medalier wl.; tematyka rei., portrety; Sw. Eustachy na polowaniu. PISANO Andrea (ok. 1290— olc. 1349), wł. architekt i rzeźbiarz tworzący w Pizie i Florencji; słynne reliefowe drzwi odlane w brązie w Baptysterium florenckim. PISARIEW Dmitrij J. (1840—68), pisarz ros., publicysta i krytyk lit., jeden z pierwszych pozytywistów ros. zbliżony do kręgów rewolucyjnej demokracji; Scholastika XIX wieka, Oczierki po istorii truda, Razruszenife estietiki. PISCATOR Erwin (ur. 1893), niem. reżyser; 1920—30 jeden z czołowych przedstawicieli niem. ekspresjonizmu teatr.; dążył do tego, by „teatr proletariacki“ uczynić elementem walki polit. (1924—27 Berliner Volksbühne); 1934 na emigracji w USA, gdzie inscenizował i prowadził szkołę gry scenicznej. PISIEMSKI Aleksiej F. (1820—81), pisarz ros., prozaik i dramaturg; utwory powieściowe i dramatyczne z życia pańszczyźnianej wsi oraz prowincjonalnych urzędników; Szkice z życia chłopskiego, Tysiąc dusz, Gorzki los, Mieszczanie. PISKA PUSZCZA, na Pojez. Mazurskim, między m. Piszem, Szczytnem i Mrągowem; 100 000 ha; gł. sosna i świerk, rzadziej dąb, grab itp.; na obszarze P. 	P. wydzielono kilka rezerwatów lasu mieszanego; liczne jez. połączone strugami stanowią szlaki kajakowe. PISKORZ, Misgumus fossilis, ryba z rodziny piskorzowatych; Europa, w Polsce pospolity; dł. do 30 cm; wody stojące o mulistym dnie; w razie wyschnięcia zbiornika zagrzebuje się w mule; bez znaczenia w rybołówstwie; suszone (tzw. wjuny) używane dawniej przez ubogą ludność do oświetlania izb. PISMO, zbiór znaków służących do przedstawiania i utrwalania mowy (-«-tabela pism). Fohmt wstępne pisma — system znaków określających początkowo liczby, później wyrazy i zdania, np.: kipu, system węzełków na kolorowych sznurkach, używany przez -«-Inków (XII—XVI w.); wampum — kolorowe muszelki nanizane na sznurki (Irokezi w Am. Pn.). Rozwój pisma. Najpierwotniejszą formą p. jest p i ktografia [łac.-gr.], p. obrazkowe — p. przedstawiające przedmioty i całe wyrażenia za pomocą umownych rysunków; znane wśród Indian Am. Pn. (do dziś) i Am. Srodk. (Majowie, Aztekowie), Eskimosów, niektórych ludów Azji Pn. i Oceanii (Wyspa Wielkanocna). Następne etapy stanowią: ideografía [gr.], p. 	przedstawiające cale wyrazy za pomocą znaków (ideogramów); tego typu jest np. p. chińskie (-►chiński język), -►hieroglify egip.; p. ideograficzno-sylabiczne: rdzenie słów w formie ideogramów odgrywają w nim rolę sylab z których składają się poszczególne wyrazy; takim pismem jest p. klinow e Sumerów i Akadów (Mezopotamia, 3000—100 p. 	n. e.), polegające na kombinacji kresek rozszerzonych w jednym końcu; materiał pisemny: tabliczki gliniane i zaostrzona trzcina; p. alfabetyczne, w których każda głoska danego systemu językowego ma swój znak (literę), pochodzenia prawdopodobnie piktograficznego: a) p. a. spółgłoskowe (semickie, ok. 1000 p. n. e.), uwzględniające znaki tylko dla spółgłosek; samogłoski zaczęto oznaczać później kropkami przy literze; b) p. a. spółgłoskowo-samogłoskowe (p. greckie, ok. 1000 p. n. e., i pochodne p. łacińskie), dalszy etap rozwoju p. a. spółgłoskowego, używanego prawdopodobnie przez Fenicjan; p. alfabetyczno-sylabiczne (Indie, sanskryt, ok. 1000 p. n. e.), prawdopodobnie pochodzenia semick.: litera jest w nim znakiem spółgłoski i á (najczęstszej samogłoski); dla innych samogłosek istnieją znaki odrębne. Kiehunek pisma; p. egipskie, sanskryckie, greckie, łacińskie, armeńskie, etiopskie — od strony lewej ku prawej; p. hebrajskie, arabskie, syryjskie, perskie, dawne tureckie — od strony prawej ku lewej. Pisma pochodzące od p. greckiego: m. in. p. koptyjskie (uzupełnione znakami pochodzenia egipskiego); p. etruskie (od ok. VIII w. p. n. e.); p. 	łacińskie (VII w. p.n. e.); runy [germ, runo — — tajemnica], p. plemion pd.germ. (III w. p. n. e.) złożone z elementów gr., łac. i liter oryginalnych, utworzonych z kropek i kresek; używane w Niem 711 Rozwój pismo o) Pismo piktograliczne i ideogroficzne m im efiis eî? psasi1 b) Pismo alfabetyczne Semickie ( Fenickie) Sonskryl Hebrajskie Arobsk* Greckie Kopty|skie Łacińskie Runy Cyrylico Grożdonko Il 3ETCT «SOTÏT II : HK*7H twst O'rfttj inKn » • ; » ' • ' zv—« Lo j» Lc°^ j* jravroiujv' dya0â;v, ajrep TIFHFICDT FT ¿NRnHYF PRÆCEPTA DE ORATIONE HmkFMńitniMm AAEŁtHYŁTATI. 3KcnepHMeHTajibHuft npoeKT Rozwój pismo lociñskiego Kopiiolo kwadratowo Kopiiolo wiejska Uncíalo Pótuncjolo AAinuskulo koralinsko AAinuskulo anglososko AAinuskulo gotycko AAinuskulo humonistyczno SENATVSPO I í 11 f f 5AN IMA! rKATAI* £ Tv secnpeR b\Bene ^cum cu m quitar dem ^~^uACpoft q uAm gef} ¿Jurrt .Tempr&u \. Jui prrpiucru pju om ixthiccmiudaurpn<^uiJ febres referam /^uicl capí PITOTA RURKA czech do VII w., u Anglosasów do X w., w Skandynawii do XIV w.; p. -«-gotyckie (IV w.); p. ogamiczne (IV w.), p. o znakach złożonych z kresek różnej wielkości w kształcie gałęzi drzewa; jest to p. staroirlandzkich rękopisów i płyt nagrobnych brytyj’ ich Celtów; —głagolica i -«-cyrylica (IX w.j; grażdanka (XVII w.). Zob. też łacińskie pismo. PISMO NUTOWE -»-muzyczna notacja. PISMO TECHNICZNE, rodzaj pisma o ustalonym chnicznegoUn^ksztat- abcdefghijkl(mnopqrstuywxyz cie liter, ich po- ABCDiFGHIJKLŁMNOPQRSTUVWXYZ bS^^Łe^o’ 123<S67B90 napisów na rysun- Pismo techniczne kach technicznych. Camille 0831—: PISSARRO 0831—1903), fr. malarz ! graniki), Arbres en fleura (Drzewa w kwiatach), Vu« de Pontoise (Widok Pontoise). PIST -«-Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej. PISTACJA, Pistacia vera, drzewo z rodziny nanerczowatych; Persja, Syria, Europa Pd.; obfituje w żywice; kwiaty zebrane w grona, owoc pestkowiec, jadalne nasiona, tzw. orzeszki pistacjowe, zawierają tłuszcz i mają zastosowanie w cukiernictwie. PISTOLA, m. w środk. Włoszech (Toskania); 79 000 mie9zk. (1954); zabytkowe budowle z XII—XIV w.; przemysł spoż., maszyn. PISTOL, dawna złota moneta hiszp. bita od XVI w., wartości ok. 5 talarów. PISTOLET [wł.], krótka ręczna broń palna, w użyciu od XVI wieku; obecnie samoczynny z magazynkiem ukrytym w kolbie, służy do strzelania na bliskie odległości; p. maszynowy, samoczynny szybkostrzelny o działaniu umożliwiającym, jak w karabinie maszynowym, ogień pojedynczy i ciągły. PISTON -wentyl. PISZ, m. pow., woj. olszt, nad Pisą; 6200 mieszk. (1956); przemysł drzewny, największa w Polsce fabr. sklejek; w P. urodził się Jan Krzysztof Pisański i Gustaw Gizewiusz. PISZCZAŁKA, rura otwarta z jednego lub dwóch końców, zasadniczy element każdego instrumentu muzycznego z grupy aerofonów; w p. powstaje drgający słup powietrza, od którego długości zależy wysokość wydawanego dźwięku. PISZCZANY (PieSt’any), m. w Czechosłowacji (Słowacja) nad rz. Wag; 18 800 mieszk. (1955); słynne uzdrowisko, gorące źródła siarczane, borowiny. PISZCZEL, długa strzelba typu wschodniego, używana w XVI i XVII w. PISZCZELOWA KOŚĆ, jedna z dwóch kości podudzia, położona przyśrodkowo. PITAGORAS (ok. 582 — ok. 507) p.n.e.) filozofmistyk i matematyk gr. ; uważał liczby za podstawowe pojęcia bytu; założyciel rei.-filozof, szkoły pitagorejskiej w pd. Italii; odkrył odcinki niewspółmierne oraz sformułował znane „twierdzenie Pitagorasa". PITA VAL François Gayot do (1673—1743), prawnik fr., autor kronik kryminalnych; od jego nazwiska pochodzi nazwa „pitawale", nadawana kronikom kryminalnym. PITCAIRN [pytkęon], wulkan, wyspa na pd. Pacyfiku; 5 km2, 140 mieszk.; posiadłość brytyjska. PITEKANTROP, Pithecanthropus, rodzaj z rodziny Człowiekowatych z wczesnego —plejstocenu, obejmujący pierwsze istoty ludzkie (praczłowiek); postawa ciała wyprostowana, chód dwunożny, czaszka Tabela pism 0 cechach prymitywnych; pierwszo szczątki odkryte na Jawie 1891 przez anatoma i lekarza hol. E. Dubois (1858—1940), Zob. też człowiek rozumny (pochodzenie). PITEęTI [piteszti], m. w pd. Rumunii (Wołoszczyzna) ; 38 300 mieszk. (1956) ; ośrodek sadownictwa 1 uprawy winorośli; przemysł włókien., spoż. PITTUZY, grupa wysp hiszp. (największe Ibiza i Fomentera) na M. Śródziemnym wchodzących w skład Balearów; 760 kmZ, 30 000 mieszk. (1950); gł. m. Ibiza; klimat śródziemnomor.; gł. sadownictwo, rybołówstwo. PITOËFFs 1) Georges (1886—1939), fr. aktor pochodzenia ros., reżyser, kierownik teatru; jeden z czołowych artystów okresu reformy teatru, którzy unowocześnili scenę fr.; wybitny inscenizator współcz. sztuk psychol.; 2) Ludmiła (1896—1951), aktorka fr.; żona G. i współtowarzyszka jego pracy. PITOTA RURKA, przyrząd do pomiaru prędkości lotu na zasadzie odczytów ciśnienia dynamicznego.  W. Pitt ml. PITT PITT [pyt]: 1) William Starszy, lord Chatham (1708—78), ang. polityk, konserwatysta; od 1756 sekretarz stanu do spraw zagr., 1766—68 premier; dążył do rozszerzenia kolonialnych posiadłości Anglii i utrzymania przewagi na morzu; przyczynił się do wygrania wojny 7-letniei z Francją; 2) William Młodszy (1759—1806), syn poprzedn., polityk ang., torys; minister skarbu, premier 1783—1801 i 1804—06; przeciwnik rewolucji fr. i Napoleona, zorganizował trzy koalicje antyfr.; przeprowadził unię Irlandii z W. Brytanią; uporządkował finanse państwa, przyczynił się do morskiej i kolonialnej potęgi Anglii. PITTAKOS (VII/VI w. p. n. e.), słynny prawodawca Mityleny na Lesbos, zaliczany w poczet 7 mędrców.  PITTSBURGH [pytsberg], m. w USA (Pensylwania); 680 000 mieszk., zespół miejski 1 565 000 mieszk. (1955); 2 uniwersytety; największy ośrodek hutn. w USA (15 min t surówki, 21 min t stall tocznie); węzeł komunik, na rz. Ohio. PITTS BURSKA UMOWA, zawarta 80 V 1918 między T. G. Masarykiem a Słowakami w USA, gwarantowała autonomię słowacką w ramach Czechosłowacji. Pili [wl.], muz. bardziej, więcej. PIUS, imię papieży: 1) P. II (Enea Silvio Piccolomini, 1405—64), papież od 1458; wł. humanista; w okresie soboru oazylejskiego zwolennik idei wyższości soboru nad papieżem; później w służbie cesarza Fryderyka III; kardynał od 1456; jako papież potępił swe dawne pogląd; przeciw Turkom see; pozostawił i „ . L . morabilium; 2) P. IV (Giovanni Angelo Medici, 1499—1565), papież od 1559; 1563 zakończył sobór trydencki; ogłosił indeks ksiąg zakazanych; 3) P. V św. (Michele Ghisleri, 1504—72), papież od 1566; dominikanin; realizował uchwały soboru trydenckiego; popierał Wenecję i Hiszpanię w ich wojnie z Turcją; 4) 	P. VI (Giovanni Angelo Braschi, 1717—99), papież od 1775; przeciwstawiał się józefirrizmowi (-«-Józef II) oraz rewolucji fr.; pomimo zajęcia Rzymu przez wojska napoleońskie 1798 i proklamowania Republiki Rzymskiej nie zrzekł się praw do państwa kość., wskutek czego został przez Francuzów osadzony w Sienie, później w fortecy w Valences, gdzie umarł jako więzień; 5) P. VII (Barnaba Luigi lir. Chiaramonti, 1740—1823), papież od 1800, benedyktyn; 1801 zawarł konkordat z Francją napoleońską; 1804 koronował w Paryżu Napoleona I na cesarza Francuzów; po przyłączeniu państwa kościelnego do Królestwa Włoch przez Napoleona, więziony przez niego 1809—14; odzyskał wolność i państwo po upadku Napoleona 1814; 6) P. IX (Giovanni Maria hr. Mastar-Ferreti, 1792—1878), papież od 1846; zaczął pontyfikat od posunięć liberalnych (1848 nadał Rzymowi konstytucję, parlament), ale po odmowie współpracy z ruchem rewoluc. aresztowany przez rewolucjonistów opuścił Rzym, dokąd wrócił 1850 po przywróceniu państwa kość.; 1859 utracił 2/3, a 1870 resztę państwa z Rzymem; wobec ograniczenia siedziby papieskiej do Rzymu zamknął się jako więzień Watykanu; zwołał sobór watykański 1869—70, który ogłosił dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary; ¡864 wydał Syllabus, wykaz poglądów teolog, przeciwnych nauce kościoła; 7) P. X św. (Giuseppe Sarto. 1835—1914), papież od 1903; przeprowadził reformę prawa kanonicznego; ożywił ruch rei., utworzył instvtuty naukowe; kanonizowany 1954 ; 8) P. XI (Achilles Rattl, 1857—1939). od 1922 papież; 1918—21 nuncjusz apostolski w Polsce; 9) P. Xn (Eugenio Pacelli (1876—1958), od 1939 papież; 1920—29 nuncjusz apostolski w Niemczech, następnie sekretarz stanu PIWARSKI; 1) Jan Feliks (1795—1859), malarz i litograf; tematyka głównie rodzaj.; Karczma, Ostatni grosz: 2) Adolf (1817—70), malarz, miniaturzysta, rysownik i litograf, liczne portrety na kości słoniowej. m in. M. Bacciarellego, Orłowskiego, Lampiego; 3) Kazimierz (ur. 1903), historyk, prorT Uniw. Jag. i Pozn.. dyr. Instytutu Zach. w Poznaniu; Hieronim Lubomirski, Polityka bałtycka Jana III, Dzieje polityczne Prus Wschodnich. F. Pizarro 712 PI WINS KI Leon (1889—1942), krytyk lit.; oceny twórczości powieściowej w ,,Przeglądzie Warszawskim“, „Wiadomościach Literackich** i „Roczniku Literackim“; edytor Słowackiego i Krasińskiego. PIWNICZNA, m. i zdrojowisko, pow. nowosądecki, woj. krak.; w Beskidzie Sądeckim, w dolinie Popradu; 4300 mieszk. (1956); źródła szczawy alkalicznej z zawartością żelaza; kąpiele miner, i borowinowe, miejsce kolonii młodzieżowych i dziecięcych. PIWO, napój niskoalkoholowy (3—6V»), otrzymywany za pomocą fermentacji alkoholowej ze słodu jęczmiennego z dodatkiem cnmielu. PIWONIA -»-peonia. PIWOWAR Adam (1874—1937), górnik i geolog, autor wielu prac z zakresu górnictwa i geologii, badacz terenów arktycznych. PIXÉRÉCOURT [pikserekęr] René Charles Guilbert de (1773—1844), dramaturg fr., autor 111 sztuk teatr., znany jako „ojciec melodramatu“; Victor, Celina, Les Mines de Pologne (Kopalnie Polski). PIZA (Pisa), m. w środk. Włoszech (Toskania); 81 000 mieszk. (1954); zabytkowy charakter; marmurowa katedra, pochyła wieża z XI—XIV w. (tabL 51); uniwersytet z 1343; przemysł włókien., ceram.; wyroby z alabastru. PIZANG -►banan. PIZARRO [pisarro] Francisco (1475—1541), konkwistador hiszp., uczestnik wypraw, które doprowadziły do podboju Ameryki; 1531—33 zdobył Peru, stłumił powstania Inków i zniszczył całe plemię 0 b. starej kulturze. PIZYSTRAT (VI w. p. 	n. e.), tyran Aten; rządy jego były okresem gosp. 1 kult, rozkwitu miasta. PIZZICATO [wł., pic:cikato], szarpiąc struny palcem (na instrumentach smyczk.). PIŻMAK, ondatra, Ondatra zibethica — gryzoń; pobrzeża wód słodkich Amer. Pn.; dł. ciała ok. 30 cm + ogon prawie nagi, spłaszczony z boków, dł. 20 cm; buduje gniazda w zaroślach na wodzie lub kopie nory; roślinożerny; doskonale pływa; hodowany dla futra; rozprzestrzenia się dziko So całej Europie oraz pn. i środk. zji. PIŻMO, substancja wonna, używana do perfum oraz jako lek (Chiny); otrzymywana głównie z gruczołu brzusznego samców piżmowca. PIŻMOWIEC, Moschus moschijerus, jedyny bezrogi przeżuwacz z rodziny pełnorożców; górskie lasy wsch. Syberii; wielkość sarny; u samców duże wystające kły szczęki górnej; dostarczyoiel piżma, wydzielanego przez gruczoł na brzuchu samców. Tabl. 35. PKPG, Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, centralny organ planowania i zarządu gospodarczego, utworzony 1948 w miejsce C. U. P.; zajmowała się opracowaniem rocznych i wieloletnich planów gosp. oraz kontrolą ich wykonania; posiadała szereg uprawnień zarządzania gospodarką naród., dotyczących w szczególności zaopatrzenia materiałowego, obrotu towarowego, ocen projektów inwestycyjnych. Po utworzeniu 1956 Komisji Planowania przy Radzie Min. uprawnienia te przeszły na odpowiednie organy administracji państwowej. PKWN -►Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. PLACENTA -►łożysko. PLACET [łac. podoba się], termin oznaczający zgodę, zezwolenie. PLACÓWKA, wojsk, pododdział ubezpieczający wojsko na postoju. PLAFON [fr.], sufit ozdobiony malowidłem lub płaskorzeźbą; również malowidło na suficie. PLAGIAT [łac.], kradzież literacka, artystyczna, naukowa, przywłaszczenie cudzego utworu, wydanie cudzego utworu pod własnym nazwiskiem, a także dosłowne zapożyczenia z cudzych dzieł podane jako oryginalne i własne. PLAGIOKLAZY [gr.], grupa minerałów; zawiera skalenie sodowo-wapniowe, będące izomorficznymi mieszaninami glinokrzemianu sodowego (-►albitu) Piżmak  713 PLAN SZEŚCIOLETNI 1 gllnokrzemianu wapniowego (—anortytu); doskonała najczęściej ze specjalnego projektora rzutującego łupiiwość równoległa do dwóch płaszczyzn nachylo- obraz na wklęsły ekran (kopułę), nych do siebie pod kątem ok. 90°; obok albitu i anorty tu wyróżniono: ołigoklaz, andezyn, labrador i bytownit, pospolite minerały skałotwórcze, będące składnikami wielu skał magmowych 1 metamorficznych. PLAKAT [fr.], reklama, ogłoszenie, hasło itp. ujęte w artyst. szatę drukarską, malarską lub graficzną; słynni plakaciści poi. T. Trepkowski, H. Tomaszewski. PLAKIETKA [fr.], prostokątna płytka dekor. z metalu, ceramiki, kości słoniowej, drzewa, bogato zdobiona malowidłami itp.; nakładana na meble i inne wyroby rzemiosła artystycznego. Tabl. 69. PLAMICA, purpura, choroba krwotoczna — charakterystyczne objawy: liczne drobne wylewy krwi do skóry, tkanki podskórnej i błon śluzowych; schorzenie wywołane przez choroby krwi lub zmiany w ścianach naczyń krwionośnych. PLAMIEC AGRESCIAK, Abraxas grossulariata, motyl z rodziny -»miernikowców; gąsienica jest szkodnikiem krzewów owocowych (zjada liście, kwiaty, młode owoce). Tabl. IX. PLAMY SŁONYCZNE, ciemniejsze miejsca na powierzchni Słońca związane ze zjawiskami elektromagnet. w jego wnętrzu; liczba p. s. zmienia się okresowo co 11 lat. PLAN [łac.]: 1) p. gospodarczy -»narodowy plan gospodarczy; 2) rysunek przedstawiający na płaszczyźnie w zmniejszeniu miejscowość, budynek itp., na ogół w skali nie większej niż 1:10 000; p. sytuacyjny, obraz terenu z jego szczegółami i ukształtowaniem pionowym sporządzony w odpowiedniej skali (od 1:200 do 1:10 000); film 3) miejsce realizacji danego fragmentu akcji ... . film.; 4) —ujęcie lub część ujęcia, w którym obiekty zostały sfilmowane w określonej odległości od kamery; p. wyznacza wielkość tych obiektów na ekranie. PLANCK Max (1858— 1947), fizyk niem.; opracował teorię promieniowania ciała doskonale czarnego przy założeniu, że emisja i absorpcja promieniowania odbywają się w sposób nieciągły, lecz porcjami (kwantami), co stworzyło podwa' kl 	
 PLANETKA —planetoida. PLANETOIDA [gr.], pla niebieskie o budowie zbliżonej do budowy lecz o znacznie mniejszej średnicy (do kilkuset km); znamy około 2000 p. krążących wokół Słońca, przeważnie między orbitami Marsa i Jowisza; prawdopodobnie są to szczątki większej rozbitej planety. Zob. też planeta. PLANIGLOBY [łac.], mapy półkul Ziemi. PLANIMETR [łac.-gr.], przyrząd (wynal. 1854) do pomiaru powierzchni dowolnie obrysowanych obszarów na planach; ma jedno ramię biegunowe unieruliny klasycznej teorii kwantów. Nagroda Nobla 1918. PLANCKA STAŁA (h), stała powszechnie występująca we wszystkich działach fizyki mikrocząstek; h =* M. Planck — 6,6252 erg • sek. PLAN DALTOŃSKI, system nauczania opracowany przez Helenę Parkhurst, zastosowany po raz pierwszy w szkole średniej w amer. miasteczku Dalton 1905; wprowadza wybitnie indywidualistyczną organizacje nauczania; znosi system klasowo-lekcyjny; zamiast sal lekcyjnych wprowadza sale przedmiotowe, w których uczniowie o różnym stopniu zaawansowania pracują równocześnie nad swoimi miesięcznymi przydziałami pracy pod kierunkiem fachowych nauczycieli. PLAN DAWESA —Dawes Charles. PLANET, ręczny spulchniacz do płytkiej uprawy międzyrzędowej, zaopatrzony w jedno lub dwa kółka oraz ramę, do której można umocować różnego rodzaju narzędzia uprawowe; planetowanie, praca wykonywana planetem. PLANETA [gr.], dawniej: ciało niebieskie zmieniające położenie na niebie (również Słońce, Księżyc); obecnie: ciało niebieskie krążące wokół gwiazdy, nie produkujące (w znaczniejszej mierze) własnej energii świetlnej, lecz oświetlane promieniami gwiazdy; znamy dziewięć p. krążących wokół Słońca, należy do nich Ziemia; p. dolne, planety krążące w mniejszej odległości od Słońca niż Ziemia (są to: Merkury i Wenus); p. górne, planety krążące w większej odległości oa Słońca niż Ziemia (są to: Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun i Pluton). Zob. też słoneczny układ (tabela). PLANETARIUM [łac.], urządzenie służące do odtwarzania obserwowanych ruchów ciał niebieskich dla celów dydaktycznych i popularyzacyjnych; składa się Planimetr chamiane na planie i związane z tym ramieniem przegubowo drugie ramię — tzw. liczące; ramię to ma na swobodnym końcu ostrze, które się oprowadza po konturze mierzonego obszaru; umieszczony na drugim końcu ramienia mechanizm liczący pozwala na odczytanie wyniku. PLANIMETRIA, dział geometrii elementarnej poświęcony badaniu własności figur płaskich. PLAN JENAJSKI, system pedag., który wyrósł z eksperymentów przeprowadzanych od 1927 przez P. Petersena w szkole ćwiczeń uniwersytetu w Jenie; dąży do przekształcenia szkoły we wspólnotę życia i pracy, złożoną z młodzieży, rodziców i nauFLANKTON [gr.], zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych żyjących w toni wodnej, nie związany ze stałym podłożem; składa się gł. z jednokomórkowych glonów, pierwotniaków i skorupiaków, które wskutek drobnych wymiarów 1 braku lub słabego wykształcenia narządów ruchu są biernie unoszone przez prądy i fale. Zob. też nekton. PLAN MARSHALLA -Marshalla plan. PLANO -format. PLANOWANIE GOSPODARCZE, metoda gospodarowania w krajach socjalist. możliwa dzięki spoi. własności środków produkcji, a zmierzająca do racjonalnego powiązania poszczególnych gałęzi produkcji w jedną całość, przestrzegania koniecznych proporcji między produkcją środków produkcji a produkcją środków spożycia, przemysłem 1 rolnictwem, akumulacją i spożyciem, oraz do racjonalnego rozmieszczenia sil wytwórczych; zob. też narodowy plan gospodarczy. W krajach kapitalist. prywatna własność środków produkcji nie pozwala na pełne planowanie, ograniczając je tylko do fragmentów gospodarki lub do określania ogólnych kierunków rozwoju gospodarczego. PLANOWANIE PRZESTRZENNE, planowanie rozmieszczenia sił wytwórczych i urządzeń usługowych zgodnie z potrzebami społ.; plan zas przestrzennego określa przyszły sposób zagospodaro wania określonego terenu, posiada moc prawną; plan regionalny określa ramowo kierunki rozwoju i przyszłe zagospodarowanie przestrzenne regionu. PLAN SCHUMANA -Schuman Robert. PLAN SZEŚCIOLETNI (1950—55), drugi wieloletni plan rozwoju gosp. Polski; jego gł. celem było zbudowanie podstaw socjalizmu w Polsce w drodze przyrostu produkcji, zmiany stosunków własnościowych oraz zmiany struktury społ. i gosp. kraju; przewidywał dwu i półkrotny wzrost produkcji globalnej  PLANTACJA przemysłu w porównaniu z produkcją 1938, co zostało w zasadzie wykonane; w tym okresie produkcja globalna całego przemysłu wzrosła w porównaniu z 1949 o 170*/», a przemysłu maszynowego łącznie z metalowym o 371*/», dzięki czemu nastąpił poważny wzrost sił wytwórczych kraju; nie zostały wykonane zadania rozwoju rolnictwa oraz wzrostu dochodów ludności; produkcja roln. wzrosła o ok. 20•/• przy założeniach wzrostu o 50*/t; średnie płace realne o 13Vt zamiast założonego wzrostu o 40*/». PLANTACJA [łac.], obszar użyty pod uprawę jednej rośliny przemysł., np. trzciny cukrowej, bawełny; plantator, rolnik prowadzący plantację roślin. PLANTAGENETOWIE, dynastia ang. pochodzenia fr. 1154—1485; założyciel Henryk Ii; w XIV w. podzieleni nia linie -»-Lancaster i -»-York. PLANTIN [platę] Christophe (ok. 1520—89), fr. drukarz i wydawca dzieł liturgicznych (m. in. Biblii wielojęzycznej, tzw. królewskiej), klasyków fr.; rozpowszechnił technikę miedziorytniczą. PLANTOWAĆ [łac.]: 1) wyrównywać powierzchnię ziemi, niwelować teren; 2) uprawiać rośliny wymagające szczególnie starannego pielęgnowania. PLAN TRZYLETNI (1947—49), pierwszy wieloletni plan gosp. Polski; jego gł. zadaniem była odbudowa gospodarki nar. oraz podniesienie stopy życiowej ludności do poziomu przedwojennego; w okresie 1947—49 znacjonalizowano wielki i średni przemysł, banki, komunikację, państwo objęło monopol handlu zagr., przeprowadzono reformę rolną; wartość produkcji wielkiego i średniego przemysłu w 1949 wynosiła 177Vt wartości produkcji z 1938; rolnictwo natomiast nie osiągnęło przedwojennego poziomu wytwórczości. PLAN URBANISTYCZNY, plan zabudowania — określa kierunki rozwoju i układ przestrzenny miasta lub osiedla; stosownie do założonej liczby mieszkańców określa wielkość, podział i sposób użytkowania terenów miejskich oraz sposób ich urządzenia i zabudowania. PLAN YOUNGA -»Young Owen. PLASTELINA [gr.], podatna na formowanie, nie wysychająca masa; mieszanina gliny z woskiem, oliwą, mieloną siarką oraz tlenkiem cynku, zawierająca dodatek farb; używana do modelowania. PLASTER [gr.], tkanina płócienna lub jedwabna Skryta z jednej strony warstwą środka leczniczego rażniącego, przeciwzapalnego, obojętnego itp.). Zob. też przylepiec. PLASTRON [wl.]: 1) blacha kirysu osłaniająca piersi; 2) w szermierce miękki napierśnik dla ochrony przed ciosem; 3) rodzaj krawata; 4) przód koszuli frakowej; 5) brzuszna tarcza pancerza żółwi; 6) med. naciek zapalny składający się ze zlepionych tkanek (np. jelit i otrzewnej) wokół ostrego zapalenia narządu w jamie brzusznej. PLASTYCZNE OPERACJE -»-chirurgia plastyczna. PLASTYCZNOŚĆ [gr.], własność ciała fiz. polegająca na zachowaniu odkształcenia po ustaniu działania siły odkształcającej; przykładem ciała plastycznego może być glina; naprężenie, po przekroczeniu którego w materiale powstają znaczne odkształcenia trwałe (plastyczne), nazywa się granicą plastyczności; nauka badająca ogólne prawa powstawania odkształceń plastycznych i towarzyszących im naprężeń w ciałach fiz. nosi nazwę teorii plastyczności. PLASTYCZNY FILM -»stereoskopowy film. PLASTYDY [gr.], żywe, drobne, brylkowate ciałka w komórce roślinnej; bezbarwne (lcukoplasty), zielone (chloroplasty) i pomarańczowożółte (chromoplasty); miejsca swoistego typu przemiany materii. PLASTYFIKATORY [gr.-lac.], zmiękczacze — substancje, które dodane do tworzyw sztucznych zmiękczają je oraz powiększają ich rozciągliwość; ułatwiają formowanie przedmiotów w niższej temperaturze. PLASTYKA [gr.]:l) rzeźba; 2) skrótowe określenie dla wszystkich -»sztuk plastycznych; 3) med. -»chirurgia (plastyczna). PLASTYKI -»masy plastyczne. PLATAN, Platanus, drzewo do 30 m wys. z rodziny platanowatych. o szerokiej koronie; liście klapo- 714 wane, kora łuszczy się dużymi płatami; u nas p. k 1 onolistny (P. acerifolia) w parkach. PLATEAU [fr., platp], wyżynna równina o paskiej lub falistej, słabo rozczłonkowanej powierzchni. PLATEN-HALLERMÜNDE August hr. von (1796— 1835), poeta niem.; klasycyst. wiersze i ballady, antyromant komedie oraz tzw. pieśni polskie w związku z powstaniem 1831. PLATER hr.: 1) Emilia (1806—31), ochotnik w oddziale partyzanckim swych braci i stryjów działającym 1831 na Żmudzi, sławna jako kobieta-żołnierz; 2) Cezary (1810—69), działacz polit,, uczestnik powstania listopad.; na emigracji agent Czartoryskiego w Rzymie; prezes Tow. Literackiego w Paryżu; organizator monarchicznego Tow. 3 Maja. PLATER-BROEL hr.: 1) Ludwik (1774—1846), współpracownik K„ Druckiego- E. Plater -Lubeckiego, agent dyplomat. rządu powstańczego 1831 w Paryżu (wraz z Kniaziewiczem); na emigracji stronnik Czartoryskiego; 2) Władysław (1806—89), publicysta i polityk; uczestnik powstania 1830/31; agent dyplomat. Czartoryskiego; red. czasopism emigracyjnych; założyciel 1868 poi. muzeum nar. w Rapperswilu. PLATERESCO, styl powstały w Hiszpanii 1 jej właściwy w XV w., stanowiący odmianę gotyku; stosowany szczególnie w dekoracji fasad; jego cechą jest przeładowanie dekor. płaszczyzn drobnymi formami ornament. (Colegio S. Cruz w Valladolid). PLATEROWANIE [fr.], pokrywanie wyrobów metalowych warstwą metalu szlachetniejszego (np. miedzi, srebra, złota) dla ochrony przed korozją lub w celach zdobniczych; p. odbywa się przez nawalcowanie folii metalu szlachetniejszego na podłoże. Zob. też powłoki ochronne. Platery, wyroby platerowane, najczęściej zastawa stołowa, sztućce. PLATINA IL, właśc. Bartolomeo Sacchi (1421—81), humanista wl., przedstawiciel Odrodzenia; dzieła rei. (Liber de vita Christi) i polit. (De principe, De óptimo cive). PLATFUS -»stopa. PLATON (427—347 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych filozofów gr., uczeń Sokratesa, założyciel szkoły filoz. zw. Akademią, twórca idealizmu filozoficznego, autor dwudziestu kilku dialogów, obrazujących rozwój jego filozofii; system P. opiera się na teorii idei, czyli form, czyli prawzorów wszystkich rzeczy zmysłowych i zmiennych; idee te nie są wytworem umysłu, lecz jedynie realnymi bytami, których kopiami są rzeczy zmysłowe; poznanie polega na Kontemplacji owych idei, na „przypominaniu“ ich sobie; na podstawie teorii idei zbudował P. swą doktrynę państwa idealnego (Państwo, Prawa), opartego na rygorystycznym podziale klasowym oraz na stabilności, tj. uniemożliwieniu jakiejkolwiek zmiany; ¡dealnvm państwem P. rządzi ekskluzywna grupa rządząca filozofów, całkowicie izolowana od wszelkich wpływów zewn. i poddana surowym restrykcjom wewn.; z dialogów P. najbardziej charakterystyczne dla poszczególnych okresów jego twórczości są: dla okresu przedsokratycznego: Obrona Sokratesa, Hipiasz Mniejszy i Hipiasz Większy, Charmides; dla środkowego: Fajdros, Gorgiasz, Teajtet, Sofista i Polityk; dla ostatniego: Fedon, Państwo, Prawa. PLATYCERIUM, epifityczna paproć o dwupostaciowych liściach: nerkowatych przylegających do pnia (1. asymilacyjne) oraz długich rozwidlonych, przypominających kształtem rogi łosia (1. zarodnikonośne) ; Ameryka Pd. PLATYNA Pt, platinum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 78; metal szlachetny, srebrzystobiały, kowalny, ciągli wy, trudno topliwy; w przyrodzie mało rozpowszechniony; używana do wyrobu naczyń labo 715 ratoryjnych, części precyzyjnych urządzeń 1 narzędzi (np. chirurg.), biżuterii, w przemyśle — w szczególnych przypadkach w postaci elektrod oraz jako katalizator. PLATYNIT. stal stopowa (ok. 43*/» niklu, 0,2*1* chromu i 0,3*/« węgla) o współczynniku rozszerzalności takim jak szkło; używana do wyrobu przewodów elektr. wtapianych w szkło (np. żarówki). PLATYNOWA CZERŃ, b. subtelnie rozdrobniona platyna, silnie adsorbująca gazy; używana w reakcjach chem. jako katalizator; podobne własności wykazuje również gąbka platynowa. PLATYNOWCE, nazwa ogólna pierwiastków chem., w większości metali szlachetnych, tworzących drugą i trzecią triadę w rodzinie dodatkowej ósmej grupy •«■okresowego układu, dzielą się na p. lżejsze (druga triada): ruten (Ru), rod (Rh), pallad (Pd), i p. cięższe (trzecia triada): osm (Os), iryd (Ir), platyna (Pt). PLAUEN, m. przemysł, w NRD (okręg Karl-Marx-Stadt); 82 000 mieszk. (1955); zabytki arch. z XII i XIII w.; duży ośrodek przemysłu włókien.; fabr. maszyn włókienniczych i elektrotechnicznych. PLAUT, Titus Maceius Plautus (ok. 250—184 p. n. e.), najwybitniejszy komediopisarz rzym.; przerabiał w sposób swobodny sztuki autorów nowej komedii attyckiej (Menandra, Difilosa, Filemona), wprowadzając do nich wiele elementów ze wspólcz. życia rzym.; zachowanych 20, m. in.: Kupiec, Żołnierz samochwał, Jeńcy, Skąpiec. PLAVIuS Johann (XVII w.), poeta niem., przedstawiciel Baroku, żył i tworzył w Gdańsku; Trauerund Treugedlchte. PLAY-BACK [ang. plęjbęk], metoda realizowania partii muz. w filmie, polegająca na dostosowaniu akcji filmu do nagranego uprzednio dźwięku. PLAZMA [gr.]: 1) gaz b. silnie zjonizowany i wskutek tego dobrze przewodzący prąd elektr.; występuje przy wyładowaniach w gazach, w płomieniu, w łuku elektr., w atmosferze gwiazd itp.; 2) biol. —protoplazma; 3) p. zarodkowa -«-idioplazma; 4) med. p. 	krwi -«-osocze. PLAZMOCHINA, związek org.; żółta substancja trudno rozpuszczalna w wodzie; środek przeciwmalaryczny, stosowany zawsze łącznie z chininą lub ate- „ . /3 bryną. PLAZMODEZMY [gr.], ^ cienkie pasma plazmy lą- 3 czące protoplasty sąsiadujących komórek roślinnych poprzez jamki (kanaliki w błonach komórkowych). PLAZMODIUM [gr.]: 1) zarodziec, Plasmodium — pierwotniaki sporowce, pa- Plazmodezmy: 1 — błona sożytujące w czerwonych komórkowa, 2 — jamka ciałkach krwi gadów, pta- prosta, 3 — plazmodezmy ków i ssaków; przenoszone są przez komary, w których odbywają część swego cyklu rozwojowego; u człowieka powodują malarię (zimnicę); 2) śluźnia — wielojądrowa masa protoplazmatyczna powstała wskutek podziałów jąder Dez rozdzielania się plazm; występuje zwłaszcza u śluzowców. Zob. też syncytium. PLAZMOGAMIA [gr.], łączenie się plazm dwóch komórek rozrodczych, następujące przy zapłodnieniu lub -«-koniugacji. Zob. też kariogamia. PLAZMOLIZA [gr.], kurczenie się plazmy i jej odstawanie od błony komórkowej w żywej komórce roślinnej umieszczonej w roztworze hipertonicznym; wskutek osmozy następuje odciągnięcie wody z komórki ; deplazmoliza, przenikanie wody z otoczenia do odwodnionej komórki; umożliwia odzyskanie przez komórkę turgoru (jedrności). PLAŻA [wł.], skraj wybrzeża, lekko nachylony ku morzu lub jezioru, przeważnie piaszczysty. PLĄSAWICA, choroba św. Wita — występujący na tle choroby gośćcowej charakterystyczny zespół objawów: mimowolne ruchy tułowia, kończyn, głowy, mięśni twarzy, języka. PLEBEJUSZE, w staroż. Rzymie w okresie wczesnej republiki część wolnej ludności nie posiadająca, w przeciwieństwie do -«-patrycjuszy, pełni praw polit. i cywil.; p. pochodzili prawdopodobnie z ludności podbitych gmin sąsiednich i cudzoziemców osiedlających się w Rzymie; długotrwałe walki (V i IV w. p. 	n. e.) doprowadziły do zrównania w prawach obu warstw. PLEBISCYT [łac.], głosowanie ludowe w sprawie przynależności państw, pewnego terytorium, ustalenia formy rządów lub w innych ważnych sprawach państwowych; jest urzeczywistnieniem zasady samostano¬ G. Plechanow PLEMNIA wienia narodów, wysuniętej przez rewolucję fr.; za sprawą mocarstw zach. p. na Warmii i Mazurach 1920 oraz na Górnym Śląsku 1921 nie wypadły korzystnie dla odbudowującej swą państwowość i zaabsorbowanej wojną — Polski. PLEBS: 1) najniższa warstwa społ. w mieście średniow. nie posiadająca praw miejskch; 2) potocznie lud; w znaczeniu pogardliwym — pospólstwo. PLECHA, jedno- lub wielokomórkowa strzępkowata tkanka nie zróżnicowana na korzeń, łodygę i liście; występuje u -«-plechowców. PLECHANOW Gieorgii W. (1856—1918), wybitny działacz rosyjskiego i międzynar. ruchu socjallst., filozof, popularyzator marksizmu, krytyk lit.; początkowo zwolennik, potem przeciwnik narodników; od 1881 na emigracji; 1883 założył organizację Wyzwolenie Pracy, pierwszą grupę marksistów ros., z której powstała następnie Socjaldem. Partia Robotn. Rosji; 1889 był współzałożycielem II Międzynarodówki; 1900, z Leninem założył i redagował czasopismo „Iskra“; z tego okresu zasadnicze prace z teorii marksizmu; po 1903 zerwał z Leninem i przyłączył się do mieńszewików; od 1917 przeciwnik władzy radzieckiej; Socjalizm i politiczeskaja bor’ba. Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejów, O roli jednostki w historii; liczne prace z zakresu estetyki i krytyki literackiej. PLECHOWCE, Thallophyta, niższe rośliny zarodnikowe, których ciało stanowi -«-plecha; należą tu bakterie, śluzówce, glony, grzyby, porosty. Zob. też rodniowce. PLECIONKA, ornament złożony ze splecionych linii wstęg, listew, pasów itp., skomponowanych również niekiedy z motywami zwierzęcymi i roślinnymi. PLEHWE [plewe] Wiaczesław K. (1846—1904), ros. minister spraw wewn., szef żandarmerii; stosował metodę prowokacji; jako min. do spraw Finlandii prowadził politykę rusyfikacyjną; zabity przez eserowca E. 	Sazonowa. PLEJADA: 1) p. aleksandryjska, grupa 7 aleksandryjskich dramaturgów z okresu hellenizmu (III w. p. 	n. e.): Likofron z Chalkidy, Aleksander z Etolii, Homer z Bizancjum, Sositeos z Aleksandrii, Filikos z Korkyry, Sosifanes z Syrakuz, Dionizjades z Tarsos; 2) grupa 7 fr. poetów Odrodzenia powstała w poł. XVI w.; należefi do niej: Ronsard, Du Bellay, Bclleau, Jodelle, Dorat, Balf i Pontus de Tyard; programem jej było wzbogacenie słownictwa i stworzenie poezji nar. na podstawie wzorów antycznych; 3) przen. grupa wybitnych działaczy w danej dziedzinie, związanych wspólnym celem, zasadami itp.; nazwa pochodzi od Plejad. PLEJADY: 1) mit. gr. 7 córek Atlasa i Plejony; popełniły samobójstwo z żalu po śmierci swych sióstr Hiad; Zeus umieścił je na niebie tworząc gwiazdozbiór ich imienia; 2) Kwoka, Baby — otwarta -►gromada gwiazd w gwiazdozbiorze Byka. PLEJSTOCEN [gr.] (przestarzałą, niekiedy jeszcze używaną nazwą jest dyluwium), starsza epoka czwartorzędu. Zob. też stratygrafia (tabela). PLEKSIGLAS -«-szkło. PLEKTRON [gr.], elastyczna płytka do gry na piemnia: A — mszaków instrumentach strunowych (mech płonnik), B — paSZapLEMNiA, antherłdium. Pątników (pamoć); a męski organ rozrodczy P u roślin zarodnikowych (glonów, mszaków, paprotników); wytwarza komórki rozrodcze męskie—plemniki. Zob. też rodnia 1 lęgnia.  piaka; C — p. człowieka; p. roślin: D — ramienicy (glon}, £ — marsylii (paproć wodna) PLEMNIK PLEMNIK, spermatozoid — męska komórka rozrodcza; występuje u roślin, zwierząt i człowieka; ma zdolność poruszania się; u bezkręgowców kształt b. różny, u kręgowców nitkowate, opatrzone wicia, która jest narządem niebu. PLENER [fr. plein air — pełne powietrze]: 1) obraz malowany pod gołym niebem (zob. plenerowe malarstwo); 2) naturalna sceneria pod gołym niebem lub dekoracja film. wybudowana na otwartej przestrzeni. PLENEROWE MALARSTWO, pleneryzm [fr. plein Plemniki; p. zwierząt: A — air — pełne powietrze] — salamandry, B — skorumalowanie na wolnej przestrzeni, w odróżnieniu od malowania w pracowni (atelier) praktykowanego do XIX w.; wprowadzone przez ang. szkolę J. Constable’a i R. P. Boningtona, później stosowane przez szkołę barbizońską; programowe założenie impresjonizmu. PLENIPOTENCJA [łac.] -►pełnomocnictwo. PLENNOŚĆ, zdolność odchowania urodzonego potomstwa; miarą p. jest procent odchowanych przez samicę sztuk potomstwa w określonej jednostce czasu, w stosunku do liczby sztuk urodzonych. PLENO TITULO -P. T. PLEŃ, gromada wędrujących larw ziemiórld pleniówki (Sciara militaria) z rzędu muchówek; ma na ogół kształt węża, długość do kilku metrów i szerokość 2—10 cm; w Polsce spotykany w lasach górskich. PLEOCHROIZM [gr.J, polichroizm, wielobarwność — własność niektórych kryształów (np. kordierytu, diasporu) polegająca na tym, że barwa ich zmienia się zależnie od kierunku przechodzącego przez nie światła; p. tłumaczy się rozmaitym pochłanianiem promieni spolaryzowanych, na które się rozpada światło w krysztale. PLEONAZM [gr.], zwrot zawierający niepotrzebne określenie bliskoznacznymi wyrazami (np. cieszę się i raduję); w retoryce używany dla podkreślenia znaczenia. PLEROM -►merystem. PLESS von (Pszczyński), niem. rodzina książęca na Śląsku posiadała do 1945 olbrzymie latyfundia (ok. 50 tys. ha) oraz kopalnie i inne zakłady przemysłowe. PLESZEW, m. po w., woj. pozn.; 10 000 mieszk. (1956), przemysł metal., drzewny, papierń., spoż.; zabytkowe kościoły got., przebudowane w XVIII i XIX w.; prawa miejskie w XV w.; znany z produkcji płótna i z rzemiosł. PLESZKA, Phoenicurua phoenicurus, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny drozdów; lasy i parki Europy, zach. Azji i pn. Afryki; przelotna; dł. 14,5 cm, rozpiętość skrzydeł 24 cm; gnieździ się w dziuplach. PLEŚNIAK BIAŁY, Mucor mucedo, grzyb roztoczowy z klasy glonowców; na grzybni, będącej komórcżakiem (komórką wielojądrową), wytwarza pionowe trzoneczld z brązowymi zarodniami na szczycie; rośnie na mierzwie (nawozie); inne gat. pleśniaków tworzą pleśnie na Chlebie, owocach; niektóre gat. chorobotwórcze; p. rozwijające się w glebie biorą udział w tworzeniu próchnicy. PLEŚNIĄWKI, choroba błony śluzowej jamy ustnej wywołana przez specjalny grzybek; występuje w postaci białoszarych nalotów, gł. u osesków. PLEŚNIE, białe lub zabarwione kożuszki pojawiające się na pokarmach roślinnych, nawozie, skórze; są to grzybnie i trzonki zarodnionośne grzybów z różnych grup systematycznych, np. pleśniaków, pędzlaków, krop ¡diaków; rozwijają się w środowisku kwaśnym i w obecności tlenu. PLETWALE, Baloenopteridae, rodzina podrzędu waleni bezzębnych; umiarkowane i chłodne wody Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego; dł. ciała 10— —30 m; fiszbiny krótkie; należy tu m. in. p. błękitny (B. musculus), największe zwierzę świata, ważące do 120 t. PLETYSMOGRAF [gr.], med. przyrząd do zapisywania zmian objętości części ciała (przeważnie kończyn). PLEURA [gr.] -»opłucna; pleuritis, zapalenie opłucnej; pleurotomia, operacja chirurg, polega- 716 jąca na nacięciu opłucnej, stosowana najczęściej jako zabieg leczniczy w celu opróżnienia jamy opłucnej z krwi lub ropy. PLEVEN [plowęn] René (ur. 1901), polityk fr., w okresie II wojny świat członek kierowanego przez de Gaulle’a Komitetu Narodowego, od 1944 wielokrotnie min., 1945 współzałożyciel i jeden z przywódców centrowego stronnictwa Dem. Socjalist. Zw. Ruchu Oporu (UDSR), 1950—51 i 1951—52 premier, 1950 autor planu utworzenia armii europejskiej; w maju 1958 min. spraw zagr. w rządzie Pflimlina. PLEWEN, m. w pn. Bułgarii, dawniej zwane Plewna; 57 800 mieszk. (1956); przemysł: maszyn roln., włókien., spoż. — W woinie ros.-tur. 1877—78 pięciomiesięczne oblężenie zakończone kapitulacją Turków. PLEWY, łuskowate płonne listki okrywające kłoski traw; wyrastają u podstawy kłoska; p. niektórych zbóż (owsa, pszenicy) po odstaniu od ziarna są używane (łącznie z ziemniakami i otrębami) do karmienia inwentarza żywego. PLEZJOZAURY, Plesiosaurla, grupa kopalnych, mezozoicznych gadów mor. od 0,5 do 15 m dł.; kończyny przekształcone w silne płetwy; mala głowa na długiej, giętkiej szyi, tułów źółwiowaty; żywiły się rybami i mięczakami. PLICHTA Andrzej (1797—1866), publicysta, sekretarz Rady Stanu Królestwa Pol., członek tajnego Tow. Patriotycznego, więziony 1825—29; 1830—31 sekretarz Rządu Narodowego; na emigracji założyciel i sekretarz Tow. Literackiego, współpracownik A. Czartoryskiego. PLIEVIER Theodor (1892—1955); pisarz niem., od 1933 na emigracji w ZSRR; od 1947 w NRF; antymilitarvstyczne powieści (Cesarz odszedł, generałowie zostali, Stalingrad), opowiadania, dramaty, eseje. PLINIUSZ, imię pisarzy rzym.: 1) P. Starszy, Caius Plinius Secundus (23—79), autor wielotomowej Historii naturalnef, encyklopedii z zakresu geografii, etnografii, zoologii, botaniki, mineralogii i historii sztuki; inne prace nie zachowane; zginął w czasie wybuchu Wezuwiusza; 2) P. Młodszy, Caius Plinius Caecilius Secundus (ok. 61— ok. 113), bratanek P. St. przez niego adoptowany; konsul w 100 i namiestnik Bitynii w 112; autor 9 ksiąg listów o charakterze lit., zbiorku listów do cesarza Trajana i Paneglryku ku czci władcy; ciekawe źródła do poznania życia obyczajowego Rzymu i stosunków panujących w prowincjach rzymskich. PLIOCEN [gr.], piąta, najmłodsza epoka trzeciorzędu. Zob. też stratygrafia (tabela). PLISZKA, Motacilla, rodzaj z rzędu wróblowatych; zamieszkuje na całym świecie; dobrze biega charakterystycznie potrząsająo długim ogonem; owadożema; w Polsce 4 gatunki: p. biała (M. alba), p. żółta (M. flava), p. górska (M. cinerea) i p. cytrynowa (M. citreola); wszystkie na zimę odlatują; nieco większe od wróbla. PLOCE, m. i port w Jugosławii (Chorwacja); eksport boksytów, cementu, węgla brun.; przeładunek roczny 315 000 t. PLOESZTI (Plocęti), m. przemysł w pd. Rumunii; 114 600 mieszk. (1956); gł. rum. ośrodek przemysł, i wydobycia ropy naft.; przemysł: maszyn., chem., włókien.; naftociągi do Giurgiu, Bukaresztu, Konstancy. PLOMBA [łac.]: 1) ołowiana pieczęć na towarach, znak fabr.; 2) med. wypełnienie ubytku w koronie zęba cementem, porcelaną, amalgamatem srebra lub złota. PLON, roślina uprawna na danym polu lub zbiór części użytkowych; w języku lud. określa się tak kwiat zboża, stanowiący zawiązek ziarn; przedplon. roślina poprzedzająca na danym polu uprawianą po niej w tym samym roku roślinę główną; popi on, p. wtórny — roślina uprawiana i zbierana na polu, z którego w tym samym roku zebrano plon innej rośliny. PLOTYN (ok. 205—ok. 270), filozof gr., czołowy przedstawiciel neoplatonizmu; jego system, którego trzon stanowi filozofia Platona połączona z ideami neopitagorejskimi i wschodnią teorią emanacji, oddziałał na wczesną filozofię chrześc., choć w zasadzie był skierowany przeciw chrześcijaństwu; P. napisał 54 rozprawy, które zebrał jego uczeń Porfiriusz w tzw. Enneady. PLOWDIW, dawniej Filipopol, drugie co do wielkości m. w Bułgarii; 162 500 mieszk. (1956); uniwersytet i in. szkoły wyższe, Biblioteka Nar., muzeum archeoł., stare cerkwie, meczety; przemysł: maszyn., włókien., chem., skórz., tytoń., spoż. PLUDRY [niem.], szerokie, bufiaste spodnie wpusz Plusz wątkowy 717 czane w buty, używane w Polsce od XVII do XVIII w., gł. przez wojsko cudzoziemskiego autoramentu. PLUJKA, Calliphora vomitoria, granatowa, metalicznie błyszcząca muchówka, dwukrotnie większa od muchy domowej; składa jaja na świeże mięso oraz w otwarte rany ludzi, ssaków i ptaków. PLUM-PUDDING [ang. pląmpudyń], legumina z mąki lub ryżu ee śliwkami, polewana rumem, podawana na gorąco; ulubiona potrawa angielska. PLURALIZM [łac.], pogląd filoz., który przyjmuje istnienie wielu niesprowadzalnych do siebie pierwiastków (elementów); przeciwieństwo monizmu. PLUSKOLEC, grzbietopławek, Notonecta — dość duże, drapieżne owady z rzędu pluskwiaków różnoskrzydiych; żyją w wodzie, pływają grzbietem do dołu; w Polsce z tego rodzaju kilka gatunków. PLUSKWA DOMOWA, Cimex lectularius, owad bez skrzydeł z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych; b. wytrzymała na temperaturę i głód; przebywa w szczelinach mieszkań; żywi się krwią człowieka; pokrewne gatunki tropikalne przenoszą niekiedy pewne groźne choroby. PLUSKWIAKI, wspólna nazwa dla dwu odrębnych rzędów owadów: pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), mających przednie skrzydła w części silnie stwardniałe, na końcu zaś błoniaste, tzw. pólpokrywy, i pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera,), mających przednie skrzydła jednolite: bądź w całości twarde, bądź błoniaste; do pierwszych należą np.: pluskwa domowa, kowal, pluskolec, do drugich np. cykady, mszyce, czerwce. PLUSZ [łac.], tkanina z okrywą włosową o wysokim runie. PLUSZCZ, Cinclus cíñelo», jedyny wodny ptak z rzędu wróblowatych; potoki górskie Eurazji i pn. Afryki; osiadły; dł. 20 cm, rozpiętość skrzydeł 30 cm; nurkuje w rwących strumieniach i łazi czepiając się nogami dna w poszukiwaniu drobnych bezkręgowców. PLUSZNE, jez. na Pojez. Mazurskim, 880 ha, głęb. do 49 m; brzegi urozmaicone i na ogół dość wysokie, w pn. części wyspa; oddzielone wąskim lesistym przesmykiem od Jez. bańskiego. PLUTARCH z Cheronei (ok. 50 — ok. 125 n. e.). biograf gr.: Paralelne iywoty sławnych mętów, obejmujące 23 pary wybitnych Greków i Rzymian; są to biografie o tendencji moralizatorskiej; rozprawy filoz. Moralia, traktujące o zagadnieniach z zakresu etyki, religii. wychowania i literatury. PLUTOKRACJA [gr. plutós — bogactwo, krátos — władza], ustrój, w którym władza należy do bogaczy. PLUTON: 1) mit. gr. bóg Podziemia, bTat Zeusa i Posejdona, zw. też Hadesem; 2) astr. najdalsza ze znanych, dziewiąta planeta w układzie -►słonecznym, odkryta 1930; 3) chem. plutomum, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 94; otrzymany 1940 w drodze sztucznych przemian jądrowych; produkowany w małych ilościach w reaktorach jądrowych; użyty jako źródło energii w bombie atomowej; 4) [fr.] pododdział w różnych rodzajach wojsk, w piechocie składa się z 2 do 4 drużyn, w artylerii z 2 działonów; wchodzi w skład kompanii (baterii, szwadronu). PLUTONIZM: 1) zjawiska zachodzące w głębi Ziemi, związane z działalnością -►magmy: jej ruchami i zastyganiem (powstawanie skał plutonicznych, czyli głębinowych); 2) kierunek w geologii na przełomie XVIII i XIX w., przypisujący dominującą rolę w procesach geologicznych „ogniowi podziemnemu”, H. 	magmie. Nazwa pochodzi od gr. boga Podziemia — Plutona. Zob. też neptunizm. PLUTOS, mit. gr. bóg bogactwa, syn Demetry, pozbawiony wzroku przez Zeusa, aby nie wiedział, kogo darzy swą łaską. PLUTYnSKÁ Eleonora (ur. 1886), artysta plastyk (tkactwo dekoracyjne); prof. Akad. Sztuk Pięknych i Wyż. Szkoły Sztuk Piast w Warszawie; współzaPluszcz PŁAT NASUNIĘTY łożycielka Spółdzielni „Ład”; techniki tkackie studiowała u artystek lud. w Białostocczyżnie, z którymi stale współpracuje. PLUVIÔSE [fr., plüwio:z], piąty miesiąc we fr. -►kalendarzu rewol. ; od 20—22 I do 18—20 II. PLUWIOMETR [łac.-gr.], ombrometr — naczynie cylindryczne z odpowiednio sporządzonym lejkiem, służące do pomiaru, ewent do rejestracji (pluwiograf) ilości opadów. PLWOCINA, ślina zmieszana ze śluzem i innymi substancjami wydzielanymi przez śluzówki dróg oddechowych. PLYMOUTH [plymet], m. i port woj. i handl. w W. Brytanii (pd. Anglia) nad kanałem La Manche; 209 000 mieszk. (1951); zabytkowe budowle średniow.; stocznie; przemysł chem., rybny. PŁAKSY —kapucynki. PŁASKONOS, Spatula clypeata, ptak z rodziny kaczek; strefa umiarkowana półkuli pn.; na zimę odlatuje na pd.; mniejszy od krzyżówki; dziób na końcu łyżkowato rozszerzony; w Polsce gniazduje rzadko. PŁASKORZEŹBA -relief. PŁASKOSTOPIE -stopa. PŁASKOWICKA Filipina (1847-80), działaczka oświatowa, organizatorka pierwszych kółek socjalist.; aresztowana 1878, zmarła w drodze na zesłanie. PŁASKOWNIK, wyrób ze stali walcowanej o przekroju prostokątnym płaskim. PŁASKOWYŻ, wyżyna o płaskiej powierzchni wyraźnie wyodrębniająca się na tle otaczających ją nizin. PŁASKÓRKA —pszenica. PŁASTUGI, Pleuronectiformes, rząd ryb morskich 0 ciele silnie spłaszczonym bocznie i obramowanym płetwami; czaszka asymetryczna; oczy na jednej stronie ciała; żyją na dnie; u nas kilka gatunków: gładzica, skarp, czyli turbot, stornia, flądra, zimnica; mięso smaczne. PŁASZCZ: 1) zool. fałd skórny u mięczaków, ograniczający przestrzeń zwaną jamą płaszczową, często (u małżów) otaczający całe ciało; wydzieliną jego komórek jest muszla; 2) techn. (grzejny lub chłodniczy), przestrzeń pomiędzy podwójnymi ściankami aparatu, kotła lub pieca, przez którą przepuszcza się parę ogrzewającą lub wodę chłodzącą zawartość aparatu; 3) geol. strefa przejściowa kuli ziemskiej — strefa pośrednia między —litosferą a —barysferą, w głęb. od ok. 60 km do ok. 2900 km, złożona prawdopodobnie z krzemianów magnezu 1 żelaza oraz siarczanów metali. Zob. też geosfery. PŁASZCZKI, Batoidei — rząd ryb chrzęstnoszkieletowych o ciele spłaszczonym grzbietobrzusznie; szer. do 6 m, ciężar do 500 kg; zamieszkują przeważnie oceany; silnie rozwinięte płetwy piersiowe; ciało zwykle pokryte kolcami; ogon długi, często zaopatrzony w kolce jadowe; niektóre mają —elektryczne narządy. PŁASZCZOWINA, nasunięcie mniej więcej poziome mas skalnych, zwykle w postaci fałdu leżącego, o częściowo lub zupełnie wytartym skrzydle odwróconym. Wiele gór fałdowych ma budowę płaszczowinową, np. Alpy, Tatry. PŁASZCZYZNA, jedno z podstawowych pojęć (pier- Płastuga-kulbak Plaszczowina: a — autochton, p — porwała wbtnycb) * w geometrii; przez każde trzy punkty nie leżące na jednej prostej przechodzi jedna płaszczyzna; p. normalna do krzywej przestrzennej w punkcie M, płaszczyzna prostopadła do stycznej w tym punkcie; p. ściśle styczna do krzywej przestrzennej w punkcie M, graniczne położenie płaszczyzny, mającej z krzywą oprócz punktu M jeszcze dwa inne punkty wspólne M, i Mt, gdy punkty Mi i Ms — poruszające się po krzywej — zbliżają się nieogTaniczenie do punktu M. Zob. też Freneta trójścian. PŁASZCZYZNA POLARYZACJI -polaryzacja (światła). PŁATEW, belka stanowiąca podparcie dla krokwi. Zob. też wiązar. PŁAT NASUNIĘTY (tektoniczny), czapka tekto PŁATNERSTWO 718 niczna — ocalały przed erozją odosobniony fragment nasuniętego fałdu lub płaszczowiny. PŁATNERSTWO, rzemiosło zajmujące się wykonywaniem ozdobnych zbroi rycerskich, hełmów, tarcz, kling itp.; od wczesnego średniowiecza do XVIII w. PŁAT NOŚNY, część samolotu lub szybowca, której zadaniem jest wytwarzanie siły nośnej; wydłużenie p. n., stosunek rozpiętości p. n. do jego średprostokątny trapezowy Płaty nośne niej szerokości (cięciwy); p. n. skośny, p., którego skrzydła skierowane są ukośnie do tyłu; p. n. de 1ta, p. w kształcie trójkąta. Dwa ostatnie rodzaje p. n. stosowane w samolotach o prędkości zbliżonej i przekraczającej prędkość dźwięku. Zob. też skrzydło. PŁATOWIEC, zespół składowy samolotu; obejmuje wszystkie jego części z wyjątkiem grupy napędowej i wyposażenia. Części składowe: płaty nośne, kadłub, podwozie, usterzenie, mechanizmy sterownicze. PŁAWA, boja — pływający znak nawigacyjny; zbiornik metalowy o różnych kształtach, zakotwiczony na torze wodnym lub w miejscach niebezpiecznych dla żeglugi; rozróżnia się p. świetlne i dźwiękowe. PŁAWIKONIK -konik morski. PŁAWNICA, sieć rybacka zawieszona pionowo pod powierzchnią wo- „  “ p°“oc'p,yPŁAZINCE, Plathelminthe.i, typ Pława zwierząt o ciele miękkim, spłaszczo- świetlna: nym grzbietobrzusznie; przeważnie a pława, obojnaki; budowa narządów rozrod- t> kotwica, czych bardzo skomplikowana; liczne c latarnia gatunki pasożytnicze; należą tu gromady: wirki, przywry i tasiemce. PŁAZY, Amphibia, gromada kręgowców zmiennocieplnych; skóra naga, o licznych gruczołach; oddychanie płucne i skórne, u larw — skrzelowe; serce z dwóch przedsionków i jednej komory; rozdzielnopłciowe; jaja składają w wodzie; rozwój z przeobrażeniem; tu należą 3 rzędy: p. beznogie (Apoda) — nieliczne gatunki, Ameryka Pd., Afryka tropikalna, Azja pd., tryb życia podziemny; p. ogoniaste (Urodela) — np. traszki, salamandry, aksolotle; p. b e zogonowe (Anura) — np. ropuchy, żaby, rzekotki; ogółem około 2000 gatunków. PŁCIOWE KOMÓRKI -gamety. PŁCIOWE NARZĄDY, narządy rozrodcze służące do podtrzymania gatunku; p. n. męskie, składają Narządy płciowe męskie: 1 — pęcherzyk nasienny, 2 — nasieniowód, 3 — pęcherz moczowy, 4 — prącie, 5 — jądro, 6 — moszna, 7 — gruczoł krokowy Narządy płciowe żeńskie: 1 — jajnik, 2 — jajowód, 3 — macica, 4 — pęcherz moczowy, 5 — wargi sromowe, 6 — cewka moczowa, 7 — pochwa się z 2 jąder wytwarzających plemniki, z nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych i prącia; p. n. żeń- s k i e składają się z 2 jajników produkujących komórki jajowe oraz z jajowodów, macicy, pochwy i sromu. PŁEĆ, zespół cech wyróżniających w obrębie gatunku dwa typy organizmów, spełniających odrębną rolę w rozrodzie: męskich — wytwarzających plemniki, i żeńskich — wytwarzających jaja; każdy z tych typów może mieć inne jeszcze cechy, tylko dla niego specyficzne, tzw. drugorzędne (wtórne) cechy płciowe, np. zarost u mężczyzny, rozwój gruczołu mlecznego u samic ssaków; odwrócenie płci, zmiana pici w trakcie życia osobnika; występuje czasami u płazów, ryb i niektórych niższych zwierząt pod wpływem bodźców środowiskowych bądź wskutek zaburzeń hormonalnych. PŁETWONOGIE, Pinnipedla, rząd ssaków morskich: chłodne i umiarkowane strefy obu półkul; ciało walcowato wydłużone; kończyny przednie i tylne przekształcone w płetwy; zęby niezróżnicowane, stożkowe (wyjątek morsy); małżowiny uszne uwstecznione lub zanikłe. Rodzą i wychowują młode na lądzie. Ważne gospodarczo (tłuszcz, skóra, u niektórych gatunków futro). Należą tu: uszatki, morsy i foki. PŁETWY, narząd ruchu i utrzymywania równowagi w wodzie u wielu bezkręgowców (niektóre skorupiaki, glowonogi) i kręgowców wodnych; u kręgoustnych p. nieparzyste, u ryb ponadto parzyste, odpowiadające odnóżom; u ssaków wykształcone z kończyn (foki, syreny, walenie) lub jako fałd skórny (walenie): pionowy — p. grzbietowa, i poziomy — p. ogonowa; podobnie u wymarłych gadów pływających (ichtiozaury i plezjozaury). PŁOCHACZ, pies myśliwski; wypłasza żywą zwierzynę z zarośli, wyszukuje i przynosi ubite ptactwo. PŁOCHACZ HALNY, Prunella collaris, ptak z rzędu wróblowatych; góry pd. i środk. Europy oraz Azji; osiadły; dł. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 31 cm; w Polsce tylko w Tatrach i Karkonoszach. PŁOCK, m. pow., woj. warsz., przy krawędzi Wysoczyzny Płockiej, nad Wisłą; 37 000 mieszk. (1950); przemysł metalowy, drzewny, spoż., stacja filtrów i wodociągi z 1498, na Górze Tumskiej skupienie budowli zabytkowych, got. katedra, skarbiec, muzeum, baszta piastowskiego zamku z XII—XIII w. i in. — W X—XI w. gród; siedziba książąt Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego; ok. 1075 biskupstwo; P. stał się jednym z najważniejszych miast mazow.; 1237 prawo miejskie; w XV w. ożywienie miasta jako portu rzecznego nad gł. arterią spławu zboża i towarów leśnych do Gdańska; 1495 woj. płockie zostało włączone do Korony; po 1793 P. dostał się pod panowanie Prus; 1817—25 w Ks. Warsz., następnie m. wojew. Królestwa Pol.; po 1863 rozwój zakładów przemiałowych, cegielni; ożywienie handlu płodami rolnymi. PŁOC, płotka, Rutilus rutilus — ryba z rodziny karpiowatych; pospolita; Europa; dl. do 30 cm; mięso ościstc, smaczne; żyje w pasie przybrzeżnym jezior, w rzekach, stawach. PŁODOZMIAN, system gospodarstwa rolnego; ściśle ustalone na podstawie potrzeb gospodarczych i wymagań przyrodniczych roślin rozmieszczenie upraw w czasie i przestrzeni na określonym obszarze konkretnego gospodarstwa. PŁOMIENICA -►kocioł parowy. PŁOMIENIÓWKA -►kocioł parowy. PŁOMIEŃ, odgraniczona od ośrodka (powietrza, tlenu) przestrzeń obejmująca rozżarzone gazy i pary; wewnątrz niej odbywa się proces spalania; rozróżnia się p. świecący (kopcący), uwarunkowany obecnością rozżarzonych cząstek węgla, a powstający rzy niedostatecznym dopływie tlenu, oraz p. niewiecący (niekopcący), w którym następuje całkowite spalanie się par i gazów. PŁOMYK — floks. PŁOMYKÓWKA, Tyto alba, ptak z rzędu sów; występuje na całym świecie; dł. 35 cm, rozpiętość skrzydeł 1 m; -►szlara sercowata; z lasów i skał przeniosła się na strychy domostw ludzkich, wieże kościelne, w ruiny; osiadła. PŁONICA, szkarlatyna — ostra choroba zakaźna, występująca gł. u dzieci; objawy: angina, ogólne zatrucie ustroju oraz szkarłatna, drobnoplamista wysypka, łuszczenie naskórka. Zob. też choroby zakaźne (tabela). PŁÓNNIK, Polytrichum, pospolity mech o prostej łodydze, gęsto pokrytej zielonymi lancetowatymi liśćmi; lasy liściaste i iglaste. PŁYWAK 719 PŁOŃ, jez. na Nizinie Pyrzyckiej; pow. 830 ha, dl. 6,7 km, szer. 1,6 km, głęb. 4 m; rezerwat rzadkich roślin. PŁOŃSK, m. pow., woj. warsz., nad Płonką; 9500 mieszk. (1956); ośrodek usługowy z przemysłem przetw.rolnym i ceramicznym. PŁOŃSKI Michał (1783—1812), grafik, rysownik i malarz, uczeń J. P. Norblina; tworzył w Warszawie, Paryżu i Holandii; liczne akwaforty i rysunki, gł. PŁOSKI Edmund' (1862 — ok. 1940), jeden z pierwszych działaczy socjalist. w Królestwie Pol.; współredaktor pisma „Proletariat“; aresztowany 1883; skazany w procesie I Proletariatu na 16 lat katorgi. PŁOSZCZYCA, Nepa cinerea, duży, drapieżny owad z rządu pluskwiaków różnoskrzydłych, żyjący w wodzie; na końcu odwłoka sterczy długa rurka oddechowa; p. wyrządza szkody w młodym narybku. PŁOTY, m., pow. łobeski, woj szczec., na Pobrzeżu Szczecińskim, nad Regą; 2600 mieszk. (1956); drobny przemysł spoż. i drzewny; fragmenty murów obronnych, ruiny renesans, zamku z XVI w. i zamek z XVII w. — Dawne słów. grodzisko, później warowny gród; prawa miejskie w 1277. PŁOWCE, w., pow. radziejowski, woj. bydg., na Wysoczyźnie Kujawskiej; ok. 1700 mieszk. (1956); 1331 zwycięstwo wojsk poL pod dowództwem Łokietka nad Krzyżakami. PŁOZA, część podwozia pojazdu, za której pośrednictwem pojazd może przesuwać się po podłożu, np. płozy sań,_ płoza ogonowa samolotu. PŁÓD, 'organizm rozwijający się w łonie matki, 0 uformowanych już kształtach; płodowe wody, płyn zawarty wewnątrz błon płodowych, stanowiący środowisko rozwojowe zarodka. PŁÓTNIARKA, maszyna rolnicza czyszcząca ziarno na zasadzie różnej szybkości osuwania się nasion 1 ich zanieczyszczeń po pochyłej szorstkiej powierzchni płótna. PŁÓTNO, tkanina lniana lub bawełniana o najprostszym -»-splocie płóciennym. PŁÓZ, część pługa; żelazny płaskownik połączony ze słupicą, piętką i lemieszem; tylnym końcem opiera się o dno bruzdy i podpiera korpus pługa, ułatwiając jego prowadzenie. PŁUCA, podstawowy narząd oddychania u wyższych kręgowców; mieszczą się w klatce piersiowej i są przystosowane do oddychania powietrzem atmosferycznym; u człowieka p. prawe dzieli się na 3 płaty, p. lewe — na 2 płaty; gruźlica p., w ok. 90°/» przypadków -»gruźlica atakuje płuca; g. p. przebiega niejednakowo u różnych chorych; szczególnie niebezpieczna jest dla małych dzieci; zakażenie gruźlicze może nie wywoływać wyraźnych zmian, powodując niekiedy tylko powiększenie węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych (tzw. powiększone gruczoły w płucach); występują wówczas stany podgorączkowe, ogólne osłabienie, chudnięcie, kaszel (czasem przypominający krztusiec); w innych przypadkach tworzą się tzw. nacieki w zdrowej tkance lub w miejscu dawnego ogniska gruźliczego; objawy nietypowe — gorączka, ogólne osłabienie, pocenie się — wymagają zasięgnięcia porady lekarskiej; naciek może wyleczyć się przez zwłóknienie lub zwapnienie; w przypadkach niepomyślnych może powstać jama gruźlicza (kawerna), która nie leczona przechodzi w g. p. włóknisto-jamistą; procesowi temu towarzyszy często zapalenie opłucnej. Skutecznym orężem w walce z gruźlicą jest szczepienie ochronne dzieci (—BCG), które pięciokrotnie zmniejsza liczbę zachorowań; obrzęk p., groźny stan chorobowy polegający na gromadzeniu się płynu w pęcherzykach płucnych; może powstać pod wpływem silnych środków drażniących (np. niektóre gazy bojowe) lub wskutek przekrwienia pluć przy ciężkich chorobach serca; rak p., nowotwór złośliwy wyrastający ze śluzówki oskrzeli, szybko prowadzi do wyniszczenia ustroju; wczesne wycięcie płata płucnego oraz ewent. leczenie promieniami Roentgena może uratować chorego; ropień p., jama w tkance płucnej, wypełniona ropą; powstaje w przebiegu niektórych chorób zakaźnych, np. zapalenia płuc; rozedma p., nadmierne rozdęcie tkanki płucnej wskutek zmniejszenia się jej sprężystości; występuje u ludzi starszych, jako choroba zawodowa (np. u wydmuchiwaczy szkła, muzyków grających na instrumentach dętych); zapalenie p., pneumonia — nacieczenle tkanki płucnej z upośledzeniem oddychania i krążenia krwi, wywołane przez bakterie lub wirusy; objawy; wysoka gorączka, dreszcze, bóle w klatce piersiowej; obecnie dzięki antybiotykom i sulfonamidom w większości wypadków przebiega łagodnie; występuje jako z. p. odoskrzelowe lub z. p. płatowe (krupowe); zawał p. powstaje w następstwie zaczopowania naczynia krwionośnego w płucach przez zakrzep; zgorzel p., rozpad tkanki płucnej wskutek zakażenia szczególnie zjadliwymi drobnoustrojami gnilnymi; przebiega z wysoką gorączką i objawami ciężkiego zatrucia ustroju. PŁUCNICA ISLANDZKA —porost islandzki. PŁUCODYSZNE ZWIERZĘTA, oddychające za pomocą płuc tlenem atmosferycznym. PŁUCOTCHAWKI, narządy oddechowe niektórych pajęczaków; są to wgłębienia ciała wysłane oskórkiem, uchodzące na zewnątrz szczelinowatym otworkiem (przetchlinką); wewnątrz powierzchnia zwiększona licznymi przegrodami ustawionymi jak stronice książki. PŁUCZKA, skruber — urządzenie szeroko stosowane w przemyśle i górnictwie przede wszystkim do rozdzielania (oczyszczania) mieszaniny ciał przy użyciu cieczy jako czynnika rozdzielającego, np. do wzbogacania rudy przez oddzielenie w strumieniu wody lżejszego złoża, do oczyszczania gazów z porwanych cząstek ciała stałego lub kropelek cieczy (np. smoły). Zob. też absorpcyjna płuczka. PŁUG Adam —Pietkiewicz Antoni. PŁUG: 1) narzędzie rolnicze do orki, powstałe z radła; zasadniczą częścią jest korpus plużny; wyróżnia się: p. konne, ciągnikowe, parowe, ciągnione liną; stosownie do ilości korpusów płużnych rozróżPług dwuskibowy niamy p. jedno- i wieloskibowe, zależnie od budowy — p. koleśne, bezkoleśne, wahadłowe i ramowe (rys.); 2) średniow. jednostka miary powierzchni, głównie ziemi ornej, różnej wielkości; p. wielki staropolski, dziedzina lub źreb — obszar ziemi (wymagający do uprawy 8 wołów lub 3 koni) = 90 morgów; p. średni = 60 morgów; p. mały, tj. radło = 30 morgów; 3) aport sposób hamowania w zjeździe na nartach, przy którym obie narty oporują symetrycznie. PŁYCINA, filunek, filung — wypełnienie pola ramy drzwiowej z deski, sklejki lub płyty pilśniowej wpuszczonej w ramę (tzw. drzwi płycinowe). PŁYN, termin obejmujący gazy i ciecze; p. doskonały (w znaczeniu hydrodynamicznym) jest pozbawiony lepkości; p. nieściśliwy ma stałą gęstość, tj. objętość jego nie zmniejsza się pod działaniem ciśnienia. PŁYTA, geol. obszar o prawie poziomo leżących warstwach skalnych, np. p. podolska. PŁYTA FOTOGRAFICZNA -światłoczułe materiały. PŁYTA SPILŚNIONA -pilśniowe płyty. PŁYTKA WZORCOWA, p. Johanssona (od nazwiska pierwszego ich wytwórcy, Szweda) — wzorzec długości mający kształt prostopadłościanu o dwóch przeciwległych płaskich powierzchniach b. dokładnie dotartych (dokładność — tysiączne części mm); p. w. o różnych wymiarach przeznaczone są do sprawdzania, ustawiania i wzorcowania przyrządów mierniczych lub do bezpośrednich pomiarów długości. PŁYTKI KRWI, trombocyty, płytki Bizzozero — drobne komórki (prawidłowo ok. 300 000 w 1 mm* krwi); stanowią czynnik nieodzowny w krzepnieniu krwi. PŁYWACZ, Utriculoria, owadożema roślina wodna z rodziny pływaczowatych; liście podwodne, pocięte na nitki z pęcherzykowatymi pułapkami, do których wpadają drobne raczki; w Polsce 6 gat. PŁYWAK: 1) zamknięte naczynie metal, lub dowolnego kształtu lekkie ciało, wywierające silę wyPływacz  PŁYWAKI poru na elementy mechanizmów sterujących; np. p. połączony z zaworem może regulować poziom wody w zbiorniku zamykając jej dopływ, gdy woda osiąga określony poziom; 2) część wodnosamolotu połączona prętami z jego kadłubem lub skrzydłem; utrzymuje samolot na powierzchni wody; dla ułatwienia oderwania się od wody p. posiadają na dnie jeden lub dwa poprzeczne stopnie, tzw. redany. PŁYWAKI, Dytiscidae, rodzina wodnych chrząszczy; mogą również latać; niezwykle drapieżne; zarówno larwy, jak i dorosłe większych gatunków wyrządzają poważne szkody w młodym narybku; tu należy pospolity u nas pływak żóltobrzeżek (Dytiscus marginalis), dł. do 5 cm. PŁYWANIE: 1) fiz. unoszenie się ciała na powierzchni cieczy lub w jej wnętrzu, zależnie od tego, czy ciężar właściwy ciała jest mniejszy, czy też równy ciężarowi cieczy; 2) sport umiejętność utrzymywania się na wodzie przez wykonywanie odpowiednich ruchów; dyscyplina sport, obejmująca wyścigi stylami: klasycznym, motylkowym, grzbietowym i dowolnym na odległościach od 10 do 1500 m, oraz skoki do wody z trampoliny i wieży; tabl. 83. PŁYWIK —nauplius. PŁYWKA, zoospora — komórka poruszająca się samodzielnie w wodzie przy pomocy wici albo rzęsek; służy do bezpłciowego rozmnażania się niektórych glonów i grzybów wodnych. PŁYWY (przypływ i odpływ), okresowe wahania poziomu powierzchni oceanów i mórz otwartych spowodowane przyciąganiem Księżyca i Słońca, odbywające się po 2 razy w ciągu doby księżycowej. Pm, symbol pierwiastka chem. prometu. PNĄCZA -liany. PNEUMATOFORY -korzeń. PNEUMATOLIZA [gr.], tworzenie się minerałów I ich złóż pod wpływem gazów wydobywających się wraz z —magmą z głębi Ziemi. PNEUMATYCZNA POCZTA —rurowa poczta. PNEUMATYCZNE KOŚCI, kości o jamach wypełnionych powietrzem; występują u ptaków — kości długie, czasami cały szkielet (jamy ich połączone z płucami), u ssaków — kości czaszki (jamy ich połączone z jamą nosową) i u niektórych Kopalnych gadów, zwłaszcza latających. PNEUMATYCZNY tg*.], powietrzny, działający pod ciśnieniem powietrza; p. narzędzie, narzędzie (np. młot, wiertarka) uruchamiane sprężonym powietrzem. PNEUMOGRAF (gr.), med. przyrząd do rejestrowania liczby i szybkości oddechów. PNEUMOKOKI [gr.), potoczna nazwa paciorkowców wywołujących zapalenie płuc. PNEUMONIA [gr.], zapalenie płuc (—płuca). PNEUMOTOMIA [gr.], operacja chirurg., nacięcie tkanki płucnej (np. przy opróżnianiu ropnia płuc). PN1EWSKI Bogdan (ur. 1897), architekt, prof. PoliŁ Warsz.; członek PAN; gmachy Sejmu, Sądów Grodzkich na Lesznie, projekt kościoła Opatrzności, Bank na PI. Wareckim. Ministerstwo Komunikacji. PNIEWY, m., pow. szamotulski, woj. pozn., na Wysoczyźnie Poznańskiej, nad jez. Pniewy; w miejscu wczesnohistorycznego grodziska i średniowiecznego grodu; 3700 mieszk. (1956), fabr. maszyn roln., tartaki, przemysł spoż.; pałac barok. 1739, got.-renesans, kościół z XV w. i barok, z XVIII w. — Prawa miejskie w XVI w. PNYKS, wzgórze w Atenach; w starożytności stałe miejsce zgromadzeń ludowych. Po, symbol pierwiastka chem. polonu. PO -Pad. POBIEDONOSCEW Konstantin P. (1827—1907), reakcyjny polityk ros.; przeciwnik reform lat 1860—70; oberprokurator Synodu (1880—1905); inspirator reakcyjnej polityki Aleksandra III; prześladował unitów w Królestwie Polskim. POBIEDY SZCZYT, najwyższy szczyt Tien-szanu w grzbiecie Kokszaał-tał (7439 m). POBIEDZISKA, m., pow., woj. pozn., na Wysoczyżnie Gnieźnieńskiej; 4400 mieszk. (1956), drobny przemysł spoż. i chem., huta szkła, szkoła roln. — Prawa miejskie od XIII w. POBIEROWO, w. rybacka i nadmorskie kąpielisko, pow. kamieński, woj. szczec., na Pobrzeżu Szczecińskim; 320 mieszk. (1956). POBORZANIE, ludność mazowiecka (dawna szlachta zagrodowa) osiedlona na terenach Puszczy Zawkrzańskiej (na pn. od Mławy). POBOŻNY BANK (łac. mons pietatis), powstała z inicjatywy duchowieństwa kat instytucja rei.-dobroczynna, pożyczająca ubogim pieniądze na niski procent; założycielem pierwszego p. b. w Polsce (1585) był Piotr Skarga. 720 POBÓR: 1) zaciąg do wojska; 2) w Polsce XV— XVn w. podatek nadzwyczajny nakładany na ludność chłopską i szlachtę zagrodową początkowo przez króla, później przez sejm; wymierzany był z lana, uzupełniany podatkiem od rzemiosła i ludności bezrolnej. POBRATYMSTWO, związek (umowa) dwóch lub kilku osób na zasadzie prawa zwyczajowego, zobowiązujący do przyjaźni i wzajemnej pomocy; obyczaj wywodzący się ze wspólnoty pierwotnej; mógł być zawarty okresowo; pozostałości p. spotykamy u Germanów i Słowian. POBUDLIWOŚĆ, cecha organizmów żywych polegająca na swoistym reagowaniu na bodźce środowiska. POBUDZENIE, fizlol. aktywna odpowiedź pobudliwej tkanki na bodziec; u podstaw tego procesu leżą zmiany przemiany komórkowej, wzmożenie procesów enzymocnemicznych i fizykochemicznych. POCHODNA FUNKCJI, podstawowe pojęcie rachunku różniczkowego, powstałe w XVII w. (G. Leibniz i I. Newton); p. f. y = = f(x) w punkcie *o nazywa yk , ¿¡u , $ się granica ilorazu różni- Umr*-~ f (*0)=tg<x /(*) — /(*<>) dy cowego = —-—, * — x0 Ax gdy x — *o; oznaczenia: rw.ii m “U* dx symbol nazywa się rów ^ nież ilorazem różniczkowym. Geometrycznie p. f. Pochodna funkcji y = f(x) w p. *o oznacza tangens kąta nachylenia stycznej do krzywej, będącej wykresem funkcji y = j(x), w punkcie P o odciętej *o. W przypadku funkcji dwu zmiennych z = = f(x, y) wprowadza się pochodne cząstkowe (symbol , -^-). Obliczanie p. f. nazywa się róż&x dy niczkowaniem. P. f. ma szerokie zastosowania w różnych gałęziach matematyki, w fizyce i technice. POCHODNE, związki powstające ze związku podstawowego przez zastąpienie atomów pewnych pierwiastków, najczęściej wodoru, atomami innych (podstawnikami), np. aminy RNHe są pochodnymi amoniaku NH3 (R — rodnik), chloroform CHCI3 jest pochodną metanu CHą. POCHODNIE, jaśniejsze miejsca na powierzchni Słońca; liczba ich zmienia się razem z liczbą —plam słonecznych. POCHUTNIK —pandan. POCHWA: 1) pokrowiec, futerał; 2) anat. odcinek kanału rodnego narządów płciowych żeńskich, od ujścia szyjki macicy do sromu; 3) bot. p. liściowa, dolna część liścia otaczająca łodygę; u traw wydatnie WZpOOHWAI^ia Kazimierz (1855—1940), malarz, uczeń J. Matejki; portrety, sceny rodzaj., pejzaże, obrazy rei.; portret Franciszka Józefa, portret H. Sienkiewicza. POCHYLENIE, odchylenie prostej od położenia równoległego do drugiej -prostej; wyraża się stosunkiem długości przyprostokątnych trójkąta prostokątr-io Pochylenie nego, w którym jeden z kątów ostrych jest kątem p. Podaje się zwykle tylko dla b. małych kątów, np. w budowie maszyn p. klina 1:40; w budownictwie ląd. p. np. toru kolejowego lub drogi do poziomu wyraża się w częściach tysiącznych (%•), np. 4%* — p. 4 na 1000. POCHYLNIA: 1) pochyły pomost między 2 poziomami, przystosowany do stałej komunikacji (w korytarzach kolei podziemnych, piętrowych garażach itp.); 2) góm. nachylone wyrobisko korytarzowe łączące 2 chodniki; służy do transportu urobku z góry w dół; 3) w stoczniach urządzenie do spuszczania statków na wodę. POCHYLNIK, chylomierz, klinometr — prosty przyrząd do pomiarów kąta nachylenia powierzchni tereriu względem poziomu, stosowany do obliczania odległości (w linii powietrznej) na terenie pochyłym. POCIĄG, zestawienie wozów (wagonów) połączonych sprzęgłami w jeden skład wprawiany w ruch ciągnikiem (lokomotywą); porusza się po drogach lub torach kolejowych; p. holowniczy, jeden lub kilka  721 POD CHŁOPKIEM PRZEŁĘCZ statków bez własnego napędu (lub tratew), polączo- oparł ją na zasadach handl., udostępnił dla wszystnych ze sobą i z ciągnącym je holownikiem; p. pan- kich. Od XIX w. p. jest monopolem państw, w Krócerny, p. kolejowy składający się z opancerzonych lestwie Pol. i in. krajach Europy. P. połowa, mstywagonów i parowozu, używany do działań bojowych tucja wojsk, obsługująca podczas wojny albo ćwiczeń wzdłuż linii kol.; prototyp zastosowany w czasie wojsk, obrót poczt, między wojskiem a instytucjami wojny fr.-prus. 1870—71. Zestawianie pociągów holowniczych: a — gęsiego (kilwater), b, c — szeregowe, d — reńskie i osobami cywilnymi oraz wewnątrz wojska; p. pneumatyczna -»-rurowa poczta. POCZTOWY, w dawnym wojsku poi. żołnierz nieszlachcic, który należał do pocztu rycerza jako pachołek albo zastępował szlachcica w chorągwi jazdy poi. autoramentu. POCZWARKA, pupa, jedno ze stadiów rozwojowych owadów przechodzących -»-przeobrażenie zupełne; z poczwarki wychodzi postać dorosła. POCZYTALNOŚĆ, rozporządzanie pełnią władz umysłowych; p. ograniczona, stan, w którym człowiek ma ograniczoną zdolność rozpoznania znaczenia swego czynu lub kierowania swym postępowaniem; w przypadku popełnienia w takim stanie przestępstwa sąd może zastosować złagodzenie kary. Zob. też niepoczytalność. PODAGRA -dna. PODAGRYCZN1K, Aegopodium, bylina z rodziny —baldaszkowatych, do 90 cm wys.; trójdzielne liście i białe kwiaty zebrane w baldachy; pospolity chwast w ogrodach i zaroślach. PODAJNIK —zasilacze. PODANIE; 1) opowieść lud., najczęściej utrwalona POCISK, ciało wyrzucane dawniej z broni miota- i zachowana w ustnej tradycji, związana z określoną Jącej (procy, luku, katapulty), obecnie z broni palnej postacią hist. lub legendarną, lokalnym zdarzeniem, lub wyrzutni; p. broni palnej wraz z łuską wypeł- miejscowością itp. Zob. też legenda; 2) prośba na nioną materiałem wybuchowym tworzy nabój; p< ba- piśmie skierowana do władz i urzędów. 1 i s t y c z n y, nowoczesny p. artyleryjski o dużym PODATEK, świadczenie pieniężne, pobierane przez zasięgu; w pierwszej fazie lotu p. b. porusza się za państwo bez konkretnego świadczenia wzajemnego; pomocą własnego napędu (przeważnie rakietowego), p. bezpośrednie nałożone na dochód lub majątek w dalszej — pod wpływem sił grawitacji i sił oporu podatnika w przeciwieństwie do p. pośrednich, powietrza, osiągając znaczne wysokości (200—800 km) nałożonych na przedmioty spożycia, czynności obrotu oraz odległości (kilka tys. km — p. międzykontynen- i wymiany (np. p. konsumpcyjny); w PRL: p. d otalny); może być zaopatrzony w głowicę atomową lub chodowy, obciążą dochód osób prowadzących dziawodorową; p. kierowany, p. (często w postaci łalność gosp. lub zawód, na własny rachunek; p. samolotu bez załogi) o napędzie rakietowym, dużej gruntowy, obciąża przychód z gospodarki prędkości i zasięgu, z ładunkiem atomowym lub rolnej lub leśnej, uspołecznionej i indywidualnej; zwykłym materiałem wybuchowym, sterowany zdalnie p. konsumpcyjny, nakładany na dobra lub usłużą pomocą fal radiowych; p rakietowy, p. na- gi bezpośrednio zaspokajające potrzeby ludzkie; p. pędzany połączona z nim rakietą; wyrzutnie p. r. majątkowy, obciąża majątek lub przyrost majątku mają postać lekkich prowadnic szynowych, które mo* podatnika; p. obrotowy, obciąża przychody gą się znajdować na ziemi, na okrętach lub samo- osób prowadzących działalność gosp. lub zawód, na lotach. własny rachunek; p. obrotowy od gospodarki POCO [wł., poko), muz. trochę, nieco. uspołecznionej, jedna z form przejmowania do POCZDAM (Potsdam), m. w NRD (obwód P.) pod budżetu państwa części przychodów socjalistycznych Berlinem; 117 800 mieszfc. (1955); Akad. Naide Polit. przedsiębiorstw przemysł.; p. od lokali, pobierany 1 Prawn.; pałac Sanssouci; wytwórnia film. „Defa" od osób zajmujących lokale mieszkalne lub użytkona przedm. Babelsberg; fabr. parowozów i sygnałów we; p. od nabycia praw majątkowych, obkol., aparatów elektr. i precyz.; dawna rezydencja ciąża spadki i darowizny oraz przychody osiągane elektorów brandenb. i królów pruskich. z niezawodowych transakcji gospod.; p. od nieruPOCZDAMSKA KONFERENCJA, odbyta 17 VII — chomości, obciąża przychody z nieruchomości nie 2 VIII 1945 w Poczdamie między Anglią (Churchill związanych z rolnictwem; p. od operacji nietoi Attlee), St. Zj. Am. Pn (Truman) i ZSRR (Stalin) warowych, jedna z form przejmowania do budw sprawie przyszłości Niemiec oraz wojny z Japonią; żetu państwa części przychodów socjalist. przedsięzakończona układem poczdamskim ustalającym zasady biorstw usługowych; p. od wynagrodzeń, obciąrozwiązania problemu niem. oraz granice pol.-niem. ża wynagrodzenie za pracę. na _rz_'_ 0drze A NVsie-._, _ , , , PODATNIK, osoba zobowiązana do płacenia poPOCZERWIENlENIE GALAKTYK, astr. silne prze- datku, sunięcie ku czerwieni prążków w —widmach galaktyk; PODATNOŚĆ MAGNETYCZNA (x), wielkość skabywa objaśniane szybkim wzajemnym oddalaniem się lama opisująca własności magnet, ciała; określana galaktyk (tzw. ucieczka galaktyk) lub osłabieniem jest stosunkiem momentu magnet, jednostki objętości —kwantów światła w czasie jego długiej drogi w prze- tego ciała do natężenia pola magnet wywołującego strzeni. ten moment; p. m. jest ściśle związana z — przenikalPOCZET, grupa bezpośrednich pomocników do- nością (magnet.), wódcy na polu walki; w dawnym wojsku poi. giermek PÓDAŻ, ogólna ilość danego towaru ofiarowana i kilku pachołków tworzyli p. rycerza (towarzysza); w celu sprzedaży w określonym czasie; popyt, ogólp. sztandarowy, honorowa asysta sztandaru. na ilość danego towaru poszukiwana w celu nabycia POCZOBUTT-ODLANICKI Marcin (1728 —1810), w określonym czasie; popyt efektywny, ilość astronom i matematyk, prof. i rektor Akad. Wił., danego rodzaju towaru, która rzeczywiście zostanie jezuita; założył pierwsze w Polsce obserwatorium nabyta po danej cenie jednostkowej; podaży i poastr., redagował „Gazetę Wileńską", zreformował pytu prawo, sformułowane 1691 przez J. Locke’a, szkoły na Litwie. głosi, że z powiększeniem się popytu cena rośnie, POCZTA [łac.], przedsiębiorstwo użyteczności publ. z jego zmniejszeniem spada; zwiększenie się podaży trudniące się przyjmowaniem, przewożeniem i dorę- pociąga za sobą spadek cen, natomiast jej zmniejczaniem przesyłek. Zalążki poczty 1000 lat p. n. e. szenie wzrost cen. w Chinach i Japonii, od VI w. p. n. e. w Persji, od PODBIAŁ POSPOLITY, Tussilago farfara, bylina VII w. n. e. w Arabii; wzory perskie wykorzystane z rodziny —złożonych; pędy kwiatowe w kępkach, w staroż. Rzymie i Grecji. P. w znaczeniu bowoż. pokryte łuskami, rozwijają się przed liśćmi, kwiaty od poł. XV w. na dworze habsburskim w Wiedniu złocistożólte; liście okrągławo-sercowate, od spodu pozorganizowana przez wł. rodzinę Thum-Taxis. Po- kryte białymi włoskami, zawierają substancje leczniczątki p. w Polsce za Bolesława Chrobrego w formie cze; pospolity nad brzegami wód, w wilgotnych zaojoowiązku miast królewskich dostarczania gońcom roślacn. Tabl. XVI. króla koni, wozów, zw. podwodami. Data powstania PODBIELSKI Jan (pol. XVII w.), gdańszczanin, p. poi. 18 X 1558 — pierwsza ordynacja poczt, wydana organista i kompozytor; zachowane preludium, przez Zygmunta Augusta dla stałej poczty Kraków— POD CHŁOPKIEM PRZEŁĘCZ (Mięguszowiecka), Wiedeń—Wenecja. Uniwersał Stanisława Poniatów- w Tatrach Wys. między Mięguszowieckimi Szczytami; «kiego z 18 XII 1764 zreorganizował p. w Polsce, wys. 2307 m. •46 Mała Enc. Powsz PWN  PODCHORĄŻY PODCHORĄŻY, w dawnym wojsku poi. zastępca chorążego noszący chorągiew; 1815—30 uczeń szkoły podchorążych; obecnie uczeń szkoły oficerskiej. PODCIĄG -►strop. PODCIEŃ, krużganek parterowy nie występujący z lica muru; charakterystyczny dla renesans, budownictwa miejskiego. Podcienia kamieniczek w Zamościu PODCZASZYŃSKI Paweł Bolesław (1824—76), architekt, archeolog i sfragistyk. PODCZERWONE PROMIENIE, niewidzialne -promieniowanie o fali dłuższej od najdłuższej fali świetlnej. PODDAŃSTWO CHŁOPÓW, zależność osobisto i adm.-sądowa chłopów od panów feudalnych; ograniczenie wolności osobistej, np. przez zakaz opuszczania gospodarstwa (przytwierdzenie do ziemi); zależność adm.-sądowa wynikała z prawa feudalów do wykonywania w swoich dobrach władzy adm. i sądowej (—immunitet sądowy). W Polsce p. ch. wytworzyło się we wczesnym średniowieczu; w XII—XIII w. zależność osobista obejmowała tylko część chłopów (—przypisańcy), w XIII—XIV w. znacznie osłabiona, w XV—XVI w. wzmocniona i ugruntowana w stosunku do ogółu chłopów; w XVII i I po!. XVIII w. największe zaostrzenie poddaństwa; w I poi. XIX w. p. ch. zostało stopniowo zniesione. PODDĘBICE, m. pow., woj. łódź., nad Nerem; 2700 mieszk. (1956); przemysł drzewny, spoż., budowl., fabr. waty; renesans, zabytki; kościół z pocz. XVII w. pałac rozbudowany w XVIII i XIX w. PODEJRZANY, osoba, której zarzuca się popełnienie określonego przestępstwa przed wszczęciem przeciwko niej postępowania sądowego; po wszczęciu postępowania p. staje się oskarżonym. PODEST [wł.]: 1) płaszczyzna dzieląca biegi schodów; 2) podwyższenie stałe lub prowizoryczne dla mówcy. PODESTA [wł.J, we Włoszech tytuł naczelnika w niektórych republikach miejskich w XII—XVI w.; później naczelny przedstawiciel władzy miejskiej (burmistrz, prezydent). PODGLEBIE, warstwa znajdująca się między glebą a podłożem i stanowiąca przejście między nimi. PODGORICA -Titograd. PODGÓRZE, obszar położony u stóp gór — na różnej, niekiedy b. wielkiej wysokości. PODGRZEWACZ, dodatkowe urządzenie kotła składające się gł. z rur prowadzących wodę (p. wody) albo rur lub komór prowadzących powietrze (p. powietrza) do kotła, ogrzewanych spalinami uchodzącymi do komina; pozwala na lepsze wykorzystanie ciepła spalin. Zob. też wymienniki ciepła. PODGRZYBEK, Xerocomus, rodzaj jadalnych grzybów kapeluszowych spokrewnionych z borowikiem; u nas pospolite: p. zajączek (X. subtomentosus) o kapeluszu oliwkowym i cytrynowych dużych porach oraz p. brunatny (X. badius) o kapeluszu brązowym i żółtozielonych drobnych porach. Tabl. IV. PODHAJCE, m. w obw. tarnopolskim Ukraińskiej SRR; 4—7 X 1667 zwycięska bitwa Jana Sobieskiego z przeważającymi siłami tur.-tatorskimi. PODHALANIE, ludność góralska pn. stoków Tatr poi., pomiędzy Spiszem, Orawą i doliną Dunajca na pn. PODHALE, kotlina między Tatrami a Beskidami; wys. 700—1000 m; najwyższe wzniesienie tworzy grzbiet Gubałówki (1189 m); gleby nieurodzajne, krótki okTes wegetacji, silne wiatry, duże opady śnieżne; obszar osadnictwa górali, którzy stworzyli bogatą kulturę lud., charakterystyczne budownictwo, strój ludowy (tabl. XIII), obrzędy i zwyczaje; gł. m. Nowy Targ, centrum turyst. Zakopane. 722 PODHORSKI-OKOŁÓW Leonard (1891—1957), poeta związany, z grupą „Skamandra“; zbiory: Słoneczny uśmiech, Droga do Emmaus, Białoruś; dyr. Muzeum Mickiewicza w Warszawie; autor szkiców Realia Mickiewiczowskie. PODIUM [łac.J, estrada — podwyższenie w kształcie stopnia. PODJADEK —turkuć podjadek. PODJAZD, pododdział kawalerii przeprowadzający rozpoznanie. PODJEZDEK, w dawnej Polsce koń wierzchowy małej wartości, używany przez służbę obozową i poPODKAMIENNA TUNGUSKA, rz. w ZSRR, pr. dopływ Jeniseju; dł. 1570 km; liczne progi, żeglowna w dolnym biegu; wielkie zasoby hydroenergii. PODKANCLERZY -kanclerz. PODKARPACIE —Karpackie Pogórze. PODKARPACKA RUŚ, część Ukrainy na pd. od Karpat; obszar 12,5 tys. km'-, 750 000 mieszkańców; fj. m. Użhorod. — Do 1918 należała do Węgier, 919—39 do Czechosłowacji, 1939—44 ponownie do Węgier, 1945 włączona do ZSRR jako Zakarpacki Obwód Ukr. SRR. PODKARPACKIE KOTLINY, między Karpatami Wyż. Sląsko-Małopolską. Lubelską i Roztoczem, pochodzenia zapadliskowego; wypełnione osadami ilastymi, żwirami i piaskami rzeczno-lodowcowymi; gł. części: Kotlina Raciborsko-Oświęcimska na zacn., Sandomierska (Krakowsko-Sandomierska) na wsch.; między nimi zwężenie zw. Bramą Krakowską. PODKŁADKA, jedno- lub dwuletnia siewka albo młoda roślina-dziczek, otrzymana w wyniku rozmnażania wegetatywnego; na niej szczepi się lub okulizuje odmianę szlachetną. PODKŁADY KOLEJOWE, belki drewniane, stalowe lub żelbetowe, na których układa się szyny kolejowe; służą do przenoszenia nacisków kół na podsypkę oraz do utrzymania szyn w jednakowej odlegluPODKOLAN BIAŁY, Platanthera bifolia, bylina Z rodziny storczykowatych; łodyga 20—50 cm wys. z dwoma odziomkowymi liśćmi i białymi wonnymi kwiatami w gronach; polany, zarośla, widne lasy; chroniony. Zob. tabl. XV. PODKOMORZY, w dawnej Polsce pierwotnie zastępca komornika, urzędnika kierującego sprawami gospodarczymi na dworze księcia; później urzędnik ziemski sądzący spory o granice między posiadłościami. PODKOWA LEŚNA, pow. pruszkowski, woj. warsz.; podmiejskie osiedle Warszawy; zał. 1925 jako letnisko na terenie Lasów Młochowskich. PODKOWCE, Rhinolophidae, rodzina nietoperzy owadożemych; tropiki i subtropiki; na nosie narośl w kształcie podkowy; w jaskiniach pd. Polski żyje p. mały (R. hipposideros). PODKOWIAK —hufnal. PODKOWIŃSKI Władysław (1866—95), malarz związany z impresjonizmem; pejzaże, portrety, obrazy symbol.; Szał. PODKWIATEK, łuskowaty liść podpierający kwiat (występuje na szypułce kwiatowej). Zob. też podsadka (rypODLACHA Władysław (1875-1951), historyk i teoretyk sztuki, prof. Uniw. Lw.; specjalisto w dziedzinie malarstwa cerkiewnego, miniatur, i średniowiecznego; Malowidła ścienne w cerkwiach Bukowiny, Polskie malarstwo średniowieczne. PODLASIANIE, Mazurzy kolonizujący w okresie feud. tereny nad środkowym Bugiem. P. zajmują obszar od Łukowa i Międzyrzeca na pd. po aolinę Narwi i Biebrzy na pn.; od wsch. graniczą z Białorusinami. PODLASKA NIZINA, pn.-wsch. część Niziny Mazowiecko-Podlaskiej, o zróżnicowanej rzeźbie terenu; najwyższe wzniesienia 214 m; drobne jez., doliny rz. zabagnione i zatorfione; obszary puszczańskie (Puszcza Białowieska, Knyszyńska i in.), rezerwaty; gł. części: Wysoczyzna Siedlecka, Bielska, Białostocka, Równina Radzyńska. PODŁOŻE: 1) powierzchnia (tynk, drewno, płótno, metal, papier, pergamin), na której maluje się obraz; 2) bud. naturalny grunt rodzimy znajdujący się pod nawierzchnią drogi lub pod fundamentami; 3) roln. skała, z której gleba powstała lub na której się wy tworzyła z materiałów naniesionych przez wodę lub wiatr. PODŁUŻNICA, belka biegnąca wzdłuż kadłuba samolotu, przenosząca obciążenia zginające; w skrzydle belka pomocn. biegnąca wzdłuż rozpiętości. PODMIOT —zdanie. PODMIOT PRAWA, uczestnik stosunku prawne Mur podporowy 723 go. Zob. też zdolność do czynności prawnych i zdolność prawna. PODMOSKIEWSKIE ZAGŁĘBIE, zagłębie węgla brun. na pd. od Moskwy (Ros. FSRR); elektrownie, przemysł chem.; gł. ośr. Stalinogorsk. PODNAWKA, Echeneis remom, ryba mórz otwartych; dl. 60 cm; pierwsza getwa grzbietowa przeztalcona w leżącą na głowie przyssawkę, którą p. przyczepia się do rekinów i innych ryb, żółwi lub do dna statków; używana przez mieszkańców wybrzeży cieśn. Torresa do łowienia żółwi. PODNIEBIENIE, strop jamy ustnej, który oddziela ją od jamy nosowej; w części przedniej — p. kostne, w tylnej — p. mięśniowe, pokryte błoną śluzową i zakończone w tyle zwisającym ku dołowi języczkiem; rozszczepienie p., wada rozwojowa w postaci szczeliny p. twardego, najczęściej połączonej ze szczeliną p. miękkiego i wargi górnej; rozszczepienie wargi górnej — zajęcza warga, całkowite rozszczepienie p. i wargi górnej — wilcza P 9 S Z C 2 3 PODNÓRMALNA KRZYWEJ, mat. rzut na oś odciętych odcinka prostej normalnej, zawartego między punktem przecięcia z krzywą a punktem przecięcia z osią odciętych. PODNOŚNIK, dźwignik — przenośny mechanizm do podnoszenia na niewielką wysokość wspartych nań ładunków; stosownie do rodzaju konstrukcji rozróżnia się p. zębatkowe, śrubowe i nurnikowe, a pod względem rodzaju napędu — p. ręczne, elektryczne, hydrauliczne i pneumatyczne; p. stosuje się szeroko przy robotach budowlanych, montażowych i remontowych. PODOBIEŃSTWO, mat. przekształcenie figury, przy którym wszystkie odległości pomiędzy punktami figury zmieniają się w tym samym stosunku zw. skalą p., np. zwiększenie lub zmniejszenie rozmiarów figury geom. bez zmiany kątów. PODOBIEŃSTWO MECHANICZNE, zależność między analogicznymi ciałami lub zjawiskami, pozwalająca na podstawie obserwacji właściwości jednego ciała lub zjawiska sądzić o właściwościach drugiego podobnego ciała lub zjawiska. Zob. też kryterium (podobieństwa). PODODDZIAŁ, wojsk, drużyna, pluton, kompania, batalion i równorzędne. PODOFICER, żołnierz posiadający stopień wyższy od st. szeregowca a niższy od chorążego. PODOLACY, skrajnie konserwatywna i nacjonalist. grupa polit., złożona gł. z obszarników Galicji Wsch.; początkowo dążyła do rozszerzenia autonomii Calicji, po 1902 zbliżona do endecji; orientacja antyniem. i przez to filoros.; przywódcy K. Grocholski, W. Dzieduszycki, D. Abrahamowicz, L. Piniński. PODOLE, rozległa wyżyna, część Płyty Czarnomorskiej na pd.-wsch. od Lwowa, w U kr. SRR. — Do XIV w. wchodziło w skład księstw ruskich; Kazimierz W. wcielił zach. część P. do Polski, resztę oddal w lenno litewskim Koriatowiczom; 1430 P. zach. z Kamieńcem włączono ostatecznie do Polski, część w»ch. do Litwy, a 1569 do Korony; zach. część P. należała do woj. ruskiego; środkowe utworzyło woj. podolskie, wsch. — woj. bracławskie. Po zdobyciu przez Turków Kamieńca P. z częścią Ukrainy opanowała Turcja, po pokoju karłowickim (1699) P. wraz z Kamieńcem wróciło pod panowanie Polski; 1772 zach. część P. po rzekę Zbrucz przeszła do zaboru austr.; pozostała część 1793 do Rosji; zach. część 1919—39 w obrębie państwa polskiego (woj. tarnopolskie i stanisławowskie). PODOLECKI Jan Kanty (1800—55), pisarz społeczno-ekonomiczny, działacz Tow. Demokratycznego Polskiego po 1848. W poglądach jego występowało wiele elementów socjalizmu utopijnego; Co jest rewolucja i jakie jej stanowisko, O socjalizmie. PODOLSK, m. przemysł, w Ros. FSRR (obwód moskiewski); 113 000 mieszk. (1956); przemysł maszyn., cement. PODOLSKO-WOŁYŃSKA WYŻYNA, płaska wyżyna w ZSRR, na pn. i pn.-wsch. od Dniestru (zach. Ukraina); stanowi część Płyty Czarnomorskiej; wys. do 473 m; gleby lessowe, liczne jary i parowy. iRYWKA PODSYPKA Polski; stronnik Sasów, wróg -«.Familii i St. Augustar zausznik Rosji; główny organizator konfederacji radomskiej; 2) Roman (1873—1954), prof. Polit Warsz., pionier kolejnictwa elektr. w Polsce, zasłużony pedagog. PODPOROWY MUR, konstrukcja z kamienia, cegły lub betonu, podtrzymująca strome stoki nasypów ziemnych lub wykopów. PODPUSZCZKA, enzym trawienny, składnik soku żołądkowego; powoduje ścinanie się białka mleka (kazeiny); p. otrzymywana z żołądków cielęcych używana jest do wyrobu serów tzw. twardych (sery żółte). PODROBY, jadalna część wewn. narządów zwierząt, np. wątroba, serce, ozór, płuca. PODROST, samosiewne kępy młodych, kilkunastoletnich drzew, które mogą w przyszłości wejść w skład drzewostanu głównego. PODROŻĘ MIĘDZYPLANETARNE -►astronautyka. PODRÓŻNICZEK, Luscinia suecica, ptak z rzędu wróblowatych, spokrewniony ze słowikami; nadwodne lub błotniste zarośla Eurazji i pn. Afryki; dł. 15 	cm, rozpiętość skrzydeł 22 cm; na zimę odlatuje. PODRÓŻNYCH DRZEDrzewo podróżnych PODORY PODOSKI: 1) -orka. Gabriel Jan (1719—77), prymas WO, Raoenala madagascariensłs, bylina z rodziny bananowatych; Madagaskar; liście o dużych pochwach, w których gromadzi się woda; stąd nazwa „drzewo podróżnych“. PODRYWKA, narzędzie połowu ryb (w rzekach); eachta sieciowa rozpięta na 2 skrzyżowanych pałąich ruchomo osadzonych na długim trzonku. PODSADKA, łuskowaty liść podpierający oś kwiatostanu. PODSADZKA, zapełniacie (podsadzanie) w kopalni pustych przestrzeni po wybraniu kopaliny użytecznej: również materiał do podsadzania (piasek, skała płonna, popiół, żwir, kamień łamany itp.). PODSEKRETARZ STANU, zastępca ministra, wiceminister. PODSIĄKALNOŚC, zdolność gleb do podnoszenia wody z warstw niżej leżących — ku górze, wbrew sile ciężkości: skutek działania sił kapilarnych w wąskich przestrzeniach między 1 — podkwiatek, 2 — cząstkami gleby. Zob. też przysadka, 3 — podsadka włoskowatość. PODSIEW, siew nasion tego samego gatunku rośliny co rosnący już na polu lub gatunku pokrewnego pod względem uprawy; ma na celu zagęszczenie uprawy. PODSIEWACZ, część młocami oddzielająca krótką słomę (zgoniny) od ziarna i plew. PODSKIBIE, ziemia przykryta wyoraną skibą. PODSTACJA TRAKCYJNA, zespół urządzeń elektr. (transformatorów, prostowników), służących do przetwarzania prądu z elektrowni na prąd wymagany dla elektr. trakcji kolejowej. PODSTAWA: 1) geogr. p. erozyjna, poziom morza dla rzeki gł., dla dopływu — poziom rzeki gł. w miejscu ujścia pobocznej; 2) mat. p. logarytmu -►logarytm; p. logarytmu naturalnego -►e. PODSTAWCZAKI, Basidiomycetes, klasa grzybów rozmnażających się za pomocą zarodników podstawkowych (basidiospor) wytwarzanych zewnętrznie na specjalnych komórkach zw. podstawkami* grzybnia wielokomórkowa; należą tu grzyby kapeluszowe (np. borowik, pieczarka), rdze (np. r. zbożowa), głownie, żagwie. Zob. też obłócznia. PODSTAWEK, drewniana płytka ustawiona prostopadle na -►pudle rezonans, instrumentów strun., służąca do oparcia strun i przenoszenia ich drgań na pudło. PODSTYCZNA KRZYWEJ, mat. rzut na oś odciętych odcinka stycznej, zawartego między punktem Styczności a punktem przecięcia z osią odciętych. PODSYPKA: 1) warstwa tłucznia, żwiru lub piasku« na której układa się podkłady kolejowe; m. in. łago46* PODSYSTEM GWIAZD dzi uderzenia kół w szyny oraz odprowadza wodę opadową; 2) gruz lub piasek wypełniający odstępy między legatami podłogi na parterze. PODSYSTEM GWIAZD, astronomiczna jednostka systematyczna, grupa gwiazd o zbliżonej budowie fizycznej i sposobie poruszania sie w przestrzeni, a także — prawdopodobnie — podobnej ewolucji. Zob. też populacja (gwiazd). PODSZYBIE -szyb. PODSZYCIE, drzewa i krzewy do kilkumetrowej wysokości, stanowiące dolne piętro lasu. PODSCIÓŁKA -ściółka. PODŚWIADOMOŚĆ, całość procesów psychicznych przebiegających poza pełną świadomością jednostki i oddziaływających w różnych sytuacjach w różny sposób na świadomość; termin wprowadzony przez S. 	Freuda, który z podświadomości uczynił centralny punkt swojej teorii. PODTORZE, grunt, na którym spoczywa nawierzchnia kolejowa, wraz z rowami, urządzeniami odwadniającymi i murami Oporowymi. PODUDZIE, anat. odcinek kończyny dolnej od kolana do stawu skokowego. PODUSZKOWA ROŚLINA, u której z szyjki korzeniowej wyrastają promieniście liczne pędy, tworząc pólkulistą poduszkę, np. lepnica bezlodygowa. PODWALINA: 1) pierwsza belka drewniana układana na podmurowaniu (cokole) w budynkach drewn.; 2) belka, na której oparte są slupy (w rusztowaniu, niektórych typach więżb dachowych). PODWIĄZKA, ligatura — med. zaciśnięcie (podwiązanie) naczynia Krwionośnego nicią chirurgiczną, w celu zatamowania upływu krwi. PODWIĄZKI ORDER, ustanowiony 1348 w Anglii przez Edwarda III; nadawany panującym i najbardziej zasłużonym politykom; najwyższe odznaczenie brytyjskie. Tabl. XI. PODWIETRZNE WYSPY (Leeward Islands), grupa wysp na M. Karaibskim (Antigua, St. Kitts, Montserrat, W-y Dziewicze); posiadłość W. Brytanii, wchodzi do Federacji Karaibskiej (z wyjątkiem Wysp Dziewiczych); 1094 km*, 109 000 mieszk. (1949); górzyste, wulkan.; klimat gorący, obfite opady; żyzne gleby; plantacje trzciny cukr., bananów, cytrusów. PODWOROWE -narzaz. PODWOZIE, część —pojazdu; również część samolotu (szybowca, śmigłowca itp.), na której spoczywa on w czasie postoju i poruszania się po ziemi; p. może być stale lub chowane na czas lotu do wnętrza samolotu. PODWÓJ, Mesidothea entomon, skorupiak denny z rzędu równonogów; pn. morza i wody wyslodzone, w Bałtyku pospolity; ok. 8 cm dl.; żywi się głównie szczątkami zwierząt morskich. PODWÓJNA PRAWDA, czyli teoria dwóch prawd, teoria rozpowszechniona w średniowieczu i w okresie Odrodzenia, dopuszczająca możliwość jednoczesnego uznawania za prawdziwe sprzecznych z sobą prawd nauk. i rei., ponieważ należą do dwóch różnych dziedzin. PODWÓJNE ZAŁAMANIE, dwójlomność — zjawisko występujące w kryształach nie należących do układu regularnego, polegające na tym, iż promień światła padający na kryształ dzieli się na dwa promienie: zwyczajny i nadzwyczajny, biegnące z różnymi prędkościami i spolaryzowane liniowo w płaszczyznach do siebie prostopadłych. PODWÓJNE ZAPŁODNIENIE -zapłodnienie. PODYMNE -narzaz. PODZBIÓR, mat. część zbioru; np. liczby parzyste tworzą p. wszystkich liczb całkowitych. PODZIAŁKA -skala. PODZIAŁ KOMÓRKOWY, biol. proces dzielenia się komórki macierzystej na dwie potomne; poprzedzony jest zwykle podziałem jądra bezpośrednim (—amitoza), pośrednim (—mitoza) lub redukcyjnym (—mejoza). PODZIAŁ PRACY, rozczłonkowanie procesu pracy na poszczególne czynności w zakładzie produkcyjnym; przyczynia się do zwiększenia wydajności pracy; społeczny p. p., wewnątrz społeczeństwa między różne gałęzie produkcji; pierwszy wielki s. p. p. — na uprawę ziemi i hodowlę, dzięki wyspecjalizowaniu się pewnych rodów w hodowli bydła; drugi wielki s. 	p. p. — na rolnictwo i rzemiosło, dzięki oddzieleniu rzemiosł od uprawy roli; późniejsze wydzielenie się handlu jest uważane za trzeci wielki s. p. p. PODŻEBRZE, anat. górna część jamy brzusznej, osłonięta z boku żebrami. PODŻEGANIE, nakłaniani» innej osoby do popełnienia przestępstwa. POE [pouj Edgar Allan (1809—49), poeta, prozaik 1 kjytyk amer.; jego niesamowite opowiadania cechu- 724 je wybujała fantazja połączona z darem obserwacji i zdolnością wytwarzania nastroju grozy; twórca amer, noweli i prekursor współcz. powieści kryminalnej; poematy: To Helen, Israfel, Kruk, Ulalume, Annabel Lee; najbardziej znane opowiadania: Zabójstwo przy Rue Morgue, Tajemnica Marii Rogêt, Zloty żuk, Opowieści A. G. Pyma. POEMAT [gr.]: 1) lit. dłuższy utwór wierszowany; p. epicki, epopeja — powieść poet.; p. dygresyjny, w którym w wątki epickie wplatane są obszerne fragmenty liryczne; p. heroikomiczny, w którym o błahych zdarzeniach opowiada się stylem podniosłym; p. dydaktyczny obejmuje wierszowane traktaty filoz., nauk., rei. itp.; 2) muz. p. symfoniczny, jednoczęściowy orkiestrowy utwór programowy o formie ukształtowanej wg treści zasugerowanej tytułem, np. Figle Sowizdrzała (R. Strauss), Step (Noskowski), Epizod na maskaradzie (Karłowicz); twórcą p. s. był F. Liszt Zob. też muzyka (programowa). POETYKA [gr.], nauka obejmująca badania form lit.; p. normatywna, zbiór postulatów, zadań i reguł obowiązujących w danym kierunku lit.; najsławniejsze i najbardziej sprecyzowane p. n. to: Poetyka Arystotelesa, spopularyzowana w Liście do Pizonów Horacego (I w. p. n. e.) oraz L’art poétique Boileau (1674), której poi. przeróbkę stanowiła Sztuka rymotwórcza Fr. K. Dmochowskiego (1788). POEZJA [gr.], literacka twórczość artyst. wyrażająca się w mowie wiązanej rytmem; przeciwieństwo prozy; od czasów staroż. Grecji dzieli się na lirykę, epikę i dramat. POEZJA CHÓRALNA, powstała I najlepiej rozwijała się w VII—V w. p. n. e. w państwach doryckich, szczególnie w Sparcie (Alkman); największy rozkwit p. cn. przypada na VL/V w. p. n. e. (Symonides z Keos, Bafcchylides z Keos, Pindar z Teb); p. ch. była gatunkiem lit. związanym z archaicznym okresem literatury gr., a w okresie klasycznym (V—IV w. p. n. e.) miejsce jej zajęła tragedia. POGGIO-BRACCIOLINI [podż:dżio - bracz:czolini] Gian Francesco (1380—1459), humanista wł.; zbiór łac. —facecji, które zyskały popularność europejską. POGLĄDOWOŚĆ, zasada nauczania postulująca takie podawanie materiału nauczania, aby uczniowie poznawali przedmioty lub zjawiska, o których się uczą, za pomocą zmysłów, bądź z natury, bądź poprzez obrazy, modele; postulat poglądowego nauczania uzasadnił po raz pierwszy J. A. Komeński (XVII w.). POGŁĘBIACZ, narzędzie roln. do spulchniania —podskibia bez wyciągania go na wierzch; narzędzie samodzielne lub zespolone z pługiem. POGŁĘBIARKA, bagrownica, czerparka pływająca, draga — pływająca maszyna do urabiania i wydobywania gruntu z dna wód, głównie w celu ich pogłębiania; p. wieloczerpakowa wybiera grunt czerpakami umieszczonymi na taśmie bez końca, p. ssąc a zasysa mieszaninę mułu z wodą za pomocą pomp. POGŁOWIE, ilość zwierząt, zazwyczaj jednego rodzaju, gatunku, rasy, płci lub wieku, występujących na określonym terenie i w określonym czasie. POGŁÓWNE, podatek pobierany „od głowy", m. in. w dawnej Polsce. POGŁÓWNE NAWOŻENIE, stosowanie nawozów miner, lub organ, w czasie, gdy na polu rosną już rośliny. POGODA, całokształt zjawisk fizycznych występujących w atmosferze w danej chwili lub w pewnym okresie czasu; również przebieg całości zjawisk atmosferycznych w tym okresie; przewidywanie p. -►prognoza. POGODIN: 1) Michaił P. (1800—75), ros. publicysta i historyk, ideolog reakcyjnego -►panslawizmu; 2) Nikołaj F., właśc. Stukałow (ur. 1900), pisarz ros., prozaik i dramaturg; przez szereg lat pracował w „Prawdzie" jako reportażysta; jego twórczość dramatyczna zachowała wiele cech publicystyki i reportażowej faktografii; Moi drug. Poema o toporie, Czlotoiek z karabinem, Kremlowskie kuranty. POGOŃ, herb Wielkiego Księstwa Litewskiego:  725 w polu czerwonym rycerz na koniu w pełnym biegu, trzymający wzniesiony miecz. POGOŃCE, Dolomedes, pająki ziemnowodne; biegają po powierzchni wody (mogą się też zanurzać) polując na owady; niektóre gatunki łowią również małe rybki i kijanki; u nas występuje D. fimbriatus,  ok. 2 cm dł. POGORZELA, m., pow. krotoszyński, woj. pozn.; 1500 mieszk. (1956); ośrodek roln., hodowla bydła. Pojemnik ii POGORZELSKA Żula (Zofia) (1901—34), popularna aktorka i śpiewaczka kabaretowa (teatrzyk Qui pro Quo). POGORZELSKI Witold (ur. 1895), matematyk, prof. Polit. War sz.; specjalność: równania różniczkowe i całkowe. POGOTOWIE RATUNKOWE, instytucja służby zdrowia udzielająca doraźnej pomocy lekarskiej w nagłych wypadkach i zajmująca się przewozem ciężko chorych w karetkach sanitarnych. P. R. powstało jako organizacja społeczna w Krakowie 1891, w Warszawie 1897. w Łodzi 1899. POGORZANIE, mieszkańcy wsi od Dunajca po San, o przemieszanej kulturze góralsko-nizinnej. POGÓRZE, obszar wyżynny łub pagórkowaty; powstaje na miejscu gór zrównanych przez denudację. POGUBIĘ WIELKIE, jez. w grupie Wielkich Jez. Mazurskich w Puszczy Piskiej, wśród lasów, torfowisk i bagien, 696 ha, głęb. do 2 m; w pn. części wyspa (5 ha); odpływ do rz. Pisy. PO-HAI, zatoka w pn.-zach. części M. Żółtego, ujście rz. Huang-ho; port Tiencin. POIKILOTERMICZNE ZWIERZĘTA -«-zmiennocieplne zwierzęta. POILU [fr. pual(ł — owłosiony], nazwa nadawana żołnierzom fr. podczas I wojny światowej. POINCARÉ [puękarę] : 1) Jules Henri (1854—1912), matematyk, fizyk i astronom fr.; prace z teorii funkcji i równań różniczkowych; zajmował się problemem trzech ciał oraz elektromagnetyczną teorią światła; prekursor teorii względności, jeden z twórców nowoczesnej topologii; 2) Raymond (1860—1934), fr. mąż stanu, wielokrotny minister, 1912—13, 1922—24, 1926—29 premier; jako prezydent Republiki 1913—20 wywierał duży wpływ na politykę Francji w okresie I wojny światowej. POINSETIA, Euphorbia pulcherrłma, ozdobna roślina doniczkowa z rodziny wilczomleczowatych; Ameryka Srodk.; kwitnie ok. Bożego Narodzenia; właściwy kwiat jest zredukowany do małych, żółtozielonych kieliszków, a ozdobne są duże, promieniście ułożone, czerwone lub różowe przykwiatki. POINTA -►puenta. POINTER [ang.], krótkowłosy wyże! ang., wys. około 60 cm; umaszczenie białe, w żółte, brązowe lub czarne łaty; myśliwski, tropi i wystawia zwierzynę. POINTYLIZM -►impresjonizm. POISSON [puasą] Siméon Denis (1781—1840), matematyk i fizyk fr.; prace z rachunku wariacyjnego, szeregów Fouriera, fizyki matematycznej oraz z teorii sprężystości i ciepła. POITIERS [puatję], m. w środk.-zach. Francji; 52 600 mieszk. (1954); kościoły i zabytki średniow.; uniwersytet z 1432; drukarnie, wyrób fajansu. — 732 zwycięstwo Karola Młota nad Arabami; 1356 klęska króla fr. Jana Dobrego w bitwie z Anglikami. POJANG, jez. we wsch. Chinach, na pd. od Jangcv-ciang (prow. Kiangsi), stanowiące powodziowy zbiornik retencyjny, pow. zmienna, 5000—2500 kmś; żeglowne. POJAZD, środek transportowy przystosowany do poruszania się na kołach (po szynach lub bezpośrednio po drodze, gruncie), gąsienicach łub płozach; gł. części składowe: podwozie z kołami, stanowiące ostoę p., oraz nadwozie; p. konny -►brek, brożek, jryczka, cab, dyliżans, faeton, kabriolet, kałamaszka, kareta, kariolka, kocz, kolasa, kwadryga, lando, powóz, rydwan, soliterka, wolant; p. mechaniczny, p. napędzany za pomocą silnika. POJEDYNEK, załatwianie zatargów przewidzianych kodeksem honorowym w drodze orężnej z ustaleniem warunków spotkania i wyboru broni przez świadków starcia, tzw. sekundantów; p. amerykański, umowa, na zasadzie której ten, kto wyciągnie z dwu gałek czarną, powinien popełnić samo- POKRYWY bójstwo. W Polsce i in. krajach Europy obio formy p. karane. POJEMNIK, kontener — trwała, o określonych wymiarach, zamykana lub otwarta skrzynia, klatka, zbiornik; służy do przewożenia towarów bez opakowania. ułatwia przeładunek. POJEMNOŚĆ ELEKTRYCZNA, wielkość skalarna, której miarą jest stosunek ładunku wprowadzonego na przewodnik do uzyskanego wskutek tego potencjału; p. e. układu przewodników zwanego kondensatorem mierzy się stosunkiem ładunku wprowadzonego na jedną z okładek do napięcia między okładkami. Jednostką pojemności w układzie -►MKSA jest farad (F). POJEMNOŚĆ STATKU, objętość wewnętrznych pomieszczeń statku; rozróżnia się p. całkowitą (brutto) oraz p. użyteczną (netto), przeznaczoną dla pasażerów i ładunków; p. statku (tonaż) określa się w tonach rejestrowych (1 tr = 2,83 mS), czyli wymiarowych — brutto (BRT) lub netto (NRT). POJEZIERZE, obszar obfitujący w jeziora, które wypełniają zagłębienia pośród wzgórz pochodzenia lodowcowego. POJĘCIE, myślowe odzwierciedlenie i całościowe ujęcie istotnych cech przedmiotów czy zjawisk; log. -►konotacja. POKARM, zespól substancji pobieranych z zewnątrz przez żywy organizm i zapewniających mu: 1) 	materiał na budowę nowych i odbudowę starych tkanek, 2) zasób energii niezbędnej do procesów związanych z życiem komórek; najważniejszymi składnikami p. są białka, węglowodany, tłuszcze, sole mineralne, woda i witaminy. Zob. też żywienie racjonalne. POKĄTNIK ZŁOWIESZCZY, Blaps mortisaga, duży, czarny chrząszcz z rodziny -►mączników; spotykany w domach, piwnicach itp. POKER [ang.], hazardowa gra w karty. POKŁAD: 1) góm. warstwa kopaliny użytecznej ograniczona mniej lub więcej równoległymi powierzchniami: górą warstwami stropu, dołem — spągu; elementy charakteryzujące Pokład p.: grubość, nachylenie. w szczególności wznios (kierunek w górę) oraz upad (kierunek w dół), rozciągłość (szerzenie), bieg; 2) żegl. stały pomost poziomy między burtami statku. POKŁADEŁKO, rurkowaty narząd na końcu odwłoka samic wielu owadów, służący do składania jaj; może być dłuższy od ciała owada; u -►owadziarek opatrzony jest piłkowanymi szczeciami i dlatego może świdrować otwory w ciele owadów lub nawet w drewnie. POKORA, w dawnej Polsce uroczysty akt upokorzenia się zabójcy wobec krewnych zabitego w celu uniknięcia ich zemsty. POKOS: 1) długi wał trawy, zboża łub innych Toślin uprawnych, powstały przy koszeniu; 2) łąka lub pole świeżo skoszone (region, pokosisko, koszenica). POKOSTY, schnące w powietrzu oleje roślinne (zwykle lniany lub konopny) z niewielkimi dodatkami substancji (np. tlenku ołowiu, dwutlenku manganu) przyspieszających schnięcie; stosowane do wyrobu farb olejnych oraz do pokrywania powierzchni przedmiotów, zwłaszcza drewnianych, na których tworzą szklistą warstewkę, chroniącą przed wpływami atmosferycznymi. POKOT, rozkład — Iow. upolowana zwierzyna, ułożona do przeglądu wg ustalonego tradycją łowiecką porządku; także wynik polowania. POKREWIEŃSTWO, stosunek łączący osoby pochodzące od wspólnego przodka; p. oblicza się w liniach i stopniach; są dwie linie p.: prosta, która z kolei dzieli się na wstępną (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd.) i zstępną (dzieci, wnuki itd.), oraz boczna (bracia, siostry, dalej wujowie, ciotki, kuzynki itd.); stopnie p. oblicza się według ilości urodzeń (dzieci w stosunku do rodziców są krewnymi w pierwszym stopniu, wnuki do dziadków — drugim, rodzeństwo między sobą także w drugim). POKROWSKI Michaił N. (1868—1932), prof., historyk ros. i radź., polityk, znawca dziejów XIX—XX w.; uczestnik rewolucji 1905 i 1917; 1918—32 zastępca lud. komisarza oświaty; Russkafa istoria z drlewnieiszych wriemien, Oczerkl istorił rtisskof kultury. Niektóre ujęcia P. uznano później za błędne. POKRÓJ, całokształt cech morfologicznych, czyli wyglądu zewn. zwierzęcia (eksterier) lub rośliny. POKRYWY, elytrae, stwardniała pierwsza para  Pokrzyk wilcza jagoda POKRZEWKI skrzydeł przeważnie u chrząszczy; ochraniają znajdujące się pod nimi skrzydła błoniaste drugiej pary. POKRZEWKI, gajówki, Sylvidae, rodzina aroDnych ptaków z rzędu wróblowatych, licząca ok. 200 gatunków; lasy i zaroiła całego świata, z wyjątkiem Ameryki; głównie owadożeme; należą tu: piegża, zaganiacz, trzciniaki i in. POKRZYK WILCZA JAGODA, belladona, Atrapa belladonna — trująca i lecznicza bylina z rodziny -»psiankowatych; do 2 m wys.; liście podobne do liści tytoniu, kwiaty brudnofioletowe, owoc — czarna, lśniąca jagoda; lasy, zarośla i poręby na Podkarpaciu, na niżu rzadka; zbiór zakazany. POKRZYWA, Urtica, rodzaj roślin z rodziny pokrzywowatych, o włoskach parzących; p. zwyczajna (U. dioica), bylina do 1 m wys.; liście grubo ząbkowane (młode — jadalne i lecznicze); łodygi dostarczają włókna; lasy olchowe, ogrody, zarośla; p. żegawka (U. urens), jednoroczny chwast do 50 cm wys.; liście ostro ząbkowane; przydroża, rumowiska, ogrody. POKRZYWKA, schorzenie uczuleniowe w postaci swędzących bąbli na skórze; występuje najczęściej wskutek błędów dietetycznych, zatruć pokarmowych lub po niektórych lekach. Zob. też alergia. POKRZYWNIK, Vanessa urticae, ładnie ubarwiony motyl dzienny z rodziny rusałkowatych. • POKUCIE, kraina nad górnym Prutem i Czeremoszem (gł. m. Kołomyja), dziś w stanisławowskim obwodzie Ukr. SRR; b. urodzajna. POKWITANEE, dojrzewanie płciowe; u dziewcząt okres, w którym rozpoczyna się -»menstruacja; u chłopców okres, w którym następuje wytwarzanie plemników w jądrach. POL Wincenty (1807— 72), poeta, geograf; uczestnik powstania 1831, emigrant, 1850—53 prof, geografii w Krakowie. Twórca wierszowanej gawędy staroszlacheckiej; Pleśni Janusza, Pieśń o ziemi naszej, Mohort; Rzut oka na północne stoki Karpat, Północny wschód Europy pod wzglądem natury, Hydrografia. POLA ELIZEJSKIE: 1) mit. gr. -»Elizjum; 2) Champs Elysćes — arteria spacerowa Paryża, dł. 2 km; kina, luksusowe restauracje, kawiarnie. POLAK Adolf (ur. 1890), specjalista w dziedzinie budowy silników spalin., prof. Polit. Gdańskiej, członek koresp. PAN. , , POLANICA ZDRÓJ, m., pow. kłodzki, woj. wróci., w Kotlinie Kłodzkiej, nad Bystrzycą Dusznicką; 4100 mieszk. (1958); zdrojowisko, urządzenia leczn.; zakłady przemysłu szklarsk. i drzewn. POLANIE: 1) szczep lechicki w dorzeczu środk. Warty, który jednocząc sąsiednie plemiona dał początek w X w. państwu poi.; 2) plemię wschodnioslow. z nad środk. Dniepru, od ok. 900 w państwie kijowskim. POLANOWO, w. w obw. smoleńskim Rosyjskiej FSRR; 27 V 1634 pokój między Polską a Rosją; Polska uzyskała ziemie: siewierską, czemihowską i smoleńską, Rosja zrzekła się również praw do Inflant. POLANÓW, m., pow. sławieński, woj. kosz., na Pojez. Drawskim; 1600 mieszk. (1956); stacja klimat.; w pobliskim Nowym Młynie szkoła szybowcowa. POLARNA GWIAZDA, biegunowa gwiazda — gwiazda widoczna najbliżej -»bieguna (niebieskiego), obecnie a Małej Niedźwiedzicy. POLAROGRAFIA [gr.], fizykochem. metoda chem. analizy ilościowej rozcieńczonych roztworów; polega na pomiarze natężenia prądu przepływającego przez elektrolit podczas jego elektrolizy na rtęciowe: kroplowej katodzie; w pewnych ściśle określonych warunkach natężenie płynącego prądu jest proporcjonalne do stężenia jonów obecnych w roztworze; polarograf, przyrząd do analizy polarograficznej. W. Pol 726 POLAROID, płytka lub błona z przezroczystego materiału, pokryta warstewką zorientowanych w określony sposób drobnych kryształków pewnych związków organicznych (np. siarczanu jodochininy); służy do polaryzacji światła (jest gorszym polaryzatorem od nikola). POLARYMETR, przyrząd do mierzenia kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji jednobarwnego światła, które przechodzi przez rurkę wypełnioną badaną cieczą; stosowany zwłaszcza do określania stężenia roztworu pewnych substancji (np. w cukrownictwie określa się stężenie cukru w roztworze za pomocą polarymetru zw. s ach ary me trem). POLARYZACJA fiz.: 1) p. elektryczna, przesunięcie ładunków przeciwnych znaków w dielektryku spowodowane zewn. polem elektr.; 2) p. magnetyczna, namagnesowanie ciała pod wpływem zewn. pola magnet; 3) p. elektrod, zmiany wywołane na elektrodach przy przepływie prądu elektr., powodujące powitanie siły elektromotorycznej działającej w przeciwnym kierunku do przepływającego prądu; p. e. można znacznie obniżyć stosując np. środki chem., tzw. depolaryzatory; 4) p. ogniwa, zmiany wywołane na elektrodach ogniwa przy przepływie prądu elektr., powodujące powstanie siły elektromotorycznej osłabiającej jego działanie; 5) p. światła, zjawisko związane z ograniczeniem rodzaju drgań wektora świetlnego (elektrycznego, a również i związanego z nim w fali elektromagnet. wektora magnetycznego); w świetle niespolaryzowanym drgania wektora świetlnego odbywają się w płaszczyźnie prostopadłej do promienia, zmieniając w niej ustawicznie kierunek. Gdy wektor świetlny drga w określonej płaszczyźnie, światło jest liniowo spolaryzowane; płaszczyzną p. liniowo spolaryzowanego światła nazywamy zwykle płaszczyznę przechodzącą przez promień i prostopadłą do płaszczyzny drgań wektora świetlnefo; gdy koniec wektora świetlnego opisuje elipsę lub oło, światło jest spolaryzowane eliptycznie lub kołowo. POLARYZATOR, przyrząd do otrzymywania światła spolaryzowanego zo światła zwykłego. Zob. też polaryzacja (światła), Nicola pryzmat. POLATUCHA, Pteromys, rodzaj z rzędu gryzoni; lasy pd.-wsch. Azji oraz tajgi Eurazji i Am. Pn.; wygląd i tryb życia podobne jak u wiewiórek. Szeroki v, fałd skóry rozpięty między ■ kończynami umożliwia wykonywanie długich skoków; roślinożerne. POLDER [hol.], obszar depresyjny powstały przez osuszenie płytkich mórz Polatucha (urodzajne gleby), chroniony przed zalewami morza przez groble i tamy, odwadniany za pomocą kanałów i pomp; częste np. w Holandii. POLE: fiz. 1) p. sił, przestrzeń, w której na ciała działają siły, np. w p. grawitacyjnym — na wszystkie ciała, w p. elektrycznym — na ciała naelektryzowane, bieguny magnetyczne; :ń, w której na ładunki punktowi p. e. przypisuje się wielkość wektorową zw. natężeniem p. e. (lub wektorem elektr.) — jej wartość równa jest sile działającej na umieszczony w tym punkcie jednostkowy dodatni ładunek elektr., jej kierunek zgodny jest z kierunkiem siły; linie natężenia (zw. też liniami sił) są to styczne do wektora natężenia p. e. w każdym punkcie p. e. Niezmienne w czasie p. e. nazywamy polem elektrostatycznym; powstaje ono wokół naelektryzowanego, dobrze izolowanego przewodnika; p. e. zmieniające się w czasie nosi nazwę zmiennego, powstaje np. wokół anteny nadawczej radiostacji; p. e. jednorodnym nazywamy takie, którego natężenia we wszystkich punktach są jednakowe co do wielkości i kierunku, powstaje np. między okładkami kondensatora płaskiego; 3) p. grawitacyjne, przestrzeń otaczająca każde ciało, w której na każde ciało działa siła przyciągania (-»grawitacja); szczególnym przypadkiem p. g. jest p. sił ciężkości, rozciągające się wokół Ziemi, w którym na każde ciało działa siła ciężkości o wartości równej iloczynowi masy ciała przez -»przyśpieszenie ziemskie i skierowana ku środkowi Ziemi; 4) 	p. magnetyczne, przestrzeń otaczająca magnesy trwałe, elektromagnesy lub przewodniki z przepływającym prądem elektr., w której wywierane są siły na bieguny magnet., obwody opływane przez prąd elektr. oraz poruszające się ładunki elektr.; p. m. charakteryzują analogiczne wielkości jak pole elektr., a więc natężenie oraz linie natężenia; rozróżnia  727 się również analogiczne rodzaje p. m.: pole magnetostatyczne, zmienne, jednorodne; p. m. Ziemi, p. magnet, rozciągające się wokół Ziemi; jest takie, jak gdyby Ziemia była magnesem o biegunie pd. na półkuli pn. (73 30' szer. geogr. oraz 92w wsch. dl. geogr.) oraz o biegunie pn. na półkuli pd. (72°25' szer. geogr. oraz 154° wsch. dł. geogr.); elementami opisującymi p. m. Z. są: -»deklinacja magnet., -»inklinacja magnet, oraz składowa pozioma natężenia p. magnet; przebieg deklinacji magnet opisują tzw. -»izogony, przebieg inklinacji — tzw. -►izokliny, przebieg składowej poziomej natężenia p. magnet. — analogiczne krzywe zw. izodynami; linie podające na mapie przebieg -»południków magnet, obrazują linie natężenia p. m. Z. (są to rzuty poziome linii natężenia p. m. Z.); 5) p. elektromagnetyczne, p. powstałe w wyniku nakładania sie na siebie p. elektr. i p. magnet.; 6) p. potencjalne, p. sił, w którym praca sił p. wzdłuż dowolnej zamkniętej krzywej równa się zeru; przykładem Jest p. sił ciężkości, elektrostatyczne, magnetostatyczne. POLE FIRNOWE, źródłowa część lodowca górskiego; obszar powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie masy śnieżne gromadzą się i przekrystalizowują w lód zasilający płynący w dolinie lodowiec. POLE MARSOWE: 1) Campus Martius — w staroż. Rzymie miejsce zgromadzeń lud. oraz gier i ćwiczeń gimnast.; z czasem zabudowane; 2) Champ de Mars w Paryżu, plac, na którym urządzane są wystawy, defilady, zabawy lud.; wieża Eiffla. POLEMIKA [gr ], zwalczanie przeciwnych poglądów słowem lub pismem. POLEPA, bud. warstwa gliny z sieczką, suchego piasku, żużla, pianobetonu, szkła piankowego itp. ułożona w stropie w celu uzyskania izolacji cieplnej i dźwiękochłonnej między piętrami. POLER [niem.], pachołek — żeliwny, żelbetowy lub drewniany słupek przytwierdzony do nabrzeża lut) do statku; służy do cumowania statku POLEROWANIE: 1) łechn. -» obróbka skrawaniem; 2) w przemyśle spoż. końcowa obróbka wina lub piwa; wygładzanie kaszy perłowej; końcowy etap produkcji oleju, sączenie go pod ciśnieniem. POLESIE, nizinny obszar w dorzeczu Prypeci w Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, w trójkącie Brześć — Kijów — Mohylew; ok. 100 000 km*; lasy szpilkowe, bagna, jez.; obecnie osuszane. POLEWA, cienka warstwa delikatnej glinki, bezbarwna lub zabarwiona, którą pokrywa się wyroby ceram. dla nadania im trwałości. POLE WIDZENIA, przestrzeń, którą obejmuje oko patrzące nieruchomo wprost przed siebie. POLEWKA Adam (1903—56); pisarz i publicysta krak., działacz lewicy rewol.; 1926—28 członek red. „Gazety Literackiej“; autor szopek polit. i organizator teatrów robotn.; po wojnie poseł na sejm; wydał ra. in. tom felietonów Kocham i nienawidzę i przekład starofr. farsy Mistrz Pathelin. POLEWOJ: 1) Nikołaj A. (1796—1846), ros. krytyk i dramaturg, wydawca czasopisma „Moskowskij Tielegraf", w którym propagował idee romantyzmu; Istorta naroda russkogo, sztuki teatr., powieści; 2) Boris N., właśc. Lampów (ur. 1908), pisarz ros., publicysta i prozaik; opowiadania i powieści o bohaterstwie woj. ludzi radź. i ich pokojowej pracy; Opowieść o prawdziwym człowieku. My ludzie radzieccy. Złoto. POLEŹAJEW Aleksandr I. (1805—38), poeta ros., za poemat Soszka zesłany na Kaukaz; poezje o melancholijnym nastroju, niekiedy retoryczne. POLĘDWICA, część środk. górnej połówki tuszki trzody chlewnej lub bydła; mięśnie podłużne grzbietu. POLIAMIDY, superpoliamidy — produkty kondensacji alifatycznych kwasów dwuzasadowych z dwuaminami (nylon) lub też kondensacji aminokwasów (perlon, kapron, steelon); -»tworzywa sztuczne, stosowane gł. w postaci włókien o dużej wytrzymałości mech. i elastyczności, natomiast o małej higroskopijności (tkaniny, bielizna, pończochy). POLIANDRIA [gr.], wielomęstwo, małżeństwo jednej kobiety z kilkoma mężczyznami; znane z Tybetu, pd. Indii, Cejlonu, Borneo, Ameryki Pd. i Wysp Aleuckich. POLICA: 1) masyw górski w Beskidzie Wysokim, wys. 1367 m, dl. 20 km, oddzielony od Babiej Góry przełęczą Krowiarki; tereny turystyki zimowej i letniej; 2) (Poljica), kra;na hist. nad Adriatykiem, w zach. Jugosławii, część Dalmacji; wchodziła w skład POLIGRAFIA Chorwacji i wraz z nią od pocz. XII do poi. XV w. — Węgier; następnie zależna od Wenecji, z zachowaniem własnych praw samorządowych; 1797—1805 i 1814—1918 należała eto Austrii, od 1918 do Jugosławii. Ustrój P. z przeżytkami stosunków wcześniejszych znany ze Statutu Polickiego, jednego z najważniejszych zbiorów dawnego prawa słowiańskiego. POLICE, m., pow. i woj. szczec. przy ujściu Odry do Zalewu Szczecińskiego; 4800 mieszk. (1956); b. zniszczone w 1945; port handl. i pasażer., kąpielisko. POLICHLOREK WINYLU, związek organiczny; produkt polimeryzacji chlorku winylu CHCl = CH2; szeroko stosowany jako termoplastyczne -»tworzywo sztuczne. Zob. też winidur, igelit POLICHORALNOSC, polichoria [gr.] — technika komponowania utworów muz. na 2 lub więcej przeciwstawionych sobie zespołów chór.; kwitła w XVI— XVII w. w tzw. szkole weneckiej (-»muzyka). POLICHROIZM -»pleochroizm. POLICHROMIA [gr.]: 1) wielobarwne malowidło dekor. na ścianie, sklepieniu, suficie; 2) pokrycie barwami rzeźb i wyrobów rzemiosła artyst. POLICJA [gr.], organ państwowy powołany do ochrony porządku i bezpieczeństwa publ., stojący na straży panującego ustroju i ochraniający interesy klas panujących. POLICMAJSTER, w Rosji carskiej naczelnik policji w większym mieście: w Królestwie Pol. oberpolicmajster stał na czele całej policji. PO LID AKTY LI A [gr.], anat. anomalia rozwojowa w postaci dodatkowych palców u rąk lub u nóg. POLIFEM, w Odysei Homera najdzikszy z Cyklopów, jednooki syn Posejdona; oślepiony przez OdySCU8Z8. PoilFILETYZM [gr.], pogląd wyprowadzający jakąkolwiek jednostkę systematyczną zwierząt lub roślin od wielu odrębnych form wyjściowych, a w konsekwencji przyjmujący możliwość powstania danej Polifonia Íednostki systemat. wielokrotnie, w różnych miejscach Siemi (politopizm). Zob. też monofiletyzm. POLIFONIA [gr.], faktura kompozycji polegająca na równoczesnym prowadzeniu według zasad -»kontrapunktu 2 i więcej linii głos. o samodzielnej melodyce i rytmice (linearyzm, linearna wielogłosowość), przy czym każda z tych linii jest równouprawniona wobec pozostałych; przeciwieństwo -»homofonii; p. wokalna a cappella osiągnęła szczyt w twórczości G. Palestriny i O. di Lasso, a instrumentalna u J. S. Bacha. Styl polifoniczny wytworzył specyficzne formy muz., np. kanon, fugę. POLIGAMIA [gT. potys — liczny, gśmos — małżeństwo], wielomęstwo, związek małżeński jednej kobiety z wieloma mężczyznami (-»poliandria); wielożeńitwo, związek małżeński jednego mężczyzny z wieloma kobietami (-»poligynia); potocznie pojęcie p. jest często używane w drugim znaczeniu; p. stwierdzono zwłaszcza wśród ludów Afryki i Azji. U zwierząt współżycie płciowe samca z wieloma samicami. Zob. też monogamia. POLIGLOTA [gr.], władający wieloma językami. POLIGNAC [poliniąk] Augustę Jules A. de, książę (1780—1847), polityk fr., przedstawiciel skrajnej reakcji; 1829—30 premier i min. spraw zagr. Karola X; rozpoczął podbój Algerii; obalony przez rewolucję lipcową. POLIGNOT, Polygnotos (V w. p. n. e.), malarz gr., jeden z największych malarzy starożytności; freski w Lesche Knidyjczyków w Delfach (dom, w którym zatrzymywali się Knidyjczycy przyjeżdżając na. igrzyska pytyjskie), Stoá Poikile (Pstry Portyk) w Atenach. Dzieła jego nie zachowały się; znane z opisów i z malowideł. POLIGON [gr.], teren do ćwiczeń wojskowych. POLIGONIZACJA [gr.], w geodezji zaprojektowanie i -»stabilizacja -»ciągu poligonowego w terenie, pomiar długości boków ciągu i kątów między nimi zawartych oraz orientacja względem północy (długości boków od 50 do 500 m). POLIGRAFIA [gr ], nazwa gałęzi przemysłu obejmującej wszystkie rodzaje techniki drukarskiej wraz z działami pomocniczymi. Zob. też drukarstwo. Wacław 1 Szamotuł: Jut się zmierzcha  POLIGYNIA POLIGYNIA [gr.], wielożeństwo, forma małżeństwa jednego mężczyzny z wieloma kobietami, występująca zwłaszcza u ludów pasterskich. POLIHISTOR [gr.], uczony mający wszechstronne wiadomości z wielu różnych dziedzin wiedzy. POLIHYMNIA -Muzy. POLIKLINIKA [gr.], dawna nazwa przychodni, poradni. POLIKLET (II poł. V w. p. n. e.), rzeźbiarz gr.; stworzył system proporcji idealnego ciała ludzkiego (tzw. kanon); Dorypnoros (niosący włócznię), Diadumenos (atleta zawiązujący opaskę). Tabl. 41. POLIKONDENSACJA [gr.-lac.], reakcja chem. zachodząca między substancjami o prostej cząsteczce; w wyniku powstaje związek wielkocząsteczkowy (polikoncfensat) oraz proste produkty uboczne (np. woda, amoniak); p. jest jedną z reakcji chem. stosowanych przy produkcji tworzyw sztucznych. POLIKRATES (VI w. p. n. e.), tyran na Samos, twórca potężnego, lecz krótkotrwałego państwa morskiego. Miara jego powodzenia w życiu jest sprawa pierścienia, który rzucił do morza i odnalazł we wnętrznościach ofiarowanej mu ryby (legenda o „pierścieniu Polikratesa“). POLIMERYZACJA [gr.], reakcja łączenia sie większej liczby cząsteczek (nieraz wielu tysięcy) tego samego związku chem. w zespoły o wielokrotnym ciężarze cząsteczkowym i odmiennych własnościach chem. i fiz.; kopolimeryzacja, reakcja łączenia się cząsteczek nie jednego, lecz najczęściej dwu różnych związków. Procesy p. są podstawą przemysłu tworzyw sztucznych, np. kauczuki syntetyczne są produktami p. butadienu (lub jego pochodnych). Zob. też monomer. POLIMORFIZM [gr.], wielopostaciowość: 1) biol. uwarunkowane dziedzicznie występowanie dwóch łub więcej postaci w obrębie jednego gatunku (np. u pszczół: robotnice, trutnie, matki; u —rurkopławów: osobniki pływne, odżywiające, obronne); p. sezonowy —cyklómorfoza; 2) w krystalografii różna struktura wewn. kryształów substancji o jednakowym składzie chem. powodująca różnice w postaci zewn. i symetrii. POLINEZJA, grupa wysp pochodzenia wulkanicznego i koralowego położona w środk. części Oc. Spokojnego, na wscnód od 176° dł. wsch.; ok. 27 000 km*, 760 000 mieszk. (1951); gł. archipelagi: Hawaje, Samoa, Tonga, Tokelan; klimat zwrotnikowy i podzwrotnikowy. POLINEZYJCZYCY, tubylcza ludność Polinezji i niektórych wysp Melanezji; jęz. malajsko-polinez.; ok. 340 000 (1950); przybyli z pd.-wsch. Azji, wg niektórych źródeł — z Ameryki; zajmują się kopieniactwem, hodowlą świń, rybołówstwem. POLINIK, mit. gr. syn Edypa wypędzony z Teb przez brata Eteoklesa; organizator słynnej wyprawy 7 wodzów przeciw Tebom, w czasie której zginął w pojedynku z bratem. Zob. też Antygona. POLIŃSKI Aleksander (1845—1916), krytyk muz. w Warszawie; Dzieje muzyki polskiej (1908, pierwsze opracowanie syntetyczne). POLIOZY -cukry. POLIP [gr.]: 1) biol. stadium osiadłe większości jamochłonów; ma postać worka przytwierdzonego ślepym końcem do podłoża; na drugim końcu znajduje się otwór gębowy otoczony wieńcem czułków; rozmnaża się gł. przez pączkowanie, przy czym często powstają kolonie; p. stułbi i koralowców wytwarzają również komórki płciowe; z polipów stułbiopławów (przez pączkowanie) i krążkopławów (przez strobilację) powstają —meduzy: 2) 	med. narośl powstała w wyniku długotrwałego zapalenia lub nowotwór dobrotliwy błony śluzowej różnych narządów, np. krtani, nosa, macicy. POLIPEPTYDY -peptydy. POLIPLOID [gr.], organizm zawierający w komórkach ciała wielokrotność podstawowej (—haploidalnej) liczby chromosomów, tj. ich liczbę podwójną (d iploid), potrójną (triploid), poczwórną (tetrapi o id) itd.; powstaje wskutek podziału chromosomów w jądrze, bez podziału samego jądra (tzw. e ndomltoza); można sztucznie wytwarzać poliploiPolipy: 1 — stułbi, 2 — chelbi 728 dalne rasy niektórych roślin uprawnych, które dają wówczas obfitszy plon. Zob. też haploid, diploid. POLIPTYK [gr.], wielodzietna nastawa ołtarza z ruchomymi skrzydłami, z licznymi malowanymi lub rzeźbionymi przedstawieniami scen rei.; występuje gł. w średniowieczu; pen tap tyk, ołtarz pięcioskizydlowy; tryptyk — trzyskrzydłowy, dyptyk — dwuskrzydłowy. Zob. też ołtarz. POLIRYTMIA [gr.], muz. zasada równoczesnego stosowania odmiennych rytmów w poszczególnych głosach kompozycji. POLISA [fr.], dokument będący dowodem zawarcia umowy ubezpieczenia. POLISACHARYDY -cukry. POLISEMIA [gr.], wieloznaczność wyrazu lub zwrotu język., np. język — organ anatomiczny i mowa ludzka. POLISPERMIA [gr.], wniknięcie do komórki jajowej więcej niż jednego plemnika. POLISTELIĆZNA budowa łodygi, o kilku —walcach osiowych; spotykana u paproci. POLISZYNEL [fr., z wł. pulcinella], postać komiczna z wł. —commedia delP arte, pod koniec XVI w. wprowadzona na scenę paryską przez komików neapolitańskich: typ garbatego gbura, zawadiaki i złośliwca; popularny później bohater teatru kukiełkowego i dziecięcej literatury fr.; tajemnica p., .zwrot ironiczny — rzekoma tajemnica, którą w rzeczywistości wszyscy znsjs. POLITBIURO, ros. skrót nazwy Biura Politycznego KC partii komunistycznych i robotniczych. POLITECHNIKA [gr.], wyższa szkoła techn., pod względem organizacji i uprawnień wzorowana na uniwersytetach; prowadzi badania nauk. w zakresie techniki oraz kształci kierownicze kadry techn.; pierwsza p. powstała 1794 w Paryżu, dalsze w Pradze, Wiedniu itd.; w Polsce 1862—63 istniał przez kilka miesięcy Instytut Politechniczny w Puławach; p. Iw. powstała 1877. warsz. 1895, nowe po 1945: Wrocław, Gdańsk, Gliwice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Częstochowa. POLITEIZM [gr.], wielobóstwo; do religii politeistycznych należą dziś wierzenia ludów Afryki i Polinezji; przeciwieństwo —monoteizm. POLITIS Nikolaos (1870—1942), gr. dyplomata i uczony, wybitny znawca prawa międzynarodowego. POLITONALNOŚĆ [gr.], zasada równoczesnego stosowania dwu (bitonalność) lub więcej —tonacji w poszczególnych głosach'czy partiach utworu muz.; pojawiła się w pocz. XX w. Zob. też tonalność, atonalność. POLITOPIZM, biol. pogląd, iż dany gatunek organizmu powstał w wielu ośrodkach jednocześnie wskutek powstania w nich bardzo podobnych warunków bytowania. Zob. też monotopizm. POLITURA [lac.], roztwór żywic (najczęściej szelaku) w spirytusie; nadaje połysk wyrobom drewnianym. POLITYKA [gr. politikó — sztuka rządzenia państwem], działalność władz państw, i partyjn. polegająca na wytyczaniu kierunku (programu) rozwoju państwa oraz stosowaniu określonych metod realizacji celów państw.; w społeczeństwach klasowych p. odzwierciedla interesy klas, służąc zdobyciu bądź utrzymaniu przez nie władzy państw.; w związku z zakresem działalności państwa rozróżnia się p. zagraniczną i wewnętrzną, socjalną, ekonomiczną, kulturalną itd. POLIURIA [łac.], nadmierne wydzielanie moczu. POLIZIANO Angelo, właśc. Amrogini (1454—94), najwybitniejszy poeta Florencji XV w.; humanista; pisał w język wf. i łac. pełne wdzięku poezje o zabarwieniu ludowym, sceny dramat, o Orfeuszu. POLJANOW Dimitar (1876—1953), poeta, twórca bułgarskiej poezji proletariackiej; redaktor pism humorystycznych; Morski kapki, Zelezni słichowe, Belijat G&łób. POLJE, rozległa kotlina wytworzona przez działalność procesów krasowych, niekiedy stale lub okresowo zajęta przez jezioro. POLKA, czes. taniec ludowy, żywy, w takcie dwudzielnym; popularny jako taniec towarzyski. POLLAK: 1) Roman (ur. 1886), historyk literatury, prof. Uniw. Pozn., współtwórca Instytutu Kultury Polskiej przy Uniw. w Turynie, wydawca dziel pisarzy staropol.; 2) Sewertn (ur. 1907), poeta, tłumacz literatury ros. (m. in. dramatów i liryk Puszkina, Sałtykowa-Szczedrina, Błoka); zbiory wierszy: Godzina iycia, Pocisk i słowo. POLLITT [pplyt] Harry (ur. 1890), czołowy ang. działacz robotn.; 1920 współzałożyciel, 1929—56 sekretarz gen. KP Anglii. POLLUKS: 1) mit. gr. —Kastor i Polluks; 2) astr■  POLSKA i Tablica 57 1 _ Wybrzeże morskie k. Międzyzdrojów. 2 — Stare Miasto w Gdańsku. 3 — Port w Gdyni. 4 — Stocznia „Odra” w Szczecinie. 5 — Jezioro Necko i Rospuda (Pojezierze Mazurskie). 6 — Polów ryb na jeziorze Mamry (Pojezierze Mazurskie). 7 — Żubry w Puszczy Białowieskiej, g — Akademia Medyczna w Białymstoku, pałac Branickich.  Tablica 58 POLSKA II l — Katedra w Gnieźnie. 2 — Targi Poznańskie, 3 — Żelazowa Wola. 4 — Płock. 5 — Kombinat bawełniany w Piotrkowie. 6 — Łódź. 7 — Żegluga na Odrze kolo Opola. 8 — Winnice w Zielonej Górze.  POLSKA in Tablica 59 1 — Ruiny zamku w Ogrodzieńcu (Wyż. Krakowsko-Częstochowska). 2 — Widok na Łysicę w Górach Świętokrzyskich, 3 — Panorama Krakowa. 4 — Fragment huty im. Lenina w Nowej Hucie. 5 — Krajobraz rolniczy Polski środkowej, 6 — Ratusz we Wrocławiu. 7 — Górny Śląsk, 8 — Zakłady Przemyślu Azotowego w Kędzierzynie.  II' Tablica 60 POLSKA IV 1 — Karkonosze, 2 — Zagłębie Wałbrzyskie, 3 — Kłodzko. 4 — Wieś na Podhalu. 5 — Tatry, 6 — Sanatorium w Żegiestowie, 7 — Trzy Korony w Pieninach. 8 — Zapora na Dunajcu i Jezioro Rożnowskie. 9 — :Szyby naftowe w okolicy Jasła.  729 3 	Geminorum — gwiazda pierwszej wielkości w gwiazdozbiorze Bliźniąt. POLNIKI ♦nomild. POLO [ang.], gra w piłkę na koniach, podobna do hokeja; zawodnicy (2 drużyny po 4) używają drewnianej piłki i młoteczków o długich, giętkich rękoPolo jeściach (uchwytach); p. rowerowe, zawodnicy występują na rowerach, którymi manewrują tak, aby przednim lub tylnym kołem skierować piłkę do bramki przeciwnika; waterpolo •♦piłka (wodna). POLO Marco (1254— 1323), kupiec wenecki, najwybitniejszy podróżnik średniowiecza; 1271—95 zwiedził Armenię, Persję, Pamir, Chiny, Indie; pozostawił opis krajów azjatyckich Opisanie ¿wiata. POLOKA1NA ♦nowokaina. POLOMIERZ.perymetr— med. przyrząd do badania rozległości pola widzenia. POLON Po, polonium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 84, promieniotwórczy; występuje w b. małych ilościach w blendzie uranowej; wykryty 1898 przez M. Sklodowską-Curie. POLONEZ [fr. polonai- Marco Polo se], poi. taniec nar. o tempie umiarkowanym, takcie trójdzielnym; dawniej tańczony na dworach; w formie stylizowanej najsłynniejsze są p. Chopina. Prototypem p. był taniec ludowy ♦chodzony. POLONIA, łac., wł. i hiszp. nazwa Polski. „POLONIA": 1) na wpół tajna poi. korporacja studencka we Wrocławiu 1817—30, propagująca międzynar. walkę z tyranią; należeli do niej również Niemcy; 2) Towarzystwo Łączności z Wychodźstwem, zał. w Warszawie 1955 z incjatywy organizacji społ., kult., nauk. oraz byłych działaczy ośrodków emigr. w celu współpracy ze środowiskami poL za granicą; „P". wydaje miesięcznik „Nasza Ojczyzna". POLONIA RESTITUTA ♦Odrodzenia Polski order. POLONIA ZAGRANICZNA obejmuje wg obcych szacunków 8 min, wg poi. — 8 min osób narodowości lub pochodzenia poi. zamieszkałych na stałe poza granicami Polski. P. z. składa się z; 1) obywateli polskich rekrutujących się ze starei emigracji zarobkowej i nowej emigracji powojennej, która z biegiem czasu przekształca się w emigrację zarobkową, 2) obywateli obcych polskiego pochodzenia rekrutujących się ze starej i nowej emigracji oraz z mniejszości autochtonicznych żyjących na terenach państw ościennych. P. z. jest rozproszona w całym świecie, w niektórych państwach tworzy b. liczne skupiska, posiada własne organizacje społ., polit., zawód, i kult.; w ostatnich latach ożywiła się znacznie łączność P. z. z krajem. Najliczniejsza jest P. z. w Stanach Zjedczonych Am. Pn. — według danych Kongresu Polonii Amer. ponad 6.370 tys., wg oficjalnej statystyki amer. z 1940 ok. 3.410 tys. ur. w Polsce i z jęz. poi. od dziecka oraz 120 tys. przybyłych po II wojnie świat.; największe skupiska w miastach: Chicago, Detroit, Nowy Tork, Cleveland, Buffalo, Filadelfia, San Francisco; skupiska roln. części wychodźstwa poi. w stanach: Missouri, Wisconsin, Michigan, Dakota. Istnieje ok. 45 lokalnych i centralnych organizacji, z których najliczniejszą jest Związek Narodowy Polski, najpopularniejsze są organizacje o charakterze asekuracyjno-samopomocowym; działalność większych organizacji koordynuje Kongres Polonii Amerykańskiej, akcje przeciwko rewizjonistom niem. prowadzi Polski Związek Ziem Zachodnich; działają 3 instytuty nauk.; POLOWANIE wychodzi 58 czasopism. W Kanadzie większość P. stanowi stare wychodźstwo zarobk. liczące przed II wojną świat ok. 150 tys. osób, wg spisu ludn. 1951 ok. 220 tys. (do 4 pokolenia), wg źródeł poi. w 1957 ok. 260 tys.; największe skupiska w prow.: Ontario, Alberta, Saskatchewan, Quebec, Kolumbia Bryt.; najpoważniejsze organizacje: Związek Polaków, Związek Narodowy Polski oraz Polskie Stowarzyszenie Demokratyczne, od 1944 Kongres Polonii Kanadyjskiej: na rzecz poi. Ziem Zach. działa Klub Polskich Ziem Zach.; wychodzą 4 czasopisma; 3 ośrodki badawcze: 1 poi., 2 pol.-kanad. W Brazylii zamieszkuje ok. 400 tys. Polaków; największym ośrodkiem poi. oraz centrum życia org. i kult. jest Kurytyba; poza tym największe skupiska w stanach Parana, Rio Grande do Sul, Santa Catarina, Sao Paulo; działa ok. 15 organizacji społ.-oświat.; wychodzą 2 tygodniki oraz miesięcznik. W Argentynie P. liczy ok. 120 tys. osób (109 tys. emigracji dawn, oraz ok. 11 tys. powoj.); gł. skupiska tzw. wielkie Buenos Aires oraz Rosario, Cordoba, Santa Fe, zagł. naft. okolic Comorado Rivadavia oraz roln. osiedla poi. Missiones, Chaco i Entre Rios; większość organizacji zrzeszona w Związku Polaków w Argentynie, 3 ośrodki nauk.; wychodzą 3 tygodniki oraz 2 miesięczniki. Poza tym skupiska poi. znajdują się w innych krajach Ameryki (w Urugwaju, Paragwaju, Boliwii, Chile, Wenezueli, Kolumbii, Ekwadorze, Meksyku). P. z. w Australii liczy 72 tys. osób (w 1939 ok. 1000); największe skupiska: Sydney i Melbourne (ok. 10 tys.), Newcastle, Port Kembla; działalność licznych organizacji koordynuje Rada Naczelna Polskich Organizacji w Australii (zał. 1950); wychodzą 3 czasopisma. W Europie największe skupisko emigracji poi. we Francji (wg różnych źródeł fr. 1947 ok. 420 tys., wg poi. — ok. 750 tys.; w tym wg spisu 1956 ok. 270 tys. obywateli poi.); większość Polaków we Francji stanowi emigracja zarobk. z lat dwudziestych; największe ośrodki w pn.-wsch. Francji (depart. Nord i Pas de Calais), we wsch. Francji (okolice Metz i Strasburga), w Paryżu, w okolicach Lyonu, Tuluzy i Marsylii; działają liczne organizacje; najważniejszymi organizacjami centralnymi są: Centralny Związek Polaków i Kongres Polonii Francuskiej; ożywioną działalność rozwija Stowarzyszenie Obrony Granic na Odrze i Nysie; wychodzi 17 czasopism. P. z. w W. Brytanii liczy ok. 140 tys. osób, poza Londynem (ok. 40 tys.) największe skupiska: Manchester, Bradford, Derby, Leeds, w Szkocji Glasgow; działa ponad 50 organizacji polit.-społ., opiekuńczych i oświat, oraz 7 towarzystw i instytucji nauk., wychodzą 33 poi. czasopisma; w obronie Ziem Zach. ożywioną działalność prowadzi Związek Polskich Ziem Zach., który wydaje miesięcznik „Przegląd Zachodni". W Niemczech na terenie NRF mieszka ok. 130 tys. Polaków w większości dawna emigracja zarobk.; najliczniejszą organizacją jest Związek Polaków ..Zgoda"; ukazuje się kilka czasopism. W NRD dość liczne skupisko poi. rozproszone jest w całym kraju. W Belgii P. liczy ok. 40 tys. osób: gł. skupiska Liège, Charleroi, Limburgia; działa ok. 15 organizacji; pracę części tych organizacji koordynuje Rada Narodowa Polaków. W Związku Radzieckim liczba Polaków uległa i ulega nadal poważnemu zmniejszeniu na skutek repatriacji rozpoczętej zaraz po zakończeniu wojny i wznowionej w 1956. W Czechosłowacji większość Polaków to autochtoni na terenach przygranicznych, zorganizowani w Polskim Związku Kulturalno-Oświatowym; ukazują się 3 czasopisma. Oprócz wymienionych większe skupiska P. z. istnieją również w Austrii, Danii, Finlandii, Holandii, Jugosławii, Norwegii, Rumunii, Szwajcarii, Szwecji, na Węgrzech, we Włoszech; w Chinach, Iranie. Turcji, Libanie; w Związku Pd. Afryki, w Federacji Afryki Srodk. (Rodezja i Niasa), w Nowej Zelandii. Zob. też „Polonia", Tow. Łączności z Wychodźstwem. POLONICUM, polonica [łac.] — wszelkie dokumenty (druki, rękopisy, dzieła sztuki, pamiątki hist, itp.) polskie i Polski dotyczące znajdujące się w kraju lub za granicą. POLOPIRYNA ♦aspiryna. POLOPLAST ♦leukoplast. POLOWANIE, łowy na wszelką zwierzynę; obejmuje: poszukiwanie, tropienie, podchodzenie, ściganie, naganianie, czatowanie, zabicie, patroszenie zwierząt łownych.  POLSKA POLSKA (Polska Rzeczpospolita Ludowa), leży między 49° a 54°50' szer. geogr. pn. i między 14°06' a 24°08' dl. geogr. wsch.; rozciągłość z pn. na pd. 649 km. z zach. na wsch. 689 km; obszar 311730 km2 (pod względem pow. 8 miejsce w Europie); dl. granic lądowych 2951 km, w tym z ZSRR 1245 km, z CSR 1250 km, z NRD 456 km, dl. granicy mor. 497 km; do P. należy tzw. pas wód terytorialnych, szer. 5,5 km i pas ochronny wybrzeża — dalsze 5,5 km. Fizjografia. P. jest krajem nizinnym, średnie wzniesienie n. p. m. 169 m (91,3*/» pow. od 0—300 m, 8,6*/« od 300—1000 m i 0,1*/« powyżej 1000 m), najwyższy punkt — szczyt Rysy w Tatrach (2499 m), najniższy — 1,8 m poniżej poziomu morza (depresja) na Żuławach Wiślanych; na obszarze P. wyróżnia się 6 równoleżnikowych pasów fizjograf.: Karpaty, Kotliny Podkarpackie, stare góry i wyżyny, niziny środk., pojezierza i Pobrzeże Bałtyckie; regiony te różnią się od siebie budową geol., rzeźbą, nawodnieniem, glebami, klimatem itp.; do P. należy tylko pn. część luku Karpat, głównie Karpaty Zach., ze Wsch. niewielki skrawek Bieszczad; pas kotlin dzieli się na Kotlinę Raciborsko-Oświęcimską i Kotlinę Sandomierską; pas starych gór i wyżyn stanowią Sudety, Przedgórze Sudeckie, Wyż. Łódzka, Wyż. Sląsko-Małopolska, w której skład wchodzą Wyż. śląska, Jura Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska i G. świętokrzyskie, oraz na wsch. Wyz. Lubelska i Roztocze; niziny środk. ciągną się na pn. od starych gór i wyżyn, między Odrą i Bugiem, składają się z dwu gł. 730 obszarów: na zach. Nizina Wielkopolsko-Kujawska i na wsch. Nizina Mazowiecko-Podlaska; pojez. nadbałtyckie dzieli dolina Wisły na Pojez. Pomorskie na zach. i Pojez. Mazurskie na wsch.; na pn. od pojez. ciągnie się wąski pas nizin nadmor. — Pobrzeże Bałtyckie — obejmujące również przybrzeżne wyspy i obszar delty Wisły zw. Żuławami Wiślanymi. Hydrografia. Obszar P. należy gł. do zlewiska M. Bałtyckiego — dorzecze Wisły (55,7•/•), Odry (33,9*/»), Niemna (0,8*/«) i rzeki Pobrzeża (9,3*/»), do zlewiska M. Północnego (0,l*/t — dorzecze Łaby) i M. Czarnego (0,2*/* — dorzecze Dunaju i Dniestru); najdłuższe rzeki: Wisła (1090 km), Warta (762 km), Bug (621 km), Odra (848 km, w P. 550 km); najdłuższe połączenia kanałowe: Wielkie Jez. Mazurskie — rz. Pisa, Kanał Elbląski, Notecki, Augustowski, Gliwicki, Goplo-Warta, Bydgoski; największe i najwięcej jezior na Pojez. Mazurskim (Sniardwy, Mamry), na Pobrzeżu Bałtyckim (Łebsko) i na Pojez. Pomorskim. Klimat. Klimat P. (strefa klimatu umiarkowanego) kształtuje się pod wpływem różnorodnych mas powietrza napływającego bądź znad Oc. Atlantyckiego (wiatry zach.), bądź ze wsch., w związku z tym charakteryzuje go duża zmienność; osobliwą cechą jest występowanie 6 pór roku: przedwiośnie (śr. temp. 0—5°), wiosna (5—15°), lato (ponad 15°), jesień (15—5°), przedzimie (5—0°) i zima (poniżej 0°); najobfitsze opady atmosferyczne występują w Karpatach i Sudetach (800—1500 mm rocznie), znaczne w pasie wyżyn i pojez. (600—800), najmniejsze w pasie nizin (poniżej 600). GDANSK KOSZALIN POZNAN .WARSZAWA —3 0 WROCLAW' LUBLIN 'węgieł ksrmer.ny wygiei brunatny ropa naftowa gar nemny rudy arsenu rudy tatara rudy miedtt rudy cynku rudy ot owi u w rudy magnetu OD c nrom ttoto A siarka A sót kuchenna A sote potasowe A fosforyty **fe kamienie budowlane SB nikiel ¡OLSZTYN W i j 1 ^ c. 1 y' Vl f) ’ V? I 1 -VBogactwa mineralne Polski  731 Powierzchnia, ludność, gęstość zaludnienia Polski wg województw | Województwa Powierzchnia w km* Ludność w tys. stan w dniu 1 I 1957 Gęstość I zaludn. | na 1 km2 POLSKA 311730 28070 90 M. st. Warszawa 427 1023 2395 Warszawskie 29421 2278 77 Bydgoskie 
M. Poznań 20765 1611 78 219 377 1721 Poznańskie 29645 1921 65 M. Łódź 212 682 3216 Łódzkie 17176 1586 92 Kieleckie 19382 1786 92 Lubelskie 24869 1744 70 Białostockie 23168 1059 46 Olsztyńskie 20986 839 40 Gdańskie 10917 1126 103 Koszalińskie 17914 648 36 Szczecińskie 12737 683 54 Zielonogórskie 14518 705 49 M. Wrocław 225 388 1724 Wrocławskie 18821 1640 87 Opolskie 9509 896 94 Katowickie 9484 3096 326 M. Kraków 230 463 2015 Krakowskie 15320 1954 128 Rzeszowskie 18685 1565 84 Gleby. 55*/» ogólnej pow. P. zajmują gleby darniowo-bielicowe, 20•/« — brunatne, 8*/t — górskie, 4*/« — bagienne, 3 •/• — mady, 1,9*/« — rędziny, l*/ł — czarne ziemie, 0,8*/« — czamoziemy, 6V« — inne. Szata roślinna. Skład floTystyczny o charakterze przejściowym: w środk., pn. i zach. Polsce — flora Bałtycka, na pn.-wsch. — borealna (północna), w Karpatach i Tatrach — górska; lasy stanowią 22,0*/» ogólnej powierzchni kraju (6 800 000 ha); na piaskach niżu lasy sosnowe, na wilgotnych obszarach lasy liściaste (buki, dęby, olchy), poza tym mieszane, w górach lasy iglaste (jodły, świerki, modrzewie); gdzieniegdzie spotyka się cisy, modrzew polski (endemit), reliktem flory przedlodowcowej jest np. występująca w Tatrach limBa, a pozostałością dawnych wielkich borów i puszcz są lasy na pn.-wsch. (Puszcza Białowieska). Świat zwierzęcy. Pod względem zoogeogr. Polska może być zaliczona do prowincji syberyjsko-europejskicj, wchodzącej w skład dzielnicy palearktycznej; świat zwierzęcy składa się z elementów różnego pochodzenia: stosunkowo nieliczne relikty przedlodowcowe (np. szczupak, a w Tatrach kozica i świstak), liczni przedstawiciele fauny lodowcowej (np. żubr, zając bielak) oraz mniej liczni przybysze z okresu polodowcowego (np. sarna, ryś, bóbr, dzik); wskutek trzebienia lasów do ginących należy łoś, niedźwiedź, żbik, ryś, bóbr, żubr; stosunkowo bogata ptasia fauna lasów; w Bałtyku ryby łososiowate, foka szara i morświn. Bogactwa naturalne. Gl. surowcem P. jest węgiel kam. (zasoby 70—80 miliardów ton), występuje w Zagłębiu Górnośląskim, Rybnickim i Wałbrzyskim, ponadto węgiel brun. na Dolnym Śląsku, między Nysą Łużycką a Bobrem, w okolicy Konina, Kola, Sulęcina i Zielonej Góry, na Wyż. Łódzkiej, w okolicach Zawiercia; uzupełnieniem zasobów węgla jest torf, występuje w rejonie Wizny, Włodawy; ropa naft. występuje w Karpatach (Zagłębie Jasielsko-Gorlickie i Ustrzyckie); ruda żelaza w okolicach Zawiercia, Częstochowy, Olkusza, Kielc, Radomia, na Dolnym Śląsku; rudy cynkowo-olowiane na Wyż. Śląskiej, Krakowsko-Częstochowskiej dostarczają niewielkiej ilości srebra, kadmu; ruda miedzi w Ć. Świętokrzyskich i na Dolnym Śląsku; z innych surowców występują jeszcze: rudy niklu, kobaltu, chromu, magnezyty, gips, siarka, piaski szklarskie, ponadto materiały budowl. — granity, gnejsy i in., duże zasoby soli kam. w Karpatach (Bochnia, Wieliczka), sole potas, koło Kłodawy itd.; ze źródeł miner, najważniejsze szczawy alkaliczne, alkaliczno-ziemne, żelaziste (Szczawno, Kudowa, Krynica, Duszniki, Świeradów itd.), ponadto cieplice (Jaszczurówka, Gieplice Zdrój, Ciechocinek i in.). Komunikacja. Sieć komunik, rozwinięta nierównomiernie, najlepiej na zach. i pn.-zach. P.t najsłabiej na pd.-wsch.; dł. linii kol. 27 003 km, dróg POLSKA kołowych 279 402 km, dróg wodnych śródląd. 6908 km, sieć linii lotn. 10 167 km, w tym krajowych 2436 km; ilość placówek pocztowo-telekomunik. 7115; najważniejsze węzły komunik.: Warszawa, Wrocław, Poznań, Katowice, Kraków; najważniejsze porty mor.: Gdynia, Gdańsk, Szczecin, Świnoujście, Kołobrzeg. Ludność (wg stanu z 1956) 28 070 000 mieszk., w tym 48,l*/i mężczyzn, 51,9°/* kobiet; średnia gęstość zaludnienia 90 osób na 1 km*; w miastach 12 590 000 (44,9Vo), na wsi 15 480 000 (55,IV*); wg spisu ludności wiek wiek %o 60 40 20 0 20 40 60 % 31.M1956, 31M1975 Ludność Polski w 1956 r. i 1975 r. z 1950 wśród czynnych zawodowo przypadało w procentach: na przemysł i rzemiosło 18,8, rolnictwo i leśnictwo 57,2, budownictwo 4,2, transport i łączność 3,8, obrót towarowy 5,2, gospodarkę komunalną 0,9, naukę, oświatę, kulturę, ochronę zdrowia 3,9, administrację, banki, wymiar sprawiedliwości 4,7; obecna P. jest krajem narodowościowo jednolitym, mniejszości nar. (Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Niemcy, Żydzi) stanowią znikomy procent ludności (regiony etniczne polskie -»-mapa). Stolica Warszawa, 19 miast powyżej 100 000 ludności. Miasta w Polsce powyżej 100 000 mieszk. (1956) Miasto Liczba mieszk. w tys. Miasto Liczba mieszk. w tys. Warszawa Łódź Kraków Wrocław Poznań Gdańsk Szczecin Bydgoszcz Katowice Zabrze 1023,0 682,0 463.0 388.0 377.0 260.0 237.0 211.0 204.0 185.0 Bytom Częstochowa Chorzów Lublin Gdynia Gliwice Sosnowiec Radom Wałbrzych 179.0 155.0 144.0 142.0 133.0 133.0 124.0 119.0 110.0 Gospodarka (1945—1957). Sytuację gosp. Polski 1919—1939 określały przede wszystkim następujące fakty: decydujący udział rolnictwa w zatrudnieniu i tworzeniu dochodu nar., niski poziom rozwoju przemysłu, poważne napięcie na rynku pracy wskutek wysokiego przeludnienia w rolnictwie i dużego — w stosunku do możliwości zatrudnienia — przyrostu naturalnego ludności, co było źródłem stałego' bezrobocia; w rezultacie stopa życiowa ludności w Polsce była b. niska, a charakterystyczną cechą gospodarki — poza ogólnoekon. zacofaniem — była stagnacja gosp. Zniszczenia woj. 1939—1945 były wy POLSKA jątkowo duże i zmniejszyły majątek nar. Polski 0 38*/» w porównaniu ze stanem z 1939 (we Francji l,S'/ł, Anglii 0,8*/», USA 0,14*/»); zmiana granic państw. Polski oraz straty ludności w okresie wojny zmniejszyły ludność Polski; w 1938 wynosiła ona 35 min, a w 1946 — 24 min; natomiast potencjał przemysł. Polski powoj. wzrósł wskutek odzyskania wyżej uprzemysłowionych ziem nad Odrą i Nysą; wykorzystanie tego potencjału wymagało nie tylko odbudowy, ale przede wszystkim przesiedlenia na te tereny około 5 min ludzi, co stanowiło ogromny problem społ. 1 gosp. pierwszych powoj. lat. Powojenny rozwój gosp. Polski opiera się na zasadzie centralnego planowania przez państwo rozwoju gospodarki nar.; pierwszym planem wieloletnim był 3-letni Plan Odbudowy Gosp. realizowany 1947—49, drugim — 6-letni Plan Rozwoju Gosp. i Budowy Podstaw Socjalizmu realizowany 1950—55, trzecim — 5-letni Plan Rozwoju Gosp. 1956—60; rozwój gospodarki nar. opiera się na dokonanych po wojnie zasadniczych reformach społ., jak reforma rolna z 6 IX 1944, upaństwowienie kluczowego przemysłu, przeprowadzone 3 I 1946, oraz banków i wprowadzenie państw, monopolu handlu zagr.; reformy te 1 bieżąca polityka gosp. państwa zmierzają do wzmocnienia roli elementów socjalist. w gospodarce nar. Polski; państwo stwarza dogodne warunki dla rozwoju wszelkich form spółdzielczości chłopskiej oraz spółdzielni drobnych wytwórców w mieście, popierając równocześnie rozwój indywidualnego rzemiosła, drobnego prywatnego przemysłu i handlu oraz indywidualnej gospodarki chłopskiej w rolnictwie. 732 Zmiany społeczne dokonane w życiu gosp. Polski ilustrują następujące dane charakteryzujące udział (w •/») gospodarki socjalistycznej obejmującej przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze: 1946 1957 w tworzeniu dochodu narodowego 45,5 69,0 w produkcji przemysłowej 86,0 99.2 w produkcji globalnej rolnictwa 5,0 14,5 w detal. oDrocie towarowym 22,0 96,3 Dochód narodowy i inwestycje. Gł. zadaniem polityki gosp. Polski powoj. jest szybki wzrost dochodu nar., wiodący do stopniowej likwidacji ogólnego ekon. zacofania oraz do wzrostu stopy życiowej ludności; stąd też Polska wysunęła się na czoło krajów eur. pod względem tempa wzrostu dochodu nar. w okresie powoj.; podstawą tego wzrostu iest przeznaczenie większej niż w wysoko uprzemysłowionych krajach kapitalistycznych części dochodu nar. na inwestycje w gospodarce nar.; ilustruje to udział inwestycji netto w dochodzie nar. (w •/• wg cen 1956): 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 11,4 13,4 13,8 15,5 16,7 16,1 15,4 14,6 13,7 Przemysł. Konieczność zmiany struktury społ.-gosp. kraju w kierunku wzrostu poziomu uprzemysłowienia zadecydowała o wysokim udziale przemysłu w ogólnych nakładach inwestycyjnych, co ilustrują następujące dane (w •/•): -tf Gdańsk" •'Starogard Stanów ^Vabrze'ino Bydgoszcz Białystok 5 Inowroctat Hajnówka 6 J IWIocławekWARSZAWA Kutno Ostrów Wlkp: Zduńska Woła Pabianice* Jrzewioa * m*a6oJ) .Skarżysko-Kamienna /^^Starachowice iWi7<łwjt Legnica, rRoklts W//,Wroctąw ^awor^jk / )^llndn,C*S^£!meH. ŁWs SSOzierioniówYTjką. I ^¿’Bielawa .*** [ Ir* pty Sto .OMHir ^Zawadzkiej | vV^a rs.rzyca^ M (Gryfów ¿I, Istrowlec S< IStąlowa Wola ; Mielec Rzeszów IKraków Skawina Przemyil '/'//'oisodk) pnemy$łu metalowego ^ huty łeteza O huty metali kolorowych ® przemysł elektrotechniczny £ przemysł chemiczny Przemysł ciężki w Polsce  733 POLSKA Inwestycje Wykonanie Plan 1956—60 1947—49 1950—55 Ogółem nakłady inwest. 100,0 100,0 100,0 Inwest. produkcyjne 78,0 75,3 73,1 w tym: przemysł 36,9 42,9 39,7 rolnictwo i leśnictwo 12,7 13,5 18.9 budownictwo 1,2 3,3 2,7 transport i łączność 22,8 12,3 9,2 Inwest. nieprodukcyjne 22,0 24,0 26,9 w tym: budownictwo mieszk. 8,4 11,2 16,3 urządzenia socj. 7,2 5,0 6,1 i kult. gospodarka komunał. 3,6 2,8 3,1 Inwestycje w przemyśle poi. w okresie rozbudowy 1950—57 wyniosły ogółem ok. 142 mld zł wg cen 1956, w tym 1957 ok. 20 mld zł; strukturę inwestycyjną w przemyśle charakteryzuje stosunkowo wysoki udział nakładów na przemysł ciężki (gł. na hutnictwo żelaza, przemysł maszyn., górnictwo węgl. i energetykę, przemysł enem. i materiałów budowl.): 1950—55 ponad 86*/f ogólnych nakładów, a 1956—60 wg planu ok. 83*/t nakładów; rezultatem jest szybki wzrost zdolności produkcyjnych przemysłu polskiego, który ilustrują następujące dane dotyczące produkcji głównych wyrobów: Wyroby przemysłowe 1913» 1937» 1957 Stal surowa w tys. t 1677 1468 5304 Węgiel kam. w tys. t 40972 36218 94096 Energia elektr. w mld kWh • 3628 21155 Obrąb, do metali i drewna w t • 1861 33687 Kwas siarkowy w tys. t 60 ISO 499 Cement w tys. t 665 1289 4487 Tkaniny bawełn. w min m 325 580 Tkaniny weln. w min m • 37,6 76,5 Obuwie skórz. w min par • 17,0 29.7 Cukier w tys. t. 571 506“ 1059 » W granicach z 1938. b Kampania 1937/38. Powstały nowe gałęzie przemysłu, nie istniejące w Polsce przed wojną, jak: przemysł budowy ciężkich obrabiarek, maszyn elektr. wysokich mocy i urządzeń energet., przemysł budowy maszyn gom., przemysł samochodowy, traktorowy, okręt., przemysł syntezy org. i opartej na niej produkcji tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych; pod względem wielkości zatrudnienia spośród wszystkich gałęzi przemysłu poi. wysunął się na pierwsze miejsce przemysł budowy maszyn i metal., który w 1957 zatrudniał 685,8 tys. osób, tj. blisko 24•/« ogółu zatrudnionych w całym przemyśle. Przemysł lekki w Polsce  POLSKA 734 Rolnictwo w Polsce Rolnictwo. Jakkolwiek gł. wysiłki polityki gosp. skierowane są na wzrost uprzemysłowienia, rolnictwo nadal odgrywa w gospodarce poi. ważną rolę, większą niż w wysoko uprzemysłowionych krajach Europy zach,. a to ze względu na stosunkowo dużo większy obszar użytków rolnych przypadający na jednego mieszkańca kraju; w warunkach polskich gł. drogę wzrostu produkcji rolnictwa stanowi jego intensyfikacja; intensywność rolnictwa w Polsce jest obecnie b. niska, a to wskutek ogólnie niskiego poziomu rozwoju sił wytwórczych kraju; czynnikiem hamującym rozwój rolnictwa jest również rozdrobnienie gospodarki rolnej, które może być przezwyciężone jedynie w drodze zasadniczej socjalist. przebudowy struktury społ.-ekon. rolnictwa; jednakże słuszny w zasadzie program uspółdzielczenia wsi został w okresie planu 6-letniego wypaczony na skutek nadmiernego forsowania spółdzielczości prod., co spowodowało m. in. ograniczenie zainteresowania indywid. gospodarstw wzrostem produkcji, hamując postęp rolnictwa w tym okresie; okres planu 5-letniego charakteryzuje przyśpieszenie procesów intensyfikacji rolnictwa i wzrostu jego towarowości; plony osiągane w rolnictwie poi. ilustrują następujące dane: Plony w q/ha 1909-13" 1934-38» 1949 1957 4 zbóż ziemniaków buraków cukr. 11,2 103 245 11,4 121 216 12,9 122 184 15,0 127 225 • Przeciętne roczne w granicach 1938. Gł. wysiłek w rolnictwie skierowany jest na intensyfikację, co ilustrują następujące dane: zużycie nawozów sztucznych na 1 ha w kg czystego składnika: 1937 — 7,1, 1949 — 17,7, 1957 — 40,4. Liczba traktorów pracujących w rolnictwie w przeliczeniu na traktory o mocy 15 KM w tys. sztuk: 1937 — (brak danych), 1949 — 18,4, 1957 — 69,2. Liczba wsi zelektryfik. w stosunku do ogólnej liczby wsi w '/•: 1937 — 3,1, 	1949 — 28,6, 1957 — 44,3. Następnie zmierza się do poprawy struktury produkcji rolniczej przez rozszerzenie uprawy roślin przemysł, i pastewnych oraz zwiększenie produkcji nodowl. w ogólnej produkcji rolnictwa; ogólny potencjał prod. rolnictwa poi. charakteryzują następujące dane: Produkcja roślinna i zwierzęca 1909-13" 1934-38» 1949 1957 Zbiory 4 zbóż w min t 11,7 12,5 11,9 13,5 Zbiory ziemniaków w min t 24,8 35,0 30,9 35,1 Zbiory buraków cukr. w min t 4,1 2,8 4,8 7,6 Pogłowie bydła w min szt. 8,7 10,1 7,1 8,3 Pogłowie trzody chlew, w min szt. 5,5 7,2 6,1 12,3 Pogłowie owiec w min szt. 4,5 3,0 1,9 4,0 • Przeciętne roczne w granicach 1939.  735 Handel zagraniczny. W handlu zagr. Polski powoj. zmierza się do stopniowej zmiany jego struktury i otwarcia możliwości bardziej opłacalnego eksportu gotowych wyrobów przemysł, zamiast eksportu surowców i półproduktów, a zwłaszcza do wejścia Polski na rynki świat, z eksportem maszyn i urządzeń inwestycyjnych; zmiany w strukturze handlu zagr. Polski powoi, znajdują również wyraz w zmniejszeniu nadwyżki eksportu rolnego nad importem; ogólne zmiany w strukturze handlu zagr. Polski powoj. ilustrują następujące dane (w •/«): Struktura handlu zagr. 1937 1949 1957 Import ogółem w tym: maszyny, urządzenia i środki transport. 100,0 100,0 100,0 19,0 24,5 23,8 surowce, półfabrykaty i materiały do produkcji 48,0 62,3 53,1 artykuły rolno-spożywcze artykuły konsumpcyjne 17,0 9,5 17,4 pochodzenia przemysł. 16,0 3,7 5,7 Eksport ogółem 100,0 100,0 100,0 w tym: maszyny, urządzenia 20,0 i środki transport. 1,0 2,2 surowce, półfabrykaty i materiały do produkcji 53,0 74,5 61,0 z tego: wegiel i koks artykuły rolno-spożywcze 15,5 54,5 39,0 39,0 13,4 12,6 artykuły konsumpcyjne pochodzenia przemysł. 7,0 7,9 6,4 Zmiany w strukturze geograficznej poi. handlu zagr. w okresie powoj. charakteryzuje gł. poważny wzrost obrotów z krajami socjalist. (1957 — 60,9*/o ogółu obrotów), a zwłaszcza ze Związkiem Radź. i Chiń. Republiką Lud., oraz szczególnie szybki rozwój handlu zagr. z krajami gospodarczo nie rozwiniętymi w Afryce i Azii. Zatrudnienie. W dziedzinie zatrudnienia gł. celem polityki gosp. jest zmiana struktury zawodowej ludności Polski przez wzrost zatrudnienia w przemyśle w drodze dalszego stopniowego przechodzenia ludności z rolnictwa do przemysłu i innych zawodów poza rolnictwem; dalej zrealizowanie zasady pełnego zatrudnienia i przygotowania miejsc pracy dla ludności wchodzącej w wiek zdolności do pracy, przy równoczesnym dążeniu do likwidacji ośrodków bezrobocia przez bardziej równomierne rozmieszczenie sił wytwórczych na terenie kraju; rozwiązanie tych zadań ma szczególne znaczenie ze względu na b. wysoki przyrost naturalny ludności w Polsce — jeden z najwyższych na świecie, wynoszący ok. 1,8—1.9*/« rocznie; coroczny przyrost ludności wynosi ok. 500 tys. osób; gł. zmiany w strukturze ludności i zatrudnienia ilustrują następujące dane: Struktura zatrudnienia 1938 1949 1957 Ludność ogółem min 34,7 24,6 28,5 V. 100,0 100,0 100,0 w tym: w miastach min 9,8 8,9 13,0 •/. 23,0 36,2 46,0 Zatrudnieni ogółem poza rolnictwem min 4.2 4,1 6,5 •/. 12,2 16,5 24,0 w tym: w przemyśle min 0,86 1,7 2,9 •/. 2,5 7,0 10,4 Stopa życiowa ludności i konsumpcja. Stopa życiowa ludności w Polsce, mimo poprawy w porównaniu z 1938 r., jest stosunkowo niska w porównaniu z krajami zach. Europy, co jest przede wszystkim wynikiem niskiego stopnia rozwoju sił wytwórczych kraju, znajdującego wyraz w poziomie dochodu nar. na jednego mieszkańca kraju; jeśli wziąć pod uwagę jako kryterium wielkość dochodu nar. przypadającego na jednego mieszkańca kraju, Polska w 1955 znajdowała się na pograniczu kTajów średnio rozwiniętych i zacofanych, z dochodem nar. przypadającym na jednego mieszkańca mniejszym w przy- POLSKA bliżeniu 5-krotnie niż w USA, 3—4-krotnie niż w Kanadzie i Australii, ok. 2-krotnie niż we Francji-i NRF, a zbliżonym do poziomu Włoch i znacznie wyższym niż w takich krajach gospodarczo nie rozwiniętych. łak Indie, Meksyk, Hiszpania, Turcja itd.; jakkolwiek :onsumpcja podstawowych artykułów 1945—49 w Polsce znacznie wzrosła w porównaniu z 1937, to jednak poziom akumulacji 1950—54 stanowił nadmierne obciążenie dla dochodu nar. i ograniczał możliwości bieżącego spożycia; należy jednak pamiętać, że gospodarka poi. zaangażowała znaczne środki w długofalowej rozbudowie, czego efekty ujawniać się będą w coraz większym stopniu w latach następnych, w miarę uruchamiania nowych obiektów przemysł, i innych; rozwój konsumpcji gł. wyrobów spoż. i przemysł, na 1 mieszkańca ilustrują następujące dane: Artykuły konsumpcyjne 1933—37» 1949 1957 Zboża w przeliczeniu na przetwory w kg 136,8» 163,3 151,3C Mięso bez tłuszczu zwierzęcego w kg 19,6« 24,4 40,3 Mleko i przetwory w przeliczeniu na mleko w litrach 262,3» 278,7 353,8 Jaja w szt. 76° 116 129 Cukier w kg 9,6 19,3 26,5 Tkaniny bawełn. w m 9,5 13,3 19,2 Tkaniny weln. w m 1,0 1,0 2,7 * Przeciętne roczne. b Rok 1938. 0 Rok 1956. “ Łącznie z tłuszczem zwierzęcym. « Szacunek. W rezultacie nastąpił poważny wzrost konsumpcji na wsi w okresie powoj. oraz wzrost poziomu konsumpcji ludności w miastach, chociaż byl on nierównomierny; po okresie 1950—53, kiedy płace realne ludności w miastach uległy obniżeniu, 1954—57 nastąpiło przyspieszenie wzrostu płac realnych; poważne przyspieszenie wzrostu stopy życiowej ludności w oparciu o osiągnięte już wyniki w okresie rozbudowy gosp. kraju i jego industrializacji stanowi gł. zadanie planu 1956—60. Oświata i kultura (1945—1957). Okres przedwojenny pozostawił w tej dziedzinie ogromne nierównomierności i zaniedbania, szczególnie ciężkie, jeśli chodzi o wieś; okupacja hitlerowska w sposób planowy i bezwzględny niszczyła szkolnictwo i cały wiekowy dorobek kultury poi.; przed Polską Ludową stanęło zadanie odbudowy i rozbudowy oświaty i kultury na nowych podstawach; dzięki dokonanym reformom ajoł.-polit. społeczeństwo otrzymało nie tylko prawo o korzystania z instytucji kult i oświat wszystkich szczebli, ale jednocześnie i odpowiednie organizacyjne i materialne zabezpieczenie korzystania z tego prawa; wydatki państwa łącznie na oświatę i wychowanie, szkolnictwo zawodowe, naukę i szkolnictwo wyższe oraz kulturę i sztukę wyniosły w 1955 — 11,7 mld zł, w 1956 — 12,7 mld zł, co stanowi ok. 1/3 sum na wszystkie usługi socjalne i kulturalne. Szkolnictwo. W ciągu 13 lat nastąpił poważny wzrost liczby szkół, młodzieży objętej nauczaniem i absolwentów w porównaniu z okresem przedwoj., co ilustrują następujące dane (liczby za 1937/38 dotyczą Polski w ówczesnych granicach — 34,5 min mieszk.): Rodzaje szkół Lata szkolne 1937/38 1946/47 1956/57 Szkolnictwo ogólnokształcące » Szkoły podstawowe 28778 20119 23726 uczniowie w tys. 4865 3283 3654 absolwenci w tys. 127» 143 273 Licea ogólnokształcące 777 785 816 uczniowie w tys. 221 228 202 absolwenci w tys. 14» 12 29 Szkolnictwo zawodowe c Szkoły zawodowe . • 2427 uczniowie w tys. 194« 26 420 absolwenci w tys. 33»« 37® 77 w tym: Szkoły artyst 1° i 11° # 201 uczniowie w tys. • 5 24 absolwenci w tys. * 0,1® 2 (d. c. tabelki na str. 736)  POLSKA Rodzaje szkół Lata szkolne 1937/38 | 1946/47 | 1956/57 Szkoły wyższe studenci w tys. absolwenci w tys. Szkolnictwo wyższe f 32 53 76 49 86 170 6 4 19 B Bez szkól specjalnych i szkól dla pracujących. b Z r. szk. 1936/37. c Bez szkół przysposobienia zawodowego, szkół zawodowych specjalnych i techników zaocznych. d Bez uczniów i absolwentów szkół artystycznych. ® Bez absolwentów szkół artystycznych I stopnia. x Łącznie ze studiami zaocznymi i eksternistycznymi. Szkół ogólnokształcących specjalnych (dla niewidomych, głuchych, opóźnionych w rozwoju) łącznie ze szkołami specjalnymi zawodowymi było w r. szk. 1937/38 — 104, uczniów — 12 100, w r. szk. 1957/58 — szkół 380, uczniów — 38 800. Jeśli chodzi o szkoły podstawowe, miarą uzyskanych osiągnięć jest zanikanie szkól o liczbie 1—3 nauczycieli, które stanowiły dawniej jaskrawy dowód upośledzenia wsi: Lata szkolne, liczba nauczycieli Szkoły Uczniowie miasta wieś miasta wieś w odsetkach 1937/38 100,0 100,0 100,0 100,0 Szkoły o liczbie nauczycieli 1 3,7 49,7 0,4 25,2 2 1,4 23,3 0,3 21,6 3 0,8 12,8 0,3 17,5 4 i więcej 94,1 14,2 99,0 35,7 1956/57 100,0 100,0 100,0 100,0 Szkoły o liczbie nauczycieli: 1 0,6 20,3 0,0 5.4 2 0,8 17,6 0,1 8,9 3 0,7 7,2 0,1 4,8 4 i więcej 97,9 54,9 99,8 80,9 Wiąże się z tym zwiększenie się liczby nauczycieli; w publicznych szkołach powszechnych w r. szk. 1937/38 było 76 600 nauczycieli, a w szkołach podstawowych w r. szk. 1957/58 liczba ich wynosi 122 700. Uderzający jest wzrost szkół zawodowych i wyższych; na 10 000 mieszkańców przypadało: uczniów szkół zawodowych w 1937 — 60, w 1957 — 140, studentów szkól wyższych w 1937 — 14, w 1957 — 57. Dzięki szeroko rozbudowanemu systemowi internatów, domów studenckich, stypendiów zapewniono w pełni możliwości kształcenia się młodzieży pochodzenia robotn. i chłop, (w szk. wyższych stanowi ona ponad 50°/o, dochodząc w niektórych latach do 60*/»). Przedszkola. W 1937 z istniejących wtedy 1659 przedszkoli korzystało 83 300 dzieci, w 1946 w 3738 przedszkolach było już 201 500 dzieci, a w ostatnich latach liczby te utrzymują się na poziomie ok. 8500 przedszkoli i ok. 380 000 dzieci, co stanowi prawie pięciokrotny wzrost w stosunku do okresu przedwojennego; na jedną wychowawczynię przypadało w 1937 przeciętnie 38 dzieci, obecnie — 22. Także w zakresie opieki nad dzieckiem stwierdzić można wyraźną poprawę sytuacji wsi: w 1937 tylko 31*/» ogólnej liczby przedszkoli znajdowało się na wsi, a w roku 1956 już 62tyo; tylko wskaźniki dzieci objętych przedszkolem są dla miast wyższe niż dla wsi, zc względu na charakter zatrudnienia rodziców w mieście (np. w 1957 na 1000 dzieci w wieku 3—6 lat do przedszkola uczęszczało na wsi 77, w mieście 213). Oświata dorosłych. Ustawa z 7 I 1949 o likwidacji analfabetyzmu i oparta na niej planowa akcja dala poważne wyniki; stworzono też różne formy dokształcania się dla pracujących, umożliwiające im zdobycie wyższych kwalifikacji; w r. szk. 1937/SS w 226 szkołach podstawowych dla pracujących uczyło się 14 600 osób; w r. szk. 1946/47 było już 403 takich szkół stopnia podstawowego i licealnego i uczyło się w nich 73 900 osób, a w r. szk. 1957/58 w 1076 szkołach pobierało naukę 96 100 osób; poza tym w tymże roku szk. w 300 zasadniczych szkołach zawodowych i technikach zawodowych dla pracujących oraz w tech¬ 736 nikach zawodowych zaocznych uczyło się 84 200 osób. Rozbudowane zostały również studia zaoczne i eksternistyczne w szkołach wyższych (w r. szk. 1956/57 — 31 100 osób). Pracujący korzystają ponadto ze szkolenia na kursach zawodowych (z oderwaniem czasowym od pracy), które obejmowało w niektórych latach do kilkuset tysięcy pracowników rocznie. Upowszechnienie kultury. Zjawisko wztostu liczby placówek kult.-ośw. i zasięgu ich działania pokazują wybrane przykładowo liczby; Działy kultury 1938 1949 1957 Książki i broszury pozycje wydawnicze * 7974 4602 6444 nakład w min egz. 29,2 72,9 92,2 Publiczne biblioteki powszechne (z oddziałami) • 3885» 6560 Księgozbiór w min tomów • 6,6 25,5 Teatry i instytucje muz. 103° 90 143 Widzowie i słuchacze w min • 8,9 16, ld Kina ° 807 762 2913 Widzowie w min • 116,7 231,4 Radioabonenci w tvs. 922 1176 4005f w tym posiadający odbiorniki lampowe, w tys. 577 174 2412 ■ W tomach. b Bez oddziałów. c W 1936. d Bez uczestników imprez o charakterze masowym. c Bez kin oświatowych i instruktażowych. f Ponadto 40 tys. abonentów telewizji. Podstawowe znaczenie ma uchwalona 1946 ustawa biblioteczna o realizacji sieci bibliotek powszechnych; w okresie ostatnich kilku lat korzystało z nich corocznie ponad 3 min osób; szczególnie podkreślić należy rozszerzenie działalności kult.-ośw. na wsi; liczba widzów w kinach na wsi zwiększyła się od ponad 3 min w 1946 do 41 min w 1957, a więc prawie 14-krotnie; analogicznie wzrosła b. poważnie liczba abonentów radiowych na wsi: z 295 000 w 1938 do 1 395 000 w 1957, a więc prawie 5-krotnie (w miastach 4-krotnie). Rozwijając instytucje kult.-oświat. państwo uwzględnia również interesy mniejszości nar., które mają obecnie swoje szkoły, czasopisma, zespoły artyst., teatry; np. w r. szk. 1956/57 w 215 szkołach ogólnokształcących o 7 językach obcych jako wykładowych uczyło się 12 000 uczniów. Ustrój PRL unormowany jest konstytucją z 22 lipca 1952 ze zmianami 25 IX 1954 i 13 XII 1957; PRL jest demokracją ludową opartą na sojuszu robotn.-chłopskim; władzę sprawuje lud przez swych przedstawicieli wybieranych do sejmu i rad narodowych; u. spoi.-gosp. oparty jest na uspołecznieniu środków produkcji, komunikacji i kredytu, zarządzanych i rozwijanych na podstawie nar. planu gosp.; naczelne organy władzy i administracji państw.: Sejm PRL, wybierany na 4 lata w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich, sprawuje działalność ustawodawczą i kontroluje działalność innych organów władzy i administracji; Rada Państwa, organ kolegialny podległy Sejmowi, w szczególności zarządza wybory do Sejmu, wydaje dekrety z mocą ustawy, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynar., stosuje prawo łaski, sprawuje zwierzchni nadzór nad radami nar.; -►Najwyższa Izba Kontroli; Rada Ministrów, podległy Sejmowi naczelny organ wykonawczy i zarządzający, w szczególności koordynuje działalność ministerstw; uchwala i przedstawia Sejmowi corocznie budżet i projekt nar. planu gosp., zapewnia wykonanie ustaw i wydaje zarządzenia, kieruje pracą prezydiów rad nar.; władzę państw, w gromadach, osiedlach, dzielnicach większych miast, miastach, powiatach i województwach sprawują rady narodowe; kierują one w swym zakresie działalnością gosp., społ i kult., wiążąc potrzeby terenu z zadaniami ogólnonarodowymi; w szczególności r. n. wydają w ramach uprawnień przepisy prawne powszechnie obowiązujące na danym terenie. Wymiar sprawiedliwości w PRL sprawują: Sąd Najwyższy, sądy wojewódzkie, sądy powiatowe i sądy szczególne przez niezawisłych sędziów z udziałem ławników, nadzór w zakresie orzekania nad sądami sprawuje Sąd Najwyższy. Historia. Pierwsze ślady zaludnienia na ziemiach poi. pochodzą z okresu trzeciego zlodowacenia (ok.  737 POLSKA Sądy Wojewódzkie Prokuratorzy Wojewódzcy 0 o . l Sądy Prokuratorzy Powiatowe Powiatowi Woj. Rady Narodowe oraz miast Warszawy. Lodzi, Krn kuwu, Wrocławia i Poznania "I Powiat. Rady Narodowe oraz miast stanowiących samodzielne powiały i Prezydia Woj Rad Nar. oraz miast stanowiących województwa ♦ ' 	
 Terenowe organy adm. nie podporządkowane radom naroilowvm Prezy«liaPowiat.Rad Nar oraz miast stanowiących sumodz. powiaty tirom. Rady Narodowe, rudy narodowe miast nie stanowiących samodz. T 1—T T Terenowe organy adnu nie pod po rajd ko «une radom narodowym Prezydia (iront Rad Nac, miast me stanowiących |iow. i raiły nar osiedli System organów państwowych PRL 180 000 p.n.e.). W okresie neolitu istniała tu prawdopodobnie ludność praindoeuropejska, z której w 1300— 400 wyodrębniła się zapewne już baltosłowiańska, osiadła i rolnicza ludność kultury łużyckiej; wydzielenie się z niej Słowian i ich podział na zachodnich i wschodnich nastąpił na przełomie naszej ery. Nad wcześniejszą wspólnotę rodową zyskały stopniowo przewagę związki terytorialne, co sprzyjało formowaniu się organizacji polit W IX w. państwo morawskie sięgało swą organizacją do pd. ziem poi.; w IX w. znamy kilkanaście drobnych państewek plemiennych, których zjednoczenie w-państwo ogólnopol. przypada na połowę X w.; jego pierwszym znanym władcą był Mieszko I; państwo poi. powstało w oparciu o związek polit. Polan, a wzmocniło je wprowadzenie 966 chrześcijaństwa; budowę państwa kontynuował Bolesław Chrobry; utworzył w Polsce własną hierarchię kość. z arcybiskupstwem gnieźnieńskim na czele (1000); w walkach, gł. z Niemcami, sięgnął do Łużyc, Milska oraz Czech i Grodów Czerwieńskich; uzyskał koronę królewską (1025). Tendencje odśrodkowe możnych doprowadziły do kryzysu państwa, pogłębionego przez powstanie ludowe 1038/39; odbudowę monarchii zakończyła koronacja Bolesława Śmiałego (1076); dążenia centralistyczne natrafiały na opór możnowładztwa duchownego i świeckiego (wygnanie Śmiałego), a po rządach Bolesława Krzywoustego, wypełnionych walką z Niemcami i odzyskaniem Pomorza Zach., doszło do długotrwałego rozbicia państwa i jego podziału (1138) na dzielnice książęce; w walkach między książętami przy postępującym rozdrobnieniu feudalnym upadła zasada zwierzchniego księcia (pryncypatu) z siedzibą w Krakowie (1227). Okres XII—XIII w., mimo rozbicia dzielnicowego, był okresem rozwoju gosp.; zwiększył się obszar uprawy, pojawiło się osadnictwo na prawie czynszowym pól. i niem.; rozwijały się, szczególnie od XIII w., zyskując nowe formy, miasta; immunitet wzmocnił zależność feud. chłopów, przyczynił się do ukształtowania stanów; pojawiły się tendencje zjednoczeniowe popierane przez rycerstwo miasta i kościół; początkowe próby wychodziły ze Śląska (Henryk Brodaty i Pobożny) i Wielkopolski (Przemysł II); Władysław Łokietek zjednoczył państwo, choć bez śląska, Mazowsza, tTacąc Pomorze na rzecz Krzyżaków, odbudował królestwo (1320); rządy 'Kazimierza W. ugnmtowaly zjednoczenie państwa; obok zysków terytorialnych — odzyskanie Kujaw, zhołdowanie Mazowsza, zdobycie Kusi Czerwonej — działalność króla rozwijała się wewnątrz państwa; popierał on miasta i osadnictwo, zreformował skarbowość, ujednolicił prawo i administrację, utworzył uniwersytet w Krakowie (1364), podniósł znaczenie polityczne kraju. Śmierć Kzimierza W., ostatniego z Piastów, doprowadziła do krótkotrwałych rządów węg. Andegawenów w Polsce; polityką kierowało możnowładztwo małopolskie, które wprowadziło na tron Władysława Jagiełłę (1386), żeniąc go z Jadwigą i wiążąc z Polską W. Księstwo Litewskie; unia z Litwą (1386), początkowo dość luźna (na Litwie rządy Witolda), pozwoliła na rozprawę z Krzyżakami i zwycięstwo pod Grunwaldem (1410), co nie zakończyło jednak ciężkich walk z Zakonem, zamkniętych dopiero za Kazimierza Jagiellończyka wojną 13-letnią i odzyskaniem Pomorza (pokój toruński 1466); blok pol.-litew. stanowił poważną siłę w Europie, szukały w nim oparcia husyckie Czechy, Węgrzy wybrali na tron Władysława Warneńczyka; Kazimierz Jagiellończyk osadził na tronach czes. (1471) i węg. (1490) swego syna, Władysława; od połowy XV, szczególnie w XVI w., nastąpił wzrost folwarków produkujących gl. zboże na rynek wewn. (miasta) i zagr. (eksport przez Gdańsk); powodowało to wzrost pańszczyzny ciążącej na chłopach oraz zaostrzenie ich poddaństwa; rozwijały się miasta jako ośrodki handlu i rzemiosła (Kraków, Gdańsk, Lublin, potem Warszawa), a także górnictwo i hutnictwo; szlachta wzmocniona ekon. walczyła (ruch egzekucyjny) z magnaterią i współdziałając z Zygmuntem Augustem przeprowadziła reformy skarbu • i wojska, unię z Litwą (Lublin 1569), potem reorganizację sądownictwa. Zygmunt I dopuścił do sekularyzacji i powstania lennego państwa w Prusach (1525); późniejsza próba zagarnięcia Inflant doprowadziła do woien z Moskwą; rozwijała się reformacja Iuterańska, :al wińska i ariańska; zabezpieczono swobodę wyznania; rozkwitła sztuka Odrodzenia (Wawel), literatura (Rej, Kochanowski), nauka (Kopernik, Frycz-Modrzewski). Od 1573 wolna elekcja ,,viritim“ wprowadzała na tron wielu władców cudzoziemskich; Batory kontynuował walkę o Inflanty; pretensje Wazów do tronu szwedz. przyczyniły się do pogłębienia istniejących 47 Mała Enc. Powsz. PWN  POLSKA 738 Polska za Chrobrego Sasów na los kraju uniemożliwiały reformy, a od Wojny Północnej zaczęła się polit zależność od Rosji; nastąpił ogólny upadek kultury, oświaty, oraz silna reakcja kat, kierowana przez wpływowych politycznie jezuitów. Od połowy XVIII w. pojawiły się oznaki odradzania się gospodarki — czynszowanie chłopów, podnoszenie się miast, potem ich rozwój, szczególnie Warszawy; powstawały manufaktury, banki, podnosiła się oświata (Konarski, pijarzy); reformy Czartoryskich (1764) doprowadziły do utworzenia Komisji Skarbowych i Wojskowej, następnie powstała Rada Nieustająca (1775); po klęsce konfederacji barskiej (1768—72) nastąpił pierwszy rozbiór (1772) ziem Rzeczypospolitej pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Mimo rozbioru sytuacja ekon. i kult. (Komisja Edukacji Nar.) poprawiała się; rozwijała się literatura Oświecenia (Krasicki), nauka (Naruszewicz), sztuka (Łazienki), czemu sprzyjał mecenat Stanisława Augusta; stronnictwo patriot. (Kołłątaj) przeprowadziło reformy na Sejmie Czteroletnim (1788—92) i uchwaliło Konstytucję 3 Maja (1791), reorganizując rząd monarchiczny, skarb, wojsko; do życia polit. weszło mieszczaństwo; reformy obaliła interwencja ros., konfederacja targowicka i wojna 1792, doprowadzając do II rozbioru (1793); insurekcja kościuszkowska (1794) i próba oparcia walki z zaborcami o szerszą podstawę społ. — mieszczan i chłopów — zakończyły się klęską i III rozbiorem (1795). Legiony poi. próbowały oprzeć sprawę poi. o Napoleona, co po zwycięstwie nad Prusami (1807) umożliwiło utworzenie Księstwa Warsz., rozszerzonego 1809 o ziemie III zaboru austr.; ograniczoność polit. Księstwa (źródło posiłków wojsk, dla Francji) i klęska Napoleona (1812—13) doprowadziły do upadku państwa i przeprowadzenia przez kongres wiedeński (1815) nowego podziału ziem polskich, utrzymującego się do 1918. Odrębnie kształtowały się stosunki w poszczególnych zaborach; w Galicji już reformy Józefa II poprawiły sytuację chłopa; w zaborze prus. utworzone (1815) W. Księstwo Poznańskie szybko utraciło odrębność; od 1823 wprowadzano stopniowe uwłaszczenie chłopów; formalną niezależność zachował jako Wolne konfliktów ze Szwecją o panowanie na ziemiach nad Bałtykiem, doprowadzając do niszczących wojen, szczególnie tzw. „potopu“ (1655—60); pogorszyła się sytuacja ekon. i położenie chłopa; rozwój latyfundiów kresowych spowodował powstania kozackie na Ukrainie; największe pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648—58) wstrząsnęło całym państwem; sytuację kraju pogorszyły wojny tur., które specjalnie za Jana Sobieskiego pochłonęły wiele sił. Z wojen XVII i początku XVIII w. krai wyszedł zrujnowany, odbudowę uniemożliwiał upadek miast i rzemiosła, nędza chłopa; brak wojska powodował bezbronność na zewnątrz, liberum veto jako broń w ręku oligarchii magnackiej i obojętność dynastii Polska w okresie rozbicia dzielnicowego (ok. 1250 r.)  739 Władcy dawnej Polski POLSKA ok. 960—992 Mieszko I 1243—1279 992—1025 Bolesław Chrobry 1279—1288 1025—1034 Mieszko II 1288—1290 1038—1058 Kazimierz Odnowiciel 1295—1296 1058—1079 Bolesław Śmiały 1300—1305 1079—1102 Władysław Herman 1306—1333 1102—1138 Bolesław Krzywousty 1333—1370 1138—1146 Władysław Wygnaniec 1370—1382 1146—1173 Bolesław IV Kędzie- 1384—1399 rzawy 1386—1434 1173—1177 Mieszko III Stary 1434—1444 1177—1194 Kazimierz Sprawiedliwy 1447—1492 1194—1227 Leszek Biały 1229—1238 Henryk I Brodaty 1492—1501 1238—1241 Henryk II Pobożny 1501—1506 Bolesław Wstydliwy Leszek Czarny Henryk IV Probus Przemysł H Wacław II Czeski Władysław Łokietek Kazimierz Wielki Ludwik Węgierski Jadwiga Władysław Jagiełło Władysław Warneńczyk Kazimierz JagiellońJan I Olbracht Aleksander 1506—1548 Zygmunt Stary 1549—1572 Zygmunt August 1573—1574 Henryk Walezy 1576—1586 Stefan Batory 1587—1632 Zygmunt III Waza 1632—1648 Władysław IV 1648—1668 Jan II Kazimierz 1669—1673 Michał Korybut Wiśniowieclci 1674—1696 Jan III Sobieski 1697—1733 August II Saski 1704—1709 Stanisław Leszczyński 1733—1763 August III Saski 1764—1795 Stanisław August Poniatowski Miasto — Kraków, 1846 zagarnięty jednak przez Austrię. Pozory samodzielności posiadało Królestwo Pol. związane unią personalną z Rosją; tu też zaczął się rozwijać przemysł wczesnokapitalistyczny, wyprzedzając rozwój stosunków na wsi; na ziemiach wschodnich wcielonych do Rosji Wilno dzięki uniwersytetowi było ważnym ośrodkiem naukowym i kulturalnym; romantyzm rozwijał się w literaturze i sztuce; znajdował odpowiednik w sprzysiężeniach zapoczątkowanych przez Łukasińskiego na terenie Królestwa. Naruszanie konstytucji i carski ucisk policyjny doprowadziły do powstania listopadowego (1830—31), które unikając oparcia o masy ludowe, po początkowo pomyślnych walkach upadło, a rząd i wojsko uszło poza granicę. Emigracja polistopadowa (Wielka E.) skupiała życie polit. (elementy zachowawcze reprezentował HOtel Lambert, zaś rewol.-demokr. — Tow. Demokr., Lud Polski i in.) i kulturalne (Mickiewicz, Słowacki), oddziałując poprzez emisariuszy na kraj, organizując spiski i przygotowując powstanie; 1846 wybuchło powstanie w Krakowie szybko stłumione przez Austrię, podobnie jak wykorzystany przez nią antyszlachecki ruch chłopski („rabacja“) w Galicji. Wiosna Ludów (1848—49) zaznaczyła się udziałem Nowogród Wlk. (Ki«ł>^7 Wenden ( T W. Vi'.i ■i ioii'n1V„ I*KURLANDIA i SEMIGALjvTV^ i i>t> - i- ^t! ,jji| Wornie J \ ^l! K - (MiednUti): \ . WielYie U MOSKWA i1»1 ■ i1S __ W Pt !h/'WILN° Witebsk Smolensk ' iw*, f' MolborVj Mic.st< Szczecin" O -Noteć} • inowrocłó* tQnieznol loruń. Dobrzyń • O/** ¿Xpiock Poznon ronkłurl: yDrobiciyr |»Wor»żęwo dC serak ol^ćryco . \ Rawo_ f Kollsz... ■T Olo,4«\ ® X Wrocłow Lublin Beł*\ fVPrzemyił ¡Son KRAKÓW; i Połłowo Czerkosy iBrodow Komieniec Pod.' WiEPENx 1IiVi,i1 Ziemio lenne Gronict R**CTYfiOSfiOłltef » <SC9 r. • Ketony i IV/łr Ke. Uitwtkioęó — — — • krojów I tlen* • '»cjtwćdgim ' 0 Stolice pototw O • mejewććztęt O kfiejec. ir o* 47® Polska za Jagiellonów  POLSKA 740 Polaków w rewolucjach eur., szczególnie w Niem- Królestwa Pol. (akt z 5 XI 1916) pozyskać do współczech, Austrii i na Węgrzech, oraz wybuchem po- pracy społeczeństwo poi. wstania w Poznańskiem, gdzie utworzył się Komitet Obalenie caratu w Rosji, a następnie zwycięstwo Narodowy i oddziały wojsk., szybko rozbite w wal- rewolucji socjalist. (1917) w sposób decydujący wplykach przez Prusaków. W Królestwie ruch ograniczał nęły na dalsze kształtowanie się sprawy poi.; rewosię tylko do spisków prowadzonych w latach następ- lucyjna Rosja uznała prawo Polski do niepodległości; nych. państwa Ententy włączyły odbudowę niepodległej Likwidacja odrębności ustrojowej i rusyfikacja Polski do celów wojny (14 zasad prezydenta Wilw Królestwie spotykała się z narastaniem nastrojów sona) i uznały oficjalnie Komitet Narodowy Polski patriot. (manifestacje) — „czerwoni“ doprowadzili do w Paryżu, który zorganizował korpus poi. (pod dowybuchu powstania styczniowego (1863—64), starając wództwem J. Hallera); klęska państw centralnych się pozyskać chłopów uwłaszczeniem, „biali“, liczący i wybuch rewolucji w Niemczech i Austro-Węgrzech na interwencję Zachodu, przechwycili jednak władzę; umożliwiły narodowi poi. podjęcie akcji wyzwalania oddziały powstańcze stopniowo ulegały likwidacji kraju; w listopadzie 1918 powstało niepodległe pańprzez armię carską. stwo poi.; najpierw objęło ono zach. Galicję i KróW Królestwie Pol. wzmogła się rusyfikacja i rządy lestwo Pol.; 7 XI powstał w Lublinie pierwszy rząd wojsk.; część społeczeństwa przeszła na drogę pracy ogólnopolski, 11 XI J. Piłsudski po powrocie z Mapozytywnej (gospod., oświat.), czemu sprzyjały nowe gdeburga przejął władzę w Warszawie (od 22 XI stosunki społ. po uwłaszczeniu chłopów. W Poznań- naczelnik państwa) i w porozumieniu z rządem luskiem społeczeństwo walczyło z coraz większym uci- bełskim powołał rząd centrowo-lewicowy J. Moraskiem germanizacyjnym (język, szkolnictwo, kościół) czewskiego, już w grudniu, w porozumieniu z Komii ekon. (kolonizacja, wykup ziemi, parcelacja) ze tetem Nar. paryskim, zastąpiony przez rząd prawistrony Niemiec. W Galicji, najmniej uciskanej naro- cowy I. Paderewskiego; w styczniu 1919 odbyły się dowo, najbardziej zacofanej ekon., rządziło obszar- wybory do sejmu ustawodawczego, nictwo stojące lojalnie przy Austrii (Stańczycy); tu _ Dezorganizacja życia gosp., głód i epidemie powopojawiły się pierwsze organizacje ruchu ludowego; jenne, bezrobocie powracających żołnierzy i robotniwiększa swoboda nar. pozwalała na skupienie się poi. ków, walki chłopskie o ziemię dworską, walki narożycia kulturalnego i naukowego tego okresu (Kraków, dowościowe na wsch. terenach, najbliższe sąsiedztwo Lwów). z rewol. Rosją, wytworzyły w nowo powstałym pańN aj bardziej uprzemysłowione Królestwo stało się stwie poi. stan wrzenia rewol.; na czele walk o przekolebką klasy robotn., tu tworzyły się jej pierwsze or- ¡stoczenie państwa poi. w państwo socjalistyczne stała ganizacje polit. (I Proletariat, potem PPS i SDKPiL); Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, powstała 1905 doszło do rewolucji (strajki, zamachy), szczegół- w grudniu 1918, oraz Rady Delegatów Robotniczych; nie w ośrodkach przemysł. (Łódź, Warszawa, Zagłę- dławiąc ruch rewolucyjny rządy burżuazyjne utrzybie Dąbrowskie); osłabiony carat zgodził się na nie- mały i skonsolidowały swą władzę. Z kolei stanęło wielkie ustępstwa nar. (polskie szkoły, stowarzy- przed nimi zagadnienie granic państwa i wewnętrznej szenia). unifikacji ziem zjednoczonych; 27 XII 1918 doszło do Wybuch pierwszej wojny świat. (1914—18) zastał powstania w Wielkopolsce i przejęcia władzy w ręce społeczeństwo poi. rozbite na różne kierunki polit.: poi.; trwały walki z Ukraińcami w Galicji Wsch., prorosyjski (R. Dmowski) — wiążący nadzieje nar. nie rozstrzygnięty był zatarg zbrojny z Czechami Polaków ze zwycięstwem Ententy i Rosji; proaustriac- o podział Śląska Cieszyńskiego; losy granicy zach. ki (NKN, J. Piłsudski, Legiony) — ze zwycięstwem rozstrzygały się na konferencji pokojowej w Wersalu; Łaństw Centralnych; socjalistyczny (SDKPiL, PPS— jednocześnie na ziemiach wsch. toczyła się od 1919 ewica), z perspektywami przemian społ. wojna pol.-radz.; do proponowanych przez stronę radź. Po zajęciu ziem poi. zaboru ros. państwa cen- rokowań nie doszło, tralne próbowały na próżno pozorami niepodległości Wiosną 1920 wojska poi. podjęły akcję przeciw re 741 wolucyjnej Rosji w celu przyłączenia do Polski ziem Ukrainy i Białorusi, i zajęły Kijów, lecz kontrofensywa Armii Czerwonej przeniosła działania woj. na terytorium Polski; w Białymstoku utworzył się Tymczasowy Komitet Rewol. pod wodzą J. Marchlewskiego; wojna weszła w stadium decydujące; w Polsce powstał Rząd Obrony Narodowej z W. Witosem na czele; kontrofensywa poi. zatrzymała Armię Czerwoną pod Warszawą; podpisany w marcu 1921 pokój ryski ustanowił wsch. granicę Polski, która objęła znaczne tereny zamieszkałe przez większość ludności ukr., białorus. i litew.; wojna prowadzona na wschodzie odbiła się ujemnie na sprawie granic zach.; traktat wersalski postanowił rozstrzygnięcie przynależności terenów spornych w drodze plebiscytu; odbyty 11 VII 1920 plebiscyt w Prusach Zach. i Wsch. dał wynik dla Polski niepomyślny; na Górnym Śląsku w toku walki plebiscytowej, wobec terroru ze strony nacjonalist. bojówek niem., doszło do powstań poi. 1919 i 1920; plebiscyt 20 III 1921 dał wynik połowiczny; wobec niebezpieczeństwa pozostawienia Niemcom całego obszaru przemysł., do czego dążyła Anglia (Lloyd George), wybuchło w maju III powstanie śląskie; w rezultacie przyznano Polsce część obszaru przemysłowego. Państwo poi. ukonstytuowało się jako burżuazyjna rzeczpospolita parlamentarno-demokr.; spod prawa wyjęty został ruch rewol.; KPP została zdelegalizowana. Sejm Ustawodawczy w konstytucji uchwalonej 17 III 1921 ustanowił dwuizbowy parlament (sejm i senat); 1922 odbyły się wybory, w których zwycięstwo odniosły stronnictwa prawicy społecznej (Chrześcijańska Jedność Narodowa — „Chjena“); do maja 1926 zmieniające się gabinety rządowe były różną konfiguracją koalicji „Chjeny" z „Piastem“ (stronnictwo W. Witosa). Pierwszy Prezydent Rzplitej G. 	Narutowicz został w tydzień po wyborze 16 XII 1922 zamordowany w atmosferze ostrej kampanii prowadzonej przeciwko niemu przez endecję. Ciężka sytuacja gosp., pusty skarb, nieustabilizowana waluta, inflacja, usadowienie się obcych kapitalistów w kluczowych gałęziach gospodarki, terror polit. wywoływały raz po raz ciężkie kryzysy w kraju; 1923 wybuchł powszechny strajk kolejarzy; rząd odpowiedział mobilizacją kolejarzy; w Krakowie ogłoszony został strajk powszechny; w walkach ulicznych robotnicy chwilowo opanowali miasto. Rząd W. Grabskiego usiłował doprowadzić do stabilizacji ekon.; przeprowadzona 1924 reforma pieniężna zahamowała inflancję, ale całkowitego uzdrowienia gospodarki nie osiągnięto. Walki polit. w łonie prawicy spoi. zaostrzały się na tle ciężkiej sytuacji gospod. i polit. i doprowadziły 1926 do tzw. „przewrotu majowego“; J. Piłsudski wkroczył 12 V 1926 do czele oddziałów wojsk, do Warszawy; robotnicy, niezadowoleni z dotychczasowych rządów udzielili mu poparcia; rząd Witosa podał się do dymisji; prezydent Wojciechowski złożył swój urząd; Piłsudski stał się faktycznym dyktatorem; Zgromadzenie Narodowe wybrało nowego prezydenta — Ignacego Mościckiego; od przewrotu majowego począwszy wałka polit. na terenie sejmu toczyła się pomiędzy obozem Piłsudskiego — sanacją — a opozycją; Piłsudski dążył do likwidacji parlamentarnej demokracji; opozycja stawiała opór; wybory 1928, mimo nadużyć, terroru i korupcji, nie przyniosły sanacji większości w sejmie; 1930 prezydent rozwiązał sejm i rozpisał nowe wybory; przeprowadzono je w atmosferze silnego terroru; przywódców opozycji osadzono w twierdzy wojsk, w Brześciu i poddano tam brutalnym torturom; szczególnie ostry był terror wyborczy na terenach Ukrainy i Białorusi zach.; w ten sposób wyłoniona została z wyborów większość sejmowa popierająca politykę Piłsudskiego. Ciężki kryzys gosp., który objął kraje kapitalist., rujnował w tym czasie Polskę; produkcja spadła niemal do połowy w porównaniu z 1928; liczba bezrobotnych wzrosła do blisko pół miliona. Wielkie niezadowolenie w społeczeństwie wywoływała polityka zagr. rządów sanacyjnych; stosunki z Francją i Zachodem uległy oziębieniu; 1932 zawarto wprawdzie pakt nieagresji z ZSRR, jednakże po dojściu do władzy Hitlera w Niemczech (1933) podpisany z nimi 1934 pakt o nieagresji zapoczątkował politykę współpracy z hitler. Niemcami; równocześnie nastąpiło dalsze wzmocnienie tendencji faszystowskich w Polsce; 1934 został utworzony obóz koncentracyjny w Berczie Kartuskiej. Sejm uchwalił (1935) nową konstytucję likwidującą dawne demokr. zasady; nowa ordynacja wyborcza eliminowała decydujący głos wyborców; na podstawie nowej ordynacji wyłoniony został 1935 ostatni sejm. Śmierć Józefa Piłsudskiego (1935) i wysunięcie się POLSKA na czoło marsz. E. Rydza-Smigłego nie pociągnęło za sobą istotnych zmian polit.; sanacyjna polityka budziła coraz ostrzejsze protesty w społeczeństwie; 1936 wybuchły wielkie strajki i walki robotn. w Krakowie, Lwowie, Chrzanowie, Częstochowie; 1937 objęły one szerokie masy chłopskie; wyłaniać się zaczynał jednolity front socjalistów i komunistów oraz front ludowy partii robotn. i chłopskich. Polityka współpracy z Hitlerem prowadzona konsekwentnie przez min. J. Becka izolowała Polskę od wschodu i zachodu; Polska przeciwstawiała się radź. propozycji paktu wzajemnej pomocy krajów zagrożonych agresją hitler., popierała agresję Włoch w Abisynii; 1938, kiedy wojska hitler. na podstawie układu monachijskiego dokonywały zaboru krajów sudeckich Czechosłowacji, rząd sanacyjny zajął zbrojnie Zaolzie. 1939 Hitler wysunął zaborcze żądania pod adresem Polski; domagał się przyłączenia do Rzeszy Gdańska i części ówczesnego woj. pomorskiego; Polska odrzuciła te żądania i w kwietniu zawarła pakt wzajemnej pomocy z Anglią; rząd poi. odrzucił jednak propozycję ZSRR wspólnej gwarancji ZSRR, Anglii i Francji dla wszystkich krajów bałtyckich zagrożonych agresja hitler.; 1 września 1939 wojska hitler. wkroczyły do Polski; Anglia i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę — rozpoczęła się II wojna świat.; mimo bohaterstwa żołnierza poi. opór poi. został złamany; 17 września wojska radź. przekroczyły granicę ł zajęły obszary Ukrainy i Białorusi zach.; we Francji powstał rząd poi. pod przewodn. Wł. Sikorskiego, po klęsce Francji 1940 przeniesiony do Anglii; oddziały poi. przy armii franc., potem ang. toczyły na różnych frontach bój z Niemcami; 21 czerwca 1941 do wojny przystąpił ZSRR, napadnięty przez wojska hitlerowskie. Po porozumieniu pol.-radz. z lipca powstały formacje poi. w ZSRR, ewakuowane 1942 przez gen. Andersa do Iranu. W okupowanej Polsce rozwijał się ruch oporu; w walce podziemnej krystalizowały się dwa zasadnicze jej nurty: 1) „londyński“, społecznie zachowawczy, reprezentowany przez Delegaturę Rządu i Armię Krajową — zarówno antyniem., jak i antyradz., 2) narodowo-rewolucyjny reprezentowany przez PPR i Armię Ludową — wiążący nadzieje wyzwoleńcze Polski ze zwycięstwem armii radź. nad Niemcami hitler.; ten drugi nurt wyłonił 31 XII 1943 Krajową Radę Nar. pod przewodnictwem B. Bieruta, która 21 lipca 1944 powołała do życia Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego; program swój PKWN ogłosił w Manifeście Lipcowym (22 VII 1944); w bojach o wyzwolenie kraju brała udział u boku wojsk radź. armia ol. utworzona 1943 w ZSRR; l sierpnia 1944 wyuchło w Warszawie powstanie przeciw Niemcom, politycznie skierowane przeciw PKWN i ZSRR; ponad dwa miesiące trwały walki na ulicach lewobrzeżnej Warszawy; powstanie zostało zduszone, miasto zburzone, ludność wysiedlona. W styczniu 1945 Warszawa została wyzwolona; przeniósł się do niej utworzony XII 1944 Rząd Tymczasowy; 28 VI 1945 po uprzedniej naradzie poi. przywódców demokr. w Moskwie powstał Rząd Jedności Narodowej, w którym reprezentowany był także nurt „londyński“ przez Stanisława Mikołajczyka. 9 V1945 Niemcy skapitulowały. Konferencja w Poczdamie (17 VII — 2 VIII 1945) ZSRR, USA i Anglii ustaliła, że ziemie na wschód od Odry i Nysy wchodzą w skład Polski; do ZSRR weszły dawne ziemie zachodnie Ukrainy i Białorusi; powstało odrodzone państwo poi. zmienione w swoim charakterze społ. — jako państwo ludowe zmierzające do socjalizmu; w latach 1944 i 1945 uchwalona została i przeprowadzona reforma rolna, w styczniu 1946 upaństwowione wielkie zakłady przemysł., banki, kopalnie. Referendum 30 VI 1946 zaakceptowało zmiany ustrojowe i przyłączenie ziem odzyskanych, a wybory w styczniu 1947 przyniosły zwycięstwo liście Frontu Jedności Nar. PPR, Pi’S, SL i SD, zaś klęskę liście PSL; Mikołajczyk zbiegł za granicę; reakcyjne podziemie zostało rozbite; 1948 zjednoczenie ruchu robotn. — połączenie się PPS i PPR w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, kierowniczą siłę polit. kraju, z którą współpracuje Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne; zespolone wokół nich społeczeństwo podjęło trud budowy podstaw socjalizmu w Polsce. Polska Ludowa zyskała mocne oparcie w państwach obozu socjalist.; 21 IV 1945 podpisano pol.-radz. umowę o przyjaźni 1 współpracy, a w ślad za nią (16 VIII 1945) pol.-radz. umowę o granicy aństwowej, 6 VIII 1950 w Zgorzelcu umowę między olską a Niem. Rep. Demokr., na mocy której obie strony uznały granicę na Odrze i Nysie za granicę pokoju; zacieśniły się stosunki przyjaźni z innymi państwami socjalist. w Europie i Azji; wobec groźby  POLSKA dla pokoju ze strony paktu NATO, 14 V 1955 w Warszawie podpisany został układ o przyjaźni, współacy i pomocy wzajemnej pomiędzy ZSRR i eur. ajami demokracji ludowej. Stabilizacja przemian ustrojowych znalazła wyraz w uchwalonej 22 VII 1952 przez Sejm Ustawodawczy nowej konstytucji; oparta na wieloletnich planach polityka gosp. realizowała program szybkiego wzrostu uprzemysłowienia kraju oraz przekształcenia stosunków w rolnictwie w kierunku uspołecznienia produkcji; wymagało to szybkiego szkolenia kadr, umasowienia kultury i oświaty; realizacja tych zadań, wymagająca od społeczeństwa wyrzeczeń i prowadzona nieraz niewłaściwymi metodami, natrafiała na trudności i opory. Linia polityczna partii, zwłaszcza 1949—54, budziła rosnącą krytykę, która w szczególnie ostrej formie ujawniła się w 1956; nowe drogi w rozwoju socjalizmu, jakie wskazał XX Zjazd KPZR, pogłębiły proces przemian w Polsce; PZPR analizując popełnione błędy, dokonała na VIII Plenum KC, w październiku 1956, zwrotu w polityce partii; W. Gomułka, usunięty 1949, wrócił na stanowisko I sekretarza KC PZPR; podpisana została deklaracja poi.-radź. (18 XI) o współpracy na zasadach suwerenności i równości obu stron. Istotą przemian wewn. było przywrócenie więzi łączącej partię z masami pracującymi i umocnienie naruszanych w poprzednim okresie zasad praworządności i demokracji, zwiększenie roli innych stronnictw (np. ZSL w sprawach polityki rolnej), wzrost uprawnień terenowych rad nar., uregulowanie stosunków m. państwem i kościołem; w gospodarce państwa — przy utrzymaniu zasady planowego rozwoju — decentralizacja zarządzania, zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw i rozwijanie samorządu robota.; w rolnictwie — walka o jak największy wzrost produkcji rolnej gospodarstw chłopskich przy popieraniu różnorodnych form zespołowego gospodarowania; w zakresie poziomu życia — podwyżka płac realnych, związana ze wzrostem wydajności pracy. Skorygowana linia partii, ustalająca formy budowy socjalizmu przystosowane do specyficznych warunków poi., wymagała przezwyciężenia dogmatyczno-sekciarskich oporów, jak i walki przeciwko poglądom rewizjonistycznym; linia ta zyskała pełne poparcie w kraju, czego wyrazem były wybory do sejmu w styczniu 1957 oraz wybory do rad narodowych w styczniu 1958. Literatura. Średniowiecze (X w. — koniec XV w.): początki piśmiennictwa w Polsce sięgają X w. i wiążą się z kształtowaniem państwa po przyjęciu chrześcijaństwa w obrządku rzym.-kaL; piśmiennictwo powstaje w wyniku doraźnych potrzeb polit: a) potrzeby przyswojenia językowi zasadniczych tekstów kość., b) realizowania polityki dynastii panującej; dlatego też 1. średniowieczna jest dwujęzyczna: łac. i poi.; do najdawniejszych zabytków w języku poL należą: pieśń Bogurodzica (XIII w.), Kazania świętokrzyskie i gnieźnieńskie, Psałterz floriański. Biblia królowe¡ Zofii. Celom polit. służą pisane w języku łac. kroniki: Anonima, zw. Gallem (XII w.), Mistrza Wincentego, zw. Kadłubkiem (XIII w.), Tanka z Czarnkowa (XIV w.), wreszcie Historia Polski Jana Długosza; w XV w. oprócz utworów rei. powstają utwory świeckie odzwierciedlające ważniejsze wydarzenia, stosunki spoL, obyczaj.; niektóre z nich łączą tematykę świecką i rei. (Rozmowa Mistrza ze Śmiercią), inne dotyczą wyłącznie tematów świeckich (Pieśń 0 zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego, Satyra na leniwych chłopów, Pieśń o pruskiej porażce, pieśń Słoty O zachowaniu się przy stole). Odrodzenie (koniec XV w. — poi. XVII w.): na tle przemian gosp., spoi. i polit. w Polsoe końca XV i pocz. XVI w. dokonał się przełom w kulturze 1 literaturze; 1. wchodzi w okres Odrodzenia; potężną dźwignią kultury poi. Odrodzenia jest humanizm przenikający z Zachodu; równie ważnym czynnikiem rozwoju 1. w języku nar. jest reformacja, wzywająca do dyskusji nad sprawami rei., odwołująca się do szerokich mas narodu, propagująca 1. w języku ojczystym; do rozwoju 1., przede wszystkim publicyst, przyczynia się wreszcie ożywiony ruch polit szlachty, który objawiał się gł. w dążeniu do naprawy Rzeczypospolitej; pierwsze pokolenie pisarzy poi. Odrodzenia pisało jeszcze w języku łac.; do wybitniejszych należą J. Ostroróg, K. Janicki, J. Dantyszek, A. Krzycki, twórca środowiska renesans. Grzegorz z Sanoka; w I poł. XVI w. ważną rolę w rozpowszechnianiu 1. odgrywają mieszczanie, drukarze krak.; autorem pierwszej książki w jęz. poi. jest mieszczanin Biernat z Lublina. Rozkwit poi. 1., tzw. złoty jej wiek przypada na XVI w. i trwa do pocz. XVII w.; rozwija się proza i poezja, bogaci się tematyka ogarniająca różnorakie zjawiska życia publ., wykształca się język 742 lit., rozwijają różne gatunki 1. pięknej; do najwybitniejszych pisarzy tego okresu należą: M. Rej, M. Bielski, S. Orzechowski, A. Frycz-Modrzewski, Ł. Górnicki, J. Kochanowski, S. Klonowie, M. Sęp-Szarzyńsld, P. Skarga, S. Szymonowie, P. Kochanowski; sławę największego poety poi. humanizmu zdobywa J. Kochanowski, a pisarzem o międzynar. znaczeniu jest A. 	Frycz-Modrzewski (O naprawie Rzeczypospolitej). Barok (poł. XVII w. — pocz. XVIII w.); przypada na czasy rozkładu Rzeczypospolitej szlacheckiej; w pocz. XVII w. obserwujemy w poi. 1. kontynuację tradycji Odrodzenia, w drugiej zaś poł. stulecia występują znamiona stylu barokowego; na pierwszy plan wysuwają się elementy formy, w utworach lit. znajdujemy cechy stylu sztucznego, przesadnej ornamentyki, niezwykłości; rozwijająca się w tym czasie kontrreformacja znajduje wyraz w duchu rei., który przenika literaturę; wojny domowe i walki z wrogiem zewn. odbijają się na tematyce lit.; najwybitniejszym poetą okresu jest W. Potocki, spośród innych wyróżniają się: A. Morsztyn, S. Twardowski, W. Kochowski, pamiętnikarz J. Ch. Pasek, M. Sarbiewski, zyskujący swymi łac. utworami sławę eur. Obok nurtu szlacheckiego rozwija się też w XVII w. 1. mieszczańska znajdująca interesujące odbicie w komedii rybałtowskiej. Cechami okresu są m. in. sarmatyzm i fideizm, potęgujące się jeszcze w okresie saskim, w epoce największego upadku polit. i kult. narodu; jednak już w czasach saskich daja się słyszeć głosy wołające o naprawę Rzeczypospolitej; atakują one rozkładający się feudalizm (S. Leszczyński), rozpoczynają walkę o reformę szkolnictwa i idącą za nią reformę ustroju (S. Konarski); podejmowane są także próby walki ze zwyrodnieniem języka i skażeniem smaku lit (O poprawie wad wymowy Konarskiego). Oświecenie (poł. XVIII w. — pocz. XIX w.); w poł. XVIII w. obserwujemy w Polsce zjawiska, które w historii jej kultury i literatury otwierają nowy rozdział: zapoczątkowane jeszcze w czasach saskich reformy wydają owoce w latach następnych; w życiu kult. powstają nowe instytucje (teatr, prasa), doniosłą rolę odgrywa Komisja Fdukacji Narodowej, na rozwój sztuki i literatury wpływa mecenat król. i magnacki; do Polski przenikają wpływy racjonalizmu i klasycyzmu fr.; wydarzenia hist. (rozbiory, konfederacje, powstanie kościuszk.) kształtują charakter I. 	; pisarze Oświecenia wypracowują formy lit. służące walce polit (paszkwil, pamflet), zapoczątkowują nowe gatunki lit. (powieść, komedia polit.), tworzą bogatą i skuteczną w działaniu publicystykę polit i przyczyniają sie do rozwoju języka poi.; największe nazwiska tej epoki to: A. Naruszewicz i I. Krasicki, S. Trembecki, T. K. Węgierski, F. Zabłocki, S. Staszic, H. Kołłątaj, F. S. Jezierski, J. U. Niemcewicz, W. Bogusławski, J. Jasiński, F. Karpiński i F. Kniaźnin. Klęska polit narodu poi. zbiegła się więc z ogromnym rozkwitem kult., rozpoczęciem szeregu prac, które kontynuowane były w okresie rozbiorów; dlatego też w zasadzie życie lit pierwszych dwóch dziesięcioleci XIX w. było kontynuacją Oświecenia, kontynuacją jednak nietwórczą, zagubiono bowiem idee epoki Oświecenia, a poetykę przekształcono, konwencjonalizując ją, usztywniając; nowa natomiast była nuta patriot.: poezja głosiła żal i rozpacz po utraconej wolności (niektóre wiersze Karpińskiego, Bard polski A. Czartoryskiego), albo też żarliwą nadzieję jej odzyskania (Jeszcze Polska nie zginęła J. Wybickiego); obok niej jednak istniała poezja głosząca pośrednio potrzebę przystosowania się do warunków polit, umiar i rozsądek zarówno w zakresie twórczości poet, jak poczynań polit.; była to grupa tzw. klasyków warsz. (K. Kożmian, A. Feliński, L. 	Osiński). Romantyzm (ok. 1822—63): w opozycji do klasycyzmu warsz. rodził się romantyzm zasilany ideami romantyzmu zach.-eur., jego propagandy wolnościowej, bliski nastrojom konspiracji polit.; romantycy głosili walkę ludów z despotyzmem Świętego Przymierza, walkę o wolność myśli i życia ludzkiego; sprawa niepodległości Polski wiązała się z realizacją wszechludzkiego ideału sprawiedliwości; pierwszy okres poi. romantyzmu (do powstania 1831) cechuje nasycenie 1. treścią patriot, często zamaskowaną, sięgnięcie do kultury lud. i wykorzystanie jej jako żywego źródła natchnienia, zwrócenie się do przeszłości nar. i szukanie w niej motywów lit.; pisarze romant wzbogacili słownictwo, w sposób umiejętny wykorzystali bogate zasoby języka potocznego, powiększyli zasób form lit.; tę pierwszą fazę reprezentują: A. Mickiewicz, A. Malczewski, nawracający do nurtu radykał.-społ. S. Goszczyński (Zamek kaniowski), J. B. Zaleski (Dumki); rozpoczynają także swoją  743 twórczość J. Słowacki i Z. Krasiński; po powstaniu listopad. 1. poi. rozszczepia się na dwa nurty: emigracyjny i krajowy; pierwszy z nich rozwija się w kontakcie z życiem intelekt, i polit. Europy, ciąży jednak na nim coraz luźniejsza z biegiem lat łączność z krajem; charakteryzuje go podejmowanie zazasadniczycn problemów polit, dotyczących przyszłych dróg rozwojowych Europy i Polski; rozwijają sie tu przede wszystkim: wielki dramat współcz. i nist. 0 nowatorskiej problematyce i poetyce (A. Mickiewicz Dziady, J. Słowacki Kordian, Horsztyński, Z. Krasiński Nieboska), wielka epopeja nar. (Pan Tadeusz), poemat dygresyjny, stanowiący Jakby zasadniczą dyskusję poetycką ze współczesnością (J. Słowacki Beniowski), rozmaite gatunki liryczne reprezentowane przede wszystkim w nowatorskiej intelektualnej i moralistycznei poezji C. Norwida; charakterystyczna także jest skłonność do mistycyzmu, konstruowania zawiłych systemów filoz. (Słowacki) lub historiozof. (Krasiński), wcielanych następnie z ogromnym trudem w utwory poet; na emigracji rodzi się także mesjanizm; 1. emigracyjna przenikała do kraju drogami konspiracyjnymi, przyjmowana jako nar. ewangelia wpływała poważnie na życie narodu; poezja zyskała ogromne znaczenie polit, a jej twórcy stawali się duchowymi przewodnikami narodu. W przeciwieństwie do 1. emigracyjnej 1. w kraju powstawała w warunkach ucisku polit., co odbija się na wszelkich przejawach życia umysł.; 1. cechuje tu na ogół brak szerszych perspektyw intelekt., zamknięcie się w ciasnym kręgu rodzinnego życia, równocześnie jednak żywe odczucie procesów społ. zachodzących współcześnie; w kraju rozwija się przeważnie zlekceważona przez romantyków na emigracji powieść: a) współczesna, ukazująca wyzwalanie się młodych sił społ. np. chłopów (J. I. Kraszewski, J. Korzeniowski), rzemieślników (Korzeniowski, W. Wolski), radykalnej inteligencji (N. Żmichowska), b) historyczna, kusząca się o odtwarzanie barwy epok minionych (H. Rzewuski, Z. Kaczkowski); powstaje specyficznie poi. rodzai lit — gawęda (W. Pol, W. Syrokomla), komedia obyczajowa, której świetnym reprezentantem jest A. Fredro; budzi się zainteresowanie ludem obserwowanym w jego życiu codziennym i traktowanie jego poezji jako jednego z gł. źródeł twórczości (T. Lenartowicz); wyrazicielem radykalnych 1 rewol. tradycji w 1. krajowej był E. Dembowski, który rozwinął aktywną działalność kryt.; nurt emigr. zanika ok. 1850 i przestaje oddziaływać na lit. w kraju. Pozytywizm i realizm (ok. 1864—90): klęska powstania 1863 i zmiany dokonane w jego wyniku zmusiły naród do przeprowadzenia wielkiego rozrachunku z przeszłością; był to m. in. rozrachunek z poezją, jak „emisariusz polityczny” wzywającą do czynu; ponadto był to także rozrachunek z poezją epigońską; jako rodzaj literatury najbardziej aktualny wskazywano powieść, budzącą optymizm i wiarę w wartość kapitalist. przebudowy społeczeństwa; kierunek ten zwany pozytywizmem, a reprezentowany w 1. przez młodą E. Orzeszkową i A. Świętochowskiego nie wydał poważniejszych dzieł, przygotował jednak późniejszy rozwój 1. realistycznej; nauczył pisarzy, że twórcami dziejów współcz. nie są bogaci i uprzywilejowani, lecz biedni i uciskani i wśród nich należy szukać bohaterów, że powieściopisarz jako uczony bierze odpowiedzialność za obraz współczesności, który daje w swoich utworach; pokolenie pisarzy realistów stworzyło nowoczesną powieść poi., stojącą na poziomie osiągnięć eur. pod względem intelektualnego przygotowania pisarza i środków artyst, którymi się posługiwał; do pokolenia tego należą: E. 	Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka, A. Dygasiński; w powieści współcz. objęli szeroki krąg środowisk społ., dając wierny ich obraz i sygnalizując nurtujące je problemy; tak. np. Prus dał szeroki przekrój społeczeństwa poi. (Lalka), ukazał sytuację chłopa pouwlaszczeniowego (Placówka), Orzeszkowa odmalowała środowisko żyd. i wieś białorus. (Meir Ezofowicz, Nad Niemnem); stworzyli oza tym wielką powieść hist, bądź odtwarzając epoi minione (Sienkiewicz Trylogia, Krzyżacy, Quo Vadis), bądź ukazując współczesność rzutowaną na odległe czasy (Prus Faraon); oprócz powieści uprawiali oni nowelę, posługując się doskonale jej małą formą (np. Sienkiewicza Latarnik, Prusa Z legend dawnego Egiptu, Orzeszkowej Siteczko, Konopnickiej Martwa natura); wobec osiągnięć w zakresie powieści i noweli bledną wartości, które wnosi poezja tego okresu (A. Asnyk, M. Konopnicka) oraz 1. dramatyczna. Modernizm (ok. 1890—1914): w okresie, kiedy twórczość realistów była jeszcze w pełnym rozkwicie, rozpoczął się protest przeciwko ich programowi; atakowano ich umiarkowane dążenia społ., ich pojmo¬ POLSKA wanie sztuki jako służebnicy spraw spoi.; wysunięto żądanie sztuki czystej, niezależnej; młodzi poeci wystąpili z buntem przeciwko mieszczuchowi i jego władzy nad kulturą, żądali sztuki wyrażającej nieznane głębie duszy luazkiej; poszukiwanie nowych doznań, poczucie bezsilności człowieka wobec losu i historii, ucieczka od współczesności na łono natury, pragnienie bujnych przeżyć erot., wreszcie stanów narkot. — oto tematyka twórców takich jak K. Przerwa-Tetmajer, S. Przybyszewski, L. Rydel; tendencje te zwane dekadentyzmem przezwyciężyli najwybitniejsi twórcy epoki: S. Żeromski, S. Wyspiański, J. Kasprowicz i L. Staff; dwaj pierwsi podjęli w różnych formach zagadnienie bytu nar. i odzyskania niepodległości; Kasprowicz w skomplikowanej formie liryki rei. poruszał ogólne problemy filoz., Staff głosił program radosnej władzy nad życiem; w zakresie Środków wyrazu artyst powieść traci swe dotychczasowe znaczenie, choć nie przestaje być rodzajem licznie reprezentowanym (S. Żeromski, W. Orkan, W. Reymont, W. Berent), na czoło jednak wysuwają się inne rodzaje lit.: dramat — przede wszystkim poet., nawiązujący do tradycji romant. (Wyspiański, Kasprowicz, Żeromski, Staff, Tetmajer), oraz realist., wywodzący się jeszcze z epoki poprzedniej, ale wzbogacony nowymi doświadczeniami (G. Zapolska, T. Rittner, J. A. Kisielewski, W. Perzyński) oraz niezmiernie bogata liryka (Wyspiański, T. Miciński, Tetmajer, Kasprowicz, Staff). Literatura okresu międzywojennego (1918—1939): o tendencjach rozwojowych 1. zadecydowała nowa sytuacja Polski — odzyskanie niepodległości; w związku z tym występują tendencje rozszerzenia problematyki artyst. i ściślejszego związku z nowymi prądami sztuki eur. (teorie futyryzmu, ekspresjonizmu, program awangardy poetyckiej, pojawienie się nowoczesnej powieści psychol.); z drugiej strony ostre konflikty polit. rodzą obfitą literaturę 0 problematyce społ.; w prozie początkowo naczelna miejsce zajmuje twórczość S. Żeromskiego (powieść Przedwiośnie), ukazująca konflikty nowo powstałego państwa; w latach późniejszych czołową pozycję zajmują prozaicy: Z. Nałkowska (powieść psychol. i społ., zwłaszcza Granica), M. Dąbrowska (cykl epicki Noce 1 dnie), J. Kaden-Bandrowski (powieści polit. wyrażające ideologię obozu Piłsudskiego), J. Iwaszkiewicz (zwłaszcza nowelistyka), J. Parandowski (powieści i eseistyka oparta na motywach starożytności klas.), P. Gojawiczyńska (powieści społ.-obyczaj.), H. Boguszewska (powieść i reportaż o problematyce spoi.), M. 	Kuncewiczowa (powieść psychol.); Z. Kossak-Szczucka (powieści nist. ujęte ze stanowiska kat.), L. 	Kruczkowski (powieści rewidujące przeszłość hist. w duchu marksistowskim) i W. Wasilewska reprezentują nurt prozy rewol.; szczególnie doniosłe są osiągnięcia 20-Iecia w liryce: z poetów starszego pokolenia czynni są i wywierają znaczny wpływ na młodsze pokolenie L. Staff i B. Leśmian, czołowy przedstawiciel późnego symbolizmu; najbardziej reprezentatywna dla 20-lecia grupa poetów „Skamander“ wyłania wybitne talenty J. Tuwima, J. Lechonia, A. Słonimskiego, K. Wierzyńskiego; zbliżona do tej grupy jest M. Pawlikowska-Jasnorzewska; najwybitniejszy przejaw poezji rewolucyjnej stanowi twórczość W. Broniewskiego; obok niego nurt poezji rewol. reprezentują m. in. B. Jasieński, St. R. Stande, W. Wandurski; L. Szenwald; tendencje nowatorskie w zakresie formy reprezentuje w poezji nurt tzw. awangardy (J. Przyboś, A. Ważyk, J. Czechowicz), w prozie zaś powieści B. Schulza i W. Gombrowicza; w drugiej okresu rozwijają się oryginalne talenty poet. I. 	Gałczyńskiego, Cz. Miłosza, M. Jastruna; w dramacie czołowe osiągnięcia okresu należą do K. H. Rostworowskiego i J. Szaniawskiego. Okres II wojny świat przynosi rozwój poezji o dominującej nucie patriot.; w kraju piszą m. in.: Staff, Miłosz, Jastrun, z młodych K. Baczyński, T. Gajcy, na emigracji: Tuwim (poemat Kwiaty polskie), Słonimski, Broniewski. W okresie powojennym rozwija się początkowo (1945—48) przede wszystkim 1. protestu przeciw faszyzmowi i wojnie: w prozie Z. Nałkowska, A. Rudnicki, J. Andrzejewski; debiuty T. Borowskiego, K. Brandysa, W. Źukrowskiego, w poezji — T. Różewicza; 1949—54 literatura rozwijająca się pod znakiem realizmu socjalist. przynosi z wybitniejszych osiągnięć rowieści I. Newerlego, J. Stryjkowskiego, K. Brandysa, . Putramenta, dramaty L. Kruczkowskiego; w poezji oryginalny nurt łączący liryzm i groteskę reprezentuje K. 	I. Gałczyński; od 1955 walka z zawężonym pojmowaniem spraw sztuki i jednostronnym widzeniem rzeczywistości; w ostatnich latach interesujące debiuty prozatorskie i poetyckie nowego pokolenia literackiego.  POLSKA Sztuka. Polska była jednym z ważniejszych ośrodków sz. w Europie środk.; właściwy rozwój sz. poi. datuje się od przyjęcia chrześcijaństwa i procesu jednoczenia się państwa, czyli od poi. X w._ W okresie przedromańsKim (950—1050) pojawia się monumentalne budownictwo kamienne (rotunda Sw. Feliksa i Adaukta na Wawelu w Krakowie, ślady lub ruiny budowli kość. i świeckich w Wielkopolsce i Krakowie). W okresie romańskim (1050—1230) sztuka osiąga wysoki poziom rozwoju, do czego się przyczyniają sprowadzone z Zachodu zakony; katedry rom. uległy na ogół zniszczeniu lub przebudowie; zachowały się inne kościoły, niektóre z architektoniczną dekoracją rzeźb. (Tum pod Łęczycą, Czerwińsk, Strzelno, kościół Sw. Andrzeja w Krakowie, Kościelec); najwybitniejszym zabytkiem rzeźby rom. są słynne brązowe drzwi katedry w Gnieźnie (II poi. w. XII); malowidła rom. zachowały się w Tumie pod Łęczycą i w Czerwińsku; w XII w. powstaje rodzima szkoła malarstwa miniaturowego. W pocz. w. XIII w romańskich jeszcze w swej formie i dekoracji kościołach cysterskich pojawiają się pierwsze w Polsce sklepienia krzyżowo-żebrowe, typowe dla gotyku (Sulejów, Koprzywnica, Wąchock). W okresie gotyku (1230—1500) początkowo największą rolę odfgrywa architektura; w XIII, a zwłaszcza XIV w. powstają liczne świątynie got. wznoszone — w przeciwieństwie do kamiennych budowli rom. — z cegły; obok systemu bazylikowego rozpowszechnia się halowy (katedra i kościół Mariacki w Krakowie, katedry we Wrocławiu, Poznaniu, Gnieźnie, kościół Sw. Jakuba w Toruniu, kościół Mariacki w Gdańsku); granic i ważnych szlaków bronią zamki (Chęciny, Niedzica, Malbork); wzrastająca inicjatywa mieszczańska wyraża się w budownictwie miejskim (ratusz w Toruniu); rzeźba i malarstwo rozwijają się przede wszystkim w późniejszym gotyku; obok dekoracyjnej, figuralnej i nagrobkowej rzeźby w kamieniu (grobowiec Jagiełły w katedrze wawelskiej) coraz bardziej rozwija się rzeźba w drzewie (Madonna z Krużlowej, pocz. w. XV); malarstwo tablicowe przybiera cechy coraz oryginalniejsze (szkoła krakowsko-sądecka, w. XV); od poł. w. XV w malarstwie i rzeźbie późnogot. przejawia się silny realizm; wyrazem tego są malowane tryptyki szkoły krak. z II poł. w. XV, a przede wszystkim wspaniała twórczość Wita Stwosza (ołtarz Mariacki w Krakowie 1477—89, nagrobki); Tozwija się wspaniale got. rzemiosło artyst., zwłaszcza zlotnictwo. Renesans (1500—1630) jest również okresem rozwoju poi. sz.; ośrodkiem sz. Odrodzenia jest Kraków, gdzie w pocz. w. XVI artyści wl. wznoszą najpiękniejsze poza Italią budowle renesans, (dziedziniec zamku wawelskiego, kaplica Zygmuntowska); nowy styl, popierany przez dwór, magnatów i mieszczaństwo, rozpowszechnia się szybko w całym kraju, przybierając cechy odrębne (tzw. attyka polska); wznosi się przede wszystkim budowle świeckie: ratusze (Poznań), zamki (Baranów, Krasiczyn), dwory obronne, kamienice (Kazimierz n. Wisłą); oryginalna jest rzeźba nagrobkowa (twórczość Jana Michałowicza); w I poł. w. XVI kwitnie krak. szkoła miniatorska (Kodeks Behema, Gradual Olbrachta, twórczość S. Samostrzelnika); rozwija się malarstwo hist. i portretowe; jeszcze w okresie Renesansu pojawiają się w Polsce pierwsze budowle barok, (kościoły jezuickie w. XVI/ XVII). Sz. okresu Baroku (163(^—1760) kształtuje się pod wpływem ideologii kontrreformacji i szlacheckiego sarmatyzmu; następuje rozkwit reprezentacyjnej sztuki dworskiej i kość.; powstają liczne pałace (Kielce, Krzyżtopór, Wilanów, pałace warsz. z I poł. w. XVIII), klasztory i kościoły (Kalwaria Zebrzydowska, Lubiąż) o wnętrzach bogatych w dekorację rzeźb, i malarską (kościół Św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, kościół Sw. Anny w Krakowie); na przełomie XVII/XVIII w. działa w Warszawie najwybitniejszy architekt poi. Baroku, Tylman z Gameren (kościół Sw. Anny w Krakowie, pałac Krasińskich w Warszawie); w malarstwie najważniejszą rolę odgrywają rei. malowidła ścienne i sztalugowe oraz portret (portret szlachecki). W okresie klasycyzmu (1760—1830) najważniejszy jest ośrodek warszawski, początkowo dzięki artystom dworu Stanisława Augusta (Merlini, Kammsetzer, Bacciarelli, których wspólnym dziełem jest przebudowa Zamku Królewskiego i Łazienek; „styl Stanisława Augusta“), później, w okresie Król. Kongresowego, dzięki państw, inicjatywie urbanistycznej i architektonicznej (arch. Aigner i Corazzi — Teatr Wielki w Warszawie); na wsi krystalizuje się typ pałacu i dworu (arch. Kubicki, Zawadzki); w okresie Stanisława Augusta zaczyna się rozwijać nowocz. malarstwo poi. (Canaletto i J. P. Norblin); klasycyzm reprezentuje F. Smuglewicz, a w okresie Król. Kongresowego A. Brodowski. Od 744 lat 30-tych XIX w. do pocz. w. XX architektura przechodzi mało twórczy okres stylów historyzujących, rozkwita natomiast nar. szkoła malarstwa (pierwszymi malarzami poi. o ogólnoeur. znaczeniu byli romantyk P. Michałowski oraz H. Rodakowski); w II poł. XIX wieku realizm osiąga szczytowy rozwój w malarstwie hist. (przede wszystkim twórczość J. Matejki, także A. Grottgera, J. Kossaka, J. Brandta) oraz w rodzimym krajobrazie i scenie rodzajowej, przesiąkniętych silną nutą społ. (W. Gerson, J. Szermentowski, A. Kotsis, M. i A. Gierymscy, J. Chełmoński); od ostatniej ćwierci wieku XIX sz. poi., zachowując odrębne oblicze, korzysta z doświadczeń współczesnej sz., zwłaszcza fr. Impresjonizm przejawia się w Polsce niezbyt silnie (J. Pankiewicz, W. Podkowiński, O. 	Boznańska); pod jego wpływem wielu malarzy poi. przełomu w. XIX/XX, kontynuujących tradycję realistyczną, rozjaśnia jednak swą paletę i wprowadza swobodniejszą fakturę (J. Stanisławski, J. Fałat, L. 	Wyczółkowski). W okresie Młodej Polski w sz. piast, rozwija się styl bliski secesji, o wyrazie dekoracyjnym, sięgającym często do twórczości lud.; ma on początkowo także charakter symboliczny (J. Malczewski, S. Wyspiański); niektórzy malarze zachowują odrębną pozycję (W. Ślewiński, W. Wojtkiewicz); styl ten przejawia się również w rzeźbie (X. Dunikowski), w grafice i rzemiośle artyst.; w architekturze jego odpowiednikiem jest Witkiewiczowski „styl zakopiański“; ten kierunek rozwija się i w dwudziestoleciu międzywoj., tracąc cechy symboliczne, przybiera bardziej nowoczesną stylizację formy (w grafice W. Skoczylas, rzeźbiarze J. Szczepkowski i W. Jastrzębowski, malarka Z. Stryjeńska; grupa „Rytm“). Od ok. 1930 zachodzą nowe zjawiska; rozwijać się zaczyna nowocz. architektura o cechach funkcjonalno-konstruktywistycznych (B. Pniewski); w malarstwie silny prąd nawiązuje do kolorystycznych zdobyczy fr. fostimpresjonizmu (grupa kapistów z J. Cybisem, . Eibisch). Przygotowany przez grupę formistów rozwija się abstrakcjonizm (W. Strzemiński); wielu wybitnych artystów nie da się ściślej związać z określonymi kierunkami (malarze T. Makowski, Z. Waliszewski, T. Czyżewski, rzeźbiarze E. Wittig, H. Kuna, A. Kamy); grafika poi., zwłaszcza drzeworyt, zyskuje świat, rozgłos (S. Ostoja-Chrostowski. S. Mrożewski, T. Cieślewski syn, T. Kulisiewicz); po wojnie, do ok. 1950, wyżej omówione prądy rozwijają się nadal; odrębne miejsce zajmuje monumentalna, {irzesiąknięta postępowymi akcentami społ. sz. maarza F. Kowarskiego. 1950—56 z dominacją wąsko pojmowanego realizmu socjalistycznego łączy się programowy nawrót do tradycji sztuki realist XIX w., a w architekturze — rozwijającej na ogromną skalę budownictwo publiczne i mieszkaniowe — do klasycyzmu; od ok. 1956 sztywne kanony krępujące rozwój sztuki przestają obowiązywać; w malarstwie i rzeźbie silne są nurty abstrakcjonistyczne (malarze T. Kantor, M. 	Jarema); niektóre wybitne indywidualności, nie rezygnując z wyrażania przeżyć emocjonalnych, szukają dla nich nowoczesnej oryginalnej formy (W. Taranczewski, X. Dunikowski, T. Kulisiewicz); plakat poi. zdobywa ogólnoświat uznanie. Tabl. 61, 62, 63 oraz inne dot. sztuki. Muzyka. Kultura chrześc. państwa Piastów wnosi do Polski chorał gregoriański, w którego stylu powstają pieśni łac. o świętych poi.; melodie gregoriańską ma też pieśń maryjna Bogurodzica, najstarszy zabytek muz. z tekstem poi.; w XIV w. pojawiają się inne pieśni rei. o tekstach poi. Dowodem wysokiej kultury muz. są pochodzące z pocz. XV w. pierwsze zabytki wielogłosowej m. wokalnej — rei. i świeckiej (Mikołaj z Radomia i anonimowi twórcy). Renesans przynosi wspaniały rozkwit poi. m. za czasów zygmuntowskich w łac. wielogłosowej polifonii a cappella (Sebastian z Felsztyna, Mikołaj z Krakowa, Wacław z Szamotuł, Marcin Leopolita, Tomasz Szadek i in.), w poi. pieśniach rei. (Psałterz M. Gomółki, Wacław z Szamotuł, liczne kancjonały) i w muzyce świeckiej, zachowanej w postaci pieśni i tańców w tabulaturach organ. (Tabulatura Jana z Lublina) i lutniczych (lutniści: Wojciech Dlugoraj, Jakub Polak, Diomedes Cato). Kultura muz. kwitnie gł. w Krakowie w kapelach: królewskiej, katedralnej, rorantystów, a po przeniesieniu stolicy — w Warszawie. Nowy wok.-instrument, styl początku XVII w. ma w Polsce swego przedstawiciela w Mikołaju Zieleńskim; styl ten występuje u poi. kompozytorów baroku (M. Mielczewski, A. Jarzębski, B. Pękiel, S. Szarzyński i in.) obok zachowawczej polifonii wokalnej (G. G. Górczycki). Oświecenie aż po początki Romantyzmu przynosi świadome wprowadzanie elementów nar. pogłębione jeszcze przez utratę niepodległego bytu państw, (pierwsza opera poi. M. Kamieńskiego, polo Tablica 61 SZTUKA POLSKA I 1 — Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII w.). 2 — Kapitularz w klasztorze w Wąchocku (XIII w.). 3 — Portal w kościele św. Marli Magdaleny we Wrocławiu (XII w.), i — Miniatura z kodeksu tzw. Złotego w Mu/. Czartoryskich w Krakowie (XII w.). 5 — Wnętrze kościoła w Strzegomiu (XIV w.), 6 — Kościół Mariacki w Krakowie (XIV—XV w.), 7 — Piękna Madonna, figura z kościoła św. Jana w Toruniu (XV w.). 8 — Ołtarz Mariacki Wita Stwosza (XV w.), 9 — Opłakiwanie, obraz z kościoła w Chomranicach (XV w.).  Tablica 62 SZTUKA POLSKA II 4 5 6 l — Krużganki dziedzińca Zamku Wawelskiego w Krakowie (pocz. XVI w.). 2 — Ratusz w. Poznaniu (poi. XVI w.), 3 — Kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym (I poi. XVII w.), 4 — Nagrobek Padnlewskiego dłuta J. Michałowicza w katedrze krakowskiej (II poi. XVI w.), 5 — Wnętrze kościoła św. Anny w Krakowie (przełom XVII i XVIII w.). 6 — Kościół Wizytek w Warszawie (poi. XVIII w.). 7 — Zamek Królewski w Warszawie (pocz. XVII w.), 8 — Pałac w Wilanowie (koniec XVII w.), 9 — Pałac biskupi w Kielcach (I poi. XVII w.). 9 Tablica 63 7 1 — Pałac Łazienkowski w Warszawie (II poi. XVIII w.), 2 — Kościół Ewangelicki w Warszawie (II poł. XVIII w.), 3 — Pałac w Lubostroniu, 4 — M. Bacciarelli: Portret własny, SZTUKA POLSKA III 7 — J. P. Norbiin: Polonez, 6 — J. Kossak: Portret Drohojowskiego z córką, 7 — M. Gottlieb: Portret dziewczyny, 8 — J. Malczewski: Thanatos, 9 — S. Wyspiański: Macierzyństwo. 8  Tablica 64 POLSKA SZTUKA LUDOWA l — Kościół drewniany w Łękawicy k. Żywca, 2 — Wnętrze kościoła w Dębnie na Podhalu, 3 — Kapliczka przydrożna w Łęgonicach Małych w Opoczyńskim, 4 — Obraz na szkle ze wsi Chyżne na Podhalu, 5 — Drzeworyt ludowy ze św. Izydorem ze wsi Ciche na Podhalu, 6 — Chrystus Frasobliwy, rzeźba z okolic Chrzanowa, 7 — Wycinanka kurpiowska ze wsi Tatary k. 	Ostrołęki, 8 — Ceramika ze wsi Kleszczele k. HaJ. nówki, 9 — Tkanina ze wsi Rytele Olechny na Podlasiu, 10 — Skrzynia gębińska malowana ze wsi Słomków k. Skierniewic.  745 nezy M. K. Ogińskiego, twórczość K. Kurpińskiego i J. Elsnera). Manifestacją poi. ducha nar. i ekspresji romant. była genialna twórczość F. Chopina, która wywarła swymi nowatorskimi elementami dalekosiężny wpływ na eur. kulturę muz., oraz muzyka S. Moniuszki, nar. pieśniarza i twórcy nar. opery, która bezpośredniością i prostotą swej nar. liryki wywarła wielki wpływ na krajową twórczość kompozytorów (W. Żeleński, Z. Noskowski), zwłaszcza pieśniarzy (J. Gall, S. Niewiadomski i in.). Z zacofania postanowił wyprowadzić w początku XX w. poi. kulturę muz. M. Karłowicz, pierwszy poi. symfonista i kompozytor w nowocz. stylu; dążenia te zrealizował w pełni K. Szymanowski; obaj ci twórcy wraz z kompozytorami L. Różyckim, A. Szeluto i dyrygentem G. 	Fitelbergiem stanowili tzw. grupę Młodej Polski w muzyce, o charakterze awangardowym. W poi. etnorafii muz. wiekopomne znaczenie ma dzieło O. Kolerga; za granicą zaś poi. muzykę rozsławiali znakomici wirtuozi; pianiści (I. Paderewski, J. Śliwiński, J. 	Hofman, I. Friedman, A. Rubinstein), skrzypkowie (K. J. Lipiński, H. Wieniawrski, S. Barcewicz, P. Kochański), śpiewacy (W. Mierzwiński, E. i J. Reszkowie, M. 	Sembrich-Kochańska, A. Bandrowski), dyrygenci (G. Fitelberg, A. Rodziński, W. Bierdiajew), Pol. twórczość muz. okresu międzywoj. stoi zdecydowanie pod wpływem Szymanowskiego, wyjąwszy bardziej konserwatywnych kompozytorów starszego pokolenia (F. Nowowiejski, W. Maliszewski, P. Rytel); jednocześnie maleją wpływy niem. na korzyść fr., gdyż większość młodych kompozytorów uzupełnia swe studia w Paryżu (u Nadi Boulanger), należą tu: T. Szeligowski, B. Woytowicz, P. Perkowski, z młodszych G. 	Bacewiczówna, Z. Mycielski, R. Palester, A. Szałowski, M. Spisak i wielu innych. Pod wpływem A. Schónberga (12-tonowa muzyka) pisze jedynie Koffler we Lwowie; te wpływy przetrwały drugą wojnę świat, nadając nowej muzyce poi. postępowy charakter; korzystnie wyróżnia się twórczość W. Lutosławskiego, A. Malawskiego, T. Bairda, Z. Serockiego, Z. Turskiego, B. Szabelskiego, S. Wiechowicza (głównie instrumentalna z zaniedbaniem opery). W dziedzinie odtwórczości, oprócz świat, sławy wirtuozów działających za granicą, jak pianiści A. Rubinstein i W. Małcużyński, klawesynistka W. Landowska czy dyrygent A. Rodziński, działa w Polsce wielu wybitnych artystów: pianiści Z. Drzewiecki, J. Hofman, J. Ekier, B. Woytowicz, W. Kędra, wioliniści E. Umińska, I. Dubiska, G. Bacewiczówna, T. Wroński, śpiewacy E. Bandrowska-Turska, W. Wermińska, A. Hiolski, B. Paprocki, dyrygenci B. Wodiczko, W. Rowicki, T. Krenz. Periodycznie odbywają się międzynarodowe konkursy muzyczne: fortepianowy im. F. Chopina (w Warszawie), skrzypcowy im. H. Wieniawskiego (w Poznaniu). Laureaci tych konkursów stają się wybitnymi wirtuozami (H. Czemy-Stefańska, A. Harasiewicz, W. Wiłkomirska). Popularny repertuar lud. kultywują zespoły pieśni i tańca („Mazowsze“, „Śląsk"). Nauka. W dobie średniowiecza, w okresie mało jeszcze rozbudzonego życia naukowego, największe znaczenie mają traktaty z optyki i matematyki Witeliusza, poza tym kroniki Galla i W. Kadłubka, a szczególnie, u progu następnej epoki, dzieło hist. J. Długosza; w okresie tym powstaje Uniwersytet Krakowski. Na wiek XVI przypada rozkwit nauki poi.; poza astronomią (M. Kopernik) duże osiągnięcia są w dziedzinie geografii, w której przoduje Maciej z Miechowa, autor dzieła Tracłatus de duabus Sarmat Hs, pierwszego prawdziwego opisu wsch. Europy, oraz B. Wapowski, twórca szeregu prac kartograf., m. in. wielkiej mapy Polski w skali 1 :1 000 000, opartej na szczegółowych badaniach topograf.; w alchemii sławę eur. zyskał M. Sędziwój; spośród wielu prac z zakresu nauk humanist. na czoło wysuwa się traktat A. Frycza-Modrzewskiego De República emendando..., najwybitniejsze dzieło etyczno-polit. XVI w., o wyraźnych tendencjach postępowych; na okres ten przypadają też początki kształtowania się poi. języka nauk., czego najlepszym wyrazem są prace filozof. S. Petrycego z Pilzna. Z końcem XVI w. zaczyna się proces upadku życia umysł.; pomimo tego na przestrzeni XVII stulecia jest jeszcze sporo wybitnych nazwisk; w filologii największym dziełem tego okresu jest słownik pol.-lac.-gr. G. Knapskiego; w matematyce poważne osiągnięcia maja J. Brożek i A. Kochański (Brożek utrzymuje kontakty z Galileuszem, Kochański — z Leibnizem); astronomia może się poszczycić gdańszczaninem J. Heweliuszem, który badał powierzchnię księżyca, budował lunety, prawdopodobnie wynalazł peryskop; również duże zasługi ma fol. myśl techniczna (A. Kochański, K. Siemienowicz, . Solski). Po blisko stuletnim okresie upadku oświaty i prawie całkowitego zaniku życia nauk. daje się POLSKA zauważyć w połowie XVIII w. wzmożenie ruchu umysł.; powstaje Collegium Nobilium oraz przeprowadzona zostaje reforma szkół pijarskich (S. Konarski); wzrasta zainteresowanie osiągnięciami nauki zach.-eur.; pojawia się kilka b. zasłużonych nazwisk na polu nauki, jej organizacji i popularyzacji (M. Świątkowski, A. Wiśniewski, W. Micler de Koloff, A. i J. Załuscy, P. Świtkowski, J. Janocki). W epoce stanisławowskiej rozkwita w pełni poi. Oświecenie; Komisja Edukacji Nar. przeprowadza wszechstronną reformę szkolnictwa na nie spotykaną dotąd nigdzie skalę; H. Kołłątaj, wielki bojownik postępu społ., dokonuje reformy Akademii Krak. oraz wydaje szereg prac polit., hist. i filoz.; odradza się, po całkowitej przerwie, historiografia (A. Naruszewicz) i astronomia (M. Poczobutt-Odlanicki), rozwija się botanika (K. Kluk); na te i następne lata przypada też wszechstronna działalność S. Staszica (prace geol., polit., hist., filoz., udział w organizacji nauki i szkolnictwa) oraz Śniadeckich: Jana — w zakresie astronomii, matematyki i filozofii, Jędrzeja — gł. w chemii i medycynie; tworzą się początki historii prawa (T. Czacki); powstaje wielkie dzieło filol. Słownik Języka Polskiego S. Lindego; od czasów Oświecenia w nauce panuje język polski. W ciągu całego XIX w. na życiu umysł, poważnie zaciążył brak niepodległości, i w tym jednak okresie nauka ma znaczne osiągnięcia; dużą rolę w jej rozwoju odegrały Uniwersytety: Wileński (gł. ośrodek nauki i oświaty na początku stulecia), Krakowski (jedyny ośrodek kontynuujący swą działalność przez cały okres zaborów, szczególnie ważne są prace Zakładu Fizyki i Chemii w II poi. stulecia), Lwowski i Warszawski; poważne zasługi w rozwoju poi. myśli techn. ma Politechnika Lwowska, szczefólnie w latach siedemdziesiątych (budowa mostów, onstrukcje drewniane i żelbetowe); w dziedzinie organizacji życia nauk. wybijają się gł.: Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk, Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk, Pol. Akademia Umiejętności i Kasa im. J. Mianowskiego; prawie we wszystkich naukach daje się zauważyć coraz dalej idąca specjalizacja; w filozofii i matematyce najhardziej wybijającą się postacią tego okresu jest J. Hoene-Wroński, w historii — J. Lelewel, w historii literatury — M. Wiszniewski, w etnografii — O. Kolberg, w geografii — W. Nałkowski, w medycynie — J. Dietl i T. Chałubiński; największymi jednak zdobyczami o znaczeniu świat, może się poszczycić fizyka i chemia poi.; Z. Wróblewski i K. Olszewski dokonują skroplenia tlenu i azotu; pojawiają się prace A. Witkowskiego (termodynamika gazów, zjawisko Joule’a—Kelvina) oraz W. Natansona (termodynamika, optyka); w chemii zapoczątkowano szereg kierunków hadań, osiągnięto nowe, b. ważne syntezy związków org. (M. Nencki, B. Radziszewski, S. Kostanecki, J. Natanson); rok 1898 przynosi odkrycie pierwiastków promieniotwórczych, polonu i radu, przez M. Curie-Skłodowską (nagroda Nobla); M. Smoluchowski osiąga ważne rezultaty w dziedzinie cieplnego przewodnictwa gazów, daje kinetyczną interpretację drugiej zasady termodynamiki oraz ruchów Browna; przez cały ten okres przewija się też postępowy nurt nauk. myśli społ., ściśle związany z praktyczną działalnością (J. Lelewel, H. Kamieński, E. Dembowski, B. Limanowski, K. Kelles-Krauz, L. 	Krzywicki). W okresie międzywoj., ogólnie biorąc, pomimo niewątpliwych osiągnięć nauki poi., ujemnie odbił się na niej brak mocnych podstaw materialnych, zwłaszcza skąpe subsydia państw.; specjalizacja posuwa się jeszcze dalej i doprowadza do powstawania licznych gałęzi nauki); w wielu z nich, nawet w niektórych naukach technicznych, Polska — omimo swego zacofania gosp. — ma wybitnych baaczy; powstaje pewna ilość instytutów (np. Instytut Radowy), powstają nowe, owocnie pracujące towarzystwa nauk. (np. Pol. Tow. Fizyczne i Pol. Tow. Chemiczne); pojawia się wiele czasopism nauk.; twoTzą się też odrębne szkoły zajmujące się pokrewnymi zagadnieniami i wykazujące określone tendencje; niektóre z nich zyskały sobie świat, rozgłos, np. warszawska i lwowska szkoła matematyczna, lwowsko-warszawska szkoła logistyczna. Po wojnie w poi. życiu nauk. występują pewne nowe elementy; na czoło wysuwa się powiązanie badań nauk. z dalekosiężnymi planami państw, czy to w dziedzinie gospodarki, czy kultury; państwo wydatnie wspomaga naukę, czego wyrazem jest m. in. utrzymywanie dużej liczby wyższych uczelni (76, przed wojną 27); również liczba instytutów nauk.-badawczvch wzrosła kilkakrotnie w stosunku do okresu przedwoj.; w samej nauce obowiązuje również zasada planowości; najwyższą instancją zajmująca się ustalaniem perspektywicznych planów oraz koordynacją prac poszczególnych badaczy jest Polska Akademia Nauk; poza tyńa jest to  POLSKA AGENCJA PRASOWA instytucja typu roboczego, opierająca swą pracę na sieci własnych instytutów. POLSKA AGENCJA PRASOWA (PAP), powstała 1944—45 w Lublinie na miejsce istniejącej przed II wojną świat. Polskiej Agencji Telegraficznej; PAP dzieli się na red. krajową i zagraniczną; współpracuje z kilkunastu agencjami zagr.; korespondenci w Moskwie, Pekinie, Delhi, Berlinie, Bonn. Paryżu, Genewie, Londynie, Rzymie, Pradze, Budapeszcie, Sofii, Belgradzie, N. Jorku i Waszyngtonie. POLSKA AGENCJA TELEGRAFICZNA (PAT), urzędowa agencja prasowa, zał. 1918, istniała do września 1939; potem przy rządzie emigr. w Londynie; od 1944 -»Polska Agencja Prasowa. POLSKA AKADEMIA LITERATURY (PAL), w okresie 1933—39 instytucja dla opieki nad piśmiennictwem artystycznym; przyznawała nagrody lit., stypendia itp.; prezesem był W. Sieroszewski. POLSKA AKADEMIA NAUK (PAN), naczelna instytucja nauki poi., utworzona 1951; współdziała z władzami państw, w planowaniu, organizowaniu i koordynowaniu badań prowadzonych przez wszystkie placówki nauk.; posiada wydziały: I Nauk Społecznych, II Nauk Biologicznych, III Nauk Matem.Fizycznych, Chemicznych i Geolo-Geograficznych, IV Nauk Technicznych, V Nauk Rolniczych i Leśnych, VI Nauk Medycznych. POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI (PAU), instytucja nauk. mająca na celu prowadzenie i popieranie badań nauk.; zał. 1872 w Krakowie; posiadała 4 wydziały: filologiczny, historyczno-filozoficzny, matematyczno-przyrodniczy i lekarski; 1951 w połączeniu z Warsz. Tow. Nauk. stała się podstawą Polskiej Akademii Nauk. Od 1958 reaktywowana w Krakowie p. n. Akademii Umiejętności. POLSKA ARMIA LUDOWA (PAL), konspiracyjna organizacja wojsk. zał. w kwietniu 1943 przez prawicowy odłam RPPS, 1944 związana z Centr. Komitetem Ludowym; dowódcą PAL był gen. J. Skokowski, oddziały jej brały udział w powstaniu warszawskim. POLSKA IZBA HANDLU ZAGRANICZNEGO, utrzymuje kontakty z organizacjami handlowymi za granicą, zbiera i opracowuje materiały fachowe i naukowe, przeprowadza arbitraż i inne funkcje w zakresie administracji handlu zagranicznego. POLSKA MACIERZ SZKOLNA -Macierz Szkolna. POLSKA ORGANIZACJA WOJSKOWA (POW), organizacja konspiracyjna utworzona 1914 z inicjatywy Piłsudskiego w ścisłym powiązaniu z I Brygadą Legionów Pol. początkowo na terenie b. Kongresówki, później na terenie Galicji i Poznańskiego, mająca odgałęzienia na Ukrainie i w Rosji. Od wiosny 1917 występowała przeciw niem. okupantom i w listopadzie 1918 odegrała dużą rolę przy ich rozbrajaniu, po czym wcielona do WP. Oddziały POW na terenie Rosji zajęły stanowisko wrogie wobec ruchu rewolucyjnego. W okresie powojennym POW odegrała poważną rolę polit. w przygotowaniu i utrwalaniu dyktatury Piłsudskiego. POLSKA PARTIA ROBOTNICZA (PPR), partia polskiego proletariatu utworzona w styczniu 1942 przez polskich komunistów w oparciu o działające 1940—41 lewicowe grupy robotnicze, inteligenckie i chłopskie — Związek Walki Wyzwoleńczej, Sierp i Młot, Stów. Przyj. ZSRR (Warszawa), Polska Ludowa (Kraków), RChOB (Lublin), Front Walki o Naszą i Waszą Wolność (Łódź) i in. Pierwszym sekretarzem KC PPR został jeden z jej założycieli M. Nowotko („Stary"), zabity w listopadzie 1942; jego następcą został P. Finder („Paweł“), aresztowany przez Gestapo w rok później (rozstrzelany); od listopada 1943 sekretarzem PPR był Wl. Gomułka („Wiesław“); PPR wysunęła program społ. przebudowy Polski oraz zbrojnej walki narodowowyzwoleńczej z najeźdźcą hitlerowskim w oparciu o front narodowy i o sojusz z ZSRR; PPR powołała do życia organizację wojsk. — Gwardię Ludową; w maju 1942 GL rozpoczęła organizowanie oddziałów partyzanckich, które prowadziły czynną walkę z okupantem; PPR była zwalczana przez organizacje związane z delegaturą rządu londyńskiego; wielu pepeerowców i partyzantów GL padło ofiarą mordów organizowanych przez NSZ; PPR wydawała wiele pism: „Trybunę Wolności", „Głos Warszawy" i inne pisma lokalne; PPR była inicjatorem utworzenia Związku Walki Młodych (ZWM), ideowo-politycznej organizacji lewicowej młodzieży; w listopadzie 1943 PPR wydała deklarację ideową „O co walczymy"; przeciwstawiając się polityce rządu emigracyjnego w Londynie PPR zainicjowała powstanie Krajowej Rady Narodowej (KRN), w której udział wzięły grupy socjalistów i ludowców, związków zawodowych i młodzieży; powstała Armia Ludowa (AL), której 746 trzon stanowiła GL; przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut („Tomasz“); po wyzwoleniu kraju PPR stała się silą kierowniczą przemian polit. i spoi. w Polsce Ludowej; 1948 połączyła się z PPS w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA (PPS), powstała w wyniku zjazdu działaczy socjalist. zaboru ros. w Paryżu 1892; była związana z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) oraz z PPS zaboru pruskiego. Od początku ścierały się w niej dwa nurty: lewicowy, socjalistyczny, kładący nacisk obok hasła walki o niepodległość na walkę o socjalizm i dążenie do ścisłej współpracy z ros. ruchem rewol. (główny przywódca przed 1900 — J. Stróżecki) i prawicowy z J. Piłsudskim na czele, spychający walkę o socjalizm na drugi plan, siejący niewiarę w ros. ruch rewol. i dążący w pierwszej kolejności do odbudowania niepodległego, burżuazyjnego państwa poi.; 1904 w obliczu narastającej rewolucji w Rosji powstał Wydział Spiskowo-Bojowy, przekształcony 1908 w Wydział Bojowy, stojący na czele Organizacji Bojowej, która rozwinęła szeroką akcję terroru zbrojnego przeciw przedstawicielom caratu; w akcjach tych wyróżnili się bohaterstwem Józef Montwiłł-Mirecki, Stefan Okrzeja, Henryk Baron. W toku rewolucji 1905—07 taktyka Wydziału Bojowego PPS, na którego czele stał Piłsudski, jak i stosunek do ros. ruchu rewol. zaostrzyły w PPS różnicę między lewicą (tzw. Młodymi) i prawicą (tzw. Starymi). Na IX zjeździe PPS w Wiedniu (listopad 1906) doszło do rozłamu, w którego wyniku powstała PPS-Lewica i PPS Frakcja Rewolucyjna z Piłsudskim na czele. PPS-Lewica, na której czele stali m. in. M. Horwitz-Walecki, J. Bielecki, M. Koszutska (Kostrzewa) połączyła się 1918 z SDKPiL w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. Drugi odłam PPS, który w okresie pierwszej wojny świat, popierał akcję legionową Piłsudskiego, połączył się 1919 z PPSD i z PPS zaboru pras. w jedną partię — PPS, która działała do 1939 jako legalna partia typu reformistycznego. Po przewrocie 1928 PPS przechodzi do legalnej opozycji wobec reżymu sanacyjnego; 1928 dochodzi do secesji grup popierających Piłsudskiego (PPS — dawna Frakcja Rewolucyjna na czele z P. Jaworowskim oraz grupa J. Moraczewskiego). W okresie okupacji hitler. z grup konspiracyjnych PPS tworzą się dwa odłamy: 1) Wolność, Równość, Niepodległość (WRN), popierający politykę rządu emigracyjnego w Londynie i 2) Polscy Socjaliści (PS), potem Robotnicza Partia Polskich Socjalistów (RPPS), dążący do odbudowy Polski jako państwa lud. w oparciu o przyjaźń i współpracę z ZSRR. We wrześniu 1944 w uwolnionym Lublinie odbyła się XXV konferencja PPS, na której działalność legalna partii została wznowiona, skupiając tych dawnych członków, którzy oparli się na Manifeście PKWN. W okresie 1944 48 działalność partii cechuje jednolitofrontowe współdziałanie z PPR; w grudniu 1948 na Kongresie Zjednoczeniowym następuje połączenie z PPR w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR). Zob. też Tow. Uniw. Robotniczych (TUR). POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA zaboru prus. (PPS), powstała 1893 jako autonomiczna organizacja Socjaldem. Partii Niemiec, z silnymi tendencjami separatystycznymi; 1919 połączyła się z PPSD oraz PPS zaboru ros. w jedną Polską Partię Socjalistyczną (PPS). POLSKA PARTIA SOCJALNO-DEMOKRATYCZNA Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), powstała 1892 jako autonomiczna organizacja wewnątrz Socjaldemokratycznej Partii Austrii; podkreślała wyraźnie ^ swą odrębność; w zasadzie partia reformistyczna, choć posiadała grapy o nastawieniu bardziej radykalnym; pozostawała w ścisłych związkach z PPS zaboru ros. i prus., co szczególnie zaznaczało się na kongresach II Międzynarodówki; gł. przywódca Ignacy Daszyński; 1919 PPSD połączyła się z PPS z zaborów ros. i prus. w jedną Polską' Partię Socjalistyczną (PPS). POLSKA SIŁA ZBROJNA (tzw. polski Wehrmacht), oddziały poi. tworzone przez władze niem. na okupowanych ziemiach poi. po ogłoszeniu aktu 5 XI1916; wobec niechęci społeczeństwa zdołano zwerbować zaledwie ok. 5000 ludzi; zob. też Legiony Polskie w I wojnie świat. POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA (PZPR), utworzona 15 XII 1948 na kongresie zjednoczeniowym z połączenia Polskiej Partii Robotniczej oraz odrodzonej Polskiej Partii Socjalistycznej; za podstawę jej działalności przyjęto Deklarację ideową PZPR, opierającą się na marksizmie-leninizmió; PZPR jest kontynuatorką rewol. tradycji poi. ruchu robota, i jako gł. siła kierownicza demokracji lud. w Polsce przewodzi przebudowie społ., gosp. i kult społeczeństwa na drodze do socjalizmu; 1950—55 gł. wysiłek partii skupił się wokół realizacji planu 6-letaiego,  747 POLSKIE SIŁY ZBROJNE W U WOJNIE ŚWIAT. 1954 odbył się II Zjazd Partii, poświęcony głównie zagadnieniom gosp. i rolnictwu; w latach tych, zwłaszcza w okresie 1949—53, zapoczątkowanym przez III plenum (listopad 1949), partia nie ustrzegła się wypaczeń, które cechowały okres „kultu jednostki“; przełomowym momentem w życiu partii stało się VIII Plenum w październiku 1956, które wytyczyło poi. drogę do socjalizmu, budowanie socjalizmu w oparciu o zasady marksizmu-leninizmu z uwzględnieniem specyfiki warunków poi. PZPR jest zbudowana na zasadach -►centralizmu demokratycznego; najwyższą władzą partii jest Zjazd, który wybiera Komitet Centralny (KC), zbierający się na plenarnych posiedzeniach (tzw. plenum), KC wyłania Biuro Polityczne oraz Sekretariat; kolejni I sekretarze KC Sartii (do r. 1954 przewodniczący Partii): 1948—56 . Bierut, 1956 £. Ochab, od października 1956 W. Gomułka. POLSKIE FORMACJE WOJSKOWE W I WOJNIE ŚWIATOWEJ, 1914—18 powstały jako wyraz dążenia do odzyskania niepodległości w drodze walki zbrojnej, organizowane i inspirowane przez różne partie, ugrupowania i ośrodki polityczne. Po stronie państw centralnych: -►Legiony Polskie (Piłsudskiego). W lecie 1917 po rozwiązaniu Legionów powstał Polski Korpus Posiłkowy (PKP), który od sierpnia 1917 do lutego 1918 walczył w składzie 7 armii austr. na Bukowinie; 15/16II1918 w walkach pod Rarańczą część PKP przeszła z bronią w ręku przez front austr. na Ukrainę. Po stronie Rosji: Legion Puławski, powstały w końcu 1914 w PulawaęJ), rozwiązany przez rząd carski w lutym 1915. Po rewolucji lutowej 1917 za zgodą Rządu Tymczasowego powstał w lipcu 1917 I Polski Korpus gen. Dowbora-Muśnickiego, a następnie II i III korpus; I Korpus 20 V 1918 skapitulował wobec Niemców i został rozwiązany; II korpus organizowany w Besarabii i połączony z resztkami PKP, częściowo rozbrojony przez wojska austr., częściowo pod dowództwem gen. J. Hallera udał się na Ukrainę, gdzie 2 V 1918 po bitwie pod Kaniowem (na pd. od Kijowa) skapitulował wobec Niemców; III korpus formowany na terenie Kijowszczyzny, 9 VI 1918 rozwiązany przez wojską austr. Po zwycięstwie Rewolucji Październikowej w walkach z kontrrewolucją i zagraniczną interwencją wzięło udział szereg oddziałów poi., m. in. Czerwony Pułk Rewolucyjnej Warszawy, Warszawski Pułk Czerwooirodki formowania szlaki bojowo ¡r? większo bitwy ruch oporo nych Huzarów, 1 Brygada Artylerii, Warszawski Pułk Strzelców, Pułk Czerwonych Ułanów, I i II Polska Brygada Czerwona i in. Na wiosnę 1918 powstał szereg oddziałów poi. w Rosji, walczących w składzie formacji białogwardyjskich i interwencyjnych wojsk Ententy: na Murmaniu niewielki oddział poi. podporządkowany ang. generałowi Poole; na Kubaniu tzw. 4 dywizja (gen. Żeligowski) walczyła w składzie armii ochotniczej gen. Denikina; w Samarze, Ufie i Omsku szereg drobnych oddziałów utworzyło na wiosnę 1918 tzw. 5 dywizję syberyjską (płk Czuma). We Francji, po pierwszych drobnych próbach 1914—16, na podstawie dekretu Prezydenta Republiki z 4 VI 1917 powstała p. n. Armia Polska najliczniejsza formacja poi. na obczyźnie (1918 na froncie ok. 11 tys. żołn.); w połowie 1918 dowództwo Armii objął gen. J. Haller. POLSKIE KOLEJE PAŃSTWOWE (PKP), przedsiębiorstwo zał. 1926, eksploatujące publiczne koleje normalno- i wąskotorowe na obszarze Polski; długość linii PKP ok. 27 000 km (1956), w tym wąskotorowych ok. 3900 km. POLSKIE RADIO, właśc. Komitet do Spraw Radiofonii „Polskie Radio“; instytucja państw, zajmująca się przygotowywaniem i nadawaniem programu radiowego i telewizyjnego; zał. 1925 w Warszawie jako spółka akc. (w 1935 skarb państwa wykupił 96*/» akcji). Rozgłośnie PR (ilość zwiększona z 9 przed wojną, 17 w 1958); Warszawa I, II, III, Bydgo szcz — Toruń, Białystok, Gdańsk, Katowice, Kielce, Koszalin, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Olsztyn, Opole, Rzeszów, Szczecin, Wrocław, Zielona Góra. Program dla zagranicy w 8 jęz. na falach średnich i krótkich. Liczba radioabonentów wzrosła z ok. 1 000 000 (1939), do ok. 4 005 000 (1958). Od 1952 PR nadaje program telewizyjny. Stacje telewiz.: Warszawa, Łódź, Poznań, Katowice, Wrocław. Ilość teleabonentów wynosi 40 tys. (1958). POLSKIE SIŁY ZBROJNE W II WOJNIE ŚWIATOWEJ 1939—45: 1) Wojsko Polskie w kampanii wrześniowej 1939 -►wojny światowe; 2) Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie — pierwsze jednostki poi. powstały na podstawie umowy pol.-fr. (9 IX 1939) we Francji, złożone bądź z poboru Polaków zam. we Francji, bądź z żołnierzy przybyłych z Polski i do 15 VI 1940 liczyły ok. 84 tys. żołnierzy; organizacja i wyszkolenie odbywały się głównie w obozie Coćtęuidan; powstały I Dywizja Grenadierów Pol., 2 D ywizja Strzelców Pieszych, 10 Brygada Kawalerii Pancernej, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, które wzięły udział w wojnie fr.-niem. 1940. Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich brała udział (w składzie korpusu ekspedycyjnego wojsk sojuszniczych) w walkach w rejonie Narwiku (maj, czerwiec 1940). Na terenie Syrii w składzie tzw. armii Lewantu w kwietniu 1940 powstała Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Po klęsce Francji część żołnierzy jednostek poi. ewakuowała się do Anglii; 2 Dywizja Strzelców Pieszych internowana w Szwajcarii; Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich przeszła z Syrii do Palestyny, następnie do Egiptu. Na podstawie umowy poi.-bryt. (5 VIII 1940) na terenie W. Brytanii powstały nowe jednostki, m. in.: 4 Brygada Kadrowa Strzelców przemianowana 1941 na Samodzielną Brygadę Spadochronową oraz 10 Brygada Kawalerii włączona 1942 w skład formowanej 1 Dywizji pancernej. W ZSRÍI, na podstawie porozumienia (3C VII 1941) i umowy wojskowej (14 VIII 1941), gen. Anders zorganizował szereg jednostek polskich (m. in. 5, 6, 7, 8, 9 i 10 dywizje piechoty), które nie Udział Polskich Sił Zbrojnych w II wojnie światowej  POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE wzięły udziału w walkach na froncie radz.-niem. i ewakuowane zostały do Iranu (marzec-sierpień 1942), a następnie do Palestyny. W sierpniu 1941 Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich przerzucona z rejonu Aleksandrii do okrążonego Tobruku (-»-wojny światowe) broni się tu wspólnie z wojskami bryt. do grudnia 1941: w końcu marca 1942 przerzucona do Palestyny przekształciła się w S Dywizję Strzelców Karpackich 1 wraz z jednostkami b. Armii Andersa utworzyła 2 Korpus Polski. Na początku 1944 2 Korpus Pol. przewieziony z Egiptu do Włoch, od 11 do 18 V wziął udział w natarciu sprzymierzonych na -»-Monte Cassino, zdobył klasztor, otwierając wojskom sojuszniczym drogę na Rzym; 17—18 VII zdobył Ankonę. W lipcu 1944 w inwazji w pn. Francji wzięła udział I Dywizja Pancerna, która walczy pod Caen, odgrywa dużą rolę w bitwie pod Falaise, następnie walczy w Belgii i Holandii (zdobywa Bredę, forsuje kanał Mark), a 8 V zajmuje port Wilhelmshaven. Samodzielna Brygada Spadochronowa od 21 do 25 IX 1944 brała udział w operacji powietrznodesantowej wojsk sprzymierzonych pod Arnhem. We Włoszech 2 Korpus Pol. przeszedł do natarcia 10 IV 1945, 21 IV przy udziale 5 armii amer. zdobył Bolonię. Po zakończeniu wojny Pol. Siły Zbrojne zostały rozwiązane; ich likwidacja trwała ok. 2 łat i była przeprowadzana w utworzonym przez rząd ang. Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia, do którego wstępowali żołnierze nie powracający do Polski; 3) Polskie Siły Zbrojne w ZSRR — po ewakuacji armii Andersa z ZSRR, w wyniku akcji Związku Patriotów Polskich, 8 V 1943 ogłoszono zgodę rządu radź. na formowanie w Sielcach poi. dyw. piechoty (Pierwsza Warszawska Dywizja Piechoty im. T. 	Kościuszki), która zwycięską bitwą pod Lenino (12—13 X 1943) rozpoczęła szlak bojowy lud. Wojska ska Polskiego; 10 VIII 1943 zezwolenie na stworzenie 1 Korpusu Pol. Sił Zbrojnych w ZSRR, w wyniku czego powstały dalsze jednostki, m. in.: 2 Dyw. Piechoty im. gen. Dąbrowskiego, S Dywizja Piechoty im. R. Traugutta, 1 Brygada Artylerii im. gen. J. Bema, 1 Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte; w końcu 1943 oddziały poi. w ZSRR liczyły ok. 24 tys. żołnierzy. W okresie 1—17 1 1944 nastąpiło przegrupowanie jednostek 1 Korpusu z Siele na Smoleńszczyznę w rejon Łaptiewo, gdzie znajdowała się, już po walkach pod Lenino, 1 Dywizja Piech, oraz 1 Pułk Czołgów; w połowie marca 1944 oddziały poi. w ZSRR liczyły 37 tys. żołnierzy. 18 III 1944 rząd ZSRR wyraził zgodę na przekształcenie 1 Korpusu w 1 Armię Polską. W okresie 15 III—15 IV 1944 1 Korpus przegrupowano ze Smoleńszczyzny do rejonu Żytomierza i Berdyczowa; w Sumach powstał Ośrodek Formowania i Uzupełniania Armii Pol. w ZSRR; m. in. sformowano tu: 4 Dywizję Piechoty im. J. Kilińskiego, 1 Brygadę Kawalerii, 1 Dywizję Artylerii Przeciwlotniczej, trzy brygady artylerii itd.; 29 IV 1944 1 Armia Pol. weszła w skład 1 Frontu Białoruskiego; do 15 V została przegrupowana do rejonu Kiwerc (zach. Ukr.), gdzie pozostawała do 15 VII. W lipcu 1944 Ośrodek Formowania przeniesiono z Sum do rejonu Żytomierza i przekształcono w Główny Sztab Formowania; powstały tam nowe jednostki, m. in.: 1 Korpus Pancerny, 5 i 6 Dywizje Piechoty itp.; wg stanu na 20 VII 1944 jednostki poi. w ZSRR liczyły ponad 104 tys. żołnierzy. 22 VII KRN ogłosiła ustawę o scaleniu 1 Armii Pol. w ZSRR z Armią Ludową w jednolite Wojsko Polskie. W sierpniu 1944 przegrupowano jednostki WP z Ukrainy na wyzwolone tereny Polski, sformowano 2 Armię WP (m. in. 5, 6, 7 i 8 dywizję piechoty); w październiku rozpoczęła się organizacja 3 armii WT (rozwiązana w listopadzie ze względu na trudności kadrowe). 1 armia WP po wyruszeniu z rejonu Kiwerc 28 VII wyszła nad Wisłę zajmując obronę na odcinku Dęblin—Puławy, następnie 12 VIII — 10 IX broni się na przyczółku warecko-magnuszewskim; w poi. września częścią sił walczy o Pragę, przechodzi do obrony w tym rejonie, udzielając pomocy powstańcom w Warszawie; w październiku rozszerza pas obrony nad Wisłą od Jabłonny do Karczewia. W styczniu 1945 stan liczebny WP wynosi 270 tys. żołnierzy. 1 armia WP w ramach tzw. ofensywy zimowej Armii Radź. przeszła 16 1 1945 do natarcia i 17 I wyzwoliła Warszawę; w okresie 19—28 I przegrupowuje się do rejonu Bydgoszczy, skąd naciera w kierunku Zakrzewo— Jastrowie przełamując od 2 III tzw. Wał Pomorski; 7—18 III 1945 toczy ciężkie walki o Kołobrzeg, opanowuje wybrzeże M. Bałtyckiego i przechodzi do obrony od Kołobrzegu do Zalewu Szczecińskiego; w początkach kwietnia przesunięta nad Odrę w rejon Siekierek; od 16IV bierze udział w operacji berlińskiej Armii Radź. i częścią sił (1 Dyw. Piech.) uczest- 748 niczy w szturmie Berlina, 4 V wychodzi nad Łabę. 2 Armia WP zgrupowana pod koniec lutego 1945 w rejonie Gorzowa Wlkp., w marcu przeszła do rejonu Wzgórz Trzebnickich (pn. Wrocław), a w kwietniu wyszła nad Nysę Łużycką, po której sforsowaniu w ramach operacji berlińskiej nacierała w kierunku na Rothenburg i Budziszyn odpierając silne przeciwuderzenia wojsk niem.; od 6 V 1945 wzięła udział w operacji praskiej Armii Radź., osiągając 11 V przedpola Pragi Cześ. Na wiosnę 1945 stan liczebny WP wynosił ok. 400 tys. żołnierzy. Zob. też lotnictwo poi. w II wojnie świat, i marynarka wojenna poi. w II wojnie świat. POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE (PSL): 1) stronnictwo chłopskie w zaborze austr., powstało na kongresie w Rzeszowie 1903 jako kontynuacja Stronnictwa Ludowego; wysuwało żądanie czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego i rozszerzenia uprawnień sejmu galic., nie wysuwało postulatu reformy rolnej; 1913 rozpadło się na PSL-Lewicę i PSL „Piast“; 2) stronnictwo powstałe 1945 w wyniku wystąpienia ze Stronnictwa Ludowego grupy działaczy prawicowych, którzy utworzyli odrębną partię z St. Mikołajczykiem na czele; przeciwstawiało się reformom dokonywanym w Polsce Lud. na podstawie Manifestu PKWN i stało się 1945—47 legalną opozycyjną silą polit.; 1946 z szeregów stronnictwa wystąpiła grupa, która utworzyła PSL — „Nowe Wyzwolenie“. Klęska w wyborach 1947 doprowadziła do wewnętrznego kryzysu, w stronnictwie, pogłębionego przez ucieczkę St. Mikołajczyka i kilku bliskich mu działaczy; \yladzę w stronnictwie stopniowo przejęli przedstawiciele jego lewicowego nurtu doprowadzając do połączenia, ze Stronnictwem Ludowym w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE — LEWICA (PSL-Lewica), stronnictwo powstałe 1913 po rozłamie w galicyjskim PSL, skupiające jego lewicowych działaczy z J. Stapińsldm, J. Putkiem i F. Wójcikiem na czele; w okresie I wojny świat nie przejawiło aktywności; 1919 wysunęło hasło podziału ziemi obszamiczej między chłopów, bez wykupu; 1922 większość działaczy przeszła do „Wyzwolenia", reszta wraz z grupą, która oderwała się od „Piasta“, utworzyła 1923 Związek Chłopski. POLSKIE TOWARZYSTWO FILOLOGICZNE, towarzystwo nauk. zał. 1893; zrzesza filologów klasycznych, badaczy i sympatyków kultury antycznej; prowadzi działalność naukową i popularyzatorską; organem PTF jest czasopismo „Eos . POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE, stowarzyszenie historyków, zał. 1887 pod przewodnictwem. K. Liskego we Lwowie, 1925 przekształcone w ogólnopolskie; od 1887 wydaje czasopismo „Kwartalnik Historyczny“. POLSKIE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE, czynne od 1895 zrzeszenie etnografów i miłośników kultury lud; wydaje czasopisma „Lud“, „Prace i Materiały Etnograficzne“, „Prace Etnologiczne“, „Archiwum Etnograficzne“ i Atlas Polskich Strojów Ludowych. POLSKIE TOWARZYSTWO TURYSTYCZNO-KRAJOZNAWCZE (PTTK), powstało 1950 z połączenia Pol. Tow. Tatrzańskiego (zał. 1873) i Pol. Tow. Krajoznawczego (zał. 1906); organizacja zrzeszająca turystów i krajoznawców, propagująca turystykę, krajoznawstwo, ochronę przyrody i zabytków. Schroniska, urządzenia turystyczne i wypożyczalnie sprzętu prowadzone są przez Zarząd Urządzeń Turystycznych PTTK. W skład PTTK wchodzi Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. POLSKIE WROTA, najniższa przełęcz na dziale wodnym między Odrą a Łabą; wys. 660 m. POLSKI JĘZYK należy do języków zach.-słow.; już w X w. wyodrębnił się spośród grupy -»-lechickich języków; p. j. obejmuje dialekty: wielkopolski, małopolski, śląski, mazowiecki, kujawsko-chełmiński, kaszubski; tradycje lit. sięgają XIV w. (Kazania świętokrzyskie), lecz język lit. ukształtował się dopiero w XVI w. POLSKI KOMITET NARODOWY: 1) utworzony w Paryżu w grudniu 1831 pod przewodnictwem J. Lelewela; naczelna reprezentacja poi. emigracji polistopadowej, o programie walki nar .wyzwoleńczej; rozpadł się 1832 w związku z utworzeniem -►Tow. Demokratycznego Polskiego i -►Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej; 2) utworzony w Paryżu w sierpniu 1917 przez grono polityków poi. stojących po stronie koalicji, pod przewodnictwem R. Dmowskiego; dążył do odbudowania państwa poi. w oparciu o koalicję, tworzył wojsko poi. we Francji (armia gen. Hallera); uznany za oficjalne przedstawicielstwo poi. przez  749 Francję, Anglię, Wiochy i St. Zj.; w sierpniu 1919 rozwiązany. POLSKI KOMITET NORMALIZACYJNY, urząd państw, powołany do ustalania norm techn. (-»norma). POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO (PKWN), tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce, utworzony dekretem Krajowej Rady Narodowej z 21 VII 1944 na terenach wyzwolonych spod okupacji hitl., z siedziba w Chełmie, następnie w Lublinie; 31XII1944 przekształcony w Rząd Tymczasowy. POLSKI KORPUS POSIŁKOWY -►polskie formacje wojskowe w I wojnie świat. POLSKI KOŚCIÓŁ NARODOWY, zał. 1904 w St. Zj. przez ks. Franc. Hodura; 1924 zorganizował się w Polsce, z siedzibą w Warszawie; należy do unii kościołów starokatolickich. POLSKI REJESTR STATKÓW (PRS), przedsiębiorstwo państw., zajmuje się cechowaniem statków POŁONINA CARYŃSKA I WETLIŃSKA XVIII w., bardzo bliski jęz. poi.; należy do języków zach.slow.; zachowały się po nim tylko skąpe teksty. POŁANIEC, w., pow. staszowski, woj. kieł., nad Czarną, 1. dopł. Wisły; 2000 mieszk. (1956). — W obozie pod P. 7 V 1794, po bitwie pod Racławicami, Kościuszko wydal manifest zw. połanieckim. Zob. też uniwersały kościuszkowskie. POŁĄCZENIA ELEKTRYCZNE, przewodzące powiązania odbiorników energii elektr. (np. żarówek, silników elektr.), ze ŻTÓdłami prądu (prądnicami, akumulatorami, siecią zasilającą) lub też poszczególnych elementów, najczęściej o charakterze -►oporów, wewnątrz samych urządzeń elektr. Do najczęściej spotykanych rodzajów p. e. należy: p. e. szeregowe, przy Którym przez wszystkie opory Z danego ohwodu elektr. płynie ten sam prąd (rys. a); p. e. równoległe, przy którym prąd rozgałęzia się, a wszystkie opory Z są pod tym samym napięciem (rys. b); p. e. w gwiazdę, przy którym początki lub końce opoPołączenia elektryczne: a — szeregowe, b — równoległe, c — w gwiazdę, d — w trójkąt mor. i śródląd , wydawaniem świadectw klasyfikacyjnych oraz nadzorem nad urządzeniami napędowymi statków. POLSKI SKARB WOJSKOWY, organizacja zal. 1912 z inicjatywy Związku Walki Czynnej w Galicji, mająca na celu zbieranie funduszów na poi. prace wojskowe. POLSKI ZWIĄZEK LUDOWY, nielegalne stronnictwo chłopskie w Królestwie Polskim zal. 1904; żądało podziału ziemi obszamiczej, walczyło o język poi. w urzędach, szkołach i sądownictwie; 1906 rozbite aresztowaniami; przywódcy: S. J. Brzeziński, Z. Nowicki. POLSKO-NIEMIECKI UKŁAD O NIEAGRESJI, zawarty w Berlinie 26 I 1934 na okres 10 lat, zawierał postanowienia o wzajemnym poszanowaniu integralności terytorialnej i o pokojowym rozstrzyganiu sporów; był wyrazem zacieśnienia współpracy rządu Piłsudskiego z państwami faszystowskimi; wypowiedziany przez Hitlera 28 IV 1939. POLSKO-NIEMIECKI UKŁAD O PRZYJAŹNI, zawarty 6 VII 1950 w Zgorzelcu między rządami Polski i NRD, określił istniejące granice pol.-niem. na Odrze i Nysie jako nienaruszalną granicę przyjaźni i pokoju. POLSKO-RADZIECKI UKŁAD O NIEAGRESJI, zawarty w Moskwie 25 VII 1932 na okres 3 lat z automatycznym przedłużeniem na dalsze 2 lata, o ile nie nastąpiło 5-miesięczne wypowiedzenie; zawierał postanowienia o wzajemnym wyrzeczeniu się przez obie strony wojny jako narzędzia polityki oraz o nieuczcstniczeniu we wrogich dla siebie akcjach i porozumieniach. POLSKO-RADZIECKI UKŁAD O PRZYJAŹNI, WZAJEMNEJ POMOCY I WSPÓŁPRACY POWOJENNEJ, zawarty w Moskwie 21 IV 1945 pomiędzy Rządem Tymczasowym RP i rządem ZSRR, stworzył podstawy do ścisłej współpracy między Polską a ZSRR; pierwszy układ międzynar., w którym uznano zach. granicę Polski na Odrze i Nysie. POLUCJA -►zmazy nocne. POŁABIANIE: 1) plemię Słowian połabskich w średniowieczu nad dolną Łabą, na zachód od Obodrzyców; 2) ogólna nazwa Słowian połabskich. POŁABIE, nizina w Czechosłowacji, w rejonie górnego biegu Łaby, wys. 150—200 m, otoczona wzniesieniami Masywu Czeskiego; w pd. części m. Praga. POŁABSCY SŁOWIANIE, zbiorowa nazwa wygasłych dziś, z wyjątkiem -►Łużyczan, szczepów póln.-zach. Słowiańszczyzny, zamieszkałych w VII—XIII w. między Łabą a Odrą, częściowo też na zachód od środk. i dolnej Łaby; ulegli oni wytępieniu lub germanizacji. POŁABSKI JĘZYK, język Drzewian nadłabskich, wymarły ostatecznie pod naporem niem. w I poi. rów fazowych Z -►prądnicy, -►transformatora lub odbiornika energii łączą się w jednym punkcie (rys. c); p. e. w trójkąt, przy którym początek oporu Z jednej fazy układu trójtazowego łączy się z końcem oporu Z następnej fazy (rys. a). POŁĄCZENIE ELEMENTÓW MASZYNOWYCH, uniemożliwienie wzajemnych przesunięć elementów; uzyskuje się je za pomocą nitów, sworzni, klinów, gwintów, spawania i zgrzewania, wtłaczania jednego Połączenia: a — połączenie nitowe, 1 — nity; b — połączenie sworzniowe, l — główka, 2 — sworzeń; c — połączenie spawane; d — połączenie skurczowe; e — połączenie klinowe, 1 — klin; f — połączenie gwintowe. 1 — śruba elementu w drugi pod ciśnieniem na zimno lub na gorąco (podgrzana część zewn. po ostudzeniu kurczy się i ściska część wewn.). POŁCZYN ZDRÓJ, m. i zdrojowisko, pow. świdwiński, woj. kosz., na Pojez. Drawskim; 7100 mieszk. (1956); browar, źródła szczawy żelazistej (odkryto 1688), kąpiele borowinowe, mineralne i kwasowęglowe, kilka sanatoriów; zamek z XIII w. POŁOCK, m. nad rz. Dżwiną w Białoruskiej SRR; 25 300 mieszk. (1939); zabytki architektury starocerkiewnej; kombinat materiałów budowl., przemysł konfekc., spoż., drzewny, lniany. — Zał. 862, w IX— XI w. stolica księstwa połockiego. POŁOCKI Simeon, właśc. Samuil J. Pietrowski-Sitnianowicz (1629—80). ros. działacz cerkiewny i pisarz; udoskonalił wiersz sylabiczny; Ogród mnogokwietny, Rytmologia, Komedia przypowieści o synu marnotrawnym. POŁOM, szczyt w G. Kaczawskich; wys. 667 m; eksploatacja wapieni kryst. na marmur, w’ jaskiniach ślady człowieka przedhist. POŁONINA CARYŃSKA i WETLIŃSKA, długi grzbiet w Bieszczadach Zach.; na wierzchowinie połoniny (hale); najwyższe wzniesienie 1297 m; do wys. 1000 m las bukowy; bujna roślinność trawiasta.  POŁONINY POŁONINY, lokalna nazwa hal górskich w Karpatach Wschodnich. POŁOWCY -Kumani. POŁOŻNICTWO, akuszeria — nauka o prawidłowym i nieprawidłowym przebiegu ciąży, porodu i połogu oraz o sposobach i środkach ułatwienia i bezpiecznego przeprowadzenia porodu; położna, akuszerka — pracownik służby zdrowia z wykształceniem średnim, uprawniony do udzielania pomocy położniczej w porodach prawidłowych; położnik, akuszer — lekarz specjalista w zakresie fizjologii i patologii ciąży, porodu i połogu. POŁÓG, okres od ukończenia porodu do ustąpienia związanych z ciążą zmian w ustroju kobiety; trwa 6—8 tygodni; gorączka połogowa, zakażenie połogowe, które powstaje wskutek wtargnięcia zarazków z dróg rodnych do krwi w czasie porodu lub po porodzie; niegdyś jedno z najgroźniejszych powikłań połogu, obecnie, dzięki przestrzeganiu aseptyki i nowoczesnym środkom bakteriobójczym, znacznie rzadsze i łatwiejsze do wyleczenia. POŁTAWA, m. obw. w Ukr. SRR; 129 000 mieszk. (1956); 3 wyższe uczelnie; przemysł spoż. (m. in. komoinat tłuszcz, i mięsny), bawełn., dziewiarski, obuwn., maszyn.; węzeł kol. — 1709 zwycięstwo cara Piotra I nad królem szwedz. Karolem XII. POŁUDNIE, chwila, gdy Słońce znajduje się najwyżej ponad horyzontem; wobec nieiednostajności ruchu obiegowego Ziemi p. (tzw. prawdziwe) powtarza się w nierównych odstępach czasu; zegary wskazują tzw. p. średnie, powtarzające się ściśle w jednakowych odstępach czasu, zwanych dobą średnią. Zob. też czas.  POŁUDNIKI ZIEMSKIE, teoretycznie istniejące wielkie koła na powierzchni kuli ziemskiej, dł. 40 009,15 km, przebiegające przez oba bieguny geogr.; 360 p. stanowi wraz z równoleżnikami siec współrzędnych geogr. (-►długość i -►szerokość geogr.). POŁUDNIK MAGNETYCZNY, linia na powierzchni Ziemi w każdym punkcie styczna do igły magnetycznej kompasu. POŁUDNIOWE MORZA, części Oc. Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego znajdujące się na pd. od lądów półkuli pd.; dawniej nazwa obszaru ciepłych mórz Oc. Indyjskiego i Spokojnego. POŁUDNIOWOAMERYKAŃSKA LITERATURA -►Ameryki Łacińskiej literatura. POŁUDNIOWO-CHIŃSKIE MORZE, część Oc. Spokojnego między Chinami, lndochinami, wyspą Borneo i zach. Filipinami; 2 140 000 km?, głęb. do 5016 m, temp. pow. wody 20—28°; częste tajfuny; porty: Hongkong, Kanton, Manila. POŁUDNIOWOMAND2URSKA KOLEJ, w Chinach; odgałęzienie kolei wsch.-chió. od Harbinu przez Szenjang i Dairen do Port Artur; dł. 1071 km. POŁUDNIOWO-OSETYŃSKI O. A., obwód autonom. w Gruzińskiej SRR, na pd. zboczach Kaukazu; 3900 km*; 98 000 mieszk. (1956); ludność: Osetyócy, Gruzini; stoi. Staliniri; w górach hod. bydła rogatego i owiec, na pd. uprawa pszenicy, jęczmienia, ogrodnictwo, sadownictwo; eksploatacja talku, dolomitu, marmuru: przemysł drzewny, spożywczy. POŁUDNIOWOSYBERYJSKA KOLEJ, w ZSRR, łączy m. Abakan (na pd. Kraju Krasnojarskiego) przez Zagłębie Kuźnieckie, Akmolińsk, Magnitogorsk z Kujbyszewem (odciążenie linii transsyberyjskiej); przewozy rudy żel., węgla kam., zboża; dł. 3600 km. POŁUDNIOWO-SZKOCKIE GÓRY, rozległa falista wvż. w pd. Szkocji, między zat. Firth of Forth i Firth of Clyde na pn. a górami Cheviot na pd.; śr. wys. ok. 600 m; najwyższy szczyt Merrick (842 m); przeważają torfowiska, wrzosowiska i łąki; w zach. części głazy, moreny i jeziora. POŁUDNIOWY KANAŁ (Canal du Midi), we Francji; łączy Zat. Liońską (M. Śródziemne) z Garonną; dł. 242 km. POŁZUNOW Iwan I. (1728—66), ros. wynalazca i konstruktor; 1763 opracował projekt pierwszej przemysł. maszyny parowej, 1766 zbudował zespół złożony z kotła i maszyny par., w którym zastosował regulację dopływu wody, powietrza i pary. POMACY, bulg. grupa etniczna z okolic Strumy, Ardy i Mesty, wyznająca islam; ok. 100 000. POMARAŃCZA, Citrus sinensis, drzewo z rodziny rutowatych; pochodzi z Chin, szeroko uprawiana 750 w krajach śródziemnomorskich i podzwrotn.; białe pachnące kwiaty i ciemnopomarańczowe smaczne owoce (jagody); p. gorzka (C. aurantium) używana w med. i perfum, (olejki z kwiatów). POMARAŃCZARNIA -►oranżeria. POMBAL Sebastian José markiz (1699—1782), portug. polityk, minister i faktyczny rządca kraju za panowania króla José I; zwolennik oświeconego absolutyzmu; wygnał jezuitów z Portugalii. POMERIUM, w staroż. Rzymie nie zabudowana przestrzeń wzdłuż murów otaczających miasto, pozostawiona po zewn. ich stronie i stanowiąca granicę miasta; miejsce auspicjów. POMIAŁOWSKI Nikołaj G. (1835—63), pisarz ros., prozaik; powieści realist. z życia inteligencji prowincjom i tzw. „raznoczyńców“; Mieszczanskoje sczastije, Molotow, Oczerki bursy. POMIANOWSKI Karol (1874—1948), hydrotechnik, specjalista w zakresie bud. wodnego, prof. Polit. Warsz.; twórca projektu zbiornika w Rożnowie, kanalizacji Wielkiej Warszawy, wodociągów i kanalizacji Gdyni. POMIARA WŁÓCZNA, pomiar gruntów 1 ustalenie obciążeń na Litwie, Rusi i w dobrach litew. królowej Bony; realizowana w interesie właścicieli ziemskich prowadziła do zwiększenia zależności feud. wolnych osobiście grup ludności, powiększała rozmiary folwarków kosztem ziemi chłopskiej i zwiększała obciążenie chłopów, zwłaszcza pańszczyznę, upowszechniała regularną trójpolówkę. POMIDOR [wł.], Solanum lycopersicum, roczna roślina warzywna z rodziny psiankowatych; pochodzi z Ameryki Pd.; duże krzaki, owoce czerwone, różowe lub żółte, kuliste albo spłaszczone, czasem żebrowane, jadalne na surowo i w przetworach. POMIECHÓWEK, w., pow. nowodworski, woj. warsz.; 375 mieszk. (1956). POMIESTJE [ros.], w państwie moskiewskim ziemia nadana w zamian za służbę wojskową. POMIROWSKI Leon (1891—1943), publicysta i krytyk; rozprawy: Doktryna a twórczość, Nowa literatura w nowej Polsce, Walka o nowy realizm. POMNIK, monument — dzieło rzeźb, lub arch. wystawiane dla uczczenia wydarzenia hist. lub sławnego człowieka; potocznie posąg; w szerszym znaczeniu pamiątka, zabytek, dzieło sztuki, literatury; p. przyrody (natury), twór przyrody chroniony ze względu na wartość przyrodniczą, krajobrazową lub pamiątkową, np. wyjątkowo stare i okazale drzewa, wielkie głazy narzutowe, ciekawie ukształtowane skały. POMOCY, Indianie grupy jęz. hoka z Kalifornii; dawniej zbieracze żołędzi; słyną z plecionkarstwa. POMOLOGIA [łac.-gr.], nauka o gatunkach i odmianach drzew i krzewów owocowych. POMONA, mit. rzym. nimfa sadów; wg Owidiusza małżonka Wertumnusa, boga zmian pór roku i opiekuna drzew owocowych. POMORSKA KULTURA -grób. POMORSKIE POJEZIERZE, zach. część poiez. nadbałtyckich, między dolną Odrą i Wisłą, pradoliną Noteci od pd. a Pobrzeżem Bałtyckim od pn.; liczne formy pochodzenia lodowcowego; najwyższy punkt Wieżyca (331 m); liczne jez., największe: Drawsko, Wielimie, Lubie, Charzykowskie; duże kompleksy leśne (Puszcza Barlinecka, Puszcza nad Drawą, Bory Tucholskie); gł. części: Pojez. Myśliborskie, Drawskie, Wałeckie, Kaszubskie, Wysoczyzna Krajeńska, Równina Tucholska. POMORZANIE, ludność terenów hist. Pomorza między Bałtykiem, Odrą i na zach. od dolnej Odry, Wisłą i Notecią. Badania etn. wyróżniły na tym terenie: Kaszubów, Slowińców, Pyrzyczan, Kociewiaków, Kabatków. POMORZE, w X w. wchodziło w skład państwa poi.; Pomorze Zach., po odpadnięciu w XI w., podbite przez Bolesława Krzywoustego 1122—24, 1229. ochrzczone przez biskupa Ottona; od 1159 ulegam wielokrotnie podziałom i stopniowemu uzależnianiu od cesarzy niem. (hołdy XII—XIV w.); w XIII w. silne osaanictwo i początki germanizacji, zagrożenie ze strony Brandenburgii; w XIV—XVI w. próby zbliżenia z Polską, zjednoczenie P. Z. pod władzą Bogusława X (1478—79); 1637 wymarcie dynastji' zach.pomorskiej; zagarnięcie przez Szwecję części zach. a przez Brandenburgię części wsch., 1720 Szczecina, 1815 całego Pomorza; 1945 powrót do państwa poi.; Pomorze Gdańskie, zależne od Polski XII— XIII w.; 1308/9 zagarnięte przez Krzyżaków, odzyskane przez Polskę 1466 (—Prusy Królewskie); zagarnięte przez Prusy w I i II rozbiorze, wróciło do Polski (bez Warmii) na podstawie traktatu wersalskiego 1919. Pomarańcza  751 PONTYJSKDE WYSPY POMOST: 1) część konstrukcji mostowej bezpośrednio przejmująca obciążenia ruchowe; 2) platforma z desek, układana na podporach. POMÓR —epizoocja; p. kur (rzekomy), choroba Newcastle — d. zaraźliwa choroba wirusowa ptaków kurowatych; wywołuje zaburzenia w przewodzie pokarmowym i ośrodkowym układzie nerwowym; 1940—43 rozpowszechniła się w całej Europie; p. świń, b. zaraźliwa, groźna choroba wirusowa świń, 0 śmiertelności ok. 80*/t. POMPA [wł.], maszyna robocza do przenoszenia płynów (cieczy lub gazu); główne rodzaje: p. tłokowa (ssąca lub ssąco-tłocząca) — płyn jest ssany ew. również tłoczony przez tłok poruszający się w cylindrze p.;p. zębata — ciecz jest zabierana i wypierana przez koła zębate; p. wirowa (rodzaj odśrodkowy) — łopatki obracającego się wirnika nadają cieczy prędkość odpowiadającą wymaganemu ciśnieniu roboczemu; w celu uzyskania wyższych ciśnień stosuje się p. wielostopniowe, mające kilka wirników (stopnie robocze); do rozrzedzania gazów w zamkniętym zbiorniku stosuje się p. próżniowe, z których najczęściej spotykane są p. rotacyjne i p. dyfuzyjne; p. wtryskowa, pojedyncza pompa albo zespól pomp tłoczkowych, przetłaczających pod ciśnieniem parusct atmosfer ściśle odmierzoną dawkę paliwa do wtryskiwacza silnika spalinowego. POMPADOUR (pąpadęr.r) Jeanne Antoinette Poisson, markiza de (1721—64), faworyta króla fr. Ludwika XV; wywierała wpływ na rządy i politykę króla; przypisuje się jej wciągnięcie Francji w wojnę siedmioletnią. POMPEI, miejscowość w pd. Włoszech (Kampania), położona u stóp Wezuwiusza; m. rzym. zniszczone (wraz z Herculaneum i Stabiae) w czasie wybuchu wulkanu w 79; prace wykopaliskowe prowadzone na terenie P. od 1748 dostarczyły bogatych źródeł do poznania kultury materialnej Rzymian. POMPEJUSZ, Gnaeus Pompeius Magnus (Wielki) (106—48 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych wodzów rzym.; konsul z 70 i 52 p. n. e.; 67 zakończył wyprawę przeciwko korsarzom, a 66 pokonał Mitrydatesa; zwycięstwo to przyniosło Rzymowi prowincje: Bitynię, Pont i Syrie; 60 został członkiem I triumwiratu; 49 rozłam między P. i Cezarem doprowadził do wojny dom., zakończonej zwycięstwem Cezara pod Farsalos; P. uciekł do Egiptu, gdzie został zamordowany. POMPELA -►grape fruit. POMPONAZZI, Pomponacjusz, Pietro z Mantui (1462—1524), filozof wł., materialista, czołowy przedstawiciel interpretacji arystotelizmu nawiązującej do Aleksandra z Afrodyzji. POMRÓW POLNY, Deroceras agreste, nagi, białawy ślimak lądowy, wyrządzający niekiedy znaczne szkody wśród roślin uprawnych. POMUCHEL -dorsz. POMURNIK: 1) zool. Tichodroma muraria, ptak z rzędu wróblowatych; góry umiarkowanej Eurazji 1 pn.-zach. Afryki; w Polsce w Tatrach, rzadki; nieco większy od wróbla; upierzenie barwne; zręcznie wspina się po skałach, wybierając ze szczelin owady; gniazda w szparach skał; osiadły; 2) bot. —arnika. PONCELET [pasie] Jean Victor (1788—1867), matematyk i inżynier fr.; twórca geometrii rzutowej. PONCHO [hiszp., ponczo], prymitywny płaszcz noszony przez Indian Ameryki Pd.; jednolita sztuka materiału z wyciętym otworem na głowę. PONCZ [ang.j, gorący napój alkohol, z wody, araku, soku cytryn., cukru i przypraw korzennych. PONDEROMOTORYCZNA SIŁA, fiz. siła działająca na ciała znajdujące się w polu sił, np. siła dziaPompejusz Pompa rotacyjna ssąco-tłocząca: A — przestrzeń zasysania, B — przestrzeń obojętna, C — przestrzeń tłoczenia Józef Poniatowski łająca na ładunek elektr. umieszczony w polu elektrycznym. PONDICHÉRY [pądiszerj], m. i port w pd. Indiach; 60 000 mieszk. (1952); uniwersytet; ośr. przemysłu roln.; od 1674 kolonia fr. (305 km*), 1954 przekazana Indiom. PONIATOWSKI: 1) Stanisław (1676—1762), wojewoda mazow., kasztelan krak., stronnik Stanisława Leszczyńskiego; ojciec króla Stanisława Augusta; 2) Stanisław August —Stanisław August Poniatowski; 3) Michał Jebzy (1736—94), brat St. A.; 1768 sekretarz w. kor.; 1784 prymas Polski; zwolennik orientacji prorosyjskiej ; 1794 pomawiany 0 zdradę na rzecz Prus; 4) Józef książę (1763—1813), bratanek St. A., marszałek napoleoński; dowódca armii kor. w kampanii 1792; uczestnik insurekcji kościuszkowskiej; od 1807 min. wojny Księstwa Warsz.; dowodził w kampanii poi. przeciw Austrii 1809; dowódca V korpusu armii napoi, w kampanii 1812; zginął osłaniając odwrót Napoleona spod Lipska; 5) Stanisław (1884—1945), antropolog i etnograf, prof. Wolnej Wszechnicy i Uniw. Warsz.; O metodzie historycznej, O pochodzeniu ludów aryjskich, Etnografia Polski i In.; 6) Juliusz (ur. 1886), ekonomista, polityk, 1918 min. rządu lubelskiego, 1919 poseł na sejm z ramienia „Wyzwolenia", 1920—21 i 1934—39 min. rolnictwa, popierał reformę rolną; kurator Fundacji Krzemienieckiej; 1939—57 na emigracji. PONIKOWSKI Antoni (1878—1949), działacz społ. 1 polityk, prof. Polit. Warsz., 1921—22 dwukrotnie Êremier, 1930—35 poseł na sejm z ramienia Chrzęść, lemokracji. PONINSKI Adam (1732—98), podskarbi w. kor.; Frzeprowadził w Sejmie zatwierdzenie I rozbioru olski; sprzeniewierzył znaczne sumy z funduszu pojezuickiego; 1789 skazany na banicję. PONOMARENKO Pantelejmon K. (ur. 1902), działacz KPZR, uczestnik wojny dom., 1938—47 pierwszy sekretarz KC KP Białorusi; 1944—48 premier Białoruskiej SRR, 1848—53 sekretarz KC KPZR, 1952—56 kandydat na członka Prezydium KC PZPR, 1953—54 min. kultury ZSRR, 1955—57 ambasador w Polsce, następnie — w Indiach. PONOWA, Iow. świeżo spadły śnieg pozwalający odczytywać dokładnie tropy zwierzyny. PONT, staroż. kraina na pd.-wsch. wybrzeżu M. Czarnego, w Azji Mn.; wchodziła w skład państwa pers., potem imperium Aleksandra W.; ok. 280 p. n.e. P. 	uniezależnił się; okres największej jego potęgi za panowania Mitrydatesa VI Eupatora 120—63 p. n. e.; w I w. p. n. e. podbity staje się prowincją Imperium Rzymskiego. PONTÀ DELGADA, m. i port na Azorach (nal. do Portugalii), 22 600 mieszk. (1950); eksport pomaPONT-A-MOUSSON [pątamusą], m. we wsch. Francji (Lotaryngia) ; 11 400 mieszk. (1954) ; kościoły z XIII, XIV i XVI w.; huty, walcownie; przemysł maszynowy. PONTEVEDRA, port w pn.-zach. Hiszpanii (Galicja), nad Atlantykiem; 43 300 mieszk. (1950); ważny ośrodek rybołówstwa, wyrobu konserw. PONTÓN [łac.]: I) łódź płaskodenna, drewniana lub stalowa, część mostu pontonowego; 2) statek pomocn. używany w pracach port. lub stoczn. (np. do stawiania i zdejmowania masztów); 3) zbiornik stalowy używany do podnoszenia zatopionych statków; zatopiony i przymocowany do wraku p. napełnia się powietrzem, dzięki czemu unosi się w górę podnosząc statek. PONTOPPIDAN [pontępidan] Henrik (1857—1943), powieściopisarz duń.; nowele i powieści psychol. z życia mieszczan i chłopów: Ziemia obiecana, W czepku urodzony. Nagroda Nobla 1917 (wspólnie z K. Gjellerupem). PONTYFIKAT [łac.], okres rządów jednego papieża. PONTYJSKA ROŚLINNOŚĆ, charakterystyczna dla okolic M. Czarnego lub stamtąd pochodząca. PONTYJSKIE BŁOTA (Agro Pontino), nizinna, niegdyś błotnista i malaryczna kraina we Włoszech na pd. od Rzymu; ok. 760 km*; 1932—39 osuszona. PONTYJSKIE WYSPY, grupa wysp pochodzenia  PONTYPRIDD 752 wulkan, na M. Tyrreńskim na zach. od Neapolu (Wiochy); 7,7 km2. PONTYPRIDD [pontyprj:<3], m. w W. Brytanii (pd. Walia); 38 600 mieszk. (1951); słynny most jednołukowy z 1755; przem. hutn., metal., chem., kopalnie węgla kam. PONUR, część podłoża budowli wodnej (np. zapory, śluzy) powyżej progu. PONY -kuce. POOL [ang., pu:l], krótkoterminowe porozumienie 0 charakterze monopolistycznym między kapitalist. przedsiębiorcami, ustalające udział każdego z nich w łącznej produkcji. POOLE [pu:l], m. i port w W. Brytanii (pd. wybrzeże Anglii) nad kanałem La Manche; 83 000 mieszk. (1951); port rybacki, handl.; miejsc, wypoczynkowa. POP [gr.], nazwa duchownego w kościele prawosł. 1 gr.katolickim. POPAYAN, m. w Kolumbii, w Andach? 51 000 mieszk. (1955); zabytki arch, kolonialnej; uniwersytet; w okolicy uprawa kawy, trzciny cukr., bawełny. POPE [poup] Alexander (1688—1744), pseudoklasyczny poeta ang., zwolennik racjonalizmu i filozofii Locke’a; przed okresem romantyzmu dyktator mody literackiej; tłumacz Homera; Porwanie loku, List Heloizy do Abelarda. POPELINA [fr.], cienka tkanina z wełny czesankowej lub z bawełny, o splocie płóciennym. POPĘD SIŁY, impuls siły — wielkość wektorowa równa iloczynowi siły przez czas jej działania; przyrost —pędu ciała równa się popędowi siły. POPIEL, legendarny książę gnieżn.; wg Galla Anonima wypędzony z księstwa, zjedzony przez myszy; tron po nim objął syn Piasta Siemowit. POPIEL; 1) Paweł (1807—91), konserwatywny polityk i publicysta galic.; członek grupy —Stańczyków, jeden z założycieli krak. „Czasu ; 2) Chościak Wincentt Teofil (1825—1913), arcybiskup warsz.; konserwatysta; zwolennik ugody z caratem, zwłaszcza w okresie rewolucji 1905; 3) Karol (ur. 1887), polityk, jeden z przywódców NPR, następnie SP, 1922—27 poseł na sejm, więzień brzeski, później na emigracji; minister w emigr. rządzie Sikorskiego; 1945—46 na czele SP w kraju, od 1947 ponownie na emigracji. POPIELICA, Glis glis, gryzoń z rodziny pilchowatych; lasy Europy i Azji Mn.; w Polsce głównie na pd. i wsch.; dł. ciała 16 cm + ogon 13 cm; wierzch ciała srebrzystopopielaty; żywi się owocami i nasionami; na zimę zapada w sen. Futro o tej nazwie pochodzi z szarzejących na zimę wiewiórek syberyjskich. POPIELNICA, urna — w starożytności naczynie do przechowywania resztek spalonych zwłok. POPIE L-SWIĘCKA Romana (1849—1933), aktorka teatrów warsz., doskonała odtwórczyni ról amantek lirycznych. POPIERSIE, biust — rzeźbiarski, a także malarski portret człowieka. POPIÓŁ: 1) pozostałość stała po spaleniu substancji organicznej; zawiera przede wszystkim tlenki, fosforany, węglany i siarczany; p. drzewny i torfowy używany do nawożenia; 2) p. wulkaniczny —pył wulkaniczny. POPLECZNICTWO, prawo umyślne udzielenie pomocy przestępcy po popełnieniu przestępstw, aby uchronić go od odpowiedzialności karnej. POPLON, roślina uprawiana po sprzęcie plonu głównego; p. ozimy, roślina ozima zbierana wiosną na paszę, po czym możliwa jest uprawa następnej rośliny i zbiór jej jesienią tego samego roku; p. ścierniskowy, p. po sprzęcie zboża, zbierany w tym samym roku. POPLONOWE WSIEWKI, międzyplonowe wsiewki — roślina (np. seradela) wsiewana wiosną w plon główny (np. w żyto) i zbierana w tym samym roku na paszę lub przyorywana. POPŁAWSKI: 1) Antoni (1739—86) ks., pijar, pedagog, działacz Komisji Edukacji Narodowej, pisarz poiit.-gosp., zwolennik —fizjokratyzmu; Zbiór niektórych materii politycznych, Moralna nauka dla szkól narodowych; 2) Jan Ludwik (1854—1908), polityk, pu- Poploch pospolity blicvsta i jeden z założycieli Ligi Narodowej, nacz publicysta, krytyk lit. obozu nar.demokr., od 1886 red. „Głosu“, od 1905 „Gazety Polskiej“; Pisma polityczne, Szkice literackie i naukowe. POPŁOCH, Onopordon, roślina z rodziny —złożonych; łodyga do 2 m wys., liście szerokoeliptyczne, klapowane, kolczaste, kwiaty ciemnoczerwone, zebrane w koszyczki; przy drożą, pastwiska; trujący. POPŁÓD, łożysko wraz z błonami płodowymi, wydalane z macicy po urodzeniu się płodu. POPOCATEPETL, czynny wulkan w pd. Meksyku, wys. 5452 m; na szczycie wieczne śniegi. POPOLAM: 1) rzemieśln.-kupiecka ludność średniow. miast wł., zorganizowana w cechy; 2) stronnictwo kat. we Włoszech (1871—1925). POPOWO: 1) Tovan Sterija (1806—56), serb. pisarz, ojciec teatru serb., wybitny zwłaszcza jako komediopisarz; 2) Koća (ur. 1908), jugosł. polityk i działacz komunist., publicysta, dowódca dywizji partyz. podczas II wojny świat, potem szef sztabu armii jugosł.; obecnie sekretarz stanu spraw zagranicznych. POPOW Aleksandr S. (1859—1905), fizyk ros., jeden z pionierów radia; zastosował fale elektromagnet. do przesyłania sygnałów na odległość; 1895 zbudował pierwszy radioodbiornik z anteną. POPPEA SABINA, druga żona Nerona; nakłoniła cesarza do zamordowania jego matki, Agrypiny, i pierwszej żony, Oktawii; 65 zabita przez Nerona w przystępie gniewu. PÓPPELMAN Matthaus Daniel (1662—1736). nadw. architekt Augusta Mocnego; kompleks pawilonów rozrywkowych zw. Zwinger w Dreźnie; projekty przebudowy Zamku w Warszawie (zrealizowano projekt dekoracji Sali Senackiej). POPRAD, pr. dopływ Dunajca; dl. 154 km; źródła w Tatrach po stronie Czechosłowacji; dolina P. dzika i górska stanowi doskonałe tereny turyst.; liczne uzdrowiska (Krynica, Żegiestów i in.); wzdłuż P. od Muszyny do Piwnicznej biegnie granica pol.-czechoPOPROCH CETYNIAK —cetyniak. „PO PROSTU“: 1) dwutygodnik społ.-lit., Wilno 1935—36, zorganizowany z inicjatywy i pod kierownictwem KPP przez grupę postępowej młodzieży wil. (H. Dembiński, S. Jędrychowski, J. Putrament); 2) studenckie czasopismo społ.-lit., zał. w Warszawie 1947; 1955—57 tygodnik studentów i młodej inteligencji. POPRZECZNIAKI, uwrocla — pasy roli na przeciwległych bokach pola, na których zawraca się końmi przy orce w zagony; zaorywane są później dodatkowo. POPULACJA [łac.]: 1) ludność, zaludnienie; 2) biol. pogłowie, zespół osobników jednego gatunku zamieszkujących pewien teren, na którym możliwe jest swobodne, nie skrępowane miejscem, łączenie się w pary osobników; 3) astr. p. gwiazd, astronomiczna jednostka systematyczna, obszerna grupa gwiazd 0 podobnym ogólnym charakterze —widma. Zob. też podsystem gwiazd. POPULARZY [łac.], w staroż. Rzymie stronnictwo reprezentujące interesy chłopów i plebsu miejsk.; skrystalizowało się w okresie działalności Grakchów, pierwszych jego przywódców; p. walczyli o przeprowadzenie reformy roi., ustanowienie i powiększenie rozdawnictwa zboża przez państwo. Okresy największej aktywności: trybunat Tyberiusza (133 p. n. e.) 1 Gajusza (123 p. n. e.) Grakchów; działalność Mariusza (pocz. I w. p. n. e.) i Cezara (1 poł. I w. p. n. e.). POPUTCZIKI [ros. współ wędrowcy], termin na określenie grupy pisarzy ros. 1920—30. P. stanowili grupę bezpartyjnych, którzy w swej twórczości dawali wyraz ideowym poszukiwaniom i zbliżaniu się do pozycji zaangażowanej w życie rew. literatury prolet. Przedstawiciele: K. Fiedin, L. Leonow, N. Tichonow, W. Katajew, W. Lidin, A. Tołstoj. POPYT -podaż.  POLSKIE STROJE LUDOWE Tablica XIII Strój kurpiowski pułtuski (K), strój kurpiowski północny (M i K), strój biłgorajski (K), strój szamotulski (K), strój kaszubski (M), strój pyrzycki (K). Strój sądecki (M), strój dolno-śląski (K), strój śląski rozbarski (M i K), strój kielecki (K), strój łowicki (M i K),  Tablica XIV UBIORY HISTORYCZNE Strój kobiecy z XIII w., strój męski z XIV w., strój kobiecy i męski z XV w., strój kobiecy i męski z I połowy XVI w. (Włochy), strój kobiecy z II połowy XVI w. Strój męski i kobiecy z I połowy XVII w. (Francja), strój męski z II połowy XVII w. (Francja), strój męski i kobiecy z XVII w. (Polska), strój kobiecy i męski z II połowy XVIII w. (Francja). Strój męski z XVIII w. (Polska), strój kobiecy z lat 1810—1815. strój kobiecy i męski z lat 1830—1840, strój kobiecy z lat 1860—1870, strój męski i kobiecy z roku 1890.  753 POR, Allium porrum, dwuletnia roślina warzywna z rodziny liliowatych; pochodzi z Azji Przedniej; cebula o białych i mięsistych łuskach, jadalna. PORADLNE, początkowo też powołowe, w Polsce średniow. danina na rzecz panującego, świadczona od obszaru ziemi uprawnej; w XIV w. coroczny podatek w zbożu i pieniądzach; 1374 dla dóbr szlach. i 1381 dla duchownych ograniczone do 2 gr z łanu chłopsk.; jako łanowe utrzymało się do poi. XVII w. PORADNIA, komórka organiz. przychodni lekarskiej udzielająca ambulatoryjnych świadczeń leczniczo-zapobiegawczych w zakresie poszczególnych specjalności; p. D (dla dzieci zdrowych do lat 3), p. D-l (dla dzieci chorych do lat 14), p. K (dla kobiet ciężarnych i cierpiących na schorzenia dróg rodnych), p. ogólna (choroby wewn.), p. onkologiczna (choroby nowotworowe), p. przeciwalkoholowa, p. przeciwgruźlicza, p. reumatologiczna, p. skórno-weneryczna. PORADNIANY SYSTEM, med. system stałej, aktywnej opieki zdrowotnej nad chorymi na określone schorzenia (przede wszystkim na przewlekłe choroby społeczne) oraz nad pewnymi kategoriami zdrowych (np. dzieci do lat 3, dzieci w wieku szkolnym, młodociani robotnicy, robotnicy zatrudnieni w warunkach szkodliwych dla zdrowia, kobiety ciężarne, sportowcy). PORADNICTWO ZAWODOWE, pomoc przy wyborze zawodu; p. z. wymaga znajomości zawodów, właściwości psycn. i fiz. jednostki oraz rynku pracy; w szkole należy do obowiązków nauczycieli. PORADOWSKI Stefan Bolesław (ur. 1902), kompozytor; utwory orkiestr., kamer., wokalne. PORAZINSKA Janina (ur. 1888), pisarka, autorka cenionych książek dla dzieci (m. in. W Wojtusiowej izbie). PORAŻENIE (bezwład), paraliż — med. całkowita niemożność wykonywania ruchów określoną grupą mięśni, spowodowana przez zaburzenia w układzie nerwowym; p. połowicze, hemiplegia — bezwład mięśni jednej połowy ciała; p. poprzeczne, paraplegia — bezwład obu kończyn dolnych lub górnych; p. dziecięce -»Heinego-Medina choroba; p. postępujące, postać późnej kiły układu nerwowego; zespół zaburzeń nerwowych z postępującym otępieniem umysłowym; wet. p. poporodowe, choroba wysokomlecznych krów w pierwszych dniach po ocieleniu, przebiegająca z utratą przytomności i porażeniem mięśni; wczesne leczenie bywa zazwyczaj skuteczne. PORĄBKĄ, w., pow. żywiecki, woj. krak., w dolinie Soły; 2780 mieszk. (1956); powyżej wsi zapora wodna i hydroelektrownia. PORCELANA [wł.], wyroby ceram. z masy o zasadniczym składzie: kaolin, skaleń i krzemionka, dwulub wielokrotnie wypalane, pokryte szkliwem; bywa zdobiona drobnym reliefem lub dekoracją malowaną. P. wynaleziono w Chinach w okresie panowania dynastii Tang (618—906); w Europie znana z importu od XVI w.; pierwszym producentem eur. był Fryderyk Bottger w Miśni pod Dreznem na pocz. XVTII w. Manufaktury poi. Korzec (1790), Baranówka (1804), Tomaszów Lud. (1806), Ćmielów (1842). Rodzaje p.: p. twarda, wypalana w b. wysokiej temperaturze jest biała, przeświecająca; p. miękka, wypalana w temperaturze niższej (bez kaolinu) nadaje się do barwniejszego ozdabiania. Od XIX w. dekoracja ręczna w masowych wyrobach zastępowana jest dekalkomania. PORCELANKA, Cypraea, ślimak morski o jajowatej muszli z podwiniętymi krawędziami; muszla używana była jako moneta wśród plemion murz. Afryki. PORCELIT, użytkowe wyroby ceram. (filiżanki, talerze) w typie fajansu, dzięki większej zawartości krzemionki i szpatu podobne do porcelany. PORCJE [łac.], drobne pożyczki udzielane chłopom przez obszarników galicyjskich pod koniec XIX w., oprocentowane w postaci odrobku. PORĘBA, powierzchnia leśna po wyciętym drzewostanie. PORĘBOWICZ Edward (1862—1937), historyk lit., tłumacz, prof. Uniw. Lw., badacz literatur romańskich; Andrzej Morsztyn, Dzieje literatury włoskiej XV i XVI w., Dzieje literatury francuskiej, włoskiej, hiszpańskiej i portugalskiej w. XVIII, Dante, przekł. Boskiej Komedii. PORĘCZENIE, zobowiązanie się wobec wierzyciela do wykonania zobowiązania dłużnika na wypadek, gdvby dłużnik nie wykonał go w terminie. PÓRĘKA PAŃSTWOWA -»-gwarancja (państwowa). PORFINA, układ zbudowany z czterech pierścieni pirolowych połączonych ze sobą grupami metynowymi; występuje w hemoglobinie, chlorofilu i wielu innych tzw. porfirynach. 48 Mała Enc. Powsz. PWN POROWATOŚĆ PORFIR, magmowa skała wylewna z grupy -»sjenitu; p. kwarcowy, analogiczna skala z grupy granitu; obie skały są zwykle barwy czerwonawej i wykazują budowę porfirową (w krystalicznej masie tkwią wcześniej wydzielone kryształy, tzw. prakryształy, zwłaszcza ortoklazu); stosowane jako materiał drogowy, niekiedy do robót kamieniarskich. PORFIRYNY, związki org. zawierające układ cykliczny, wytworzony przez połączenie czterech pierścieni pirolowych za pomocą czterech grup metynowych —CH; związki p. z żelazem tworzą składową część hemoproteidów. PORFIRYT, magmowa skała wylewna z grupy -»diorytu; p. kwarcowy, analogiczna skała z grupy diorytu kwarcowego. PORI (szwedz. Bjorneborg), m. i port w Finlandii, nad Zat. Botnicką; 47 200 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, papierń., metalurg., chem., maszyn., włókien.; stocznie; eksport drewna i wyrobów drzewnych. PORJUS [porjiis], wielka elektrownia wodna w pn. Szwecji (Laponia). PORKKALA [pork:kala] UDD, płw. w pd. Finlandii, na zach. od Helsinek; 1944—56 radź. dzierżawa i baza wojskowa. PORNOGRAFIA [gr. pome — nierządnica, grapho — piszę], pisma, wizerunki, pieśni itp., treści seksualnej, sprzeczne z dobrymi obyczajami, nieprzyzwoite; szerzenie p. jest karalne. POROHY, spadek wód na Dnieprze; -»-próg rzeczny. PORONIENIE, przerwanie ciąży (wydalenie jaja płodowego) przed ukończonym 16 tygodniem ciąży; p. samoistne występuje na tle wad rozwojowych macicy, nieprawidłowego jej położenia, w przebiegu chorób zakaźnych, po urazach, ciężkich przeżyciach psychicznych itp., p. sztuczne: legalne — na podstawie ustawy z dnia 27 IV 1956 dopuszczalne tylko przez lekarza ze wskazań lekarskich, społecznych i życiowych oraz prawnych (gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała wskutek przestępstwa); nielegalne — wywołane wbrew przepisom wymienionej ustawy albo przez same ciężarne, albo przez inne osoby. P. stanowi często narażenie zdrowia i życia kobiety; często powoduje stany zapalne narządu rodnego, powikłania w następnych ciążach lub niepłodność, nerwicę ogólną itp. PORONIN, w., pow. nowotarski, woj. krak., na Podhalu, u stóp Galicowej Grapy (1006 m) i u pn.-wsch. krańca pasma Gubałówki; 4100 mieszk. (1958); uzdrowisko i stacja klimat.; duży ośrodek turyst.; Muzeum Lenina od 1950; dom Jana Kasprowicza na Harendzie, z pamiątkami po poecie. POROSKOPIA [gr.], dział -»daktyloskopii zajmujący się ustalaniem identyczności człowieka na podstawie drobnych porów znajdujących się w obrębie linii papilarnych. POROST ISLANDZKI, płucnica islandzka, Cetraria islándica — porost o piesze blaszkowatej, rozgałęzionej, zielonobrunatnej; rośnie na ziemi w lasach mieszanych i sosnowych, na nizinach 1 w górach; leczniczy. POROSTY, Lichenes, rośliny o piesze krzaczastej, skorupiastej lub liściastej; zbudowane z komórek glonów (sinic, zielenic) i grzybów (przeważnie workowców); rozmnażają się za pomocą zarodników symbiotycznego grzyba lub tzw. urwistków — cząstek plechy, które na dogodnym podłożu rozrastają się w nową roślinę; występują gł. w miejscach nieurodzajnych, rosną powoli i sa b. wytrzymałe na brak wilgoci i niskie temp.; częste na skałach, które kruszą wydzielając kwasy, na drzewach; główny element szaty roślinnej w krajach podbiegunowych; kosmopolityczne; niektóre jadalne i lecznicze. POROSŁA -»epifity. POROWATOŚĆ, własność ciał stałych polegająca na istnieniu wewnątrz nich niezapelnionych objętości lub kanalików; p. określa się w procentach stosunkiem 100 • (y—yo/y), gdzie y — ciężar właściwy materiału bez porów., yo — ciężar właściwy materiału porowatego; marmur, granit mają p. od 0,2 do 0.8*/«, cegła ok. 75'/*, materiały ceramiczne od 10 do 60'/*. Porost islandzki  POROŻE POROŻE, wieńce — rogi kostne u ssaków z rodziny pełnorożców. PORÓD, wydalenie z macicy ssaka jaja płodowego; u kobiety po ukończonym 16 tygodniu ciąży; p. prawidłowy następuje ok. 40 tygodnia ciąży; p. niewczesny — między 17 a 28 tygodniem ciąży (płód niezdolny do życia); p. przedwczesny — między 29 a 40 tygodniem ciąży (płód-wcześniak — zdolny do życia, wymaga jednak specjalnej opieki); p. opóźniony — p. ciąży przenoszonej, po 42 tygodniu. Czas trwania p. wynosi przeciętnie u pierwiastek 15—24 godzin, u wieloródek 10—12 godzin; przebieg p. zależny jest od położenia płodu (czaszkowe, miednicowe, skośne, poprzeczne), budowy miednicy, stanu ogólnego i wieku rodzącej oraz wielu innych czynników; bóle porodowe, rytmiczne skurcze mięśnia macicy warunkujące postęp porodu; p. bezbolesne, prowadzone według metod mających na celu zmniejszenie odczuwania bolesności przez odpowiednie przygotowanie rodzącej. PORÓWNANIE, figura stylistyczna polegająca na zestawieniu dwu zjawisk za pomocą spójników: jak, niby, jak gdyby itp. PORÓWNANIE DNIA Z NOCĄ -równonoc. PORSENNA (koniec VI w. p. n. e.), król etruskiego m. Klusium; pospieszył z pomocą wypędzonemu Tarkwiniuszowi Pysznemu i obiegł Rzym; wg jednych źródeł zdobył miasto i zniszczył je, wg innych zaniechał oblężenia. Zob. też Scewola. PORT [łac.]: 1) p. wodny, obszar przybrzeżny 0 określonej powierzchni wodnej (akwatorium p.) 1 lądowej (terytorium p.), przystosowany do bezpieczUJ Port w Gdyni: a — molo, b — falochron, c — awanport, d — pirsy, e — baseny nego przybijania, postoju i obsługi statków; funkcjonalne części p.: reda przyjazdowa i reda odjazdowa, awanporty (przedporcia), szlaki dojazdowe, baseny portowe, nabrzeża przeładunkowe, składy i magazyny oraz drogi komunikacyjne. P. dzielą się na: wojenne i cywilne; morskie, śródlądowe i morsko-rzeczne (w ujściach rzek); handlowe, przemysłowe i wyspecjalizowane (węglowe, drzewne, zbożowe itp.); ochronne, przeznaczone do postoju statków w czasie sztormów; 2) p. 1 o t n i c z y, lotnisko i zespól budynków wraz z urządzeniami oraz obsługą zapewniającą bezpieczeństwo startów i lądowań, obsługę samolotów i pomoc przy nawigacji na trasach oraz (zwłaszcza przy braku widzialności i i>rzy intensywnym ruchu —jfotn.) nad lotniskiem. PORTAL [łac.], ozdob- JpJ L^L_ np nipóift w;v nhrflmif»ni'fl ne ujęcie czy obramienie otworu wejściowego bu- Portal 754 dowli; szczególnie piękne w średniowieczu, w renesansie i baroku. PORTAMENTO [wl.], muz. stopniowe płynne przejście z jednego dźwięku na drugi, możliwe do wykonania w śpiewie i na niektórych instrumentach. PORTA OTTOMAŃSKA (właśc. osmańska z tur. Bab-i-flliye, Bab-i-Osmaniye), nazwa rządu tur. za czasów śułtańskich (dosł. "Wysoka Brama, nazwa pałacu rządowego w Stambule). PORT ARTHUR [port ąrtor], m. i port nad Zat. Meksykańską, w USA (Teksas); 57 500 mieszk. (1950); wywóz zboża, ropy naft PORT ARTUR (Liiszun), m. portowe (niezamarzaiący port woj.) nad M. Żółtym; 100 000 mieszk. (1952). 'ob. też Kuantung. — 1880 wybudowany, 1898 wydzierżawiony Rosji przez Chiny na 25 lat; 1904—05 oblegany i zdobyty przez Japończyków, po wojnie ros.-jap. przypadł Japonii mocą traktatu w Portsmouth (1905); po II wojnie świat odebrany przez ZSRR i przyznany Chinom 1945 — na podstawie umowy ZSRR z ChRL. PORTATYW [łac.], małe przenośne organy bez pedału. PORT-AU-PRINCE [portopręs], stoi. rep. Haiti; 142 800 mieszk. (1950) ; uniwersytet; ośrodek handL obszaru roln. (trzcina cukr., bawełna); rafinerie cukru, destylarnie alkoholu; port eksport, kawy, cukru, rumu, skór, owoców (banany); węzeł kol. PORTE-FENÊTRE [port fnętr], okno dochodzące do poziomu podłogi, często z balustradą; zwłaszcza w architekturze pałacowej Porte-fenêtre XVII—XIX w. PORT ELIZABETH [po:t ylyzabat], m. port. w Kraju Przylądkowym (Zw. Pd. Afr.); 188 600 mieszk. (1951); przemysł włókien., gumowy, maszyn., budowy okrętów, samochodów. PORTER [ang.], piwo mocne, ciemne, z dodatkiem palonego słodu dla nadania smaku i barwy. PORT HARCOUT [po:t hą:ket], m. port w pd.-wsch. Nigerii, w delcie rz. Nigru; 76 000 mieszk. (1954); wywóz węgla i cyny; zał. ok. 1919. PORTICI [porticzi], m. i port w pd. Włoszech (Kampania) koło Neapolu; 35 400 mieszk. (1951); Instytut Rolniczy; kąpielisko. PORTIERA [fr.], zasłona z grubego, ciężkiego materiału, często drapowana, zakrywająca drzwi, okna, PORT LAIRGE [po:t łęedż] (ang. Waterford), m. i port w pd.-wsch. Irlandii, nad rz. Suir; 28 000 mieszk. (1951); biskupstwo od 1096; wywóz prod. rolno-spożywczych. PORTLAND [pç:tlond]: 1) m. i port woj. w W. Brytanii (pd. wybrzeże) na płw. P. ; 11300 mieszk. (1951); kamieniołomy, cementownie (cement portlandzki); 2) m. w USA (Oregon); 373 600 mieszk. (1950); stocznie, przemysł drzewny, port na rz. Kolumbia (wywóz drewna); 3) m. i port nad Atlantykiem w USA (Maine); 77 600 mieszk. (1950); stocznie. PORT MORESBY —Nowa Gwinea. PORT NATAL —Durban. PORTO (Oporto), m. i port w Portugalii (drugie co do wielkości); 281 400 mieszk. (1950); katedra got. ; uniwersytet; przemysł winiarski, włókien.; fabr. konserw rybnych i owocowych; światowej sławy wina; eksport: wino, tkaniny, owoce; w pobliżu Kopalnia antracytu. PORTO; 1) opłata za przesyłki pocztowe; 2) portwajn, mocne aromat wino portug.; nazwa od m. Porto (Oporto). PORTO ALLEGRE, stoi. stanu Rio Grande do Sul w pd. Brazylii; port mor. nad laguną Patos (Atlantyk); 375 000 mieszk. (1950); 2 uniwersytety; przemysł: włókien., spoż.-rolny, drzewny; eksport mięsa, skór, wełny, zboża. PORTOFERRAIO, m. i port w środk. Włoszech (Toskania), na wyspie Elbie; 12 500 mieszk. (1951); wydobycie rudy żel., hutnictwo żel. PORT OF SPA1N [po:t ow spejn], stoi. i gł. port wyspy Trinidad (bryt.) ; 114 200 mieszk. (1954) ; ośrodek handl.; eksport kakao, ropy naft.; stacja kol.; woj. baza morska. PORTO RICO —Puerto Rico.  755 PORT RADIUM -»-Wielkie Jez. Niedźwiedzie. PORTRETOWE MALARSTWO, malarskie, graficzne lub rzeźbiarskie przedstawienie człowieka, z zachowaniem jego podobieństwa i cech indywidualnych; rozróżnia się portrety jednoosobowe (wśród nich autoportrety) i zbiorowe (rodzinne, korporacyjne); jako odrębna gałąź sztuki występuje od starożytności. Wybitni portreciści: J. van Eyck, Leonardo da Vinci, Tycjan, Rafael, A. Dürer, P. Rubens, Velasquez, Rembrandt; w Polsce J. Matejko, A. Brodowski, H. 	Rodakowski. PORT ROYAL-DES-CHAMPS [po:r ruajal de sz3], klasztor cystersek we Francji, zał. 1204; w II poł. XVII w. ośrodek -»-jansenizmu; zamknięty 1709 na rozkaz Ludwika XIV. PORT SAID, m. port. w Egipcie, u pn. wylotu Kanału Sueskiego; 190 300 mieszk. (1952); kąpielisko; rafinerie ropy naft.; doki. PORTSMOUTH [pę:tsmat]: 1) największy port woj. W. Brytanii, na wyspie Portsea (pd. wybrzeże Anglii); 233 500 mieszk. (1951); zespół miejski P. składa się z 4 m.: Portsea (stocznie); Southsea (słynne kąpielisko), Landport i właściwego P.; katedra z XII w.; przem. lotn., zbrojeniowy, konserwowy. Jeden z najsilniej ufortyfikowanych portów świata, baza mor. mapmarki woj. W. Brytanii; 2) port atlantycki i baza woj. w stanie New Hampshire, USA. 1905 zawarcie pokoju między Rosją a Japonią, która uzyskała Port Artur i pd. część Sachalinu; zapewniło to Japonii stanowisko mocarstwowe na Dalekim Wschodzie. PORT SUDAN, największe m. i gł. port Sudanu nad M. Czerwonym; 53 800 mieszk. (1951); połączenie kolejowe z Atbarą; eksport bawełny i gumy arabskiej. PORT TALBOT [po:t to:lbat], m. i port w W. Brytanii (pd. Walia); 44 000 mieszk. (1951); przem. metalurg., chem. PORTUGALIA (Portugal), rep. na Płw. Pirenejskim; 91 759 km2, 8 693 000 mieszk. (1954); stoi. Lizbona; do P. należą wyspy macierzyste Azory i Madera (Afryka). Warunki naturalne: dolina Tagu dzieli kraj na dwie części: pn. górzystą i pd. bardziej równinną; klimat atlantycko-śródziemnomor.; na pn., duże opady (1000—2000 mm rocz.); gł. rzeki: Tag, Gwadiana, Duero; bujna roślinność śródziemnomor.; rolnictwo: pszenica, kukurydza, żyto, owies, jęczmień, ryż; plantacje winorośli, drzew owocowych (gł. cytrusów), oliwek; hod.: owiec, kóz, świń, bydia rog.; wydobycie: wolfram (8% produkcji świat.), piryt (8Vo), rudy uranowe (3°/t), cynk, antymon, mangan, miedź, ołów; produkcja korka (na skalę świat.), cementu; przemysł: spoż. (wino, oliwa), jedwabn., papierń., skórz., niewielki maszyn.; rybołówstwo (gł. sardynki); sieć komunik, słabo rozwinięta; gł. m. i porty: Lizbona, Porto, Setńbal; eksport: korek, wino, wolfram, żywica, sardynki; import; bawełna, żelazo, stal, maszyny, pszenica, węgiel, nafta; prow, zamorskie: Wyspy Zielonego Przylądka, Gwinea Portugalska, Wyspa Sw. Tomasza i Książęca, Angola, Mozambik (Afryka), Indie Portug., Makau, Timor (Azja); łączna pow. 2 075 016 km2, ok. 13 000 000 mieszk. Ustrój: wg konstytucji z 1933 republika „unitarna i korporacyjna“. Prezydent wybierany na 7 lat w wyborach bezpośrednich; władzę ustawodawczą sprawuje Zgromadzenie Narodowe wybierane na 4 lata; ponadto korporacyjna izba stanów i rada państwa o charakterze doradczym. Rząd odpowiedzialny wyłącznie przed prezydentem; szczególnie szerokie uprawnienia premiera. Historia: Od końca I w. p.n.e. prowincja rzym. Lusitania, od V w. królestwo Swebów, potem Wizygotów, podbite 711 przez Arabów; w procesie —reconquisty większa część P. znalazła się w końcu XI w. w granicach królestwa Leonu. Od 1143 niezależne królestwo; szczyt potęgi na praelomie XV i XVI w. dzięki odkryciom geogr. i zdobyciu kolonii zamor., zwł. Brazylii; 1581—1640 wcielona do Hiszpanii; po powstaniu 1637—40 odzyskała niepodległość; 1807—11 okupowana przez Francję; 1811—20 przez Anglię; po rewolucji 1820 monarchia konst.; 1822 utrata Brazylii; od 1910 republika; udział w I wojnie świat po stronie koalicji od 1916; 1926 dyktatura faszyst. gen. Carmony, od 1932 Salazara; w II wojnie Świat. — neutralna; 1949 przystępuje do Paktu Atlantyckiego; 1955 konflikt z Indiami (—Goa). PORTUGALSKA AFRYKA WSCHODNIA -Mozambik. PORTUGALSKA AFRYKA ZACHODNIA -Angola. PORTUGALSKA LITERATURA. Rodzajem najbardziej odpowiadającym temperamentowi Portugalczy48* PORZĄDEK ARCHITEKTONICZNY ków była zawsze tęskna, melancholijna liryka, która dominuje niepodzielnie w XIII—XIV w. (śpiewniki — cancioneros). Renesans (XVI w.) przynosi narodziny dramatu (Gil Vicente: farsy, sielanki, komedie, —autos sacramentales) oraz epopei (Luzjady Camóesa); obaj czołowi pisarze Odrodzenia byli też znakomitymi lirykami. W prozie przeważają kroniki i relacje z wypraw odkrywczych. Unia z Hiszpanią (1581—1640) wiąże się z upadkiem p. 1., która uległa wpływom najbardziej zmanierowanego hiszp. baroku i piśmiennictwa ascetyczno-mistycznego. Wiek Oświecenia nie wydaje oryginalnych talentów; dopiero romantyzm wskrzesza dawne tradycje (J. Almeida Garrett: dramat i poezja), tworzy powieść i historiografię (A. Herculano). W XIX i XX w. przeważają zdecydowanie: liryka (A. de Quental, A. Guerra Junqueiro, J. de Deus, A. Nobre, S. Gaio, E. de Castro, F. Pessoa), łącząca tradycję nar. i lud. z wpływami szkół obcych, od humanizmu V. Hugo i „parnasu“ — do surrealizmu; powieść i opowiadanie o charakterze przeważnie realist .czy naturalist., z dużą domieszką folkloru i regionalizmu (J. Diniz, C. Castelo Branco; J. Eęa de Queiroz, najwybitniejszy autor postępowy i antyklerykalny, J. Magalhfles Lima, J. Grave i R. Brandko opisujący życie proletariatu, A. Ribeiro). PORTUGALSKA SZTUKA. Rozwój rozpoczyna się od czasu ukształtowania się państwa portug. w XII w.; panuje wówczas styl romański (do pocz. w. XIII; katedry w Coimbra i Evora). Rozwija się arch, i rzeźba gotycka (koniec XII — pocz. XVI w., klasztory w Alcobaęa i Batalha, nagrobki). Na przełomie XV i XVI w. odmianą późnego gotyku jest nar. styl portug., tzw. manueliński, znajdujący wyraz głównie w dekoracji o motywach morskich i marynistycznych (klasztor hieronimitów w Belem). Po okresie Renesansu (XVI w.) następuje zahamowanie rozwoju sztuki wskutek zajęcia kraju przez Hiszpanów (1580—1640). Bujny, dekoracyjny barok kwitnie w arch, i rzeźbie XVIII w. Malarstwo rozwija się najbardziej w XV—XVI w. czerpiąc inspirację z Niderlandów (Nuno Goncalves). Nar. szkoła malarstwa i rzeźby wydała wybitnych twórców w XIX w. PORTUGALSKI JĘZYK, jeden z języków zach. romańskich, którym mówi ludność Portugalii, pn.-zach. Hiszpanii, Brazylii oraz w portug. koloniach w Afryce i Azji; tradycja lit. sięga XVI w. PORTULANY, morskie mapy kompasowe, używane w XIII i XIV w. po wprowadzeniu w Europie kompasu; do wykreślania zarysu lądów i mórz używano kierunków widnokręgu (siatki współrzędnych geogr. przyjęły się później); p. były pierwszymi dokładnymi mapami żeglarskimi. PORTWAJN —porto. PORTYK [łac.], w architekturze opartej na wzorach klasycznych frontowa, zwykle monumentalna część budowli przed wejściem gł. z rzędem kolumn; w staroż. architekturze gr. niekiedy osobny budynek. PORWAK: geol. I) pakiet mas skalnych oderwany od podłoża przez —płaszczowinę i wleczony przez nią; 2) —ksenolit; 3) -kra (lodowcowa). PORY [gr.]: 1) anat. otwory na powierzchni skóry, stanowiące ujścia gruczołów łojowych i potowych; 2) bot. kanaliki w błonach komórek roślinnych, ułatwiające przenikanie przez nie soków. PORY ROKU, wiosna, lato, jesień i zima; okresy klimatyczne wywołane ruchem obiegowym Ziemi i nachyleniem jej osi ku Słońcu; w strefach umiarkowanych i polarnych półkuli pn. wiosna zaczyna się 21 marca, lato — 22 czerwca, jesień — 23 września, zima — 22 grudnia; w strefie tropikalnej w ciągu całego roku wyróżnia się dwie pory deszczowe, które na równiku przypadają ściśle co 6 miesięcy około równonocy; na -»biegunach w okresie wiosny i lata trwa dzień polarny, w okresie jesieni i zimy — noc polarna. PORZĄDEK ARCHITEKTONICZNY, system arch, o ściśle określonych proporcjach kolumn i belkowania, przy czym również forma i części skład, tych elementów mają określony charakter. Antyczna architektura gr. stworzyła 3 porządki: dorycki, joński i koryncki; architektura rzym. — kompozytowy i toskański; porządki te stosowano często w architekturze  PORZECZKA nowoż. (renesans, barok, klasycyzm). Wielki porządek — zastosowanie (od XVI w.) któregoś z porządków architektonicznych w ten sposób, że kolumny czy pilastry przebiegają przynajmniej w 2 kondygnacjach. PORZECZKA, Ribes, krzew z rodziny skalnicowatych, powszechnie uprawiany w wielu odmianach; liczne gatunki rosną dziko w różnych szerokościach geogr.; owoce — czerwone, białe lub czarne jadalne kuliste jagody zebrane w grona; niektóre gatunki ozdobne; p. czarna (R. nlgrum) ma jagody o dużym zastosowaniu (na dżemy, soki, wina), szczególnie bogate w witaminę C. PORZEKADŁO, tradycyjnie powtarzany zwrot lud. dotyczący określonych sytuacji życiowych. Zob. też przysłowie. PORZEZIŃSKI Wiktor (1870 —1929), językoznawca, indoeuropeista; interesował się szczególnie językami bałtyckimi, zwłaszcza litewskim; prof. Uniwersytetu Moskiewskiego i Warszewskiego. POSADZKA, rodzaj podłogi dorycki z płyt kam., cegły, betonu itp. 1 — belkowanie, 2 — lub z drewna (p. klepkowa, topa, e — architraw, f parkiet). POSAG, majątek wnoszony przez żonę, z którego mąż czerpie -»pożytki w czasie trwania małżeństwa. POSĄG, statua — rzeźb, przedstawienie człowieka w całej postaci. POSEJDON, mit. gr. bóg morza, syn Kronosa i Rei, brat Zeusa; jego atrybutem był trójząb; mit. rzym. — Neptun. POSEŁ: 1) przedstawiciel ludności do ciała ustawodawczego, parlamentu; w Polsce p. na Sejm; 2) -»dyplomata. POSESORYJNA SKARGA, żądanie przywrócenia przez sąd utraconego lub ochrony naruszonego -»posiadania. POSIADANIE, władanie rzeczą oparte na woli zatrzymania rzeczy dla siebie; pozostaje pod ochroną prawną, choćby posiadacz nie był właścicielem; p. przez określony czas jest podstawą do nabycia własności przez -»zasiedzenie; posiadacz w dobrej wierze ma prawo do korzystania z pożytków, które rzecz wydaje; p. jest stanem prawnym w przeciwieństwie do dzierżenia, które oznacza faktyczne władanie rzeczą w danym czasie (np. przenoszenie walizki przez tragarza). 756 J= Porządki architektoniczne: joński koryncki kolumna, a — gzyms, b — fryz, c — tryglif, d — me— kapitel, g — abakus, h — echinus, i — trzon, j — baza w Polsce feud. najdawniejsza forma organizacji siły zbrojnej. POSPÓLSTWO, w miastach średniow. mniej zamożna część ludności posiadającej prawa miejskie (drobni kupcy, kramarze, samodzielni rzemieślnicy). Zob. też patrycjusze, plebs. POSSYBILIŚCI [łac.], oportunistyczny kierunek we fr. ruchu socjalist., powstał w końcu XIX w.; nazwę p. nadał im ich przeciwnik J. Guesde; podkreśla ona tezę p., że robotnicy powinni wysuwać żądania możliwe (fr. possible) do realizacji w ramach ustroju burż.; 1882 wyodrębnili się z Fr. Partii Robotn. w Robotniczą Partię Socjalno-Rewolucyjną, która rozpadła się w pocz. XX w.; większość p. weszła do założonej 1902 przez J. Jaur&sa Francuskiej Partii SoPOSTAC1E PROSTE, w krystalografii zespoły jednakowych ścian kryształu związanych ze sobą symetrią; p. p. zamknięta jest wielościanem i może występować samodzielnie jako kryształ (np. sześcian na soli kamiennej); p. p. otwarta (słup, dwuścian, piramida pojedyncza) występuje w kombinacjach z innymi p. p. Postacie proste: 2 — czterdziestoośmiościan, 2 — dwudziestoczterościan deltoidowy, S — dwunastościan rombowy, 4 — ośmiościan, 5 — sześcian, 6 — czworościan, 7 — trapezoedr tetragonalny, 8 — romboedr, 9 — skalenoedr dytrygonalny POSŁUGI, w dawnej Polsce obowiązek wykonywania przez ludność pewnych prac na rzecz monarchy. POSNER Stanisław (1868—1930), publicysta i pedagog, działacz PPS; 1922—30 senator i wicemarszałek senatu; współtwórca Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; jeden z założycieli Tow. Uniw. Robotniczych. POSOCZNICA, ciężkie zakażenie całego ustroju, spowodowane krążeniem zarazków i ich jadów we krwi chorego; doprowadza do uszkodzenia ważnych dla życia narządów. POSOKOW1EC, pies myśliwski przeznaczony do ścigania i odnajdywania rannej zwierzyny; p. nizinne, czjni hanowerskie i górskie, czyli bawarskie. POSPIEŁOW Piotr N. (ur. 1898), radź. działacz ruchu robotn., historyk, członek Akad. Nauk, od 1916 w SDPRR, od 1939 członek KC KPZR, redaktor „Prawdy“, 1949—52 dyrektor Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina przy KC Partii, od 1953 sekretarz KC, a od 1957 zastępca członka Prezydium KC KPZR. POSPOLITE RUSZENIE, ludność kraju zdolna do noszenia broni, powoływana pod broń w razie wojny; POSTANOWIENIA SĄDOWE -»orzeczenia sądowe. POSTAW, miara sukna w Polsce = 1720 beli = = 32 łokcie. POSTAWNA, najwyższy, lesisty szczyt w G. Bialskich (Sudety Wsch.); wys. 1125 m; po stronie Czechosłowneji. POSTE-RESTANTE [fr., post restât], oznaczenie przesyłek pocztowych, których urząd pocztowy nie doręcza, lecz przechowuje do odbioru osobistego przez adresata. POSTERUNEK SANITARNY, grupa 5—9 tzw. ratowników zdrowia przeszkolonych na specjalnych kursach PCK, działająca jako komórka PCK na terenie fabryki, bloku mieszkaniowego lub gromady wiejPOSTERUNKI RUCHU, punkty dzielące linię kol. na krótkie odcinki (szlaki, odstępy); p. r. zaopatrzone są w urządzenia techniczne (blokada, telefon, telegraf) do zabezpieczenia ruchu pociągów); do p. r. należą stacje, mijanki, posterunki na szlaku, tzw. odstępowe. POSTĘP: mat. 1) p. arytmetyczny, ciąg liczb  757 «1. a2. »3 •••» w którym każdy wyraz następny powstaje z poprzedniego przez dodanie do niego tej samej liczby, zw. różnicą p. a., np. ciąg liczb 1, 3, 5, 7, ... jest p. a., którego różnicą jest 2; 2) p. geometryczny, ciąg liczb ai, 9.2, 93, ...» w którym każdy wyraz następny powstaje z poprzedniego przez pomnożenie go przez tę samą liczbę, zw. ilorazem p. g., np. ciąg liczb 2, 4, 8, 16, 32, ... jest p. g. o ilorazie 2. POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE, ogól czynności organów administr., zmierzających do wydania de<i>OSTĘPOWANIE ARBITRAŻOWE, czynności podjęte dla rozpoznania i rozstrzygnięcia spraw cywilnych między jednostkami gospodarki uspołecznionej; p. a. toczy się przed komisjami arbitrażowymi. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE, uregulowany przez prawo sposób działania organów administracji w celu wymuszenia wykonania obowiązków prawnych w postaci określonych czynności lub odpowiedniego zachowania się; środki działania w p. e.: egzekucja na majątku, wykonanie zastępcze, kara pieniężna celem przymuszenia, przymus bezpośredni; p. e. skarbowe, ogól czynności związanych z przymusowym ściągnięciem należności pieniężnych na rzecz pańPOSTĘPOWANIE PODATKOWE, ogół czynności związanych z wymiarem i poborem podatków. POSTĘPOWANIE SĄDOWE, ogół czynności podjętych przez sąd i strony dla rozpoznania i rozstrzygnięcia konkretnej sprawy; p. s. w sprawach cywilnych toczy się przed sądami powszechnymi w trybie spornym lub w przypadkach w ustawie wskazanych w trybie niespornym; dopuszczalne jest p. uproszczone i przyspieszone (p. upominawcze i p. nakazowe, w których sąd na posiedzeniu niejawnym bez rozprawy wydaje nakaz zapłaty na podstawie pozwu lub przedstawionego przez strony dokumentu) ; p. pojednawcze polega na dążeniu do pojednania stron; jest obowiązkowe w sprawach rozwodowych, fakultatywne przed sądami powiatowymi przed wniesieniem pozwu; p. s. w sprawach karnych toczy się w trybie zwykłym lub doraźnym, poprzedzone p. przygotowawczym, tj. śledztwem lub dochodzeniem. POSTĘP TECHNICZNY, wprowadzanie nowych, doskonalszych i wydajniejszych maszyn i urządzeń, nowych metod wytwarzania i usprawnień w organizacji produkcji. Główne kierunki p t. to mechanizacja, chemizacja, elektryfikacja, automatyzacja. POST FACTUM [łac.], po fakcie. POSTIMPRESJONIZM [łac.], ogól kierunków modernistycznych nowocz. malarstwa, jakie nastąpiły po impresjonizmie, np. —fowizm, —kubizm i in. Niekiedy jednak termin p. stosowany jest tylko dla określenia tych kierunków postimpresjonistycznych, które akcentowały znaczenie plamy barwnej i podkreślały walor elementów fakturalnych (np. Ch. Bonnard, G. 	Vuillard, w Polsce I. Cybis). POSTRZAŁ, med. -»-lumbago. POSTSCRIPTUM [łac.], skrót P. S., dopisek do listu, artykułu itp., następujący po zakończeniu i podpisaniu tekstu. POSTSYNCHRON [łac.-gr.], dodatkowe nagranie dźwięku (dialogów, tła muz.) dla uzupełnienia gotowego obrazu fum.; p. stosuje się, gdy zdjęcia wykonywano w złych warunkach akustycznych, gdy glos aktora należy zastąpić głosem dublera itp. POSTULAT [łac.]: 1) log. aksjomat., zdanie przyjęte bez dowodu; 2) potocznie wymaganie, żądanie. POSTUMENT -cokół. POSUCHA, długotrwały okres bezdeszczowy na wiosnę lub latem, przy równocześnie wysokiej temp. powietrza. POSUSZ, drzewa uschnięte na pniu. POSUW —obróbka skrawaniem. POSZAN, m. we wsch. Chinach (prow. Szantung); 100 000 mieszk. (1952); duży ośrodek wydobycia boksytu, kaolinu, węgla. POSZLAKI, okoliczności nie stanowiące jeszcze dowodu, przemawiające na niekorzyść podejrzanego. POSZUR, część podłoża budowli wodnej (np. zapory, śluzy) poniżej progu. POŚMIECIUSZKA -dzierlatka. POSWIĘTNIK —skarabeusz. POT, wydzielina gruczołów potowych skóry; składa się z 99*1* wody, 0,1—0,5°/« soli kuchennej, złuszczonych komórek naskórka, drobnych ilości mocznika i in. POTAS K. kalium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 19; metal alkaliczny, lekki, miękki, utlenia się na powietrzu, rozkłada wodę, b. aktywny chem.; w przyrodzie występuje w postaci soli, zwłaszcza „POTĘŻNA GROMADKA" glinokrzemianów potasu (ortoklaz, leucyt i inne); {>. otrzymuje się przez elektrolizę stopionego chlorku ub wodorotlenku potasu; odgrywa ważną rolę w życiu roślin (sole p. stosowane jako nawozy sztuczne). POTASOWCE, litowce, metale alkaliczne — nazwa ogólna jednowartościowych pierwiastków chem. o charakterze typowo metalicznym, tworzących rodzinę główną pierwszej grupy układu —okresowego: lit (Li), sód (Na), potas (K), rubid (Rb), cez (Cs) i frans (Fr — pierwiastek promieniotwórczy); lekkie, łatwo topliwe i łatwo ulegające utlenieniu; ich wodorotlenki są mocnymi zasadami. POTASOWE SOLE, potoczna nazwa nawozów potasowych, otrzymywanych z minerałów (kainitu, karnalitu, sylwinu) z dodatkiem koncentratu o wysokiej zawartości chlorku potasu. POTASU WODOROTLENEK KOH, potaż żrący — ciało stałe, silnie higroskopijne, dobrze rozpuszczające się w wodzie; b. mocna zasada; otrzymuje się przez elektrolizę chlorku potasu; używany do wyrobu szarego mydła, szkła itp. POTAŻ —węglan potasu; p. żrący —potasu wodorotlenek. POTEBNIA: 1) Aleksandr A. (1835—91), etnograf, filolog i literaturoznawca ros., założyciel ros. szkoły psycnol.; w badaniach lit., w pracach swych poświęcał wiele uwagi psychologii twórczości; Mysi i fazyk, Iz zapisok po tieorii słowiesnosti, Czerwonyje zamietki o L. N. Tołstom i Dostojewskom; 2) Andriej (1838—63), brat A., oficer ros.; przywódca rewoL organizacji oficerów ros.; uczestnik powstania styczn.; poległ w potyczce pod Skałą. POTENCJAŁ [łac.], fiz. w danym punkcie — wielkość skalarna związana z polem sił, równa pracy wykonanej przez siły pola przy przeprowadzeniu z danego punktu do nieskończoności jednostki dodatniego ładunku elektr. (p. elektryczny), jednostkowego bieguna (p. magnetyczny), jednostki masy (p. grawitacyjny). P. elektryczny najczęściej wyznacza się względem Ziemi, której p. przyjmuje się wówczas za zerowy; praktyczną jednostką p. elektrycznego jest wolt (V); p. normalny elektrody, p. elektrody sporządzonej z danego metalu, zanurzonej w normalnym roztworze swej soli, mierzony względem normalnej elektrody wodorowej, której p. przyjmuje się za równy zeru. POTENCJAŁÓW RÓŻNICA KONTAKTOWA, napięcie elektr. powstające pomiędzy ściśle przylegającymi powierzchniami dwóch różnych metali; wartość tych napięć jest rzędu jednego wolta. POTENCJAŁU BARIERA, stawiana cząstce przez układ sił w przestrzeni zapora, przez którą według klasycznej mechaniki cząstka ta nie może przejść wskutek zbyt małej energii; wg mechaniki kwantowej mikrocząstki, nawet o niedostatecznej energii, mają możność przejścia przez p. b.; zjawisko takiego przejścia nazywa się zjawiskiem tunelowym; jest nim np. przedostanie sie cząstek alfa przez p. b. otaczająca jądra pierwiastków promieniotwórczych. POTENCJOMETR, przyrząd przeznaczony do zmiany napięcia elektr. w sposób ciągły lub skokami; p. jest np. opornik R, zaopatrzony w ślizgający się po nim styk I, za którego pośrednictwem można czerpać z niego dowolną część Ui, spadku napięcia U, uzyskiwanego na całym oporniku (rys.). P. stosuje się często w tele- i radiotechnice (np. do regulacji siły głosu w odbiorniku radiowym). POTENCJOMETRIA [łac.], potencjometryczne miareczkowanie — metoda —objętościowej analizy chem.; polega na ustalaniu punktu równoważnikowego (końca miareczkowania) za pomocą pomiaru siły -elektromotorycznej powstającej między dwoma odpowiednimi elektrodami zanurzonymi w miareczkowanym roztworze. POTĘGA an, iloczyn a • a •... • a, gdzie czynnik a powtarza się n razy, jeśli n jest liczbą naturalną; gdy m jest liczbą całkowitą ujemną m = —n, to am = = l/on; aO = 1; gdy m jest ilorazem liczb całkowitych m = plq, to am «* y oP. Liczba a nazywa się podstawą (zasadą), n — wykładnikiem potęgi. Potęgę można określić i dla wykładnika niewymiernego. „POTĘŻNA GROMADKA“ [ros. moguczaja kuczPotencjometr  POTHENOTA ZADANIE ka], nazwa grupy pięciu kompozytorów ros. (A. Borodin, M. Bałakiriew, C. Cui, M. Musorgski, N. Rimski-Korsakow), którzy w II poł. XIX w. zreformowali muzykę ros. w duchu nar. w oparciu o rodzimą muzykę ludową. POTHENOTA ZADANIE, wcięcie wstecz — w geodezji wyznaczenie współrzędnych punktu terenowego na podstawie pomiaru kierunków z tego punktu do trzech innych punktów o znanych współrzędnych. Zob. też wcięcie w przód. POTIOMKIN: I) Grigorij A. (1739—91), książę ros., polityk, dyplomata i feldmarszałek; faworyt Katarzyny II, której dopomógł zawładnąć tronem; od 1774 wywierał decydujący wpływ na politykę wewn. i zagr. Rosji; w walkach z Turcją przyłączył Krym; potiomkinowskie wsie. z rozkazu P. sklecone naprędce wioski na trasie podróży Katarzyny II po Ukrainie i Krymie w 1787; miały świadczyć o dobrobycie ludności i o sukcesie polityki kolonizatorskiej na pd. obszarach Rosji; 2) Władimir P. (1878—1946), radź. uczony i dyplomata; 1934—37 ambasador w Paryżu; 1937—40 zastępca komisarza spraw zagr. ZSRR; redaktor znanej 3-tomowej Historii dyplomacji. „POTIOMKIN“, nazwa pancernika ros. floty czarhomorskiej, na którym 27 VI 1905 wybuchło powstanie marynarzy; izolowany od reszty floty, P. nie poddał się, 7 VII zawinął do rum. portu Konstanca, gdzie załoga opuściła okręt; powstanie, jako pierwsze większe wystąpienie rewol. w ros. armii i flocie woj., wzmogło ruch rewol. w Rosji. POTKAÑSKI Karol (1862—1907), historyk, wybitny mediewista; prof. Uniw. Jag.; O pierwotnym osadnictwie w Polsce, Kraków przed Piastami. POTOCKA Delfina (1807—77), przyjaciółka F. Chopina i Z. Krasińskiego, na którego twórczość wywarła znaczny wpływ (Przedświt). POTOCKI: 1) Wacław (ok. 1625 — ok. 1696), poeta staropolski, arianin, dekretem o wypędzeniu arian z Polski zmuszony do przejścia na katolicyzm; satyryk, epik, fraszkopisarz, krytykował anarchię, ciemnotę, fanatyzm rei. szlachty, odtwarzał stosunki obyczaj.; większość jego pism przetrwała w rękopisach; Argenida, Wojna chocimska, Ogród fraszek-, 2) Józef (ok. 1680—1752), hetman w. kor., wojewoda kijowski, stronnik Stanisława Leszczyńskiego, później jako przywódca „republikantów“ występował przeciwko -►Familii; 3) Ignacy (1750—1809) działacz i pisarz polit., przedstawiciel obozu reform w czasach stanisławowskich; członek Komisji Edukacyjnej, współzałożyciel Tow. do Ksiąg Elementarnych; 1778—79 marszałek, a 1780—84 członek Rady Nieustającej; współautor Konstytucji 3 Maja; podczas insurekcji kościuszkowskiej członek Rady Najwyższej Narodowej; Oda do balonu, List do Pisonów, wspólnie z Kołłątajem i Dmochowskim O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja; 4) Stanisław Szczęsny (1752—1805), gen. artylerii kor., marszałek konfederacji targowickiej i jeden z jej twórców; 5) Stanisław Kostka (1752—1821), pisarz i działacz polit., poseł na Sejm Wielki i członek Rady Nieustającej; w czasach Księstwa jako prezes Rady Stanu zorganizował sieć szkolnictwa; za Królestwa Kongres, min. wyznań i oświecenia publ. (1815—18); jeden z najczynniejszych członków Tow. Przyjaciół Nauk i lóż masońskich oraz Tow. Iksów; teoretyk i mecenas sztuki, położył duże zasługi dla rozwoju oświaty i nauki w Polsce; Podrói do Ciemnogrodu, O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski; 6) Antoni Protazy zw. Protem (?—1801), starosta guzowski; zasłużony działacz na polu gosp.; zakładał kantory bankowe, manufaktuiy, budował flotę handl. na M. Czarnym; 1793 zbankrutował; 7) Jan (1761—1815), pisarz, podróżnik, archeolog, historyk i etnograf; podróżował po Europie, Turcji, Egipcie, Tunisie, Maroku, Kaukazie; prowadził badania archeol. nad zasięgiem Słowian zach.; pisał tylko w języku fr.: Dziennik podróży do stepów astrachańskich i na Kaukaz, Rękopis znaleziony w Saragossie; 8) Panteleon (?—1846), uczestnik spisku demokr. przygotowującego powstanie w trzech- zaborach na luty 1846: na czele oddziału powstańczego uderzył na Siedlce; tamże stracony; 9) Tomasz, pseud. Adam Krzysztopór (1809—61), ekonomista i publicysta; oficer powstania listopad., zwolennik uwłaszczenia chłopów; współprac. „Roczników Gospodarstwa Krajowego“; 10) Alfred (1817—89), konserwatywny polityk galic. i austr.; poseł na sejm; 1867—70 min. rolnictwa, 1870—71 premier austr.; 1871—83 namiestnik Galicji; 11) Adam (1822—72), ugodowy i konserw, polityk galic., jeden z twórców i przywódców -►Stańczyków, współzałożyciel krak. „Czasu“; 1848 poseł do parlamentu austr., od 1861 do sejmu galic.; 12) Józef Karol, pseud. Marian Bohusz (1854—98), poeta, publicysta, działacz polit.; 758 współred. „Prawdy“, 1886 red. warsz. tygodnika „Głos“; działacz Ligi Narodowej; 1897 stworzył własną grupę „Walka“; 13) Andrzej hr. (1861— 1908), wielki posiadacz ziemski, polityk konserw.; 1902—08 namiestnik Galicji; zwalczał nacjonalistów ukraińskich; zamordowany przez Ukraińca Siczyńskiego. POTOK, niewielka, zwykle płytka i bystra rzeka w terenie górzystym. POTOK ŁADUNKÓW, ilość ton ładunków przewożona w ciągu określonej jednostki czasu; wskaźnik stosowany przy projektowaniu linii kol. i przy wyposażaniu istniejących linii. POTOK ZŁOTY, w. i letnisko, pow. częstochowski, woj. kat., na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej, nad Wiercisą, pr. dopł. Warty; 880 mieszk. (1956); hodowla pstrągów; malownicze skałki, ślady zbójnickiego zameczku (Ostrężnik), rezerwaty leśne. W XIX w. własność Zygmunta Krasińskiego. POTOMÁC [patoumak], rz. na pn.-wsch. USA; wpada do Zat. Chesapeake (Oc. Atlantycki); dl. 780 km; żeglowna 350 km; połączona kanałem z rz. Ohio; nad P. leży Waszyngton. POTOSÍ, m. w zach. Boliwii (na wys. 4200 m); 45 800 mieszk. (1950); uniwersytet; XVII—XVIII w. słynne kopalnie srebra, dziś wydobycie cyny, antymonu i in. metali. POTÓWKI, drobne czerwone grudki zapalne skóry; występują najczęściej u dzieci wskutek przegrzania. POTPOURRI [fr., popurj], rozrywkowy utwór instrument. — wiązanka ulubionych melodii swobodnie zestawionych. POTRAW, otawa — drugi w danym roku pokos trawy z łąki; w Polsce zwykle w końcu sierpnia do początku września. POTRĄCENIA Z ZAROBKU, w PRL dopuszczalne są wyłącznie na poczet danin i opłat publicznych, zaliczek udzielanych przez zakład, kar pieniężnych przewidzianych w umowie o pracę lub regulaminie pracy oraz na mocy tytułów wykonawczych i egzekucyjnych. POTRERILLOS [potrer jljos], osiedle góm. w pn. Chile; ok. 10 000 mieszk. (1952); kopalnie miedzi. POTRÓJNY PUNKT, fiz. punkt D na wykresie, określający jedyną temperaturę i jedyne ciśnienie, przy których wszystkie trzy stany skupienia mogą ' istnieć obok siebie w równowadze. POTT August Friedrich ►? (1802—87), językoznawca £ niem., jeden z twórców ‘c językoznawstwa hist.-po- ■równawczego. ° POTTER Paulus (1625— 54), malarz i grafik hol., znakomity animalista; Spoczywające stado, Przegląda- Potrójny punkt jąca się krowa. POTTÏER [potię] Eugène (1816—87), poeta fr.; uczestnik Komuny Paryskiej, autor Międzynarodówki (1871) i pieśni rewolucyjnych. POTWAL —kaszalot. POUJADE [pużąrd] Pierre (ur. 1920), polityk fr., założyciel faszyzującej partii (pużadystów), walczącej przeciw obowiązującemu systemowi podatkowemu i bazującej na drobnomieszczaństwie. POULENC [pul$] Francis (ur. 1899), kompozytor fr., członek grupy „Sześciu“, przeciwstawiającej się neoromantyzmowi i impresjonizmowi w muz., twórca muz. balet., fortep., kameralnej. POULSEN Valdemar (1869—1942), duński inżynier-fizyk; prace i wynalazki z dziedziny radiotelegrafii. POUND [paund] Ezra (ur. 1885), poeta, krytyk i tłumacz amer.; twórca —imażinizmu; w czasie II wojny świat, zwolennik faszyzmu; oskarżony o zdradę stanu, 1946—58 w szpitalu więziennym. POUR LE MERITE [pur lô merjt], order pruski ustanowiony 1740 przez Fryderyka II jako najwyższe odznaczenie za czyny bojowe. POUSSIN [pusg] Nicolas (1593—1665), fr. malarz przełomu baroku i klasycyzmu; sceny mitol. i heroiczne, krajobrazy idealne (Parnas, Pasterze arkadyjscy, Nawrócenie św. Pawia, cykl Cztery pory roku). POW -►Polska Organizacja Wojskowa. POWABA -tłoka. POWAGA RZECZY OSĄDZONEJ, skutek prawomocności orzeczenia sądowego; wyklucza ponowne rozpoznanie i rozstrzygnięcie tej samej sprawy. POWAŁA -pułap. POWIAT, jednostka podziału terytorialnego (administracyjnego) powstała w Polsce w XIV w.; p. sta/ .faza / cieHa faza stata OL faza Æ / » ga zowa ttmperatura  759 powstania sląskie o*» 5_^c nowil początkowo okręg sądowy i podatkowy; obec- POWIĘKSZENIE: 1) p. liniowe obrazu wytwanie istnieje ok. 400 p.; w skład p. wchodzą gromady, rżanego przez soczewkę — stosunek rozmiarów linioosiedla i miasta nie stanowiące powiatu; większe wych obrazu do rozmiarów miasta stanowią p. (ponad 70). liniowych przedmiotu; 2) p. POWIDŁA, zgęszczony przecier (koncentrat) owo- kątowe — stosunek kąta • N. cowy (gł. śliwkowy), doprowadzony do konsystencji widzenia (P) obrazu przed- i papkowatej, o zawartości cukru poniżej 40V*. miotu (A' B'), wytworzonePOWIDOK, zjawisko wzrokowe polegające na go w układzie optycznym utrzymywaniu się w oku obrazu przez pewien czas (w lupie, lunecie itp.), do po ustaniu działania bodźca świetlnego; dzięki po- kąta widzenia (a) tego widokowi np. obrazy w kinie wywołują wrażenie przedmiotu (AB) oglądaneruchu. go gołym okiem. POWIDZ, w., niegdyś m., pow. gnieźnieński, woj. POWINOWACTWO: 1) pozn., nad Jez. Powidzkim; 1200 mieszk. (1956); ko- prawo stosunek rodzinny łonie i obozy letnie, ośrodek sportów wodnych; ruiny łączący małżonka z krewśredniow. zamku. nymi drugiego małżonka; POWIDZKIE JEZIORO, na Wysoczyźnie Gnieź- p. oblrćza się' w liniach nieńskiej w dorzeczu Warty; pow. 1200 ha, szer. i stopniach - jak -►pokre2,2 km, dl. 9,4 km głęb. 40,3 m; nad zach. brzegiem wieństwo; 2) p. chemiczne, wielkość związana w. Powidz, niegdyś m.; ośrodek obozów, kolonii, spor- z każdą reakcją chem., charakteryzująca jej przebieg tów wodnych. w danych warunkach (przy danym stężeniu reagenPOWIEKI, anat. fałdy skómo-mięśniowe osłania- tów i przy danej temperaturze); jej miarą jest maksyjące od przodu gałkę oczną. małna praca mechan. łub elektr., którą układ może POWIERNICTWO, system międzynar. zarządu z ra- wykonać wskutek zachodzących w nim przemian chem. mienia ONZ, wprowadzony dla dawnych terytoriów POWŁOKI OCHRONNE, powłoki, którymi pokry-►mandatowych (z wyjątkiem krajów, które uzyskały wa się metale w celu ich zabezpieczenia przed koniepodległość) i krajów odłączonych w wyniku II woj- rozją, niekiedy w celach zdobniczych; rozróżnia się: ny świat, od państw osi; p. ma przygotować te kraje l),p. o. metaliczne (metalowe), nakładane przez: do samodzielnych rządów (Somali, Kamerun, Tanga- a) zanurzanie w ciekłym metalu (np. cynie, cynku, nika, Nauru, Samoa Zachodnia), ołowiu), b) natryskiwanie rozpylonego metalu (np. POWIERZCHNIA, utwór geometryczny dwuwymia- ołowiu, cynku, cyny, kadmu), c) nasycanie powierzchrowy; najprostsze p. powstają przy ruchu linii w prze- ni w wysokiej temperaturze (np. glinem, chromem. Powiększenie kątowe strzeni; p. minimalna, p. o możliwie najmniejszym polu, przechodząca przez daną krzywą przestrzenną (tzw. kontur); kształt p. m. przybierają błonki mydlane rozpię- Powierzchnia rozwijalna cynkiem), d) drogą elektrolizy wodnych roztworów odpowiednich soli (np. cynku, kadmu, miedzi, chromu), e) zwalcowanie na gorąco przedmiotu obłożonego blachą ochronną (platerowanie); 2) p. o. niemetaliczne, powstałe bądź przez wytworzenie na powierzchni metalu jego związku chem. (najczęściej tlenku, fosforanu, tlenku i chromianu), bądź przez iej pokrycie (np. emalią, powłoką cementową, mlekiem wapiennym); 3) p. o. organiczne, do któte na rozmaitych konturach; p. obrotowa, p. po- rych zalicza się powłoki z farb, lakierów, tworzyw wstała przez obrót krzywej płaskiej dokoła danej sztucznych itp.; procesy technol. nakładania p. o. prostej (osi obrotu), np. p. kuli, torus; p. prosto- zwykle noszą nazwy urobione od rodzaju powłoki kreśl na, p. prostoliniowa — p., przez której każdy (np. chromowanie, miedziowanie, niklowanie). punkt przechodzi prosta całkowicie leżąca na p., np. p. stożkowe i walcowe, hiperboloida jednopowłokowa, paraboloida hiperboliczna i szereg innych; p. rozwijalna, p., która może być tak przekształcona na płaszczyznę lub jej część, że każda leżąca na niej linia przekształca się na linę płaską tej samej długości, np. p. walcowe i stożkowe; każda p. r. jest prostoliniowa, ale nie na odwrót; p. stożkowa, p. utworzona przez prostą l (tworzącą) POWODOWSKI Hieronim (ok. 1547—1613), jezuita, polemista kontrreformacji, •występował ostro przeciw różnowiercom, zwłaszcza przeciw arianom; Pochodnia, Wędzidło ariańskie. POWOJNIK, Clematis, bylina z rodziny jaskrowatych; umiarkowana strefa półkuli pn.; w Polsce 4 gat.; pnącza o pierzasto złożonych naprzeciwległych liściach i promienistych kwiatach; niektóre gatunki hodowane jako ozdobne. POWÓDZTWO, wniosek o wszczęcie procesu cywilnego i wydanie orzeczenia w oznaczonej sprawie; wnosi je osoba bezpośrednio zainteresowana, tj. poktórej jeden punkt P (wierzchołek) jest p_ , wód, lub prokurator w interesie państwa. niornrhnmU iliTffOiaP!! CIP TWI nPWTlPt * OWlClZCDIlU rriuałłAiimA timihraniA tu/ nieruchomy, ślizgającą się po pewnej krzywej. POWIERZCHNIA ZRÓWNANIA, stożkowa POWÓDŹ, gwałtowne wezbranie wód w rzece wskutek szybkiego tajania śniegów lub ulewnych deszczów, powodujące zalanie obszarów sąsiadująobszar o zrównanej powierzchni, którego dawniejsza cych z korytem rzeki, rzeźba została zniszczona przez działalność procesów POWÓJ, Convolvulus, chwast z rodziny powojogeomorfologicznych. _ _ _ watycb, rzędu rurkokwiatowców; łodyga wijąca się, POWIEŚĆ, dłuższy utwór epicki pisany prozą, liście strzałkowate, kwiaty lejkowate, różowe lub bia0 rozbudowanej i wielowątkowej fabule; w XIX ł®, pachnące; trujący. 1 XX w. jeden z najpopularniejszych gatunków lit. PÓWOZ, pojazd konny na resorach z budą do (p. historyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, podnoszenia i skórzanym fartuchem. sensacyjna, fantastyczna). POWROTU PRAWO: 1) przeniesienie własności POWIETRZE, mieszanina gazów tworzących -►at- nieruchomości z zastrzeżeniem powrotu do właścimosferę ziemską; dolne warstwy atmosfery zawierają: cielą po upływie określonego czasu (własność czaso23,l°/o tlenu, 75,5*/» azotu, l,3Vt gazów szlachetnych, wa); 2) w prawie spadkowym prawo spadkobierców 0,05*/» dwutlenku węgla oraz zmienne ilości pary koniecznych (małżonka, zstępnych, rodziców) do żąwodnej; skroplone p. służy do technicznego otrzymy- dania doliczenia do masy spadkowej i zwrotu tewania tlenu i azotu. go majątku, który spadkodawca podarował za życia POWIETRZNA ZASŁONA, strumień powietrza innej osobie, jeżeli darowizna naruszała ich -►zautrudniający lub uniemożliwiający dopływ chłodnego chowek. powietrza do ogrzanego pomieszczenia (podczas czę- POWSTANIA SLĄSKIE, walki zbrojne ludu śląstego otwierania drzwi i bram); zapobiega również skiego mające na celu połączenie Górnego Śląska przepływowi zanieczyszczonego powietrza z jednej hali z Polską; mimo kilkuwiekowej niewoli i polityki do drugiej itp. _ germanizacyjnej lud śląski nie dał się wynarodowić; POWIETRZNIE, komora w części wypełniona po- gdy, -wobec postanowień traktatu wersalskiego o plewietrzem, a w części cieczą, połączona z przewodem biscycie, Niemcy chcieli terrorem zastraszyć polską ssącym lub tłoczącym pompy tłokowej; p. ma na ludność Śląska, jej odpowiedzią było I p. ś. 1919; celu częściowe wyrównanie zmian ciśnień i prędkości kontynuowanie przez Niemców prześladowań ludu cieczy w przewodach. Śląsk, po objęciu władzy przez komisję aliancką spoPOWIETRZNY GAZ -►gaz generatorowy. wodowało wybuch i tym razem zakończonego niepoPOWIĘKSZAN1E, fot. część procesu pozytywo- wodzeniem II p. ś. 1920; wobec niekorzystnego dla wego; polega na rzutowaniu powiększonego obrazu Polski wyniku plebiscytu protest ludu śląskiego wyranegatywowego na papier światłoczuły za pomocą ził się w III p. ś. 1921, które wywarło wpływ na powiększalnika o konstrukcji podobnej do aparatu ostateczne, i tak krzywdzące orzeczenie Ligi Naroprojekcyjnego (diaskopu). dów w tej sprawie (październik 1921), oddające Polsce  POWSTANIA WIELKOPOLSKIE 760 tylko 1/3 terytorium plebiscytowego z Katowicami i Mysłowicami. POWSTANIA WIELKOPOLSKIE: 1) w sierpniu 1794 na tyłach wojsk prus. oblegających Warszawę; spowodowało wycofanie się ich i pacyfikację kraju; 2) po zwycięstwie Napoleona pod Jeną i wkroczeniu wojsk fr. do Poznania w listopadzie 1806 ruch chłopstwa, mieszczaństwa i drobnej szlachty. likwidujący oddziały i władze pruskie, poparty wkrótce i kierowany przez bogatą szlachtę; 3) zwane poznańskim, związane z Wiosną Ludów, rozpoczęte powołaniem Komitetu Narodowego w Poznaniu (marzec 1848) oraz organizacją oddziałów zbrojnych na prowincji, co zahamował układ w -►Jarosławcu; w oddziałach tych liczny udział chłopstwa (kosynierzy), słaby ziemiaństwa; próba rozbrojenia oddziałów doiirowadziła do bitew pod Mioslawiem i Wrześnią; 9 IX pod Wrześnią kapitulacja; 4) po kapitulacji Niemiec, 27 XII 1918 powstanie ludności w Poznańskiem i likwidacja władz niem. na tym terenie. POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE, 1794, zw. insurekcją, po II rozbiorze Polski walka o niepodległość przeciw Rosji, Prusom i rządom Targowicy, pod dowództwem T. Kościuszki jako naczelnika; organizowane przez lewicę dawnego stronnictwa patriot., ogłoszone w Krakowie 24 III; oparte na likwidowanych przez zaborców oddziałach wojska poi. i chłopach, których starano się pozyskać reformami społ. (manifest połaniecki); wzmoc¬ nione zwycięstwem pod Racławicami ogarnęło Warszawę (insurekcja warszawska) i 23/24 IV Wilno; utworzono rząd — Radę Najwyższą Narodową; przeciwko zdrajcom lud warsz. stosował samosąd, 9 V i 28 VI, wieszając szczególnie osławionych; oblężenie Warszawy 13 VII—6 IX przez wojska ros. i prus. zakończyło się niepowodzeniem wobec wybuchu powstania wielkopol., które odciągnęło Prusaków; klęska i wzięcie do niewoli Kościuszki pod Maciejowicami, a następnie zdobycie Pragi przez Suworowa i rzeź Pragi spowodowały 5 XI kapitulację Warszawy i upadek powstania, po czym nastąpił III rozbiór Polski. POWSTANIE KRAKOWSKIE: 1) -►rewolucja krakowska 1846; 2) zbrojna walka proletariatu krak. z policją i wojskiem 6 XI 1923, w drugim dniu ogłoszonego pod naciskiem mas przez CKW PPS strajku powsz. przeciwko militaryzacji kolei i sądom doraźnym; szczytowy moment wielkiej fali strajków i demonstracji, wywołanej rewol. nastrojami mas i niezadowoleniem z polityki rządu; strajk zakończył się 7 X po odwołaniu przez rząd rozporządzenia o militaryzacji kolei i sądach doraźnych. POWSTANIE LISTOPADOWE 1830—31, walka o niepodległość podjęta w Królestwie Pol. w związku z ogólnoeur. ruchami rewol. (rewolucja lipcowa, brukselska i in.); spowodowane łamaniem konstytucji Królestwa przez Rosję i rosnącym uciskiem nar.; rozpoczęte 29 XI 1830 w Warszawie przez grupę spiskowych podchorążych pod wodzą P. Wysockiego i studentów (Belwederczycy), p. doprowadziło dzięki poparciu ludu Warszawy i oddziałów wojska poi. do opanowania mia POWSTANIE WARSZAWSKIE 761 Powstanie styczniowe sta i rozszerzyło się na prowincję; 18 grudnia sejm uznał p. za narodowe; sfery arystokratyczno-generalskie (Czartoryski, Chłopicki, Skrzynecki, Krukowiecki), które dążyły do rokowań z Rosją i ugody, spotkały się z oporem ugrupowań rewol., skupionych w Tow. Patriotycznym (Lelewel, Mochnacki); 25 I 1831 sejm zdetronizował Mikołaja i powołał Rząd Narodowy, co doprowadziło do wojny pol.-ros.; ros. ofensywa lutowa pod dowództwem Dybicza została powstrzymana przez Chłopickiego pod Grochowem; inicjatywę przejęła armia poi. dowodzona przez Skrzyneckiego (plany opracował Prądzyński); ofensywa marcowa odniosła tylko częściowy sukces (Dębe Wielkie, łganie), majowa zaś zakończyła się klęską pod Ostrołęką; próby działań na Litwie i Wołyniu skończyły się przejściem oddziałów poi. do Prus i Austrii; pod wpływem niepowodzeń w Warszawie doszło do zaburzeń (wieszanie zdrajców 15 VIII 1831); armia ros. pod dowództwem Paskiewicza przekroczyła Wisłę i zaatakowała od ząch. Warszawę; mimo bohaterskiej obrony Woli (śmierć gen. Sowińskiego), 7/8 IX Warszawa kapitulowała, a rząd z armią wycofał się do Prus; po upadku p. Rosja zniosła odrębność państwową Królestwa Polskiego. POWSTANIE STYCZNIOWE 1863—64, walka nadowo-wyzwoleńcza w Królestwie Pol. 1 na Litwie; poprzedzone okresem manifestacji i konspiracji stronnictw czerwonych i białych; wybuchło 23 1 1863, przyśpieszone branką do wojska carskiego; początkowo kierowane przez czerwonych rozpoczęło walkę partyzancką na prowincji; władzę obok kolejnych dyktatorów (L. Mierosławski, M. Langiewicz) po usunięciu S. Bobrowskiego starali się przejąć liczący na pomoc zagranicy biali (stąd zmiany składu Rządu Narodowego, tzw. rząd marcowy, majowy, wrześniowy); oddziały powstańcze znalazły poparcie chłopstwa i rozbudowanej organizacji cywilnej, ale nie zdołały zająć żadnego poważniejszego ośrodka; stopniowo ulegały rozbiciu: w październiku 1863 dyktatorem został Traugutt; usiłował on zreorganizować oddziały powstańcze, zrealizować uwłaszczenie i rozszerzyć akcję na pozostałe zabory; aresztowany 10/11 II 1864; do jesieni 1864 oddziały walczące zostały ostatecznie zlikwidowane. POWSTANIE TKACZY ŚLĄSKICH 1844, rewol. wystąpienie w Bielawie i Pieszycach tkaczy rękodzielników, którzy zniszczyli warsztaty i mieszkania przedsiębiorców oraz stawili opór wojsku. POWSTANIE TKACZY WROCŁAWSKICH, 1333 we Wrocławiu powstanie tkaczy i biedoty miejskiej przeciwko patrycjatowi; stłumione przez radę miejską i księcia. POWSTANIE WARSZAWSKIE, walka zbrojna z hitler. Niemcami stoczona w Warszawie 1 VIII—2 X 1944 siłami Okręgu Warsz. Armii Krajowej przy współudziale wszystkich innych organizacji ruchu oporu stolicy oraz jej ludności; rozkaz do powstania wydał z upoważnienia rządu emigracyjnego Komendant Gł. AK, gen. T. Bór-Komorowski; wobec powołania 21 VII -►Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego rząd emigracyjny i jego delegatura w kraju wiązały z powstaniem nadzieje na przechwycenie władzy; p. było politycznie wymierzone również przeciw Związkowi Radzieckiemu; obowiązująca od 1944 instrukcja „Burza“ nie przewidywała powstania w Warszawie, w wyniku czego Okręg Warsz. AK posiadał uzbrojenie na 10°/# stanu i amunicji na ok. 2 dni walki. Nie uzgodnione z dowództwem armii radź. i aliantów zach., pozbawione wydatniejszej pomocy, mimo bezprzykładnego bohaterstwa źle uzbrojonych żołnie- rzy i ludności cywilnej, p. w. zostało krwawo zgniecione, miasto zaś po barbarzyńsku zniszczone; straty 762 POWSTANIE W GETCIE BIAŁOSTOCKIM powstańców: ok. 16 tys. poległych, ok. 6 tys. ciężko rannych; straty ludności: ponad 150 tys. poległych; planowa akcja niszczenia miasta przez hitlerowców w czasie powstania i po powstaniu doprowadziła do strat ok. 70“/• ogólnego stanu majątkowego miasta i ludności oraz do zniszczenia lub rozgrabienia wielowiekowego, bezcennego poi. dorobku kulturalnego; straty niem.: ok. 12 tys. poległych i rannych. POWSTANIE W GfcTCIE BIAŁOSTOCKIM, walka zbrojna przeciwko niem. okupantowi podjęta w getcie w Białymstoku 16 VIII 1943 pod kierownictwem B. Tennenbauma; stłumione po dwudniowej walce. POWSTANIE W GETCIE WARSZAWSKIM, walka zbrojna stoczona w getcie warsz. od 19IV do 16 V 1943; zorganizowane przez Żyd. Organizację Bojową (ŻOB) kierowaną przez M. Anielewicza, przy zbrojnej pomocy grup bojowych GL, Milicji RPPS, Socj. Org. Bojowej oraz AK; powstanie było reakcją na wkroczenie do getta oddziałów niem. w sile ok. 3 tys. ludzi w celu likwidacji 70 tys. pozostałych rzy życiu Żydów; spalenie i zburzenie wszystkich udynków getta oraz użycie gazów wobec jego obrońców zdecydowało o upadku powstania. POWSZECHNA KASA OSZCZĘDNOŚCI (PKO), instytucja finansowa, zajmująca się gromadzeniem i lokowaniem indywid. oszczędności pieniężnych i organizowaniem obrotu przekazowo-czekowego; PKO powstała 1948 na miejsce Pocztowej Kasy Oszczędności, spełniającej w. w. czynności od 1919. POWSZECHNIKI -uniwersalia. POYNTINCA — UMOWA WEKTOR, wielkość wektorowa określająca strumień energii przenoszony przez falę elektromagnet. w 1 sek przez 1 cm* powierzchni prostopadłej do kierunku rozchodzenia się fali; nazwa pochodzi od fizyków: amer. J. H. Poyntinga (1852—1914) oraz ros. N. Umowa (1846—1915). POZA [fr.]: 1) układ ciała, postawa; 2) sztuczne, przesadne zachowanie się. POZEW, pismo zawierające -»-powództwo, wszczynające proces cywilny w stosunku do oznaczonej osoby, ti. pozwanego. POZIOMA PŁASZCZYZNA, płaszczyzna prostopadła do pionu w danym miejscu. POZIOMICA: 1) -libela; 2) geogr. -izohipsy. POZIOMKA, Fragaria, rodzaj leczniczych bylin z rodziny —różowatych; liście trzylistkowe z owłosionymi ogonkami, kwiaty białe; leśna p. pospolita (F. vesca) ma czerwone wonne jadalne owoce; w ogrodach hoduje się tzw. truskawki, mieszańce i odmiany różnych gatunków poziomek, o owocach kulistych, wydłużonych lub owalnych, czerwonych lub żółtych. POZIOM KOPALNIANY, część złoża przeznaczonego do eksploatacji pomiędzy płaszczyznami dwóch kolejnych przecznic; w obrębie p. mogą być piętra oraz śródpiętra (podpiętra), które nie mają bezpośredniego połączenia z szybem, lecz tylko przecznicę swego p.; niewłaściwie piętrem bywa również nazywany pułap wyrobiska. POZIOMKOWE DRZEWO, Arbutus unedo, wiecznie zielone małe drzewo z rodziny wrzosowatych; kraje śródziemnomor., Ameryka Pn.; liście pojedyncze, kwiaty drobne, wonne; owoce czerwone, słodkawe, podobne do poziomek, używane do produkcji likierów. POZIOM MORZA, ustalona przy pomocy dokładnych pomiarów średnia wysokość powierzchni morza lub oceanu, stanowiąca punkt wyjściowy do pomiarów wysokości na lądach. POZNAŃ, m. woj. i pow., woj. miejskie, nad Wartą; 374 900 mieszk. (1956); jeden z ważniejszych ośrodków przemysł, w Polsce, przemysł metalurg, i metal. (H. Cegielski), gumowy, odzież., spoż., poligraf., drzewny, chem., fabr. maszyn żniwnych; węzeł dróg. i kol., port rzeczny; 8 wyższych uczelni, uniwersytet zał. 1919, instytuty i tow. naukowe, kilka teatrów, Muzeum Narodowe, jedyne w Polsce Muzeum Instrumentów Muz., Muzeum Archeologiczne, Przyrodnicze, Etnograficzne, Muzeum Wojska, Ogród Zoologiczny (najstarszy w Polsce); zabytkowe średniow. stare miasto odbudowane po ogromnych zniszczeniach woj.; w najstarszej części miasta, na Ostrowiu Tumskim, katedra got. (pierwszy w Polsce kościół katedr.) z pozostałościami arch. kościelnej z X—XI w. (grobowiec Mieszka I), ratusz renesans, i Sukiennice z XVI w., pałac Działyńskich, liczne zabytk. kościoły, Akad. Lubrańskiego (wyższa uczelnia zał. 1519) z archiwum i muzeum diecezjalnym, Biblioteka Raczyńskich; odsłonięte pozostałości grodu. — W X w. gród książęcy na pr. brzegu Warty i podgrodzie rzemieśln.-targowe; 1253 miasto lokowane na prawie magdeb. na I. brze- Poznań gu Warty, na skrzyżowaniu ważnych dróg handl.; w XV—XVI w. ośrodek produkcji włókien, i skórzanej; w XVII w. miasto podupada, ożywia się na krótko pod koniec XVIII w.; po II rozbiorze 1793 P. dostał się Prusom; 1806—15 wchodził w skład Księstwa Warsz., od 1815 stolica W. Księstwa Pozn.; wyzwolenie P. 27 XII1918; w okresie międzywoj. i obecnie miejsce Międzynar. Targów; wojna i okupacja 1939—45 spowodowały wyniszczenie ludności i miasta; oswobodzony 23 II 1945. POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK, społ. organizacja nauk. zał. 1857 w Poznaniu; posiada 4 wydziały: teologiczny, lekarski, historycznoliteracki i prawniczy oraz szereg komisji. POZNAŃSKIE WIELKIE KSIĘSTWO, utworzone 1815 przez kongres wiedeński (29 000 km2 powierzchni i 776 000 ludności) z zach. części Księstwa Warsz., weszło w skład Prus; podstawą ustroju patent królewski; na czele Księstwa namiestnik (do 1830) oraz naczelny prezes; podzielone na 2 obwody regencyjne, poznański i bydgoski; 1823 utworzono sejm prowincjonalny o charakterze stanowym, doradczym, z prawem do petycji; 1823—65 uwłaszczenie chłopów; 1832 rozpoczęto germanizację — język urzędowy niem., popieranie kolonizacji niem., stopniowe likwidowanie wszelkich odrębności Księstwa; szlachta i mieszczaństwo poi. przeszły na pozycję pracy organicznej (oświat, i gosp.); kierunek ten utrzymał się po powstaniu pozn. 1848; — Kulturkampf (1871—78) rozpoczął nowe nasilenie germanizacji godzącej w szkolnictwo poi. i kler, wzmocnionej od 1898 antypolskimi ustawami wyjątkowymi; walkę o odebranie z rąk poi. ziemi prowadziła od 1886 Komisja Kolonizacyjna, od 1898 walczyła z polskością —Hakata; wywołało to wzmożenie walki społeczeństwa poi., narodowej i ekonomicznej (stowarzyszenia, kredyt, strajk szkolny); w 1910 liczyło Poznańskie 2,1 min ludności. Po popowstaniu wielkopolskim 1918 weszło w skład Odrodzonej Polski. POZNAŃSKIE WOJEWÓDZTWO, granicami pokrywa się w znacznej części z hist. Wielkopolską, obejmuje środk. część Niziny Wielkopolskiej; 26 964 km*, 2 298 000 mieszk. (1956), gęstość zaludnienia 85 osób/km*, w miastach 45,1'/* ogółu ludności; gleby damiowo-bielicowe i brunatne, czarne ziemie bagienne; użytki rolne zajmują 70,3V* ogólnej pow. woj., 20,3*/* — lasy, najwyższe kompleksy leśne między Wartą i Notecią, nad Odrą (przeważnie sosnowe, 85*/*), ponadto świerk, dąb, brzoza, buk, grab, nad iezierami siedliska ptactwa wodnego (łabędź głuchy, :ormoran, czapla), —Wielkopolski Park Narodowy; na obszarze woj. liczne ślady prasłow. i wczesnohist. osadnictwa (Biskupin, Ostrów Lednicki, Gniezno, Kalisz), pamiątki z czasów wielkopol. Piastów i początków państwa poi. oraz walk o niepodległość i poi. kulturę; główne produkty rolne: pszenica, jęczmień, burak cukrowy, żyto, ziemniaki, wysoki poziom agrotechniki i kultury rolnej; surówce miner.: węgiel brun., sól kam., sole potas., torf, rudy darniowe, gliny ceram. i in.; najważniejsze gałęzie przemysłu: budowy maszyn i metalowy (Poznań — H. 	Cegielski, Ostrów Wielkopolski, Piła. Starolęka,  Pozycyjne światła samolotu 763 Kalisz), materiałów bud., ceramiczny (Chodzież, Kolo), chemiczny, drzewny, papiem., poligraficzny, elektrotechn., garbarski, przetw.-rolny; budowa nowych zakładów przemysł, w rejonie Konina, Kłodawy w oparciu o lokalne zasoby surowców miner, (sole potasowe, węgiel brunatny); wzorowe ośrodki hodowli drobiu, doświadczalne ośrodki, największa w Polsce stadnina koni; środk. Warta i Noteć wykorzystane jako drogi transportu wodnego, sieć komunik. większa jfcod średniej w Polsce; gl. m.: Poznań, Kalisz, Gniezno, Ostrów Wielkopolski, Piła, Leszno, Krotoszyn. POZYCYJNE ŚWIATŁA, lołn. światła ostrzegawcze na końcach skrzydeł, widoczne z przodu i z boku samolotu, praż na ogonie, widoczne od tyłu i z boku; kolory świateł: prawe zielone, lewe czerwone, tylne białe. POZYCYJNY SYSTEM (UKŁAD) LICZENIA, sposób zapisywania liczb za pomocą kilku dowolnie wybranych znaków o*, a2, ... ak (cyfr) w postaci wielomianu i—. a/cg + + ... “tg + “li dla g = 10 otrzymuje się -»-dziesiątkowy system liczenia, dla g = 2 — dwójkowy system liczenia, w którym jedynymi cyframi są 0 i 1; np. liczbę 13 = 1 • 101 + 3 • 10° można zapisać w d. s. 1., jak następuje: 1101 >= 1 • 23 + 1.22 + 0 • 21 + + 1 • 20; ta sama cyfra, np. 1, w zależności od zajmowanego miejsca (pozycji) ma różny sens; liczba g nazywa się zasadą p. s. 1. POZYTON (fr), elektron dodatni — nietrwała -►cząstka elementarna o masie równej masie elektronu i o dodatnim elementarnym ładunku; odkryta 1932 przez amer. fizyka K. Andersona. POZYTYW [łac.J: 1) fot. obraz, na którym rozmieszczenie świateł i cieni (lub barw) jest identyczne jak na przedmiocie fotografowanym; 2) muz. małe organy przenośne z pedałem lub bez. POZYTYWIZM [łac.J, kierunek filoz. głoszący, że przedmiotem poznania mogą i powinny być tylko fakty poddające się ścisłemu naukowemu ujęciu, nie zaś przedmioty urojone, jak istota bytu, siła, przyczyna, duch, materia itp. Pierwsi pozytywiści (Comte, Mili, Spencer) różnie określali pojęcie faktu, ale nie negowali istnienia świata obiektywnego, uważali tylko, że jest niepoznawalny. Późniejsi (Mach, Avenariusj sprowadzali pojęcie faktu do pojęcia treści świadomości, uważając ją za jedyną rzeczywistość. Najnowszy kierunek pozytywist. (—neopozytywizm, szkoła wiedeńska, Schlick, Ćamap) sprowadza pojęcie faktu do tzw. „twierdzenia sprawozdawczego , do opisu, którego uściśleniem zajmuje się filozofia i poza który wyjść ona nie może i nie powinna; same pytania bowiem dotyczące takich zagadnień jak istota bytu, są pozorne, a twierdzenia pozbawione sensu. POZYTYWIZM POLSKI, ruch ideowy i lit wyrosły w Polsce po upadku powstania styczn. (1863); oznaczał odwrót od romantyzmu i romant. ideologii powstańczej, którym przeciwstawiał światopogląd „pozytywny", czyli oparty na naukach ścisłych, oraz hasło „pracy organicznej“ polegającej na podnoszeniu gosp. i kult. kraju; przejawił się najsilniej w literaturze i publicystyce; położył duże zasługi w podnoszeniu kultury umysłowej społeczeństwa poi., głosząc poszanowanie dla nauki, szerząc oświatę, zwalczając obskurantyzm; będąc ideologią postępowej burżuazji załamał się w poł. lat osiemdziesiątych XIX w., gdy ujawniły się sprzeczności kapitalizmu i na widownię wkroczył rozwijający się ruch roboto, i ideologia socjalist.; najwybitniejsi przedstawiciele: A. Świętochowski, E. Orzeszkowa, B. Prus, P. Chmielowski. POZYTYWIZM PRAWNICZY, kierunek, który rezygnując z poznania istoty prawa, zwraca się ku formalno-dogmatycznej analizie i systematyzacji norm prawa; rozwinął się w drugiej połowie XIX w.; przedstawiciele: K. Bergbohm, J. Austin, E. R. Bierling, R. Jhering, A. Merkl; w Polsce: F. Zoll, A. Ohanowicz, A. Peretiatkowicz, S. Gołąb, R. Longchamps, de Berier. POZYTYWKA [łac.J, nakręcany mechanizm grający, umieszczany w pudełku lub zegarze; zasadniczym elementem jest tu obracający się walec, który wysta- PÓŁN OCNO-HOLENDERSKI KANAŁ jącymi kolcami zaczepia o nastrojone na różne wysokości dźwięku języczki metalowe; odpowiednie rozmieszczenie kolców umożliwia wykonywanie przez p. określonych melodii. POZYTYWOWY PROCES, fot. otrzymywanie pozytywu z negatywu; p. p. obejmuje: naświetlenie materiału pozytywowego poprzez negatyw — bezpośrednie (-»kopia) lub w drodze rzutowania obrazu przez powiększalnik (-»powiększanie), wywołanie, utrwalenie, płukanie oraz wysuszenie pozytywu. POZZUOLI [poc:cuęli], m. i port w pd. Włoszech (Kampania); 41 800 mieszk. (1951); liczne zabytki rzym.; przemysł huta.; w pobliżu wulkan Solfatara wydzielający opary ¿iarczane. POŻARSKI Dmitrij M. książę (1578—1642), bojar ros., wojewoda nowogrodzki i riazański; wraz z Mininem wyparł 1612 wojska poi. z Moskwy; wpłynął na wybór Michała Romanowa na cara. POŻYCZKA, umowa, na podstawie której jedna strona przekazuje na własność drugiej pieniądze lub inne rzeczy zamienne, pod warunkiem zwrotu pieniędzy lub rzeczy w tym samym gatunku i jakości. POŻYTEK PSZCZELI, nektar, pyłek kwiatowy oraz spadż wytwarzane przez roślinność okolicy pasieki. POŻYTKI, korzyści uzyskiwane z rzeczy bez naruszenia jej substancji; p. naturalne, np. owoce z drzewa, p. cywilne, np. czynsz otrzymywany za najem lokalu. PÓJDŻKA, Athene noctua, ptak z rzędu sów; ogrody i budynki, rzadziej lasy Eurazji i pn. Afryki; gnieździ się w dziuplach; dł. 24 cm., rozpiętość skrzydeł 55 cm; pożywieniem głównie myszy; osiadła. PÓŁCIEŃ, jeżeli na drodze promieni świetlnych, pochodzących z rozciągłego źródła światła, znajdzie się przedmiot nieprzezroczysty, to za przedmiotem powstaje cień i półcień; obszar cienia (cień) obejmuje punkty, do których w ogóle nie dochodzi światło, obszar półcienia (płócien) — punkty, do których dochodzą promienie tylko od części punktów źródła światła; między cieniem a półcieniem nie ma ostrej granicy; zjawiska -»zaćmienia całkowitego tłumaczy się cieniem rzucanym przez Ziemię (zaćmienie Księżyca) lub przez Księżyc (zaćmienie Słońca), częściowe — półcieniem. PÓŁFABRYKAT, półwyrób — produkt surowy poddany wstępnym procesom technologicznym, podlegający dalszej przeróbce. PÓŁGŁOSKI, półsamogłoski, jery — 2 głoski w systemie samogłoskowym języka praslow., krótsze pod względem iloczasu od samogłosek krótkich: •b — głoska przednia o właściwościach zmiękczających, tzw. jer miękki; t> — głoska tylna, niezmiękczająca, tzw. jgt t w 3 r d y. PÓŁGROSZEK, dawna polska moneta STebrna =* 1 kwartaik, od 1620 = 1 szeląg; w XVIII w. moneta miedziana. PÓŁHAK, w XV w. mała, lekka -»hakownica; później rodzaj pistoletu. PÓŁKA, w taternictwie wąski, poziomo lub ukośnie przebiegający w poprzek ściany występ skalny, trawiasty Tub pokryty piargiem. PÓŁKOKS -koks. PÓŁKRWI KONIE, rasy i typy powstałe z koni krajowych, które były uszlachetniane czystą krwią arabską, pełną krwią angielską lub czystą krwią angloarabską. PÓŁKSIĘŻYC, symbol islamu (państwowy i religijny); p. z gwiazdą — herb Turcji, z 3 gwiazdami — Egiptu. PÓŁNOC, chwila, gdy Słońce znajduje się najniżej (—dołowanie); wobec niejednostajności ruchu obiegowego Ziemi p. (tzw. prawdziwa) powtarza się w nierównych odstępach czasu; zegary wskazują tzw. p. średnią, powtarzającą się ściśle w jednakowych odstępach czasu, zwanych dobą średnią. Zob. też czas. PÓŁNOCNA ZIEMIA, archip. wysp na Oc. Lodowatym Pn., między M. Karskim a Łaptiewych; 37 000 km*, tundra, wielkie lodowce spływają do morza. PÓŁNOCNE MORZE, część Oc. Atlantyckiego u wybrzeży Europy między W. Brytanią, a Danią i pd. Norwegią; 575 000 km*, śr. glęb. 90 m, maks. 665 m; ożywiona żegluga, ważny teren połowów, zwłaszcza śledzi; porty: Londyn, Antwerpia, Haga, Rotterdam, Hamburg. PÓŁNOCNO-HOLENDERSKI KANAŁ (Noord Hollandsch Kanaal), w Holandii; łączy Kanał Noord Zee (Amsterdam) z M. Północnym (Den Helder); dl. 72 km.  P0ŁNOCNO-OSETYNSKA ASRR PÓŁNOCNO-OSETYŃSKA ASRR, rep. autonom. w Ros. FSRR na pn. zboczach Kaukazu; 9200 km*, 417 000 mieszk. (1956); stoi. Ordżonikidze; gospodarka leśna, hodowla owiec i bydła rogatego; wydobycie ropy naft., metali kolor , hutnictwo. PÓŁNOCNO-WSCHODNIE PRZEJŚCIE, najkrótsza droga mor. z Oc. Atlantyckiego na Oc. Spokojny wzdłuż pn. wybrzeży Azji; b. trudne warunki nawif'acyine, mgły, sztormy, pokrywa lodowa; nieodzowne odołamacze; olbrzymie znaczenie gosp. dla ZSRR; 1878—79 pierwszego przejścia dokonał A. E. Nordenskjold na statku ,,Vega“; od 1935 używana regularnie. PÓŁNOCNO-ZACHODNIA PROWINCJA GRANICZNA (North-West Frontier Provinces), w Pakistanie Zach. przy granicy z Afganistanem; 101 700 km*, 5 860 000 mieszk. (1951), w większości plemiona Pusztu; stoi. Peszawar; rolnictwo gł. w urodzajnej dolinie Indusu (sztuczne nawadnianie rozbudowane); uprawa pszenicy, jęczmienia, ryżu, bawełny, trzciny cukr. — Obszar częstych walk wyzwoleńczych plemion Pusztu. PÓŁNOCNO-ZACHODNIE PRZEJŚCIE, droga mor. z Oc. Atlantyckiego na Oc. Spokojny wzdłuż wybrzeży kontynentu i wysp Ameryki Pn.; w przeciwieństwie do Przejścia Pn.-Wsch. nie ma praktycznego znaczenia dla żeglugi. PÓŁNOCNY KANAŁ, cieśn. między pn.-wsch. Irlandią a W. Brytanią, łączy Oc. Atlantycki z M. Irlandzkim; dl. 170 km, szer. 20—40 km; głęb. do 272 m; port Belfast. POŁNUTA, d — wartość rytmiczna dźwięku o połowie wartości całej nuty, dzieląca się na 2 ćwierćnuty, 4 ósemki itd. (—nuta). PÓŁOKRES, T,i, czas połowicznego zaniku, okres półtrwania — czas, po upływie którego liczba atomów pierwiastka promieniotwórczego zmniejsza się wskutek rozpadu do połowy. POŁPASIEC, zapalenie nerwów obwodowych, objawiające się dotkliwym bólem oraz pęcherzykowatymi wykwitami na skórze (zwykle po jednej stronie ciała); wywoływane przez wirus atakujący układ nerwowy. PÓŁPRZEWODNIKI, ciała przewodzące, których opór właściwy w temp. pokojowej jest rzędu od 10"* do 10* omów • cm a więc pośredni między metalami i izolatorami. Nośnikami prądu elektr. w p. są elektrony; w niektórych nośnikami prądu są elektrony ujemne oraz tzw. „dziury“ dodatnie (miejsca pozbawione elektronów); liczba nośników prądu w temp. pokojowej jest niewielka (stąd duży opór), lecz szybko wzrasta z temperaturą; również zanieczyszczenia powiększają liczbę nośników prądu. Do p. należą Se, Ge, Cu50, PbTe, PbS i inne; mają obecnie liczne zastosowania (prostowniki, tranzystory, termistory). PÓŁSANATORIUM (sanatorium nocne), zakład leczniczo-profilaktyczny dla przewlekle chorych, pracujących zawodowo; chorzy przebywają w p. poza godzinami pracy. PÓŁTAWSKI Adam (1881-1952), grafik; twórca pierwszej oryginalnej poi. czcionki zw. antykwą Półtawskiego. PÓŁTON, w powszechnie dziś przyjętym —stroju równomiernie temperowanym dwunasta część oktawy, czyli najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami, na klawiaturze fortepianu odpowiadająca dwom bezpośrednio obok siebie położonym klawiszom (np. c — cis, e — f). Zob. też cały ton, ćwierćton. PÓŁW1ATR —halbwind. PÓŁWYSEP, część lądu wrzynająca się w morze lub jezioro. pp, muz. skrót dla pianissimo. PPR —Polska Partia Robotnicza. PPS —Polska Partia Socjalistyczna. PPSD —Polska Partia Socjalno-Demokratyczna. Pr, symbol pierwiastka chem. prazeodymu. PRABUTY, m., pow. suski, woj. olszt., w zach. części Pojez. Mazurskiego, nad jez. Liwieniec; 4700 mieszk. (1956); drobny przemysł; sanatorium przeciwgruźlicze; got. kościół. — Prawa miejskie od 1330. PRACA, celowa działalność człowieka, w procesie której przekształca on przedmioty pracy i przystosowuje je do zaspokojenia swoich potrzeb za pomocą narzędzi pracy; p. jest niezbędnym warunkiem egzystencji i rozwoju człowieka i społeczeństwa ludzkiego; nauka ekonomii rozróżnia: p. produkcyjną, której celem jest przystosowanie dóbr przyrody do potrzeb człowieka; jest to działa.ność w dziedzinie produkcji materialnej, której rezultatem jest wartość użytkowa; p. nieprodukcyjną, obejmującą działalność artystyczną, badawczą, wychowawczą, naukową. PRACA MECHANICZNA, wielkość fiz. skalarna; 764 w najprostszym przypadku, gdy siła jest stała i stale zgodna z kierunkiem przemieszczenia, miarą p. m. jest iloczyn wartości siły przez długość drogi przebytej przez punkt przyłożenia siły; gdy siła tworzy kąt a z kierunkiem przemieszczenia, powyższy iloczyn należy pomnożyć przez cosinus tego kąta a; gdy siła i jej kierunek zmieniają się podczas ruchu, pracę oblicza się przez całkowanie. Jednostki p. m. —energia (tabela). PRACA POPRAWCZA, kara za wykroczenia administracyjne, odbywana bez pozbawienia wolności bądź to w miejscu stałego zatrudnienia skazanego, bądź to w miejscu wskazanym przez prezydium rady narodowej; w pierwszym przypadku 20°/t wynagrodzenia potrąca zakład pracy na rzecz państwa, w drugim przyjmuje się, że 1 dzień pracy bezpłatnej równoważny jest 2—5 dniom pracy płatnej. PRACOCHŁONNOŚĆ, nakład (ilość) pracy człowieka, maszyny lub urządzenia, potrzebny do wykonania danego zadania; określa się w godzinach lub dniówkach (np. w robotnikodniówkach, maszynodniówkach, roootnikogodzinach itp.). PRADO (Museo del Prado), muzeum w Madrycie, zał. 1819, nazwane od parku znajdującego się na tym terenie w XVIII w.; słynny zbiór obrazów starych mistrzów hiszp., niderl. i włoskich. PRADOLINA, szeroka dolina ciągnąca się równolegle do czoła dawnego lodowca kontynentalnego, wyrzeźbiona przez wody roztopowe lodowca oraz rzeki, których bieg zatamowało czoło lodowca. PRADOS Emilia (ur. 1899), jeden z czołowych poetów demokratycznej Hiszpanii; od 1939 na emigracji w Meksyku. PRADT Dominique de (1759—1837), arcybiskup Malines, dyplomata i publicysta fr.; od 1812 ambasador napoleoński w Warszawie. „PRAESENS“, ugrupowanie powstałe 1926, jednoczące artystów plastyków i architektów uznających sztukę abstrakcyjną, bezprzedmiotową; działalność ,,P.“ wyrażała się m. in. we współpracy architektów z malarzami; członkowie ugrupowania: B. i S. Brukalscy, K. Kobro-Strzemińska, B. Lachert, A. Pronaszko, A. Rafałowski, H. Stażewski, W. Strzemiński, J. Szanajca, H. Syrkus i in.; własny organ — kwartalnik modernistów „Praesens“. PRAGA: 1) (Praha), stoi. Czechosłowacji nad Wełtawą; 972 600 mieszk. (1955); centrum polit, i kult. kraju, jedno z piękniejszych miast Europy; nad miastem góruje zamek Hradczany wraz z got. katedrą św. Wita, kamienny most Karola IV na Wełtawie z XIV w., synagoga z XIII w. i in. zabytki; siedziba arcybiskupstwa, Czechosłow. Akad. Nauk, uniwersytet Karola zał. 1348, politechnika oraz 10 in. szkół wyższych; liczne muzea (Narodowe, Mozarta, Smetany); P. jest jednym z największych ośr. przemysł, kraju; dominuje przemysł maszyn., elektrotechn. oraz środków transportu, poza tym przemysł poligr. i film.; ważny węzeł kol. i port lotn. o znaczeniu eur. — Zał. w X w., największe znaczenie P. uzyskała w XIV w. za rządów Karola IV; w XV w. ośrodek husytyzmu, 1618 —defenestracja praska, która zapoczątkowała wojnę trzydziestoletnią; 1848 kongres wszechsłowiański z czynnym udziałem polskim; 1866 pokój między Austrią i Prusami; Austria musiała wystąpić ze Związku Niem. i uznać kierownictwo Prus w Związku; 1918 stoi. Czechosłowacji; 1939 okupowana przez hitlerowców; w maju 1945 powstanie praskie i wyzwolenie przez wojska radzieckie; 2) —Warszawa. PRAGIER Adam (ur. 1886), polityk i ekonomista poi.; prawicowy działacz PPS, od 1907 w partii 1919—35 poseł na sejm; więzień brzeski, następnie na emigracji. PRAGMATYKA SŁUŻBOWA, przepisy określające rawa i obowiązki pracowników danej dziedziny sluży państwowej. PRAGMATYZM [gr.J, kierunek filoz. zapoczątkowany w końcu XIX w. w Ameryce przez Ch. Peirce’a, rozpowszechniony 1890—1910 przez W. Jamesa; obejmuje metodę poznania i teorię prawdy, jest reakcją na metafizykę oraz na idealizm heglowski; za kryterium prawdy, jak również kierunku czy systemu filoz., uważa użyteczność. PRAHOWA, rz. w Rumunii, 1. dopływ Jalmicy; dł. ok. 120 km; źródła na pd. zboczach Karpat Pd.; w dolinie P. złoża ropy naftowej. PRAINDOEUROPEJSKI JĘZYK, język, z którego rozwinęły się wszystkie —indoeuropejskie języki; mówiły nim w czasach odległych ludy, których siedziba do tej pory nie została definitywnie ustalona. PRAIRIAL [fr., preriąl], dziewiąty miesiąc w kalendarzu rewol. fr., od 20—21 V do 18—19 VI.  765 PRAJĘZYK, język, z którego rozwinęła się dana rodzina języków; np. dla jęz. romańskich p. jest łacina, dla słowiańskich — język prasłowiański. PRAKSEOLOGIA [gr.], nauka zajmująca się formułowaniem najogólniejszych wskazań dotyczących sprawnego i skutecznego działania. Zob. też nauka organizacji i kierownictwa. PRAKSYTELES (ok. 350 p. n. e.), rzeźbiarz gr., w dziełach swych poszukiwał harmonii linii, elegancji i wdzięku; posąg Apolla tzw. Sauroktonos, Hermes z małym Dionizosem. PRALNICA, pralka — maszyna do prania bielizny, złożona z 2 bębnów metal, umieszczonych koncentrycznie jeden wewnątrz drugiego; bęben zewn. jest nieruchomy, bęben wewn. obraca się dokoła swojej osi razem z załadowaną bielizną. PRAŁAT [lac.], wyższa godność w kościele kat.; p. dzielą się na mających władzę jurysdykcyjną i honorowych. PRANDTL Ludwig (1875—1953), fizyk niem.; prace o podstawowym znaczeniu z zakresu hydro- i aerodynamiki. PRAPOLSKA KULTURA, kultura plemion poi. w okresie wczesnośredniow. (X—XII w.); podstawowe ałęzie produkcji: rolnictwo z ogrodnictwem i hoowla zwierząt; poboczne — myślistwo i rybołówstwo; metalurgia żelazna i nieżelazna, garncarstwo, garbarstwo, ciesielstwo, tokarstwo, szklarstwo, tkactwo; osady: wsie otwarte i grody, zaczątki miast; ożywiony handel; powolny proces chrystianizacji przynosi m. in. początki literatury łac.-pol. i budownictwa kamiennego. PRAPREMIERA [łac.], pierwsze w ogóle przedstawienie utworu dram. na scenie lub pierwsze w danym kraju. Zob. też premiera. PRASA, potocznie ogół druków periodycznych, tj. gazet i czasopism, ściślej te z nich, które zajmują się informacją i publicystyką w sprawach bieżącej polityki. — Początki p. sięgają w. XVII, gdy z listów kupieckich i przygodnie drukowanych relacji o głośnych wydarzeniach (tzw. efemeryd) rozwinęły się regularnie wydawane gazety, tzw. tygodniowe; z nich najbardziej znana jest paryska „La Gazette“ zał. 1631 przez T. Renaudota. Rychło pojawiły się pierwsze dzienniki („Leipziger Zeitung“, 1660) i czasopisma („Journal des Savants“, 1665); rozwój p. postępował bardzo szybko. W XVIII w. duże znaczenie miały czasopisma „moralne“ (obyczajowe); ich przykład, a zwłaszcza wpływ wydarzeń polit., oddziałał na gazety, które wprowadzając publicystykę, z czysto informacyjnych przekształcały się w p. polit, o ambicjach odegrania czynnej roli w społeczeństwie; niektóre pisma tej doby przetrwały po w. XX („The Timesr‘). Rozwój p. i wzrost jej wpływów na życie polit, skłonił większość rządów do roztoczenia nad nią kontroli (-►cenzura) i skrępowania ograniczeniami; walka 0 ich zniesienie toczyła się przez całe następne stulecie pod hasłem wolności p.; rezultaty jej były zależne od ogólnego postępu demokratyzacji ushojów 1 wypadły różnie w poszczególnych krajach. W XIX w. doniosłe znaczenie dla p. miał postęp w drukarstwie, środkach łączności (telegraf) i komunikacji (kolej), oraz powstanie agencji informacyjnych. Odtąd p. rozwija się b. szybko (wzrost nakładów, objętości, ilości tytułów), usprawnia informację (biuletyny agencyjne, depesze telegraf., wydania poranne i wieczorne), wzbogaca środki dziennikarskie i publicystyczne (artykuł wstępny, felieton, korespondencje własne, nagłówki itp.), różnicują się typy pism (pisma fachowe, kobiece, magazyny rozrywkowe). Dużą rolę zaczynają w p. odgrywać płatne ogłoszenia. Równocześnie przybierało na znaczeniu wydawnictwo prasowe jalco forma działalności gosp. przynoszącej zysk, co prowadziło do konkurencji; pochodną walki o czytelnika i prenumeratora stała się p. sensacyjna. Charakterystycznym rysem p. XIX w. było ciągłe zacieśnianie związków z kształtującymi się partiami polit, (organy partyjne). W poł. XIX w. powstała prasa roboto. („Neue Rheinische Zeitung“ Marksa i Engelsa); poprzedniczką jej była w latach 20-ch XIX w. prasa -►czartystów w Anglii; w drugiej poł. XIX w. przewodzi w międzynar. ruchu roboto, prasa socjaldemokracji niem. („Sozialdemokrat“, „Vorwärts“, „Neue Zeit“); z początkiem XX w. rewolucyjne przewodnictwo przejmuje ros. prasa bolszewicka, której powstanie wiąże się z narodzinami leninowskiej „Iskry“ (1900), a dalsze dzieje z powstaniem „Prawdy“ (1912). Na losach p. burżuazyjnej w XX w. zaciążyły potężne koncerny dysponujące w niektórych krajach (USA, Anglia, Niemcy) większością pism. Czołowe dzienniki świata osiągnęły duże nakłady. Po II wojnie świat, mimo konkurencji radia i telewizji obserwuje się dalszy wzrost p.; w St. Zjedn. Am. Pn. wydaje się (1955) PRASA 1786 dzienników o łącznym nakładzie 55 min egz. oraz 545 wydań niedzielnych w ilości 50 min egz.; w W. Brytanii 1S7 dzienników o nakładzie 31 min oraz 11 pism niedzielnych o nakładzie 30 min egz.; we Francji nakład łączny prasy codziennej wynosi 10 min egz., w Japonii ukazuje się 179 dzienników 0 nakładzie 35 min egz.; wysoki rozwój osiągnęło czytelnictwo w Związku Radzieckim, ukazuje się tu przeszło 7,5 tys. gazet o jednorazowym nakładzie 57,5 	min egz.; ponad 2500 gazet wycławanych jest w 52 językach narodów ZSRR; w 1957 wychodziło 650 czasopism o nakładzie rocznym 350 min egz.; do dzienników o najwyższych nakładach należą (1956): „Prawda“ (ZSRR) — 5,6 min, „Daily Mirror“ (Anglia) — 5,5 min, „Asahi Shimbun“ (Japonia) 5 min: Dzieje p. polskiej datują się od 1661 („Merkuriusz Polski“). Okresem bujnego jej rozwoju była doba Oświecenia („Monitor“, „Gazeta Narodowa 1 Obca“, „Gazeta Warszawska“) oraz insurekcja kościuszkowska. Skrępowana przez zaborców p. poi. ożywiła się podczas powstania listopadowego oraz Wiosny Ludów. Po 1831 rozwinęła się polit. p. emigracyjna, głównie we Francji („Demokrata Polski“. „Wiadomości Polskie“). Przed powstaniem styczniowym obficie rozwinęła się tajna p. patriotyczna (ok. 80 pism). Ostatnie dziesięciolecia XIX w. odznaczają się systematycznym wzrostem p. codziennej i jej wpływów, szybkim przyswajaniem metod i techniki dziennikarstwa eur. oraz rozwojem prasy partyjnej. Początek poi. prasie socjalist. i roboto, daje 1879 „Równość" zał. w Genewie, a następnie „Proletariat“, zał. przez L. 	Waryńskiego, „Przedświt“ i „Walka Klas“. Dalsze losy p. roboto, wiążą się z SDKPiL (gł. organ nielegalny „Czerwony Sztandar“) oraz PPS („Robotnik“ i krakowski „Naprzód“). Okresem rozkwitu p. robota, była rewolucja 1905. P. ludowa zaczyna się rozwijać po 1875 („Wieniec“ i „Pszczółka“, „Przyjaciel Ludu“, „Gazeta Świąteczna"). Wzrost ilościowy p. poi. w pocz. XX w. ilustrują cyfry: 1894 wychodziło 266 pism, 1905 — 523, 1914 — 1053. I wojna świat, zredukowała tę liczbę do 282, jednakże odzyskanie niepodległości przyczyniło się do b. szybkiego rozrostu p. poi.; 1928 było 2353 pism, 1935 — 2854 (w tym ok. 18*/o w jęz. mniejszości naród. Ważniejsze organy stronnictw polit. dwudziestolecia: sanacyjne „Gazeta Polska“, „Kurier Poranny“, „Polska Zbrojna“, endeckie „Gazeta Warszawska“, „Warszawski Dziennik Narodowy“ i liberalizujący „Kurier Warszawski“; konserwatywne „Czas“ i „Słowo“; ludowe „Piast“ i „Zielony Sztandar“; organy PPS: „Robotnik“ i „Naprzód“. Prasa KPP od początku niemal była nielegalna („Czerwony Sztandar“, „Nowy Przegląd“); ukazywały się jednak kolejno pisma legalne inspirowane przez KPP, ustawicznie konfiskowane i zawieszane (w latach dwudziestych „Kultura robotnicza“, „Nowa Kultura“, „Dźwignia“; w latach trzydziestych „Lewar“, „Oblicze Dnia“, „Po prostu“, „Karta“, jednolitofrontowy „Dziennik Popularny“). Największe nakłady w okresie międzywoj. osiągała prasa sanacyjna wydawana przez skomercjalizowane koncerny prasowe („Ilustrowany Kurier Codzienny“ w Krakowie, „Express Poranny", „Kurier Czerwony“ w Warszawie). W okresie okupacji hitler, p. konspiracyjna była ważną formą ruchu oporu; liczyła ponad 1000 tytułów (ponad 100 w Warszawie); do najpoczytniejszych w pierwszych latach okupacji należały „Polska żyje", „Biuletyn Informacyjny“ (ZWZ później AK); lewica PPS wydawała m. in. „Robotnika i Chłopa“, „Barykadę Wolności“, prawica PPS — „WRN". PPS wznowiła „Robotnika“; PPR wydaje od 1942: „Trybunę Wolności“, „Trybunę Chłopską“, „Biuletyn Radiowy“ oraz kilka pism wojewódzkich (m. in. popularny „Głos Warszawy“). Równocześnie rozwijała się p. poi. emigracji wojennej; szczególne znaczenie dla konsolidacji sił dcmokr. miały „Wolna Polska“ i „Widnokręgi“ wyd. w ZSRR. Po II wojnie świat, w Polsce ukształtował się socjalist. system p. ściśle związany z ogólnymi przeobrażeniami w kraju; wydawnictwa prasowe są uspołecznione; największe z nich, Roboto. Spółdz. Wydawn. „Prasa“, wydaje większość pism w Polsce: ukazuje się (1957) 52 gazety o jednorazowym nakładzie 5 243 000 egz. oraz 839 czasopism o łącznym nakładzie 17 180 000 (123 tygodniki o nakładzie 10 293 000, 73 dwutygodniki o nakładzie 2 525 000, 306 miesięczników o nakładzie 3 035 000). Charakterystyczny dla p. Polski Lud. jest duży wzrost nakładów; przed wojną nakłady najbardziej poczytnych gazet wahały się w granicach 15—60 tys. egz., a takie pisma, jak „Moja Przyjaciółka" (100 tys.) oraz ,.IKĆ“, „Kurier Warszawski“ (do 200 tys.) należały do wyjątków. Obecnie (1957) centr. organ PZPR „Trybuna Ludu“ osiąga nakład 558 tys. egz., katowicka „Trybuna Robotnicza“  od ciał stałych (np. iF' ntF» i,. PRASAD 425 tys., „Życie Warszawy" 225 tys., „Express Wieczorny“ 282 tys.; tygodniki iłustr.: „Przekrój" 467 tys., „Świat" 279 tys., olbrzymie nakłady osiągnął tygodnik „Przyjaciółka“1 (ponad 2 min) i gazeta „Gromada — Rolnik Polski" ukazująca się trzy razy w tyg. (blisko 1 min). PRASAD Radżendra (ur. 1884), prawnik i polityk ind., kilkakrotny prezydent Hinduskiego Kongresu Narodowego, od 1950 prezydent Republiki Indyjskiej, zwolennik polityki pokojowego współistnienia różnych systemów państwowych. PRASKA, ozdobna komoda do przechowywania prasowanej bielizny; niekiedy stanowiła część złożonego sprzętu, np. praska-biurko z szafką, praska z szafką i in.; używana w Polsce w XVIII w. PRASŁOWIAŃSKI JĘZYK, język, z którego rozwinęły się słowiańskie języki; jako jeden język istniał do ok. VI—VII w. Lud mówiący nim zajmował początkowo prawdopodobnie dorzecze Odry i Wisły, potem tereny od Łaby aż po dorzecze środk. Dniepru i Desny włącznie. PRASMOŁA: 1) główny (obok półkoksu) produkt wytlewania węgla kopalnego; ciemna gęsta ciecz 0 charakterystycznym zapachu; ważny surowiec chem. (-►smoła); 2) uboczny produkt (zw. też smołą) suchej destylacji drewna. PRASOWANIE, plastyczne kształtowanie metalu za pomocą prasy wywierającej naciski statyczne (bez uderzeń); prasownia, wydział kuźniczy, w którym odbywa się proces prasowania. PRASY [łac.], maszyny wywierające siły ściskające na obrabiany materiał; zależnie od konstrukcji służą do oddzielania cieczy 1 wyżymaczki do wyciskania oleju z nasion, soku z owoców) lub do nadawania pod ciśnieniem pożądanego kształtu materiałom użytkowym, plastycznym lub sproszkowanym (np. wytłaczarki do wyrobów z mas piast., p. formujące do cegieł, Schemat prasy brykieciarki do bry- hydraulicznej kietów, pastylkarki lub tabletkarki do leków); potrzebne ciśnienie wywiera: obracająca się śruba (p. śrubowe), ślimak albo ślimacznica obracająca się w cylindrze zwężonym u wylotu (p. ślimakowe i pasmowe), tłocznik zagłębiający się rytmicznie w otworze odpowiedniej matrycy (p. formujące san ko we), bądź też w p. hydraulicznych — ciecz działająca na tłok (wykorzystanie prawa -»-Pascala); p. hydrauliczna składa się z dwu cylindrów o różnych polach przekroju, zaopatrzonych w szczelne tłoki i połączonych ze sobą rurą; wewnątrz urządzenia, pod tłokami, znajduje się ciecz; działając na tłok o mniejszym polu przekroju Si siłą Fi wywiera się na tłok o większym polu przekroju S2 siłę F2 tyle razy większą, ile razy pole S2 jest większe od pola Si (F2 = Fi • S2IS1). PRASZKA, m., pow. wieluński, woj. łódź., na Wyż. Małopolskiej nad Prosną; 2300 mieszk. (1956); ośrodek rzemiosł, przemysł budowl., zawód, szkoła metal.-energet.; stara osada góm. — eksploatacja rud żePRATO, m. w środk. Włoszech (Toskania); 77 500 mieszk. (1951); kościoły średniow. i renesans.; przemysł wełniany. ’ PRATOLINI Vasco (ur. 1913), powieściopisarz wł.; od węższych horyzontów rodzinnej Toskanii przeszedł do obrazu życia wł. na przełomie XIX i XX w. (Me tell o); z realizmem i współczuciem przedstawia mieszkańców dzielnic ludowych, a zwłaszcza ich losy w okresie faszyzmu (Ulica ubogich kochanków). PRAVAZ [prawą] Charles Gabriel (1791—1853), chirurg fr.; udoskonalił strzykawkę lekarska. PRAWA KARDYNALNE, w Polsce XVII i XVIII w. podstawowe prawa mające zapewnić nienaruszalność ustroju i zachowanie przewagi szlachty; nazwa p. k. przyjęła się zwłaszcza dla uchwalonych przez sejm 1768 pod naciskiem Rosji i uzupełnionych 1775 ustaw zasadniczych przewidujących m. in.: wolną elekcję, prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, wyłączne prawo szlachty do urzędów i dóbr; umacniając władzę szlachty nad chłopami, p. k. wprowadziły jednak zakaz karania chłopów śmiercią. „PRAWDA": 1) tygodnik polit.-społ. i lit., Warszawa (1881—1915); red. A. Świętochowski; 2) dziennik ros., centr. organ KPZR, obecnie wyd. w Moskwie, zał. w Petersburgu 1912. jako pierwsze bolszewickie pismo codzienne (rocznica 5 V obchodzona w ZSRR jako Dzień Prasy); przed Rewolucją Październikową często zawieszana przez władze, ukazywała 766 się wielokrotnie pod innymi nazwami; 3) dziennik słowac. wyd. w Bratysławie jako organ KC KomunisŁ Partii Słowacji. PRAWDA RUSKA, najstarsze spisy prawa na Rusi Kijowskiej w XI i XII w. PRAWDOPODOBIEŃSTWO ZDARZENIA, mat. w najprostszym przypadku stosunek liczby przypadków sprzyjających danemu zdarzeniu E do liczby wszystkich możliwych przypadków E; np. przy grze kostką prawdopodobieństwo wyrzucenia sześciu oczek wynosi i/ą. We współcz. matematyce p. z. określa się za pomocą pojęć teorii miary, teorii mnogości i in. PRAWDOSKI Filaret -»Kamieński Henryk. PRAWDZIWEK —borowik. PRAWICA, termin powstał w okresie walki mieszczaństwa przeciwko feudalizmowi i absolutyzmowi (w. XVIII—XIX); przeciwnicy postępu i demokracji zasiadali w parlamencie po prawej stronie, podczas gdy przedstawiciele mieszczaństwa występujący przeciwko staremu porządkowi tworzyli —lewicę. Pojęcie p., podobnie jak lewicy, nigdy nie było i nie jest jednoznaczne; p. stanowią w państwie burż. zarówno ugrupowania konserwatywne, zmierzające do utrzymania status quo, jak i reakcyjne; pojęcie p. związane jest z walką o ograniczenie lub całkowite zniesienie demokracji, przeciwko wolności słowa, druku, wyznań, zgromadzeń, równouprawnieniu narodów ild.; gdy zaczął się rozwijać ruch robotn., partie socjalist. stały się najbardziej lewicowe, wszystkie zaś partie stojące na gruncie utrzymania kapitalizmu stanowią różne odcienie p., poczynając od tzw. centrum, a kończąc na skrajnej p., którą tworzą obecnie ugrupowania faszyst. i monarchistyczne; po opanowaniu II Międzynarodówki przez oportunizm, ze skrajnej lewicy powstają partie komunistyczne, partie zaś socjaldem. stanowią p. ruchu rozwijającego się w klasie robotn.; prawicowymi socjalistami nazywa się najbardziej oportunistyczne, reformistyczne elementy w partiach socjaldem., głoszące ugodę z kapitałem, występujące przeciwko komunistom oraz współpracy z nimi. PRAWIE RÓWNIA -peneplena. PRAWO: 1) ogół usankcjonowanych przymusem gaństwowym norm (przepisów), które regulują stosunL między ludźmi w sposób odpowiadający interesom klasy panującej w danym państwie; historyczne typy prawa odpowiadają typom —państwa; p. natury, Kierunek w nauce p., uznający istnienie norm prawnych obowiązujących absolutnie i zawsze, niezależnie od norm stanowionych przez państwo; p. stanowione, normy wydane przez kompetentne organy państwowe, zawarte w konstytucji, Ustawach, dekretach itd., w przeciwieństwie do p. zwyczajowego, które powstaje drogą wykształcenia się w pewnych sprawach określonego sposobu postępowania, aprobowanego i sankcjonowanego przez władzę państwową; p. pozytywne, p. w danej chwili obowiązujące; p. podmiotowe (subiektywne), uprawnienie przyznane na podstawie normy prawnej (np. wierzycielowi, spadkobiercy); p. przedmiotowe (obiektywne), ogół obowiązujących w danym państwie norm prawnych; 2) p. naukowe —nauka. PRAWO ADMINISTRACYJNE, ogół norm prawnych regulujących stosunki społeczne, które wynikają w toku administracyjnej działalności organów państwowych; obejmuje ono m. in. p. budowlane, drogowe, górnicze, kolejowe, mieszkaniowe, patentowe, prasowe, wodne itp. PRAWOCHEŃSKI Roman (ur. 1877), biolog, zootechnik, członek tyt. PAN, prof. Instytutu Zootechnicznego PAN w Krakowie; wybitny znawca hodowli zwierząt dom., zwłaszcza koni; autor znanych podręczników. PRAWO CYWILNE, ogół norm prawnych regulujących stosunki własności i stosunki obrotu, stosunki majątkowe, w których obie strony występują jako równoprawno podmioty (np. umowa kupna-sprzedaży), a także stosunki osobiste obywateli. P. c. obejmuje przede wszystkim: p. rzeczowe, regulujące stosunki zachodzące między ludźmi ze względu na rzeczy, np. własność, użytkowanie; p. obligacyjne, regulujące powstawanie, zmiany i wygasanie —zobowiązań; p. spadkowe, dotyczące przejścia praw majątkowych na inne osoby po śmierci człowieka: p. handlowe, regulujące stosunki między kupcami oraz obrót między kupcami i innymi osobami; p. morskie, dotyczące stosunków w handlu i obrocie morskim; p. spółdzielcze, regulujące strukturę i prawa majątkowe spółdzielni i ich związków (central) oraz stosunki między spółdzielniami i ich członkami; p. autorskie, normujące ochronę osobistych praw twórców do ich dzieła w dziedzinie literatury, nauki, sztuki, muzyki itp. oraz przenoszenie i wykorzysty 767 wanie majątkowych praw autorskich (np. umów wydawniczych); p. wynalazcze, normujące ochronę praw twórców do ich dzieła w dziedzinie techniki oraz tryb uznawania tych praw, ich przenoszenia i wykorzystywania. Zob. też patent PRAWO DROGI MORSKIEJ, międzynarodowe przepisy o zapobieganiu zderzeniom na morzu (1948), regulujące zasady ruchu statków na szlakach mor., światła, znaki dzienne i sygnały statku. PRAWO DWUNASTU TABLIC, pierwsza kodyfikacja prawa w staroż. Rzymie, powstała w V w. p. n. e.; najdawniejsze źródło rzym. prawa pisanego. PRAWO FINANSOWE (skarbowe), ogół norm prawnych regulujących stosunki społeczne, powstające w procesie gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych przez państwo; obejmuje ono przede wszystkim; p. budżetowe, p. podatkowe, p. kredytowe, p. dewizowe, p. walutowe oraz p. ubezpieczeniowe. PRAWO KANONICZNE, ogół norm wydanych przez ustawodawcze władze kościoła kat., regulujących głównie ustrój kościoła, prawa i obowiązki duchowieństwa oraz członków tegoż kościoła; obowiązujący dziś kodeks p. k. został ogłoszony 1917. PRAWO KARNE, ogół norm prawnych chroniących przed przestępstwami za pomocą kary sądowej stosunki społeczne istniejące w danym państwie. PRAWO KSIĄŻĘCE, w dawnej Polsce uprawnienia księcia do świadczeń ze strony ludności, tzw. ciężarów p. k. (danin i posług). PRAWO LITEWSKIE, p. obowiązujące w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim; było to w rzeczywistości p. litew.-bialorus. przekształcone pod wpływem i>ol., skodyfikowane w XVI w. w tzw. statutach itewskich. PRAWO ŁASKI, p. złagodzenia lub darowania kary prawomocnie orzeczonej przez sąd; przysługuje zazwyczaj głowie państwa, w Polsce — Radzie Państwa. PRAWO ŁUPU, prawo pryzów — uznane w międzynar. prawie wojny morskiej prawo przytrzymania, rewizji, zajęcia i zaboru nieprzyjacielskich statków handlowych i towarów przez okręty wojenne. PRAWO MAGDEBURSKIE, p. miejskie; rozwinęło się w Magdeburgu i przyjęte zostało w miastach w Polsce, Litwie i Czechach. PRAWO MAZOWIECKIE, odmiana p. polskiego, wykształcona w okresie samodzielności polit. Mazowsza, przed włączeniem go (ostatecznie 1526) do Królestwa Pol.; skodyfikowane w tzw. statutach mazowieckich w pierwszej połowie XVI w., straciło niemal w zupełności znaczenie od 1576, kiedy Mazowszanie przejęli p. koronne. PRAWO MIĘDZYNARODOWE, także prawo narodów: 1) p. m. publiczne normy regulujące stosunki międzynar. między państwami; 2) p. m. prywatne, normy p. wewnętrznego oraz traktatowego, które wyznaczają p. właściwe dla stosunków prywatno-prawnych, wykraczających w swych skutkach poza granice jednego państwa (np. małżeństwo, spadki itd.). PRAWOMOCNOŚĆ WYROKU, niezaskarżalność wyroku w drodze zwykłych środków odwoławczych; skutkami prawomocności są: wykonalność orzeczenia i -►powaga rzeczy osądzonej. PRAWO NADBRZEŻNE (lac. ius naufragii], p. uzasadniające zawłaszczenie wyrzuconych na ląd przez morze rozbitych statków oraz rzeczy, a nawet osób jako niewolnych; w średniowieczu przysługujące zwykle panującemu. PRAWO PAŃSTWOWE, konstytucyjne — ogół norm prawnych, regulujących podstawowe urządzenia ustroju polit. i spol.-gosp. danego społeczeństwa. PRAWO POLSKIE, w węższym znaczeniu tzw. p. ziemskie dawnej Polski, tj. p., którym rządziła się szlachta Korony (p. koronne), ujęte częściowo w statutach i konstytucjach sejmowych, częściowo oparte tylko na zwyczaju; z p. ziemskiego wywodziło się również w dużej mierze p. wiejskie, różne w różnych okolicach, któremu podlegali chłopi; tkwiły w nim jednak — w wyniku kolonizacji na p. niemieckim — także elementy p. niemieckiego. W szerszym znaczeniu pod termin p. polskie podciąga się wszelkie prawa obowiązujące na terenie dawnej Rzeczypospolitej; były to często także prawa pochodzenia obcego, jak p. miejskie (magdeburskie), wywodzące się od p. niemieckiego, p. wołoskie, któremu podlegała pasterska ludność na Podkarpaciu, dalej p. kanoniczne, p. żydowskie, ormiańskie. W Prusach Królewskich obowiązywało tzw. p. pruskie, na Litwie p. litewskie. Istniały też prawa specjalne, jak p. górnicze, wojskowe i inne, dot. pewnych wyodrębnionych stosunków prawnych. PRĄD ELEKTRYCZNY PRAWO PRACY, ogół norm prawnych, regulujących stosunki pracy oraz stosunki z nimi związane, m. in. ochronę pracy, bezpieczeństwo i higienę pracy, rozstrzyganie sporów ze stosunku pracy, przedstawicielstwo pracownicze, ubezpieczenia społeczne. PRAWO RODZINNE, ogół norm prawnych regulujących stosunki wzajemne małżonków, stosunki wynikające z pokrewieństwa (w szczególności stosunki rodziców i dzieci), z przysposobienia oraz opieki. PRAWO RYCERSKIE, w dawnej Polsce ogół szczególnych uprawnień i obowiązków (zwłaszcza obowiązek służby wojskowej) rycerza-szlachcica, związany z posiadaną przezeń ziemią. PRAWORZĄDNOŚĆ, utrwalanie I przestrzeganie przepisów prawa w życiu społ. zarówno przez organy państwa, jak i przez poszczególnych obywateli. Zob. też legalność. PRAWO RZYMSKIE, stworzone i obowiązujące w staroż. Rzymie; dzięki doskonałości form i instytucji, zwłaszcza w p. prywatnym, odżyło po upadku imperium rzym. i wywarło decydujący wpływ na p. zach. i środk. Europy; częściowo zachowało moc do XIX w. PRAWO SĄDOWE, ogól przepisów normujących organizację sądownictwa oraz postępowanie przed sądami w sprawach cywilnych i karnych (proces cywilny i karny). . ... PRAWO SKŁADU, w dawnych wnękach przywilej przysługujący niektórym miastom, zmuszający przejezdnych kupców do wystawiania swych towarów na sprzedaż w danym mieście. PRAWOSŁAWNY KOŚCIÓŁ (powszechny i apostolski kościół wschodni), po wcześniejszych nieporozumieniach ostatecznie odłączony od kościoła rzym. 1054 (schizma wschodnia), uznaje tylko pierwszych siedem soborów (325—787); różnice dogmatyczne: nieuznawanie papieża rzym. za głowę kościoła, uznawanie nad sobą władzy świeckiej (cezaropapizm); dzieli się na kilka kościołów autonomicznych wg terytoriów państwowych (Grecja, ZSRR, Bułgaria. Rumunia); od 1924 istnieje samodzielny p. k. w Polsce. PRAWO SPADKOWE, ogół przepisów normujących sposoby i warunki dziedziczenia, tj. przejścia majątku osoby zmarłej na spadkobierców, którymi mogą być osoby przewidziane przez ustawę, lub wyznaczone przez zmarłego z uwzględnieniem praw spadkobierców ustawowych. Zob. też spadek, testament. PRAWOŚLAZ, Althaea, bylina z rodziny ślazowatych; łodyga do 1,5 m wys., 3—5-klapowe liście i białoróżowe kwiaty; owoc rozłupka; łąki, rowy, solniska, na niżu rzadki; leczniczy; niektóre gatunki hodowane jako ozdobne. PRAWO UBOGICH, zwolnienie od kosztów sądowych osoby nie posiadającej środków materialnych na ich ponoszenie; nazwa obecnie już nie używana. PRAWO WARTOŚCI —wartość. PRAWO ZMNIEJSZAJĄCEJ SIĘ WYDAJNOŚCI ZIEMI, sformułowane przez fizjokratę Turgota głosi, że każde zwiększenie wkładów w ten sam obszar gruntu przy określonym stanie techniki produkcyjnej przynosi stosunkowo mniejszy wzrost przychodu, niżby to odpowiadało wkładowi; prawo to stało się podstawą do sformułowania „prawa ludnościowego“ Malthusa. PRAZEODYM Pr, prasę ody mium, pierwiastek chem. 0 liczbie atom. 59; metal —ziem rzadkich. PRAŻENIE, nagrzewanie rudy poniżej jej temperatury topnienia w celu spowodowania zmian fiz.-chem., ułatwiających dalszą jej przeróbkę hutniczą (p. utleniające) lub dalszą przeróbkę wzbogacającą (p. redukujące). PRAŻMÓWSKI: 1) Mikołaj (1617—73), arcybiskup gnieźn., kanclerz kor.; stronnik partii fr.; przez konfederację goląbską (—Gołąb) odsądzony od czci i majątku (wyroku nie egzekwowano); 2) Adam (1825—85), astronom i geodeta; pracował gł. nad fizyką Słońca, wykrył polaryzację światła w koronie słonecznej; 3) Adam (1853—1920), bakteriolog i agrobiolog, prof. Uniw. Jag., jeden z pierwszych badaczy bakterii brodawkowych; badania nad systematyką, budową i cytologią bakterii; organizator ruchu spółdz. na wsi; 4) Władvsław, pseud. Belina (1888—1939), działacz sanacyjny, pułkownik; od 1914 w Legionach, dowódca 1 pułku ułanów, tzw. beliniaków; od 1931 prezydent m. Krakowa, 1933—37 wojewoda lwowski. PRĄCIE, phallus, penis — członek męski, narząd kopulacyjny mężczyzny. PRĄD ELEKTRYCZNY, ogólnie przepływ ładunków elektr.; w metalach polega na przepływie elektronów, w półprzewodnikach — elektronów oraz „dziur“ dodatnich, w elektrolitach i gazach — na ruchu jonów obu znaków w dwóch przeciwnych kie PRĄD NASYCENIA 768 runkach; za kierunek p. e. przyjmuje się kierunek ruchu ładunków dodatnich. Natężeniem p. e. nazywamy wielkość skalarną, której wartość jest wyznaczana stosunkiem przepływającego przez dany przekrój ładunku do czasu jego przepływu; zwykle używaną jednostką natężenia p. e. jest amper; p. e. towarzyszy wydzielanie ciepła (-►Joule,a—Lenza ciepło) oraz powstanie -►pola magnet. Rozróżnia się: p. e. stany — o zmiennym natężeniu i zmiennym kierunku, lub tylko o zmiennym natężeniu, zw. p. tętniącym (np. prąd stały przerywany okresowo); powstaje, gdy w obwodzie działa zmienna siła elektromotoryczna; p. e. wielofazowy, p. zmienny, stanowiący wypadkową szeregu identycznych zmiennych prądów składowych, przesuniętych względem siebie w fazie 0 odpowiednią część okresu T, np. w przypadku najczęściej stosowanego prądu 3-fazowego — o 1/3 T (rys.). Zob. też prądy. PRĄD NASYCENIA -»-lampa elektronowa. PRĄDNICA ELEKTRYCZNA, dawniej dynamomaszyna — maszyna elektr., w której energię mechaniczną ruchu obrotowego przetwarza się na energię elektryczną prądu stałego lub zmiennego. W uzwojeniu, zasilającym obwód zewn. i umieszczonym w -»-wirniku, indukuje się siła -►elektromotoryczna na skutek obracania go względem -►pola magnet, wytwarzanego za pomocą elektromagnesów zasilanych prą- Prądnica elektr. prądu zmiennego dem stałym (prądcm wzbudzenia) lub, rzadziej, za pomocą magnesów trwałych, umieszczonych w -►stojanie. Odbiór prądu wytworzonego przez p. e. dokonuje się za pośrednictwem -►szczotek 1 (rys.), ślizgających się po pierścieniach ślizgowych 2 (lub komutatorze), połączonych z uzwojeniem wirnika. Zob. też indukcja (elektromagnetyczna), samowzbudzenie i tabL 30. PRĄDNIK (Białucha), 1. dopływ Wisły, dł. 27 km, źródła na Wyż. Małopolskiej, ujście w obrębie Krakowa; płynie piękną, skalistą, doliną; nad P. ślady grodzisk i zamki piastowskie (Grodzisko, Ojców, Pieskowa Skała). PRĄDY: 1) elektrotechn. p. błądzące, p. elektr. w ziemi, upływające z szyn pojazdów trakcji elektr. oraz z innych instalacji elektr. p. stałego, wykorzystujących ziemię jako przewód powrotny; spotykając na swej drodze konstrukcje metal. (np. rurociągi) p. b. przepływają przez nie i powodują w miejscach styku metalu z wilgotną ziemią -►korozję elektrochemiczną; p. wirowe, szkodliwe p. elektr. powstające w metal, masach urządzeń elektr. pod wpływem oddziaływania na nie zmiennego pola magnet.; energia p. w., przekształcając się w ciepło, powoduje straty 1 może doprowadzić do przegrzania urządzenia; 2) geogr. p. morskie, poziome przemieszczanie się wody w oceanie lub morzu, występujące gł. pod wpływem działalności stałych wiatrów lub różnic temperatury i gęstości wody; rozróżnia się p. m. ciepłe lub zimne, stałe lub okresowe. PRĄDZYŃSKI Ignacy (1792—1850), generał; wybitny strategik; uczestnik kampanii 1809 i 1812; kierownik budowy Kanału Augustowskiego; 1831 kwatermistrz gen. ; zwycięzca w bitwie pod Iganiami; Pamiętniki; Pamiętnik historyczno-wojskowy o wojnie polsko-rosyjskiej w 1831. PRĄTKI, bakterie o wydłużonym kształcie, odporne na działanie kwasu i alkoholu; niektóre gatunki są chorobotwórcze dla człowieka i zwierząt (p. gruźlicy ludzkiej, czyli p. Kocha). PREALPY, pasma i grupy górskie otaczające Alpy I. Prądzyński właściwe; stanowią przejście do podalp. równin, niekiedy wkraczają do strefy wysokogórskiej z lodowcami; występują we wszystkich krajach alpejskich; zbudowane gł. z wapieni, urozmaicona rzeźba, silnie wcięte doliny, gęsta sieć rzeczna, b. liczne jeziora przepływowe; występują zjawiska krasowe; doliny gęsto zaludnione; duże obszary leśne; hydroelektrownie, miejscowości klimatyczne. PRECEDENS [łac.], zdarzenie, rozstrzygnięcie, które służy za przykład lub uzasadnienie przy załatwianiu spraw analogicznych; prawo p. sądowy -►orzecznictwo. PRECESJA [łac.], ruch osi wirującej bryły pod wpływem sił usiłujących zmienić jej kierunek w przestTzeni; oś zatacza wtedy powierzchnię w przybliżeniu stożkową, przy czym kierunek ruchu osi jest prostopadły do kierunku działania sił; w astronomii zjawisko cofania się punktów równonocy wiosennej wskutek ruchu precesyjnego osi ziemskiej, która w ciągu 26 000 lat (tzw. rok platoński) opisuje w przestrzeni stożek; ruch ten wywołany jest przyciąganiem Słońca i Księżyca. PRÉCIOSITÉ [fr., presjozitę], maniera właściwa obyczajom i językowi arystokratycznych salonów fr. XVII w., polegająca na wyszukanych formach, sztuczności i przesadnej dystynkcji; wyszydził ją Molier w Pociesznych wykwintnisiach. PRECYPITAT -superfosfat. PREDEAL, przełęcz we wsch. części Karpat Pd. (Rumunia), wys. 1051 m, łatwo dostępna dla komunikacji. PREDELLA [wł.], podstawa retabulum ołtarzowego ażurowa lub zdobiona malowidłami, płaskorzeźbą (zwłaszcza w średniowieczu). PREDESTYNACJA [łac.], przeznaczenie; w szczególności doktryna, wg której Bóg z góry wyznacza, kto ma być zbawiony, a kto potępiony. PREDMOSTÎ, bogate stanowisko lessowe kultur środk. i mł. paleolitu w Czechosłowacji (Morawy). PREDYSPOZYCJA [łac.], zdolność do wykonywania określonych czynności; skłonność, np. do pewnych chorób. PREFABRYKACJA [łac.], metoda bud. polegająca na wykonywaniu, przy zastosowaniu metod przemysł., elementów składowych budowli (prefabrykatów) w zakładach przemysł, lub na placu budowy oraz na łączeniu ich w całość na miejscu budowy; prefabrykaty ułatwiają i przyśpieszają montaż konstrukcji; budowla może być wykonana z elementów prefabr. całkowicie lub częściowo; p. jest również stosowana w instalacjach sanit. (np. prefabrykowane zespoły wodociągów, kanalizacji, tzw. węzły sanit.) oraz do wykańczania elewacji i wnętrz pomieszczeń. PREFEKT [łac.]: 1) wyższy urzędnik w staroż. Rzymie; prefekci pełnili funkcje wojsk, i adm.: dowództwo straży pożarnej, władzę policyjną, opiekę nad zaopatrzeniem miasta w żywność, dowództwo pretorianów, zarząd prowincji itp. ; 2) we Francji i w Księstwie Warsz. administracyjny naczelnik departamentu; podprefekt, odpowiednik p. w powiecie; 3) naczelnik policji miejskiej w niektórych krajach; 4) stopień duchowny w niektórych zakonach; również tytuł księdza nauczającego religii w szkołach (katechety). PREFEKTURA [łac.]: 1) w staroż. Rzymie: a) miasto lub prowincja zarządzana przez prefekta; b) za Konstantyna (IV w.) nazwa 4 głównych jednostek adm. państwa (Wschód, Iliria, Italia, Galia); na czele każdej z nich stał namiestnik ces. zw. praefectus praetorio; 2) urząd, rejon działania, kancelaria prefekta.  ROŚLINY CHRONIONE  1Tablica XV 1 — Kosaciec syberyjski (Iris sibirica), 2 — Ostnica pierzasta (Stipa pennata), 3 — Bluszcz pospolity (Hedera helix), 4 — Milek wiosenny (Adonis vernalis), 5 — Podkolan biały (Platanthera bifolia), 6 — Mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum), 7 — Lilia złotogłów (Lilium martagoń), 8 — Szarotka alpejska (Leontopodium alpinum), 9 — Sasanka zwyczajna (Pulsatilla vulgaris), 10 — Wawrzynek wilcze łyko (Daphne mezereum): gałązka z owocami i gał. z kwiatami, 11 — Obuwik pospolity (Ctjpripedium calceolus), 12 — Rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), 13 — Szafran spiski (Crocus scepusiensis), 14 — Pełnik europejski (Trollius europaeus), 15 — Przebiśnieg pospolity (Galanthus nivalis). 16 — Długosz królewski (Osmunda regalis): liść asymilujący i liść zarodnionośny, 17 — Dziewięćsił bezlodygowy (Carlina acaulis), 18 — Goryczka wiosenna (Gentiana verna), 19 — Widłak goździsty, babimór (Ltjcopodium clavatum).  Tablica XVI ROŚLINY LECZNICZE I TRUJĄCE 11 — Bratki (Viola tricolor), lecznicze, 2 — Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum), lecznicza, 3 — Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), leczniczy, 4 — Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla), leczniczy, 5 — Krwawnik pospolity (Achillea millefolium), leczniczy, 6 — Żywokost lekarski (Symphytum officinale), leczniczy, 7 — Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea), lecznicza i silnie trująca, 8 — Podbiał pospolity (Tussilago farfara), leczniczy, 9 — Szałwia lekarska (Salda officinalis), lecznicza, 10 — Kruszyna pospolita (Frángula alnus), lecznicza, 11 — Lulek czarny (Hyoscyamus niger), silnie trujący i leczniczy, 12 — Skrzyp polny (Equisetum árcense), leczniczy i trujący, 13 — Nagietek lekarski (Calendula officinalis), leczniczy, 14 — Arnika górska (Arnica montana), lecznicza, 15 — Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium mafus), leczniczy i trujący, 16 — Szalej iadowity (Cicuta virosa), silnie trujący, 17 — Jałowiec pospolity (Juniperus communis), leczniczy, 18 — Jaskie* ostry (Ranunculus acer), trujący, 19 — Jemioła pospolita (Viscum album), lecznicza i trują a, 20 — Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium), trujący i leczniczy.  769 PREFERANS [fr.], gra w karty, trzy- lub czteroosobowa. PREFIKS [łac.], przedrostek — cząstka słowotwórcza wyrazu stojąca przed rdzeniem, np. na- w wyrazie na-pls-ać. Żob. też afiksy. PREFORMACJA [łac.], teoria zakładająca, że w rozwijającej się komórce rozrodczej znajduje się w gotowej formie jakby miniatura całego organizmu, a rozwój polega jedynie na wzrastaniu poszczególnych części przyszłego organizmu; teoria dawna, przeciwstawna -»-epigenezie. PREHISTORIA -►archeologia. PREKAMBR, g eol. wszystkie utwory starsze od kambru, także czas, w którym te utwory powstały; obejmuje ery (grupy) archaiczną i proterozoiczną. Zob. też stratygrafia (tabela). PREKLUZJA [łac.], termin, po którego upływie nie można skutecznie dochodzić swego roszczenia przed sądem lub przed komisją arbitrażową. PREKURSOR [łac.], poprzednik, zwiastun, torujący drogę innym w nauce, odkryciach itp. PRELIMINARIA POKOJOWE, wstępny traktat ustalający podstawowe warunki przyszłego pokoju. PRELIMINARZ [łac.]: 1) zestawienie planowanych dochodów lub planowanych wydatków jednostki budżetowej: 2> projekt budżetu państwowego. PRELOG Milan (1879—1931), historyk jugosl., prof. uniw. w Zagrzebiu; Slavenska renesansu 1780—1848 (Odrodzenie słowiańskie). PRELUDIUM [łac.], krótki utwór muzyczny, instrumentalny. o swobodnej budowie formalnej, samodzielny lub stanowiący wstęp do większej kompozycji, przeważnie wieloczęściowej. PREMEDYTACJA [łac.], obmyślenie czegoś naprzód; prawo świadome powzięcie decyzji popełnienia przestępstwa, połączone ze szczegółowym przemyśleniem okoliczności i skutków tegoż. PREMIA [łac.]: 1) nagroda, dodatkowe wynagrodzenie; 2) ruchoma część płacy roboczej, przyznawana zależnie od ilości, jakości wykonanej pracy i oszczędności materiałowych. PREMIER [fr.], prezes rady ministrów, szef rządu. PREMIERA [łac.], pierwsze przedstawienie utworu dram. w danej inscenizacji lub w danym teatrze. Zob. też prapremiera. PREMIE WYWOZOWE, dopłaty państwa do niektórych towarów eksportowanych, stosowane w celu popierania eksportu produkcji krajowej. PRENUMERATA [łac.], przedpłata na określony czas za dostarczanie pisma. PREPARATYKA, enem. otrzymywanie na skalę laboratoryjną pierwiastków i związków chemicznych: organicznych — p. organiczna, i nieorganicznych — p. nieorganiczna. PRERADOVIO Petar (1818—72), poeta chorw.; głosił idee zjednoczenia Słowian pd.; liryka patriotyczna, miłosna, refleksyjna: Nove piesme (Nowe pieśni), poemat Prvi Ijudi (Pierwsi ludzie). PRERAFAELICI, bractwo malarzy ang. zał. 1848 przez W. H. Hunta, D. G. Rossettiegó i J. E. Millaisa; inicjatorem i teoretykiem grupy był J. Ruskin. Programem p. było pogłębienie duchowe sztuki, powrót do bezpośredniej obserwacji natury, czerpanie wzorów z malarstwa wł. przed Rafaelem. Malarstwo p. cechuje dążenie do stylizacji oraz wprowadzanie elementów mistycyzmu. P. wpłynęli na twórczość wielu artystów, m. in. E. Burne-Jonesa, W. Morrisa, W. Crane’a i G. E. Wattsa. Działalność p. znalazła odbicie również w poezji. PRERIA [łac.], regionalna nazwa stepu w Am. Pn. PREROGATYWA [lac.], przywileje związane z zajmowanym stanowiskiem. PRESEREN France (1800—49), poeta słoweński; romantyk; poezje Sonetni venec (Wieniec sonetów), poemat hist. Krsł pri Savtct (Krzyż nad Sawą). PRESIDIOS, posiadłości hiszp. (od XVII w.) na marokańskim wybrzeżu Afryki : 213 km2, 141300 mieszk. (1950); P. obejmują wyspy: Alhucemas i Chafarinas, Peftón de Velez; m.: Ceuta i Melilla. PRESŁAW, m. w pn. Bułgarii, stolica pierwszego cesarstwa bułg. 893—972. PRESPA, jez. na granicy Jugosławii, Albanii i Grecji; 288 km®, głęb. do 55 m; 853 m n. p. m.; połączone podziemną rz. z jez. Ohrida. PRESSBURG, niem. nazwa Bratysławy. PRESTES Luis Carlos (ur. 1898), czołowy działacz robotn. Brazylii, od 1934 członek partii komunist., 1935 członek Kom. Wyk. Kominternu, 1935 organizator powstania przeciw dyktaturze Vargasa, do 1945 więziony, następnie gen. sekretarz KP Brazylii. PRESTISSIMO [wł.], muz. bardzo szybko. PRESTIŻ [fr. prestige], autorytet, wpływ, powa49 	Mała Enc. Powsz. PWN PRĘDKOŚĆ żanie; kwestia prestiżowa, sprawa, w której zaangażowany jest czyjś autorytet. PRESTO [wł.], muz. szybko (szybciej niż allegro). PRESTON [prestn], m. w W. Brytanii (Lancashire); 119 200 mieszk. (1951); ośr. przemysłu włókien, (bawełn.), maszyn., skórz., elektr., chem.; stocznie. PRESTYDIGITATOR [wł.], sztukmistrz, iluzjonista popisujący się głównie niezwykłą zręcznością palców. PRESUMPCJA [łac.], domniemanie, domysł. PRESZOWSKIE GÓRY, pasmo gór wulkan, w pd.-wsch. części Karpat Zach. między rz. Harnad a niziną górnego dorzecza Cisy, dl. ok. 50 km, wys. do 1029 m, u podnóża winnice. PRESZÓW (Preśov), m. w Czechosłowacji (wsch. Słowacja); 29 900 mieszk. (1955); zamek z XV w.; przemysł elektrotechn.; handel produktami rolnymi. PRÈSZPAN [niem.], cienki, spoisty karton o b. gładkiej powierzchni, odznaczający się dużą wytrzymałością mech. i elektr.; stosowany na okładki (np. książek), również jako materiał elektroizolacyjny. PRETENDENT [łac.], ubiegający się o coś. roszczący sobie prawo do stanowiska, urzędu, władzy, tronu; pretendować, zgłaszać pretensje, starać się o coś. PRETOR [łac.], w staroż. Rzymie urzędnik obieralny, sprawujący sądownictwo cywilne; posiadał prawo wydawania edyktów zawierających zasady prawne, którymi zamierzał kierować się w czasie swego rocznego urzędowania. PRETORIA, m., siedziba rządu i stoi. (od 1910) Związku Pd. Afryki, stoi. prowincji Transwal; 315 000 mieszk. (1954); muzea, 2 uniwersytety; przemysł stalowy, warsztaty kol.; w okolicy kopalnie diamentów, rud żel., platyny. PRETORIANIE [lac.], przyboczna gwardia cesarzy rzym.; od czasów Oktawiana gwardia stała; rozwiązana 312 za Konstantyna Wielkiego; odgrywała dużą rolę w przewrotach pałacowych. PRÉVOST D’EXILES [prewç degzjl] Antoine François ks. (1697—1763), pisarz fr.; liczne powieści, m. in. Manon Lescaut. PREZBITER [gr.J, w pierw, chrześcijaństwie przewodniczący gminy wyznaniowej, później kapłan zależny od biskupa. PREZBITER!ANIE, odłam protestantyzmu w Anglii, Szkocji, Irlandii i dominiach, nie uznający episkopalnej organizacji kościoła anglikańskiego, lecz tylko urząd kość. prezbiterów; niezależny od pańPREZBITERIUM [gr.], część kościoła mieszcząca ołtarz gl., zazwyczaj wyodrębniona architektonicznie, często oddzielona od reszty kościoła balustradą. PREZERWATYWA [łac.], kondom — osłonka z cienkiej gumy, zapobiegająca zapłodnieniu i zmniejszająca niebezpieczeństwo zakażenia chorobami wenerycznymi. PREZYDENT [łac.], głowa państwa w republice; burmistrz miasta; przewodniczący. PRĘCIK, męski organ rozmnażania płciowego u roślin okrytozalążkowych; składa się z nitki i pylnika. Zob. też kwiat (rys.). PRĘDKOŚCIOMIERZ, przyrząd wskazujący prędkość ruchu pojazdu; p. lotniczy wskazuje prędkość samolotu względem otaczającego powietrza; działa na zasadzie pomiaru różnicy ciśnień: dynamicznego i statycznego. PRĘDKOŚĆ, fiz. stosunek drogi do czasu, w którym ta droga została przebyta (tzw. p. średnia); p. liniowa (o), wektor o długości równej drodze przypadającej na jednostkę czasu i o kierunku stycznym do toru poruszającego się ciała; p. kątowa (to), wektor charakteryzujący ruch obrotowy, o długości równej kątowi zakreślonemu w jednostce czasu przez Niektóre prędkości (droga w ciągu 1 sek) Wzrost włosa 0,0000003 cm Jaskółka ... do 70 m Ruch lodowca 0,0005 cm Samochód . . do 120 m Wzrost grzyba 0,008 cm Samolot śmiŚlimak . . . 0,15 cm głowy ... do 210 m Krew w tęt- Głos w pow. . . 333 m nicy głównej 0,5 m Samolot odrz. . 555 m Piechur . . . 1,4 m Pocisk karab. . 820 m Jastrząb . . . 4,4 m Księżyc w ruchu doStatek pośp. . do 20 m kola Ziemi 1000 m Koń wyścig. . do 25 m Rakieta ... do 8 km Struś . . . Ziemia w ruchu doHuragan . . do 40 m koła Słońca 29,6 km Pociąg pośp. . do 45 m Światło . . . 300 000 km 1 m/sek = 3,6 km/godz  PRĘDKOŚĆ LOTU -opromień wodzący poruszającego się ciała; astr. p. radialna, składowa p. ciała niebieskiego charakteryzująca szybkość jego zbliżania się do nas lub oddalania. PRĘDKOŚĆ (SZYBKOŚĆ) LOTU, p. samolotu względem powietrza; p. lądowania, p. nieco większa od minimalnej, zapewniająca bezpieczne lądowanie; p. lotu nurkowego, największa, jaką ze względu na opór powietrza może osiągnąć samolot w pionowym locie nurkowym. Zob. też osiągi. PRĘGIERZ [niem.], w średniow. miastach „slup hańby“, przy którym wystawiano na widok publiczny przestępców; zazwyczaj z karą p. łączyła się kara chłosty. PRjĘT: 1) poi. miara dług. do mierzenia ziemi; p. = 71/* łokcia = 4,467 m; 2) w statyce element zawarty'między węzłami konstrukcji (np. kratownicy); pręty -«-walcowanie. PRIAM, znany z Iliady król Troi, ojciec wielu synów, m. in. Hektora, Parysa i Dejfoba, oraz wielu córek, m. in. Kasandry; zamordowany przez Neoptolemosa, syna Achillesa, już po zdobyciu Troi. PRIAP (Priapos), mit. gr. bóg urodzaju; opiekun pól, ogrodów i sadów. PRICHARD (pry czad] Katherine Susannah (ur. 1883), pisarka austral., komunistka; trylogia z życia poszukiwaczy złota w okresie kolonizacji Australii (Gorączką złota, Złota mila, Skrzydlate ziarna), opowiadania. PRIESTLEY [pri:stly]: 1) 	Joseph (1733—1804), przyrodnik i chemik ang.; 1774 odkrył tlen, następnie amoniak, chlorowodór, kwas siarkowy; 2) John Boynton (ur. 1894), krytyk, dramaturg i powieściopisarz ang.; sztuki (Pan inspektor przyszedł) i powieści (Bohater, Słońce świeci w sobotę) 0 tematyce społecznej. PRIHODA Vâsa (ur. 1900), skrzypek czeski, wirtuoz o fenomenalnej technice. PRIMABALLERINA -ballerina. PRIMADONNA [wł.], śpiewaczka wykonująca główne role w operze, operetce. PRIMO DE RIVERA: 1) Miguel (1870—1930), generał i polityk hiszp. ; od 1923, po zamachu stanu, dyktator Hiszpanii; 2) Josć Antonio (1903—36), syn M., polityk hiszp., twórca -«-Falangi, rozstrzelany przez republikanów. PRINCEPS -«-pryncypat. PRINCIPE (Książęca Wyspa) -«-św. Tomasza Wyspa. PRISTINA, stoi. autonom, obwodu Kosowo-Metohija (Serbia) w pd. Jugosławii; 25 000 mieszk. (1954); dzielnica tur., kościoły z XIV w.; jubilerstwo. PRISZWIN Michail M. (1873—1954), pisarz ros., podróżnik i myśliwy, zbieracz baśni i legend lud., etnograf, ornitolog i geograf. Wiele utworów poświęconych życiu zwierząt, pięknu przyrody i związaniu z nią losów człowieka; Rasskazy ochotnika, impresje poetyckie Krople z drzew leśnych; powieści Korzeń życia. Puszcza. PRIZREN, m. w Jugosławii (Kosowo — Metohija) ; 23300 mieszk. (1953); stara arch.; znane wyroby filigranowe i dywany. PROBLEMATYCZNE ZDANIE, log. zdanie twierdzące lub przeczące przy użyciu słowa „może“. PROBLEM TRZECH CIAŁ, jedno z ważniejszych zagadnień astronomii teoretycznej, dotyczące przybliżonego opisania ruchu trzech dowolnych ciał podlegających prawu grawitacji; np. opis ruchu Księżyca względem Ziemi z uwzględnieniem wpływu Słońca. „PROBLEMY“, miesięcznik popularnonaukowy, zał. 1945 w Warszawie, zasłużony na polu upowszechniania wiedzy, zwłaszcza przyrodniczej; rea. J. Hurwic 1 T. Unkiewicz. PROBÓWKA, rurka szklana o jednym końcu zasklepionym; służy do wykonywania reakcji chem. z małymi ilościami substancji. PROCA, broń myśliwska i wojenna ludów pierwotnych; złożony we dwoje rzemień (lub taśma pleciona), z którego wyrzucano pocisk kamienny nadając mu odpowiedni kierunek i silę ruchu. PROCEDURA [lac.]: 1) tryb i sposób załatwiania jakiejś sprawy; 2) p. sądowa, przepisy obejmujące tryb i sposób prowadzenia spraw przez sądy oraz postępowania stron przed sądami. 770 PROCENT [łac.], setna część liczby; znak •/» (np. 5% od 24 wynosi 1,2). PROCES [łac.]: I) zmiany stanu rzeczy lub zjawiska w następujących po sobie stadiach rozwoju; 2) prawo sprawa sądowa, działalność sądów, władz, stron, organów wykonawczych, zdążająca do wymierzenia sprawiedliwości; zob. też postępowanie sądowe; 3) w naukach przyrodniczych szereg zmian zachodzących w materii, prowadzących do jej przeobrażenia. PROCES BIAŁOSTOCKI, rozprawa 1928 w Białymstoku przeciw 133 komunistom (w tym 17 kobietom) oskarżonym o przynależność do KPZB; 100 . spośród oskarżonych skazano na kary więzienia; oskarżeni wykorzystali salę sądową jako trybunę, z której głosili poglądy rewolucyjne i demaskowali bestialskie metody śledztwa. PROCES BRZESKI, prowokacyjny proces przywódców opozycji, inspirowany przez Piłsudskiego; toczył się od październ. 1931 do stycznia 1932 przed sądem okręgowym w Warszawie przeciwko 11 przywódcom Centrolewu: 6 posłom PPS (Lieberman, Barlicki, Pragier, Ciolkosz, Dubois, Mastek) oraz 5 posłom ludowcom (Witos, Kiemik, Putek, Bagiński, Sawicki), aresztowanym we wrześniu 1930 pod zarzutem rzekomego przygotowania zamachu stanu i osadzonym w twierdzy w Brześciu n/B.; wyroki skazujące od l1/« do 3 lat więzienia (posła Sawickiego uniewinniono); brutalne traktowanie więźniów w czasie śledztwa oraz wyroki wywołały oburzenie opinii publicznej i liczne protesty. PROCES INKWIZYCYJNY [łac.], postępowanie sądowe pisemne i tajne w sprawach karnych, w którym sędzia łączył w swej osobie funkcje prowadzącego dochodzenie i oskarżyciela i niemal zawsze brał udział w wykonywaniu wyroku. PROCES ŁUCKI, rozprawa 1934 w Łucku przeciw 55 komunistom oskarżonym o przynależność do KPZU; 45 spośród oskarżonych skazano na kary więzienia; proces ujawnił stosowanie bestialskich metod śledztwa przez władze sanacyjne PROCES ŚWIĘTOJURSKI, rozprawa sądowa 1922 we Lwowie przeciw 39 czołowym komunistom poi. i ukr., aresztowanym na zebraniu przy katedrze Św. Jura; oskarżonymi byli m. in. działacze KPRP: O. Dłuski, Cz. Grosserowa, S. Królikowski, którzy wykorzystali salę sądową jako trybunę, z której głosili rewol. program KPRP. PROCHASKA Antoni (1852—1930), historyk; działał we Lwowie; Szkice historyczne XV to., Król Władysław Jagiełło, Hetman St. Żółkiewski. PROCHEIRON, wydany przez cesarza Bazylego I zarys prawa obowiązującego w Bizancjum, oparty na zbiorach i nowelach justyniana oraz późniejszych PROCHOWICE, m., pow. legnicki, woj. wrocł., nad Kaczawą; 1800 mieszk. (1956); młyn, tartak, garbarnia; fragmenty murów miejsk., ratusz z przeł. XVII/XVIII w., średniow. zamek piastowski, przebudowany w XVIII w. PROCHOWNIA, dawniej ufortyfikowana budowla służąca do przechowywania prochu i amunicji. PROCHOWY SPIŚEK, nieudany zamach na Jakuba I i parlament, zorganizowany 1605 w Anglii przez kilku posłów katolickich. PROCH STRZELNICZY, materiał wybuchowy; dawniej wyrabiany z saletry, siarki i węgla (p. dymn y), obecnie z nitrocelulozy (p. bezdymny); stosowany do wyrobu amunicji. Proch dymny znany w Chinach p. n. e.; w Europie wynaleziony rzekomo przez mnicha Bertholda Schwarza ok. 1300. PROCJON, a Canis Minoris — gwiazda zerowej wielkości w gwiazdozbiorze Małego Psa. PRODIŻ [fr. prodige — cud], nazwa naczynia przystosowanego do pieczenia (ciasta, mięsa) na kuchence gazowej lub przy użyciu prądu elektrycznego. PRO DOMO SU A [łac. dla swego domu], we własnej sprawie. PRODUKCJA [łac.], przetwarzanie przedmiotów przyrody dla potrzeb człowieka; p. czysta, nowo wytworzona w danym okresie wartość; w ujęciu statyst. powstaje przez potrącenie z p. globalnej wartości zużytych środków p.: stanowi rezultat pracy nowo wydatkowanej w danym okresie; p. globalna -«-produkt społeczny globalny; p. masowa, wykonywanie przy określonej maszynie lub na jednym miejscu roboczym takich samych rodzajowo przedmiotów, często seriami (p. seryjna); p. naturalna, wytwarzanie dóbr przeznaczonych na własny użytek wytwórcy; p. towarowa, wytwarzanie dóbr przeznaczonych na sprzedaż, bądź do wymiany na inne dobra; p. uboczna, wytwarzanie przez przedsiębiorstwo o stałym profilu produkcyjnym artykułów niety 771 powych w celu wykorzystania odpadów z p. zasadniczej i wykorzystania rezerw mocy produkcyjnej. PRODUKT [fac.]: 1) ekon. materialny wytwór pracy ludzkiej, wytwór otrzymany w rezultacie produkcji; p. dodatkowy, część wytworu pracy ludzkiej będąca nadwyżką ponad p. niezbędny (czyli część p. zużywana na utrzymanie zdolności do pracy jednostki ludzkiej). W ustrojach antagonistycznych (niewolnictwo, fcudalizm, kapitalizm) p. dodatkowy jest przywłaszczany przez właścicieli środków produkcji. W ustroju socjalistycznym p. dodatkowy przejmuje państwo i wspólnoty wytwórców, które zużywają go na potrzeby ogólnospołeczne (świadczenia socjalne, obronę itd.) i na dalszy rozwój produkcji w drodze akumulacji i inwestycji; p. społeczny globalny, roczny wytwór produkcyjnych gałęzi gospodarki narodowej — całokształt dóbr i usług wytwarzanych w ciągu roku w przemyśle, budownictwie, transporcie, rolnictwie, rzemiośle oraz w tej części handlu, w której stanowi on przedłużenie czynności produkcyjnych (np. pakowanie, sortowanie). Do sfery nieprodukcyjnej, nie wytwarzającej p. s. g., należą: administracja, obrona kraju, oświata, ochrona zdrowia, kultura i sztuka; 2) chem. substancja (substancje) otrzymana w wyniku procesu chemicznego; zobacz też substraty. PRODUKTYWNOŚĆ [lac.], wydajność, rezultat rachunku ekon., w którym czynniki produkcji przeciwstawia się wynikom produkcji; p. globalna mierzy się stosunkiem sumy czynników produkcji zużytych w procesie produkcyjnym do jego wyników; p. szczególna — stosunkiem jednego z czynników produkcji do jej wyników; p. ekonomiczna — stosunkiem wartości wyników produkcji do jej kosztów; p. techniczna — stosunkiem ilościowym wyników produkcji do zużytych czynników produkcji; p. może zostać zwiększona przez podniesienie wydajności pracy ludzkiej, użycie surowców specjalnie przystosowanych do danej produkcji, zwiększenie efektywności urządzeń. PROFAN [łac.], nie wtajemniczony, nie obeznany, nieuk, ignorant. PROFANACJA [łac.], zbezczeszczenie miejsca lub przedmiotu kultu rei.; zhańbienie, skalanie czegoś, co jest otoczone czcią. PROFAZA -»mitoza. PROFERMENT, zymogen — ferment w stanie nieczynnym. PROFESJA [lac.]: 1) śluby zakonne; 2) zajęcie, zawód, rzemiosło. PROFESOR [łac.]: 1) tytuł przyznawany samodzielnym pracownikom naukowym wykładającym w szkołach wyższych lub pracującym w instytutach nauk.; p. zwyczajny — stopień wyższy, p. nadzwyczajny — stopień niższy; 2) tytuł udzielany za wybitne zasługi w dziedzinie nauki; p. honorowy, p. tytularny; 3) tytuł stosowany zwyczajowo do nauczycieli szkół średnich. PROFIL [wl.]: 1) widok przedmiotu z boku, np. w malarstwie kontur twarzy widzianej z boku; 2) przekrój elementu arch.; 3) p. geologiczny -»geologiczny przekrój; 4) p. lotniczy, obrys poprzecznego przekroju płata nośnego; grubością względną p. 1. nazywamy stosunek maksymalnej jego grubości do cięciwy; rozróżniamy p. zwykłe (normalne), w których maksymalna grubość przypada w odległości około 'U cięciwy od noska, p. laminarne (szybkościowe), w których ta odległość jest rzędu 45—55%, oraz naddźwiękowe, które mają ostry nosek, a obrys ich może składać się z prostych odcinków. PROFILAKTYKA [gr.], zapobieganie chorobom — działalność zmierzająca do likwidacji przyczyn chorób i wypadków, do przeszkodzenia ich powstawaniu i szerzeniu. PROFINTERN -»związki zawodowe. PRO FORMA [łac.], dla pozoru. PROGENEZA [gr.], zjawisko dojrzewania komórek rozrodczych, zanim organizm osiągnie cechy osobnika dorosłego. PROGESTERON -»hormon ciałka żółtego. PROGNATYZM [gr.], anat. wysunięcie ku przodowi szczęki górnej i cofnięcie żuchwy. PROGNOZA [gr.], przewidywanie, zapowiadanie na podstawie odpowiednich danych; med. -»rokowanie; j>. pogody, określenie wg metod naukowych przebiegu przyszłej pogody na pewien okres czasu; zob. też pogoda. PROGOWA WARTOŚĆ, najsłabsza podnieta wę- PROKOPIUSZ Z CEZAREI chowa lub smakowa, wywołująca pierwsze wrażenie zmysłowe (-»organoleptyka). PROGRES [Tac.], postęp, przejście na wyższy stopień rozwoju; przeciwieństwo: regres. PROGRESJA [łac.], wzrastanie, postęp; przeciwieństwo: degresja; 1) prawo p. podatkowa -»skala podatkowa; 2) muz. sekwencja, powtarzanie zwrotu muz. coraz wyżej lub Progresja niżej. PROHIBICJA [łac.], zakaz; w szczególności zakaz produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych. PROHIBICJONIZM, ekon. ochrona celna własnej produkcji przed konkurencją zagr.: wysokie cła lub zakaz przywozu towarów, które produkowane są w kraju. Zob. też protekcjonizm gospodarczy. PROHIBITA -»Index librorum prohibitorum. PROJEKCJA [łac.]: 1) geom. -»rzut; 2) wyświetlanie filmu, czyli rzutowanie na ekran za pomocą projektora obrazów utrwalonych na taśmie filmowej. PROJEKCYJNY APARAT, aparat do rzutowania obrazów na ekran (-»diaskop, episkop, epidiaskop); w węższym znaczeniu: projektor filmowy, aparat do rzutowania na ekran obrazów poszczególnych faz ruchu utrwalonych na taśmie film. za pomocą -»kamery film.; mechanizm, którego zasadniczą częścią jest krzyż -»maltański, zapewnia w p. a. skokowy przesuw taśmy; dzięki szybkiemu następowaniu po sobie poszczególnych obrazów (24 klatki na sek) w oku powstaje wrażenie ciągłego ruchu; p. a. filmowy połączony jest zwykle z aparaturą odtwarzającą dźwięk (-»dźwiękowy film). Tabl. 40. PROJEKTOR [łac.], rzutnik, -»diaskop, episkop, epidiaskop; p. mierniczy, przyrząd optyczny rzutujący na ekran cień mierzonego przedmiotu w znacznym, ściśle określonym powiększeniu (10—250 razy); cień sprawdzonego przedmiotu porównuje się z wykonanym w odpowiednim powiększeniu rysunkiem umieszczonym na ekranie; p. m. używany jest do pomiaru łuków, krzywizn, zarysów gwintów itp. PROJEKTOWANIE, bud. zespół prac mających na celu opracowanie dokumentacji dla rozwiązania zagadnień techn. i organiz. zamierzonej inwestycji; rozróżnia się p. wstępne, techniczne i szczegółowe (rysunki robocze). PROKAINA -»nowokaina. PROKLAMACJA [łac.]: 1) uroczyste wezwanie, manifest; 2) druk agitacyjny, odezwa, ulotka; proklamować, ogłaszać, podawać do publicznej wiadomości. PROKLITYKA [gr. proklino — nachylam ku przodowi], wyraz nie mający własnego akcentu, lecz tworzący z wyrazem po nim następującym grupę 0 wspólnym akcencie, np. do dómu, na dóchu. Zob. też enklityka. PROKNE, mit. gr. żona Tereusza, siostra uwiedzionej przez niego Filomeli; kiedy tajemnica się wydała, Tereusz godził na życie obu sióstr; bogowie, ratując je, zamienili Tereusza w dudka, Prokne w słowika, a Filomelę w jaskółkę. PROKOFJEW: 1) Siebcjej S. (1891—1953), wybitny kompozytor ros.; początkowo działał we Francji, przeciwstawiając się w swej twórczości impresjonizmowi 1 neoromantyzmowi w muPlofU loto,czy nych środków wyrazu; po powrocie do ZSRR (1933) zrezygnował z nowoczesności na rzecz większej przystępności swojej muzyki; twórca symfonii, koncertów, utworów fortepian., oper (Miłość do trzech pomarańczy, Wojna i pokój), baletów (Romeo i Julia, Kopciuszek), kantaty Aleksander Newski; 2) Aleksandr A. (ur. 1900), poeta ros.; wiersze liryczne i epickie wiążące się tematycznie z okresem wojny domowej oraz socjalist. przebudową wsi; silne wpływy poezji lud. Połdień, Uralskije partizany, Wriemiennik. PROKONSUL [łac.], w staroż. Rzymie namiestnik prowincji; na stanowiska p. senat mianował zwykle byłych konsulów. PROKOPIUSZ Z CEZAREI (VI w,), historyk bizant., sekretarz -»Belizariusza; autor historii współS. Prokofjcw 49* PROKOPJEWSK czesnych mu wojen z Gotami, Persami 1 Wandalami oraz Historia arcana (Historia tajemna); dzieła jego zawierają wiadomości o Słowianach. PROKOPJEWSK, m. w Zagłębiu Kużnieckim (RFSRR); 260 000 mieszk. (195B); wydobycie węgla koksującego; przemysł metal.; prod. urządzeń kopalnianych. PROKOPOWICZ Fieofan (1681—1736), ros. działacz cerkiewny, poeta, zwolennik i obrońca reform Piotra I; tragikomedia Włodzimierz, Słowo o władzy i czci coTshicf, PROKOP WIELKI (ok. 1380—1434); husyta czes.; od 1424 wódz —taborytów; zginął pod Lipanami. PROKRUST, mit. gr. rozbójnik, który dręczył schwytanych podróżnych, używając jako narzędzia tortur łoża: do jego długości dostosowywał ciała swych ofiar, naciągając lub obcinając im członki (stąd „prokrustowe łoże'“). PROKSENOS [gr.], w staroż. Grecji obywatel miasta (państwa) roztaczający opiekę nad przebywającymi w nim obywatelami obcego miasta (państwa); proksenia (urząd) była -►liturgią początkowo dobrowolną, następnie ustanawianą z wyboru; charakterem przypominała dziś. konsulat. PROKURA [łac.], zastępstwo, pełnomocnictwo handlowe o szerokim zakresie (skrót p. p. lub ppa, per procura). PROKURATORIA GENERALNA, organ obrony prawnej i zastępstwa prawnego interesów skarbu państwa, instytucji i przedsiębiorstw państw, w sprawach cywilnych; w Polsce istniała 1919—51; obecnie sprawy te prowadzą referaty (wydziały) prawne lub radcowie prawni poszczególnych urzędów, instytucji i przedsiębiorstw państwowych. PROKURATURA GENERALNA, Generalny Prokurator PRL i prokuratorzy — organ powołany do strzeżenia praworządności lud., ochrony mienia społ., ścigania przestępstw. PROLEGOMENA [gr.], wstęp, rozważania wstępne, wprowadzające czytelnika do danego zagadnienia. PROLETARIAT [łac. proles — potomstwo]: 1) w staroż. Rzymie najniższa klasa obywateli, wolna od podatków z braku stałych dochodów, w znacznej części utrzymywana przez państwo, któremu dostarczała jedynie potomstwa; 2) w społeczeństwie kapitalist. klasa robotników najemnych pozbawionych własności środków produkcji, klasa robotnicza. PROLETARIAT: I tzw. „Wielki" (1882—86), pierwsza rewol. partia socjalist. poi. klasy roboto, w Królestwie Pol., zal. przez L. Waryńskiego; P. podjął bohaterską walkę z caratem mimo głoszonej przez poi. burżuazję teorii ugody z zaborcą, zwalczał nacjonalizm w szeregach klasy roboto, i głosił potrzebę współdziałania z ruchem rewol. w innych krajach, zwłaszcza w Rosji; działalność P. zakończył wielki proces i skazanie na śmierć czołowych przywódców; Proletariat II, partia roboto, zał. 1887 przez 1». Kulczyckiego i M. Kasprzaka, nawiązująca do tradycji I Proletariatu; P. II kładł nacisk na akcję terrorystyczną; przetrwał do 1892; Proletariat III, inaczej PPS — Proletariat, utworzony 1900 przez L. Kulczyckiego; wysuwał żądanie autonomii dla kraju i konstytucji dla całej Rosji; za jeden z głównych środków walki z rządem uważał terror; istniał do 1905. PROLIFERACJA [łac.], przerastanie — rozrastanie się tkanek w jednym tylko miejscu danego osobnika, dzięki licznym podziałom komórkowym i wytwarzaniu nowych komórek; np. powstawanie zarodni wtórnych wewnątrz już opróżnionej z pływek zarodni głównej u grzybów niższych (glonowców). PROLOG [gr.], w utworach dram. wprowadzenie służące do zarysowania akcji i zaprezentowania bohaterów; czasami wstęp, w którym autor bezpośrednio zwraca się do publiczności. Zob. też epilog. PROM, płaskodenny, czworoboczny statek służący do przewożenia przez rzekę większych ładunków i ludzi; również statek przewożący wagony lub samochody wraz z pasażerami. PROMACHOS [gr. walcząca na czele], przydomek Pallas Ateny; posąg Ateny P. stał w Atenach na Akropolu. PRO MEMORIA [łac.], skrót p. m., dla pamięci. PROMET Pm, promethium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 61; metal -►ziem rzadkich (lantanowców); otrzymany 1947 w drodze sztucznych przemian jądrowych. PROMETAFAŻA -mitoza. PROMETEUSZ, mit. gr. z rodu tytanów, dobroczyńca ludzkości; skradł bogom ogień i nauczył ludzi z niego korzystać. Za karę został przykuty do skały Kaukazu, a orzeł (sęp) szarpał jego wiecznie odrastającą wątrobę; uwolniony przez Herkulesa. Promienieć 772 PROMTENICA, ciężka choroba wywoływana przez pasożytnicze grzybki — promieniowce; cechuje ją występowanie (w przeważającej liczbie przypadków — w jamie ustnej) swoiatych, rozpadających się guzów tworzących przetoki Da zewnątrz; wcześnie rozpoczęte leczenie daje dobre wyniki. PROMIE NICE, Radiolaria, rząd pierwotniaków —korzenionóżek; morskie, planktonowe; liczne, nitkowate, promieniste pseudopodia; u większości promienisty szkielet z siarczanu strontu lub krzemionki; szkieleciki te opadają na dno mórz, tworząc muły tzw. radiolariowe. PROMIENIOTWÓRCZA RODZINA, promieniotwórczy szereg — zespół pierwiastków promieniotwórczych, w Którym każdy następny powstaje w wyniku rozpadu promieniotwórczego atomów pierwiastka poprzedniego; znane są cztery rodziny promieniotwórcze: uranu, toru, aktynu i neptunu. PROMIENIOTWÓRCZE CIAŁA, pierwiastki lub związki chem. mające własności promieniotwórcze. Zob. też promieniotwórczość. PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ, radioaktywność: 1) p. naturalna, spontaniczna —dezintegracja jąder atomowych, połączona z emisją promieni korpuskularnych (—alfa i —beta promienie) lub elektromagnetycznych (—gamma); odkryta 1896 przez H. A. Becquerela; 2) p. sztuczna, dezintegracja wywołana bombardowaniem pierwiastków stałych (nie wykazujących promieniotwórczości): protonami, neutronami, cząstkami alfa, fotonami; wytworzone w ten sposób sztuczne radiopierwiastki mają zwykle krótkie —półokresy; emitują przy rozpadzie elektrony, pozytony i inne cząstki, również promieniowanie gamma; odkryta 1934 przez małżonków Joliot-Curie. Zob. też Soddy’ego i Fajansa prawo przesunięć. PROMIENIOWA KOŚĆ, tmat. jedna z dwóch kości przedramienia leżąca po stronie kciuka. PROMIENIOWANIE: 1) fiz. forma energii występująca w postaci fal elektromagnetycznych, wysyłae c | O O E e o o» i O» c o o a ó • | o£ c. oo 2 c: Z u TD-O "O ci o. O £ i o O Oj TJ O Ol- • O? s? telefonio 0» 1 ■o o* CL , 1 1 1 n 1 r r 1 1 1 promienie 10“ 10“ 10,s t0'° 0S \d częs'o*tnvosć U » « ■ a im^ ty icm Im Ikm lO^km długosc Foli Rodzaje promieniowania (fal) nych przez atomy lub drobiny ciał; 2) fizjol. irradiacja — rozprzestrzenianie się procesu pobudzania lub hamowania w układzie nerwowym; zjawiskiem przeciwstawnym jest koncentracja. PROMIENIOWCE, Actinomycetales, drobnoustroje glebowe; niektóre tworzą sploty nitek (grzybnię rzekomą); rozmnażają się przez podział prosty lub fragmentację nitek (konidia powietrzne); wiele z nich wytwarza antybiotyki (np. streptomycynę); kilka gatunków chorobotwórczych (wywołują np. promienicę bydła). PROMIENNIK, urządzenie typu lampowego do wytwarzania promieniowania niewidzialnego; p. podczerwieni służą do nagrzewania, głównie do suszenia (suszarki promiennikowe). PROMIEŃ: 1) geom. odległość wszystkich punktów okręgu (lub powierzchni kufi) od środka; p. krzywizny, odwrotność —krzywizny; p. wodzący, odcinek łączący stały punkt odniesienia z poruszającym się ciałem; 2) bot. p. rdzeniowy, część —walca osiowego u roślin dwuliściennych i nagonasiennych; pasmo tkanki miękiszowej biegnące od —rdzenia pomiędzy wiązkami przewodzącymi; 3) lotn. p. działania —osiągi. • PROMIEŃ ŚWIATŁA: 1) potocznie — wiązka świetlna widoczna po przepuszczeniu światła przez mały otwór do zaciemnionego pokoju; 2) fiz. prosta wychodząca ze źródła światła, określająca kierunek  773 rozchodzenia się fali, czyli przenoszenia się energii świetlnej. PROMILLE [lac.], promil — tysiączna część liczby, dziesiąta część procentu: znak %« lub skrót p. m. (np. 8%o od 250 wynosi 0,75). PROMIŃSKI Marian (ur. 1908), powieściopisarz i nowelista; powieści: Liidigerowie, Twarze przed lustrem, Cyrk przyjechał; zbiory opowiadań: Bramkarz świętej Barbary, Pocztą lotniczą, Salamandra. PROMISKUITYZM [lac.], stan nie uporządkowanych stosunków międzyludzkich, m. in. stosunków płciowych, panujący prawdopodobnie w okresie formowania się pierwszych grup ludzkich. PROMOCJA [lac.]: 1) przejście ucznia do następnej klasy; 2) uroczystość nadania stopnia nauk.; 3) 	nadanie stopnia absolwentowi szkoły wojskowej. PROMOTOR [łac.]: 1) projektodawca, inicjator, protektor; 2) profesor kierujący pracą doktoranta. PROMOTORY [łac.], substancje, które, nie będąc -►katalizatorami, potęgują ich działanie. PROMULGACJA [łac.], podpisanie i zarządzenie ogłoszenia ustawy w odpowiednim wydawnictwie oficjalnym (promulgacyjnym); również akt prawny stwierdzający nabranie przez ustawę mocy w stosunkach zewnętrznych. PROMYK Kazimierz -»-Prószyński Konrad. PRONAOS [gr.], w staroż. świątyni gr. i rzym. przedsionek poprzedzający gl. część świątyni. Zob. też naos. PRONASZKO bracia, współzałożyciele grupy formistów: 1) Zbigniew (1885—1958), malarz i rzezbiarz; portrety, pejzaże, martwa natura, projekt pomnika Mickiewicza w Wilnie, Chrystus frasobliwy; 2) Andrzej (ur. 1888), malarz (portrety, martwa natura), scenograf, kontynuator myśli teatr. S. Wyspiańskiego, współtwórca koncepcji poi. teatru monumentalnego; opracowanie scenograf, sławnych widowisk schillerowskich (Dziady, Krzyczcie Chiny, Samuel Zborowski i in.). PRONTOSIL ALBUM -pabiamid. PRONUNCIAMENTO [hiszp.], wezwanie do wystąpienia zbrojnego przeciw rządowi lub ustrojowi; określenie stosowane do powstań wojsk, w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej. PROPAGANDA [łac.], szerzenie i wyjaśnianie pewnych idei. poglądów lub haseł. PROPAN CH«*CH2*CHj|, węglowodór nasycony; gaz bezbarwny i bezwonny; występuje w ropie naftowej i w gazie ziemnym. PROPEDEUTYKA [gr.], wprowadzenie, nauka przygotowawcza, wstęp do jakiejś dziedziny wiedzy; propedeutyczny szczebel nauczania oznacza kurs nauczania początkowego (ki. I—IV). PROPERCJUSZ, Sextus Propertius (ok. 50 — ok. 15 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych poetów rzym.; elegie miłosne i aitiologiczne (omawiające powstanie kultów rei., legend itp.). PROPINACJA [łac.], sprzedaż napojów alkohol.; w Polsce XVIII i XIX w. głównie szlachecki monopol stanowiący poważne źródło wyzysku chłopstwa. PROPORCJA [łac.], mat. równość kształtu a:b:c= *=a':b':c', która oznacza, że a=ka', b=kb", c=kc' (k — współczynnik proporcjonalności). PROPORCJONALNE WYROBY, system, przy którym mandaty poselskie dzielone są między uczestniczące w wyborach listy kandydatów proporcjonalnie do ilości otrzymanych przez nie głosów. PROPORCJONALNOŚĆ, mat. zależność między dwiema wielkościami, w której n-krotnemu zwiększeniu wartości jednej wielkości odpowiada n-krotne zwiększenie (p. prosta) lub n-krotne zmniejszenie (p. odwrotna) wartości drugiej wielkości. PROPORCZYK, podłużna chorągiewka przyczepiona do lancy; w Polsce okresu międzywoj. oznaka PUPR0PRET0R [łac.], w staroż. Rzymie były -►pretor mianowany na stanowisko zarządzającego prowincją, namiestnika. PROPYLEJE, w staroż. Grecji monumentalna budowla bramowa; najsłynniejsze P. z V w. p. n. e. na Akropolis w Atenach. PRO RATA [łac.], stosownie do udziału, odpowiednio do ilości. PROREKTOR [łac.], zastępca rektora, wybierany przez senat akad. spośród samodzielnych pracowników nauki. PROSCENIUM [gr.], przedscenie — w teatrze staroż. przylegające do budynku scenicznego podwyższenie, na którym odbywały się przedstawienia; w teatrze nowoż. część sceny wysunięta przed kurtynę. PROSEKTORIUM [lac.], sala sekcyjna, pomieszczenie (w lekarskich zakładach nauk., szpitalnych), PROTAGORAS Z ABDERY w którym dokonywane są sekcje zwłok; prosektor, lekarz przeprowadzający sekcję. PROSEMINARIUM [łac.], forma pracy dydaktycznej typowa dla wyższej uczelni, polegająca na ćwiczeniach przygotowujących studentów do samodzielnej pracy w seminarium. PROSIĘ, młoda Świnia do ok. 30 kg wagi. PROSIĘ ZIEMNE, mrównik kapski -»-słupozębne. PROSKRYPCJE [łac.], właśc. listy proskrypcyjne; w staroż. Rzymie wykazy osób wyjętych z przyczyn polit. spod prawa; ich majątek ulegał konfiskacie; pierwszy raz listy proskrypcyjne zastosował Sulla 82 p. n. e. w stosunku do swych przeciwników politycznych. PROSNĄ, 1. dopływ Warty, dl. 226 km; nad P. leży Kalisz, Gorzów Śląski. PROSO, Panlcum thiliaceum, jednoroczna trawa uprawna z podrodziny prosowatych; ziarna używane na kaszę (jagły); pokrewne rodzaje i gatunki: —czumiza; p. węgierskie, mohar (Setaria germánica) — roślina pastewna (Węgry i kraje sąsiednie); p. japońskie, pajza (P. frumentaceum) — uprawiane na ziarno (Korea, Japonia, Chiny i Indie); p. krwawe, palusznik krwawy (P. sanguinale), palczatka — uprawiane w Polsce do końca XIX w., dzisiaj rośnie jako chwast. PROSÓWKA, gruźlica prosowata — ostra gruźlica jednego lub wielu narządów w następstwie rozsiania się zarazków poprzez krew; dobre wyniki daje leczenie streptomycyną. PROSPEKT [łac.]: 1) program, zapowiedź, reklama mającej się ukazać książki, nowego typu samochodu itp.; 2) w malarstwie perspektywistyczny widok miasta lub zespołu budowli; zob. też weduta; 3) muz. -►organy. PROSTA, jedno z podstawowych (pierwotnych) pojęć geometrii; przez każde dwa punkty przechodzi jedna p. Zob. też krzywa. PROSTATA -►gruczoł krokowy. PROSTETYCZNA GRUPA, niebialkowy składnik białka złożonego, warunkujący jego specyficzne własności, np. hem w hemoglobinie. PROSTKI, w., dawniej m., pow. grajewski, woj. białost., nad rz. Ełk (Łęg); 2300 mieszk. (1956); w okolicy zasoby torfu; 1656 zwycięstwo polskie nad Szwedami. PROSTOKĄT, czworokąt, którego wszystkie kąty są proste. PROSTOPADŁA PADANIA -kąt padania. PROSTOPADŁOŚCIAN, równoleglościan, którego wszystkie ściany są prostokątami. PROSTOSKRZYDŁE, szarańczaki, Orthoptera — rząd owadów o —przeobrażeniu niezupełnym; mają dobrze rozwinięty aparat dźwiękowy; należą tu: szarańcze, pasikoniki i świerszcze. Obejmują ok. 10 000 gatunków, w większości tropikalnych; w Polsce ok. 100 gatunków. PROSTOWNICZA LAMPA, —lampa elektronowa przeznaczona zasadniczo do przekształcania napięcia zmiennego na napięcie stałe; w technice wysokich napięć p. 1. nosi nazwę kenotronu. PROSTOWNIK, urządzenie przetwarzające zmienny —prąd elektr. na prąd stały, a ściślej prąd tętniący, w wyniku jednokierunkowego przewodzenia prądu. W zależności od budowy i zasady działania rozróżnia się ra. in. p. elektrolityczne, lampowe (—lampa elektronowa), rtęciowe, stykowe (—zaporowa warstwa), mechaniczne. P. stosuje się szeroko w —trakcji elektrycznej, urządzeniach teletechn. itp. PROSTRACJA [łac.], stan krańcowego wyczerpania nerwowo-psychicznego i osłabienia napięcia mięśniowego; charakteryzuje ją załamanie sil i aktywności psychicznej. PROSTYTUCJA [łac.], uprawianie nierządu w celach zarobkowych; prostytutka, kobieta uprawiająca prostytucję. PROSZOWICE, m. pow., woj. krak.; na Wyż. Małopolskiej; 1700 mieszk. (1956); ośrodek usługowy, suszarnie i magazyny tytoniu, spichrze zbożowe; got. kościół z XIV w PROSCIEJÓW (Prostéjov), m. w Czechosłowacji (Morawy); 33 600 mieszK. (1955); handel zbożem; ośr. przemysłu odzież., przemysł maszyn. PROTAGONISTA [gr.]: 1) w teatrze staroż. pierwszy aktor prowadzący dialog najpierw z chórem, w miarę rozwoju tragedii — z aktorem drugim i trzecim; w teatrze dziś. najwybitniejszy członek zespołu, aktor grający najważniejszą rolę w sztuce; 2) przen. człowiek najwybitniejszy w swoim zawodzie. PROTAGORAS Z ABDERY (ok. 481—ill p. n. e.), filozof, gr., sofista; twierdził, że „wszystkich rzeczy  PROTAKTYN 774 miarą jest człowiek“; jego sceptyczne dzieło O bogach zostało publicznie spalone na rynku ateńskim. PROTAKTYN Pa, protactinium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 91; promieniotwórczy metal ciężki; w minimalnych ilościach występuje w kruszcach uranowych. PROTARGOL, białczan srebra; żółtobrunatna substancja o działaniu bakteriobójczym; środek antyseptyczny stosowany w ropnych stanach śluzówki oka, nosa, pęcherza moczowego itp. PROTEIDY -białka. PROTEINAZY, enzymy rozkładające białka, np. Protopteridium Hostimense pepsyna, trypsyna. PROTEINOTERAPIA [gr.], leczenie preparatami białka (najczęściej w postaci wstrzykiwań domięśniowych); białko, szczególnie obcogatunkowe, wprowadzone do ustroju wywołuje silną reakcję (gOTączkę), przyczyniając się do wzmożenia sił obronnych organizmu. PROTEINY —białka. PROTEKCJA [łac.], poparcie wpływowej osoby, jej pomoc, opieka. PROTEKCJONIZM GOSPODARCZY, polityka ochrony przemysłu krajowego przed obcą konkurencją, np. przez wysokie cła importowe i popieranie wywozu przy pomocy premii wywozowych; wprowadzony przez merkantylistów w XVII w., przyczynił się do rozwoju przemysłu Anglii, Francji i in. krajów; przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. PROTEKTOR [łac.]: 1) opiekun, obrońca, ten który popiera jakąś osobę lub sprawę; 2) techn. —opona. PROTEKTORAT [łac.], opieka; p. kolonialny, forma zależności kolonialnej narzucona przez państwa imperialistyczne kraJom zależnym; p. mięzynarodowy, ustalona w umowie forma zależności jednego państwa od drugiego; często dotyczy prowadzenia spraw zagranicznych. PROTEKTORAT CZECHY I MORAWY, nazwa nadana przez hitlerowców ziemiom czeskim po zajęciu ich w marcu 1939; przy pozornej autonomii, stale gwałconej przez władze hitler., P. Cz. i M. przetrwał do maja 1945. , PROTEROZOIK [gr.] (era proterozoiczna), eozoik, algonk — druga era dziejów Ziemi. Zob. też stratygrafia (tabela). PROTEST [łac.], sprzeciw; prawo, urzędowe stwierdzenie niewykonania zobowiązania wynikającego z weksla, czeku, konosamentu lub innego dokumentu zbywanego przez —indos; p. dokonują notariusze, a w pewnym zakresie także urzędy pocztowe (p. weksli). PROTESTANTYZM [łac.], czyli ewangelicyzm, nazwa różnych kierunków rei. wyrosłych bezpośrednio lub pośrednio z reformacji XVI w. oraz tych, które się do niej przyłączyły. Historycznie nazwa pochodzi od protestu niektórych stanów Rzeszy Niem. na sejmie w Spirze (1529) przeciw uchwałom większości kat., mającym przywrócić starą wiarę. Zob. też kalwinizm. PROTEUSZ, mit. gr. jedno z bóstw morskich w orszaku Posejdona; miał dar wróżenia i zdolność przybierania różnych postaci. PROTEZA [gr.], sztuczne uzupełnienie (przyrząd, aparat) części lub całości uszkodzonego narządu (zębów, szczęk, kończyn, oka). PROTISTOLOGIA [gr.], nauka o pierwotniakach {Protozoa) i niższych glonach (Protophyta); te dwie grupy łączono dawniej w jedną — Protista, nie zaliczaną ani do zwierząt, ani do roślin, lecz mającą stanowić odrębne państwo istot żywych. PROTOGWIAZDY, hipotetyczne ciała niebieskie, z których powstają —asocjacje lub pojedyncze gwiazdy. PROTOKÓŁ [gr.]: 1) pisemne sprawozdanie z zebrania, z wyszczególnieniem uchwał i wniosków; 2) akt urzędowy, zawierający opis czynności dokonanych przez spisującego p., a mających na celu stwierdzenie stanu taktycznego. PROTOKÓŁ DYPLOMATYCZNY: 1) reguły dotyczące form postępowania przyjętych w oficjalnych stosunkach między rządami, między rządami a przedstawicielami państw obcych oraz między tymi przed- stawicielami; 2) nazwa biura Min. Spraw Zagr. przydzielonego do tych celów. PROTON (p), cząstka elementarna o masie atomowej 1,00759, o dodatnim elementarnym ładunku elektr. ; wchodzi w skład jąder atomowych wszystkich pierwiastków; jądro zwykłego wodoru stanowi jeden tylko proton. PROTOPLAST, protoplazmatyczna część komórki zawierająca jądro i cytoplazmę traktowana jako jednostka funkcjonalna. Zob. też protoplazma. PROTOPLAZMA [gr.], plazma, zaródż — podstawowy składnik komórek, w którym wyróżniamy zawartą w jądrze komórkowym karioplazmę i część pozajądrową — cytoplazmę; substancja żywa, w której odbywają się wszystkie procesy przemiany materii; w skład jej wchodzi wielka ilość różnych związków chem., zwłaszcza białek, z których większość jest w stanie koloidalnym. PROTOPLAZMATYKA [gr.], nauka o budowie i funkcji żywej plazmy komórkowej. PROTOPTERIDIUM, jeden z najstarszych (dewońskich) rodzajów paproci drzewiastych; pędy rozgałęzione, bez blaszek liściowych. PROTOTYP [gr.], pierwowzór; w budowie maszyn pierwszy egzemplarz maszyny nowego typu, przeznaczony najczęściej do przeprowadzania prób. PROTOZOOLOGIA [gr.], nauka o pierwotniakach. PROTROMBINA —trombina. PROTUBERANCJE [łac.], wybuchy gazów na powierzchni Słońca. Tabl. 9. PROUDHON [prudą] Pierre Joseph (1809—65), fr. socjalista drobnomieszczański; przez odpowiednią organizację kredytu chciał wstrzymać proces wywłaszczania drobnych wytwórców i zahamować rozwój kapitalizmu, proponując utworzenie ustroju, w którym wszyscy byliby drobnymi wytwórcami i właścicielami dzielącymi się swymi produktami drogą bezpośredniej wymiany. Poglądy P. były przedmiotem ostrej krytyki ze strony K. Marksa {Nędza filozofii); Qu’est-ce que la propriété? (Co to jest własność?), Systèmes des contradictions économiques ou Philosophie de la misère (Systemy sprzeczności ekonomicznych albo Filozofia nędzy). PROUST [prust] Marcel (1872—1922), powieściopisarz fr.; w wielotomowym cyklu W poszukiwaniu straconego czasu posługując się drobiazgową analizą psychologiczną dał obraz obyczajów i umyslowości fr. społeczeństwa burż.-arystokr. na przełomie XIX i XX w. Twórczość P. wywarła duży wpływ na współczesną literaturę europejską. PROUSTA PRAWO, stosunków stałych prawo — pierwiastki chem. łączą się w związek chemiczny w stałym, ściśle określonym stosunku ciężarowym; np. stosunek ilości gramów wodoru do ilości gramów tlenu w reakcji syntezy wody (H2+0=H20) wynosi zawsze 1:8, jeżeli użyje się nadmiaru któregokolwiek z reagujących pierwiastków, to nadmiar ten po ukończeniu reakcji pozostanie w formie niezmienionej — iierwiastka. Prawo sformułowane przez chemika fr. L. 	Prousta (1754—1826). PROVIDENCE [prąwodons], stoi. stanu Rhode Island, port nad Atlantykiem w USA; 248 700 mieszk. (1950); najstarsza w USA fabryka włókien. (1790); stocznie, produkcja obrabiarek, silników; przemysł włókien.; jubilerstwo. PROWANSALCZYCY, ludność romańska pd. departamentów Francji. PROWANSALSKI JĘZYK, język z rodziny romańskiej języków, bardzo bliski jęz. fr.; mówi nim ludność pd. Francji; w XI—XIII w. osiągnął rozkwit w poezji trubadurów; wypierany przez jęz. fr. został zepchnięty do roli narzecza lud.; próby stworzenia jęz. lit. w XIX w. nie powiodły się. PROWANSJA (Provence), kraina hist, w pd. Francji nad M. Śródziemnym, między ujściem Rodanu a granicą wł.; wnętrze górzyste (Alpy): ogrodnictwo, hod. owiec; w pasie nadbrzeżnym łagodny klimat: uprawa oliwek, kwiatów; gł. okręg wydobycia boKsytów we Francji; uzdrowiska, kąpieliska mor. i mieiscowości wypoczynkowe (Riwiera); gł. m.: Marsylii, Nicea, Tulon, Arles, Aix-en-Provence, Cannes.  775 Rzym. prowincja Gallia Narbonensis; 880 w król. Arelatu; od 1481 należy do Francji. PROWANSJI HRABIA -Ludwik XVIII. PROWENIENCJA [łac.], pochodzenie. PROWIDENCJALIZM [łac.], pogląd filoz., wg którego losami ludzkości kieruje opatrzność. PROWINCJA [łac.]: 1) u staroż. Rzymian kraj podbity poza Italią; jego terytorium było uważane za „zdobycz ludu rzym.“, a ludność traktowana jako „poddani“. W czasie republiki p. zarządzał prokonsul lub propretor; w okresie cesarstwa zastosowano podział na p. cesarskie (na ogół przygraniczne o charakterze wojsk.) i senackie (położone wewnątrz Imperium, nie mające znaczenia wojsk.); 2) jednostka podziału administr. w niektórych krajach; 3) oddalona od stolicy część kraju, miasto nie będące stolicą. PROWINCJAŁ, wyższy przełożony zakonny, nadzorujący klasztory tzw. prowincji zakonnej. PROWINCJONALIZMY JĘZYKOWE, wyrazy lub zwroty właściwe niektórym okolicom (prowincjom) kraju, a nie istniejące w języku ogólnonarodowym. PROWITAMINA, związek chem., z którego ustrój może wytworzyć odpowiednią witaminę, np. (1-karoten jest prowitaminą A. PROWIZJA [łac.], procentowe wynagrodzenie od wartości transakcji za pośrednictwo, czynności handlowe, komis itp. PROWIZOR [łac.], pracownik apteki nie posiadający studiów wyższych; tytuł obecnie już nie nadawany. PROWIZORIUM [łac.], stan tymczasowy; p. budżetowe, budżet tymczasowy, obowiązujący do czasu uchwalenia właściwego budżetu. PROWOKACJA [łac.]: 1) zaczepne działanie słowem lub czynem; 2) podstępne nakłanianie do działania, które może pociągnąć zgubne następstwa dla osoby prowokowanej i osób trzecich; metoda często stosowana przez policję w walce z ruchem rewoł. lub nar.wyzwoleńczym. PROXIMA CENTAURI, niewidoczna gołym okiem gwiazda w gwiazdozbiorze Centaura, najbliższa Słońca — odległa od niego tylko o 4,3 roku świetlnego. PROZA [łac.], mowa niewiązana, w przeciwieństwie do poezji, występuje we wszystkich rodzajach lit., gl. w epickich i w nowszym dramacie. PROZELITA [gr.], nowo nawrócony, nowy wyznawca jakiejś wiary, idei; prozelityzm, dążenie do nawrócenia innych na swoją wiarę, pozyskanie zwolenników idei. PROZERPINA -Persefona. PROZODIA JĘZYKA [gr. prosodia — przyśpiew], dział językoznawstwa obejmujący naukę o akcencie, iloczasie i intonacji oraz o ich stosowaniu w mowie wiązanej (poezji). PRÓBA: 1) w naukach przyr. ściśle określone operacje prowadzące do zbadania składu lub własności danego materiału; 2) zawartość metalu szlachetnego (platyny, złota, srebra) w stopie z innymi metalami, wyrażona w stosunku do 1000 części stopu; np. p. złota 750 oznacza, że na 1000 części stopu przypada 750 części czystego złota; p. podana jest w stemplach urzędu probierczego, wytłaczanych na wyrobach z metali szlachetnych. Zob. też karat. PRÓBA WODY, PRÓBA ŻELAZA -ordalia. PRÓCHNIAK Edward, pseud. Sewer (1888—1937), czołowy działacz rewoł., metalowiec; od 1903 członek SDKPiL, następnie KPP; uczestnik rewolucji 1905—4)7, więzień caratu; 1920 członek Tymcz. Komitetu Rewol. Polski, nast. KC i Biura Polit. KC KPP, od 1935 zast. członka Komitetu Wykon. Kominternu; przebywał na emigracji w ZSRR; skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany. PRÓCHNICA: med. 1) p. kości, przewlekłe zapalenie tkanki kostnej, zwykle na tle gruźlicy; 2) p. zębów, zniszczenie szkliwa i zębiny przez bakterie; występuje po nadtrawieniu tych substancji przez kwaśne płyny, po odwapnieniu (przez czynniki mech., chem., termiczne); w powstawaniu p. z. odgrywają znaczną rolę zaburzenia wewnątrzwydzielnicze ustroju i awitaminozy; 3) toin. humus — część składowa gleby; powstaje z rozkładu materii organicznej pod wpływem drobnoustrojów; nadaje glebie ciemną barwę, pożądaną strukturę, jest jednym ze źródeł składników pokarmowych dla roślin. PRÓCHNIK Adam, pseud. Henryk Swoboda (1895— 1942), lewicowy działacz PPS, historyk ruchu robotn. i publicysta, 1928—30 poseł na sejm, 1941—42 organizator i "przywódca lewicowej grupy Polskich Socjalistów; Pierwsze piętnastolecie Polski Niepodległej. PRÓCHNO, drewno rozłożone przez grzyby do stanu proszku; może wykazywać fluorescencję. PROC: 1) geogr. forma terenu polegająca na po¬ PRUSOWIE łączeniu stromym stokiem dwóch powierzchni mniej więcej płaskich; p. rzeczny, zwiększenie spadku rzeki między dwoma łagodnie nachylonymi odcinkami, spowodowane występowaniem w dnie skał twardych; forma przejściowa do wodospadu; 2) fiz. p. odczucia, p. słyszalności —dźwięk; 3) muz. —gryf. PRÓSZYŃSKI: 1) Konrad, pseud. Kazimierz Promyk (1851—1908), pedagog, postępowy działacz oświat., red. i wydawca tygodnika dla ludu „Gazeta Świąteczna“, autor elementarzy i czytanek; 2) Kazimierz (1875—1945), konstruktor kamer film. (pleografu 1894, biopleografu 1898), kamery ręcznej (aeroskopu 1910) i in. PRÓŻNIA, przestrzeń, w której nie ma drobin żadnej substancji; p. idealna nie istnieje; w praktyce p. nazywamy przestrzeń wypełnioną gazem silnie rozrzedzonym. PRS —Polski Rejestr Statków. PRUDERIA [fr.], pozorna, fałszywa skromność; udana wstydliwość. PRUDNIK, m. pow., woj. opol., u stóp G. Opawskich, nad rz. Prudnik; 15 600 mieszk. (1956); stary ośrodek przędzalnictwa i tkactwa rzemieśin.; zakłady przemysłu bawełn. i produkcji obuwia; fragmenty średniow. fortyfikacji, wieża zamkowa z XIII w., klasztor i barokowe kościoły z XVIII w., stare, zabytkowe domy tkaczy. P. założony w XIII w. PRUGAR-KETLING Bronisław (1891—1948), generał poi., uczestnik kampanii wrześniowej 1939; w kampanii fr.-niem. 1940 dowódca 2 Dywizji Strzelców Pieszych, 1940—45 internowany w Szwajcarii, od 1945 w ludowym WP. PRUS Bolesław, wlaśc. Aleksander Głowacki (1845— 1912), największy obok H. Sienkiewicza powieściopisarz i nowelista poi. II poł. XIX w. W młodości uczestnik powstania 1863; w ciągu całego życia czynny i ceniony dziennikarz warszawski, współpracujący z licznymi pismami. Jego twórczość pisarska obejmuje: nowele (Kamizelka, Antek, Nawrócony), szkice powieść. (Przygoda Stasia, Anielka, Grzechy dzieciństwa), powieści współcz.: Placówka, Lalka, Emancyantki, Dzieci oraz powieść ist. Faraon. Z utworów tych przebija doskonała znajomość ówczesnego społeczeństwa i ambicja stworzenia jak najpełniejszego jego obrazu. Swoistą cechę twórczości P. stanowi humor, „uśmiech przez łzy“, umiejętność ukazania ludzkiej ułomności i wzbudzenia dla niej żywego współPRUSACY, nazwa ludności niem. b. Królestwa Pruskiego przejęta od pierwotnych mieszkańców terenów nadbałtyckich — Prusów. PRUSAK, Blattella germanica, owad z rzędu karaczanów; dł. ok. 12 mm; skrzydła u obu płci; występuje w domach mieszk. i piekarniach; pospolity w Polsce; wszystkożemy, żeruje nocą. „PRUSKA“ DROGA ROZWOJU KAPITALIZMU W ROLNICTWIE, pojęcie sformułowane przez Lenina; oznacza powolny rozwój stosunków kapitalist. w rolnictwie przy zachowaniu wielkiej własności feudalnej, która przekształca się we własność kapitalist.; ustrój agrarny w tym wypadku zachowuje częściowo cechy pańszczyźniane; charakterystyczna dla Niemiec i krajów wscb. Europy, m. in. Polski, jakkolwiek występowała tu również i —„amerykańska" droga rozwoju. PRUSKI JĘZYK, staropruski — język z rodziny bałtyckiej; niegdyś mówiła nim ludność Prus Wsch., w XVII w. wymarł pod naporem Niemców. PRUSKI ZABÓR, obejmował łącznie ok. 150 000 km2 ziem etnicznie poi.; składały się nań zagarnięte w I rozbiorze 1772 Prusy Zachodnie (Królewskie) oraz przyłączone w II i III rozbiorze (1793 i 1795) ziemie między Wisłą, Bugiem i Niemnem (nazwane Nowymi Prusami Wschodnimi), oraz miedzy Wisłą a Pilicą (Prusy Południowe); 1807 Prusy Południowe i Nowe Prusy Wschodnie zostały w całości wcielone do Księstwa Warsz.; kongres wiedeński 1815 przyznał część tych terenów (W. Ks. Poznańskie) z powrotem Królestwu Pruskiemu. PRUSOWIE, lud z bałtyckiej gTupy jęz., zamieszkujący w średniowieczu między dolną Wisłą a NiemB. Prus  PRUSTYT nem; w XII—XIII w. wyprawy poi. przeciw P. I najazdy P. na Polskę; 1233 — ok. 1283 podbój P. przez Krzyżaków, mimo powstań 1242 — ok. 1250 i 1260—74; przerzedzona w czasie walk ludność, zamieniona w poddanych chłopów, uległa germanizacji. PRUSTYT, minerał barwy czerwonawej; siarkoarsenin srebra, ważna ruda srebra. PRUSY, nazwa historyczna obejmująca pierwotnie ziemie między dolną Wisłą a dolnym Niemnem, zamieszkane przez bałtyckich Prusów; następnie nazwa P., rozciągnięta na posiadłości elektorów brandenburskich, stała się nazwą państwa niem. obejmującego pn.-wsch. część Rzeszy. Historia: Do połowy XIII w. kraj Prusów; w ciągu XIII w. podbity przez Krzyżaków; od 1466 lenno polskie; po sekularyzacji państwa zakonnego 1525 zależne od Polski -»-Prusy Książęce we władaniu Hohenzollernów; 1618 tron książęcy przeszedł na linię Hohenzollernów — elektorów brandenburskich; 1657 elektor Fryderyk Wilhelm uzyskał zrzeczenie się zwierzchnictwa Rzplitej nad Prusami; 1701 syn jego Fryderyk koronował się na króla prus.; królestwo prus. obejmowało wówczas dawne P. Książęce, Brandenburgię i inne posiadłości elektorów brandenburskich w Rzeszy; w XVIII w. nastąpił wzrost terytorialny P.; Fryderyk II Wielki przyłączył Śląsk, oderwany 1742 od Austrii, oraz pn.-zach. prowincję Rzplitej (-»-pruski zabór); wojny napoleońskie rozbiły potęgę Prus (bitwy pod Jeną i Auerstedt 1806); reformy Steina i Hardenberga na pocz. XIX w. oraz utworzenie Związku Celnego zwiększyły znaczenie P. i umożliwiły im ubieganie się o dominującą pozycję w Rzeszy; polityka Bismarcka doprowadziła do obalenia hegemonii Austrii i do poważnych zdobyczy teryt., a po zwycięstwie nad Francją do ustanowienia 1871 cesarstwa niem., w którym militarystyczne P. odgrywały główną rolę (król pruski dziedzicznym cesarzem niem.); 1918—45 jedno z państw Rzeszy Niemieckiej; 1945 uchwałą rządów państw koalicji antyhitler. zlikwidowane jako państwo. PRUSY KRÓLEWSKIE, część państwa krzyżackiego, od 1466 włączona do Polski, obejmująca woj. pomorskie, malborskie, chełmińskie i tytułem zwierzchnictwa lennego Warmię; autonomia — sejmik prus.; zagarnięte w I i II rozbiorze przez królestwo pruskie, stanowiły prowincję zwaną Prusami Zachodnimi. PRUŚY KSIĄŻĘCE, lenne księstwo Polski, utworzone 1525 po sekularyzacji zakonu krzyżack. przez Albrechta Hohenzollerna, ze stolicą w Królewcu; osadnictwo mazurskie w pd. części kraju; 1618 przejście tronu książęcego w ręce Hohenzollernów brandenburskich; 1657 uniezależnienie P. Ks. od Polski; posiadanie Prus umożliwiło 1701 elektorowi brandenb. przyjęcie tytułu króla prus.; od końca XVIII w. do 1945 prowincja pruska pod nazwą Prus Wschodnich. PRUSY WSCHODNIE —Prusy Książęce. PRUSY ZACHODNIE -Prusy Królewskie. PRUSZCZ GDAŃSKI, m.. siedziba pow. gdańskiego, woj. gd., nad Nową Radunią; 5300 mieszk. (1956); węzeł drogowy i kol., ośrodek usługowy i przemysłu przetw.-rolnego, urodzaine obszary roln.; zabytkowy got. kościół (organy z XVIII w.). PRUSZKOWSKI; 1) Witold (1846—96), malarz, uczeń J. Matejki; portrety, obrazy rodzaj., hist., o tematyce podań ludowych; 2) Tadeusz (1888—19421, malarz, uczeń K. Krzyżanowskiego; od 1922 prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie; współzałożyciel grupy ..Młoda Sztuka“ i „Rytm“; portrety. PRUSZKÓW, m. pow., woj. warsz.. w Kotlinie Warszawskiej, nad Utratą, pr. dopł. Bzury; 34 000 mieszk. (1956); przemysł metal., materiałów budowł. i biur., warsztaty kol.; w P. po powstaniu warsz. bvł obóz wysiedlonych z Warszawy. PRUSZYŃSKI Ksawery (1907—5Ó), pisarz i publicysta. w latach II wojny świat, związany z polityką Sikorskiego: 1949—50 poseł PRL w Holandii. Debiutował w 20-leciu zbiorami reportaży (W czerwonej Hiszpanii, Podróż po Polsce); po wojnie ogłosił m. in. tomy nowel Trzynaście opowieści i Karabela z Mescliedu, związane tematycznie z dziejami walk żołnierzy poi. na frontach II wojny światowej. PRUT, rz. na granicy ZSRR i Rumunii, 1. dopływ Dunaju; źródła na pn.-wsch. stokach Karpat; dł. ók. 950 km; spław drewna. PRYLIŃSKI Tomasz (1842—95), architekt krak.; gmach Krak. Tow. Ubezp. „Florianka“, restauracja Sukiennic krakowskich. PRYMA [lac.], muz.: 1) pierwszy dźwięk skali diatonicznej; 2) najniższy, podstawowy dźwięk zasadniczej postaci trójdżwięku (akordu); 3) -»-interwal. PRYMAS [łac.]: 1) głowa kościoła w danym kraju; 776 w Polsce tytuł przysługujący od 1417 arcybiskupowi gnieźnieńskiemu; p. poza władzą nad kościołem posiadał w dawn. Polsce uprawnienia polit., np. prawo dokonywania koronacji, zwoływania sejmu oraz sprawowania rządów (interrex) w czasie bezkrólewia; 2) pierwszy skrzypek w kapeli, zwłaszcza cygańskiej. PRYMATY -Naczelne. PRYMICJA [łac.], pierwsza msza odprawiona przez nowo wyświęconego księdza. PRYMITYW [łac.], zjawisko o charakterze pierwotnym, zaczątkowym; rzecz nieukształtowana, surowa. PRYMITYWIZM, cecha sztuki ludów pierwotnych oraz sztuki ludowej polegająca na upraszczaniu, często stylizowaniu i deformacji form przedstawianych postaci lub przedmiotów, wynikająca z ograniczonych możliwości technicznych i zamiłowania do dekoracyjności; jest również świadomie stosowaną cechą w niektórych kierunkach malarstwa współczesnego (—formizm, fowizm); prymitywy, termin używany czasem dla określenia póżnogotyckiego lub wczesnorenesansowego malarstwa we Włoszech, Francji, Niderlandach. PRYMULA —pierwiosnka. PRYMUS [łac.]: 1) pierwszy, najlepszy uczeń; 2) nazwa kuchenki naftowej, w której naftę wprowadza się do palnika przez wpompowywanie powietrza. PRYNCYPAT [łac.]: 1) nazwa okresu monarchii w Rzymie (27 p. n. e. — 284), w którym władca występuje jako pierwszy obywatel (princeps), jednocząc w swym ręku funkcje dawnych urzędników republ.; 2) w okresach podziału Polski XI—XIII w. na dzielnice — instytucja księcia zwierzchniego (princeps). który posiadał uprawnienia ogólnopaństw.; p. po śmierci Krzywoustego 1138—1227. PRYPEC, rz. w ZSRR, pr. dopływ Dniestru, płynie przez Polesie; źródła w zach. Białorusi; dł. ok. 800 km; brzegi niskie, bagniste; żeglowna ok. 500 km; połączona z dorzeczem Niemna Kanałem Ogińskiego, z dorzeczem Wisły Kanałem Dniepr-Bug (Królewskim). PRYSKA WKA —tryskawka. PRYSTOR Aleksander (1874—1941), czołowy polityk sanacyjny, członek Organizacji Bojowej PPS. bliski współpracownik Piłsudskiego, więzień caratu; 1929—31 min. pracy i opieki spoi.; 1931—33 premier, 1935 marSZapRYSZCZAREK HESKI -mucha heska. PRYSZCZARKOWATE, Cecidomyidae, rodzina drobnych owadów z rzędu muchówek; larwy żyją przeważnie wewnątrz roślin, powodując powstawanie zniekształceń — wyrośli. PRYSZCZYCA, zaraza pyska i racic — zakaźna choroba wirusowa bydła; objawy: liczne pęcherze, gł. w jamie pyska i w szparach międzyracicowych; szerzy się gwałtownie (paznoocje); na człowieka zakażenie przenosi się (b. rzadko) przez mleko. PRYTANOWIE [gr.j, w starożytności urzędnicy ateńscy, członkowie Rady pięciuset, od reformy Klistenesa (50S/7 p. n. e.) gł. organu administracji państwa. PRYZMA [gr.]: 1) część kłody otrzymana po odcięciu na traku opołów i desek bocznych, przeznaczona do dalszego przecierania; 2) bryła o regularnym kształcie usypana z materiału sypkiego (piasku, żwiru, węgla). PRYZMAT [gr.]: 1) geom. wielościan, którego dwie równoległe podstawy są wielobokami, ściany boczne zaś — równolcgłobokami; 2) fiz. szkło, kwarc lub inny przezroczysty materiał ograniczony dwiema płaszczyznami, przecinającymi się wzdłuż prostej, zw. krawędzią p. (rys. k) i tworzącymi kąt dwuścienny, zw. kątem łamiącym p. (rys. a); z pozostałych stron zwykle jest ograniczony również płaszczyznami uzupełniającymi p. do wielościanu. Światło, padając na ścianę p. pod kątem różnym od 90° ulega na jego ścianach dwukrotnemu załamaniu, odchyla się od pierwotnego kierunku oraz rozszczepia na widmo. Padając na jedną ze ścian prostopadle ulega całkowitemu wewn. odbiciu (czasem kilkakrotnemu); p. używane są w najrozmaitszych przyrządach optycznych (spektroskopach, lornetkach pryzmatycznych, mikroskopach i in.). „PRYZMAT“, ugrupowanie artyst. związane z postimpresjonizmem, zał. 1930 przez uczniów F. S. Koa — pryzmat, b — schemat rozszczepienia promienia świetlnego za pomocą pryzmatu  777 warskiego oraz malarzy związanych z nim wspólnym programem; pomijali efekty lit. i dekorac. na rzecz malarskości formalnej, którą rozwiązywali za pomocą rozszczepienia koloru przez pryzmat tęczy; do ugrupowania należeli: L. Adwentowicz, K. Larisch, L. Pękalski, I. Studnicki, W. Taranczewski i in. PRYZY -»-prawo łupu. PRZASNYSZ, m. pow., woj. warsz., w dawnej ziemi kurpiowskiej; 8700 mieszk. (1956); przemysł drzewny i drobny przetw.-rolny; zabytkowe kościoły, m. in. z XIII w. — Prawo miejskie od 1427. PRZĄDKI: 1) zool. motyle, których gąsienice wytwarzają oprzędy; większość gatunków podzwrotnikowych; należa do kilku różnych rodzajów; np. p. pierścienica (Malacosoma neustria) z rodziny barczatek — pospolity szkodnik drzew liściastych, jedwabnik morwowy (Bombyx mori) i p. wędrowna (Thaumetopoea processioned) z rodziny prządkówek — groźny szkodnik dębu; larwy jej wychodzą na żer z tzw. gniazd w długich szeregach; 2) etnogr. tradycyjny ludowy zwyczaj zbierania się dziewcząt w zimie na wspólne przędzenie, urozmaicone opowiadaniem legend i baśni. PRZĄDKI, charakterystyczne skałki piaskowca na Pogórzu Karpackim, w pobliżu Odrzykonia. PRZEBICIE, elektrotechn. powstanie w warstwie -►dielektryka, oddzielającej dwie elektrody o różnych potencjałach elektr., drogi przewodzącej dla prądu elektr. wskutek wzrostu natężenia pola elektr. ponad określoną wartość graniczną, zw. wytrzymałością elektr. na przebicie. PRZEBIERKA, muz. piszczałka w dudach, koźle, z której wydobywa się melodię przebierając palcami po umieszczonych w niej otworach. PRZEBIJAK, narzędzie kowalskie do przebijania na gorąco otworów w przedmiotach. PRZEBIŚN1EG, śnieżvczka, Galanthus — cebulkowa roślina z rodziny amarylkowatych; liście równowąskie, kwiaty białe; 11 gat. w lasach Europy i Azji; w Pol. p. pospolity (C. nivalis), chroniony. Zob. tabl. XV. PRZEBÓJ, popularny utwór muzyki rozrywkowej. PRZECHŁODZENIE, zjawisko polegające na tym. że przy ostrożnym oziębianiu ciecz nie krzepnie, pomimo osiągnięcia i przekroczenia temperatury krzepnięcia. PRZECIĄGANIE: techn. 1) rodzaj obróbki plastycznej polegający na zmianie kształtu i wymiarów przekroju poprzecznego obrabianego materiału; narzędziem powodującym zmianę kształtu przekroju jest ciągadło mające otwór o żądanym kształcie; maszyna przeznaczona do p. nazywa się ciągarką; 2) jeden z procesów obróbki skrawaniem, polegający na obróbce różnych otworów przelotowych i powierzchni zewn. o najróżniejszych kształtach drogą p. przez obrabiany otwór lub po obrabianej powierzchni narzędzia o kształcie pręta z zębami kolejno coraz bardziej zbliżonymi do kształtu otworu, który należy wykonać; p. charakteryzuje się dużą wydajnością, b. dużą gładkością obrobionych powierzchni i trwałością używanych narzędzi, tzw. przeciągaczy; maszyna do p. nazywa się przeciągarką. PRZECIĄGNIĘCIE: 1) lotn. ustawienie samolotu (lub szybowca) w locie na krytycznym lub ponadkrytycznym kącie natarcia, którego dalsze zwiększanie powoduje spadek siły nośnej; jest to niebezpieczny stan lotu, z którego samolot łatwo „wpada w korkociąg“; 2) geol. —kaptaż. PRZECIĄŻALNOSC, zdolność maszyny lub przyrządu do sprostania obciążeniu większemu od normalnego. PRZECIER, stały lub półpłynny, jednolity produkt przetarcia przez sito uprzednio rozgotowanych (rozdrobnionych) surowców owocowych lub warzywnych. PRZECIERACZKI, maszyny zaopatrzone w sita z obracającym się ślimakiem lub łapami do rozgniatania miękkich owoców oraz oddzielania pestek i części niejadalnych. PRZECINAK, siekiera kowalska — narzędzie kowalskie do cięcia na gorąco grubszych wyrobów pod młotami mechanicznymi. PRZECINKA: 1) góm. krótki chodnik łączący dwa sąsiednie wyrobiska; 2) lein. -«-gospodarstwo leśne. PRZECINKOWCE, bakterie o kształcie śrubowato zgiętej pałeczki, przypominającej przecinek; wywołują np. cholerę azjatycką. PRZECIWBÓLOWE ŚRODKI, analgetica, leki łagodzące lub usuwające ból przez zmniejszenie wrażliwości ośrodków bólu w mózgu; najczęściej używane: morfina, piramidon, weramon, aspiryna. PRZECIWCIAŁA -antygeny. PRZECIWCIĘŻAR, przeciwwaga — obciążnik stosowany w niektórych rodzajach maszyn i urządzeń do transportu w celu odpowiedniego przesunięcia środka ciężkości i zachowania w ten sposób równowagi. PRZEDZIAŁ PRZECIWGORĄCZKOWE ŚRODKI, antipyretica, leki obniżające temperaturę ciała przez wzmożone oddawanie ciepła wskutek rozszerzenia naczyń krwionośnych skóry, wzmożonego wydzielania potu, np. antypiryna, aspiryna. PRZECIWJAD, antytoksyna — przeciwciało powstające w ustroju po wprowadzeniu jadu bakteryjnego (np. jadu kiełbasianego) lub zwierzęcego (np. jadu żmii). Zob. też antygeny. PRZECIWNATARCIE -kontrofensywa. PRZECIWPROSTOKĄTNA, bok trójkąta prostokątnego leżący naprzeciwko kąta prostego. PRZECIWSTUKOWE ŚRODKI -antydetonatory. PRZECIWUTLENIACZ, antyoksydant, antyutleniacz — substancja hamująca utlenianie się; np. p. tłuszczów są zarówno substancje naturalne (tokoferole, kwas NDGA), jak i syntetyczne (anizole, estry kwasu galusowego). PRZECZNICA, przekop — góm. obszerne wyrobisko korytarzowe, drążone poziomo w kamieniu w poprzek warstw; łączy szyb z nachylonymi pokładami lub pokład z pokładem. PRZECZOS, med. powierzchowny linijny ubytek naskórka, występuje przeważnie wskutek drapania; znika nie pozostawiając blizny. PRZECZULICA, hiperestezja — nadmierne (chorobliwe) odczuwanie bodźców wskutek wzmożonej pobudliwości układu nerwowego. PRZECZYSZCZAJĄCE ŚRODKI, lazantia, leki przyśpieszające perystaltykę jelit i ułatwiające wypróżnienie, np. parafinowy olej, magnezja palona. PRZEDAWNIENIE, upływ czasu powodujący zmiany w stosunkach prawnych: 1) w prawie cywilnym p. nabywcze —zasiedzenie; p. umarzającę, termin, po upływie którego dłużnik może uchylić się od wykonania zobowiązania; 2) w prawie karnym — termin, po upływie którego nie można wszcząć postępowania, wydać wyroku lub wykonać kary. PRZEDBÓRZ, m., pow. konecki, woj. kieł. nad Pilicą, 3300 mieszk. (1958); przemysł miner., fabr. galanterii metal.; wiele zabytków budownictwa; b. zniszczony 1945. PRZEDECZ, m., pow. włocławski, woj. bydg. na Wysoczyźnie KuiawsKiej, nad jez. Przedecz; 2200 mieszk. (1956); ślady zamku Kazimierza W., baszta, gotycki kościół. PRZEDŁUŻYCKA KULTURA, okres wczesnej epoki brązu; obejmowała teren Łużyc, Śląska i Wielkopolski; stanowiła składnik powstałej później prasłowiańskiej —łużyckiej kultury. PRZEDMIOT —zdanie. PRZEDMORZE -reda. PRZEDNUTKA, rodzaj —ozdobnika muz. PRZEDPLON -plon. PRZEDPŁUŻEK, mały korpus plużny przed właściwym korpusem pługa, pracujący na mniejszą głębokość; powoduje dokładniejsze pokruszenie skiby i przykrycie obornika lub ścierniska; stosowany przy głębokiej orce. PRZEDPORCIE, awanport — obszar wody zawarty między falochronem a portem; z p. prowadzą drogi do kanałów portowych, basenów, doków; na p. mogą się np. zatrzymywać statki oczekujące na wprowadzenie do basenu. PRZEDRAMIĘ, anat. odcinek kończyny górnej od łokcia do nadgarstka. PRZEDROSTEK -prefiks. PRZEDROSLE, gametofit (stadium rozwojowe) w rozwoju paprobaików; organizm o pojedynczej liczbie chromosomów w komórkach ciała (haploid), powstały z zarodnika, zdolny do samoistnego życia i wytwarzania organów rozrodczych (rodni i plemni); drobna zielona plecha lub bulwka mikroskopowej wielkości. PRZEDSIONEK: 1) anat. część serca człowieka i wyższych kręgowców, występująca obok oddzielonej od niej zastawKą komory w każdej połowie serca; 2) część sieni albo hallu odgrodzona drzwiami; do p. prowadzą drzwi wprost ze dworu. PRZEDSTAWIENIE, psychol. uświadomienie sobie przedmiotów w sposób konkretny i poglądowy w wyobrażeniach lub istotnych cech przedmiotów i zjawisk w sposób ogólny i nieobrazowy w pojęciach. PRZEDTAKT, muz. rozpoczęcie melodii od słabej (nie początkowej) części taktu. PRZEDWIOŚNIE, wyróżniana niekiedy w Polsce dodatkowa pora roku poprzedzająca wiosnę właściwą; charakteryzują ją średnie temp. dobowe 0—5°C. PRZEDZIAŁ, mat. 1) p. otwarty, zbiór wszystkich liczb * zawartych między dwiema’ danymi liczbami a i b; p. o. oznacza się (a, b); 2) p. zamknięty, zbiór wszystkich liczb x zawartych między dwiema danymi liczbami c i d, wraz z tymi liczbami; p. z. oznacza się (c, d) lub (c, d].  „PRZEGLĄD KULTURALNY“ 778 „PRZEGLĄD KULTURALNY“, tygodnik kulturalno-społ.; ukazuje się od 1952 w Warszawie; 1953—56 organ Rady Kultury i Sztuki. „PRZEGLĄD NAUKOWY“, czasopismo spol.-filoz., Warszawa (1842—48); skupiało grupę postępowej inteligencji; red. E. Dembowski i H. Skimborowicz. „PRZEGLĄD POLITYCZNY“, miesięcznik poświęcony polityce międzynar., Warszawa (1924—33); red. M. 	Handelsman. „PRZEGLĄD POWSZECHNY“, pismo klerykalno-konserwatywne zał. przez jezuitów, Kraków 1884— 1939, wznowione 1947 w Krakowie; 1948—53 wychodziło w Warszawie jako organ jezuitów polskich. „PRZEGLĄD TYGODNIOWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO, LITERATURY I SZTUK PIĘKNYCH", Warszawa (1866—1905), czołowy organ pozytywizmu, inicjator polemik prasowych tego okresu; od 1878 pismo traci wyraźny program; red. A. Wiślicki. „PRZEGLĄD WSPÓŁCZESNY“, miesięcznik poświęcony filozofii, naukom społecznym, literaturze; Kraków 1922—35, Warszawa 1935—39; red. S. Wędkiewicz. PRZEGONY, głębokie bruzdy na obsianych polach, odprowadzające wodę z zagłębień gruntu. PRZEGRZANIE, zjawisko polegające na tym, źe przy ostrożnym ogrzewaniu ciecz nie wrze pomimo osiągnięcia i przekroczenia temperatury wrzenia. PRZEGRZEBEK, Pecten, małż morski o skorupkach promienisto żeberkowanych z prostą krawędzią zamkową; na brzegach płaszcza liczne czulki i oczy; p. pływają szybko otwierając i zwierając skorupki; muszle używane do podawania potrawy z móżdżku. PRZEGRZEWACZ, dodatkowe urządzenie kotła, podwyższające temp. pary ponad temp. wrzenia wody; składa się z wężownic rurowych wstawionych do kanałów, przez które przechodzą spaliny o wysokiej temp. Zob. też wymienniki ciepła. PRZEGUB, przegubowe połączenie — połączenie elementów konstrukcji lub Przegub plaski; a — wimechanizmu nie pozwala- dok z boku, b — widok jące na wzajemne przesuwa- z góry (przekrój) nie w punkcie połączenia, ale pozwalające na obracanie: w p. kulistym — względem dowolnej osi, w p. płaskim — tylko w jednej płaszczyźnie; p Cardana -»kardan. PRZEJŚCIOWA KRZYWA, stosowana przy budowie linii kol., dróg kołowych, kanałów linia łagodząca przejście z odcinka prostego w luk kołowy i na odwrót. PRZEJŚCIOWY INSTRUMENT -►narzędzie (przejściowe). PRZEKAZ, formularz do przesyłania pieniędzy pocztą. PRZEKAŹNIK (nazwa niepoprawna: rele od fr. relais), przyrząd elektr. do dokonywania zmian połączeń w obwodach głównych (roboczych) urządzeń przez otwieranie łub zamykanie styków w obwodzie pomocn.; p. służą do zabezpieczania i sterowania silników, prądnic, do napędu wyłączników, do zamykania i otwierania obwodów w urządzeniach sygnalizacji, telefonów itp. PRZEKĄTNA: 1) p. wielokąta, odcinek łączący dwa niekolejne wierzchołki wielokąta; 2) p. wielościanu, odcinek łączący dwa wierzchołki wielościanu nie leżące na tej samej ścianie (np. na rys. AB). PRZEKŁADNIA, -»napęd zastosowany w celu uzyskania różnej liczby obrotów na min. koła napędzanego («2) i koła napędzającego (ni); stosunek tych liczb nazywa się przełożeniem i równy jest odwrotności stosunku odpowiednich średnic tych kół: i = niInn = Do/Di; p. stosuje się również w celu zwiększenia momentu obrotowego na wałku napędzanym (przy proporcjonalnym zmniejszeniu liczby obrotów na min.). PRZEKŁADNIE, transformator mierniczy — transformator specjalnej budowy, przeznaczony do obniżania wartości napięcia lub prądu występującego w obwodzie gł. (roboczym) do wartości znacznie mniejszych w obwodach pomocn. (pomiarowych, kontrolnych, zabezpieczeniowych, sygnalizacyjnych itp.). PRZEKOPNICE, Notostraca, podrząd skrzelonogów; duża tarcza grzbietowa (karapaks), odwłok zakończony widełkami z długimi wiciami, na przodzie para potrójnych długich wici; u nas w drobnych, wysychających zbiornikach dwa gatunki o tarczy do 3 cm dł.: wiosenny Apus (Triops) cancriformis i letni Lepidurus apus; po wyschnięciu zbiornika giną, pozostawiając jaja zdolne do rozwoju po powrocie sprzyjających warunków. PRZEKRÓJ, sposób graficznego przedstawienia budynku, maszyny lub jej części; rzut rysowanego przedmiotu po odcięciu i odrzuceniu jego części znajdującej się przed płaszczyzną p., tak że na rysunku widoczne jest wnętrze przedmiotu. „PRZEKRÓJ“, popularny magazyn ilustr., tygodnik; wycnodzi od 1945 w Krakowie. Red. M. Eile. PRZEKRYCIE, konstrukcja nośna ułożona nad pomieszczeniem: strop, stropodach, dach. PRZEKSZTAŁCENIE, transformacja, odwzorowanie — wszelka operacja matematyczna, za pomocą której dane wyrażenie można zastąpić innym lub daną figurę zastąpić inną. PRZEKWITANIE, klimakterium — med. stopniowe zanikanie czynności gruczołów płciowych kobiety w okresie między 45 a 50 rokiem życia (w naszym klimacie), ustanie miesiączkowania i zdolności rozrodczej ; może powodować zaburzenia ogólne. PRZELEW: 1) część budowli piętrzącej (zapory, jazu, śluzy) służąca do regulowania przepływu wody; 2) urządzenie do zabezpieczenia zbiorników (wanien, umywalek itp.) przed wylaniem się z nich wody; połączony z rurą przelewową, umieszczony na pewnej wysokości otwór, do którego spływa wocła osiągająca dany poziom; 3) ekon. przeniesienie pewnej sumy pieniężnej z jednego konta na drugie, stosowane w bezgotówkowych obrotach bankowych. PRZELEW WIERZYTELNOŚCI, cesja — odstąpienie przez wierzyciela osobie trzeciej praw wobec dłużnika. PRZELICZALNOŚĆ ZBIORU, mat. własność zbioru polegająca na tym, że wszystkie jego elementy można ustawić w ciąg (tzn. ponumerować za pomocą liczb naturalnych); przeliczalny jest np. zbiór liczb parzystych, zbiór liczb wymiernych; natomiast zbiór wszystkich liczb rzeczywistych nie jest przeliczalny. PRZELOTNOŚĆ (linii kolejowej, drogi, kanału itp.), największa liczba pojazdów o określonym ciężarze, która może być przepuszczona na danej linii w ciągu doby przy danym wyposażeniu technicznym linii, typie pojazdów (lokomotyw) i danym systemie organizacji ruchu. PRZELOTY PTAKÓW, wahadłowe wędrówki między miejscem gniazdowania a zimowiskiem, wywoływane ’periodycznymi zmianami klimatu w ciągu roku; odbywają się ustalonymi szlakami (brzegi mórz, koryta rzęk) lub tzw. szerokim frontem; długość drogi p. jest b.- różna; przeciętnie etap dzienny wynosi ok. 100 km; rekordem jest p. siewki dominikańskiej nad Atlantykiem, ok. 3500 km w ciągu 35 godz. PRZELUDNIENIE WSI, nadmiar ludności rolniczej, która nie jest w pełni wykorzystana w rolnictwie i nie znajduje zatrudnienia w słabo rozwiniętym przemyśle; zjawisko to pojawiło się w okresie kapitalizmu; w Polsce międzywoj. ludność „zbędna“ w rolnictwie wynosiła według różnych obliczeń w zależności od stosowanej metody 2,4—8 min osób. PRZEŁĘCZ, wybitne obniżenie w grzbiecie pasma górskiego. PRZEŁOM RZEKI, zazwyczaj wąska, o stromych zboczach dolina rz. przecinającej pasmo górskie lub inną wyniosłość terenu; najpiękniejszy w Polsce przełom Dunajca w Pieninach. PRZEŁOŻENIE -»przekładnia. PRZEŁYK, odcinek przewodu pokarmowego od dolnego końca gardła do wpustu żołądka; rak p., nowotwór złośliwy, wcześnie doprowadza do zaburzeń połykania, a tym samym do szybkiego wyniszczenia ustroju. PRZEMĘCKIE JEZIORO, na Nizinie Wielkopol- A-A  779 skiej, połączone na pn. z Pd. Kanałem Obry a na pd. z Jez. Błotnickim, Radomierskim, Olejnickim i in.; {iow. 758 ha, głęb. 24,8 m; na jez. Wyspa Konwaiowa (rezerwat.) PRZEMIANA FAZ, zmiany liczby chromosomów w jądrach komórkowych wskutek podziałów redukcyjnych (-»-mejoza) i zapłodnienia; wyróżniamy haplofazę (pokolenie płciowe), o zredukowanej, pojedynczej (haploidalnej) liczbie chromosomów i diplofazę (pokolenie bezpłciowe), o podwójnej (diploidalnej) ich liczbie. Zob. też przemiana pokoleń. PRZEMIANA MATERII, metabolizm — ogół reakcji chem. zachodzących w organizmie żywym; są to z jednej strony procesy syntezy (anabolizm), poleające na tworzeniu się w organizmie związków barziej złożonych z prostszych (które organizm wytworzył z pobranych pokarmów) i przyswojeniu ich, czyli włączeniu w skład własnego ciała (asymilacja), z drugiej zaś strony procesy rozpadu (katabolizm), polegające na rozszczepieniu substancji bardziej złożonych na prostsze (dysymilacja) z wyzwoleniem energii zużytkowywanej do czynności życiowych; cechą szczególną procesów p. m. jest to, że przebiegają stosunkowo szybko w niskiej temp. (20—40°), dzięki biologicznym katalizatorom, tj. enzymom. PRZEMIANA POKOLEŃ, zjawisko występowania u niektórych zwierząt i roślin pokoleń różniących się sposobem rozmnażania: bezpłciowym i płciowym; oba pokolenia zazwyczaj różnią się wyglądem, np. u jamochłonów pokolenie bezpłciowe występuje pod postacią polipa, zaś pokolenie płciowe pod postacią meduzy, u rodniowców — sporofit i gametofit; pokolenie bezpłciowe może się rozmnażać za pomocą bądź pływek, zarodników, rozmnóżek, przez pączkowanie, bądź też partenogenetycznie; pokolenie płciowe rozmnaża się za pomocą gamet; najczęściej przemiana pokoleń wiąże się ze zmianą liczby chromosomów (-»-przemiana faz); p. p. bywa też nazywana rodozmianem. PRZEMIENNOŚĆ, komutatywność dodawania lub mnożenia — własność tych działań wyrażona wzorami a+b=b+a (prawo przemienności dodawania), wzgl. a • b=b • a (prawo przemienności mnożenia). PRZEMSZA, 1. dopływ Wisły, powstaje z połączenia Białej i Czarnej P.; dl. razem 61 km; dorzecze łącznie 2095 km2; w dolnym biegu splawna. PRZEMYSŁ, Przemysław: 1) P. I (1220—57), książę pozn. od 1247, syn Władysława Odonica; 1239—47 opanował Wielkopolskę i rządził wspólnie z Bolesławem Pobożnym; 2) P. II (1257—96), król poi., syn P. I; książę pozn. od ok. 1275, władca całej Wielkopolski od 1279; książę krak. 1290—91 i gdański od 1295; dążył do zjednoczenia Polski; 1295 koronował się na króla; zamordowany w Rogoźnie z inicjatywy margrabiów brandenburskich. PRZEMYSŁ, wytwarzanie produktów w sposób masowy przy użyciu urządzeń mechanicznych; główna PRZEMYSŁ Główne gałęzie przemysłu Przemysł Wyroby energetyczny energia elektr., cieplna paliw i koksochemiczny węgiel, koks, ropa naft., gaz ziemny itp. hutnictwo żelaza surówka żelaza, stal, półwyroby stalowe itp. hutnictwo metali nieżelaznych aluminium hutnicze, miedź elektrolit., ołów rafin. itp. budowy maszyn i metalowy kotły, silniki, obrabiarki, maszyny budowł., maszyny rolnicze, samochody, ciągniki, wagony, statki, telewizory itp. chemiczny nawozy sztuczne, tworzywa sztuczne, barwniki, wyroby farmaceutyczne itp. gumowy opony, dętki, obuwie gumowe, odzież ochronna itp. materiałów budowlanych cement, wapno, cegła, pustaki, dachówki, papa itp. szklarski i porcelanowo-fajansowy szkło ciągnione, naczynia szklane, porcelana stołowa itp. drzewny tarcica, meble, okleiny, sklejka, płyty pilśniowe, zapałki itp. papierniczy celuloza, papier, karton, tektura itp. włókienniczy przędza, tkaniny, dzianiny itp. odzieżowy ubrania, bielizna, nakrycia itp. skórzany, futrzarski i obuwniczy skóry, obuwie, galanteria skórzana, uprząż, futra itp. tłuszczowy i mydlarsko-kosmetyczny oleje, smary, mydła, proszki do prania, kosmetyki itp. spożywczy cukier, mąki, kasze, pieczywo, mięso, wędliny, tłuszcze roślinne jadalne, ryby, mleko, masło, piwo, wino, wódki, papierosy itp. poligraficzny książki, czasopisma, druki itp.  PRZEMYSŁOWE ROŚLINY 780 HUS główne regiony przemysłu dzikiego ośrodki produkcji steli: główne Przemysł ciężki w świecie gałąź produkcji materialnej w społeczeństwie. P. dzielimy na wydobywczy i przetwórczy, również na ciężki (produkcja środków prod.) i lekki (produkcja środków spożycia); p. ludowy (wiejski przemysł domowy), wytwarzanie przedmiotów przeznaczonych na użytek własny, w celu zaspokojenia koniecznych potrzeb. PRZEMYSŁOWE ROŚLINY, dostarczające surowca dla przemysłu (oleiste, włókniste, aromatyczne, aromatyczno-przyprawowe, lecznicze, garbnikowe, barwierskie itp.). PRZEMYŚL, imię królów czeskich: 1) P. Ottokah I (?—1230), król od 1197; 2) P. Ottokar II (1230—78), król od 1253; zawładnął krajami austr., 1278 pokonany przez Rudolfa Habsburga na Morawskim Polu. PRZEMYŚL, m. pow. 1 pow. miejski, woj. rzesz., nad Sanem; 41 900 mieszk. (1956); przemysł metalowy, dziewiarski, rozwinięte rzemiosło; na Górze Zamkowej częściowo odrestaurowany zamek kazimierzowski, najstarsza zabytkowa dzielnica Podzamcze. Powstał jako gród warowny przy trakcie handlowym na pd. przez Karpaty; pierwsze wzmianki z 981, miejskie prawo magdeburskie w 1389, w XTV— XVII w. ośrodek handlu, tkactwa, siedziba licznych zakonów; po rozbiorach w zaborze austriackim; od 1873 silna twierdza austr.; miejsce zaciekłych walk austr.-ros. 1914—15 i radz.-niem. 1941. PRZEMYŚLIDZI, pierwsza dynastia czeska panująca do 1306; nazwa od legendarnego protoplasty Przemyśla. PRZEMYT, kontrabanda, szmugiel — nielegalne przeprowadzanie przez granicę państwa towarów, pieniędzy lub innych przedmiotów wartościowych (np. dzieł sztuki), również ludzi. PRZENIKANIE, w filmie stopniowe zanikanie jednego obrazu, na którego miejsce pojawia się inny obraz; wykorzystywane jako przejście montażowe. PRZENIKALNOŚC: 1) elektryczna, wielkość skalarna charakteryzująca własności dielektryka, której miarą jest stosunek -«-indukcji elektr. (D) do natężenia pola elektr. (E) w dielektryku; 2) magnetyczna, analogiczna wielkość określająca własności magnet, ciał; jej miarą jest stosunek -«indukcji magnet. (B) do natężenia pola magnet. (H). P. magnet, ciał diamagnetycznych jest wielkością stałą o wartości nieco mniejszej od jedności; p. magnet, ciał paramagnetycznych ma wartość nieco większą od jedności, przeważnie jest zależna od temperatury; p. magnetyczna ciał ferromagnetycznych jest zależna od temperatury, od natężenia pola oraz od stanów poprzednich, dochodzi do bardzo wielkich wartości, rzędu 10«. PRZENOSICIEL, transmitor [łac.] — gatunek zwierzęcia, przenoszący pasożyty z jednego na drugiego osobnika innego gatunku będącego ich żywicielem; może być również żywicielem pasożyta, który odbywa w nim część swego cyklu rozwojowego (np. zarodziec zimnicy w komarze-widliszku), bądź też przenosi jaja lub cysty pasożyta w sposób mechaniczny. PRZENOŚNIA, metafora — figura stylistyczna polegająca na takim łączeniu wyrazów, że obydwa, a przynajmniej jeden z nich zyskuje nowe, bardziej wyraziste uczuciowo znaczenie (np. snów ludzkich mogiły). PRZENOŚNIK, transporter — urządzenie do przenoszenia materiałów, najczęściej sypkich lub kawałkowych, w sposób ciągły; materiał przepływa ciągłą strugą przesuwany mechanicznie, unoszony prądem wody lub powietrza albo przenoszony w naczyniach lub też na płytach umieszczonych w stałych odstępach i przesuwających się ze stałą prędkością; p. taśmowy przenosi nosiwo na taśmie wykonanej najczęściej z gumy z przekładkami bawełn. i podpartej na obracających się rolkach (krążnikach); p. członowy przenosi nosiwo na elementach (płytach, korytach itp.) przytwierdzonych do łańcucha; p. zgarniakowy, zgrzebłowy — zgarnia materiał po dnie koryta za pomocą poprzeczek przytwierdzonych do łańcucha; p. kubełkowy, elewator — przenosi materiał w naczyniach (kubełkach) przytwierdzonych do łańcucha luh taśmy, przy czym transport odbywa się z reguły w kierunku pionowym lub zbliżonym do pionu; p. ślimakowy, śrubowy — przesuwa materiał w rynnie za pomocą obracającej się spirali z blachy stanowiącej powierzchnię śrubową; p. pneumatyczny, powietrzny — przenosi materiał przeważnie pylny, miałki luh drobnoziarnisty na odległości dochodzące do kilkuset m rurociągiem z powietrzem ssanym lub tłoczonym; p. hydrauliczny, wodny — unosi materiały zmieszane ze strumieniem wody w korycie do miejsca ich osadzenia. PRZEOBRAŻENIE, metamorfoza — zool. przemiany -►larwy od wyklucia się do osiągnięcia postaci dorosłej, czasem związane ze zmianą środowiska i sposobu życia; występuje u wielu zwierząt, np. u gąbek, jamochłonów, robaków, skorupiaków, mięczaków, szkarłupni, płazów; u owadów p. zupełne — ze stadium poczwarki (np. u motyli) albo p. niezupełne — bez tego stadium. PRZEOR [łac.], w niektórych zakonach przełożony klasztoru. PRZEORZECH -«orzesznik. PRZEPADANIE, lołn. strome opadanie samolotu na skutek zbyt małej prędkości lotu; niebezpieczne przy lądowaniu, chociaż czasem stosowane dla skrócenia dobiegu. PRZEPADEK, kara dodatkowa, polegająca na utracie przez skazanego na rzecz państwa całości lub części majątku, towarów lub urządzeń przedsiębiorstwa, narzędzi, które służyły lub były przeznaczone  781 do popełnienia przestępstwa, albo przedmiotów pochodzących z przestępstwa. Zob. też kara (dodatkowa). PRZEPIERZENIE -»ścianka działowa. PRZEPIĘCIE, wzrost napięcia elektr., panującego w sieci, ponad wartość normalną; częstą przyczyną p. są wyładowania atmosferyczne; p. atmosferyczn e może stać się przyczyną wyładowań w obwodzie (przeskoki, przebicia) powodujących uszkodzenie izolacji elementów układu elektroenergetycznego; do ochrony od p. służą ogólnie ochronniki, a do ochrony od p. atmosfer. — odgromniki. PRZEPIÓRKA Dawid (1880—1940), wieloletni mistrz Polski w szachach; problemista i propagator gry w szachy; zamordowany przez hitlerowców. PRZEPIÓRKA: 1) zool. Coturniz cotumix, ptak z rzędu kuraków; stepy i pola uprawne Europy i zach. Azji oraz pn. Afryki; zimuje w Afryce i pd. Azji; dł. 20 cm, rozpiętość skrzydeł 36 cm; zwinnie biega; gnieździ się na ziemi; pożywieniem owady, pączki roślin, ziarno; 2) etnogr. kokoszka, kurka zbożowa, baba, koza, wilk — garstka nie ściętych kłosów żyta, zostawiona na polu po żniwach dla zapewnienia plonów na rok następny; zwyczaj oparty na dawnych wierzeniach ludowych. PRZEPŁAWKA, stopniowany kanał w zaporach wodnych i śluzach, umożliwiający przedostawanie się ryb z dolnego poziomu wody na górny. PRZEPŁYW: 1) w hydrologii ilość m3 wody przepływającej przez dany przekrój poprzeczny koryta rzeki w ciągu l sekundy; 2) w hydromechanice i aeromechanice ruch płynu (cieczy lub gazu); p. ustałon y, gdy ruch płynu w danym punkcie przestrzeni nie zmienia się w czasie; p. laminarny (uwarstwiony), gdy tory poszczególnych elementów płynu nie przecinają się ze sobą; p. turbulentny (burzliwy), turbulencja — gdy te tory w chaotyczny sposób przecinają się ze sobą; p. wirowy, gdy w p. dodatkowo występują wiry wywołane lepkością. PRZEPŁYWOMIERZ, przyrząd do mierzenia ilości (objętości lub ciężaru) przepływającej cieczy lub gazu w jednostce czasu; w wodomierzach i gazomierzach przepływające ciecz lub gaz obracają wirnik sprzężony z odpowiednim licznikiem; w zwężkach (kryzach lub dyszach mierniczych bądź rurkach Venturiego) ilość przepływającej cieczy lub gazu określa się na podstawie spadku ciśnienia w odpowiednio ukształtowanym przewężeniu przewodu; w rotametrach bąk wirujący w pionowej rurce osadzonej na przewodzie cieczy lub gazu wznosi się na wysokość tym większą, im większa jest prędkość przepływu. PRZEPONA BRZUSZNA, szeroki, cienki mięsień oddzielający u ssaków jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej; rytmiczne ruchy p. b. ku górze i ku dołowi stanowią jeden z najważniejszych mechanizmów prawidłowego oddychania; skurcze p. b. wywołują czkawkę. PRZEPUKLINA: 1) med. ruptura — przemieszczenie się wnętrzności z prawidłowego położenia pod skórę lub do sąsiednich jam ciała; najczęstsze p. brzuszne, w których trzewia przez osłabione miejsca w powłokach przedostają się pod skórę (p. pachwinowe, mosznowe, pępkowe, udowe); p. powstają często w bliznach pooperacyjnych; 2) roln. p. kapuściana, kiła kapuściana — choroba grzybkowa roślin krzyżowych; twarde guzowate nabrzmienia na korzeniach, ulegające stopniowo całkowitemu rozkładowi. PRZEPUST: 1) kanał wykonany w podłożu drogi lub kolei, przeznaczony do przepuszczania wód z jednej strony drogi na drugą; p. mogą być rurowe albo (większe), o przekroju prostokątnym i półkolistym, wykonane z żelbetu lub cegły; 2) -»kaliber. PRZERACHOWANIE ZOBOWIĄZAŃ, waloryzacja — dostosowanie wysokości zobowiązań pieniężnych do zmienionej wartości pieniądza. PRZEROST: 1) med powiększenie się tkanki lub narządu, z zachowaniem prawidłowego kształtu i budowy; 2) górn. warstwa skały płonnej w pokładzie kopaliny użytecznej lub w bryłach urobku. PRZERÓfeKA: 1) p. plastyczna, — p. metalu przez wywieranie nacisków w celu nadania mu odpowiedniego kształtu, uzyskania odpow. własności mechan. lub osiągnięcia żądanej gładkości; stosowana m. in. do wyrobu blach, prętów, taśm; metody p. p.: walcowanie, przeciąganie, kucie i tłoczenie; p. p. wykonuje się, zależnie od zamierzonych efektów, na zimno (w temp. otoczenia) lub na gorąco (dla stali w temp. pow. 800°); 2) górn. p. mechaniczna, dział techniki zajmujący się podnoszeniem wartości urobku bez zmiany jego struktury chem. i mineralogicznej, gl. przez rozdział na sortymenty handl. oraz przez wzDogacenie. PRZERÓW (Pferov), m. w środk. Czechosłowacji, PRZESTRZEŃ EUKLIDESOWA 23 800 mieszk. (1955); ogród bot.; przemysł maszyn., optyczny, precyzyjny i spoż.; węzeł kol. PRZERYWACZ, elektrotechn. urządzenie do samoczynnego częstego przerywania i zamykania -»obwodu elektr. głównie w celu uzyskania jednokierunkowego prądu tętniącego; najdawniej znanym p. jest młoteczek -»Neefa, dający do kilkunastu przerw na sek.; większą częstotliwość przerw uzyskuje się np. za pomocą p. rtęciowego (strumień rtęci, padając na obracający się styk, zamyka okresowo obwód) lub p. elektrolitycznego (Wehnelta). PRZERYWKA, przerzedzanie roślin — zabieg stosowany w uprawie roślin okopowych i in.; usuwanie z rzędu roślin zbytecznych i pozostawianie innych w wyznaczonych odstępach. PRZERYWNIK, ozdoba graficzna umieszczana w książkach dla rozdzielenia zdań lub rozdziałów. Przerywnik PRZERZUT, med. wtórne, często odległe ognisko chorobowe, przyczynowo związane z ogniskiem pierwotnym, tej samej co ono natury; powstaje wskutek przeniesienia czynnika chorobowego (bakterii, komórek nowotworowych) z prądem krwi lub limfy. PRZERZUTNIA [fr. enjambement], ukształtowanie zdania w wierszu, w którym rozczłonkowanie składniowe nie pokrywa się z wierszowym, np. Tylko Niemiec Denassów obojętnie słuchał || Pochwal takich, i chodząc pod nos sobie dmuchał (Mickiewicz). PRZESĄCZ, ciecz pozostała po odsączeniu osadu (-»sączenie). PRZESIEKA, w., pow. jeleniogórski, woj. wrocł., na przedgórzu Karkonoszy; 940 mieszk. (1956); tereny narciarskie. PRZESIEWACZ, przesiewnik — maszyna do rozdziału luźnego materiału (urobku górn., kruszywa) na sortymenty (klasy, frakcje itp.); rozdział odbywa się przez wprawienie w ruch sit z otworami różnych kształtów i wymiarów; rozróżnia się p. bębnowe lub płaskie, o ruchu kołowym lub wahadłowym, wolnobieżne i szybkobieżne, rezonansowe, wibracyjne itp. PRZESIĘK, med. płyn surowiczy wychodzący z naczyń krwionośnych do jam ciała w następstwie ogólnej lub miejscowej zastoiny, zwiększonej przepuszczalności naczyń krwionośnych lub zmian w składzie białek krwi. PRZESILENIE, solstycjum — największe oddalenie Słońca od równika niebieskiego; p. letnie (ok. 22 czerwca), gdy Słońce znajduje się najbliżej pn. bieguna niebieskiego (na pn. półkuli Ziemi najdłuższy dzień, początek lata); p. zimowe (ok. 22 grudnia), gdy Słońce znajduje się najbliżej pd. bieguna niebieskiego (na pn. półkuli Ziemi najkrótszy dzień, początek zimy). PRZESŁANKA, w logice zdanie będące podstawą uznania innego zdania. PRZESMYCKI: 1) Zenon, pseud. Miriam (1861— 1944), krytyk lit., poeta i tłumacz; przedstawiciel Młodej Polski, red. czasopism lit. „Zycie“ i „Chimera“; zebrał i wydał dzieła C. Norwida; Z czary młodości, Pro arie, studium o symbolizmie; 2) Feliks (ur. 1892), lekarz bakteriolog, prof. Akad. Med. w Warszawie, nacz. dyr. Państw. Zakładu Higieny. PRZESTANKOWANIE -»interpunkcja. PRZESTĘPSTWO, działanie lub zaniechanie zabronione przez ustawę pod groźbą kary, jako zawinione i społ. niebezpieczne; p. gospodarcze, p. odzące w gospodarkę narodową (fałszowanie pienięzy, handel obcymi walutami, spekulacja, przemyt, brakoróbstwo itp.); p. polityczne, czyny skierowane bezpośrednio przeciwko podstawom polit. państwa (zdrada ojczyzny, szpiegostwo, usiłowanie zmiany ustroju, zamach terrorystyczny itp.); p. prawa narodów, czyny uznane za przestępne i ścigane przez wszystkie cywilizowane państwa bez względu na obywatelstwo sprawcy i przepisy obowiązujące w miejscu ich popełnienia (handel ludźmi, środkami odurzającymi i wydawnictwami pornograficznymi, rozbójnictwo morskie, ludobójstwo itp.); p. służbowe, nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku służbowego przez pracownika instytucji państw, lub społ.; p. wojskowe, czyny przewidziane w części szczególnej kodeksu karnego Wojska Polskiego (dezercja, odmowa wykonania rozkazu, naruszenie regulaminu służby wartowniczej itp.). PRZESTRZEŃ EUKLIDESOWA, mat. przestrzeń, w której spełnione są aksjomaty Euklidesa. Nowo PRZESUWNICA czesną aksjomatykę przestrzeni euklidesowych podał na przełomie XIX/XX w. Hilbert. P. e. uogólnia się za pomocą metod geometrii analitycznej na p. e. 0 liczbie wymiarów większej niż 3. PRZESUWNICA, urządzenie do przesuwania wagonów z jednego toru na drugi, równolegle do niego ułożony; stosowane najczęściej w warsztatach budowy 1 remontu wagonów. PRZESYCANIE, wygrzewanie stopów, np. glinu, magnezu, w temp. kilkuset stopni C w ciągu kilkunastu godzin i chłodzenie w powietrzu; zabieg ma na celu równomierne przesycenie stopu składnikami stopowymi. PRZESZCZEPIANIE, transplantacja — med. operacja z zakresu chirurgii plastycznej; polega na wytworzeniu i przeniesieniu przeszczepu tkankowego w odpowiednio przygotowane miejsce ciała, wymagające uzupełnienia. PRZEŚWIT -►rozpiętość. PRZETACZANIE KRWI, transfuzja — wprowadzanie do żył lub tętnic chorego (krwiobiorcy) krwi odpowiedniej grupy, pobranej bezpośrednio od krwiodawcy lub specjalnie przygotowanej i przechowywanej (konserwowanej). PRZETACZNIK, Veronica, wielogatunkowy rodzaj roślin z rodziny trędownikowatych; p. leśny (V. officinalis), żabie oczko — niebieskie kwiaty w gronach; b. pospolity. PRZETAK, sito ręczne z drobnej siatki drucianej do przesiewania ziarna, mąki itp. PRZETARG, forma udzielania zamówień na wykonanie określonych robót i usług przez publiczne zaproszenie do składania ofert; celem p. jest osiągnięcie jak najlepszego wykonania przy najkorzystniejszej cenie; wybór oferty następuje po przeprowadzeniu komisyjnej rozprawy. PRZETCHLINKA: 1) zool. stigma, u stawonogów —tchawkodysznych maleńki otwór w ciele, stanowiący ujście tchawek na zewnątrz; p. mogą być zaopatrzone Przewodnia (zaznaczona czarno) Przetchlinka rośl.: 1 — epiderma (skórka), 2 — fellem (korek), 3 — fellogen (tkanka korkotwórcza), 4 — felloderma, 5 — fellogen wytwarzający przetchlinkę, 6 — luźno ułożone komórki przetchlinki w zamykające je włoski lub błony; 2) bot. urządzenie wentylacyjne (przewietrzające) w formie otworków oddechowych w martwej warstwie -►perydermy na pędach roślin drzewiastych. PRZETOKA, kanał wytworzony w tkance w związku z procesem chorobowym; łączy narząd położony w głębi ciała lub ognisko chorobowe ze skórą, błoną śluzową lub jamą ciała; sączy wydzielinę; może być samoistna lub wykonana sztucznie przez chirurga dla celów leczn., jak np. p. żołądka, która umożliwia odżywianie chorego przez dren w przypadku niedrożności przełyku. PRZETWORNICA ELEKTRYCZNA, maszyna lub zespól maszvnowy, złożony z dwóch oddzielnych układów elektr. sprzężonych mechanicznie, przeznaczony do przetwarzania rodzaju prądu (np. prądu zmiennego na stały), częstotliwości prądu zmiennego, liczby -*-faz prądu zmiennego, wartości napięcia prądu stałego itp. PRZETWORNIK, elektrotechn. przyrząd umożliwiający przetwarzanie bodźców jednej postaci (np. cieplnych, mechan.) na bodźce innej postaci (np. elektr.); p. jest czujnik temperatury, przetwarzający bodźce cieplne na bodźce elektr. (służące np. do sterowania elektr. obwodów zabezpieczających), głośnik, przetwarzający bodźce elektr. na bodźce akustyczne (przetwornik elektroakustyczny) itp. PRZETWORZENIE, muz. jeden z członów formy sonatowej (—muzyczna forma). PRZEWALSKI Nikołaj M. (1839—88), wybitny ros. badacz Azji Srodk.; 1870—85 cztery podróże: Turkiestan, Tybet, Mongolia, Chiny; zmarł w czasie wyprawy w Karakolu (obecnie Przewalsk). 732 PRZEWIESZKA, w taternictwie ściana skalna nachylona pod kątem ostrym. PRZEWODNIA, pęd wyprowadzony z zaokulizowanego na podkładce oczka odmiany mrozoodpomej, dla uformowania pnia i konarów, na których później szczepi się odmiany wrażliwe na mróz. PRZEWODNIKI PRĄDU, ciała, które w temp. pokojowej dobrze przewodzą prąd elektr.; w metalach nośnikami prądu są elektrony mogące się swobodnie przemieszczać między jonami sieci krystalicznej, w elektrolitach i gazach nośnikami prądu są jony ujemne i dodatnie. Zob. też półprzewodniki, elektroliza, dielektryki. PRZEWODNOŚĆ (przewodnictwo) : 1) elektryczna, wielkość charakteryzująca przewodniki elektr., równa odwrotności -►oporu elektr.; jednostką p. jest simens; 2) ciepln a, wielkość charakteryzująca zdolność danego materiału do przewodzenia ciepła, mierzona ilością ciepła przechodzącą w 1 sek przez sześcian z danego materiału o krawędzi 1 cm przy różnicy temperatur 1°; najmniejszą p. cieplną mają gazy. PRZEWORSK, m. pow., woj. rzesz.; 7700 mieszk. (1956); węzeł kol.; duża cukrownia; ratusz z XVII w., kościoły z XIV i XV w. i in. zabytki. — Prawo miejskie z końca XIV w. PRZEWOZY ŁAMANE, przewozy jednego ładunku wykonywane kolejno przez dwa lub więcej rodzajów transportu, a więc wymagające przeładunków. PRZEWÓD: bot. 1) p. mleczny, wielkie rozrośnięte w kształcie rurek wielojądrowe komórki różnych organów roślin, które w wakuolach swych gromadzą wydzieliny tworzące mleczną zawiesinę (—sok mleczny); 2) p. żywiczny, kanał powstały przez rozsunięcie się komórek, otoczony komórkami żywicorodnymi i wypełniony żywicą; występuje w drewnie i igłach gatunków iglastych (sosna, świerk, modrzew); p. ż. może ulegać powiększeniu przez rozpuszczenie części komórek wydzielniczych (zbiornik żywiczny), np. u jodły i świerka. PRZEWÓD ELEKTRYCZNY, element do przesyłania energii elektr.; częścią podstawową p. e. jest metalowa (z miedzi, aluminium lub stali) żyła przewodząca jedno- lub wielodrutowa (linka); p. e. może być jedno- lub wielożyłowy, goły (bez okrycia), odziany (osłona od wpływów atmosfer.) lub izolowany (osłona elektr.); p. e. odziany wykonywany jest w oprzędzie (owinięcie przędzą lub nitką) lub w oplocie (siatkowa warstwa z przędzy, nici lub drutów). Zob. też kabel; Î). jezdny, p. miedziany ub aluminiowy sieci trakcyjnej, wykonany z drutu okrągłego lub profilowego, z którym styka się odbierak prądu pojazdu elektr.; p. odgromowy, uziemiony p. wykonany zazwyczaj z linki stalowej, zawieszony poziomo ponad obiektami wymagającymi ochrony od wyładowań atmosfer., np. nad p. napowietrznej linii elektrycznej. PRZEWÓD POKARMOWY, zespół narządów współdziałających w przyj mowa- Przewód pokarmowy: 1 — niu, trawieniu i wchłania- jama ustna, 2 — wątroba, niu pokarmów oraz wydalę- 3 — dwunastnica, 4 — niu resztek pokarmowych, jelito cienkie, 5 — jelito PRZEWRÓT, figura w ślepe (kątnica), 6 — wy—akrobacji lotniczej. rostek robaczkowy, 7 — PRZEWRÓT MAJOWY, ślinianki, 8 — przełyk, 1926 zbrojne zagarnięcie 9 — żołądek, 10 — trzuwładzy przez J. Piłsudskie- stka, 11 — jelito grube, go po S-dniowych (12— 12 — odbytnica  783 14 V) walkach w Warszawie z wojskami legalnego rządu Witosa, popieranego przez prezydenta St. Wojciechowskiego. P. m. dokonany został w momencie silnego napięcia walk klas. i wzburzenia wśród klasy robotn. nękanej przez kryzys gosp. i bezrobocie. Piłsudski wykorzystał niezadowolenie szerokich mas narodu, pogłębione objęciem rządów przez ugrupowanie tzw. Chjeno-Piasta. Przewrót, dokonany przy poparciu wielkiego kapitału kraj. i zagr. pod hasłem „sanacji moralnej Polski“, faktycznie zmierzał do ustanowienia rządów silnej ręki i stopniowej likwidacji swobód demokratycznych; zapoczątkował faszyzujące rządy tzw. sanacji. PRZEZIERNIK, ozdobna krata żelazna umieszczona w półkolistym otworze ponad drzwiami do sieni w kamienicach mieszcz. XVI—XVIII w. PRZEZIERNIKI, Aegeriidae, rodzina motyli; łuski tylko wzdłuż żyłek i na brzegach skrzydeł, podczas gdy reszta ich powierzchni jest przezroczysta; niektóre gatunki z wyglądu podobne są do os lut) innych żądłówek. Tabl. IX. PRZEZMIANXI, ha Itérés, u muchówek szczątkowe skrzydła drugiej pary o kształcie małych buławek; służą jako narządy równowagi. PRZEŹROCZE: 1) arch. zwykle ozdobny, nieoszkłony otwór w ścianie budowli, zwłaszcza romańskich i gotyckich; 2) -♦diapozytyw. PRZEZROCZYSTOŚĆ, wielkość wyrażająca zdolność ciała do przepuszczania fal elektromagnet. (np. światła) określonej długości; p. równa jest stosunkowi —energii promienistej przepuszczonej przez ciało do energii padającej. PRZYBYŁOWSKI otrzymywanej przędzy istnieją: p. obrączkowe, wózkowe (selfaktory), używane zwłaszcza do przędzenia zgrzebnego i odpadkowego i dające przędzę luźno skręconą, p. skrzydełkowe, stosowane do przędzenia włókien łykowych (len, konopie, juta). PRZĘSŁO: 1) arch. część wnętrza, sklepienia lun elewacji budowli powtórzona kilkakrotnie; 2) techn. część Konstrukcji między dwiema podporami (p. mostowe. p. podciągu). Zob. też most, rama. PRZĘŚL, Ephedra, rodzaj roślin z klasy gniotowców; suche okolice cieplejszej strefy klimatycznej; dwupienny krzew o cienkich gałęziach i drobnych naprzeciwległych łuskowatych liściach; nasiona otoczone czerwoną soczystą osłonką powstałą z przykwiatków. PRZĘŚLIK, ciężarek obciążający wrzeciono; w wykopaliskach archeol. gliniany, rzadziej kamienny lub z metalu. PRZODEK, miejsce w kopalni, gdzie urabia się kopalinę (węgiel, rudę, kamień), tzn. oddziela jej części od calizny; czoło p.. powierzchnia calizny, która przez urabianie przesuwa się w kierunku postępu urabiania. PRZYBITKA, górn. materiał niepalny (glina, piasek itp.) służący do zapełnienia części otworu strzałowego nie wypełnionej materiałem wybuchowym. PRZYBORNIK, komplet przyrządów do kreśleń (cyrkli i grafionów) w specjalnym futerale. Zob. też kreślarskie przybory. Przeźrocze iw parzy stokopytnych; połknięty pokarm powraca z jednej części żołądka do jamy gębowej dla dokładniejszego przeżucia. Żołądek składa się z 4 części: żwacz, czepiec, księgi, trawieniec. Należą tu wielbłądy (z lamami), pelnorożce, pustorożce, żyrafy. PRZEŻYTEK, zanikający zwyczaj lub wierzenie zachowane z czasów dawniejszych mogące rzucić światło na wcześniejsze stadia rozwojowe i genezę zjawisk kulturowych; w stosunku do zachowanych przedmiotów materialnych wzgł. wymierających dawnych form biologicznych używa się terminu relikt lub zabytek. PRZĘDZA, ciągła nitka, wytworzona z włókien ułożonych w przybliżeniu równolegle i sczepionych dzięki silom tarcia występującym wskutek skręcenia *;óKił niedoprzęd rozciąganie porządkowanie skręcanie przędza Zasada przędzenia PRZĘDZALNICTWO, przerabianie włókien na przędzę; rozróżniamy: p. c i e n k"o p r z ę d n e bawełny (przędza cienka i wysokie gatunki przędzy średniej grubości), p. średnioprzędne bawełny, p. cze... ’ " ; - ^ b n e łysa nkowe wełny długiej (czesanki), p. zgrzebne wełny krótkiej, p. odpadkowe, p. włókien kowych (lnu. konopi, juty), p. jedwabiu. PRZĘDZARKA, maszyna do przerabiania niedoprzędu na przędzę; zależnie od konstrukcji i rodzaju Przędzarka wózkowa bawełniana Przybornik PRZYBOROWSKI: 1) Józef (1823—96), pedagog, językoznawca, badacz literatury, archeolog, prof. Szkoły Głównej; Wiadomości o życiu i pismach Jana Kochanowskiego; 2) Walery, pseud. Z. L. Sulima (1845—1913), powieściopisarz i historyk; popularne powieści hist. dla młodzieży; Sokół królewski, Oblężenie Warszawy, Rubin wezyrski, Bitwa pod Raszynem, Plowce, Dzieje 1863 r., Szwedzi w Warszawie, Ostatnie chwile powstania styczniowego. PRZYBOŚ Julian (ur. 1901), poeta, czołowy przedstawiciel ruchu awangardy poetyckiej w 20-leciu, współred. czasopism „Zwrotnica“ i „Linia"; 1947—51 poseł PRL w Szwajcarii, 1951—55 dyr. Biblioteki Jagiellońskiej. Zbiory wierszy: Śruby, Oburącz, Wgtąb lasu, Równanie serca. Miejsce na ziemi, Najmniej słów; eseje: Czytając Mickiewicza; antologia poezji lud. Jabloneczka. PRZYBÓJ, kipiel — rozbijanie się fal u brzegów lądu lub załamywanie się na płyciznach. PRZYBRAM (Pfibram), m. w zach. Czechosłowacji (na pd. od Pragi); 13 500 mieszk. (1955); stary ośr. górn. metali kolorowych (ołów, srebro, obecnie uran), przemysł metalowy i chem.; Svató Hora — miejsce pielgrzymek. PRZYBYLSKI: 1) Jacek (1756—1819), poeta, tłumacz, bibliotekarz i prof. Akad. Krak.; członek To w. Przyjaciół Nauk; poezje, przekłady poetów antycznych oraz Miltona i Woltera: 2) Czesław (1880—1936), architekt; Teatr Polski i Narodowy w Warszawie, Muzeum Ziemi Pomorskiej w Toruniu. PRZYBYŁKO-POTOCKA Maria (1881—1944), aktorka scen lcrak., łódź., „Rozmaitości", Teatru Polskiego w Warszawie; doskonała odtwórczyni ról współcz. repertuaru psychol., także dramatu klasycznego. PRZYBYŁOWSKI Kazimierz (ur. 1900), prof. prawa cywilnego Uniw. Jag.; Prawo prywatne międzynarodowe. M. Przybyłko-Potocka  S. Przybyszewski , 1935—47 Uniw. Jag., zakresu dramatu rzym. PRZYBYSZEWSKI PRZYBYSZEWSKI Stanislaw (1868—1927), dramaturg i powieściopisarz, czołowy przedstawiciel modernizmu i dekadentyzmu w literaturze niem. i poi.; początkowo pisał w jęz. niem. (rozprawy Chopin und Nietzsche, Totenmesse, trylogia powieściowa Homo sapiens); 1898—1901 red. tyfodnika lit „Życie“ w Kraowie; wywarł przemożny wpływ na atmosferę artyst. okresu Młodej Polski; uważany też za prekursora ekspresjonizmu poi. (1917— 19 	współpraca z tygodnikiem pozn. „Zdrój“); powieści: Dzieci szatana, Synowie ziemi, Mocny człowiek. wspomnienia: Moi współcześni, dramaty: Taniec miłości i śmierci, Śnieg, Cody życia; Listy. PRZYCHOCKI Gustaw (1884—1947), filolog klas.; 1919—35 prof. Uniw. Warsz członek PAU; prace nauk. z (m. in. pierwszy poi. przekład komedii Plauta), twórczości Owidiusza, Wergiliusza, Cycerona i Grzegorza z Nazjanzu. PRZYCHODNIA, ambulatorium — zakład otwartej opieki zdrowotnej, prowadzący działalność leczniczo-zapobiegawczą na określonym terenie (powiat, miasto, zakład pracy). PRZYCZEPA, pojazd drogowy ciągniony przez samochód lub ciągnik. PRZYCZÓŁEK: 1) bud. krajna podpora mostu lub wiaduktu, jednocześnie ograniczająca nasyp ziemny prowadzący do mostu; p. bywają drewniane, murowane, kamienne, betonowe i stalowe; 2) arch. inaczej -►fronton; 3) wojsk, zdobyta lub utrzymana przez własne wojska część terenu leżąca za bronioną przez nieprzyjaciela przeszkodą naturalna i zabezpieczająca przeprawę wojsk co najmniej od ognia broni maszynowej i moździerzy. PRZYCZYNOWOŚĆ, wywoływanie jednego zjawiska przez drugie; obiektywnie istniejący związek między zjawiskami (propter hoc) w przeciwstawieniu do niepowiązanego następstwa zjawisk w czasie (post hoc). PRZYDATKI, jajniki i jajowody; zapalenie p. wywoływane przez drobnoustroje powoduje powstawanie wysięków, guzów i zrostów; występuje w postaci ostrej lub przewlekłej, jest jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności. PRZYDAWKA -zdanie. PRZYIMEK, część mowy, która łącząc niejednorodne części zdania lub wyrażenia określa związki: przestrzenne, czasowe, przyczynowe itp. między członami zdania, np. pod, przy, w, na. PRZYKŁADNICA, długi liniał z poprzeczną listwą stałą lub ruchomą przykładaną przy rysowaniu do krawędzi rysownicy, co umożliwia rysowanie linii równoległych. Zob. też kreślarskie przybory. PRZYLASZCZKA POSPOLITA, trojanek, Hepatica nobilis (H. Iriloba) — bylina z rodziny —jaskrowatych; liście trójklapowe, kwiaty ciemnoniebieskie; lasy liściaste; lecznicza, chroniona. PRZYLĄDEK, występ lądu, wypukły załom w przebiegu wybrzeża, wrzynający się w morze Jub jezioro. PRZYLEPIEC, tkanina płócienna lub jedwabna, pokryta z jednej strony warstwą klejącą; służy do umocowania małych opatrunków. PRZYLGI, pulvillae, zakończenia nóg niektórych owadów, np. wielu muchówek oraz innych zwierząt, pozwalające im na utrzymywanie się, a nawet chodzenie grzbietem w dół po zupełnie gładkich powierzchniach. PRZYLISTEK, blaszkowaty wyrostek u nasady ogonka liściowego; zwykle parzysty, czasem przekształcony w utwór kolczasty (u robinii akacjowej) lub błoniasty. PRZYLŻEŃCE, Thysanoptera, rząd bardzo drobnych (dl. ok. 0,5—2 mm) owadów roślinożernych; skrzydła b. wąskie, obrzeżone włoskami; żywią się wysysając sok z roślin; ogółem ok. 2000 gatunków: tu należy np. czarna muszka (Heliothrips haemorrhoi- Przymiotno kanadyjskie PRACY, miejsce przyPrzyczólek (1) 784 dalis) — groźny szkodnik cieplarń, wciórnastek lnowy (Thrips linarius) — szkodnik upraw lnu. PRZYŁBICA, hełm z ruchomą zasłoną na twarz, używany XIV—XVII w. przez ciężkozbrojną jazdę rycerską; czasem niesłusznie nazywano p. nie całość takiego hełmu, lecz tylko samą zastawę ruchomą. PRZYŁĘCKI Stanisław (1891—1944), chemik i fizjolog, prof. Uniw. Pozn. i Warsz.; prace nad białkami. PRZYŁUSKI Jakub, Jeżowita (? —1554), prawnik, poeta; pisał w jęz. łac.; zbiór praw Leges seu statuta ac privilegia R. P.; elegie, panegiryki, epigramaty; poi. przekład Iliady. PRZYMIAR TAŚMOWY, ruletka — taśma stalowa lub płócienna zaopatrzona w podziałkę centymetrową, zwinięta w rolkę, zawartą w specjalnym futerale; służy do pomiaru długości. PRZYMIOT -kila. PRZYMIOTNIK, część mowy określająca właściwości rzeczowników, np. dobry, wysoki; p. stopniuje się, tzn. tworzy się formy wyrażające różne natężenie cech tkwiących w jego znaczeniu; rozróżniamy 3 stopnie: równy, wyższy, najwyższy, np. ciemny, ciemniejszy, najciemniejszy. PRZYMIOTNO KANADYJSKIE, Erigeron canadensis, jednoroczna roślina ruderalna z rodziny -złożonych; łodyga prosta, szorstko owłosiona, liście wąskolancetowate; uciążliwy chwast polny pochodzenia amerykańskiego. PRZYMROZEK, spadek temperatury poniżej 0° w przyziemnej warstwie powietrza wieczorem, nocą lub wczesnym rankiem — przy dodatniej temperaturze w ciągu dnia; dla roślinności szczególnie groźny wiosną. PRZYMUSOWE DOMY musowego osadzania więźniów (w Polsce II pół. XVIII w.), włóczęgów, żebraków i ubogich w celu zapewnienia manufakturom taniej, stałej i karnej siły roboczej. PRZYPADKI GRAMATYCZNE, p. rzeczownika — kategoria gramat., której funkcja polega na określaniu stosunku rzeczownika do innych wyrazów w zdaniu. Język poi. ma 7 przypadków w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej: mianownik (łac. nominativus) odpowiadający na pytanie kto? co?; dopełniacz (genetivus) kogo? czego? czyj?; celownik (dativus) Komu? czemu?; biernik (accusativus) kogo? co?; narzędnik (instrumentalis) kim? czym?; miejscownik (locatívus) w(o) kim? w(o) czym?; wolacz (vocativus) o/ PRZYPADKOWOŚĆ, przyczynowo uwarunkowane zjawisko, którego zaistnienie nie jest uważane za konieczne; dotyczy przecięcia się różnych szeregów przyczynowych, które uważa się za przypadkowe ponieważ przecięcie to: a) nie musiało zaistnieć, b) zaistnienie jego nie daje się przewidzieć. PRZYPISAŃCY —glebae adscripti. PRZYPKOWSKI Samuel (ok. 1592—1670), działacz i pisarz ariański, reprezentant skrzydła umiarkowanego; poezje łac. i pisma wyznaniowo-polit. wyd. w zbiorze Cogitationes sacrae. PRZYPŁYW -pływy. PRZYPOŁUDNIK, Mesembryanthemum, roślina zielna lub krzew z rodziny pryszczyrnicowatych; ok. 500 gat.; pustynie Afryki Pd. i Kalifornii; różnopostaciowe sukulenty; liście mięsiste, kwiaty duże; hod. jako doniczkowe rośl. ozdobne. PRZYPOZWANIE, zawiadomienie osoby trzeciej o procesie cywilnym w celu umożliwienia jej wstąpienia do niego w charakterze interwenienta ubocznego. PRZYPRAWY KUCHENNE, dodatki do produktów spoż. dla poprawienia właściwości smakowych; p. korzenne — cynamon, gałka muszkatołowa, papryka, pieprz, imbir, wanilia; p. warzywne — cebula, czosnek; p. ziołowe — gorczyca, kminek, koper, liście laurowe, majeranek. PRZYPROSTOKĄTNA, bok trójkąta prostokątnego leżący przy kącie prostym. PRZY RODOLECZN1CTWO, fizjoterapia — leczenie za pomocą różnych czynników przyrody: naturalnych (klimatolecznictwo, zdrojolecznictwo, wodolecznictwo) i sztucznych (fizykoterapia). PRZYROSTEK -sufiks.  POLIGRAFIA  1Tablica 65 8 9 1 — Składanie na linotypach, 2 — Tastrowanie tekstu na monotypie, 3 — Odlewanie składu monotypowego. 4 — Maszyna typograficzna arkuszowa, 5 — Odlewanie płyt stereotypowych dla maszyny rotacyjnej, 6 — Montaż formy rotograwiurowej, 7 — Trawienie cylindra rotograwiurowego, 8 — Maszynowe falcowanie arkuszy drukarskich, 9 — Obcinanie gotowych czasopism na trójnożu. Zdjęcia wykonano w Drukarni im. Rewolucji Październikowej oraz w Zakładach Graficznych „Domu Słowa Polskiego" w Warszawie.  Tablica 66 PSY Cocker-spaniel Chart borzoj Doberman Owczarek alzacki Owczarek szkocki (Collie) Bernardyn Chow-Chow Nowofundlanezyk wodolaz Pudel Dog niemiecki Wyże! krótkowłosy Airedale terrier Foksterier ostrowtosy Jamnik długowłosy Kerry blue terrier Pinczer japoński  Przysłona obiektywu zyslona obie fotograficzn ego 785 PRZYROST ROCZNY, słój roczny — warstwy komórek drewna wtórnego, wytworzone przez miazgę w ciągu jednego okresu wegetacji; składa się z drewna wiosennego i letniego. Żob. też pień (rys.). PRZYRZĄD, wszelki przedmiot pomocniczy, ułatwiający lub umożliwiający posługiwanie się narzędziami roboczymi, np. kopyto szewskie, uchwyt tokarski, p. spawalniczy; określenie używane również do aparatów, instrumentów pomiar, i in. urządzeń. PRZYRZECZENIE (dawniej przysięga), uroczyste potwierdzenie zeznania lub opinii składanej przed sądem; złożenie fałszywych zeznań pod p. podlega karze. PRZYSADKA, łuskowaty, niekiedy barwny liść podpierający szypułki kwiatowe. Zob. też podsadka (rys.). PRZYSADKA MÓZGOWA, gruczoł dokrewny wielkości ziarna fasoli, leżący na podstawie czaszki, wytwarza hormon wzrostowy i reguluje czynność innych gruczołów dokrewnych; nadczynność p. m. powoduje u dzieci wzrost olbrzymi, u dorosłych — rozrost kości kończyn i żuchwy; wzrost karzełkowaty jest wyrazem niedoczynności p. m. PRZYSIÓŁEK, grupa domów położona samotnie, poza właściwą wsią; rozróżnia się: p. ulicowy, gdy domy stoją wzdłuż krótkiej ulicy, p. placowy — wokół placu i p. bezkształtny. PRZYSŁONA, diafragma — w przyrządach optycznych przegroda z otworem, którego wielkość można regulować; ogranicza szerokość wiązki promieni, a więc i ilość światła wchodzącego do przyrządu; w aparacie fot zmniejszenie otworu p. powiększa ponadto głębię ostrości. PRZYSŁOWIE, krótkie, tradycyjnie powtarzane zdanie wyrażające jakąś myśl ogólną, pochodzącą ze źródeł ludowych lub literackich. PRZYSŁÓWEK, część mowy wyrażająca sposób, czas, miejsce itp. akcji (np. szijbko, dawno, blisko) lub stopień, nasilenie cechy zawartej w znaczeniu przymiotnika (np. bardzo, wysoce, wybitnie zdolny). PRZYSPOSOBIENIE, adopcja — forma przyjęcia do rodziny osoby trzeciej, stwarzająca stosunek analogiczny do pokrewieństwa; celem p. jest zapewnienie rodziny zastępczej dzieciom pozbawionym normalnej pieczy rodzicielskiej; w związku z tym dopuszczalne jest p. jedynie osób małoletnich i tylko dla ich dobra. PRZYSSAWKA, narząd czepny różnych zwierząt, mający postać tarczki lub miseczki o silnym umięśnieniu; po przyciśnięciu p. do podłoża, dno jej przez skurcz odpowiednich włókien mięśniowych zostaje odciągnięte, wskutek czego powstaje częściowa próżnia, powodująca silne przytwierdzenie się zwierzęcia do podłoża; p. występują przede wszystkim u pasożytów i u zwierząt żyjących w strefie przyboju lub w wodach o wartkim prądzie. PRZYSTAWANIE LICZB, według modułu m, kongruencja modulo m — relacja między liczbami, mianowicie: mówi się, że dwie liczby a i b przystają do siebie według modułu m (gdzie m — liczba naturalna), jeżeli różnica a — b tych liczb jest podzielna przez m; zapisujemy to wzorem a = b (mod m) i czytamy: a przystaje do b modulo m (lub według modułu m); np. 23 = 11 (mod 6), bo 23 —11 = 12 jest podzielne przez 6; podobnie 18 = — 8 (mod 13) itd. PRZYSUCHA, w., do r. 1869 m., siedziba pow., woj. kieł., u stóp Wzgórz Opoczyńskich; w XVIII w. produkcja żelaza kutego i wyrobów żelaznych; kościół z XVIII w; z P. pochodzi Oskar Kolberg. PRZYSWAJANIE, biol.: 1) -«-przemiana materii; 2) p. węgla -►asymilacja (węgla). PRZYŚPIESZENIE, wielkość wektorowa, której wartość określa stosunek przyrostu prędkości do przyrostu czasu; w przypadku ruchu prostoliniowego p. ma kierunek zgodny z kierunkiem ruchu (lub przeciwny); w przypadku ruchu krzywoliniowego p. zawsze można rozłożyć na styczne i normalne do toru; p. ziemskie (ciężkości), p. nabywane przez ciała swobodnie spadające w próżni (poddane tylko działaniu siły ciężkości); w zależności od miejsca na kuli ziemskiej wynosi w przybliżeniu 980—983 cm/sek*. Zob. też grawitacja. PRZYSPIESZNIK, roln. inspekt założony na warstwie gorącego nawozu w celu przyśpieszenia rozwoju rozsady; często przykrywany na noc matami. 50 	Mała Enc. Powsz. PWN PSEUDONIM PRZYTARCZYCZNE GRUCZOŁY, cztery gruczoły wydzielania wewn. (wielkości ziarna grochu) leżące na tylnej powierzchni tarczycy; utrzymują prawidłową zawartość niektórych soli mineralnych we krwi. PRZYTULIA, Galium, wielogatunkowy rodzaj roślin z rodziny marzanowatych: liście wąskie, od 4—5 do 12 w okółku: lasy, zarośla, łąki. PRZYUSZNICA, anat. największy z gruczołów ślinowych u człowieka, leżący pod skórą policzka, przed małżowiną uszną; przewód p. uchodzi do przedsionka jamy ustnej: zapalenie p. -«-świnka. PRZYWILEJE DYPLOMATYCZNE i KONSULARNE -►immunitet (dyplomatyczny). PRZYWILEJE ZIEMSKIE, w dawnej Polsce akty monarsze nadające szczególne uprawnienia całemu stanowi w danej ziemi lub ziemiach (zwłaszcza szlachcie) albo kilku stanom razem. PRZYWŁASZCZENIE, bezprawne obrócenie na swoją własność cudzego mienia ruchomego będącego w -►posiadaniu sprawcy. PRZYWLOKĄ, sieć rybacka, rodzaj -»niewodu; używana do połowu ryb na wodach niezamarzniętych. PRZYWROTNIK, Alchemilla, bylina lub roślina roczna z rodziny różowatych; w Polsce 24 gat. na łąkach i polach; liście dłoniastowrębne, okwiat niepozorny, żóltawozielony. PRZYWRÓCENIE TERMINU, restytucja — zezwolenie przez sąd w określonych warunkach na dokonanie czynności procesowej po upływie terminu dla niej wyznaczonego. PRZYWRY, Trematoda, gromada z typu płazińców; ciało spłaszczone, nieczłonowane, dl. do 7—8 cm; niektóre prawie mikroskopijnej wielkości; wyłącznie pasożyty; przeważnie obojnalci; mają przyssawki; p. monogeniczne, przeważnie pasożyty zewnętrzne (np. skrzeli i skóry ryb i płazów), w tyle ciała tarcza czepna; rozwój z metamorfozą, bez żywicieli pośrednich; p. digeniczne, czyli właściwe, pasożyty wewnętrzne z przyssawką gębową i przeważnie brzuszną; skomplikowany rozwój ze zmianą żywicieli, z metamorfozą i przemianą pokoleń (miracydia, sporocysty, redie, cerkarie, adoleskarie). Mogą powodować masowe straty w hodowli ssaków, ptaków i ryb; niektóre pasożytują na ludziach. Tu należy m. in. -»motylica wątrobowa. P. S. -»postscriptum. PSALM [gr.J, hebr. pieśń rei. ze Sl. Testamentu lub wzorowany na psalmach bibl. liryczny utwór lit. Melodie liturgiczne p. (psalmodia) należą do chorału gregoriańskiego; do p. komponowano też muzykę wielogłosową a cappella (motety, Psałterz M. Gomółki), później — wok.-instrumentalną. PSAŁTERZ [gr.], wchodzący w skład St. Testamentu zbiór 150 psalmów, których autorstwo przypisywano królowi Dawidowi; w Polsce przekłady P. należą do najstarszych zabytków literackich; Psałterz floriański (koniec XIV w.), Psałterz puławski (XV w.). PSAMETYCH I (VII w. p. n. e.), władca staroż. Egiptu; korzystając ze słabości państwa asyryjskiego zjednoczył Egipt i założył nową, XXVI dynastię, zw. saicką. PSAMMON [gr.], zespół drobnych organizmów zamieszkujących środowisko piasku podwodnego lub wilgotnego; w skład p. wchodzą różne glony, pierwotniaki, nicienie, wrotki i in. PSAMOFITY, rośliny przystosowane do egzystencji na ruchomych piaskach wydmowych; długie korzenie, szybki wzrost oraz małe wymagania w stosunku do zasobności gleby w wodę i składniki mineralne. PSEUDOKLASYCYZM, fałszywy klasycyzm; w Polsce kierunek lit. w pocz. XIX w., naśladujący wzniosły styl klasyków staroż. lub fr. XVII w.; gl. przedstawiciele K. Koźmian, A. Feliński. PSEUDOLOGIA [gr.], opowiadanie zmyślonych, fantastycznych historii; u dzieci — czasem zjawisko normalne, u dorosłych — objaw zaburzeń psychicznych. PSEUDO-MAURYCY, autor dzieła Taktyka z VI— VII w., gdzie omawiane są m. in. metody walki wojsk bizantyńskich ze Słowianami; niektóre źródła przypisują autorstwo tej pracy cesarzowi bizant. Maurikiosowi (582—602). PSEUDOMORFOZA [gr.], kryształ fałszywy — wypełnienie nową substancją przestrzeni uprzednio zajmowanej przez kryształ, z zachowaniem jego pierwotnej postaci. PSEUDONIM [gr.], zmyślone imię i nazwisko, bądź tylko imię albo nazwisko, przybierane przez pisarzy, dziennikarzy, artystów, jak również w celu  PSEUDOPODIA ukrycia tożsamości przez działaczy konspiracyjnych. Zob. też anagram, kryptogram, kryptonim. PSEUDOPODIA [gr.], nibynóżki — czasowe i zmienne wypustki plazmy ciała pierwotniaków (np. korzenionóżek) i niektórych komórek tkankowców; służą do poruszania się lub do pobierania stałych cząstek pokarmowych. PSEUDOSFERA [gr.], mat. powierzchnia otrzymana przez obrót -«-traktrysy dokoła jej -»-asymptoty. PSEUDOTEROFITY, rośliny zielne przebywające okres zimy w postaci pączków (bułwek, cebulek) dających na wiosnę nową roślinę, np. rzęsa, czosnek, wiechlina żyworodna. Zob. r PSIANKA, Solarium, kilkogatunkowy rodzaj roślin, ki y^S//\ \ przeważnie trujących, z ro- [It l dżiny psiankowatych, rzędu Jyr— rurkokwiatowców; należą tu m. in. ziemniak, pomidor, / p. slodkogórz (S. aulcama- // ta) i p. czarna (S. nigrum), [ty*'*' roczna roślina ruderalna, kwiat biały, jagoda czarna, Psianka czarna rzadko zielonawa. PSIANKOWATE, Solanaceae, rodzina dwuliściennych, zazwyczaj o specyficznym zapachu; liście obfitują w różne trujące alkaloidy; owoc — jagoda lub torebka; należą tu m. in. psianka, tytoń, papryka, pokrzyk, lulek, bieluń. PSIE POLE, dawniej miasteczko, obecnie dzielnica Wrocławia; uważane za miejsce klęski wojsk niem. 1109 w czasie najazdu na Polskę. PSILORITIS (Idi), najwyższy masyw górski na wyspie Krecie (Grecja); wys. do 2456 m; skały wapienne, strome stoki; łasy liściaste i gaje cyprysowe; partie wysokogórskie pokryte łąkami. PSKOWSKIE JEZIORO -Czudzkie Jezioro. PSKÓW, m. obw. w pobl. jez. Pejpus, w zach.eur. części RFSRR; 69 000 mieszk. (1956); zabytki arch. i malarstwa (freski); przemysł lniarski, drzewny, spoż.; węzeł koi. — Jedno z najstarszych miast ros.; republika miejska, od 1510 przyłączona do państwa moskiewskiego; ośrodek handlu i rzemiosła; w czasie wojny inflanckiej oblegany (1581—82) przez Stefana Batorego; podupadł w XVIII w. PSL -►Polskie Stronnictwo Ludowe. PSOTNIKI -gryzki. PSTRĄG, Salmo trutta morpha fario, ryba z rodziny łososiowatych; odmiana troci; bystro płynące, chłodne wody Europy; dł. do 60 cm; w stawach hodowane są p. tęczowe pochodzące z Ameryki Pn., które lepiej niż krajowe znoszą warunki hodowli; mięso b. cenione. PSTROWSKI Wincenty (1904—48), rębacz kopalni „Jadwiga”, 1947 inicjator współzawodnictwa pracy w Polsce. PSY, Canidae, rodzina z rzędu mięsożernych, żyjąca na całym świecie z wyjątkiem Antarktyki; zęby łamacze silnie rozwinięte; kończyny przednie 5-, tylne 4-paiczaste, pazury niewciąganc; doskonały węch. Należą tu: lis, piesiec, wilk, szakal, pies domowy. Tabl. 66. PSYCHASTENIA [gr.], rodzaj nerwicy objawiającej się brakiem aktywności, szybkim męczeniem się podczas pracy, nadmiarem zbędnych hamulców, wzmożoną skłonnością do rozważań, natręctwami różnego rodzaju. PSYCHE [gr. tchnienie, dusza]: 1) mit. gr. piękna królewna uwielbiana przez poddanych; zazdrosna Afrodyta kazała Erosowi «'zbudzić w niej miłość do potwora, lecz Eros sam się w niej zakochał; 2) dusza. PSYCHIATRIA [gr.], dział medycyny zajmujący się pochodzeniem, rozpoznawaniem i ieczeniem chorób psychicznych. PSYCHICZNE CHOROBY, dzielą się ogólnie na zewnątrzpochodne (wskutek zmian starczych, chorób zakaźnych, stanów reaktywnych) oraz wewnątrzpochodne, o niewyjaśnionej przyczynie (schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna). PSYCHIKA [gr.], całokształt właściwości i procesów psych, (intelektualnych, uczuciowych i wolicjonalnych) wytworzonych lub rozwiniętych przez warunki, w których jednostka żyje. PSYCHOANALIZA [gr.]: 1) teoria psychol. stworzona przez S. Freuda, wg której życiem psychicznym człowieka kierują nie uświadomione tendencje, instynkty i popędy, szczególnie instynkt seksualny (-►libido); 2) metoda psycnoterapeut. polegająca na wykrywaniu przy pomocy wolnych skojarzeń utajonych" kompleksów, tj. wypartych ze świadomości 786 przeżyć psychicznych będących wg S. Freuda przyczyną wielu -»nerwic PSYCHOFIZJOLOGIA [gr.], nauka zajmująca się badaniem związków między procesami psychicznymi i fizjologicznymi. PSYCHOFlZYKA [gr.], dział psychologii ustalający stosunki pomiędzy bodźcami fizycznymi a wrażeniami. Twórcą tego kierunku jest G. T. Fechner. PSYCHOLAMARK1ZM, teoria ewolucyjna wywodząca się od poglądów Lamarcka, wg której gł. przyczyną ewolucji zwierząt jest psychiczna dążność organizmu do przystosowywania się i doskonalenia. Zob. też lamarkizm. PSYCHOLOGIA [gr. psyche-dusza, logos-slowo], nauka o zjawiskach psychicznych; zadaniem p. jest opis, analiza oraz wykrywanie praw, które rządzą zjawiskami psych. W p. powstało wiele samodzielnych kierunków, różniących się sposobem ujmowania zjawisk psych., oraz samodzielnych działów, zależnie od dziedziny zastosowania. Do grupy pierwszej należą: p. postaci, p. głębi, p. indywidualna, p. eksperymentalna; do drugiej: p. wychowawcza, p. kliniczna, p. porównawcza, p. rozwojowa, p. spoPSYCHOLOGISTYCZNA SZKOŁA PRAWA, uznaje prawo za zjawisko istniejące wyłącznie w indywidualnych przeżyciach; opiera się na założeniach subiektywnego idealizmu; przedstawiciele: L. Petrażycki, E. R. Bierling, A. Ross. PSYCHOMETRIA [gr.], dział psychologii zajmujący się mierzeniem czasu trwania różnych procesów psychicznych, częstości ich występowania i intensywności. PSYCHOPATIA [gr.], zwyrodnienie charakteru i usposobienia; nieprawidłowe ukształtowanie się osobowości człowieka w dziedzinie woli i uczuć. PSYCHOPATOLOGIA [gr.], dział medycyny, nauka 0 rozpoznawaniu zespołów zaburzeń psychicznych. PSYCHOSOMATYKA [gr.], kierunek w psychologii zajmujący się wpływem psychiki na choroby fizyczne 1 odwrotnie. PSYCHOTECHNIKA [gr.], gałąź psychologii stosowanej zużytkowująca dane z psychologii teoret. w różnych dziedzinach życia praktycznego; ma zastosowanie np. w pedagogice, w handlu, w organizacji pracy; w jej zakres wchodzą: -«-selekcja i -►poradnictwo PSYCHOTERAPIA [gr.], metoda lecznicza polegająca na wpływaniu na psychikę chorego środkami perswazji, sugestii, pracą oraz innymi sposobami psycholog. oddziaływania. PSYCHOZA [gr.], ogólna nazwa choroby psychicznej; p. maniakalno-depresyjna, choroba psych, z okresami na przemian podniecenia i depresji; p. Korsaków a, choroba psych, występująca najczęściej na tle przewlekłego alkoholizmu, zwykle u osób starszych; objawy: zaburzenia pamięci, konfabulacje, brak inicjatywy i zainteresowania otoczeniem. PSYCHROFITY, rośliny o cechach kseromorficznych, chociaż występują w siedliskach wilgotnych (tundrowe), ponieważ niska temperatura ogranicza pobieranie wodv; nrzeważnie wiecznozielone. PSYCHROMETR [gr.], przyrząd do pomiaru wilotności powietrza na podstawie różnicy temperatur wóch termometrów, z których jeden ma zbiorniczek owinięty zwilżonym batystem; służy również do pomiaru temperatury powietrza. PSYLOFITY, Psilophijtinae, najpierwotniejsze rośliny naczyniowe (paprotniki) z dolnego dewonu; rośliny zielne, przystosowane już do życia na lądzie; od nich pochodzą najstarsze rodniowce; odkryte p. nazwano: Rhynia, Homea, Asterorylon. PSYLOMELAN, minerał barwy ciemnoszarej do czarnej; uwodniony dwutlenek manganu; ważna ruda manganu; stosowany również w przem. chemicznym. PSZCZELARSTWO, pszczelnictwo (dawniej pasiecznictwo, -«-bartnictwo) — hodowla pszczół dla miodu i wosku. PSZCZELA WESZ, Braula coeca, drobna, bezskrzydła muchówka pasożytująca na pszczołach; larwy jej niszczą czerw pszczeli. PSZCZOŁA, Apis mellifica, hodowany przez człowieka dla miodu i wosku owad z rzędu błonkówek, AB C Pszczoły: A — królowa, B — robotnica, C — truteń  787 PUCHLINA podrzędu żądlówek; żyje w społeczeństwach; zwykle w ulu znajduje się tylko jedna rozpłodowa samica, czyli królowa lub matka (zapłodniona raz w ciągu jej 3—5-letniego życia), pewna ilość (500—3000) samców, czyli trutniów — oraz bardzo dużo (20—70 tys.) robotnic (niepłodnych samic); trutnie rozwijają się z jaj nie zapłodnionych (partenogenetycznie); z jaj zapłodnionych, zależnie od sposobu karmienia larw, lęgną się matki lub robotnice. PSZCZOŁOJAD, Pernis apivorus, ptak z rzędu drapieżnych; Eurazja; zimuje w Afryce i pd. Azji; dł. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 135 cm; żywi się głównie owadami, zwłaszcza larwami błonkówek. PSZCZYNA, m. pow., woj. kat., w Kotlinie Raciborsko-Oświęcimskiej; 13100 mieszk. (1956); zamek piastowski z XII w., przebud. 1870; podczas I wojny świat. gł. kwatera Wilhelma II; w zamku muzeum wnętrz; park jeden z najpiękniejszych na Śląsku, od 1948 rezerwat; zabytkowy rynek. PSZCZYŃSKIE LASY (Puszcza Pszczyńska), w obrębie Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej, między Żorami, Pszczyną, Lędzinami, Murckami a rz. Klodnicą; rezerwat żubrów zał. 1865. PSZENICA, Triticum, roślina roczna z rodziny traw; jara lub ozima; uprawiana na całym święcie ł'ako najważniejsze zboże; rodzaj ten liczy 19 gatun;ów, w Polsce uprawiane są dwa: p. zwyczajna (T. vulgare), najbardziej rozpowszechniona, o licznych formach, i p. twarda (T. durum), dająca najlepszą mąkę; dawniej uprawiano orkisz pszenny (T. spelta) o wydłużonym, luźnym kłosie, samopszę (T. monococcum) z jednym ziarnem w kiosku i płaskórkę (T. dicoccum) z dwoma ziarnami w kiosku. Pszenica Produkcja światowa i ważniejsi producenci Powierzchnia (w min ha) Zbiory (w min ton) Kraje przeciętna roczna 1934—38 1956 przeciętna roczna 1934—38 1956 Świat* 127,9 135,0 129,4 157,0 w tym: USA 22,4 20,2 19,5 27,1 Chińska Rep. Ludowa 20,2b 26,7C 21,7» 23,0C Kanada 10,1 8,6 7,2 14,6 Włochy 5,ld 4,9 7,6d 8,7 Indie 10,8 11,8 7,4 8,5 Turcja 3,3 7,4 3,5 6,6 Francja 5,2 2,7 8,1 5.7 Polska 1,7 1,5 2,1 2,1 * Bez ZSRR; powierzchnia zasiewów pszenicy w ZSRR wynosiła w 1956 r. 62 min ha. b Przeciętna z lat 1931—37 (bez Mandżurii). c 1955. d Przeciętna z lat 1936—39. PSZENICKI Andrzej (1869—1940), prof. Polit. Warsz., projektant i konstruktor mostów w Rosji i w Polsce. PSZENIEC, Melampyrum, roślina roczna z rodziny trędownikowatych; 25 gat w Europie i Azji; w Polsce 8 gaŁ, gł. w górach; półpasożyty łąk, pól i lasów. PSZÓW, m., pow. wodzisławski, woj. kat., w rejonie Rybnickiego Zagłębia Węglowego; 10 400 mieszk. (1956); górn. węglowe, eksploatacja wapieni i gipsu; b. stare osiedle, pierwsze wzmianki z 973; barok, kościół. Pt, symbol pierwiastka chem. platyny. P. T. [lac., skrót pleno titulo albo praemisso titulo], z zachowaniem należnych tytułów; formula stosowana dawniej w nagłówkach listów oficjalnych, zawiadomień, ogłoszeń. PTAH, Phtan — staroegipski bóg sztuki i rzemiosł, twórca świata; czczony gł. w Memfis; przedstawiany zwykle jako mumia. PTAKI, Aves, gromada kręgowców licząca przeszło 8000 gatunków; stałocieplne; ciało pokryte piórami; kończyny przednie przekształcone w skrzydła; kości często pneumatyczne; szczęki bezzębne, okryte rogowym dziobem; w skórze tylko jeden gruczoł -►kuprowy; jajorodne; 3 nadrzędy: bezgrzebieniowce, pingwiny i grzebieniowce; pojawiły się w okresie jurajskim, przodkami ich były gady; p. rajskie -►rajskie ptaki. PTASIE MLEKO, wydzielina wola u gołębi, którą karmione są pisklęta w pierwszych dniach życia. PTASZNIKI, Aviculariidae, rodzina wielkich tropikalnych pająków (do 9 cm dl.): polują na owady i drobne kręgowce (ptaki, gady); jad niebezpieczny nawet dla człowieka. PTASZYNIEC -seradela. PTASNIK Jan (1876—1930), historyk, znawca dziejów miast i kultury, 1919 prof. Uniw. Lw.; Kultura wioska wieków średnich w Polsce; Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. PTERANODONY, Pteranodon, kopalne, mezozoiczne gady latające; skrzydła jak u pterodaktyla, o rozpiętości do 7—8 m; długi bezzębny dziób, dość długi ogon; zapewne największe latające zwierzęta z żyjących kiedykolwiek na Ziemi. PTERODAKTYLE, Pterodactylus, kopalne, mezozoiczne gady latające; skrzydła jako fałdy skórne między bokami ciała i bardzo wydłużonym czwartym palcem kończyn przednich; pysk uzębiony, giętka szyja, krótki tułów bez ogona. PTEROZAURUS, gad latający, żył w erze mezozoicznej. PTIALINA (er.], fennent amylolityczny (trawiący węglowodany) śliny; rozkłada skrobię na dekstryny. PTOLEMEUSZ, Ptolemaeus Claudius (II w.), matematyk, astronom i geograf aleksandryjski, autor Almagestu — dzieła zawierającego całokształt ówczesnej wiedzy geogr. i astronom., w którym sformułował własny, geocentryczny pogląd (—geocentryczna teoria) na budowę świata. PTOLEMEUSZE, Lagidowie — dynastia maced, panująca w Egipcie po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego (323 p. n. e.) aż do podboju Egiptu przez Rzymian (30 p. n. e.): 1) P. I Lagos (ok. 360— 283), wódz Aleksandra W., od 306 król Egiptu, z przyd. Soter (gr. zbawca); założyciel dyn. Lagidów (dyn. XXXI); 2) P. II Filadelphos (ok. 304—246), syn P. I, król od 285; krzewiciel kultury hellenist., założyciel Muzeum i Bibl. Aleksandryjskiej, inicjator tłumaczenia Biblii na jęz. gr. {Septuaginta). Ostatnią z tego rodu była Kleopatra. Pu, symbol pierwiastka chem. plutonu. PUAZ, jednostka współczynnika lepkości w układzie —CGS jednostek; w praktyce używa się często względnych jednostek, określających lepkość np. względem wody. PUBLICYSTYKA [łac.], gałąź piśmiennictwa omawiająca aktualne problemy współczesnego życia społecznego, politycznego, gospodarczego, kulturalnego, naukowego ita.; przeważnie obejmuje małe formy (artykuły, felietony, recenzje, reportaże, korespondencje, szkice). Zob. też prasa. PUBLIKACJA -wydawnictwo (1). PUCCINI [pucz:czjni] Ciacomo (1858—1924), wł. kompozytor oper. reprezentujący styl weryzmu; w swych operach (Cyganeria, Tosco, Madame Butterfly) łączy urzekającą melodyjność z silnym wyrazem dramatycznym. PUCH, u ssaków włosy puchowe, zazwyczaj krótkie, a zawsze delikatne i miękkie, stanowiące podszycie u włosienia; u ptaków —pióro. PUCHACZ, Bubo bubo, ptak z rzędu sów; lasy (zwłaszcza górskie) Eurazji oraz pn. i środk. Afryki; dł. 60—72 cm, rozpiętość skrzydeł 150—170 cm; na przodzie głowy sterczą 2 pęczki piór; —szlara niezupełna; napada na małe zwierzęta, może być groźny nawet dla zajęcy, młodych sarn itp.; w Polsce rzadki. PUCHAR, duże, ozdobne naczynie do wina, w kształcie kubka, głębokiej czary lub kielicha. PUCHAR DA VISA [dęjwys(a)], nagroda przechodnia w międzynar. drużynowych rozgrywkach tenisowych, ufundowana 1900 przez zawodnika amer. D. Davisa. PUCHĘ WICZ Kazimierz (1858—84), działacz socjalisty jeden z założycieli I Proletariatu; 1883 utworzył grupę „Solidarność" postulującą zaniechanie oporu polit. i ograniczenie się do walki ekonomicznej. PUCHLINA, odmiana obrzęku; gromadzenie się G. Puccini 50' PUCHOWIEC płynu obrzękowego w jamach ciała (p. opłucnej, otrzewnej, osierdzia); objaw różnych chorób. PUCHOWIEC -»kapok. PUCK, m. pow. i kąpielisko nadmorskie, woj. gd., na Pobrzeżu Kaszubskim, nad Zatoką Pucką; 5100 mieszk. (1956); port rybacki, rybołówstwo mor., przemysł przetw.rybny i przetw.rolny; szkoła szkutnicza; stare osiedle slow. — Od czasów Zygmunta Augusta gł. port wojenny Polski, za Władysława IV twierdza mor.; 1772 zagarnięty przez Prusy; od 1919 do czasu budowy portu w Gdyni jedyny port Polski. PUCKA, ciężki młotek murarski. PUCKA KĘPA, wysoczyzna górująca nad Zat. Pucką, wys. 69 m, od pn. sąsiaduje z Kępą Swarzewską, a od pd. z Oksywską; przy .pn.-wsch. krańcu P. K. m. Puck. PUCKA ZATOKA, zach. część Zat Gdańskiej, między płw. Heł a wybrzeżem lądu, podzielona podwodnym wałem (Rewą Mew) na część pn.-zach. o glęb. do 7 m, z fauną słodkowodną, i część pd.-wsch. o glęb. do 50 m; gł. m. Puck. PUCOLANY, sypkie produkty skalne pochodzenia wulkan., stosowane jako domieszki do materiałów wiążących (cement pucolanowy). PUCZ [niem.], awanturnicza próba przewrotu polit.; zamach stanu podjęty przez grupkę spiskowców. PUD, jednostka ciężaru w Rosji = 40 funtów = 16,38 kg. PUDDING [ang.], legumina z mąki lub ryżu, sago, tapioki, jaj, mleka, różnych owoców i przypraw korzeń., pieczona na parze; nar. potrawa angielska. PUDEL [niem.], rasa psów pokojowych; sierść długa, jednomaścista, pofalowana; b. podatny do tresury. Tabl. 66. PUDER [fr.], środek kosmetyczny w postaci subtelnego proszku; składa się zazwyczaj z krochmalu, talku, węglanu magnezu z domieszką kwasu boro- p wego, salicylowego i in. k PUDERMANTEL [niem.], ' iiodwlośnik — zwykle biay płócienny kaftanik domowy, używany w XVII i XVIII w. przy czesaniu Si pucowanych peruk piec pudiingowy: i _ pa. PUDLIMGOWANiE, pro- lenls|& 2 - topnisko, ces świeżenia stali, wyna- 3 _ żeliwny, 4 — leziony w Angin w końcu komin XVIII w.; polegał na topieniu surówki w piecu płomiennym przez ogrzewanie jej z góry płomieniem utleniającym; pozbawiony węgla metal gęstniał, po czym przekuwano go i przewalcowywano. PUDLISZKI, w., pow. gostyński, woj. pozn., na Wysoezyżnie Leszczyńskiej; 970 mieszk. (1956); duży ośrodek przetwórstwa owocowo-warzywnego. PUDŁO REZONANSOWE, określenie rezonatora w instrumentach muzycznych. PUDOWKIN Wsiewołod I. (1893—1953), wybitny radź. reżyser film.; Matka, Koniec St. Petersburga, Burza nad Azją; prace teoret. (Reżyser i materiał filmowy). PUEBLA [puebla], m. w Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej (na wys. 2196 m); 211200 mieszk. (1950); zabytki arch. kolonialnej; uniwersytet; ośrodek przemysł. żyznego obszaru roln. i bodowi.; węzeł kole- W. Pudowkin jowy. PUEBLO [liiszp.]: 1) dom-osada Indian z N. Meksyku i Arizony (USA); 2) nazwa nadana osiadłym Indianom tych stanów, należącym do rodzin jęz.: kopi, zuni, nawacho; silne wpływy dawnych cywilizacji Meksyku; matriarchat, wspólna kultura: uprawa kukurydzy, artyst. ceramika i tkaniny. PUENTA, pointa [fr.] — esencja dowcipu, kulminacyjny moment opowiadania wyrażający jego sens. PuĘRTOLLANO [puertoljąno], m. w pd. Hiszpanii (Nowa Kastylia); 22 100 mieszk. (1950); ośrodek górniczy. PUERTO RICO [puęrto rjko] (Porto Rico, Portoryko): 1) wyspa na M. Karaibskim, w grupie W. Antyli; posiadłość USA; 8896 km* (z wyspami pobocznymi), 2 229 000 mieszk. (1953); biali ok. 70%, Murzy- 788 ni i Mulaci 30*/»; stoi. San Juan; na pd. górzysta, 0 suchym, ciepłym klimacie, na pn. nizinna, klimat wilgotny, gorący; lasy 17,4*/» pow.; na żyznych glebach powulkan. wielkie plantacje trzciny cukr., tytoniu, kawy, owoców zwrotnik.; eksport cukru, tytoniu, owoców, kawy; handel gł. z USA (90% obrotów); 2) rów ocean., największa głębia (do 9218 m) na Oc. Atlantyckim, na pn. od wyspy P. R. PUFENDORF Samuel von (1632—94), prawnik 1 filozof niem., jeden z twórców teorii prawa natury; historyk panowania króla szwedz. Karola Gustawa, m. in. jego wojny polskiej. PUGACZOW Jemieljan J. (ok. 1726—75), Kozak doński, przywódca powstania chłopskiego (tzw. pugaczowszczyzny) w Rosji 1773—75; powstanie, wywołane przez gwałty administracji i ucisk pańszczyźniany, zostało krwawo stłumione; P., wydany przez starszyznę kozacką władzom carskim, został stracony w Moskwie. PUGET [piiżę] Pierre (1620—94), fr. rzeźbiarz barok.; grupy przeważnie o tematyce z mitologii gr. oraz rzeźby rei.; atlanty na fasadzie ratusza w Tulonie, grupa Milona z Krotony. PUGET-PUSZET: 1) Ludwik (1877—1942), poi. rzeźbiarz-animalista, uprawiał także malarstwo; prace z zakresu historii sztuki poi.; współzałożyciel stowarzyszenia artystów „Sztuka“; 2) Jacek (ur. 1904), syn L., rzeźbiarz, uczeń A. Bourdelle’a, prof. Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie; należał do stow, artystów „Rzeźba" i do kapistów; liczne głowy portret, (głowa S» Jaracza). ’ PUJMANOVA Marie, wlaśc. Zatkovä (1893—1958), pisarka czes., w trylogii: Ludzie na rozstajach, Igranie z ogniem, Zycie zwycięża śmierć, ukazuje przekrój społeczeństwa czes. na szerokim tle stosunków polit.-społ. okresu międzywojennego. PULA, m. i największy port wojenny Jugosławii na płw. Istna; 29 000 mieszk. (1954); zabytki rzym. (amfiteatr); przemysł miner., drzewny, stoczniowy. PULARDA [fr.], wykastrowana, tuczona kura. PULLMAN, wagon osobowy na dwóch wózkach dwu- lub trzyosiowych, ułatwiających jazdę na lukach; nazwa od konstruktora, inź. amer. G. M. Pullmana (1831—97). PULMENT [łac.], zaprawa malarska pod złocenie I srebrzenie. PULOROZA, biała biegunka piskląt — powoduje duże straty wskutek zamierania zarodków w jajach i padania wylęgłych piskląt (wśród objawów biegunki). PULPA: 1) miazga, półprzetwór, produkt rozdrobnienia surowców owocowych lub warzywnych w formie łatwej do zakonserwowania przed późniejszym przerobem; 2) wycier ziemniaczany, wypłukane z krochmalu pozostałości miazgi ziemniaczanej, używane jako pasza dla bydła; 3) med. miazga, miąższ narządu; pulpitis, zapalenie miazgi zębowej. PULPIT [łac.]: 1) podstawa do książek i nut, z pochyłą płytką; przenośny lub wbudowany w mebel, np. w stalle lub klęcznik; 2) stolik do pisania, z pochyłą, zwykle ruchomą płytką; 3) ruchoma pochyła płyta stanowiąca część biurka, kantorka, sekretarzyka. PULS -»tętno. PULSACJA [łac.] fiz.; 1) częstotliwość kołowa równa liczbie okresów zmian jakiegoś zjawiska, zachodzących w czasie 2« sekund; wielkość charakterystyczna np. dla prądu zmiennego, drgań periodycznych itp.; 2) na ogół nieregularne, częste zmiany ciśnienia, prędkości lub innych wielkości fizycznych. PULSOMETR [łac.], tętnik — beztłokowa pompa parowa do przetłaczania cieczy pod bezpośrednim działaniem pary. PUŁAP: 1) powała — w bud. drewnianym pokład z desek przymocowany pod lub nad belkami stropu; 2) lotn. -»osiągi. PUŁASKI Kazimierz (1747—79), generał, jeden z najwybitniejszych partyzantów konfederacji barskiej; walczył pod Berdyczowem, Częstochową, Zwańcem; po upadku konfederacji wyjechał do Ameryki, gdzie w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych zorganizował własną jednostkę kawalerii, tzw. Legion Pułaskiego; po. legł w bitwie pod Savannah. K. Pułaski  świątynia Sybilli w Puławach 789 PUŁAWSKI Zygmunt (1901—31), konstruktor samolotów, gł. pościgowych; zginął podczas oblatywania samolotu (amfibii) własnej konstrukcji. PUŁAWY, m. pow., woj. lub., nad Wisłą; 11700 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu spoż.; 1862 zał. Instytut Rolniczo-Leśny, od 1869 Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, dziś również placówka nauk.-baaawcza. Słynny zespół pałacowo-parkowy rozbudowywany XVII—XIX w. przez Lubomirskich, Sieniawskich i Czartoryskich, uzyskał najwspanialszą postać na przeł. XVIII/XIX w. (przebudowa pałacu, park ang., Świątynia Sybilli, domek gotycki, kościół — architekci P. Aigner, W. Jaszczołd i in., malarz J. P. Norblin). P. 1784—1931 siedziba Czartoryskich, były w pocz. XIX w. jednym z ośrodków życia polit., kult. i towarzyskiego Polski. PUŁK, samodzielna jednostka organizacyjna w różnych rodzajach wojsk; składa się ze sztabu, 3—5 batalionów (eskadr, dyonów) i pododdziałów zaopatrzenia. PUŁKOWSKIE OBSERWATORIUM, główne obserwatorium Akademii Nauk ZSRR w Pulkowie (w pobliżu Leningradu), zał. 1839. PUŁTUSK, m. pow., woj. warsz., nad Narwią; 10.100 mieszk. (1956); fabr. narzędzi roln.; zabytkowe budowle. — Prawa miejskie 1257; duży rozwój w XV— XVI w.; drukarnia jedna z pierwszych w Polsce; w P. uczyli Piotr SkaTga i Jan Wujek. PUMA, kuguar, Puma concolor — drapieżnik z rodziny kotów; zarośla Ameryki od Patagonii do Kanady; dł. ciała 120 cm 4- ogon 70 cm, wys. 60 cm; sierść jednobarwna, cynamonowa. Tabl. 7. PUMEKS jłac.j, lekkie gąbczaste -►szkliwo wulkaniczne barwy jasnej; używany do szlifowania i polerowania oraz w budownictwie. PUMPERNIKIEL [niem.], nieco zakwaszony chleb z mąki żytniej z miodem lub melasą, pieczony w formie; chleb chłopów westfalskich; także rodzaj suchego ciastka z migdałami. PUNA: 1) śródgórski płaskowyż w Andach między 8 a 29° szer. geogr. pd., wys. 3500—4600 m; klimat suchy, kontynent.; złoża metali kolorowych; 2) (Poona), m. w Indiach, na pd.-wsch. od Bombaju; 548 900 mieszk. (1951); wiele zabytków arch., świątyń, Pałaców; uniwersytet (dla kobiet); ośr. przemysłu włóien., metal., spoż., farmaceutycznego. PUNA, roślinność suchoroślowa wyżyn Ameryki Pd. PUNCA [w!.]: 1) stalowe narzędzie złotn. i cyzelerskie służące do wybijania (puncowania) na powierzchni przedmiotów zagłębień różnego kształtu (kółek, kresek, gwiazdek itp.), tworzących zmalowane tło lub układających się w regularne ornamenty; 2) przyrząd służący do wybijania sygnatury złotnika; 3) w zlotnictwie znak autora, miasta, kraju, data, próba itp. PUNKCJA —nakłucie. PUNKT MATERIALNY, pojęcie używane w mechanice na oznaczenie punktu obdarzonego masą. PUNKT PRZEGIĘCIA, mat. punkt krzywej płaskiej, w którego otoczeniu styczna przechodzi z jednej strony krzywej na drugą. PUNKT TYPOGRAFICZNY —drukarskie miary. PUNTA ARENAS, m. w pd. Chile; 34 400 mieszk. (1952); ośrodek regionu hodowli owiec; port nad Cieśniną Magellana (eksport mięsa, wełny, skór); lotnisko. PURCELL [p9:sl] Henry (1658—95), wybitny kompozytor ang. okresu Baroku; opery, utwory kamer., klawesyn., organowe. PURCHAWKA, Lycoperdon, grzyb z rzędu wnętrzniaków; grzybnia zazwyczaj rozwija się w glebie; owocniki kuliste lub maczugowate, od 1 do 65 cm Punkt przegięcia PUSTAK średnicy (u p. olbrzymiej); zarodniki wykształcają się wewnątrz owocnika i wydostają się w postaci ciemnego proszku; młode owocniki niektórych gatunków są jadalne. PURKYNfi [purkinje] Jan Ewangelista (1787—1869), fizjolog i patolog czes.; współtwórca nowoczesnej histologii; tłumacz dzieł Goethego i Schillera na język czeski. PURPURA [lac.J: 1) barwnik fioletowoczerwony, w starożytności wysoko ceniony; otrzymywano go r niektórych ślimaków śródziemnomorskich; ptzen. tej barwy szata dostojników (p. królewska, p. kardynalska); 2) med. —plamica; 3) p. w z r o k o w a, rodopsyna — substancja światłoczuła w pręcikach siatkówki oka; blednie pod wpływem światła, regeneruje się w ciemności, umożliwia widzenie o zmierzchu. PURPUROWE BAKTERIE, tworzą wewnątrz komórek pigmenty: bakteriopurpurynę i bakteriochlorofil; zdolne są do fotosynte Purkynć są do fotosyntezy; niektóre z nich utleniają siarkowodór do siarki i kwasu siarkowego; występują licznie w źródłach siarczanych, w- błotach i mułach dennych. PURUS, rz. w Brazylii, pr. dopływ Amazonki, dł. 2980 km, dorzecze 652 000 km*; źródła w Peru; żeglowna prawie w całym biegu. PURYNA, związek heterocykliczny o charakterze zasady; ciało stałe rozpuszczalne w wodzie; pochodne p., tzw. zasady purynowe, występują w świecie zwierz, i rośl., np. adenina. PURYNOWE ZASADY, związki heterocykliczne zawierające układ purynowy; biologicznie ważne są: adenina i guanina. PURYTANIE [łac. puritas — czystość], zwolennicy ruchu reformatorskiego o charakterze kościelnym i politycznym w Anglii XVI i XVII w.; domagali się „oczyszczenia" kościoła anglikańskiego od wszelkich pozostałości katolicyzmu w duchu zasad kalwinizmu; w końcu XVI w. tworzyli odrębne gminy wyzn.; występowali przeciw absolutyzmowi jako ugrupowanie reprezentujące ideologię burżuazji; propagowali surowy tryb życia, potępiali zbytek; w końcu XVI w. rozłam na —prezbiterranów (umiarkowani) i —independentów (radykalni); odegrali dużą rolę w rewolucji ang. (Cromwell); w XVIII w. ruch purytański rozpadł się na wiele sekt (m. in. kwakrów); przen. purytanin, człowiek o przesadnie surowych zasadach moralnych. PURYZM [łac.]: 1) przesadna dążność do czystości i surowości obyczajów; 2) przesadna dbałość o czystość języka; 3) kierunek abstrakcyjnej sztuki bezprzedmiotowej wywodzący się z —kubizmu, w którego programie (1918) było wyrażanie cech ogólnych, statycznych i stałych; twórcami p. byli A. Ozenfant i Le Corbusier; 4) usiłowanie nadania zabytkom jednolitego czystego charakteru stylowego przez usuwanie wszelkich nawarstwień późniejszych; zjawisko szczególnie charakterystyczne dla konserwatorstwa XIX w. PUSAN (Fusan), m. i port w Korei Pd.; 473 600 mieszk. (1949); największy port Płw. Koreańskiego, gł. baza amer. w Korei Pd.; przemysł stoczniowy, zbrojeniowy, włókien., rafinerie ropy naft.; duży ośr. handlo MW~. I gliny. i) _. otworami w postaci kanałów lub komór; otwory dlowy. PUSTAK, blok z palonej betonu, gipsu itp. wpływają na poprawienie własności izolacyjn ycn i zmniejszają ciężar własny p.; są używane do budowy ścian (p. ścienne) i stropów (p. stropowe, np. p. Akermana). o^ó 
o£o Pustaki ścienne Pustaki stropowe  PUSTELNIKI PUSTELNIKI, Decapoda Anomura, podrząd wyższych -»skorupiaków (pancerzowców dziesięcionogów); odwłok asymetryczny i z reguły miękki, toteż p. wynajdują sobie puste muszle ślimaków dla jego ochrony; niektóre żyją na lądzie i nie używają muszli, np. -«-krab kokosowy; pewien gatunek współżyje z ukwialem przyczepiającym się do muszli służącej za schronienie. „PUSTELNIK Z KRAKOWSKIEGO PRZEDMIEŚCIA“ -Witowski M. G. PUSTOROŻCE, Cavicornia a. Bovidae, rodzina podrzędu przeżuwaczy. Niezrzucane rogi jako rogowa pochwa osadzona na wyrostku kostnym (możdżeniu) występują często tylko u samców; liczne łowne. Należą tu: antylopy, owce, kozy, bawoły, bydło domowe. PUSTOWOJTOWNA Henryka (1838—81), córka generala ros. i Polki; brała udział w organizowaniu poi. manifestacji patriotycznych; uczestniczka powstania 1863, była adiutantem Langiewicza; zmarła na emigracji. PUSTUŁKA, Falco Hnnunculus, ptak z rodziny sokołów; Eurazja, na zimę odlatuje do Afryki i pd. Europy; dl. 34 cm, rozpiętość skrzydeł 75 cm; żywi się gł. myszami i większymi owadami. PUSTYNIA, rozlegle obszary piasków lub skal, z braku wody (opady roczne poniżej 25 mm) w zasadzie bez roślinności lub skąpo porośnięte bylinami, krzewinkami albo ziołami krótkotrwałymi. PUSTYNNIK, Syrrhaptes paradoxus, ptak z rzędu gołębi; stepy środk. Azji; dl. 60 cm (w tym 20 cm ogon), rozpiętość skrzydeł 70 cm; tryb życia i wygląd podobnie jak u kuropatwy, lata dużo lepiej; p. niekiedy odbywają dalekie wędrówki i wówczas zdarza się, że w dużych ilościach nawiedzają Europę. PUSZCZA, las pierwotny o dużej powierzchni; w Polsce najbardziej znane: P. Białowieska, P. Kampinoska pod Warszawą, P. Niepołomicka pod Krakowem, P. Jodłowa w Górach Świętokrzyskich, P. Borecka w Olsztyńskiem. PUSZCZA n. DRAWĄ —Drawska Puszcza. PUSZCZYK, Strix alnco, ptak z rzędu sów; lasy i parki Eurazji (z wyjątkiem dalekiej północy) i pn. Afryki; osiadły; dl. 44 cm, rozpiętość skrzydeł 98 cm; żywi się gl. myszami. PUSZCZYKOWO, podmiejskie osiedle Poznania, nad Wartą; 2100 mieszk. (1956); muzeum przyrodn. Wielkopolskiego Parku Nar., ośrodek FWP. PUSZKARSTWO, Tzemioslo zajmujące się wyrobem armat (zw. puszkami) oraz broni palnej; rozwinęło się w XVI w. PUSZKIN Aleksandr S. (1799—1837), wielki poeta ros., twórca nowoczesnej lit ros. Pierwszy okres twórczości P. upływa pod znakiem kończącego się klasycyzmu ros. i poezji fr., dalsza twórczość rozwija się od romantyzmu bajronicznego do romantycznego realizmu; 1820 wydaje poemat romant. fluslan i Ludmiła; za odę rewol. 	Wolność zesłany na południe Rosji, pisze tam m. in. poematy Jeniec kaukaski, Fontanna Bakcztjsaraju, Cyganie; 1824 z polecenia władz osiada w majątku rodzinnym Michajlowskoje, gdzie tworzy wizję dawnej Rosji w tragedii Borys Godunow i pracuje nad swą wielką powieścią poetycką Eugeniusz Oniegin; później w Moskwie 1 Petersburgu pisze poematy hist. Poltawa i Jeździec Miedziany, a droga od realizmu Oniegina wiedzie go do prozy: Opowieści Bielkina, Córka kapitana, Dubrowski, Dama Pikowa. Arcydziełem kunsztu poetyckiego są Male tragedie, a bogatą lirykę P. cechuje wielka różnorodność tematów, gatunków i lorm. Poważny wpływ wywarł na P. kontakt z dekabrystami, znajomość zaś” z Mickiewiczem pozostawiła ślad w twórczości obu poetów. P. zginął w pojedynku sprowokowanym przez kola dworskiej arystokracji. PUSZKIN (dawn. Carskie Sioło), m. w Ros. FSRR, pod Leningradem; instytuty roln.; słynny rokokowy pałac arch. B. Rastrellego, parki, sanatoria dla dzieci; do 1917 letnia rezydencja cara. PUSZTA [pęsta], trawiaste stepy Wielkiej Niziny Węgierskiej, obecnie zachowane tylko na niewielkich obszarach; rozwinięta gospodarka hodowlana. A. Puszkin 790 PUTEAUX [piito], przemysł, przedmieście Paryża; 41 100 mieszk. (1954); fabr. rowerów, części samochód., taboru kol., samolotów. PUTEK Józef (ur. 1892), polityk i publicysta, działacz „Wyzwolenia“, następnie SL; 1919—35 poseł na sejm; w okresie okupacji w konspiracyjnych grupach SL, po 1945 również w tej partii; 1946—47 min. poczt i telegr. ; Mroki średniowiecza. PUTIŁOWCY, robotnicy Zakładów Pudłowskich w Petersburgu, aktywni uczestnicy rewolucji 1905—07 i Rewolucji Październikowej; 1917 zorganizowali oddziały Gwardii Czerwonej. PUTNIK Radomir (1847—1917), generał serbski, parokrotny min. wojny, organizator armii serb.; odniósł zwycięstwa nad wojskami tur. i bułg. w czasie wojen bałkańskich 1912—13; dowodził wojskami serb. w I wojnie światowej. PUTORANA GÓRY, pn.-zach. część Wyż. Środk.-Syberyjskiej; śr. wys. 1000—1200 m, najwyższy szczyt Kamień (2037 m); w górnych partiach tundra, niżej PUTRAMENT Jerzy (ur. 1910), pisarz, publicysta i działacz polit.; przed II wojną świat, związany z lewicowymi pismami młodzieży wil. „Po prostu", „Karta“; w latach II wojny świat, w ZSRR, oficer I Armii WP, współred. „Nowych Widnokręgów“; 1945—50 kolejno: poseł w Szwajcarii, ambasador we Francji; 1950—54 sekr. gen. Zw. Literatów Pol. Wydal m. in. kilka tomów wierszy, zbiór opowiadań Swiąta Kulo; powieści: Rzeczywistość (na tle procesu wytoczonego przez władze sanac. red. „Po prostu“ i „Karty“), Wrzesień (kampania 1939), Rozstaje; kilka zbiorów felietonów lit. i politycznych. PUTTKAMEROWA Maria z Wereszczaków (ok. 1800—65), pierwsza miłość Mickiewicza, odtworzona m. in. w Dziadach Wileńskich, Balladach i romansach. PUTTO [wł.J, postać dziecięca występująca jako aniołek lub amorek w malarstwie i rzeźbie od okresu Renesansu. PUVIS DE CHAVANNES [piiwi do szawąn] Pierre Cécile (1824—98), mistrz malarstwa ściennego we Francji; monument, dekoracje wnętrz ratuszy, muzeów, kościołów itp.; Marsylia kolonia grecka, Żywot św. Genowefy. PUY [piij], grupa wzniesień wulkan, w Owemii, w pn. części Masywu Centralnego (Francja); kilkadziesiąt starych stożków wulkan., niektóre z kraterami zajętymi przez jez.; na najwyższym szczycie, Puy de Dôme (1465 m), obserwatorium meteorologiczne. PUZDRO, skrzynka lub pudło z okuciami, zamkami i uchwytami, niekiedy bogato zdobione, do przechowywania flakonów, butelek, kieliszków i nakryć; używane w XVIII i XIX w., zwłaszcza w podróży. PUZON [niem.J, instrument dęty blaszany o niskiej skali (Bi—di), w którym do zmiany wysokości dźwięku służy (zamiast wentyli) suwak — ruchoma część rury ręcznie wysuwana. PUZYNA: 1) Jan (1842— 1911), biskup krak., od 1900 kardynał; związany z Austrią, wrogi ruchom postęp, i nar.; sprzeciwił się 1909 sprowadzeniu zwłok Słowackiego na Wawel; 2) Julian (1856—1919), matematyk, prof. Uniw. Lw.; jego gł. dzieło Teoria funkcyf analitycznych było w owym czasie prawdziwą encyklopedią analizy matematycznej. PU ŻAK Kazimierz (1883—1950), polityk, prawicowy działacz PPS, od 1906 w PPS-Fralccji Rewolucyjnej, więzień caratu, 1917 założyciel sekcji PPS w Rosji; 1919—35 poseł na sejm, 1920—39 sekretarz gen. CKW PPS, w okresie okupacji jeden z przywódców WRN; 1944—45 przewodniczący Rady Jedności Nar.; 1945 sądzony w procesie Okulickiego, następnie 1948 w Warszawie, skazany na 10 lat więzienia za działalność przeciw Polsce Ludowej. PYCHÔWKA, wąska łódź rzeczna o ściętej rufie i długim dziobie, poruszana długim okutym wiosłem, tzw. pychowym. PYELOGRAFIA [gr.], badanie rentgenowskie nerek po wypełnieniu ich specjalnym kontrastem, który wprowadza się przez pęcherz moczowy i moczowód do miedniczki nerkowej lub do żyły. PYLADES, mit. gr. syn króla Focydy, Strofiusa, u którego wychowywał się syn Agamemnóna, Orestes; przyjaźń P. i Orestesa stała się przysłowiowa. Puzon  791 PYLICA, wspólna nazwa dla grupy przewlekłych chorób zawodowych, powstających wskutek długotrwałego wdychania różnych pyłów; p. krzemowa, p. wę- ^ głowa, p. azbestowa, p. żeluzna, p. tytoniowa, p. bawełniana, p. mączna i in. PYLNIK, górna część -»pręcika kwiatowego osa- t. dzona na nitce (4); składa \ się z dwóch worków pyl- \\ ) \ nikowych (1), a każdy wo- s rek z dwóch komór pylnikowych (2), w których wy- I I 4 twarzają się ziarna pyłku (3). PYLONY [gr.], w archi- Pylnik — przekrój tekturze staroż. Wschodu budowle w kształcie prostopadłościanów lub piramid o ściętych wierzchołkach, ujmujące gł. wejście do świątyni. PYŁEK, kuliste ziarna powstające w komorach pyłkowych pylnika; dojrzale ziarno pyłku jest -»gametofitem męskim wytwarzającym i przenoszącym za pośrednictwem -»lagiewki pyłkowej 2 plemniki z komór pyłkowych do -»woreczka zalążkowego we wnętrzu słupka, w którym następuje zapłodnienie. PYŁKOWA ANALIZA, mikroskopowe badanie ziarn pyłku z osadów wód stojących lub torfowisk; stąd wnioskuje się o florze i klimacie minionych okresów. PYŁ (POPIOŁ) WULKANICZNY, lawa wyrzucana przez wulkany rozpylona i stygnąca w powietrzu; opadając na ziemię lub na dno morza tworzy tufy wulkaniczne. PYŁY, bud. drobna frakcja: w kruszywie o wielkości ziaren do 0,05 mm, w gruntach do 0,125 mm. PYODERMIA [gr.], ropne schorzenie skóry wywołane przez bakterie; skóra zaczerwieniona, obrzęknięta i sącząca, często pokryta wydzieliną ropną. PYRAMUS I TYSBE, mit. gr. tragiczna para ko- QUERCIA chanków: w ucieczce przed lwem, który rozrywał byka, T. zgubiła płaszcz. P. znalazłszy zbroczony krwią płaszcz z rozpaczy popełnił samobójstwo; T. na widok ciała ukochanego poszła w jego ślady. PYRHELIOMETR [gr ], przyrząd do pomiaru natężenia bezpośredniego promieniowania słonecznego. PYRRHON Z ELIDY (ok. 365—270 p. n. e.), filozof gr., założyciel szkoły sceptyków. Poglądy jego przedstawił obszernie Sextus Empiricus w Zarysach plrronskich. PYRRUS (318—272 p. n. e.), król Epiru; pomagał mieszkańcom Tarentu w wojnie przeciwko Rzymianom; odniósł szereg zwycięstw, lecz kosztem tak dużych strat, że nie mógł dalej prowadzić wojny (stąd „pyrrusowe zwycięstwo“). PYRZYCE, m. pow., woj. szczec., nad jez. Miedwie; 4500 mieszk. (1956); przemysł przetwórczorolny; 1945 bardzo zniszczone. PYRZYCZANIE, ludność wsi prawego brzegu Odry, na pd. od Szczecina, kolo m. Pyrzyce. Do XIX w. P. odznaczali się charakterystycznym strojem, przyniesionym wraz z kolonizacją zach.eur. na tereny pierwotnie słowiańskie. Tabl. XIII. PYSKOWICE, m., pow. gliwicki, woj. kat., na Wyż. Śląskiej, w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym; 14 400 mieszk. (1956); przemysł mineralny; kościół z 1728; miasto powstało 1250, prawa miejskie od 1327, obecnie odbudowywane po zniszczeniach wojennych. PYSZNIANSKA PRZEŁĘCZ, nad górną częścią Doliny Kościeliskiej, zwaną Doliną Pyszniańską, w gł. grzbiecie Tatr Zach.; wys. 1788 m; między Błyszczem a Kamienistą. PYTEL, w młynarstwie: 1) worek muślinowy, przez który przesiewa się zmieloną mąkę; 2) -»mąka. PYTIA, w staroż. Grecji wieszczka Apollina w Delfach; jej wyrocznie kapłani przekazywali zainteresowanym zwykle w formie b. niejasnej (stąd „pytyjska odpowiedź“). PYTON: 1) Python, rodzaj węży z rodziny dusicieli; Afryka, Azja, Australia; niejadowite, zdobycz duszą skrętami ciała; paszcza silnie uzębiona; gatunek z Azji pd.-wsch. P. reticulatus do 10 m dł.; 2) mit. gr. smok-wąż zabity przez Apollina. PYURIA -»ropomocz. PYZDRY, m., pow. wrzesiński, woj. pozn.; 3330 mieszk. (1956); drotmy przemysł drzewny i spoż.; zabytkowe budowle. PZPR -»Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Ziarna pyłku: a — kroplika, b — brzozy, c — sosny, d — dyni, e — konopi zwycz., f — cykorii Q q: 1) litera alfabetu łac.; 2) symbol jednostki kwintal; 1 q = 100 kg. QUADRIVIUM [lac], w średniowieczu wyższy szczebel nauki szk., obejmujący muzykę, arytmetykę, geometrię i astronomię; trivium i quadrivium stanowiły razem tzw. siedem sztuk -»wyzwolonych. QUADRO Giovanni Battista (? — ok. 1590), architekt renesans., rodem z Lugano (Szwajcaria); tworzył w Polsce jako budowniczy miejski Poznania; ratusz w Poznaniu. QUAI D’ORSAY [ke dorsę], ulica w Paryżu, przy której znajduje się gmach fr. ministerstwa spraw zagr.; potoczna nazwa samego ministerstwa. UALITAS [łac.], jakość. UANTUM [łac.]. ilość. QUARTIER LATIN [kartję łatę], dzielnica uniwersytecka Paryża na lewym fcrzegu Sekwany; uniwersytet, Panteon, biblioteki, szkoły, księgarnie; hotele i restauracje studenckie. QUARTO -»format. UASI [łac.], niby, niejako; jakoby, rzekomo. UÀSIMODO Salvatore (ur. 1901), poeta wl.; tłumacz poetów gr. i rzym., Szekspira i Mickiewicza. QUATTROCENTO [k"atroczęnto, wł. 400 — skrócona forma 1400], w. XV jako okres wczesnego -»Odrodzenia we Włoszech. QUEBEC [kuybęk]: 1) prow. we wsch. Kanadzie; 1 540 687 km*, 4 170 000 mieszk. (1952), pochodzenia fr. 81*/«, ang. 14°/«; surowce miner.: miedź, cynk, ołów, azbe9*, ruda żel., złoto; wydobycie ropy naft.; hutn. metali nieżel.; przemysł: celuloz., papierń.L okręt., maszyn., spoż., włókien., chem.; gł. arteria komunik. Rzeka Sw. Wawrzyńca; gł. m. i porty: Quebec (stoi.), Montreal, Sorel, Trois Rivières; 2) stoi prow. Q., port przy ujściu Rzeki Sw. Wawrzyńca, z przedmieściami 274 800 mieszk. (1951); uniwersytet fr., obserwatorium astr.; przemysł celuloz.-papiemiczy. QUEBRACHO -kwebracho. QUEDLINBURG, m. w NRD (obwód Halle); S3 100 mieszk. (1955); klasztor z X w. i inne zabytki arch, z XI—XIV w.; hodowla nasion i kwiatów; fabr. wagonów. QUEENSLAND [k°i:nzl9nd], stan Związku Austral., na pn. wsch. Australii; 1763 394 km*, 1350 700 mieszk. (1955); gł. m. i port Brisbane; we wsch. części Q. W. Góry Wododziałowe (1000 m), na zach. nizina; klimat zwrotnik. ; na wsch. od gór gęsta sieć rzeczna, lasy zwrotnik. (2V* pow.), na zach. suche rzeki okresowe, sawanny przechodzące w półpustynie; hod. bvdla (53*/* Zw. Austral.) i owiec (18 194 000 sztuk'); uprawy (0,5*/» pow.): pszenica, trzcina cukr. (90*/o Zw. Austral.), kukurydza, tytoń, bawełna, owoce; wydobycie miedzi (60*/* Żw. Austral.), węgla, ołowiu, sreprzemysł spoż. (cukier, mięso), drzewny; 307 000 pojazdów mech. QUELPART -»Dzedzu. QUERCIA [k“ęrczja] Jacopo della (ok. 1374—1438), rzeźbiarz wł.; grobowiec Ilarii del Carretto w katedrze w Lucce, marmur, ołtarz w San Frediano w Lucce, dekoracja portalu kościoła San Petronio w Bolonii.  QUESNAY QUESNAY [kenę] François (1694—1774), ekonomista i lekarz fr.; twórca i główny teoretyk fizjokratyzmu; Tableau économique (Tablica ekonomiczna). SUÊTELET [ketlę] Lambert Adolf Jacques (1796— , statystyk i astronom belg.; twierdził, że społeczeństwa rozwijają się zgodnie z niezmiennymi prawami podobnymi do praw fizyki; zainicjował międzynar. kongresy statystyczne. QUETTA -»Kweta. QUETZAL, jednostka monetarna Gwatemali; -»monetarne jednostki (zest.). QUEUILLE [kej] Henri (ur. 1884), polityk fr.; członek partii radykalnej; od 1924 kilkakrotny minister i premier. QUEVEDO Y VILLEGAS Francisco de (1580— 1645), pisarz hiszp. baroku uprawiający wiele gatunków lit., od poezji do rozpraw polit., mistrz satyry społ. przesiąkniętej gorzkim pesymizmem; Sny, Godzina wszystkich. QUEZON [kesęn], stoi. Filipin, na wyspie Luzon; dawniej przedmieście Manili; 108 000 mieszk. (1954). QUIDAM [łac.], ktoś. QUINCKE [kwinke] Heinrich Irenaeus (1842—1922), lekarz niem.; pierwszy zastosował nakłucie lędźwiowe 792 w celach diagnost. ; opisał obrzęk nerwowo-naczyniowy (tzw. obrzęk Quinckego). QUINET [kinę] Edgar (1803—75), poeta, filozof i historyk fr.; demokrata, antyklerykał, od 1842 prof, języków i literatury Europy pd. w Collège de France; przyjaciel Mickiewicza. QUI PRO QUO [lac. jeden zamiast drugiego], pomyłka, nieporozumienie. QUISLING [kjsling] Vidkun (1887—1945), polityk norw.; 1933 założyciel faszystowskiej partii „Nasjonal Samling“; 1940—45 z ramienia hitl. okupanta premier marionetkowego rządu Norwegii; osądzony i stracony za kolaborację. Nazwisko to stało się symbolem polityków współpracujących z hitlerowcami. QUITO [kjto], stoi. Ekwadoru, w Andach (na wvs. 2700 m); 237100 mieszk. (1955); zabytki arch, kolonialnej; uniwersytet; kolej do portu Guayquil (Pacyfik). QUODLIBET [łac. co kto lubi], muz. w XVI— XVII w. nazwa kompozycji, w której w żartobliwy sposób łączono różne znane teksty w różnych głosach w jeden wielogłosowy, polifoniczny utwór. QUORUM [łac.], liczba członków ciała kolegialnego wymagana do prawomocności uchwał. r, litera alfabetu lac. Ra, symbol pierwiastka chem. radu. RA, Re — staroegip. bóg słońca czczony w Heliopolis; w okresie Średniego Państwa utożsamiany z Amonem; gł. bóg Egiptu. RAAB Julius (ur. 189')» inż., polityk austr., 1945 współzałożyciel Austr. Partii Ludowej, od 1953 kanclerz. RAABE: 1) Wilhelm (1831—1910), pisarz niem.; pełne humoru i ironii powieści oraz nowele; Kronika Wróblego Zaułka, Hungerpastor, Ludzie z lasu; 2) Henryk (1882—1951), poi. biolog, działacz spoi. i oświat.; założyciel, pierwszy rektor i prof. UMCS w Lublinie; 1945—46 ambasador w Moskwie; prace z zakresu protozoologii i parazytologii. RABA: 1) (Raab) rz. w Austrii i na Węgrzech, pr. dopływ Dunaju; dl. 398 km; źródła w Alpach Styryjskich; 2) pr. dopływ Wisły, dl. 138 km; źródła na zach. stokach Gorców; w górnym biegu ma charakter rz. górskiej; nad R. leżą Rabka, Chabówka, Myślenice. RABACJA GALICYJSKA, antyfeudalny ruch chłopski w lutym 1846, przejawiający się w pogromach dworów i szlachty, zwłaszcza w pow. tarnowskim, sądeckim, jasielskim i bocheńskim; wykorzystany przez władze austr. do sparaliżowania powstania w Galicji; następnie stłumiony; jeden z przywódców -»Szela. RABARBAR, rzewień, Rheum undulatum 1 R. rhaponticum — bylina warzywna z rodziny rdestowatych ; pochodzi*z Azii; wielkie krzaki o dużych liściach na długich, grubych, zielonych lub czerwonych jadalnych ogonkach; pokrewne gatunki uprawiane jako ozdobne lub lecznicze, np. kłącza gatunku R. officinale po wysuszeniu i sproszkowaniu są stosowane jako środek rozwalniający i przeczyszczający. RABAT, stoi. Marol nominalna rezydencja sułtana; 156 000 mieszk. (1951) rzemiosło (dywany, cerami ka); port nad Atlantykiem (eksport produktów roln.): lotnisko. RABATA, pas gonek przy alejce w dzie) obsadzony dla racji roślinami ozdobnymi. RABATY [fr.], barwne wyłogi mundurów wojskowych. RABAUL -»Bismarcka Wyspy. RABELAIS [rąbię] François (ok. 1493—1553), pisarz F. Rabelais fr. Odrodzenia, uczony humanista; autor monumentalnego dzieła -»Gargantua i Pantagruel (1532—64), opartego na bogatej tradycji twórczości ludowej; wspaniała satyra na społeczne, polit, i kult. instytucje feudalne średniowiecza, a zarazem utopijny obraz społeczności wolnej, o sprawiedliwym ustroju. RABI Isidor Isaac (ur. 1898), fizyk amer, pochodzenia poi.; badania nad widmami atomów i cząsteczek; twórca rezonansowej metody ustalania magnet, własności jąder atomowych. Nagroda Nobla 1944. RABIN [hebr.], biegły w prawie żyd., doradca relig., kaznodzieja i nauczyciel młodzieży, nie pełniący jednak, z wyjątkiem udzielania ślubów małżeńskich, czynności obrzędowych. RABKA, m., pow. nowotarski, woj. krak., u stóp Gorców i Lubonia W., w dorzeczu Raby; 8800 mieszk. stałych (1956); stacja klimatyczna i zdrojowisko, gł. dla dzieci; solanki jodowo-bromowe, kąpiele miner., borowinowe i mułowe; sanatoria, prewentoria, domy wypoczynkowe; zabytkowy modrzewiowy kościół z 1606, muzeum regionalne im. W. Orkana. RABOWANIE g dm.: 1) powodowanie zawału stropu wyrobiska po usunięciu obudowy, w celu jej ponownego użycia; 2) usuwanie elementów obudowy z opuszczanych wyrobisk po wybraniu kopaliny; potocznie: rabunek. RABSKA Zuzanna (ur. 1888), córka historyka Al. Kraushara, poetka i autorka książek dla dzieci i młodzieży, publicystka, współprac. „Kuriera WarRABSKI Władysław, pseud. Kaprys (1863—1925), dramaturg i poeta, krytyk lit. i teatr., publicysta, dziennikarz; współprac. „Dziennika Pozn.“, „Głosu“, „Kur. Warsz.“; red. „Przeglądu Pozn."; poseł na sejm z ramienia ND. Dramaty: Asceta, Zwyciężony, wybór krytyk teatr. Teatr po wojnie. RABSZTYN, w., pow. olkuski, woj. krak., na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; 240 mieszk. (1956); duże sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci; na pn. od R. ruiny zamku z XVI w. RABUNKARZ, górnik o dużym doświadczeniu zatrudniony przy wyciąganiu elementów obudowy z wyrobisk przeznaczonych do zawalenia. RACEMAT, racemiczna mieszanina — optycznie nieczynna mieszanina równoważnych ilości dwóch antypodów (antymerów) optycznych, tj. lewo- i prawoskrętnych odmian tego samego związku; nazwa pochodzi od kwasu gronowego acidum racemicum, na którym to zjawisko zauważono po raz pierwszy. Zob. też związki optycznie czynne. RACHEL, Rachela — wg St. Testamentu żona patriarchy Jakuba, matka Józefa i Beniamina. RACHEL [raszęl], właśc. Elisa Félix (1820—58), aktorka fr., tragiczka Comédie Française, odtwórczyni bohaterek klas. tragedii francuskiej.  793 RACHITIS [gr.]t krzywica; rachityczny, krzywiczy, chory na krzywicę lub zniekształcony przez krzywice. * * RACHMANINOW Sergiusz W. (1873—1943), kompozytor ros. i wybitny pianista-wirtuoz; utwory fortep., symf., opery (Aleko i in.). RACHUNEK CAŁKOWY, dział analizy mat. zapoczątkowany w XVII w. (G. Leibniz i I. Newton); r. c. bada rozmaite własności -»całek i ich liczne zastosowania w in. gałęziach matematyki, w fizyce i technice (jak np. obliczanie pól obszarów płaskich, objęt. brył, dł. łuków, momentów statycznych, momentów bezwładności, środków ciężkości i wiele in.). RACHUNEK LOGICZNY, rachunek zdań — umiejętność przekształcania jednych zdań w drugie tak, aby zawsze od zdania prawdziwego przejść do zdania prawdziwego. RACHUNEK NAZW, log. system formuł zbudowanych ze zmiennych nazwowych (S, P, M...) oraz stałych logicznych („jest", „jeżeli... to...“, „...lub...", „...i...“ itp.); formuły te po zastąpieniu zmiennych nazwowych dowolnymi nazwami, byleby tych samych zmiennych tymi samymi nazwami, przechodzą zawsze w zdania prawdziwe. RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA, dział matematyki stosowanej służący do wykrywania i badania prawidłowości w zakresie zdarzeń losowych (przypadkowych). RACHUNEK RÓŻNICZKOWY, dział analizy mat., początkowany w XVII w. (G. Leibniz i I. Newton); zajmujący się rozmaitymi własnościami dwóch podstawowych pojęć: granicy funkcji i pochodnej funkcji oraz ich licznymi zastosowaniami w innych gałęziach matematyki, w fizyce i technice. RACHUNEK WARIACYJNY, dział analizy mat. zajmujący się znajdowaniem funkcji dającej największą lub najmniejszą wartość pewnym -»całkom. RACHUNEK WEKTOROWY, dział matematyki zajmujący się własnościami wektorów; dzieli się na algebrę wektorową i analizę wektorową; w algebrze w. rozważa się operacje (działania) algebraiczne na wektorach, dodawanie, iloczyn skalarny, -»iloczyn wektorowy; w analizie w. wprowadza się jeszcze operacje różniczkowe na wektorach. R. w. ma duże zastosowanie w technice, w fizyce i w różnych działach geometrii (analityczna, różniczkowa). RACHUNEK WYRÓWNAWCZY, metoda obliczania z wielu niedokładnych obserwacji najprawdopodobniejszej wartości niewiadomej lub niewiadomych; stosowany głównie w astronomii i geodezji. RACHUNKOWOŚĆ, pojęcie obejmujące obserwację. badanie, pomiar wartościowy (a w wielu przypadkach również ilościowy), rejestrację i przedstawienie w postaci zestawień liczbowych wszelkich zjawisk i procesów gosp. wywierających wpływ na majątek określonej jednostki organizacyjnej (przedsiębiorstwa, instytucji, organizacji społ. itp.); r. tworzy w ten sposób liczbowe podstawy do zarządzania; na system współczesnej r. składają się: księgowość, kalkulacja i sprawozdawczość; księgowość ujmuje przy jpomocy odpowiednich metod całość środków, zjawisk i procesów gosp., występujących w jednostce organiz.; może być prowadzona wg różnych systemów, z których obecnie najszerzej jest stosowany system księgowości podwójnej; przy tym systemie zapisy odbywają się chronologicznie (w tzw. dziennikach) i systematycznie (w urządzeniach księgowych zawierających tzw. konta); nazwa systemu pochodzi stąd, że każda operacja gosp. zapisywana jest na dwu kontach, a wynik działalności określany niezależnie od siebie przez porównanie: a) majątku (aktywów) i źródeł jego pochodzenia (pasywów) i b) kosztów i strat oraz dochodów i zysków; kalkulacja zajmuje się określaniem kosztów przypadających na jednostkę nabytego towaru lub materiału, wyprodukowanego i sprzedanego wyrobu, usługi itp.: sprawozdawczość wykazuje w syntetycznych zestawieniach liczbowych sytuację finansową jednostki organiz. w określonym momencie (tzw. bilans) oraz składniki wyniku działalności za pewien okres (tzw. rachunek strat i zysków); sprawozdawczość stwarza podstawę do badania i oceny sytuacji i działalności jednostki organiz. oraz wytyczenia działalności na rzyszłość (planowanie), jest ona jednocześnie wyorzystywana na potrzeby tzw. r. społecznej, stwarzającej określone obrazy liczbowe w skali gospodarki narodowej (np. obliczanie dochodu narodowego). R. posługuje się różnymi, stale doskonalonymi formami techniki; np. w księgowości występują obecnie najczęściej formy przebitkowe i rejestrowe; stosuje się też w coraz szerszym zakresie różne maszyny liczące, księgujące i statystyczne, które ułatwiają i przyspieszają pracę i pozwalają na coraz głębsze badanie RACZYŃSKI za pomocą rachunku różnorodnych zjawisk gospodarczych. RACIĄŻEK, w., pow. aleksandrowski, woj. bydg., nad Wisłą; ok. 1300 mieszk. (1956); stara rezydencja książąt pomor. i biskupów, ruiny zamku. RACIBORSKI Marian (1863—1917), botanik i podróżnik; badacz flory jawajskiej, autor prac z zakresu morfologii roślin i paleobotaniki; pionier ochrony przyrody w Polsce. RACIBORSKO - OŚWIĘCIMSKA KOTLINA, zach. część Kotlin Podkarpackich między Sudetami a Pogórzem Karpackim i Wyż. Śląską; kształt trójkąta z trzema wylotami: Bramą Morawską, Bramą Krakowską i Bramą Krapkowicką; przepływa górna Odra i górna Wisła; pokłady węgla kam., gipsu i soli, źródła solanki; pow. Kotliny zróżnicowana; kompleksy borów sosnowych. RACIBÓRZ, m. pow., pow. miejski, woj. opol., w Kotlinie Raciborsko-Oświęcimskiej; 29 900 mieszk. (1956), węzeł kol.; przemysł maszyn., budowl., spoż., drzewny, rozbudowane rzemiosło; rynek z XIII w., ruiny zamku książąt raciborskich z XII w.; fragmenty murów miejskich, kościół z XVIII w., muzeum. — Najstarsze dane o R. z IX w., prawa miejskie 1299, stary ośrodek rzemiosł i handlu; 1532 oderwany od Polski; głębokie tradycje kultury poi. i poczucie przynależności do Polski; 1920 udział w II powstaniu śląskim. RACICE, puszki rogowe okrywające końcowy człon palca III i IV u ssaków parzystokopytnych. RACICZN1CA, Drelssena polymorpha, małż o klinowatych skorupkach, pospolity w wodach Polski; przyczepia się -»bisiorem do przedmiotów podwodnych, tworząc kolonie. RACINE [rasjn] Jean (1639—99), poeta fr., obok Corneille’a gł. przedstawiciel klasycyzmu w tragedii XVII w.; mistrzowsko wyrażając namiętności ludzkie potrafił ukazać nie tylko ich tragizm, ale i wielkość człowieka broniącego swej godności przed światem zła, przemocy, despotyzmu; Andromaka, Brytanikus, Berenika, Bajazet, Mitrydat, Ifigenia, Fedro, Estera, Atalia. RACJA LOGICZNA, zdanie, z którego dane zdanie wynika logicznie. RACJONALIZACJA [lac.], zespół środków stosowanych w produkcji, których celem jest: skrócenie procesu produkcyjnego, zmniejszenie kosztów produkcji, osiągnięcie większej wydajności pracy; środki te dotyczą zarówno organizacji, jak i technologii produkcji. RACJONALIZM [łac.j, pogląd filozof, przyznający rozumowi naczelne miejsce w procesie poznania. Termin używany w różnych znaczeniach, z których najważniejsze to: 1) w sensie metafiz. doktryna, wg której wszystko, co istnieje, ma swą rację, jest racjonalne; 2) w przeciwieństwie do empiryzmu doktryna, wg której prawdziwe jest tylko poznanie a priori, rozumowe; 3) w przeciwieństwie do fideizmu — doktryna odrzucająca wszelkie irracjonalne, oparte na wierze przesłanki poznania. RACŁAWICE, w., pow. miechowski, woj. krak., na Wyż. Miechowskiej. 4 IV 1794 zwycięstwo wojsk powstańczych pod wodzą T. 	Kościuszki nad wojskami ros. Zob. też Głowacki Bartosz. RACZEK, góm. wymienna końcówka wiertła wiertarek obrotowych. RACZKIEWICZ Władysław (1885—1947), adwokat i polityk, działacz sanacyj- Raczki ny; 1917 prezes „Naczpolu", 1921, 1925—26 i 1935 min. spraw wewn., 1930—35 marszałek senatu; 1939—45 po rezygnacji I. Mościckiego emigracyjny prezydent RP. RACZYŃSKI: 1) Ignacy (1741—1823), od 1801 arcybiskup gnieźn.; senator Księstwa Warsz.; Kazania o zbytkach kratowi naszemu szkodliwych; 2) Edward (1786—1845), działacz konserwatywny w Poznańskiem; mecenas nauki i sztuki; 1829 ofiarował Poznaniowi swą bibliotekę; wydawca źródeł i publikacji histo RAD rycznych; 3) Edward (ur. 1891), dyplomata; od 1934 ambasador w Londynie, 1944 emigr. min. spraw zagranicznych. RAD Ra, radium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 88; biały, błyszczący. metal; w minimalnych ilościach towarzyszy minerałom uranowym; dzięki własnościom promieniotwórczym stosowany w medycynie do zwalczania nowotworów złośliwych; wykrvtv 1898 przez małżonków Curie. RADA ADMINISTRACYJNA -Rada Stanu. RADA BEZPIECZEŃSTWA, jeden z gł. organów ONZ, którego zadaniem jest przede wszystkim utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynar.; składa się z 5 członków stałych (Chiny, Francja, USA, W. Brytania i ZSRR) i 6 niestałych, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne NZ na okres 2 lat; uchwały R. B. w sprawach merytorycznych wymagają jednomyślności mocarstw. Wskutek poparcia USA miejsce Chin bezprawnie zajmuje rząd Czang KaiRADA EUROPEJSKA —Europejska Rada. RADA GŁOWNA OPIEKUŃCZA (RGO), organizacja pomocy spoi. utworzona 1940 w Polsce na terenach tzw. Generalnej Gubernii; działalność jej była mocno ograniczona przez niem. okupanta; prezesami RGO byli: do 1942 A. Ronikier, następnie J. Tchórznicki. RADA JEDNOŚCI NARODOWEJ, w czasie okupacji niem. w Polsce konspiracyjna reprezentacja poi. ugrupowań polit, uznających władzę emigracyjnego rządu w Londynie, utworzona w styczniu 1944 w Warszawie jako organ doradczy Delegata Rządu na kraj; w skład RJN wchodziło 17 przedstawicieli SP, SL, SN, WRN i Zjednoczenia Demokr. pod przewodnictwem K. Pużaka (WRN); rozwiązała się 1 VII 1945. RADA KOMISARZY LUDOWYCH, 1917—1948 nazwa rządu ZSRR oraz rządów poszczególnych republik związk. i autonom.; obecnie Rada Ministrów. RADA KRÓLEWSKA, w Polsce XIV i XV w. oran złożony z najwyższych świeckich i duchownych ostojników państwa, wywierający decydujący wpływ na całość polityki króla; z rady tej utworzył się na przełomie XV i XVI w. —senat. RADAMANTYS, mit. gr. syn Zeusa i —Europy, brat Minosa; słynął z mądrości i sprawiedliwości; po śmierci — sędzia (obok Minosa i Eaka) w Podziemiu. RADA MIEJSKA, od średniowiecza miejski urząd składający się z rajców pod przewodnictwem burmistrza, stojący na czele samorządu miejsk., sprawujący władzę ustawodawczą, wykonawczą i częściowo sądową; w Polsce do 1939. RADA NAJWYŻSZA NARODOWA, najwyższa władza cywilna powstania 1794, powołana przez T. Kościuszkę; działała od 28 V do upadku powstania; w jego początkach odrębna dla Litwy (R. N. N. Litewska) RADA NAJWYŻSZA ZSRR -Związek Socjalist. Rep. Radź. RADA NARODOWOŚCI —Związek Socjalist. Rep. Radź. RADA NIEUSTAJĄCA, w Polsce w latach 1775— 1789 organ kolegialny o 5 departamentach, stanowiący naczelną władzę administracyjną. RADA PAŃSTWA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ, wybierana przez Sejm i w całej swej działalności podległa Sejmowi — kolegialna głowa państwa; wydaje dekrety z mocą ustawy, mianuje pełnomocnych, przedstawicieli PRL za granicą, przyjmuje listy uwierzytelniające przedstawicieli dyplomat. innych państw, ratyfikuje umowy międzynar., nadaje ordery i odznaczenia, stosuje prawo łaski, sprawuje nadzór nad radami nar., powołuje sędziów i prokuratora generalnego, a w okresach między sesjami Sejmu również członków rządu itd. RADA PIĘCIUSET (Conseil des Cinq-Cents), izba niższa (500 członków) powołana we Francji na podstawie konstytucji rewol. 1795, tworząca wraz z Radą Starszych (Conseil des Anciens — 250 członków) ciało ustawodawcze republiki; na rozkaz gen. Bonaparte rozwiązana siłą 18 brumaire’a. RADAR [ang.], popularna nazwa urządzenia radiolokacyjnego; r. składa się z nadajnika i kierunkowej anteny wysyłającej krótkie impulsy fal radiowych oraz odbiornika odbierającego „echa“ tych impulsów odbite od otaczających obiektów: „echa“ te obserwuje się na ekranie specjalnej lampy oscyloskopowej; na podstawie kierunku, w którym promieniuje antena, i odstępu czasu między wysianiem impulsu a odebraniem „echa" określa się położenie obiektu odbijającego, którym może być samolot, okręt, góra lodowa itp. ; r. używany jest w nawigacji morskiej i lotniczej, w obronie przeciwlotniczej itp. 794 RADA REGENCYJNA, organ władzy powołany we wrześniu 1917 przez Niemcy i Austro-Węgry na okupowanym obszarze b. Królestwa Pol.; składała się z 3 regentów (kard. A. Kakowski, książę Z. Lubomirski i J. Ostrowski); 14 XI 1918 przekazała władzę J. Piłsudskiemu. RADA ROBOTNICZA, przedstawicielstwo załogi w państw, przedsiębiorstwach przemysł., budowlanych, państw, gospodarstwach rolnych, biorące w jej imieniu udział w zarządzie przedsiębiorstwem bęaącym własnością ogólnonar.; tak pojęte współzarządzanie przedsiębiorstwem jest możliwe tylko w państwach socjalist.; istnieją wprawdzie robotnicze przedstawicielstwa zakładowe w państwach kapitalist., ograniczają się one jednak do spraw socjalnych; r. r. zostały zalegalizowane w listopadzie 1956; rozwój r. r. szybko postępował naprzód, do grudnia 1957 powołano r. r. w 5619 przedsiębiorstwach (ok. 81 tys. członków, w tym ponad 55*/o robotników). Zob. też Konferencja Samorządu Robotniczego. RADA STANU: 1) R. S. Księstwa Warszawskiego, organ władzy przewidziany w konstytucji Księstwa, o kompetencjach kodyfikacyjnych, sądowych i administr.; składała się z ministrów i czterech referendarzy; 2) R. S. Królestwa Pol., powołana do układania projektów praw, dekretów i rozporządzeń; dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną; kilkakrotnie przekształcana, skasowana 1867 ; 3) R. S. Tymczasowa, utworzona 12 XI 1916 przez niem. i austr. okupantów jako zaczątek poi. administracji państwowej w b. Król. Pol.; w sierpniu 1917, w związku z fermentem w Legionach na tle stosunku do przysięgi na wierność Niemcom podała się do dymisji; 4) R. S. powołana w czerwcu 1918 przez Radę Regencyjną jako organ ustawodawczy; rozwiązana w październiku 1918. RADA SZKOLNA KRAJOWA, 1867—1918, naczelny organ autonomicznego szkolnictwa poi. w Galicji; przeprowadziła jego spolszczenie; opanowana przez Konserwatystów zaniedbała szkolnictwo wiejskie. RADA ZAKŁADOWA, organ związku zawodowego w zakładach pracy zatrudniających powyżej 20 pracowników; wybierana z grona pracowników na okres 2 lat, reprezentuje załogę i broni jej interesów oraz czuwa nad wykonaniem planów produkcyjnych. Zob. też Konferencja Samorządu Robotniczego. RADA ZWIĄZKU -»-Związek Socjalist. Rep. Radź. RADCLIFFE [rądklyf] Ann (1764—1823), pisarka ang., poetka i powieściopisarka, jedna z najoryg. przedstawicielek liŁ przedromantycznej; The Sicilian Romance (Romans sycylijski), The Mysłeries of Udolpho (Tajemnice Udolfa), The Italian (Wioch). RADEK, wlaśc. Sobelson Karol (ur. 1885), polityk i działacz ruchu robotn., publicysta, członek SDKPiL, jeden z założycieli Związku Spartakusa w Niemczech, od 1919 w Zw. Radź. członek KC WKP(b), red. dziennika „Izwiestij“; 1937 skazany na 10 lat więzienia. RADETZKY Joseph Wenzel hr. (1766—1858), feldmarszałek austr.; 1831—57 jako głównodowodzący we Włoszech zwalczał ruchy niepodległościowe; 1848 stłumił rewolucję w Mediolanie; pobił wojska sardyńskie pod Custozą 1848 i Novarą 1849 odzyskując dla Austrii Lombardię i Wenecję. RADEWSKI Christo (ur. 1903), bułg. poeta rewol., publicysta, świetny tłumacz poezji ros.; Km partijata. Puls. RADFORD [rądfad] Arthur William (ur. 1896). admirał amer., 1944—53 dowódca floty USA na Pacyfiku, 1953—57 przewodniczący Komitetu Szefów Sztabów amer. sił zbrojnych. RADHAKRISZNAN Sarwapalli (ur. 1888), hind. polityk i filozof, prof. uniw. w Madras i in., 1948—52 ambasador w ZSRR, od 1952 przewodniczący Rady Państwa i wiceprezydent Republiki Indii. RADIAN [łac.], jednostka miary lukowej kąta; kąt, dla którego długość łuku zakreślonego z wierzchołka kąta jest równa promieniowi; 1 rad = lSiF/n *» = 57°17'44,8". RADIATOR -»-ogrzewanie centralne. RADIĆ Stiepan (1871—1928). polityk chorw., 1904 założyciel partii chłop., przywódca chorw. ruchu republ., 1925—26 min. oświaty w lugosławii; zamordowany przez serbskiego nacjonalistę. RADICEVIC Branko (1824—53), serb. poeta romant.; występował przeciw konserwatystom; twórczość oparta na motywach lud.; Put (Droga). RADIO [łac.], potoczny termin używany dla określenia wszelkich urządzeń służących do wytwarzania i odbioru fal radiowych oraz wszelkich związanych z tym zjawisk; w szczególności oznacza odbiornik radiowy. RADIOAKTYWNOŚĆ -»-promieniotwórczość.  795 RADIOASTRONOMIA, astronomia radiowa — dział astronomii zajmujący się promieniowaniem radiowym ciał niebieskich oraz radiolokacją tych ciał. RADIOCHEMIA, chemia pierwiastków promieniotwórczych (radiopierwiastków); dotyczy badań nad ich własnościami chemicznymi. RADIOFONIA [łac.-gr.], przekazywanie za pomocą radiostacji nadawczych (r. bezprzewodowa) programów słownych lub muzycznych ze specjalnych studiów radiowych lub bezpośrednio z sal widowiskowych, koncertowych, boisk sportowych itp.; r. przewodowa, przekazywanie programów za pośrednictwem radiowęzłów. Tabl. 68. RADIOFONIZACJA, rozwój sieci urządzeń przeznaczonych do nadawania lub odbioru programów radiowych metodami radiofonii. RADIOGONIOMETR, dwa (lub więcej) radionamierniki rozstawione w terenie. Po wyznaczeniu każdym z nich kierunku do statku, z którego odbiera się sygnały, wyznacza się położenie statku jako punkt przecięcia tych kierunków. RADIOGWIAZDY -radioźródła. RADIOKOMPAS, przyrząd pokładowy samolotu, aparat radiowy z anteną kierunkową, która po nastrojeniu aparatu na żądaną stację samoczynnie ustawia się w kierunku tej stacji, a sprzęgnięta z anteną wskazówka wskazuje kąt między osią podłużną samolotu a kierunkiem do tej stacji. Zob. też radiopólkompas. RADIOKOMUNIKACJA, przekazywanie wiadomości na odległość za pomocą fal radiowych rozchodzących się w przestrzeni. Tabl. 68. RADIOLARIE —promienice. RADIOLATARNIA, radiostacja nadawcza pracująca na ziemi i służąca statkom lub samolotom do wyznaczania ich położenia na podstawie określania kierunków, z których otrzymują sygnały wysyłane przez dwie r. Zob. też radionamierzanie. RADIOLOGIA [łac.-gr.], dział medycyny zajmujący się stosowaniem promieni rentg i ciał promieniotwórczych w rozpoznawaniu i leczeniu chorób. RADIOLOKACJA, dział radiotechniki obejmujący zagadnienia wykrywania przedmiotów i określania miejsca, w którym się one znaidują, za pomocą obserwacji fal radiowych odbitych od tych przedmiotów; r. wykorzystywana jest m. in. w meteorologii do umiejscawiania i ustalania kierunku przemieszczania się chmur opadowych, cyklonów tropik, oraz do pomiaru kierunku i prędkości wiatrów górnych. Zob. też radar. RADIOMETR, przyrząd do stwierdzania i najczęściej do pomiaru energii promieniowania; istnieją r. najrozmaitszej konstrukcji; np. zasadniczą częścią r. Crookesa jest lekki wiatraczek o skrzydełkach poczernionych z jednej strony; gdy na wiatraczek pada światło, poczernione powierzchnie silnie się ogrzewają, wiatraczek się obraca. RADIONAMIERNIK, aparat radiowy z ręcznie nastawianą anteną kierunkową, za pomocą której można wyznaczać kierunek, w jakim znajduje się odbierana stacja. RADIONAMIERZANIE, radiopclengacja — określanie położenia radiostacji na podstawie pomiaru kierunków, z których przychodzą do niej (lub wychodzą od niej) fale radiowe; r. kilku nadajników lądowych (radiolatami) pozwala określić np. położenie statku lub samolotu; namierzanie radiostacji statku lub samolotu z kilku punktów na lądzie pozwala ustalić ich położenie; podstawą r. są kierunkowe własności specjalnych —anten. Zob. też namiar. Radiostacje w niektórych krajach Kraje Liczba radiostacji 1937 1953 1955 Belgia 3 12 12 Brazylia 50» — 593 Francja 26 78» 42» Taponia 51 132 157 NRF 30« 220 262 Polska d 10 1S® 18 St. Zjedn. Am. Pn. f 3047 3364 W. Brytania 13 63 54 Wiochy 17 109 178 * 1938. b Łącznie z Algerem. c Cale Niemcy. d Rozgłośnie radiowe i ekspozytury. ® 1954. * Łącznie z terytoriami zależnymi. RADIOŹRÓDŁA Radioabonenci w niektórych krajach Lata Liczba abonentów Kraje w tysiącach na 1000 ludności Brazylia 1938 348 8.8 1954 3500» 60,0» Czechosłowacja 1937 1034 72,7 1955 2839 216,8 Francja 1938 4706 114,5 1955 9527 220,2 NRF » 1955 13325 266,5 Polska 1938 922 26,5 1955 3057 111,0 St. Zjedn. Ame- 1938 41000 315,5 ryki Pn. * 1955 138700 839,2 W. Brytania 1938 8589 180,8 1955 14248= 279,5 Włochy 1938 978 22.8 1955 1881 39,2 ZSRR » 1937 3744<> 21.9 1955 25641“ 128,1 * Liczba czynnych odbiorników radiowych. » Bez Berlina Zach. c W tym 1078 tys. głośników. d W tym głośników: 1937 — S423 tys., 1955 — 19 544 tys. RADIONAWIGACJA, prowadzenie statków lub samolotów na podstawie określania ich położenia i kierunku ruchu metodami radiotechn., np. przez —radionamierzanie, radiolokację itp. RADIOODBIORNIK —odbiornik radiowy. RADIOPELENGACJA —radionamierzanie. RADIOPOŁKOMPAS, aparat radiowy z anteną kierunkową nieruchomo zamocowaną do samolotu; po nastrojeniu aparatu na żądaną stację strzałka przyrządu wskazuje, czy samolot leci w kierunku _ tej stacji, czy też w lewo lub w prawo. Zob. też radiokompas. RADIOSONDA: I) urządzenie do zdalnych pomiarów pewnych wielkości fizycznych wykorzystujące fale radiowe do przekazywania wyników tych pomiarów; np. używane w meteorologii r. umieszczone na balonach pozwalają na badanie górnych warstw atmosfery (pomiary ciśnienia, temp., wilgotności itp.) i automatyczne przekazywanie danych na ziemię za pomocą nadajnika radiowego; 2) —radiowysokościomierz. RADIOSTACJA, zespół urządzeń do nadawania (r. nadawcza) lub odbioru (r. odbiorcza) sygnałów przenoszonych za pomocą fal elektromagnetycznych. Poza odpowiednim sprzętem radiowym (—nadajnik radiowy, odbiornik radiowy, antena) w skład r. wchodzą urządzenia zasilające, chłodzące, linie kablowe lub napowietrzne dla łączności między poszczególnymi częściami r., zespoły sterownicze itp. RADIOTECHNIKA, dział elektrotechniki obejmujący teorię i praktyczne wykorzystanie prądów zmiennych wielkiej częstotliwości. RADIOTELEFONIA, radiokomunikacja, w której wiadomość przesyła się w formie mowy. Tabl. 68. RADIOTELEGRAFIA, radiokomunikacja, w której wiadomość przesyła się w formie znaków telegrafizycznych. Tabl. 68. RADIOTELESKOP, radiowe urządzenie odbiorcze dla fal elektromagnetycznych dl. od 1 cm do 100 m, wysyłanych przez ciała niebieskie. RADIOTERAPIA [łac.-gr.], leczenie za pomocą romieni; obejmuje curieterapię, rentgenoterapię, elioterapię itp. RADIOWĘZEŁ, zespół urządzeń radiofonicznych do przekazywania abonentom audycji radiowjxh w drodze przewodowej; r. składa się z punktu odbiorczego, aparatury odbiorczo-nadawczej i sieci abonenckiej ; umożliwia zarówno nadawanie lokalnego programu własnego, jak i transmitowanie programu centralnej lub rejonowej —radiostacji nadawczej. RADIOWYSOKOSCIOMIERZ, radiosonda — aparat radiowy wskazujący wysokość lotu nad przelatywanym terenem; działa na zasadzie odbierania własnych sygnałów radiowych odbitych od pow. terenu. RADIOŹRÓDŁA, radiogwiazdy — ciała niebieskie wysyłające silne promieniowanie radiowe.  RADISZCZEW 796 RADISZCZEW Aleksandr N. (1749—1802), rewol. pisarz ros., czołowa postać Oświecenia ros.; szereg utworów dotyczących ustroju polit i prawodawstwa car. Rosji epoki Katarzyny II; powieść Podróż z Petersburga do Moskwy wzorowana na Podróży sentymentalnej Steme'a daje realist. obraz położenia chłopów pańszczyźnianych. RADIUS [lac.], promień. RADKÓW, m., pow. noworudzki, woj. wrocł., w Sudetach Środkowych, u stóp G. Stołowych; 1700 mieszk. (1956); ratusz z XVII w., stare kamieniczki. RADLIN, m., pow. wodzisławski, woj. kat.; 15 600 mieszk. (1956); duży ośrodek górn.-przem. w Rybnickim Zagłębiu Węglowym. RADLIŃSKA Helena (1876—1954), pedagog, działaczka spoi. i polit., publicystka; założycielka i prof. Studium _ Pracy Społeczno-Oświatowej przy Wolnej Wszechnicy 1925; prowadziła badania w zakresie pedagogiki społ.; zainicjowała gromadzenie poi. dorobku w dziedzinie oświaty dorosłych; Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, Początki pracy oświatoicej w Polsce, Dzieje oświaty pozaszkol-, nej. RADLIŃSKI Ignacy (1843 —1920), geograf, orientalista; wolnomyśliciel; Literatura babilońsko-asyryjska, hebrajska i perska, Prorocy hebrajscy wobec krytyki i dziejów, Dzieje jednego Boga. E‘d"> ciego tysiąclecia p. n. e plozowe spulchniające glebę; za czasów cesarstwa rzymskiego lub we wczesnym średniowieczu przekształcono je na pług (rys.); 2) -»-obsypnik RADŁÓW Wasilij W. (1837—1918), turkolog rosyjski. RADOCKI Marcin (?—1651), rektor szkoły parafialnej w Pcimiu; ieden z przywódców powstania chłopów podhal. (Kostki Napierskiego) 1651; ścięty pod Krakowem. RADOGOST, bóstwo czczone przez Słowian zachodnich. RADOGOSZCZ: 1) albo Retra, na obszarze dzisiejszej Brandenburgii, gł. gród Redarów i Związku Wieleckiego (-«-Wieletowie); znajdowała się tu świątynia Swarożyca; 2) przedmieście Łodzi; w okresie okupacji hitler, więzienie; w styczniu 1945 hitlerowcy spalili w nim żywcem kilkuset poi. więźniów politycznych. RADOM, m. pow. i pow. miejski, woj. kieł., nad Mleczną, dopływem Radomki; 118 100 mieszk. (1956); węzeł kol. i drogowy; liczne gałęzie przem., m. in. garbarski, tytoniowy, chem., metal., szklarski, drzewny i papierniczy; ślady wczesnohist. grodziska, część zamku Kazimierza Wielkiego, zabytkowe stare miasto, kościoły z XIV, XV oraz z przełomu XVII i XVIII w., gmachy proj. A. Corazziego, H. Marconiego; kolegium pijarów z XVIII w. RADOMKA, 1. dopływ Wisły; dl. 99 km, dorzecze 2140 km2. RADOMSKA KONFEDERACJA, z inspiracji Rosji zawiązana 23 VI 1767 pod laską Karola Radziwiłła; miała na celu obalenie reform -«-Familii; utrwaliła na sejmie 1767/68 -»-prawa kardynalne, m. in. liberum veto, oraz uznała Katarzynę II za gwarantkę ustaw Rzplitei. RADOMSKO, m. pow., woj. łódź., na pd. krańcu Wyż. Łódzkiej, nad Radomką; 24 500 mieszk. (1956), przemysł drzewny, a szczególnie meblarski, huty szkła, zakłady odlewnicze, fabr. drutu, gręplarnia, browary, młyny; zabytkowe kościoły. RADON Rn, radon, emanacja radu — promieniotwórczy pierwiastek chcm. o liczbie atom. 86; gaz szlachetny; produkt naturalnych przemian promieniotwórczych; występuje w niektórych źródłach miner., warunkując niekiedy ich lecznicze działanie. RADOSŁAWÓW Wasili (1854—1929), polityk bulg,. premier 1913—18, zawarł sojusz z Niemcami w I wojnie świat.; po 1918 na emigracji. RADOSTOWA GÓRA, w G. Świętokrzyskich, w Paśmie Masłowskim, wys. 450 m; u jej pn. stoków rodzinna wieś S. Żeromskiego Ciekoty (we wspomnieniach pisarza „góra domowa“). RADOWY INSTYTUT, ośrodek naukowo-badawczy w zakresie nowotworów oraz ich leczenia, w Krakowie założony 1922; w Warszawie, im. Marii Skłodowskiej-Curie, otwarty 1932, przemianowany w 1951 na Centralny Instytut Onkologii z oddziałami w Krakowie i Gliwicach; pełni również nadzór meto¬ dyczny nad organizacją walki z chorobami nowotworowymi. RADUŃSKIE JEZIORO DOLNE, na Pojez. Kaszubskim, na pd.-wsch. od m. Kartuzy, 671 ha, dł. 10,5 	km, głęb. do 25 m; brzegi urozmaicone (zatoki, półwyspy), częściowo zalesione; przepływa rz. Radunia; połączone wąskim przepływem z R. J. Górnym, 174 ha, dł. 6,3 km, głęb. do 40 m. RADY DELEGATÓW ROBOTNICZYCH w Polsce, forma organizacji polit. proletariatu, stanwowiąca zalążek władzy rewol.; powstawały od listopada 1918 z inicjatywy SDKPiL i PPS-Lewicy, później KPRP pod wpływem Rewolucji Październikowej i rewolucji w Niemczech; proklamowały 8-godz. dzień pracy, przejęły kontrolę nad produkcją. Rada Zagłębia Dąbr., kierowana przez komunistów, posiadała własną siłę zbrojną — Czerwoną Gwardię; rozwiązane w połowie 1919. RADY DELEGATÓW ROBOTNICZYCH, CHŁOPSKICH I ŻOŁNIERSKICH, forma organizacji polit. proletariatu, chłopstwa i żołnierzy w okresie Rewolucji Październikowej w Rosji; wyłonione przez fabryki, wsie, oddziały wojsk, wysyłały z kolei swych przedstawicieli do rad wyższego szczebla organizacyjnego itd. R. D. kierowały walką rewol. i przejmowały władzę (hasło: „cala władza w ręce rad!“); za pośrednictwem rad, w których siłą przodującą byli bolszewicy, realizowała się rewol. dyktatura proletariatu i chłopstwa. Po zwycięstwie rewolucji rady stały się formą organizacji polit. społeczeństwa socjalist., realizując dvktaturę klasy robotniczej. RADY LlJDOWE, organizacje stanowiące 1918—19 w b. zaborze prus. przejściową władzę terenową, zastępującą dotychczasowe władze zaborcze; powstawały, po wycofaniu się wojsk niem., z Rad Żołnierskich uzupełnionych przedstawicielami Pol. Komitetu Obywatelskiego, w którym przewagę miały partie prawicowe. RADYMICZE, jeden ze wsch.slow. związków plemiennych — w międzyrzeczu Soży i Desny; od 885 weszli w skład Rusi Kijowskiej. RADYMNO, m. pow., woj. rzesz.; 3000 mieszk. (1956); stary ośrodek rzemiosła powrożniczego: kościół z XVIII w. Prawa miejskie z 1431; 1915 pod R. zacięta bitwa austriacko-rosyjska. RADY NARODOWE, terenowe organy władzy państw, w PRL; powstawały podczas okupacji hitler. jako konspir, organy walki, skupiające postępowe siły społeczeństwa; w latach 1944—50 były organami -«-samorządu terytorial., od 1950 są organami jednolitej władzy państw., kierują na swym terenie jednołalnością gosp., społ. i kult., zapewniają ochronę porządku publ., własności społ. i praw obywateli; radni są wybierani na 3 lata w wyborach powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych; system rad opiera się na -«-teryt. podziale kraju (r. n. wojewódzkie, powiatowe, miejskie, dzielnicowe, gromadzkie), działalność r. n. i ich organów oparta jest na zasadzie -«-centralizmu demokratycznego, organem wykonawczym każdej rady jest wybierane przez nią prezydium, działające kolegialnie w oparciu o aparat wykonawczy zorganizowany w wydziały i zarządy. Zob. też Polska (ustrój). RADZIEJOWEJ PASMO, w Beskidzie Sądeckim, między doliną Popradu i Dunajca; gł. i najwyższy szczyt Radziejowa (1265 m). RADZIEJOWSKI: 1) Hieronim (1622—66), podkanclerzy kor.; wygnany z kraju za obrazę króla; przyczynił się do najazdu szwedz. na Polskę; 2) Michał (1645—1705), kardynał i prymas Polski; kanclerz w. kor.; pozbawiony prymasostwa za akcję zmierzającą do zdetronizowania Augusta II. RADZIONKÓW, m., pow. tarnogórski, woj. kat.; 20 700 mieszk. (1956); stary ośrodek górn.-przem.; na zach. od R. ślady dawnych kopalń rud cynku, ołowiu i żelaza RADZISZEWSKI Bronisław (1838—1914), chemik, prof. Uniw. Lw.; badania nad bromowaniem węglowodorów; sformułował doniosłą hipotezę o powstawaniu ropy naftowej z fauny i flory morskiej. RADZIWIŁŁOWICZ Rafał (1860—1929), lekarz psychiatra i psycholog, prof. psychiatrii Uniw. Warszaw. RADZIWIŁŁOWIE, litewska rodzina możnowładcza herbu Trąby; wybiła się u schyłku XV w., tytuł książęcy od pocz. XVI w., przodująca od I poł. XVI w. na Litwie; zwolennicy separatyzmu Litwy; w XVI i XVII w. protektorzy różnowierców: 1) Mikołaj (Rudy) (1512—88) brat Barbary, kanclerz i hetman w. litew.; walczył ze Szwecją i Moskwą; 2) Mikołaj (Czarny) (1515—65), stryjeczny brat Barbary, kanclerz w. litew.; faktyczny rządca W. Księstwa Litew.; przeciwnik unii lubelskiej, protektor kalwinizmu na  797 Litwie; 3) Barbara -►Barbara Radziwiłłówna; 4) Mikołaj Krzysztof zw. Sierotka (1549—1618), wojewoda wił.; autor opisu pielgrzymki do Ziemi Świętej znanego dopiero z wyd. w przekł. łac. T. Tretera, a przełożonego znów na jęz. poi. przez J. Wargockiego; oryg. poi. wydany współcześnie; 5) Albrecht Stanisław (1595—1656), kanclerz w. litew.; wychowanek jezuitów, wróg różnowierców; Diariusz łaciński z lat 1632—55; 6) Janusz (1612—55), hetman w litew.; 1648 walczył z Kozakami i Moskwą; 1655 poddał Litwę Szwedom; 7) Bogusław (1620—69), koniuszy litew.; 1655 sprzymierzył się ze Szwedami, 1657 wystąpił przeciwko nim.; mianowany przez elektora gubernatorem Prus Książęcych; protektor kalwinów na Litwie; 8) Karol Stanisław II (1734—90), zw. Panie Kochanku, hetman w. litew., wróg Familii i St. Augusta; marszałek konfederacji radomskiej; uczestnik konfederacji barskiej; 9) Antoni Henryk (1775—1833), kompozytor-amator, twórca szeregu utworów wokalnych, pierwszy skomponował muzykę do Fausta Goethego; zaprzyjaźniony z Chopinem; 1815 namiestnik W. Ks. Poznańskiego; 10) Michał Hieronim (1778—1850), gen. napoleoński; senator Królestwa Pol.; 24 I — 26 II 1831 nominalny wódz powstania listopad, przy faktycznym wodzostwie Chłopickiego; po powstaniu więziony przez Rosjan, potem na emigracji; 11) Ferdynand (1834—1926), poseł do parlamentu niem. 1874—1918; długoletni prezes Kola Polskiego w Berlinie; 12) Janusz Ksawery (ur. 1880), polityk okresu międzywojennego, członek kierownictwa „Lewiatana“, jeden z przywódców stronnictwa konserwatywnego, poseł na sejm i senator z BBWR. RADZYMIN, m., pow. wołomiński, woj. warsz., na Nizinie Mazowieckiej; 5900 mieszk. (1956), drobny przemysł miner., drzewny i spoż.; niegdyś osiedle, w XVIII w. rezydencja ks. E. Czartoryskiej; 1944 b. zniszczony. RADZYŃ PODLASKI, m. pow., woj. lub., nad Bialką; 5300 mieszk. (1956); renesansowy kościół z XVII w., barokowy pałac Potockich. Powstał 1468. RADŻA [sanskr. król, książę], władca miejscowy w Indiach. RAD2ASTHAN (Radżputana), stan w pn.-zach. Indiach; 342 697 kn>2, 16 000 000 mieszk. (1951), Hindusi (resztki Radżputów); stoi. Dżajpur; na pd. i pd.-wsch. góry Arawalli (1700 m), na zach. i pn. jałowy step pustynny (Thar); w części górzystej rolnictwo (zboże); koczownicza hodowla wielbłądów, owiec, bydła; rozbudowa przemysłu włókien, i sztucznego nawadniania. RAEBURN [ręjbain] Henry (1756—1823), złotnik i malarz szkoc., portrecista; portret Walter Scotta, portret Hume’a. RAEDER Erich (ur. 1876), admirał niem., 1935—43 naczelny dowódca marynarki wojennej, 1946 skazany przez Międzynar. Trybunał w Norymberdze na dożywotnie więzienie, 1955 zwolniony. RAF -►Royal Air Forte. RAFAEL, właśc. Raffaello Santi (1483—1520), wł. malarz i architekt okresu Renesansu; tworzył w Perugii, Umbrii, Rzymie i Florencji; sceny rei. (Złożenie do grobu, Święta Rodzina), zwłaszcza Madonny (Madonna Sykstyńska, Madonna del Granduca, Madonna ze szczygiełkiem), portrety (Juliusz II, Portret młodzieńca), freski do 4 stanz w Watykanie; Stanza della Segnatura (Dysputa o Nafświętszym Sakramencie, Szkoła Ateńska, Parnas), Stanza d'Eliodoro (Wygnanie św. Heliodora, Msza Bolseńska, Uwolnienie św. Piotra z więzienia), Stanza dell’ Incendio oraz Loggie; projekty fresków do Villa Famesina w Rzymie oraz kartony do tkanin dla kaplicy Sykstyńskiej; jako architekt kierował budową bazyliki Św. Piotra w Rzymie; pozostawił wiele projektów. Tabl. 73. RAFAŁOWSKI Aleksander (ur. 1894), malarz i grafik, prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie, członek ugrupowań „Blok“ (1924—26) i „Praesens“ (1926). Początkowo zbliżony do kubizmu, później maluje pod wpływem H. Rousseau; scenografia, malarstwo ■dekor., plakaty. RAFIA, piasawa — włókna otrzymywane z liści ;palmy Raphia ruffia (Afryka Srodk,); używana Rafael Raflezja — kwiat RAJONIZM w ogrodnictwie do podwiązywania oraz do celów przemysłowych. RAFIDY, igiełkowate kryształy szczawianu wapnia występujące zazwyczaj w postaci wiązek w komórkach kryształonośnych, najczęściej u jednoliściennych, np. u szparaga. ■ RAFINACJA [fr.], stosowane w przemyśle różne procesy oczyszczania substancji, np. cukru przez rekrystalizację, ropy naftowej przez działanie kwasem siarkowym, metali przez przetapianie. RAFINADA [fr.], cukier wyższego gatunku, otrzymywany w rafineriach z cukru białego przez rozpuszczenie, oczyszczenie i powtórną krystalizację. RAFINERIA NAFTY, zakład przem., w którym przerabia się za pomocą frakcjonowanej destylacji -►ropę naftową; nowoczesne r. wyposażone są również w urządzenia do przeróbki w drodze rozkładu termicznego (krakingu) ciężkich produktów olejowych na produkty lekkie, np. benzynę. Tabl. 54. RAFINOZA, cukier złożony zbudowany z trzech cząsteczek cukrów prostych: glikozy, galaktozy i fruktozy; występuje w małych ilościach w burakach cu-' krowvch. RAFLEZJA, Rafflesia, bezzieleniowa roślina pasożytnicza z rodziny Rafflesiaceae; Jawa, Sumatra, Filipiny; żyje na korzeniach i pniach drzew tropik.; na zewnątrz wyrasta kwiat największych rozmiarów na świecie (do 1 m średn.). RAFY KORALOWE, wapienne skały utworzone ze szkieletów koralowców (gl. madreporów), a także mszywiołów i glonów wapiennych; nadwodne lub podwodne; bywają przybrzeżne (wzdłuż brzegu), barierowe (oddalone od lądu) i atole — otaczające pierścieniem wewnętrzną przestrzeń wodną — lagunę; r. k. występują tylko w morzach ciepłych (międzyzwrotnikowych). RAGOUT [fr., ragi)], potrawka z drobno krajanego mięsa (królika, baraniny i in.), z dodatkiem jarzyn i przypraw korzennych. RAGUZA: 1) m. w pd. Włoszech (Sycylia); 52 000 mieszk. (1954); w okolicy wydobycie ropy naft.; 2) -►Dubrownik. RAID [ang., rejd], konkurencja sport, polegająca na przebyciu określonej trasy przy zachowaniu ustalonych warunków regulaminowych; przeważnie w sporcie motorowym i lotnictwie. RAIMU [rem(J], Jules Muraire (1883—1946), fr. aktor teatr, i film.; zdobył sławę w rolach komicznych. RAIMUND Ferdinand, właśc. Raimann (1790— 1836), austr. aktor i dramaturg; świetny odtwórca postaci komicznych z wied. repertuaru lud.; autor wielu sztuk w tym stylu. RAINER von Fieandt Berndt (ur. 1890), ekonomista i polityk fiń., 1939—40 min. wyżywienia, od 1955 prezes banku fiń., 1957—58 premier. RAINIER [renię] III de Polignac (ur. 1923), od 1949 książę Monako. RAJGRAS ANGIELSKI -życica. RAJGRAS FRANCUSKI -żyźnica. RAJGRODZKIE JEZIORO, we wsch. części Pojez. Mazurskiego, 1620 ha, głęb. do 25 m; brzegi silnie rozczłonkowane, na ogół niskie, częściowo zarastają trzciną; nad wsch. odgałęzieniem m. Rajgród. RAJGRÓD, m., pow. grajewski, woj. białost. nad Jez. Rajgrodzkim; 1700 mieszk. (1956), w okolicy zasoby torfu; stary graniczny gród Mazowsza. RAJK Lśszló (1909—1949), polityk węg., działacz ruchu robotn., od 1932 członek KP Węgier, kilkakrotnie aresztowany, walczył w brygadach międzynar. w Hiszpanii; od 1945 min. spraw wewn., następnie spraw zagr., członek KC partii; 1949 na podstawie fałszywego oskarżenia osądzony i stracony; 1956 zrehabilitowany. RAJMUND: 1) R. IV (?—1105), hr. Tuluzy od 1088; jeden z przywódców I krucjaty 1096, założyciel państwa feudalnego w Tripolisie; 2) R. VI (? —1222), hr. Tuluzy od 1194; popierał —albigensów i walczył z Szymonem de —Montiort. RAjNIS, właśc. Janis Plieksans (1865—1929), wybitny łot. poeta i dramaturg, tłumacz poezji zach.eur. i ros. na język łot.; popularne sztuki dramat. Pólldealista, Ogień ł noc, Zloty koń. RAJONIZM, kierunek w malarstwie ros., pochodzący od futuryzmu, powstał na pocz. XX w.; programowym założeniem r. było stworzenie kompozycji pozaprzestrzennej i czasowej, sugerującej czwarty wy RAJSKA JABŁOŃ imar jako wynik skojarzeń sennych; formalnie uciekano się do kombinacji rozszczepionych kolorów kontrastowych lub uzupełniających; reprezentowany przez Łarionowa i Gonczarową. RAJSKA JABŁOŃ, Malus pumita paradisiaca, ozdobne drzewo z rodziny różowatych, podrodziny jabłkowych; pochodzi z Azji Wsch.; wydaje drobne, czerwone, jadalne owoce (rajskie jabłuszka). RAJSKIE PTAKI, Paradiseidae, rodzina z rzędu wróblowatych licząca ok. 50 gatunków; Nowa Gwinea, pn. Australia i wyspy sąsiednie; upierzenie samców często bogate i b. oryginalne, jaskrawe. Tabl. X. RAJTARIA [niem.]. jazda typu ciężkiego, uzbrojona w rapiery, muszkiety (rusznice) i pistolety oraz w półpancerze i hełmy; występuje gł. w Niemczech w XVI —XVIII w. RAJTUZY [niem.]: 1) długie spodnie naszyte skórą, używane do konnej jazdy; 2) wełn. lub bawełn. obcisłe spodnie dziecinne, przytrzymywane gumowym paskiem pod stopą. RAK, Cáncer — gwiazdozbiór w pobliżu równika nieb. i znak zodiaku; gdy Słońce wstępuje w znak Raka, rozpoczyna się na półkuli pn. Ziemi lato, a na pd. zima; zob. niebo (mapa). RAK, nowotwór złośliwy wywodzący się z tkanki nabłonka; wzrasta szybko „naciekając“ sąsiednie tkanki i niszcząc je na swej drodze; wcześnie daje przerzuty (szerzące się gł. drogami limfatycznymi) najpierw do najbliższych węzłów chłonnych, później także do narządów odległych od ogniska pierwotnego; może szybko prowadzić do wyniszczenia całego ustroju i do śmierci; r. obok niektórych postaci mięsaka należy do nowotworów najbardziej złośliwych; u kobiet występuje najczęściej r. sutka i macicy, u mężczyzn — r. żołądka i płuc; wczesne leczenie operacyjne i naświetlanie promieniami Roentgena daje w wielu przypadkach dobre wyniki; r. wodny, noma — zgorzel policzka lub warg sromowych większych; występuje głównie u dzieci niedożywionych lub osłabionych przez choroby zakaźne. RAKA ZWROTNIK, równoleżnik 23°30' szer. geogr. pn., na który raz w roku, 22 czerwca, promienie słoneczne padają prostopadle; tego dnia Słońce znajduje się na tle gwiazdozbioru Raka. RAK DRZEWNY, chorobowa deformacja pnia drzewnego (narośla, obrzęki), spowodowana przez bakterie lub grzyby pasożytnicze; w gatunkach iglastych towarzyszy jej silny wyciek żywicy. RAKI: 1) zool. nazwa stosowana na oznaczenie albo wszystkich -»skorupiaków dziesięcionogów, albo tylko tzw. długoodwłokowców lub wreszcie tych spośród nich, które poruszają się krocząc; niekiedy używana potocznie dla ogółu skorupiaków wyższych; 2) sport specjalne kolce przytwierdzone do butów turyst., umożliwiające pewne stąpanie po stromych polach śnieżnych i lodowych. RAKIC Milan (1876—1938), serbski liryk, formalnie bliski poezji Baudelaire’a; intelektualista i sceptyk; Pesme (Pieśni), Nove pesme (Nowe pieśni). RAKIETA: 1) -»rakietowy silnik; 2) urządzenie latające (statek, sztuczne ognie -»pocisk) napędzane silnikiem rakietowym; r. sygnalizacyjna, pocisk napełniony materiałem spalającym się podczas lotu białym lub barwnym płomieniem albo wydzielającym kolorowe dymy; r. startowa, pomocniczy silnik rakietowy (ew. odrzucany po starcie) ułatwiający start samolotu; r. wielostopniowa, rakieta złożona z kilku funkcjonalnie podobnych członów, z których każdy zaopatrzony jest w rakietowy silnik i własny zapas paliwa; po wyczerpaniu paliwa w pierwszym z członów zostaje on automatycznie odłączony, a pracę rozpoczyna silnik następnego członu; stosowane obecnie r. w. pozwalają na uzyskanie pierwszej prędkości -»kosmicznej. RAKIETNICA, pistolet do wystrzeliwania rakiet sygnalizacyjnych. RAKIETOWY SILNIK, rakieta — silnik odrzutowy f>obierający potrzebny do spalania tlen nie z atmosfery, ecz ze specjalnych utleniaczy dostarczanych do komory spalania wraz z paliwem; dzięki temu może być stosowany do napędu statków (pocisków) na bardzo dużych wysokościach i w przestrzeni międzyplanetarnej (-»pocisk rakietowy). RAKOCZY, stary węg. ród magnacki, książęta siedmiogrodzcy: 1) Jerzy I (1591—1648), książę siedmiogrodzki od 1631; brał udział w wojnie 30-letniej przeciw cesarzowi; 2) Jerzy II (1621—^80), książę siedmiogrodzki od 1642; 1657 sprzymierzony ze Szwecją najechał Polskę, pobity przez S. Czarnieckiego i P. Sapiehę; rozbity przez Tatarów i zrzucony z tronu; 3) Franciszek II (1676—1735), przywódca powstania węg. przeciw Habsburgom 1703—11; 1705 wybrany na księcia Siedmiogrodu; po zawarciu pokoju z Austrią 1711 schronił się w Polsce, potem w Turcji; od jego nazwiska Marsz Rakoczego, węg. marsz narodowy. RAKONIEWICE, m., pow. wolsztyński, woj. pozn., na pd. Wysoczyzny Poznańskiej, w dorzeczu Obry; 2000 mieszk. (1956), drobny przemysł spoż. i drzewny. Prawa miejskie od 1662. RAKOSI [ra:koszi] Mätyäs (ur. 1892), działacz węg. ruchu robotn., długoletni sekretarz generalny KC KP Węgier, następnie Węg. Partii Pracujących. Ustąpił 1956 po ujawnieniu ciężkich błędów własnych i kierownictwa partii z okresu tzw. kultu jednostki. RAKOWSKI Georgi (1821—67), bułg. publicysta, poeta, historyk i folklorysta; pierwszy ideolog i organizator rewol.-demokratycznego ruchu w Bułgarii; poemat Gork ptnik (Nieszczęsny pielgrzym). RAKÓW, osiedle, pow. opatowski, woj. kiel., w G. Świętokrzyskich, nad rz. Czarną; 1950 mieszk. (1956); barokowy kościół z 1640. W XVI w. ośrodek produkcji żelaza, siedziba arian, szkoła ariańska zał. 1602, wytwórnia papieru i drukarnia (Polskie Ateny); w 1945 osiedle prawie całkowicie zniszczone. RAK ZIEMNIACZANY, choroba bulw ziemniaka, wywoływana przez pasożytniczy grzyb Synchytrium endobioticum z klasy glonowców; objawia się żółtawymi naroślami, które stopniowo czernieją, a w końcu gniją wraz z bulwami. RALEIGH [rę:ly] Walter Sir (1552—1618), admirał, polityk, pisarz i poeta ang., faworyt królowej Elżbiety I; rozpoczął kolonizację ang. w Ameryce Pn., 1584 założył kolonię Wirginia; stracony z wyroku Jakuba I. RALLENTANDO [wl.] (skrót rall.), muz. zwalniając. RAMA, wcielenie -»Wisznu, wzór króla, syna, małżonka, władcy i wojownika. Do niedawna najwyższy ideał Hindusów, dziś najbardziej czczony na pn. Indii. RAMA, ramownica — konstrukcja złożona z belek i słupów połączonych ze sobą w sposób sztywny (monolityczny); ramy stosuje się np. jako szkielety stalowych lub żelbet, hal i budynków wielopiętrowych. RAMADAN [arab.], IX mieś. roku muzułm., w którym wiernych obowiązuje wstrzy- Schematy ram mywanie się od jadła, napoju i wszelkich zmysłowych przyjemności w czasie od wschodu do zachodu słońca. RAMADIER [ramadię] Paul (ur. 1888), polityk fr., prawicowy socjalista, od 1936 wielokrotnie min., 1947 premier. RAMAJANA, epopeja staroind., powstała między III w. p. n. e. i II w. n.e.; jest to opowieść o losach księcia Ramy i jego żony Sity; autorem był wg tradycji poeta Walmiki. RAMANA ZJAWISKO, zjawisko polegające na tym, że w świetle rozproszonym przez ciecze, gazy lub ciała stałe w sąsiedztwie linii -»widmowej, która odpowiada światłu rozpraszanemu przez daną substancję. występują linie o dłuższej i krótszej fali; R. z. tłumaczy się zmianami energii padającego fotonu, wywołanymi pobieraniem lub oddawaniem przez drobiny, które rozpraszają fotony, energii rotacyjnej (obrotu) i wibracyjnej (drgania); odkryte 1928 przez uczonego hind. Cn. V. Ramana. Nagroda Nobla 1930. RAMA SAMOCHODU, konstrukcja stalowa składająca się z elementów podłużnych (podłużnie) i poprzecznych (poprzeczek) połączonych przez nitowanie lub spawanie w sztywną całość; przenosi na koła ciężar części elastycznie zawieszonych (resorowanych). RAMBOUILLET [ràbujç] Catherine de (1588—1665). markiza fr.; w jej pałacu zwanym Hôtel de R. powstał artyst. salon lit. mający na celu kultywowanie języka i literatury fr.; stąd wywodzi się styl -»préciosité. RAMEAU [ramę], Jean Philippe (1683—1764), kompozytor fr., twórca muzyki oper., balet, i klawesyn., zarazem wybitny teoretyk muz., który sformułował po raz pierwszy zasady harmoniki systemu dur-moll. RAMI, ramia, Boechmeria nivea — bylina z rodziny pokrzywowatych, do 2 m wys.; kraie zwrotnikowe i podzwrotnikowe; kwiaty rozdzielnopłciowe; cenna roślina włóknista, możliwa do hodowli u nas. RAMIENICE, Characeae, wielokomórkowe glony o piesze tak zróżnicowanej zewnętrznie, że przypominają rośliny kwiatowe; rozmnażają się wyłącznie, płciowo; tworzą bujne łąki w wodach stojących.  799 RAMIENIONOGI, Brachiopoda, typ morskich zwierząt osiadłych; dwudzielna muszla upodabnia je do małżów, lecz połówki muszli nie są boczne, a grzbietobrzuszne; około otworu gębowego dwa spiralne „ramiona“ służące do oddychania i napędzania pokarmu; w paleozoiku b. liczne, dziś tylko ok. 150 gatunków. RAMON Y CAJAL [-i kachąl] Santiago (1852— 1934), anatom hiszp.; prace z dziedziny histologii układu nerwowego. Nagroda Nobla 1906. RAMORINO Girolamo (1792—1849), gen. poi. i włoski, uczestnik wojen napoleońskich; 1830—31 w wojsku poi., dowódca korpusu, pierwszy złożył broń przechodząc do Galicji, podejrzany o zdradę; we Włoszech rozstrzelany za niesubordynację. RAMOTA [ukr.]: 1) dawniej pismo, memoriał, dyplom; 2) potocznie bezwartościowy utwór literacki. RAMOWNICA -rama. RAMPA: 1) kol. pomost do ładowania i wyładowywania wagonów lub przeładunku towarów z wagonu na wóz i odwrotnie; 2) teatr odpowiednio osłonięty rząd lamp do oświetlenia sceny od przodu, umieszczony na poziomie podłogi wzdłuż całej sceny. RAMPOLLA Mariano markiz del Tindaro (1843— 1913), teolog wl., kardynał, sekretarz stanu za Leona XIII; doprowadził do porozumienia papiestwa z Francją republikańską. RAMSAY [rąmzy] William (1852—1916), chemik ang.; wspólnie z J. W. S. Rayleighem odkrył w powietrzu argon, a następnie — już sam — całą rodzinę gazów szlachetnych: hel, neon, krypton i ksenon. Nagroda Nobla 1964. RAMSGATE [rąmzgyt], m. w W. Brytanii na wyspie Thanet (Kent); 35 700 mieszk. (1951); kąpielisko. RAMUZ [ram(jz] Charles Ferdinand (1878—1947), pisarz szwajc.-fr.; jeden z najwybitniejszych pisarzy nowej literatury szwajc., liryk, głęboki myśliciel; utwory realist., niekiedy mistyczne, owiane melancholijną liryką; powieści i opowiadania z życia chłopów alpejskich: La guérison des maladies (Leczenie chorób), La grande peur dans la montagne (Wielki strach w górach). RAMZES II (XIII w. p. n. e.), jeden z najwybitniejszych władców staroż. Egiptu; prowadząc długotrwałe walki z Hetytami (bitwa pod Kadesz), zdobył Palestynę, pd. Fenicję i pn. Syrię; wzniósł wiele wspaniałych budowli, m. in. w Luksor, Karnak. RANA, uszkodzenie ciała; przerwanie ciągłości powłok, z uszkodzeniem tkanek głębiej leżących; zależnie od przedmiotu raniącego rozróżnia się r. cięte, kłute, szarpane, miażdżone i postrzałowe. RANCHO [hiszp., ręnczo]: 1) farma hodowlana bydła w preriach Ameryki Pd.; 2) chata pastuchów na takiej farmie. RANDERS [rąners], m. przemysł, i port mor. w Danii (pn. Jutlandia); 41 800 mieszk. (1955); kościół z XV w.; produkcja wagonów; przemysł spożywczy. RANGUN (Rangoon), stoi. Birmy, położona w delcie rz. Irawadi; 615 000 mieszk. (1953), hinduscy emigranci 50°/«; zabytkowe wspaniałe pagody (Szwe Dagon 170 m wys.); uniwersytet, wyższa szkoła techn.; przemysł rolno-spoż.; lotnisko; największy w świecie ort eksportowy ryżu, poza tym drzewa tekowego, awelnv. RAŃIUSZEK -sikory. RANKE Leopold (1795—1886), wybitny historyk niem.; pionier kierunku ścisłego obiektywizmu w historii, jeden z twórców nowocz. metody badania i krytyki źródeł; wywarł znaczny wpływ na historyków w Niemczech i in. krajach Europy; Die römischen Päpste in den letzten 4 Jahrhunderten (Papieże rzymscy w ciągu ostatnich 4 wieków), Weltgeschichte (Historia świata). RANKOVIC Aleksandar (ur. 1909), polityk jugosł., działacz ruchu robotniczego, w okresie międzywojennym w rewol. ruchu związkowym, w okresie II wojny świat, więziony przez niem. okupantów, następnie jeden z przywódców ruchu oporu, członek sztabu armii partyzanckiej, bliski współpracownik Broz Tita, 1945—48 min. spraw wewn., członek Komitetu Wykonawczego ZKJ, od 1948 wiceprzewodniczący Związkowej Rady Wykonawczej. rAOULT [raę] François Marie (1830—1901), chemik fr.; ustalił zależności, tzw. prawa R., które pozwalają na oznaczanie ciężarów cząsteczkowych rozpuszczalnych substancji. RAOULT A PRAWA: 1) podwyższenie temperatury wrzenia rozcieńczonych roztworów jest wprost proporcjonalne do ich stężeń molamych (—roztwór molarny); 2) obniżenie temp. krzepnięcia rozcieńczonych roztworów jest wprost proporcjonalne do ich stężeń RARÓG molamych; 3) rozcieńczone roztwory o tym samym stężeniu molarnym różnych ciał w danym rozpuszczalniku krzepną (wrą) w tej samej temperaturze, Zob. też ebulioskopia, krioskopia. RAP —boleń. RAPACKI: 1) Wincenty (1840—1924), znakomity aktor warsz. teatru „Rozmaitości“ (od 1870), dramaturg i teatrolog, jeden z wybitnych przedstawicieli realizmu scenicznego w Polsce; Wit Stwosz, Kopernik, Odsiecz Wiednia i in., Sto lat sceny polskiej w Warszawie; 2) Józef (1871— 1929), malarz, uczeń W. Gersona; gł. pejzaże; Droga jesienią; Ogród Frascati; 3) Marian (1884—1944), poi. działacz spółdzielczy, prof. Szkoły Gł. Handl., zesłany W. Rapacki przez carat na Syberię za udział w ruchu zawodowym, w latach międzywoj. prezes Zarządu Zw. Spółdzielni Spożywców „Społem“; 4) Adam (ur. 1909), syn poprz., działacz ruchu robotn., do 1939 w rewol. ruchu młodzież., od 1946 członek Rady Naczelnej i CKW PPS, 1949—54 i od 1956 członek Biura Polit. KC PZPR, 1947—50 min. żeglugi, 1950—56 min. szkolnictwa wyż., od 1956 min. spraw zagranicznych; w październiku 1957 zgłosił w ONZ z ramienia rządu PRL projekt „strefy bezatomowej“ w Europie środk. RAPAkIWI, granit skandynawski z dużymi kryształami ortoklazu otoczonego obwódką plagioklazu; w Polsce występuje często wśród głazów narzutowych. RAPALLO, m. w pn. Włoszech (Liguria) na Riwierze; 14 000 mieszk. (1948); malownicze położenie; plaża. — 1920 traktat między Włochami i Jugosławią; 1922 traktat między ZSRR i Niemcami, zapoczątkowujący normalne stosunki między obydwoma państwami, przewidujący wzajemne zrzeczenie się pretensji do odszkodowań oraz nawiązanie stosunków dyplomat. i handlowych. RAPANT Daniel (ur. 1897); historyk słowacki; prof. Uniw. Bratysł.; członek Akademii Nauk; Siovenskó poostanie 1848—49 (Powstanie słowackie 1848—49); K poćiatkom mad'arizdcie (O początkach madziaryzacji). RAPERSWIL (Rapperswyl), m. w kant. St. Gallen w Szwajcarii nad. Jez. Zuryskim; 5 100 mieszk. (1956); 1869 założone przez W. Platera Muzeum Narodowe Polskie, zawierające zbiór pamiątek i materiałów do historii W. Emigracji; 1927 sprowadzone do kraju; 1939 spłonęło w Warszawie. RAPIER [fr.], broń sieczna o długiej i wąskiej głowni, zaopatrzona w kosz — osłonę dłoni; używany w Europie w XVI i XVII w. przez piechotę i kawalerię. RAPORT [fr.]: 1) meldunek, sprawozdanie; 2) wzór albo splot tkacki powtarzający się przez całą szerokość lub długość tkaniny. RAPP [skr. Rossijskaja Assocjacija Proletarskich Pisatielej], czołowa organizacja lit. w ZSRR lat 1920—30; pod hasłem tworzenia czystej ideowo i rewol. literatury prolet. z sekciarską pasją zwalczała inne ugrupowania lit.; w kierownictwie brali udział: Awerbach, Kirszon, Fadiejew, Jermilow, Panfierow, Lebiedinski i in.; 1932 rozwiązana. RAPPAPORT Emil Stanisław (ur. 1877), prof. prawa karnego porównawczego na Uniw. Łódź., wiceprezes Międzynar. Stów. Prawa Karnego (AIDP), jeden z autorów poi. kodeksu karnego z 1932; Propafanda wojny zaczepnej jako delictum iuris gentium, Piski neo-unitaryzm prawny. RAPSOD [gr.]: 1) w staroż. Grecji recytator wygłaszający śpiewnie, ale bez towarzyszenia instrumentu, własne lub cudze poematy epiczne; rapsodem był —Homer; 2) fragment epopei; poetycki utwór epicki o charakterze bohaterskim, tematycznie związany z dziejami narodu. RAPSODIA [gr.]: 1) lit. pieśń rapsoda; 2) mus. utwór instrumentalny, rodzaj fantazji na tematy pieśni ludowych (R. litewska Karłowicza) lub w typie ballady (Brahms). RARAŃCZA, m. w Ukr. SRR (Bukowina), 5 000 mieszk.; w lutym 1918 walki legionistów Pol. Korpusu Posiłkowego z Austriakami. RARÓG, Falco cherrug, ptak z rzędu drapieżnych; wyspowe lasy wśród stepów Eurazji (od Węgier do  RAS n. Mongolii); zimuje w Afryce i pd. Azji; w Polsce . rzadki; dl. 58 cm, rozpiętość skrzydeł 120 cm; żywi się drobnymi ptakami i ssakami; był bardzo ceniony w sokolnictwie, jako sokół bijący zdobycz zarówno z powietrza, jak z ziemi. RAS, tytuł wielkich feudałów abisyńskich, później wyższych urzędników. RASA [fr.J, termin wprowadzony przez Buffona w XVII ^ w.; grupa osobników w obrębie gatunku odznaczających się zespołem swoistych cech przekazywanych dziedzicznie; zależnie od kryteriów wyróżnia się rasy np. geograficzne (w obrębie gatunku geograficznie nawzajem się wykluczające), kariologiczne (różniące się liczbą lub kształtem chromosomów), historyczne (pojawiające się w pewnej kolejności w czasie); człowiek wytworzył liczne rasy roślin i zwierząt hodowlanych. Zob. też rasy człowieka. RAS DASZAN, najwyższy szczyt w Abisynii (Afryka wsch.), wys. 4620 m. RASIZM, zespól poglądów społeczno-polit. wynikających z twierdzenia o rzekomej nierównowartościowości biologicznej, a wobec tego i społecznej ras ludzkich, mającej warunkować historię ludzkości; twórcą współczesnego r. był pisarz i dyplomata francuski J. A. de Gobineau (1816—82); wykorzystywany przez koła reakcyjne w różnych krajach przeciw ludom kolonialnym i mniejszościom naród. (np. -►antysemityzm); w Niemczech przejęty przez hitleryzm jako podstawa jego ideologii, doprowadził do zbrodni ludobójstwa; obecnie również głoszony przez szowinistów różnych krajów w celu uzasadnienia np. ustawowej dyskryminacji ludności murzyńskiej w Związku Pd. Afryki, walki przeciw równouprawnieniu Murzynów w USA itp. RASK Rasmus Christian (1787—1832), językoznawca duń.; pierwszy przeprowadził systematyczne porównanie jęz. germańskich z jęz. słowiańskimi, litewskim, łot, greką, łaciną oraz wykazał ich wzajemne pokrewieństwo; jego gl. dzieło traktuje o powstaniu języka islandzkiego. RASKOLNICY [ros.], starowiercy — sekty prawosl. 0 wielu odłamach; powstały w XVII w. w Rosji na tle rozłamu w ros. kościele prawosł. spowodowanego rewizją ksiąg liturg. dokonaną przez patriarchę Nikona. RASMUSSEN Knud (1879—1933), podróżnik duński; od 1902 uczestnik i kierownik wielu wypraw polarnych, zwłaszcza do pn. Grenlandii. RASPUTIN Grigorij J. (1872—1916), awanturnik 1 „cudotwórca“ ros., rzekomy mnich, faworyt car. rodziny Mikołaja II, tajny agent niem., pozyskał w okresie I wojny świat, ogromne wpływy na dworze; zamordowany przez ks. Jusupowa i Puryszkiewicza, członków antyniem. partii dworskiej. RAS TANURA, m. i port w Arabii Saudyjskiej, nad Zat. Perską; ropociąg z darmańskich pól naft.; rafineria i eksport ropy naftowej. RASTATT, m. w Badenii (NRF); 13 500 mieszk. (1956); 1714 traktat między Austrią a Francją; 1797—99 kongres pokojowy przedstawicieli Francji i Niemiec. RASTAWIECKI Edward (1805—74), historyk i historyk sztuki, archeolog i kolekcjoner; Słownik malarzów polskich, Słownik rytowników polskich. RASTER, przyrząd złożony ze sklejonych ze sobą dwu poliniowanych płytek szklanych tworzących siatkę; służy do otrzymywania cieniowanych obrazów w druku (ilustracje półtonowe); r. rozbija obraz na poszczególne punkty, przy czym gęstość tych punktów (25—90) występujących na 1 cmi, uzależniona od gatunku papieru, wpływa na dokładność odtworzenia cbrazu w druku. RASTRELLI Bartłomiej (1700—76), wybitny architekt baroku ros., z pochodzenia Włoch; rozbudowa cesarskich pałaców w Peterhofie i Carskim Siole, Pałac Zimowy i Klasztor Smolny w Leningradzie. RASY CZŁOWIEKA, grupy ludzi wyróżniających się określonym zespołem cech przekazywanych dziedzicznie; podział według najważniejszych cech charakterystycznych: barwy skóry, oczu i włosów, kształtu włosów, twarzy, nosa, oczodołów i części mózgowej czaszki, stopnia wysunięcia do przodu części twarzowej, oprawy oka i ustawienia szpary ocznej; grupy ludzi, jak naród, plemię czy grupa językowa, są mniej lub bardziej mieszane pod względem rasowym; niektórzy uważają, że mieszańcy między rasami tworzą pewne ustalone typy. RASZID ED-DIN (1247—1318), pers. historiograf, mąż stanu i uczony za panowania Mongołów. Gl. dzieło Zbiór kronik (Dżami uttawarich) nie zostało dotąd w całości wydane. RASZKA -►rudzik. RASZPLA -►tarnik. RASZYN w., pow. piaseczyński, woj. warsz.; naj- 800 większa radiostacja w Polsce; pamiątkowa kaplica, kościół barok, z 1654, przebudowany w 1794, wg projektu S. B. Zuga; 19 IV 1809 zwycięska bitwa wojsk poi. pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego z wojskami austriackimi. RATA [łac.], część należności pieniężnej, płatna w określonym terminie. RATAFIA [fr.J, aromatyczny napój alkohol.; sfermentowany sok licznych gatunków owoców doprawiony alkoholem; także nalewka z różnych gatunków owoców. RATAJ Maciej (1884—1940), polityk poi., działacz ruchu lud., początkowo „Piasta“, następnie „Wyzwolenia" i Stronnictwa Ludowego; 1919—35 poseł, 1922—28 marszałek sejmu, od 1938 prezes SL, w okresie okupacji członek podziemnego Politycznego Komitetu Porozumiewawczego; zamordowany przez hitlerowców w Palmirach. RATAJ [staropol.J, folwarczny pracownik najemny zatrudniony gl. przy orce i in. pracach sprzężajnvch. RATAJSKI Cyryl (1875—1942), polityk, adwokat, 1922—24 i 1925—34 prezydent m. Poznania, 1924—25 min. spraw wewn., w czasie II wojny świat, pierwszy delegat rządu emigracyjnego na kraj (1940—42). RATHENAU Walter (1867—1922), niem. polityk, ekonomista i przemysłowiec, w okresie I wojny świat, organizator zaopatrzenia w surowce, 1915 prezes koncernu AEG; 1922 jako min. spraw zagr. współtwórca traktatu niem.-radz. w Rapallo; zamordowany przez nacjonalistów. RATKI, puszki rogowe okrywające uwstecznione palce (II i V) ssaków parzystokopytnych; zazwyczaj nie dotykają ziemi. RATOWNICTWO: 1) r. morskie, instytucja dysponująca jednostkami pływającymi (statki ratownicze, holowniki itp.) do ratowania zagrożonych statków i wydobywania z dna wraków; podlegają jej również nabrzeżne stacje ratunk. urządzone w miejscach niebezpiecznych dla żeglugi, wyposażone w sprzęt składający się z szalup, tratew, pasów, kamizelek i kół; stacja ratunk. wyposażona powinna być ponadto w tabor kołowy i wyrzutnie rakietowe do wystrzeliwania liny na pokład statku np. wyrzuconego na mielizny przybrzeżne; 2) r. górnicze, służba w górn. zajmująca się organizacją akcji i niesieniem pomocy zagrożonym kopalniom w razie powstania pożaru podziemnego, wybuchu gazu kopalnianego lub pyłu węglowego; w Polsce stacji centralnej r. g. w Bytomiu podlegają okręgowe stacje, tym zaś z kolei stacje rejonowe; poza tym każda kopalnia ma własną stację r. g. z drużyną ratowniczą złożoną z kilku zastępów. RATOWNICZY APARAT -oddechowy aparat roboczy. RATUSZ [niem.] (staropol. wiecnica, wietnica), siedziba miejskich władz administr., położona najczęściej w centrum miasta; szczególnie piękne r. średniow. i renesans. (Palazzo Vecchio we Florencji, w Poznaniu, Zamościu). Tabl. 62. RATYFIKACJA [łac.], zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez powołany do tego organ państw.; w Polsce — Radę Państwa. RATYZBONA (Regensburg), m. i port na Dunaju w NRF (wsch. Bawaria); 123 600 mieszk. (1955); katedra got. z XIII w. i in. zabytki arch.; przemysł elektrotechn., maszyn., stoczn., spoż.; ważny węzeł komunik. — Starożytna osada rzymska, VI—VIII w. stolica książąt bawarskich; od 739 biskupstwo; w średniowieczu ośrodek handlu z krajami słowiańskimi i z Lewantem. RATZEL Friedrich (1844—1904), geograf niem., prof. uniw. w Lipsku; podróżował po Europie i USA; Jeden z twórców antropogeografii i geografii polit. RAUCH Christian Daniel (1777—1857), rzeźbiarz niem., neoklasycysta; uczeń J. G. Schadowa; pomniki i popiersia, pomnik Fryderyka II w Berlinie. RAUSCHNING Hermann (ur. 1887), polityk niem. początkowo zwolennik, następnie przeciwnik hitleryzmu; 1933—34 prezydent senatu W. M. Gdańska, od 1936 na emigracji; Rewolucja nihilizmu, Deutschland zwischen West und Ost (Niemcy między Zachodem i Wschodem) i in. RAUT [ang.]: 1) uroczyste przyjęcie wieczorowe; 2) w arch, element dekoracyjny w kształcie rombu; 3) w jubilerstwie diament z jednej strony szlifowany, z drugiej plaski; także odpadki i okruchy szlifierskie diamentów. RAUTENSTRAUCHOWA Łucja (1798—1886), pisarka poi.; powieści sentyment, i opisy podróży; Emmelina i Arnolf, Przeznaczenie, Miasta, góry i doliny. RAVEL [rawęl] Maurice (1878—1936), wybitny kompozytor fr., zbliżony stylem do przedstawicieli impresjonizmu muz., w utworach swych wykorzystujący  RADAR  1Tablica 67 1 — Urządzenie radarowe do samoczynnego kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej, 2 — Antena radarowa nadbrzeżnej obrony przeciwlotniczej, 3 — Układ antenowy sondy radarowej, 4 — Wyposażenie elektronowe sondy radarewej bez obudowy, 5 — Urządzenie radiolokacyjne w samolocie do obserwacji pogody, 6 — Urządzenie radarowe w dziobie samolotu do sygnalizowania przeszkód napotykanych w czasie lotu, 7 — Samolot wyposażony w anteną radarową z obudową o charakterystycznych kształtach opływowych. 8 — Sala operacyjna portowej stacji radarowej, 9 — Obraz na ekranie radiolokatora, 10 — Lampa oscyloskopowa stosowana jako wskaźnik radarowy.  Tablica 68 RADIO l * * * Sl — Stół realizatora akustycznego audycji radiowej; za oknem aktorzy w studic* 2 — Wnętrze stacji nadawczej radiowo-telewizyjnej, 3 —; Taśmowy magnetofon stacyjny do nagrywania i odtwarzania audycji radiowych. 4 — Montaż nadajnika b. wielkiej częstotliwości, 5 — Zespól anten krótkofalowych o promieniowaniu kierunkowym, 6 — Dioda tranzystorowa (z lewej) w> porównaniu z diodą próżniową. 7 — Odbiornik radiowy ultrakrótkofalowy. 8 — Radiotelefon. S — Radiotelegraf dla lodzi ratunkowych. 10 — Magnetofon walizkowy produkcji polskiej. 11 — Odbiornik radiowy turystyczny „Szarotka".  801 często charakterystyczne rytmy hiszp., mistrz świetnej błyskotliwe) instrumcntacji; twórca szeregu kompozycji fortep., wokal., baletów: Dafnis i Chloe, Bolero, oper.: Godzina hiszpańska, Dziecko i czary oraz utworów symfon.: Walc, Rapsodia hiszpańska. Nagrobek Couperina i in., we Francji uważany za jednego z najbardziej • typowych kompozytorów francuskich. RAVENSBRUCK, gm. w NRD (k. Berlina); 1934—45 hitler, obóz koncentr. dla kobiet; ‘więziono tam wiele Polek. RAWALPINDI, m. w pn. części Pakistanu Zach.; 237 000 mieszk. (1951); największy ośr. przemysłu maszyn, (lokomotywy). Przed 1947 największa ang. baza militarna w Indiach, na drodze do Afganistanu i Kaszmiru. . RAWA MAZOWIECKA, m. pow., woj. łódź., na Wysoczyźnie Rawskiej; 7100 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny, doświadczalna stacja Instytutu Zootechnicznego; zabytkowe budownictwo. Założona w XII w* (Siara Rawa), 1455 stolica ks. rawskiego. RAWELIN [fr.], element fortyfikacji wysunięty przed gl. linią umocnień;stosowany w XVI—XVIII w. RAWENNA (Ravenna), m. w pn. Włoszech (Emilia-RomaniÓ); 95 000 mieszk. (1954); w czasach rzym. port, obecnie 12 km od Adriatyku; cenne zabytki architekt, z V—VII w.; akademia sztuk pięknych; przemysł włókien., spożywczy. Tabl. 86. RAWICZ, m. pow., woj. pozn., na pd. krańcu Wysoczyzny Leszczyńskiej; 11 600 mieszk. (1956); przemysł drzewny (meble), odzież., roszamia lnu, przędzalnia, technikum roszamicze, fabr. kafli, zabytkowe budowle. W XVIII w. duży ośrodek sukienniczy eksportujący sukńb poza Europę, silnie germanizowany podczas zaboru pruskiego, w okresie międzywojennym i później znany z ciężkiego więzienia głównie dla przestępców politycznych. RAWKA, pr. dopływ ’ Bzury, Si. 95 km, źródła na wsch. od Koluszek. 1 , RAWLISON [rę:lysn] Henry Sir Creswicke (1810— 95),' orientalista ang., asyriolog; pierwszy odczytał staroperskie napisy klinowe. . RAYLEIGH [ręjly] John William Strutt (1842— 1919), fizyk ang.; prowadził badaniia z akustyki, optyki i elektryczności; 1895 odkrył wraz z Ramsayem pierwiastek argon. Nagroda Nobla 1904. RAYNAUDA CHOROBA, powtarzające się długotrwałe kurcze obwodowych naczyń krwionośnych (zwłaszcza w obrębie palców rąk), pociągające za sobą niedokrwienie tkanek; występuje najczęściej u kobiet. RAYSKI Ludomir Antoni (ur. 1892), generał, legionista, 1927—1939 dowódca lotnictwa. RAZDAN (Zanga), rz. w Armeńskiej SRR, I. dopływ AraksU; dł. 146 km; wypływa z jez. Sewan, spadek ponad 1000 m; w budowie liczne elektrownie wodne. . . RAZELM, jez. na rum. wybrzeżu M. Czarnego, ną pd. od delty Dunaju, dawna zat. mor. odcięta obecnie piaszczystą mierzeją; 310 km*. RAZIN Stiepan T. (Stieńka) (?—1671), kozak doński, przywódca wojny chłop. 1667—71 w Rosji; stracony w Moskwie. RĄBEK: 1) biała chustka z cienkiego płótna, od XV do XVII w. noszona pod czepkiem p:;zez kobiety zamężne; 2) cienkie płótno. RĄCZNIK, kleszczowina, rycyn us, Ricinus communis — roślina z rodziny wilczomleczowatych, oleista i lecznicza; w krajach tropik, niewysokie drzewo, w umiarkowanych roślina zielna jednoroczna; pochodzi z Afryki; uprawiany dla oleju otrzymywanego z nasion, stosowanego na smary, do wyrobu mydeł 51 Mała Enc. Powsz. PWN REAKCJA CHEMICZNA i jako środek przeczyszczający; w Polsce rzadko uprawiany. RĄCZNIKOWY OLEJ —rycynowy olej. RĄCZYCE, Larpaecoridoe, wielogatunkowa rodzina owadów z rzędu muchówek; larwy pasożytują w ciele innych owadów, na ogół motyli i rośliniarek, często szkodników — stąd są pożyteczne. Rb, symbol pierwiastka chem. rubidu. rd., skr. radian. RDEST, Polygonum, wielogatunkowy rodzaj roślin z rodziny rdestowatych; łodygi wyprostowane lub płożące się; r. ptasi (P. aoiculare) o drobnych liściach i różowawych kwiatach, pospolita roślina lekarska; pola, ulice, miejsca piaszczyste. RDZA, krucha, porowata warstwa tworząca się na wyrobach- żelaznych wskutek chem. działania wilgoci, dwutlenku węgla i tlenu (a więc np. wilgotnego powietrza)'; składa się gł; z uwodnionego tlenku żelaza. Procesowi rdzewienia zapobiega się pokrywając powierzchnię —powłokami ochronnymi, np. metalem nie ulegającym korozji (cynowanie, niklowanie), pokostem, farbą, tłuszczem itp. RDZAWNIKI, Uredinales, rząd grzybów z klasy podstawczaków; pasożyty roślin; grzybnia rozwija się wewnątrz tkanki żywiciela, na zewnątrz zaś występują rdzawe (stąd nazwa) lub czarne skupienia zarodników; należy tu np. rdza źdźbłowa. RDZA ŹDŹBŁOWA, Puccinia graminis, grzyb pasożytniczy z klasy podstawczaków; cykl rozwojowy ha dwóch żywicielach; na liściach berberysu — rdzawe plamki (e c y d i a — skupienia zarodników, czyli Bcydiospor), na źdźbłach zbóż — rdzawe i czarne (skupienia teleutospor, czyli zarodników zimowych oraz uredospor); grzybnia, rozwijając się w liściach-, niszczy je, wyrządzając ogromne straty w rolnictwie; inne gatunki rdzy zarażają wiele roślin uprawnych, np. rośliny motylkowate, drzewa owocowe. RDZENIOWE MASY, mieszanki piasków formierskich z dodatkiem gliny i innych składników, bądź piasku kwarcowego ze spoiwami rdzeniowymi. Zob. też formierskie materiały. RDZEŃ, bot. środkowa, miękiszowa część —walca osiowego, w. łodydze roślin dwuliściennych i nagonasiennych. • . RDZEŃ KRĘGOWY, anat. u człowieka powrózek grubości palca, leżący w kanale kręgowym, zbudowany z komórek i włókien nerwowych; wysyła 31 par nerwów • dó szyi, tułowia i kończyn; rt przedłużony, górna część r., leżąca na: pograniczu kanału kręgowego i czaszki, mieści ważne dla życia ośrodki nerwowe; zapalenie r. k., zależnie od przyczyny, występuje lako wirusowe (choroba Heinego-Medina) luh ropne (często w następstwie urazu); objawy: niedowłady, porażenia, zaburzenia czucia. RDZEŃ ODLEWNICZY -model (odlewniczy). RDZEŃ WYRAZU, pierwiastek w. — część wyrazu wspólna całej grupie wyrazów pokrewnych i stanowiąca ich podstawowe znaczenie, np. wierz-yć, wierny, wiar-a, niedo-wiar-ck. Rdżeń może mieć postaci oboczne, np. -wiar-; -wier-; -wierz-. Re, symbol pierwiastka chem. fenu. RE — solmizacja.' READING [rędyń]: 1) m. w W. Brytanii (pd. Anglia) przy ujściu rz. Kfennet do Tamizy; 114 200 mieszk. (1951); muzeum, ruiny opactwa z 1121, uniwersytet; przemysł lotn., maszyn., roln.-spoż.; 2) m. \y • UŚA (Pensylwania); 109 300 mieszk. (1950); przemysł włókien.; metalurgia. REAKCJA [tac.], odczyn: 1) fizjol. i psychol. odpowiedź organizmu na pobudzenie zewu; lub wewn.; 2) r. w polit. znaczeniu, dążenie do ' przywrócenia starych stosunków obalonych przez rewolucję, opór przeciw postępowym zmianom ustrojowym; r. nazywa się też przedstawicieli tych dążeń. REAKCJA CHEMICZNA, przemiana jednych —substancji w inne; towarzyszy jej zawsze efekt energetyczny, najczęściej cieplny (r. —endotermiczne i —egzotermiczne). R. syntezy — z prostszych substancji powstaje substancja bardziej złożona; r. analizy — z substancji złożonej powstają substancje prostsze; r. 	wymiany — reagujące substancje wymieniają swe składniki. R. nieodwracalna — przemiana chem. zachodząca jedynie w jednym kierunku aż do całkowitego wyczerpania substratów reakcji; ma miejsce najczęściej pośród tych —reakcji jonowych, w których produkty reakcji opuszczają środowisko w postaci gazów, nierozpuszczalnych osadów itp.; r. odwracalna — przemiana chem. przebiegająca w obu kierunkach według tego samego równania chem. i w żadnym kierunku nie przebiegająca do końca (z calko\vitym wyczerpaniem substratów reakcji); w zależności od warunków zewn. (temp. i ciśnienia) M. Rave! Rącznik: A ■— gałązka kwitnąca, B — częśc kwiatostanu, 1 — kwiaty słupkowe, 2 — kwiaty pręcikowe, C — nasienie  reakcja jonowa 802 w każdej reakcji odwracalnej ustala się stan -►równowagi enem. R. ch. szybkość — wielkość charakteryzująca przebieg reakcji; jest proporcjonalna do stężenia reagujących substancji, zależy od temp., od rodzaju reagujących substancji i od obecności katalizatorów. . REAKCJA JONOWA, reakcja chem. przebiegająca między jonami w roztworze elektrolitu. REAKCJA ŁAŃCUCHOWA, zwykła reakcja chem. lub przemiana jądrowa, składająca się z serii następujących po sobie i ściśle z sobą powiązanych przemian, w których aktywne -►produkty przemiany poprzedniej są -►substratami przemiany następnej; szczególnym przypadkiem r. ł. są występujące podczas przemian jądrowych (np. podczas rozpadu iądra uranu) procesy lawinowe, w których jedna cząstka aktywna (np. neutron) powoduje powstanie dwu lub więcej cząstek aktywnych, a więc zdolnych do dalszej reakcji, te z kolei w następnych reakcjach, stanowiących poszczególne ogniwa łańcucha reakcji, uaktywniają większą liczbę cząstek, co prowadzi do powstania lawiny cząstek aktywnych. REAKTOR JĄDROWY, stos atomowy — urządzenie do uzyskiwania w sposób kontrolowany energii jądrowej, powstającej w wyniku jądrowej -►reakcji łańcuchowej. Znane są r. j. wykorzystujące reakcję rozszczepienia jądra izotopu uranu 235, której towarzyszy emisja 2—3 szybkich neutronów, powodujących rozpad następnych jąder; jako ,,paliwa“ używa się naturalnego uranu o składzie 99,3*/« uranu 238 i 0,7°/o uranu 235 lub też uranu wzbogaconego w uran 235; wychwytywaniu neutronów przez uran 238 zapobiega się przez wprowadzenie do reaktora -►moderatora neutronów; proces reguluje się opuszczaniem prętów z substancji wychwytujących neutrony (izotopu kadmu). Tabl. 12. REAL: 1) od średniowiecza do 1870 srebrna moneta hiszpańska =■ 1/20 duro; 2) jednostka monetarna Kambodży; -►monetarne jednostki (zestawienie). REALGAR, mineral barwy czerwonawej; siarczek arsenu. REALIŚCI, Stronnictwo Polityki Realnej zał. 1905 w b. zaborze ros.; stanowisko ugodowe wobec Rosji; w okresie I wojny świat należeli do Kola Międzypartyjnego. REALIZATOR AKUSTYCZNY, pracownik radia lub telewizji odpowiedzialny za stronę dźwiękową programu. REALIZM [łac.J: W filozofii: a) doktryna Platona, wg której idee istnieją jako byty samodzielne, wieczne i niezmienne, niezależne i bardziej rzeczywiste niż rzeczy zmysłowe, będące tylko ich kopiami; b) w średniowieczu stanowisko w sporze o -►uniwersalia, wg którego istnieją one niezależnie od rzeczy, w których się przejawiają; przeciwieństwo -►nominalizmu; c) pogląd teoriopoznawczy, wg którego świat zewn. istnieje rzeczywiście, niezależnie od poznającego podmiotu. W literaturze: odtwarzanie istotnych zjawisk rzeczywistości w sposób zgodny z obserwacją życia i osiągniętym poziomem poznania nauk. Dążności rcalist. występują w eur. kręgu kulturalnym już w lit. ant. (niektóre fragmenty poematów Homera, komedia nowoattycka), ostateczne jego ukształtowanie przypada na okres Odrodzenia (Szekspir, Cervantes). R. 	Odrodzenia stworzył postacie posiadające ogólnoludzką typowość charakteru czy postawy moralnej (Hamlet, Otello, Don Kichot). W okresie Oświecenia r. podjął artystyczną analizę wspólcz. społeczeństwa, ukazując zależność losów jednostki od układu społ. (powieść ang. XVIII w.). Zdobycze te przejmuje r. XIX w. (zw. czasem r. klasycznym), wzbogaca je nadto historyzmem i umiejętnością odtworzenia swoistych cech naród. (W. Scott), wnikliwą interpretacją klasowych sprzeczności społeczeństwa burż. (H. Balzac), a przede wszystkim pogłębioną i wysubtelnioną analizą psychol. (Stendhal, G. Flaubert, T. Dostojewski, L. Tołstoj). Utwory r. XIX w., w swych głównych przejawach humanistycznego i demokratycznego, zawierały głęboką krytykę ustroju i moralności klas posiadających — stąd nazwa „reSchemat reakcji łańcuchowej (lawinowej) — rozszczepienie jąder, np. uranu 235, szybkimi neutronami n alizm krytyczny“ nadana mu przez M. Gorkiego i rozpowszechniona w marksist. teorii lit. Od ostatniej ćwierci XIX w. r. częściowo przekształca się w naturalizm, częściowo ewoluuje ku psychologizmowi (M. Proust, T. Mann), splata się z nierealist. prądami literackimi, wykazuje jednak nadal żywotność w tej linii, która rozwija tradycje r. XIX w. (J. Galsworthy, R. 	Martin du Gard, S. Undset, M. Dąbrowska). W sztukach piast, (malarstwo, rzeźba, grafika) r. 	występuje w różnych odmianach od sztuki społeczeństw pierwotnych po dzień dzisiejszy. Silnie prze}'awil się w w. XV—XVIII w sztuce renesansu i baroku, ako określony kierunek artyst., przesiąknięty silnie pierwiastkami narodowymi i postępowymi, zwracający się zwłaszcza ku rodzimemu krajobrazowi i scenom z życia, ukształtował się w poł. XIX w., najpierw we Francji (H. Daumicr, G. Courbet), a później w innych krajach; w Rosji rozwinięty został przez grupę -►pieriedwiżników; w Polsce reprezentowany przez J. Matejkę, A. Kotsisa, J. Szermentowskiego. R. 	socjalistyczny jest metodą twórczą lit. i sztuki wyrażających ideologię socjalist W literaturze zapoczątkował go w swej twórczości przedrewol. M. Gorki (Matka), termin jednak pojawił się dopiero w 1932. R. socjalist „wymaga artystycznego, prawdziwego, konkretnie — historycznego odtworzenia rzeczywistości w jej rewolucyjnym rozwoju" (ze statutu Zw. Pisarzy Radź.) z pozycji komunist. partyjności, pozostawia natomiast pisarzowi swobodę w wyborze środków artyst W praktyce literackiej r. socjalist. w latach dwudziestych ulegał oddziaływaniom ekspresjonizmu (np. ówczesna poezja Majakowskiego), później nawiązał do tradycji realizmu II poi. XIX w., różniąc się od niego optymistycznym i socjalist kierunkiem ideowym (M. Szołochow, A. Fadiejew, A. Tołstoj, K. Fiedin, L. Leonow), w poezji — częściowo do romantyzmu. W literaturze powsz. metodę r. socjalist. reprezentują m. in.: M. Andersen-Nexô, L. Aragon, A. Seghers, w poi. — L. Kruczkowski, W. Wasilewska, W. Broniewski, J. Putrament, I. 	Newerly. W sztukach piast, metoda r. socjalist. ukształtowała się w Zw. Radź. również ok. 1930; najdobitniej przejawiła się w malarstwie i rzeźbie, nawracających do wzorów sztuki II poł. XIX w., zwłaszcza pieriedwiżników. Metoda r. socjalist, panująca w sztuce radź. do dziś, od 1950 rozpowszechniła się w krajach demokracji lud. Okres „kultu jednostki" w znacznym stopniu zahamował i wypaczył rozwój literatury i sztuki r. socjalist, w której zapanował schematyzm, przewaga tematyki produkcyjnej, fałszywa idealizacja rzeczywistości socjalist., przemilczająca jej istotne konflikty. REASEKURACJA [łac.J, przejęcie przez zakład ubezpieczeń części ryzyk ubezpieczonych w innym zakładzie; reasekurator w zamian za część składki ubezp. pokrywa odpowiednią część odszkodowań wypłacanych przez zakład ubezp.; retrocesja, dalsze przekazywanie ryzyk przez reasekuratora innym reasekuratorom. REA SILWIA, matka legend. założycieli Rzymu, Romulusa i Rem usa; ich ojcem miał byó Mars. RÉAUMUR [reomü:r) Réné Antoine (1683—1757), fr przyrodnik, wynalazca nazwanej jego imieniem skali -►temperatur. REBREANU Liviu (1855 —1944), powieściopisarz i dramaturg rum. ; powieści (łon, Las wisielców, Adam i Ewa), sztuki teatralne (Kadryl), nowele. REBUS [łac.], zagadka przedstawiona w formie rysunków i liter. RÉCAMIER [rekamję] R. A. Réaumur Jeanne Françoise Julie (1777—1849), żona bankiera parys., słynna z inteligencji, urody; za Restauracji jej salon wywierał wpływ na życie polit i literackie. RECAMIERA [fr.], kanapa, leżanka w kształcie łóżka, z wysokimi, wygiętymi oparciami; charakterystyczna dla ińeblarstwa okresu empiru; nazwa od Mme Récamier, portretowanej 1800 na takim meblu przez J. L. Davida. RECENZJA [łac.], krytyczna ocena utworu lit., pracy nauk., sztuki teatr., koncertu, audycji radiowej, filmu itp. zamieszczana najczęściej na łamach prasy. RECEPTA [łac.], zlecenie lekarskie, na którego  803 podstawie apteka sporządza I wydaje lekarstwa; r. zawiera również wskazówki dotyczące dawkowania i sposobu stosowania leków. RECEPTORY [łac.], fizjol. narządy odbierające podniety ze świata zewn. lub środowiska wewn. (narządy zmysłów, zakończenia nerwów czuciowych). Zoo. też odruch. RECEPTURA, nauka o przyrządzaniu leków wg indywidualnych przepisów lekarskich. RECESJA [lac.], cofanie się, ustępowanie. RECESYWNOŚC [lac.], ustępowanie — nieujawnienie się w organizmie mieszańca (heterozygocic) cechy jednego z rodziców wskutek działania -►genu cechy dominującej, wprowadzonej przez drugą formę rodzicielską. Źob. też dominowanie. RECHNIEWSKI Tadeusz (1862—1916), działacz I Proletariatu, członek KC, red. pisma „Proletariat“, skazany 1886 na 16 lat katorgi; po 1906 działacz PPS-Lewicy; działacz kult.-oświat., założyciel Uniw. Ludowego; red. pism: „Wiedza“, „Nowe Życie“, „Światło“, „Kuźnia“. RECIFE [resjfe] (Pernambuco), stoi. stanu Pemambuco we wsch. Brazylii; ważny port nad Atlantykiem; 512 400 mieszk. (1950); przemysł lekki (rafinerie cukru); eksport cukru, bawełny, kawy; węzeł kol.; duże lotnisko (linie do Europy i Afryki). RECITAL [ang.j, koncert, którego cały program wykonuje solista. RECITATIVO —recytatyw. RECKLINGHAUSEN, m. przemysł. I port węgl. nad kanałem Ren-Herne w NRF (Zagł. Ruhry); 123 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla kam., koksownie, huty, fabryka maszyn górniczych. RECLUS [rôklty] Elisée Jean Jacques (1830—1905), geograf, fr.; autor podstawowego dzieła Nouvelle géographie universelle, La terre. RECONQUISTA [hiszp.j, wyzwalanie ziem hiszp. i portug. (750—1492) spod panowania Arabów. RECYDYWA [łac.] : 1) prawo powrót do przestępstwa, popełnienie nowego przestępstwa przez osobę już raz karaną za podobne przestępstwo; 2) med. nawrót choroby. RECYTACJA [łao.J, artyst. interpretacja wygłoszonego z pamięci utworu poet lub prozaicznego. Źob. też deklamacja. RECYTATYW [wl.], recitativo — rodzaj śpiewu zbliżonego do deklamacji, w operach, oratoriach; łączy lub poprzedza śpiewne arie; oparty na prostych harmonicznych akordach klawesynu, organów, fortepianu (secco) lub na orkiestrze (accompagnato). RĘCZ, m., pow. choszczeński, woj. szczec.; na Pojez. Pomorskim; 1500 mieszk. (1956); got. kościół z XV w., średniow. mury miejskie, fragmenty baszt. REDA, przedmorze — obszar wodny przed portem, na którym statki rzucają lwtwicę na chwilowy postój, np. oczekując swojej kolei na wejście do portu lub chroniąc się przed sztormem; postój na redzie wolny jest od opłat porto- Redan wych. Źob. też port REDAN, stopień poprzeczny na dnie ślizgacza, pływaka wodnosamolotu, kadłuba wodnosamolotu łodziowego itp. (-►pływak). REDAROWIË albo Ratarowie, plemię Słowian Sołab. w średniowieczu; jedno z czterech gł. plemion wiązku Wieleckiego; utrzymali hegemonię w X w. i pierwszej poł. XI w.; gł. gród Radogoszcz albo Retra. REDEMPTORYŚCI [lac.], kongregacja Najśw. Zbawiciela, zorganizowana 1732 przez św. Alfonsa de Liguori (1696—1787); głównym ich celem były misje i działalność rekolekcyjna; do Polski przybyli 1787 i osiedlili się w Warszawie. REDEN: 1) najgrubszy pokład węgla w Polsce; 2) R. nazwa kopalni węgla Kamiennego w Dąbrowie zał. 1796, od nazwiska prus. min., organizatora górnictwa i hutnictwa. REDIA, larwa przywr właściwych powstająca dzieworodnie ze —sporocysty; z niej rozwijają się —cerkarie. REDLENIE, obsypywanie roślin uprawnych, np. ziemniaków, w celu pobudzenia rośliny do wytworzenia stolonów (podziemnych rozłogów) i tym samym do zwiększenia ilości bulw; r. wykonuje się obsypnikiem, ciągnionym przez konia; redliny, równoległe pasy ziemi zgarniętej przy redleniu. REDLICA, część siewnika rzędowego żłobiąca w roli płytkie bruzdki, w które wpadają nasiona. REDŁOWSKA KĘPA, najmniejsza z kęp nadmor. REFERENDUM nad Zat. Gdańską, tworząca piękny stromy brzeg koło Orłowa, wys. 91 m; pierwotny las z jedynym w Polsce stanowiskiem jarzębiny szwedzkiej; rezerwat. REDRESJA [lac.], zabieg ortopedyczny, polegający na ponownym nastawieniu, ustawieniu w prawidłowym położeniu kości poprzednio żle nastawionych. RED RIVER [red rywe], rz. w USA, pr. dopływ Mississippi; dł. 2050 km; źródła w G. Skalistych, żeglowna 900 km. REDUKCJA [łac.]: 1) reakcja chem., w której maleje wartościowość pierwiastka wskutek „przyłączenia“ 0 —2 elektronów, np. podczas spalania węgla (C+02=CC>2) następuje redukcja tlenu, zmienia się bowiem jego wartościowość z 0 na —2; r. zawsze towarzyszy utlenianie; 2) reakcja chem., w której następuje odtlenienie (odebranie tlenu) lub też przyłączenie wodoru; odtlenienie tlenków metali przy użyciu koksu (niekiedy wodorem lub innymi substancjami redukującymi) stanowi istotę procesu metalurgicznego otrzymywania żelaza z rud (wielkie piece); ok. 95% świat, produkcji metali oparte jest na redukcji ich tlenków; 3) log. wnioskowanie, w którym do jednego zdania uznanego za prawdziwe dobiera się inne zdanie, z którego to pierwsze logicznie wynika. REDUKCJA CHROMATYNY, redukowanie liczby chromosomów do połowy w wyniku podziałów redukcyjnych (—mejoza) poprzedzających wytwarzanie zarodników lub komórek płciowych. REDUKCJA GŁOSEK, osłabienie wymowy lub nawet zanik głosek w wyrazie, np. poi. iż, tam powstały z dawn, ite, tamo. REDUKCJE PARAGWAJSKIE, osady Indian-chrześcijan w pd.-wsch. Paragwaju, kierowane przez misjonarzy jezuickich; z osad tych powstało państwo Iezuickie (1610—1768) pozostające pod zwierzchnictwem torony hiszp.; istniało do wygnania jezuitów. REDUKCYJNA MASZYNA -kowarka. REDUKCYJNY CYRKIEL -cyrkiel. REDUKCYJNY PODZIAŁ -mejoza. REDUKTOR: 1) —zawór (redukcyjny); 2) r. obrotów, przekładnia mech., zmniejszająca prędkość obrotową. REDUPLIKACJA [łac.], podwojenie całego lub tylko części rdzenia w wyrazie, np. poi. proporzec z prasłow. por-por-■beb; w niektórych językach indoeur. r. służyła do tworzenia czasu przeszłego, zw. perfectum, np. łac. parco — oszczędzam, pe-perci — oszczędziłem. „REDUTA“, teatr połączony z instytutem kształcenia autorów, zał. 1919 przez J. Osterwę i M. Limanowskiego w Warszawie. Podstawą kreacji scen. był proces twórczego przeżywania roli na tle skrupulatnej analizy tekstu; 1925 zespół R. objął teatry w Wilnie i Grodnie, jednocześnie dokonując licznycr» objazdów po całei Polsce. Po powrocie do Warszawy 1929—39 R. straciła swój dawny charakter, pozostając jedynie instytutem. R. wywarła w. wpływ na kształtowanie się poi. życia teatr, przez swój program, metody pracy oraz wychowanie wielu wybitnych aktorów. REDUTA [fr.]: 1) zamknięty element fortyfikacji polowej przystosowany do samodz. obrony, występujący od XVI w. do I wojny świat.; 2) publiczny bal maskowy. REDYK, połączony z tradycyjnymi uroczystościami doroczny wypęd owiec na pastwiska górskie. REED [ri:d] John (1887—1920), działacz robotn., dziennikarz i poeta amer., w okresie I wojny świat, korespondent woj., w okresie Rewolucji Październikowej w Petersburgu; początkowo w amer. partii socjalist., następnie współorganizator KP USA; 1926 emigrował do Rosji, zmarł na tyfus. Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. REEKSPORT [łac.], wywóz z kraju towarów przedtem do niego import., w postaci nie zmienionej lub po niewielkim zewn. przerobie (oczyszczenie, przesortowanie, przepakowanie); celem r. jest osiągnięcie korzystnej różnicy między ceną zakupu i ceną r., a także umożliwienie innemu krajowi nabycia towarów, których bezpośrednio od pierwotnego eksportera nie może zakupić. REFEKTARZ [łac.], jadalnia w klasztorze. REFERAT [łac.]: 1) sprawozdanie; opracowanie zagadnienia 1 przedstawienie go na piśmie lub wygłoszenie przed zainteresowanymi; 2) dział instytucji obejmujący pewien zakres spraw. REFERENDUM [łac.], głosowanie ludowe, w którym biorą udział wszyscy obywatele mający czynne prawo wyborcze. 51 REFLEKSJA 804 REFLEKSJA [iac.], głębsze zastanowienie, rozmyślanie połączone z analizą. REFLEKSY [łac.], odruchy — reakcje ruchowe zwierząt wyższych (posiadających system nerwowy) na różne bodźce otaczającego środowiska. Zob. też taksje i tropizmy. REFLEKTOR [łac.]: 1) zwierciadło najczęściej paraboloidalne, w którego ognisku (F) umieszczone jest silne źródło światła: promienie świetlne (P) po odbiciu od zwierciadła tworzą wiązkę równoległą: r. służy do oświetlania odległych przedmiotów; 2) -»-teleskop, którego gł. częścią składową jest zwierciadło wklęsłe; 3) -»-odbłyśnik. REFORMACJA [lac.l, ruch rei., spoi., i polit. w Europie XVI w., który doprowadził do rozłamu w kościele kat. i utworzenia nowych wyznań. Wystąpienie M. Lutra 1517 przeciw sprzedaży odpustów, piętnujące zmaterializowanie władz kość. i kleru, wywołało powszechny ferment, któremu sprzyjał racjonalizm humanistyczny; pierwotne żądanie reformy kościoła doprowadziło do sporów dogmatycznych i zrywania z Rzymem; ruch ten wykorzystywali często władcy dla zagarnięcia majątków kość.; w niektórych krajach spowodował on radykalnie ruchy społ. (wojna chłopska w Niemczech 1524/25); wewnętrzne, nieraz krwawe walki rei. doprowadziły do wojen między państwami; równocześnie jednak r. sprzyjała rozwojowi kultury narodowej, piśmiennictwa i języka. Początkowe postępy r. doznały zahamowania w wyniku przeciwdziałania ze strony kościoła, który na soborze w Trydencie dokonał reform wewn. i znalazł poparcie zwłaszcza u hiszp. i austr. Habsburgów (kontrreformacja); w rezultacie w wyniku r. oderwały się od rzym.kat. kościoła: Anglia (-anglikański kościół), Holandia, kraje skandynawskie i część Niemiec (—protestantyzm). W Polsce początkowo silne były wpływy luterańskie (miasta, Prusy), kalwińskie (szlachta) i ariańskie, wystąpiły tendencje do stworzenia kościoła narodowego (1555— —65), jednakże katolicyzm zwyciężył przy zabezpieczeniu wolności rei. innym wyznaniom (konfederacja warszawska 1573). Zobacz też Luter, Kalwin, Zwingli. REFORMACKIE PIGUŁKI, fabr. nazwa przeczyszczających pigułek zawierających składniki roślinne. REFORMA CZYNSZOWA w Rzeczypospolitej Krak. —komisja włościańska. REFORMA ROLNA, zmiany istniejącego ustroju rolnego, których celem jest poprawa sytuacji w rolnictwie; dotyczą one stosunków własnościowych ziemi (określenie maksimum posiadanej ziemi), sposobów parcelacji, melioracji, komasacji, likwidacji serwitutów, wspólnot gromadzkich itp. R. r. w Polsce w okresie międzywoj. (ustawy z 1919, 1920 i 1925) ograniczała się do częściowej i niezdecydowanej likwidacji stosunków przedkapitalist. w rolnictwie; r.,r. konsekwentnie likwidująca własność obszamiczą została przeprowadzona w Polsce Ludowej w oparciu 0 dekret PKWN z 6 IX 1944. REFORMIZM [łac.], kierunek oportunistyczny w ruchu robotn., odrzucający walkę rewol. o obalenie kapitalizmu i ograniczający się do żądania reform społ.; r. negując konieczność walki rewol. o socjalizm, wypowiada się również przeciw dyktaturze proletariatu i głosi możność dojścia do socjalizmu na drodze stopniowego reformowania kapitalizmu. R. 	zrodził się w końcu XIX w., najwcześniej w Anglii, gdzie rozwojowi jego sprzyjała szeroka warstwa arystokracji robota., stanowiącej społ. zaplecze ideologii reformistycznych; r. przeniknął następnie do wszystkich partii socjaldemokratycznych opanowując II Międzynarodówkę, w której ideologię r. reprezentowali zarówno rewizjoniści (—rewizjonizm) z E. Bernsteinem na czele, jak i centryści (—centryzm) typu K. 	Kautskiego. R. był ostro zwalczany przez skrzydło rewol. II Międzynarodówki, zwłaszcza przez Lenina i bolszewików, a w poi. ruchu robotn. przez SDKPiL. Rozłam między r. a rewol. ruchem robotn. znalazł wyraz w ukonstytuowaniu się partyj komunist. 1 założeniu III Międzynarodówki. Współcześnie ideologię r. reprezentują prawicowi socjaliści. REFOWANIE [niem.], zmniejszanie powierzchni żagla podczas zbyt silnego wiatru przez częściowe zwijanie go lub składanie dolnej jego części i umocowanie jej za pomocą linek. REFRAKCJA [łac.]: 1) astr. zmiana widmowego położenia gwiazdy na niebie wywołana załamaniem Regalia światła w atmosferze ziemskiej; r. przyśpiesza obserwowany wschód ciał niebieskich i opóźnia ich zachdR, wskutek tego dzień staje się dłuższy (na równiku ok. 4 min.); 2) fiz. —załamanie światła. REFRAKTOMETR [łac.-gr.], przyrząd do mierzenia charakterystycznego dla każdej cieczy współczynnika —załamania światła; stosowany do identyfikowania wielu związków org., wykrywania np. zafałszowań oraz oznaczeń ilościowych, np. stężenia cukru w roztworze. REFRAKTOR —teleskopy. REFREN [fr.], powtarzający się na końcu każdej zwrotki fragment wiersza; w utworze muz. — melodii. Zob. też rondo. REGA, rz. na Pojez. Drawskim i Pobrzeżu Bałtyckim; dł. 199 km, dorzecze 2672 km*; źródła na pd.-zach. od Połczyna Zdroju; uchodzi do M. Bałtyckiego koło kąpieliska Urzeżyno; nad R. leżą m. in. Resko, Gryfice, Trzebiatów. REGALIA [łac.]: 1) prawa przysługujące wyłącznie monarsze; np. prawo bicia monety, wydobywanie kruszcu itp.; 2) oznaki władzy król.: korona, berło, jabłko itd. REGAŁ [niem.]: 1) pólka na książki lub akta; 2) muz. rodzaj małych przenośnych organów; 3) druk. rodzaj szafki z pochyloną górną płaszczyzną, na której umieszczona jest kaszta z czcionkami. REGATY [wł.], zawody wioślarskie lub żeglarskie. REGELACJA [łac.], topnienie lodu pod wpływem wielkiego ciśnienia w temp. niższych od O3 i ponowne krzepnięcie po zmniejszeniu ciśnienia; tłumaczy posuwanie się lodowców w górach. REGENCJA [łac.]: 1) rządy jednej lub kilku osób (regentów) ustanowione na czas maloletności, choroby lub dłuższej nieobecności panującego: również okres trwania tych rządów; 2) w państwie prus. i na ziemiach poi. zaboru prus. w XIX i XX w. jednostka adm. (pośrednia między powiatem a prowincją); urząd administrujący tą jednostką; 3) styl w sztuce fr. w okresie regencji Filipa Orleańskiego (1715—23) dotyczący gł. dekoracji i wyposażenia wnętrz, stanowiący przejście od Baroku do Rokoka; motywy tego stylu rozpowszechniły się w Europie środkowej. REGENERACJA [łac.], odtwarzanie utraconych lub uszkodzonych części ciała, narządów, tkanek lub komórek roślin i zwierząt, np. odrastanie utraconych kończyn u płazów, zarastanie ran, u begonii odtwarzanie całej rośliny- z kawałka liścia. REGENERATOR [łac.], rodzaj —wymiennika ciegla, w którym wymiana ciepła zachodzi w sposób ezprzeponowy; komory wypełnione są najczęściej kratownicą z cegły szamotowej, przez którą na przemian przepuszcza się gazy, np. spalinowe, podgrzewające kratownicę komory, oraz gazy ogrzewające się od niej. Zob. też rekuperator. REGENT —regencja. REGER: 1) Tadeusz (1872—1938), poi. publicysta, działacz socjalist.; przywódca PPSD na Śląsku Cieszyńskim; 1907—18 poseł do parlamentu austr., 1919—35 poseł na sejm polski z ramienia PPS; 2) Max (1873— 1916), kompozytor niem., zwolennik form przedklasycznych (fuga, wariacje ł in.), tworzący w stylu polifon. z zastosowaniem daleko posuniętej chromatyki; dzieła gł. kamer, i organ., także symr., fortep., chór. i pieśni. REGEST [łac.], krótkie wyłożenie treści tekstu. REGGIO DI CALABRIA [redż:dżio di kalabria], m. 	i port w pd. Włoszech (Kalabria) nad Cieśn. Messyńską; 144 000 mieszk. (1954); przemysł spoż.; wyrób jedwabiu i atłasów; 1908 zniszczone całkowicie przez trzęsienie ziemi. REGGIO NELL’EMILIA [rędż:dżio nelemjlia), m. w pn. Włoszech (Emilia-Romania); 104 000 mieszk. (1954); przemysł maszyn., spoż.; handel produktami rolnymi. REGIMENT [łac.], dawniej w Polsce pułk piechoty w wojskach autoramentu cudzoziemskiego, w innych armiach także pułk kawalerii. REGIMENTARZ [łac.], w Polsce od XVII w. wódz zastępujący hetmana. REGINA [rydżąjno], stoi. prow. Saskatchewan (środk. Kanada), 71 300 mieszk. (1951); gł. ośrodek handl.; przemysł naft, maszyn., spożywczy.  REINEKE FUCHS805 REGIOMONTANUS, właśc. Johannes Müller (1436—76), matematyk i astronom niem.; studiował, przekładał i komentował dzieła staroż. matematyków, konsekwentnie wprowadził pisownię ułamków dziesiętnych, usystematyzował trygonometrię płaską i sferyczną. REGION [łac.]. okolica, okręg, dzielnica kraju; regionalny, związany z r. Regiony etnograficzne Polski zobacz mapa. REGIONALNE UKŁADY, porozumienie państw położonych w określonym rejonie geogr.; powinny być zgodne z systemem bezpieczeństwa karty NZ i służyć pokojowemu rozstrzyganiu sporów lokalnych oraz rozwijaniu współpracy państw. REGISTAN, pustynia piaszczysta w pd. Afganistanie (prow. Kandahar) na pograniczu z Pakistanem, ok. 40 000 km*. REGLAMENTACJA [ftj, ograniczenie; podporządkowanie jakiejś działalności przepisom prawnym. REGLE, krainy leśne o odrębnym charakterze roślinności, wznoszące się piętrowo w górach; skład roślinności uwarunkowany jest zmianami klimat, związanymi ze wznoszeniem się n. 	p. m. RËGLETA, reglet [fr.] — płytka metal, lub deseczka drewn dzie drukarskim do regulowania wierszami. Zob. też justunek. REGNARD [riłnią.-r] Jean François (1655—1709), komediopisarz fr. ; kontynuując tradycję Moliera odmalowywał obyczaje wspólcz. burżuazji i arystokracji; Gracz, Spadkobierca uniwersalny. REGNAULT [reniç] Henri Victor (1810—78), fizyk i chemik fr.; przeprowadzał badania nad gęstością i ciepłem właściwym gazów oraz ściśliwością i rozszerzalnością cieczy. RÉGNIER [rtSnię] ; 1) Mathurin (157S—1613), fr. poeta satyryczny; w swych realist, satyrach pokazał obyczaje Paryża z czasów Henryka IV; 2) Henri de (1864—1936), poeta i powieściopisarz fr., od symbolizmu przeszedł do neoklasycyzmu. REGRES [łac.]: 1) cofnięcie się, ustąpienie; 2) prawo roszczenie zwrotne, możność żądania zwrotu świadczeń, np. pieniędzy wyłożonych za kogoś innego. REGRESJA [łac.]: 1) biol. cofanie się w rozwoju, ur.vstecznienie; 2) geol. wycofywanie się morza wskutek ruchów skorupy ziemskiej lub -»-eustatycznych ruchów poziomu morza. Można' też mówić o regresji pustyni, lodowca, w ogóle środowisk powodujących tworzenie się osadów. Zob. też transgresja; 8) ekon. r. podatkowa •♦skala podatkowa. REGULACJA RZEK, zabiegi techn. mające na celu zmniejszenie ruchu dna, ujednostajnienie warunków dla żeglugi oraz ochronę przeciwpowodziową; r. polega na budowie tam równoległych lub prosto- Regiony i grupy etnograficzne Polski używana w skłaodstępów między elementy zasilania bądź rozrządu, że poprzednia szybkość biegu silnika zostaje przywrócona. REGULOWKA, głębokie spulchnianie ziemi na 40 do 60 cm za pomocą łopaty; r. nie odwracająca — z pozostawieniem poszczególnych warstw ziemi na tym samym poziomie; r. zwykła — z przerzuceniem warstw wierzchnich na poziom najniższy. REGULUS [łac.l, a Leonis — gwiazda pierwszej wielkości w gwiazdozbiorze Lwa. REGUŁA TRZECH, obliczanie wielkości niewiadomej * z proporcji x : a = b : c, gdzie wielkości a, b, c są znane. REHABILITACJA [lac.]: 1) przywrócenie do czci osoby niewinnie skazanej; 2) tned. -«-leczenie (usprawniające). REHMAN Antoni (1840—1917), geograf i geobotanik, pierwszy prof, geogr. Uniw. Lw.; zwiedził: Karpaty, Besarabię, Krym, pd. Afrykę; Ziemie jawnej Polski, Geobotaniczne stosunki pd. Afryki. REICHENBACH, m. przemysł, w NRD (okręg Karl-Marx-Stadt); 31 400 mieszk. (1955); przemysł włókienniczy. REICHSTADTU KSIĄŻĘ -«-Napoleon II. REICHSTAG [niem.], nazwa parlamentu niem.; w dawnej Rzeszy miał charakter stanowy (trzy kurie: elektorów, książąt, przedstawicieli niektórych miast); od 1663 zbierał się w Ratyzbonie; od 1871 parlament pochodzący z pięcioprzymiotnikowych wyborów z siedzibą w Berlinie; 1933—45 w czasie rządów Hitlera pozbawiony znaczenia. _ _ . . REICHSWEHR [niem.], nazwa niem. sił zbrojnych padlych (ostrogi) do kierunku ruchu wody, usuwaniu utworzonych na podstawie traktatu wersalskiego, ograprzeszkód (pni, mielizn itp.), zmianie kierunku ujścia dopływów; dla ochrony przed powodzią buduje się wały oraz specjalne zbiorniki przejmujące wody powodziowe (poldery). REGULACJE NERWOWO-HUMORALNE, współdziałanie dwóch wzajemnie z sobą związanych czynników: układu nerwowego i płynnego środowiska wewnątrzustrojowego (humoralnego), regulujących czynności narządów wewn. i przebieg procesów przemiany materii. REGULACJE WŁOŚCIAŃSKIE, stosowane w zaborze pros. od 1811 ustalanie odszkodowania częścią gruntów chłopskich dla dziedzica za utratę prawa własności do pozostałych gruntów chłopskich i za zniesienie pańszczyzny. REGULATOR [łac.], urządzenie wykorzystujące zasadę sprzężenia zwrotnego, samoczynnie utrzymujące określone, wymagane warunki przebiegu jakiegoś procesu, pracy maszyny itp. (r. temperatury, obrotów); np. r. silnika (najczęściej odśrodkowy) pod wpływem nieznacznej nawet zmiany liczby obrotów tak zmienia niczającego ich liczbę do 100 000 wojsk lądowych i niewielkiej marynarki woj.; istniała do 1935. Zob. też Wehrmacht. REID [ri:d] Thomas (1710—96), filozof ang., idealista, założyciel tzw. szkockiej szkoły zdrowego rozsądku. REIMANN Max (ur.. 1898), działacz niem. ruchu roboto., od 1919 członek KP Niemiec, 1939—45 więziony przez hitlerowców, od 1948 przewodniczący, potem gen. sekretarz KC KP Niemiec w NRF, 1949—53 przewodniczący frakcji komunist. w Bundestagu. REIMS [rę:s], m. w pn.-wsch. Francji (Szampania); 121 100 mieszk. (1954); katedra got. z XIII w.; ośrodek handlu winem (szampańskie); węzeł komunik. Miasto koronacyjne królów fr. na pamiątkę chrztu Chlodwiga 496. Tabl. 42. RE1NEKE FUCHS, satyryczny poemat o tematyce zwierzęcej; rozpowszechniony w średniowieczu "we Francji (Roman de renart), w Niemczech i Holandii; opracowany m. in. przez Goethego (wolny przekład L. 	Staffa Lis Przechera).  REINFEKCJA REINFEKCJA [łac.], ponowne zakażenie tym samym zarazkiem; następuje wtedy, gdy choroba pierwotnie przebyta nie pozostawia trwałej odporności. REINHARDT Max, właśc. Goldmann (1873— 1943), reżyser austr. epoki reformy teatru (—teatr); początkowo aktor, a 1905— 20 	i 1924—32 dyr. Neues Deutsches Theater; interpretował scenę nie jako miejsce akcji, ale „przestrzeń znaczeniową“ kształtującą specyficzną rzeczywistość artyst.; z niezwykłą precyzją i wyczuciem artyst. operował środkami techn. nowocz. sceny; występy za M. Reinhardt granicą (1923 w USA); po 1933 wyemigrował do Wiednia, a po zajęciu Austrii przez Hitlera (1938) wyjechał do St. Zjednoczonych. REINKARNACJA [łac.], wg wierzeń wsch. wcielanie się duszy po śmierci ciała w inne ciało ludzkie. Zob. też metempsychoza. REISS Józef (1879—1956), muzykolog poi.; liczne opracowania z dziedziny teorii i historii muzyki, zwłaszcza polskiej. REJ Mikołaj z Nagłowic (1505—69), poeta i prozaik epoki Renesansu; pierwszy wybitny pisarz tworzący w jęz. poi.; samouk, uzupełniał zaniedbane wykształcenie wytrwałą i wielostronną lekturą; jako protestant M. Re] brał żywy udział w sporach reformacyjnych, był gorliwym obrońcą jęz. narodowego w lit.; nauczyciel i wychowawca szlachty przez pisma moralizatorskie i satyryczne, tworzył także poczytne „figliki... dobrym towarzyszom gwoli“, malowniczym i rubasznym jęz. opisywał sceny z życia szlacheckiego; w jego twórczości tendencje renesans, ścierały się ze średniowiecznymi; Krotka rozprawa, Żywot Józefa, Kupiec, Postylla, Wizerunek wiosny..., Zwierzyniec, Apocalypsls, Zwierciadło. REJA, rura stal. lub belka drewn. zawieszona na maszcie, utrzymująca żagiel i służąca do manewrowania nim; rejka, krótkie drzewce zawieszone w 1/3 dług., używane przy ożaglowaniu lugrowym. Zob. też omasztowanie. REJANE [rożąn], wlaśc. Gabrielle Charlotte Reju (1856—1920), aktorka fr.; sławna w rolach z repertuaru modernistycznego. REJANO [rechąno] Juan, poeta hiszp.; komunista — brał udział w wojnie dom.; obecnie działacz kultur, w Meksyku; wiersze poświęca sprawie Hiszpanii, pokoju, socjalizmu; tłum. poetów poi., m. in. Mickiewicza. REJENT [lac.]: 1) w dawnej Polsce urzędnik sporządzający wpisy w księgach sąd. i wydający z nich wypisy, sprawował opiekę nad kancelarią i archiwum sądowym; 2) notariusz. REJESTR [łac.]: 1) spis, wykaz; 2) muz. w instrumentach muz. część skali, w której dźwięki mają charakterystyczną wspólną barwę; w organach, harmonium komplet piszczałek jednakowej barwy dźwięku; w głosie ludzkim r. piersiowy i r. głowy różnią się oparciem rezonansu na niższych (gardłowych) bądź wyższych (nosowych) częściach organu głosowego; 3) r. handlowy, urzędowa ewidencja przedsiębiorstw, spółdzielni, statków, w której dokonuje się zapisów dotyczących własności, osób upoważnionych do działania w imieniu przedsiębiorstw itp.; 4) r. o krę to w v, rejestr morskich statków handl., prowadzony w Polsce przez sądy pow. w Gdyni i Szczecinie; wpis do r. o. oznacza, że statek odpowiada warunkom posiadania przynależności państw, i podnoszenia bandery handl.; zob. też Certyfikat (okrętowy); 5) r. karny, ewidencja skazanych prowadzona przez ministerstwo sprawiedliwości na podstawie kart karnych sporządzonych przez sądy. REJESTRUJĄCY PRZYRZĄD, przyrząd pomiarowy samoczynnie zapisujący pewne przebiegi w postaci 806 wykresu, np. zmiany temperatury (termograf), ciśnienia (barograf) itp.; piórko umieszczone na dźwigni przyrządu pomiarowego kreśli odpowiednią linię na przesuwającej się lub nawiniętej na obracający się bęben taśmie. REJOWIEC, osiedle przemysł., pow. chełmski, woj. lub.; 1250 mieszk. (1956); duży ośrodek produkcji cementu (cementownia Rejowiec I i Rejowiec II); niegdyś własność Rejów i centrum kalwinizmu. REJS, podróż morska; r. może być bojowy, ćwiczebny, próbny, łowczy, badawczy itp. REJTAN Tadeusz (1741—80), poseł nowogrodzki, konfederat barski; na sejmie warsz. 1773 wsławił się niezłomnym oporem przeciw rozbiorowi Polski; po rozbiorze popadł w obłąkanie i popełnił samobójstwo. REKAPITULACJI TEORIA, teoria biologiczna znana pod nazwą -»-biogenetycznego prawa. REKINY, Selachoidei, rząd ryb chrząstnoszkieletowych; osiągają znaczne rozmiary; ogon niesymetryczny, płetwy błoniaste; ciało pokryte zębami skórnymi; po bokach ciała 5—7 szczelin skrzelowych; przeważnie drapieżniki; żyją w oceanach i większości mórz; ^ ^ ‘Su,w'!S1: *«>“”• lium i olbrzymie (nawet do 30 m dl.) Cetorliinus z Oc. Spokojnego i Atlantyku. Znaczenie gosp. małe; poławiane dla skóry, mięsa, tranu. REKLAMA [łac.]: 1) rozpowszechnianie pochlebnych wiadomości o osobie lub rzeczy; 2) informacje w różnej formie (plakat, ogłoszenie przez radio lub w prasie, telewizja) o usługach i towarach, ich producentach, miejscach i możliwościach nabycia oraz propagowanie określonych towarów lub usług. REKLAMACJA [łac.], zakwestionowanie z powodu ujawnionych wad lub niedokładności, np. towaru otrzymanego przez nabywcę, rachunku, wymiaru podatkowego itp. REKLEWSKI Wincenty (1785—1812), poeta; walczył pod Raszynem, brał udział w wyprawie na Moskwę; Pienia wiejskie, Sielanki krakowskie. REKOLEKCJE [łac.], w kościele kat. okres przyjonów o przeciwnych znakach lub jonów dodatnich z elektronami, w wyniku czego powstają elektrycznie obojętne cząsteczki; proces odwrotny do -►jonizacji. REKONSTRUKCJA [łac.]: 1) odtwarzanie, odbudowa; 2) w sztuce odtworzenie zniszczonego częściowo lub całkowicie dzieła sztuki na podstawie fotografii, rysunków, pomiarów i autentycznych zachowanych fragmentów. REKONWALESCENCJA [łac.], zdrowienie, okres powrotu do zdrowia; rekonwalescent, ozdrowieniec. REKORD [ang.], najlepszy wynik osiągnięty w danej konkurencji sportowej. REKRUT [fr.], żołnierz przed złożeniem przysięgi wojskowej. REKTASCENSJA, kąt liczony wzdłuż TÓwnika niebieskiego od punktu —równonocy wiosennej; łącznie z deklinacją określa położenie ciała nieb. na sferze niebieskiej. REKTOR, najwyższa godność w szkołach akad.; wraz z senatem akad. kieruje szkołą. REKTOSKOPIA -endoskopia. REKTYFIKACJA [łac.], destylacja prowadzona przy użyciu kolumny rektyfikacyjnej. REKTYFIKACYJNA KOLUMNA, część aparatu —destylacyjnego służąca do możliwie dokładnego rozdzielania składników destylowanej cieczy; składa się z szeregu półek, na których następuje kolejne skraplanie składników wrzących w coraz niższej temperaturze; w ostatecznym wyniku pary bogate w składnik najbardziej lotny opuszczają kolumnę, ulegają skropleniu i gromadzą się w odbieralniku. Tabl. 20. REKTYFIKAT [łac.], przechodzący do odbieralnika produkt rektyfikacji. REKUPERATOR [łac.], rodzaj —wymiennika ciepła, w którym wymiana ciepła zachodzi w sposób przeponowy; przez system rur przepływa ciecz lub gaz (np. oddający ciepło), a rury opływa równocześnie inna ciecz lub gaz (np. podgrzewany); szeroko stosowany do podgrzewania dmuchu, paliw gazowych itp. gazami spalinowymi. Zob. też regenerator. REKURS [łac.], odwołanie od decyzji organu admin. niższego stopnia do wyższego. REKWIZYCJA [łac.]: 1) żądanie; zwrócenie się jednego organu władzy lub administracji do innego  807 REMBRANDT organu i żądaniem udzielenia pomocy lub poparcia: r. sądowa, zwrócenie się jednego sądu do innego sądu z żądaniem pomocy prawnej, tj. wykonania określonych czynności sądowych (np. przesłuchania świadków); 2) zajęcie lub zatrzymanie przez władze wojskowe środków żywności lub innych przedmiotów na potrzeby wojska. REKWIZYT [łac.], przedmiot potrzebny do wykonywania określonej czynności; r. teatralne, przedm>oty używane na scenie podczas przedstawienia. RELACJA [tac.], jedno z podstawowych pojęć logiki mat., np. między liczbami mogą zachodzić takie relacje, jak „równość“, „większość“, „mniejszość“, „podzielność“, między prostymi na płaszczyźnie mogą zachodzić takie relacje, jak „równoległość“, „prostopadłość“. RELAKSACJA [łac.], zwiotczenie, zmniejszenie się naprężeń z upływem czasu przy zachowaniu nie zmienionych wymiarów ciała. RELAKSACJI CZAS, czas, w ciągu którego różnica między chwilową wartością W wielkości fizycznej i jej końcową, ustaloną wartością Wo maleje e razy (e — 2,718jest zasadą logarytmów naturalnych). RELATYWIZM [łac.], pogląd oparty na pojęciu względności. W filoz. występują gf. dwie odmiany: 1) r. epistemologiczny, wg którego poznanie jest zawsze względne; 2) r. etyczny, wg którego wszystkie oceny moralne są względne. RELE -►przekaźnik. RELEGACJA -►zesłanie. RELEGOWANIE [lac.], wydalenie studenta z uczelni. RELIEF [fr.], kompozycja rzeźb, wykonana przez wydobycie kształtu (postaci, ornamentu) z tła płyty techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp.; bas-relief, r. płaski (zw. płaskorzeźbą); haut-relief, r. wypukły (zw. wypuklorzeźbą) i wklęsły (zw. wklęslorzeźbą). Tabl. 94 . RELIGIA [łac.], związek człowieka z bóstwem albo kult bóstwa lub jakiejś tajemniczej mocy czy siły. W każdej r. występują trzy elementy: 1) teoria, doktryna lub system dotyczący poznania świata i człowieka oraz ostatecznego przeznaczenia świata i człowieka; teorie te z natury rzeczy mają charakter idealist. ; 2) normy postępowania ludzkiego określone przez silę nadprzyrodzoną; 3) obrzędy ł praktyki obowiązujące człowieka w obcowaniu z bóstwem lub siłami nadludzkimi. Religie bywają monoteistyczne (-►monoteizm) i politeistyczne (-►politeizm), w zależności od tego, czy uznają jednego czy wielu bogów. RELIKT [lac.]: 1) gatunek zwierz, lub rośl. żyjący obecnie, a stanowiący przeżytek z dawniejszych epok geologicznych, gdy w ogóle (r. systematyczny) lub na danym terenie (r. geograficzny) był liczniejszy i szerzej rozprzestrzeniony: np. reliktem lodowcowym pozostałym u nas z epoki dyluwialnej jest brzoza Wyznania na świecie 1951) Wyszczególnienie w min ' •/. Ludność świata ogółem 2416 100,0 z tego: Chrześcijanie: 850 35,2 z tego katolicy 452 18,7 ewangelicy 223 9,2 prawosławni 161 6,7 inni 13 0,6 Wyznanie mojżeszowe 11 0,5 Mahometanie S72 15,4 Religie wschodnioazjatyckie 629 26,0 w tym buddyści konfucjanie i kulty 289 12,0 pierwotne 300 12,4 taoiści 40 1,6 Hinduiści, sikhowie i dżainiści 296 12,3 Prymitywne kulty 124 5,1 Inne wyznania 1 0,0 Bez wyznania 153 5,5 karłowata; 2) w ogóle przeżytek, pozostałość z dawnych czasów. RELIKWIARZ [łac.], puszka do przechowywania relikwii świętych i męczenników, ze szlachetnych metali, kamieni, kości slon., szklą, drewna itp.; często bogato zdobiony; wprowadzony ok. V w. Tabl. 69. RELIKWIE [łac.], szczątki ’ ciała błogosławionych lub świętych albo też przedmioty mające z nimi jakiś związek; są przedmiotem kultu publ. w kościele katolickim. REMARQUE [remark] Erich Maria (ur. 1898), pisarz niem.; od 1932 za granicą, od 1947 obywatel amer.; antywoj. powieść Na zachodzie bez zmian przyniosła mu rozgłos światowy; Łuk triumfalny, Czas życia i czas śmierci; Czarny obelisk. REMBEK Stanisław Edmund (ur. 1901), powieściopisarz, autor batalistycznych powieści: Nagan. W polu (tematyka wojny 1920); Wyrok na Franciszka Kłosa (okupacyjna). REMBERTÓW, m., pow. wołomiński, woj. warsz. ; 23 000 mieszk. (1956); zakłady przemysłu gumowego. REMBIELIŃSKI Rajmund (1775—1841), poi. prawnik i publicysta; 1820 marszałek sejmu Królestwa Fol.; zasłużony dla urbanistyki Królestwa. REMBRANDT Harmensz van Rijn (1606—69), malarz i grafik hol., jeden z największych artystów w dziejach sztuki, wywarł w. wpływ na malarstwo i grafikę eur.; portrety, kompozycje rei., mit., rodzaj., pejzaże; Lekcja anatomii dr Tulpa, Straż noc(OlIIUro/'cy Klipri*rasł»wni WSUpreluItnc^E^rt/tameltn/e hv3£vdUyfc/ł==l*on/</c7<u>/s<:> J bramini Rozpowszechnienie najważniejszych religii w świecie  Rembrandt REMBURS na, Lisów czyk, Powrót syna marnotrawnego, liczne portrety żony Saskii; w Polsce znajdują się: Autoportret i Portret Maertena Day w Warsz. Muz. Nar.. Krafobraz z przypowieścią 0 miłosiernym Samarytaninie w Muz. Nar. w Krakowie. Tabl. V i 43. REMBURS [fr. rabii:r], rodzaj kredytu w handlu zagr., polegający na przyjęciu przez bank weksla sprzedawcy. (eksportera), wystawionego na nabywcę (importera)j jako zapłaty za towar znajdujący się w drodze pod warunkiem złożenia dokumentów spedycyjnych. REMEDIUM [łac.], środek lekarski zaradczy. REMIGRACJA [łac.], powrót emigrantów do kraju ojczystego. REMINGTON [ręmyńtan] 	Phiło (1816-r89), przemysłowiec i konstr. araer.; 1873 podjął prod. pierwszych maszyn do pisania. REMINISCENCJA [łac.]: 1) wspomnienie, nieświadome przypomnienie; 2) w utworze artyst. oddźwięk obcego utworu. REMIS [fr., romj], nie rozstrzygnięta partia w grach. REMITENT [łac.], pierwszy wierzyciel uprawniony do odbioru należności wekslowej. Zob. też weksel. REMIZ, Remiz, pendulinus, ptak z rodziny sikor; nadwodne zarośla pd. 1 środk. Europy oraz Azji; na zimę odlatuje; w Polsce b. rzadki; dl. 11 cm, rozpiętość skrzydeł 17 cm; buduje z puchu roślinnego wiszące, workowate gniazdo zamknięte, z korytarzem wejściowym z boku. REMIZA [fr.]: 1) wozownia, zajezdnia (parowozowa, tramwajowa); 2) specjalnie zasadzone lub pozostawione po wycięciu lasu zarośla czy zagajniki dla zwierzyny łownej lub drobnego ptactwa. ’ REMONSTRANCJA [łac.]: 1) przeciwstawianie swego zdania, zbijanie wywodów; 2) zwrócenie się 0 zmianę decyzji adm. do organu, który ją wydał. REMSCHEID, m. przemysł, w NRF (Zagł. Ruhry).; 115 500 mieszk. (1955); przemysł maszynowy. ' REMUS -»Romulus i Remus. REN, główna rz. Europy zach., dł. 1330 km, dorzecze 255 000 km*; powstaje z połączenia dwóch potoków na pn. stokach Alp Lepantyjskich; przepływa przez Szwajcarię, Niemcy i Holandię, a częściowo stanowi granicę między Niemcami, Szwajcarią i Francją oraz Szwajcarią i Austrią; żeglowna 886 km; b. ważna droga wodna połączona licznymi. kanałami 1 siecią rzeczną Europy zach. i środk. (Dunajem, Rodanem, Saoną, Sekwaną, Odrą i in.); uchodzi do M. 	Północnego; gł. dopływy: Aar, Neckar, Men, Mozolą; liczne miasta westfalskiego okręgu przemysł., kilka hydroelektrowni, u ujścia port Rotterdam. REN -«-renifer. REN Re, rhenium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 75; metal; w przyrodzie występuje w minimalnych ilościach; stosowany w specjalnych stopach, np. z platyną (termoogniwa), złotem (wieczne pióra). RENAN [rdn$] Ernest (1823—92), historyk, krytyk i pisarz fr., interesował się przede wszystkim podstawowymi problemami natury ludzkiej; do zagadnienia religii podchodził raczej z humanist. niż teologicznego punktu widzenia; w Życiu Jezusa, które przyniosło mu sławę, dowodził, że Jezus był najdoskonalszym z ludzi, a nie Bogiem. RENEGAT [łac.], odstępca, zdrajca narodu, wiary lub idei. RENESANS -«-Odrodzenie. RENESANSOWA FILOZOFIA PRZYRODY, antyscholastyczny kierunek filozof, dominujący w kulturze zach.eur. od poł. XV do poł. XVII w.; przedstawiciele teg;o kierunku uważali 'świat ża materialny i ożywiony, poznawalny i wyjaśnialny, rozwijający się poprzez walkę przeciwieństw. “ RENETY, grupa szlachetnych zimowych odmian jaRemiz przy gnieździe 808 błoni o owocach przeważnie średniej wielkości, np. złota reneta, koksa pomarańczowa i inne. RENGA, renka [wiersze wiązane], gatunek poet. w Japonii z pocz. XIV w. o treści lirycznej, później też humorystycznej. RENI Guido (1575—1642), malarz wl., uczeń Akademii Carraccich, przedstawiciel szkoły bołońskiej; fresk Aurora w Palazzo Rospigliosi w Rzymie, freski w kaplicy na Kwirynale. RENIFER, ren, Rangifer tarandus — przeżuwacz z rodziny pełnorożców; obszar tundry i tajgi Eurazji oraz wyspy Oc. Lodowatego Północnego; nieco mniejszy od jelenia; rogi u obu płci; oswojony dostarcza mleka, mięsa, skór, używany też jako siła pociągowa. Tabl. 8 i 33. RENKLODY [fr.], grupa szlachetnych odmian śliw o owocach kulistych, barwy zielonej, żółtej lub czerwonofioletowej; owoce deserowe, doskonałe na kompoty. REN-MARNA KANAŁ (Canal de la Marne au Rhin), we Francji; łączy Ren (k. Strasburga) przez Nancy z Marną, dopływem Sekwany; dł. 314 km. REN-MEN-DUNAJ KANAŁ (Ludwigskanal), w Niemczech; łączy Men (Bamberg) przez Norymbergę z Dunajem (Kehlheim); w rozbudowie, przewidziany jako część w. drogi wodnej Ren—Dunaj; dł. 172 kra. RENN Ludwig, właśc. Vieth von Gollssenau Arnold (ur. 1889), pisarz niem.; antyfaszysta, uczestnik walk w Hiszpanii; antywoj. powieści: Wojna, Po wojnie; wspomnienia Wojna hiszpańska. RENNENKAMPF Pawel K. (1854—1918). generał ros.; w I wojnie świat, przyczynił się do klęski roś. pod Tannenbergiem w Prusach Wschodnich. RENNER Karl (1870—1950), polityk austr.; jeden z prawicowych przywódców socjaldemokr. i teoretyków auśtrómarksizmu; 1919—20 pierwszy republ. kanclerz1 Austrii; od 1945 prezydent Republiki. RENNES [ren], m. w zach. Francji (Bretania); 124 100 mieszk. (1954); uniwersytet; drobne zakłady przemysłu tkack., spoż., skórz. RENOIR [ronuą:r]; 1) Augustę (1841—1919), fr. malarz, impresjonista; Moulin de la Galette, Loża, Czytająca, Kobiety w kąpieli, liczne akty, studia portret., pejzaże; pod koniec życia zajmował się rzeźbą; Wenus zwycięska; 2) Jean (ur. 1894), syn A., fr. reżyser film. o szerokiej skali twórczej; w filmie od 1924; Towarzysze broni, French Cancan; w latach 1940—52 realizuje filmy w Ameryce, Indiach i we Włoszech. Tabl. 37. RENOUVIER [ronuwję] Charles (1815—1903). filozof i polityk fr., idealista nawiązujący do I. Kanta. RENOUVIN [r$nuwę] Pierre (ur. 1893), historyk fr.; prof. uniw. parysk., autor studiów o pierwszej wojnie świat, i zagadnieniach Dalekiego Wschodu. RENOWACJA [łac.], odnowienie; ekon, r. kapitału trwałego, zastępowanie zużytych w procesie produkcji budynków, maszyn i urządzeń nowymi; r. 	k. t. konieczna jest zarówno ze względu na fizyczne, jak i na -«-moralne zużycie kapitału trwałego. RENTA [łac.]: l) prawo periodyczne świadczenie z tytułu ubezpieczenia spoi., wypłacane w przypadku inwalidztwa (r. inwalidzka), starości (r. starcza) lub śmierci pracownika (r. wdowia, sieroca, rodzinna); 2) ekon. regularnie otrzymywany dochód z kapitału; r. 	gruntowa, ta część wartości dodatkowej powstającej w rolnictwie kapitalist, która pozostaje po odjęciu zysku przeciętnego od włożonego w gospodarstwo kapitału i jest przywłaszczana przez właścicieli ziemskich jako wynagrodzenie za prawo użytkowania ich gruntów; w nauce ekonomii rozróżniamy r. a bsolutną, wynikającą z samego faktu posiadania ziemi niezależnie od jej urodzajności i położenia, r. 	różniczkową, związaną z różnicą w urodzajności ziemi i różnicą w odległości od rynków zbytu (r. różniczkowa I), oraz związaną z różnicami, jakie powstają w wyniku dodatkowych wkładów w tę samą działkę ziemi (r. różniczkowa II); w gospodarce’ socjalist. występuje tylko r. różniczkowa. RENTA FEUDALNA, dochód panów feudalnych z własności ziemskiej; otrzymywana od chłopów feudalnie zależnych; istniały trzy formy r. f.: r. o drobk owa, polegała na tym, że chłop pracował nieodpłatnie w gospodarstwie pana feudalnego (-►pańszczyzna); r. naturalna, polegająca na tym, że chłop oddawał panu feudalnemu określoną ilość produktów uzyskanych w swoim gospodarstwie; r. pieniężna, polegająca na tym, że chłop oddawał panu feudalnemu określoną sumę pieniędzy (-«-czynsz). RENTGEN (r), międzynarodowa jednostka dawki promieni Roentgena lub gamma; jest to taka ilość promieniowania, która w powietrzu o masie 0,001293 g (1 cmi w temp. 0° i przy ciśn. 760 Tr) wytwarza taką  promienie Roentpena anoda ’ ¡anty katodą) strumień elektronów Lampa rentgenowska 809 ilość jonów dodatnich i ujemnych, że całkowity ładunek niesiony przez nie równy jest jednostce elektrostatycznej; dopuszczalna dawka dla człowieka wynosi 0,3 r na tydzień. RENTGENODIAGNOSTYKA, rozpoznawanie schorzeń narządów na podstawie obrazu otrzymanego na ekranie (prześwietlenie, rentgcnoskopia) lub na błonic (rentgenografia) za pomocą promieni Roentgena. RENTGENOTERAPIA, leczenie za pomocą promieni Roentgena; stosowane gł. w przypadkach nowotworów, również w niektórych chorobach skórnych, nerwowych i wewnętrznych. RENTGENOWSKA LÀMPA, próżniowa rura szklana lub metalowa, w której się znajduje żarzona prądem katoda oraz umieszczona naprzeciwko chłodzona anoda, będąca zarazem anty katodą; rozpędzone tardzo silnym polem (wysokim napięciem) elektrony, emitowane przez katodę (promienie -►katodowe), uderzają o an ty katodę, która się staje źródłem promieni Roentgena. RENTIER [fr.], osoba żyjąca z renty; liczna w warunkach kapitalizmu współcz. warstwa kapitalistów-rentierów nie bierze udziału w produkcji, a pobiera dochody z papierów wartościowych. - t RENTOWNOŚĆ, dochodowość; przedsiębiorstwo jest ' rentowne, kiedy przy danych cenach w danvm okresie czasu ze sprzedaży swej produkcji i usiug pokrywa koszty własne i osiąga zysk; stopień r. określa stosunek zysku do kosztów własnych. RENVERSEMENT [fr., r9wersm$], figura akrobacji lotniczej REOLOCIA, nauka o ogólnych prawach powstawania i rozwijania się odkształceń ciał fiz. z upływem czasu. REPARACJE [łac.], odszkodowania wojenne (w pieniądzach i świadczeniach) płacone przez państwa zwyciężone państwom zwycięskim. Po I wojnie świat, na podstawie traktatu wersal, konferencja londyńska 1921 zobowiązała Niemcy do zapłacenia 132 mld mrk w złocie; trudności w uzyskiwaniu spłat spowodowały wprowadzenie planem Dawesa 1923 oraz planem Younga 1929 modyfikacji sposobu spłat i ich wysokości; konferencja lozańska 1932 ustaliła pozostałą sumę r. na 3 mld mrk w złocie, które nie zor stały jednak przez Niemcy spłacone. R. Austrii, Węgier i Bułgarii również zostały przez te państwa spłacone jedynie w niewielkiej częśoi. R. Niemiec po II wojnie świat., ustalone na konferencji jalt. 1945 na sumę 20 mld dolarów w złocie, miały by6 zrealizowane przez zajęcie majątku naród, w Niemczech i poza. ich granicami w okresie 2 lat po kapitulacji, przez coroczne dostawy towarów i przez wyfcorzystar nie nicm. siły roboczej (jeńców woj.); mimo utworzenia reparacyinej Komisji Sprzymierzonych (w Moskwie) wysokość ściągniętych reparacji nie została skontrolowana. R. pozostałych państw ustalono w poc szczególnych traktatach pokojowych. REPATRIACJA [łac.], powrót obywateli jakiegoś kraju (jeńców, internowanych osób cywilnych, uchodźców i przesiedleńców) do ojczyzny. REPER, punkt o znanej wysokości n. p. m., utrwalony w terenie np. za pomocą słupa betonowego osadzonego w ziemi na fundamencie albo trzpienia żelaznego osadzonego w ścianie budowli; stanowi punkt wyjścia do pomiarów niwelacyjnych. REPETIER, wielostrzalowy sztucer. REPLIKA [lać.]: 1) pisemna albo ustna odpowiedź na zarzuty lub zaczepkę; 2) powtórzenie dzieła sztuki (obrazu, rzeźby) własnoręcznie przez twórcę; 3) vrauio przemówienie strony w sądzie, zawierające odpowiedź na przemówienie przeciwnika; 4) teatr odpowiedź aktora swemu partnerowi w dialogu scenicznym REPNIN Nikołaj W. książę (1734—1801), gen. i dyplomata ros.; 1763—69 ambasador ros. w Warszawie; przeciwnik reform; inicjator konfederacji radomskiej, narzucił traktat gwarancyjny; 1768 porwał i wywiózł 4 opozycyjnych senatorów poi. do Kaługi; od 1795 generał-gubernator Litwy; odwołany 1798. REPORTAŻ [fr.], gatunek prozy publicyst, żywy opis konkretnych zdarzeń, oparty na własnej obserwacji autora; r. literacki, w sposób artyst. przedstawia fakty zaczerpnięte z rzeczywistością r. dźwiękowy, odtworzenie w audycji radiowej przebiegu uroczystości, imprezy sport. itp. REPORTER [fr.], sprawozdawca-dziennikarz, który informuje o lokalnych wydarzeniach bieżących. REPOZYCJA [łac ], med. nastawienie kości w przy¬ RESOR padku złamania lub zwichnięcia; również odprowadzenie przepukliny. REPRESALIA [łac.], środki odwetowe stosowane przez państwo w odpowiedzi na sprzeczne z prawem nieprzyjazne poczynania drugiego państwa. REPREZENTACYJNA METODA, statyst. metoda szacowania wielkości liczbowych dotyczących całej zbiorowości na podstawie części tej zbiorowości, wylosowanej lub wybranej w odpowiedni sposób; otrzymane wyniki nie są dokładne, ale można obliczyć granice popełnionego błędu; metoda ta ma zastosowanie, jeśli badanie pełne jest zbyt kosztowne lub wymaga długiego czasu. REPRODUKCJA [łac.], odtworzenie: 1) ekon., termin oznaczający ciągłe odtwarzanie warunków produkcji (środków pracy i przedmiotów pracy oraz stosunków produkcji) w celu jej stałego kontynuowania; r. 	prosta, kontynuowanie procesu produkcji w nie zmienionych rozmiarach; r. ‘rozszerzona, przy której dzięki akumulacji następuje wzrost rozmiarów produkcji; realizacja r. rozszerzonej wymaga szybszego wzrostu środków produkcji niż środków konsumpcji; 2). fotograficzne odtwarzanie płaskich (dwuwymiarowych). oryginałów; również kopia obrazu, dokumentu lub innego płaskiego oryginału uzyskana sposobem fotogr. lub drukarskim. REPROJEKCJA [łac ], projekcja tylna — rzutowanie filmu od tyłu na specjalny ekran, na którego tle grają aktorzy; r. może zastępować dekoracje, ułatwia realizację trudnych technicznie scen (np. zdjęcia w samochodzie w ruchu itp.). REPUBLIKA [łac. respublića — rzeczpospolita], forma ustroju państwa, której istotę stanowi wybieralność władz państw, na określony czas; organy władzy (parlament, rząd, prezydent) są wybierane przez ogół obywateli bądź bezpośrednio, bądź przez jego przedstawicieli; republika rad, forma ustroju państwa, wykształcona w ZSRR, w której władzę państw, sprawują pochodzące z wyboru rady, będąco wyrazem idei szerokiego udziału mas ludowych w rządach państwem. REPUBLIKA FRANCUSKA, ogłoszona 1792 po obaleniu monarchii feud. przez rewolucję fr. i zwana pierwszą republiką, trwała do 1804 r., kiedy Napoleon I ogłosił się cesarzem Francuzów; druga r. 	1848—52, proklamowana przez rewolucję lutową, zakończyła się ogłoszeniem drugiego cesarstwa (Napoleon III); trzecia r. 1870—1940, utworzona po klęsce Napoleona III pod Sedanem w wojnie z Prusami, trwała do okupacji Francji przez Niemcy w II wojnie świat.; okres od wyzwolenia Francji 1944 i wprowadzenia konstytucji z 1946 nazywają Fraricuzi czwartą republiką, od 1958 po ustaleniu nowej konstytucji (rząd de Gaulle’a) — piątą republiką. REPUBLIKA OSTROWIECKA, utworzona w grudniu 1905 przez okręg ostrowiecki PPS na terenie oczyszczonym z car. administracji; jej krótkie istnienie pociągnęło za sobą ostre represje. REPUDIACJA [łac.], odmowa spłaty długów państwowych. RE PUSO WANIĘ [fr.], trybowanie — technika zdobienia naczyń metal, przez wybijanie po lewej strónie ornamentów młotkiem, puncą lub sztancą, aby uzyskać po prawej wypukłą dekorację naśladującą relief. • REQUIEM [lac.]: 1) w kościele kat msza żałobna, tak nazwana od pierwszych słów introitu; 2) muz. śpiewane przez chór części R.: Introit, Kyrie, Gradúale, Tractus, Dies irae, Offertorium, Sanctus, Benedictus. Agnus Dei, Lux aeterna. Jednogłosowa w melodiach chorału gregoriańskiego. R. komponowano także wielogłosowo a cappella, nieraz w wielkiej formie wokalno-instrumentalnej (Mozart Verdi). RERUM NOVARUM, encyklika papieża Leona XIII o kwestii socjalnej (1891); podstawa katolickiej doktryny spoi., opartej na zasadzie solidarności klasowej (-►solidaryzm); R. N. potępia socjalizm, popiera własność prywatną, głosi konieczność organizowania się w grupy zawodowe (korporacje) zarówno pracodawców, jak i robotników. Zob. też korporacjonizm. RESEKCJA [łac.], operacja chirurg., wycięcie narządu lub jego części (r. żołądka, jelita, stawu, żebra). RE$ITA [reszica], m. w zach. Rumunii (Banat); 41 200 mieszk. (1956); ośrodek górn. (węgiel kam., rudy żel.) i metalurg.; koksownie; przemysł metal. RESKO, m., pow. łobeski, woj. szczec., na pograniczu Pobrzeża Słowińskiego i Pojez. Drawskiego, nad rz. Regą; 2900 mieszk. (1956); fabr. maszyn roln.. got. kościół z XIV w. RESOR [fr.], element elastycznego (zabezpieczającego od drgań lub wstrząsów) zawieszenia pojazdu lub innego urządzenia; r. piórowy (wieloplytkowy),  O. Respighi RESORT składa się z taśm (płytek) stalowych jednakowego przekroju, lecz różnej dl., ułożonych w kształcie piramidy; r. śrubowy, utworzony jest przez jedną lub więcej sprężyn śrubowych różnej średnicy nasuniętych jedna na drugą. RESORT [fr.], potoczna nazwa wyodrębnionego organizacyjnie dla jednorodnych lub pokrewnych spraw działu administracji państw, kierowanego przez ministra. RESPICHI [respigi] Ottorino (1879—1936), kompozytor wł.; poematy symf. w stylu impresjonizmu, pomysłowo instrumentowane: Fontanny Rzymu, Pinie rzymskie i in. RESPIRACJA [lac.], oddychanie. RESTAURACJA [łac.]: 1) odnowienie, odbudowa, np. r. dzieł sztuki, zabytków, zgodnie z zasadami konserwacji; 2) przywrócenie na tron, np. r. Stuartów, Burbonów; czasy R. w historii Francji okres reakcyjnych rządów monarchii Burbonów 1814—30, przywróconej po upadku Napoleona. RESTIF DE LA BRETONNE [retif dB la brBtęn] Nicolas Edme (1734—1806), pisarz fr.; powieści plebejsko-demokr.; Chłopek znieprawiony, Monsieur Nicolas, czyli serce ludzkie odsłonione. RESTRYKCJA [łac.l: 1) ograniczenie, zastrzeżenie; 2) ekon.: r. bankowa, w czasie lub w wysokości wypłat, dyskoncie weksli w banku emisyjnym; r. walutowa, w nabywaniu obcych walut; r. importowo-eksportowa, w przywozie lub wywozie towarów. RESTYTUCJA, restitutio — zwrot rzeczy, naprawienie szkody; r. in integrum, przywrócenie do dawnego stanu; r. terminu -«-przywrócenie terminu. RESUME [fr., reziimę], streszczenie, ostateczny wniosek. RESURSA [fr.]: 1) klub towarzyski; 2) lokal klubu towarzys.; resursy, środki, zasoby. RESZEL, m. pow., woj. olszt. (siedziba pow. w Biskupcu Reszelskim); 3300 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny; zamek krzyżacki, got. kościół i in. zabytki. Powstał 1337. CESZETNIKOW Fiodor M. (1841—71), pisarz ros.; naluralist. powieści z życia wsi oraz proletariatu miejsk., nacechowane radykalną myślą spoi.; Podlipowcy, Wśród ludzi, Górnicy. RESZKA Stanisław (1544—1600), sekretarz —Hozjusza; uważany za znakomitego stylistę w jęz. łac.; pisarz; polemiki rei., listy (wyd. współcz.) i Diariusz. RESZKE: Jan (1850—1925), Edwabd (1854—1917), Józefina (1856—91) — śpiewacy poi.; zyskali sławę występami w najwspanialszych operach Europy i Ameryki. RESZT, m. w pn. Iranie; 121 600 mieszk. (1955); przemysł włókien., ośr. handlu ryżem; eksport jedwabiu poprzez —Pahlewi. RETABULUM [łac.], nastawa ołtarzowa. RETENCJA [łac.], zdolność dorzecza do zatrzymywania wody opadowej w łożyskach rzek, jezior i gruncie oraz wody w postaci śniegu i lodowców. RETENCYjNY ZBIORNIK, jezioro zaporowe, służące do magazynowania wody w okresie gwałtownego !ej spływu, w celu ochrony przed powodzią terenów eżących poniżej zbiornika lub zwiększenia przepływu rzek żeglownych w okresach suszy; często wykorzystywany do celów hydroenergetycznych. RETHEL Alfred (1816—59), malarz i drzeworytnik niem.; obrazy hist.; freski z życia Karola W. w ratuszu w Akwizgranie. RETMAN, starszy flisak; odpowiada za należyte powiązanie i wyposażenie tratew. RETOROM aSIIE, Ladynowie, grupa pochodzenia celtyc., potomkowie Retów; zamieszkują kanton Graubiinden w Szwajcarii, pd. Tyrol i Friule we Włoszech; dialekty retyckie (gryzoński, ladyński, friulski); należą do grupy jęz. rom.; ok. 56 tys. RETORSJA [lac.], forma odwetu; w prawie międzynar., środki odwetowe polegające na tym, że państwo odpowiada na pewne nieprzyjazne, ale nie sprzeczne z prawem poczynania drugiego państwa analogicznymi poczynaniami. RETORTA [łac.]: 1) laboratoryjne naczynie szklane w kształcie fajki, dawniej używane do destylacji; 2) metalowy lub szamotowy cylinder (lub komora) hermetycznie zamknięty, stosowany w przemyśle 810 chem. do suchej destylacji węgla albo drewna; w metalurgii zbiornik lub komora ogniotrwała stosowana do otrzymywania metali łatwo lotnych (np. cynku, kadmu, rtęci), zw. też muflą. RETORYKA [gr.], teoria i nauka pięknej wymowy, krasomówstwo; rozwinięta w starożytności; stanowiła jeden z gł. przedmiotów nauczania w szkołach Polski szlach.; retoryczne pytanie, figura oratorska, pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi, zwrot krasomówczy. RETOURNEMENT [fr. returnmâ], figura akrobacji lotniczej. RETRANSMISJA [łac.], przekazywanie odbiorcom programu radiowego lub telewizyjnego otrzymywanego drogą radiową lub przewodową z innej rozgłośni (stacji telewizyjnej). RETROCESJA —reasekuracja. RETUSZ [fr.], wykończenie, poprawka naniesiona na gotowy rysunek, obraz; mechaniczne lub chemiczne poprawienie negatywów lub pozytywów fotogr., zwłaszcza usuwanie plamek, uszkodzeń itp. RETYCKI JĘZYK, język z rodziny —romańskiej; mówi nim ludność wysokogórskich okolic Szwajcarii i Włoch; od 1937 uznany obok jęz. niem., fr. i wł. za język państw. Szwajcarii w kantonie Graubiinden; tradycja lit, sięga XVI w. RETZIUS Anders (1796—1860), antropolog szwedz.; przez wprowadzenie wskaźnika głowy (procentowo wyrażony stosunek szer. do dl. głowy) zapoczątkował w systematyce człowieka „epokę wskaźników“. REUCHLIN Johann (1455—1522), humanista niem.; znaw'ca języków klas., zwłaszcza greek, oraz hebr. REUMATYZM [gr.] —gośćcowa choroba; r. części miękkich (gościec, reumatyzm, zapalenie około-stawowe, ścięgnisto-okostnowe, nerwobóle, bóle mięśniowe, lumbago, ischias), jedna z najczęstszych chorób reumat., której przyczyną są drobne urazy tkanek miękkich występujące w życiu codziennym, zmiany zwyradniające stawów, ochłodzenie itp.; choroba mimo dotkliwych bólów nie wpływa na ogólny stan zdrowia, ale przy uporczywym trwaniu dolegliwości wymaga pomocy lekarskiej. RÉUNION [reiinią], wulkan, wyspa w grupie Maskarenów w zach. części Oc. Indyjskiego; departament zamor. Francji; 2511 km*, 280 000 mieszk. (1955); górzysta (do 3069 m); klimat gorący, wilgotny; uprawa trzciny cukr., kawy, wanilii, manioku; produkcja cukru, rumu; eksport cukru, rumu, wanilii; gł. m. i port Saint-Denis. REUNIONY [fr.], prowincje przyłączone do Francji przez Ludwika XIV, który uważał swe zdobycze za historycznie uzasadnione rewindykacje. REUS, m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 32 300 mieszk. (1950) ; przemysł włókien., ceramiczny. REUSS, rz. w Szwajcarii, pr. dopływ rz. Aar; dł. 159 km; źródła na pograniczu Alp Berneńskich i Glaryjskich; przepływa przez Jez. Czterech Kantonów. REUTER TELEGRAPH COMPANY (Reuter) [ang. ręjte tęlygraif kąmpony], największa bryt. agencja inform., zał. 1849 w Akwizgranie przez tłumacza z biura Havasa, Paula Juliusa Reutera (1816—99); od 1851 w Londynie. REUTLINGEN, m. w NRF (Badenia-Wirtembergia); 61 000 mieszk. (1955); instytut nauk. włókien.; przemysł włókien., odzież., maszyn., skórz. REWAKOWICZ Henryk (1837—1907), dziennikarz 1 działacz spoi.; 1884—1907 nacz. red. i współwlaśc. „Kuriera Lwowskiego“; 1896—1907 prezes Stron. Lud. REWAL, w. i nadmorskie kąpielisko, pow. gryficki, woj. szczec., na Pobrzeżu Szczecińskim, nad M. 	Bałtyckim; 340 mieszk. (1956). REWALORYZACJA [łac.] PIENIĄDZA, reforma monetarna polegająca na ustawowym podwyższeniu wartości pieniądza w stosunku do złota lub innych walut; odwrotność —dewaluacji; zapobiega —deprecjacji pieniądza. REWALUACJA [łac] PIENIĄDZA, proces wzrostu siły nabywczej pieniądza, odwrotny do —deprecjacji. REWANŻ [fr.], odwet, odwzajemnienie się, powtórne spotkanie z przeciwnikiem (w szachach, kartach, tenisie itp.). REWERS [łac.]: 1) pokwitowanie na wypożyczony Î)rzedmiot lub pieniądze; 2) odwrotna strona medalu ub monety. Zod. też awers. REWERSJA —atawizm. REWIA [fr.]: 1) przegląd wojsk, parada wojskowa; 2) rozrywkowe przedstawienie teatr, złożone z krótkich scenek i numerów estradowych, jak skecze, monologi, piosenki, tańce, anegdoty itp. REWINDYKACJA [łac.]: 1) odzyskanie utraconej własności; 2) dochodzenie na drodze sądowej lub w innej drodze prawnej zwrotu zabranej własności  811 REWIZIA [łac.J: i) sprawdzanie, badanie; zob. też kontrola; 2) zbadanie stanu danej nauki lub teorii w celu obalenia ich podstaw; 3) zmiana obowiązujących praw lub układów międzynar.; 4) przeszukiwanie mieszkania w celu uzyskania dowodów przestępstwa lub ujawnienia przedmiotów pod legających --egzekucji; r. osobista, przeszukanie osoby (przede wszystkim jej odzieży) podejrzanej o popełnienie przestępstwa; 5) r. sądowa, środek odwoławczy od orzeczeń sądów w sprawach cyw. i karnych; r. nadzwyczajna, zaskarżenie prawomocnych orzeczeń sądowych przez gen prokuratora, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego lub min. sprawiedliwości; zmiana lub uchylenie przez Sąd Najwyższy prawomocnego orzeczenia sądowego; 6) ostateczna kontrola przeprowadzonej w drukarni korekty książki. REWIZJONIZM [lac.]: 1) prąd oportunistyczny w międzynar. ruchu robotn., głoszący postulat rewizji podstawowych założeń marksizmu, a w istocie zrywający z marksizmem; r. ukształtował się w końcu XIX w., zapoczątkował go swoją rewizją poglądów Marksa socjaldemokrata niem. -»E. Bernstein; rewizjoniści usiłowali zastąpić filozofię marksizmu -»neokantyzmem, -»empiriokrytycyzmem lub innymi odmianami filozofii idealist., a rewol. diałektyce przeciwstawiali ewolucjonizm; w dziedzinie ekonomii polit. twierdzili, że kartele i trusty usuwają konkurencję kapitalist., i odrzucali marksowską teorię kryzysów; w dziedzinie polityki rewidowali marksistowską teorie walki klasowej, odrzucali teorię rewolucji i teorię dyktatury proletariatu głosząc, że kapitalizm może się rozwijać w kierunku socjalizmu na drodze ewolucyjnych reform. R. ściśle wiązał się z reformizmem, którego był odpowiednikiem w dziedzinie teorii; r. z mniejszą lub większą siłą występował we wszystkich partiach II Międzynarodówki, przybierając w różnych okresach różne formy. Partie komunist. i robotn. wskazują na szczególne niebezpieczeństwo współczesnego r. dla ruchu robotn. i z całą ostrością zwalczają teorie rewizjonist., które wysuwają hasła tzw. integralnej demokracji, będące w istocie hasłami demokracji burżuazyjnej; występują przeciw centralizmowi demokr. jako podstawie organizacji partii, przeciw jej kierowniczej roli w państwie budującym socjalizm, a zatem godzą w jedność partii i dyktaturę proletariatu; 2) w polityce zagr. dążność do obalenia istniejącego stanu rzeczy, zwłaszcza obowiązujących traktatów i umów międzynar.; np. po I wojnie świat, w Niemczech, na Węgrzech, w Bułgarii r. w stosunku do traktatów pokojowych (w Wersalu, Trianon, Neuilly); miał charakter nacjonalist. i odwetowy. REWOLTA [wl.], rozruchy, bunt. REWOLUCJA [łac.], zasadniczy przewrót w życiu społeczeństwa i państwa, najwyższa forma walki klas, {irowadzi do obalenia przeżytego ustroju spoi. i ustuenia nowego, postępowego; r. nie wyklucza zmian ewolucyjnych, jest ich wynikiem i uzupełnieniem. Podstawowym zagadnieniem każdej r. jest uchwycenie władzy państw., przejęcie jej przez nową, przodującą klasę spoi. z rąk klasy dotychczas panującej; przejęcie to odbywa się zwykle w drodze wojny domowej, choć możliwe jest również w drodze pokojowej. Zależnie od rozstrzyganych sprzeczności oraz stojących przed nią zadań spoi. rozróżniamy: antyfeudalną r. burżuazyjną. r. burżuazyjno-demokratyczną i r. socjalistyczną. R. b u r ż u a z y j n e, kierowane przez burżuazję, łamiąc feudalizm usuwały przeszkody dla rozwoju kapitalizmu. W historii najbardziej znane są r. b.: angielska XVII w„ francuska 1789 oraz r. 1848. R. b u r ż.-d e m o k r a t y c z n e, w których kierowniczą rolę odgrywały masy ludowe, dążące do całkowitego zniszczenia pozostałości ustroju feudalnego i do najdalej idących swobód demokr. R. te realizują zadania r. burż., jednak ich rozwój dokonuje się wbrew samej burżuazji, która na pewnym etapie chciałaby r. zahamować. W okresie imperializmu czołową silą r. burż.-demokr. staje się proletariat i jego partia rewol. Klasycznym przykładem takich r. były r. rosyjska 1905—7 oraz lutowa 1917. R. burż.-demokr. w okresie imperializmu może przerodzić się w r. socjalistyczną, jak to miało miejsce w Rosji 1917. R. socjalistyczne dokonywane przez proletariat w sojuszu z masami chłopskimi prowadzą do obalenia ustroju kapitalist. i ustanowienia ustroju socjalist. Ich zasadniczą cechą jest zdruzgotanie władzy burżuazji i ustanowienie dyktatury proletariatu. O ile zdobycie władzy w r. burż. oznacza zazwyczaj jej uwieńczenie i w rezultacie prowadzi do zastąpienia jednej formy wyzysku przez inną, to dla r. socjalist. zdobycie władzy stanowi dopiero początek przebudowy społeczeństwa dla zniesienia wszelkiego wyzysku. REWOLUCJA FRANCUSKA REWOLUCJA 1905 roku, pierwsza burż.-demokr. rewolucja w Rosji w okresie imperializmu; gł. siłę stanowił w niej proletariat; kryzys przemysł. 1900—03 wydatnie pogorszył położenie klasy robotn., a okoliczności towarzyszące wojnie ros.-jap. 1904—05 przyśpieszyły wybucn rewolucji, który nastąpił 9 (22) I 1905 (-»krwawa niedziela); gł. jej etapami były: powszechny strajk styczniowy, powstanie na pancerniku „Potiomkin“, strajk powszechny przeciwko Dumie Bulyginowskiej, październikowy strajk powsz., pod naciskiem którego car wydał manifest 17(30) X 1905, zapowiadający wolności konstytucyjne; kulminacyjnym punktem r. było grudniowe powstanie zbrojne robotników moskiewskich. 1906—07 stopniowy odpływ fali rewol., choć w okresie tym wybuchały strajki, powstania wojsk. (np. w Sveaborgu i Kronsztadcie), oraz dochodziło do rewol. wystąpień chłopstwa. Czołową rolę w r. odegrało bolszewickie skrzydło SDPRR z Leninem na czele. Carat dławił ruch rewol. wszystkimi środkami, nie cofając się przed prowokacją oraz inspirowaniem pogromów ludności żyd., ormiańskiej i in. (zob. też ,.czarna sotnia“). Proletariat Królestwa Pol. wziął wybitny udział w strajkach powszechnych, które ogarnęły imperium carskie. Do najkrwawszych walk rewol. w Królestwie Pol. należy masakra pochodu pierwszomajowego w Warszawie, zorganizowanego przez SDKPiL, oraz łódzkie powstanie zbrojne w czerwcu 1905. Obok walk masowych, na czele których stały SDKPiL i PPS, Wydział Bojowy tej ostatniej rozwinął na szeroką skalę taktykę terroru indywidualnego w stosunku do przedstawicieli władz carskich (-»„krwawa środa“, H. Baron, J. Montwiłł-Mirecki, S. Okrzeja); fala rewol. ogarnęła również wieś (strajki rolne). Walka o język poi. w urzędach i szkołach znalazła wyraz w zapoczątkowanym w styczniu 1905 strajku szkolnym. 1906—07 prócz caratu ruch rewol. zwalczały również terrorystyczne bojówki N. D. Mimo że r. 1905—07 zakończyła się przegraną, miała ogromny wpływ na międzynar. ruch rewol. oraz dala cenne doświadczenia, które odegrały wybitną rolę w przygotowaniu Rewolucji Październikowej. REWOLUCJA ANGIELSKA -»angielska rewolucja. REWOLUCJA FRANCUSKA 1789—99. spowodowana przeżyciem się feudalnego ustroju społ.-gosp. (rozwój miast i elementów kapitalizmu), utrzymującego przywileje arystokracji i kleru przy nadmiernym obciążeniu stanu trzeciego (mieszczaństwa i chłopów); przygotowana rozwojem filozofii racjonalist. (Montesquieu, Voltaire i encyklopedyści); bezpośrednią przyczyną był kryzys finansowy monarchii. 5 V 1789 Ludwik XVI zwołał do Wersalu Stany Generalne dla uchwalenia reform; 17 VI z inicjatywy przedstawicieli stanu trzeciego przekształciły się one w Zgromadzenie Narodowe, a 9 VII w Konstytuantę; Zgromadzeniem kierowało mieszczaństwo z poparciem części szlachty (La Fayette, Mirabeau), kleru (Sieyès) i ludu Paryża, który 14 VII 1789 zdobył i zburzył Bastylię; rosnące wpływy zyskiwały radykalne kluby jakobinów (Robespierre) i kordelierów (Danton). Konstytuanta zniosła przywileje feud. i w Deklaracji praw człowieka i obywatela (26 VIII) zagwarantowała wolność osobistą, własność, bezpieczeństwo, swobodę wyznania, równość obywateli wobec prawa; wprowadzono jednolity podział admin., podatki bezpośrednie, upaństwowienie dóbr kość. oraz tzw. konstytucję cywilną duchowieństwa, podporządkowującą kościół państwu; po uchwaleniu konstytucji 3 IX 1791, nastąpiło rozwiązanie Konstytuanty.. W nowym Zgromadzeniu Prawodawczym (Legislatywie) 1791—92 przewagę uzyskali żyrondyści, zwolennicy monarchii kohst.s skłonili Ludwika XVI do wypowiedzenia wojny Austrii (początek I wojny koalicyjnej), ale próba współpracy z królem zawiodła i doprowadziła do jego uwięzienia 10 VIII 1792. Nowe Zgromadzenie Nar. pod nazwą Konwentu Narodowego (21 IX 1792 — 26 X 1795), początkowo również z przewagą żyrondystów, już 22 IX proklamowało republikę; 21 I 1793 król został ścięty; 1793 uchwalono drugą konstytucję. Niepomyślna wojna z koalicją (Austrią, Prusami, Anglią I Holandią) spowodowała 31 V 1793 upadek żyrondystów i przewagę w Konwencie jakobińskiej Góry, opartej o Komunę m. Paryża. W obliczu zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego (wojny wandejskie od 1793) powołano 6 IV 1793 rząd Komitetu Ocalenia Publicznego z Robespierre’em na czele; nastał okres dyktatury i terroru rewol.; dzięki reorganizacji armii oswobodzono kraj z wojsk obcych; wprowadzono reglamentację życia gosp., bezpłatne obowiązkowe nauczanie, utworzono instytucje oświat, i kult., wprowadzono system metryczny. Walki w łonie lewicy (radykalni — „wściekli“ i umiarkowani — danloniści) spowodowały upadek Dantona, a następnie 9 Thermi REWOLUCJA KRAKOWSKA dora (27 VII 1794) obalenie i stracenie Robespierre'a; oznaczało to kres jakobinizmu i początek reakcji; 27 X 1795 został zlikwidowany Komitet Ocalenia Publ. i powołany, jako rząd, 5-osobowy Dyrektoriat reprezentujący już władzę wielkiej burżuazji, wzbogaconej na rewolucji; radykalne drobnomieszczaństwo nie znalazło poparcia u mas ludowych, których nędza — wobec kryzysu gosp. — nie zmniejszyła się. Zwycięskie zakończenie wojny II koalicji (1797) i wyprawa do Egiptu (1798) wysunęły na czoło gen. Bonaparte, który 18 brumaire’a (19 XI 1799) dokonał zamachu stanu; nastąpiła likwidacja Dyrektoriatu i ustanowienie Konsulatu — rządu trzech obieralnych konsulów, z gen. Bonaparte jako I konsulem. Data 18 brumaire’a uchodzi za koniec rewolucji francuskiej. REWOLUCJA KRAKOWSKA, 19 II — 4 III 1846, walka narodowowyzwoleńcza podjęta w Krakowie i okolicach; po pierwszych wystąpieniach rewol. Austriacy opuścili Kraków, gdzie utworzył się Rząd Narodowy, ogłaszając w manifeście uwłaszczenie chłopów, nadzielenie chłopów ziemią i utworzenie warsztatów nar.; 24 II władzę dyktatora objął Tyssowski, którego . posunięciami kierował bardziej rewol, E. 	Dembowski; pozyskanie przez Austriaków chłopów, opór klas posiadających i śmierć Dembowskiego przyczyniły się do upadku powstania; 4 III Tyssowski złożył władzę i z oddziałami powstańczymi wycofał się za granicę pruską. REWOLUCJA LIPCOWA, we Francji 1830 obaliła Karola X i arystokratyczny rząd Polignaca; władza przeszła do rąk burżuazji finansowej, która powołała na tron Ludwika Filipa, „króla mieszczańskiego“; okres jego panowania 1830—48 nosi nazwę monarchii lipcowej; pod wpływem r. 1. doszło do ruchów rewol. i wolnościowych w innych krajach, zwłaszcza w Belgii (rewolucja czerwcowa w Brukseli) i w Królestwie Pol. (powstanie listopadowe). REWOLUCJA LISTOPADOWA, 1918 w Niemczech, powstanie niem. robotników, marynarzy i żołnierzy w wyniku narastającego w okresie I wojny świat, kryzysu rewol. pod wpływem zwycięstw Rewolucji Październikowej; zapoczątkowana 3 XI powstaniem marynarzy w Kilonii; do 8 XI w szeregu dużych miast powstały rady robotn. i żołnierskie; w Berlinie 9 XI Związek Spartakusa proklamował strajk gen., co zmusiło Wilhelma II do abdykacji i spowodowało ogłoszenie republiki socjalist. Związek Spartakusa nie zdołał przeciwstawić się oportunizmowi SPD i USPD i zrealizować swego rewol. programu, władzę przejęli prawicowi socjaldemokraci (tzw. Rada Pełnomocników Ludowych). Po krwawym stłumieniu wystąpień proletariatu w całym kraju i przechwyceniu przez socjaldemokrację rad robotniczych i żołnierskich Zgromadzenie Narodowe w Weimarze uchwaliło konstytucję, ustalając burż.-demokr. ustrój Niemiec. REWOLUCJA LUTOWA, we Francji 1848; skierowana przeciw rządom w. burżuazji, spowodowała abdykację Ludwika Filipa i ogłoszenie tzw. drugiej rep. fr.; do rządu tymczasowego weszli obok mieszcz. republikanów przedstawiciele socjalistów, Albert (właśc. Alexandre Martin) i L. Blanc; w wyniku walk między tymi grupami przewagę uzyskała burżuazja średnia, poparta przez chłopów; 1848 wybrany prezydentem Ludwik Napoleon Bonaparte położył kres drugiej rep. i nadziejom rewolucji; r. 1. dała hasło w wielu krajach Europy do ruchów rewol. (zw. Wiosną Ludów), które objęły też Galicję i W. Ks. Poznańskie. REWOLUCJA LUTOWA (marcowa) 1917 w Rosji, rewolucja o charakterze burżuazyjno-demokratycznym, która 12 marca (27 lutego st. stylu) 1917 w wyniku dwudniowego powstania zbrojnego w Piotrogradzie obaliła rządy carskie ■ i proklamowała republikę. Na czele republiki stanął burż. Rząd Tymczasowy, który kontynuował wojnę imperialist. i dążył do zduszenia ruchu rewol.; jednocześnie na terenie całego kraju powstały Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Nastąpił okres dwuwładzy: Rządu Tymczasowego i Rad. W ciągu następnych miesięcy partia bolszewików z Leninem na czele demaskując politykę Rządu Tymczasowego i popierających ten rząd mieńszewików i eserowców przygotowała masy proletariatu do socjalistycznej Rewolucji Październikowej. REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA 1917 w Rosji, pierwsza zwycięska rewolucja socjalist., przygotowana i kierowana przez partię bolszewicką z Leninem na czele, będąca wynikiem rozwoju ruchu rewol. w carskiej Rosji; rezultatem jej było obalenie władzy burż.-obszarniczej w Rosji i utworzenie rządu dyktatury proletariatu w formie rad robotn., chłopskich i żołnierskich. Punktem wyjścia R. P. była rewolucja burż.-demokr. w marcu (lutym) 1917 i ustanowienie tzw. dwuwładzy w formie jednoczesnego funkcjonowa- 812 nia obok siebie burż. Rządu Tymczasowego i Rad Robotniczych. W kwietniu 1917 Lenin wysunął hasła przekształcenia rewolucji burż.-demokr. w socjalistyczną, dopuszczając możliwość pokojowego przejęcia władzy przez Rady Robotnicze; uniemożliwiła to polityka represji wobec rewol. proletariatu, prowadzona przez Rząd Tymczasowy popierany przez mieńszewików i eserowców; po tzw. dniach lipcowych 1917, kiedy to doszło do zmasakrowania pokojowej demonstracji robotn. w Piotrogrodzie, skończył się okres dwuwładzy, cała władza przeszła do Rządu Tymczasowego, a Rady opanowane przez mieńszewików i eserowców przeobraziły się w dodatek do Rządu Tymczasowego; w tej sytuacji bolszewicy z Leninem na czele przeszli doprzygotowania zbrojnego powstania w celu obalenia Rządu Tymczasowego i ustanowienia dyktatury proletariatu; 29 IX 1917 KC partii bolszewickiej, zgodnie z wnioskiem Lenina, postanowił przystąpić do bezpośredniego przygotowania powstania zbrojnego, powołując w tym celu Ośrodek Partyjny; próba Rządu Tymczasowego zapobieżenia powstaniu rozbiła się 0 zdecydowaną postawę robotników i żołnierzy Piotrogrodu; w nocy z 6 na 7 XI rewol. oddziały obsadziły najważniejsze gmachy rządowe; rano 7 XI (25 X st. stylu) całe miasto było we władaniu powstańców. w rękach Rządu Tymczasowego pozostał jedynie Pałac Zimowy, zdobyty w nocy z 7 na 8 XI; sygnałem do szturmu na Pałac Zimowy była salwa z pancernika „Aurora“; 7 XI rozpoczął obrady II Zjazd Rad, który proklamował objęcie władzy przez Rady oraz uchwalił dekrety o pokoju i ziemi oraz powołał pierwszy rząd radziecki: Radę Komisarzy Ludowych. Dekret o pokoju wzywał walczące w I wojnie świat, narody do natychmiastowego zaprzestania walki i rozpoczęcia rokowań w celu zawarcia demokr. pokoju bez aneksji i kontrybucji; dekret o ziemi pozbawiał obszarników ziemi bez odszkodowania; do lutego—marca 1918 władza radź. ukonstytuowała się we wszystkich głównych ośrodkach kraju. W walkach po stronie rewolucji szeroki udział wzięli Polacy znajdujący się na terenie Rosji; robotnicy poi. spod sztandarów SDKPiL, PPS-Lewicy, a w wielu wypadkach i PPS b. Frakcji Rewolucyjnej poparli zdecydowanie bolszewików, tworząc szereg poi. oddziałów wojsk. (-«-Pol. formacje wojsk, w I wojnie świat); wybitną rolę w walkach rewol. odegrali przedstawiciele poi. rewol. proletariatu: F. Dzierżyński, B. Wesołowski, W. Matuszewski i wielu in. W wyniku zwycięstwa R. P. powstało pierwsze w historii państwo socjalistyczne; zwycięska (R. P. zapoczątkowała falę rewolucji proletariackich, z których pierwsza objęła w listopadzie 1918 Niemcy; dokonała ona pierwszego wyłomu w systemie światowego imperializmu, podważyła panowanie imperialistów w krajach kolonialnych, wywierając ogromny »-pływ na rozwój ruchu narodowowyzwol. wśród narodów uciskanych; R. P. ma szczególne znaczenie dla narodu poi.; obalenie przez masy ludowe w Rosji caratu i powstanie na jego gruzach państwa proletariackiego stanowiło podstawowy warunek umożliwiający powstanie niepodległego państwa polskiego. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA, okres przejścia od manufaktur, opartych na pracy ręcznej, do przemysłu maszynowego, który rozwinął się na podstawie doniosłych wynalazków (maszyna parowa, krosno tkackie); r. p. zapoczątkowała zupełny przewrót w procesie produkcji i wprowadziła kapitalizm w okres wolnej konkurencji; rozpoczęła się w W. Brytanii (okres trwania od poi. XVIII do poł. XIX w.), następnie objęła Holandię, Francję, Belgię, Niemcy, Austrię, Szwajcarię. REWOLUCJA 1848 -►Wiosna Ludów. REWOLWER [łac.], ręczna broń palna o krótkiej lufie i magazynku w kształcie bębenka; służy do strzelania na bliskie odległości. REWOLWEROWKA, tokarka z suportem najczęściej obrotowym (stąd nazwa), na którym umocowanych jest kilka (np. sześć) narzędzi; przestawienie suportu np. o i/g obrotu zastępuje czynność zdejmowania i zakładania narzędzi potrzebnych do kolejnych operacji (czynności); dzięki temu na r. można wykonywać pewien cykl obróbczy bez przerw na zdejmowanie i mocowanie narzędzi. REYKJAVIK, stolica i gł. port Islandii; 62 000 mieszk. (1954); uniwersytet od 1911, biblioteka uniw. 1 nar., muzea; przemysł: rybny, weln., skórz., stocznia; radiostacja. REYMONT Władysław Stanisław (1867—1925), wybitny powieściopisarz i nowelista; powieści: Komediantka, Fermenty oparte na przeżyciach pisarza, który próbował różnych zawodów, zanim rozpoczął pracę lit.; Ziemia obiecana — próba syntetycznego ukazania życia przemysłowej Łodzi w różnych przekrojach społ. ■— jedna z pierwszych w lit. poi. „powieść bez  W. Śt. Reymont 813 bohatera"; tTylogia hist. Rok 1794; powieść współcz. Wampir; liczne opowiadania (Burza, Bunt, Krosnowa i ¿wiat), reportaże (Z konstytucyjnych dni, Z Ziemi Chełmskiej). Nagroda Nobla 1924 za epopeję z życia wsi poi. Chłopi. REYNAUD [reno] Paul (ur. 1878), polityk fr., 1938 min. finansów, od marca do czerwca 1940 premier, przeciwny rozejmowi z Niemcami, do 1945 więziony; 1953—54 wicepremier; po II wojnie świat, w stronnictwie tzw. niezależnych. REYNOLDS [renldz]: 1) 	Joshua (1723—92), malarz ang.; portrety (Lord Healhfield, Doktor Johnson), zwłaszcza kobiet i dzieci (Lady Crosbie, Hrabina Spencer z córką, Miss Crewe), eklektyczne kompozycje hist.; 2) Osborne (1842—1912), uczony ang.; badania z zakresu hydromechaniki i hydrauliki; stworzył pierwszą teorię przepływu burzliwego cieczy i teorię smarowania; zajmował się konstrukcją pomp odśrodkowych i turbin'. REYNOLDSA LICZBA (Re), bezwymiarowa liczba (-•-kryterium podobieństwa) charakteryzująca niektóre cechy -►przepływu płynów; pozwala na przeliczanie sił działających np. na samolot w locie na podstawie doświadczeń na modelach (np. w tunelu aerodynamicznym). REZAC [rzezacz] Vśclav (1901—56), pisarz czes.; powieści o tematyce społ. i psychol.; Ślepa uliczka, Krawędź, Powrót. REZA PAHLEWI (1878—1944), Szach Iranu; 1925 dokonał zamachu stanu i ustanowił własną dynastię Pahlewi; w okresie II wojny świat, prowadził politykę proniem.; 1941 abdykował na rzecz syna Mohammeda i emigrował. REZEDA, Reseda, roczna lub dwuletnia roślina z rodziny rezedo waty ch; Europa pd., Afryka Pn.; w Polsce_ dziko 3 gat.; w ogródkach hodowana odmiana' pachnąca (R. odorata); drobne zielonawożólte kwiaty zebrane w grona. REZERWAT [lac.]: 1) teren całkowicie lub częściowo wyłączony spod eksploatacji celem zachowania całej przyrody lub niektórych jej składników, np. rzadkich lub ginących zwierząt i roślin, ciekawych form ukształtowania terenu i in., jak również dla ochrony estetycznych cech krajobrazu; w Polsce ok. 550 r. w różnych okolicach; zob. też ochrona przyrody; 2) obszar osiedlenia zastrzeżony prawnie dla resztek ludności tubylczej, w celu uchronienia Jej przed wymarciem, np. dla Indian w USA. REZERWAT IM. WŁADYSŁAWA ORKANA, szczątki pierwotnej Puszczy Karpackiej na pn. stokach Turbacza w Gorcach, 120 ha; do wys. ok. 400 m zespół jodłowo-bukowy z okazami potężnych jodeł i buków, wyżej, aż do 1310 m, las bukowy i świerkowy. REZERWUAR -zbiornik. REZONANS [łac.], zjawisko występujące przy drganiach układów mech., elektr. czy optycznych; wiele z tych układów ma określoną, sobie właściwą częstotliwość drgań własnych; układ taki pobudzany do drgania przez zmienną silę zewn. drga z częstotliwością siły wymuszającej drganie; gdy częstotliwość tej siły zbliża sie do częstotliwości drgań własnych, ampli- Krzywa rezonansu tuda drgania wzrasta b. silnie, osiągając maksimum przy całkowitej zgodności częstotliwości; mówimy, że wtedy zachodzi r.; wykres amplitudy drgania (rys. oś x) osiąganej przy różnych częstotliwościach siły wymuszającej drganie (rys. oś y) nazywamy krzywą rezonansu (punkt A na rys. odpowiada częstotliwości własnej drgań układu). REZONER [fr.], postać w sztuce scenicznej, wygłaszająca ogólne sądy o sytuacji, zdarzeniach, występujących postaciach; wyraża najczęściej opinie samego autora. , , , REZORCYNA, m-dwuhydroksybenzen — fenol dwuwodorotlenowy; ciało krystaliczne, rozpuszczalne w wodzie; stosowana do wyrobu barwników oraz w lecznictwie (w chorobach skóry). REZUREKCJA [lać.], nabożeństwo na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa odprawiane w Wielką RHODE ISLAND Sobotę wieczorem lub w Niedzielę Wielkanocną wczesnym rankiem; obrzęd polski. REZUS, Macacus mulatus, małpa z podrzędu wąskonosych; lasy i zarośla Indii; dł. ciała ok. 50 cm 4- 25 cm ogon; na policzkach skóra naga; żywi się owocami i owadami; nadrzewny, naziemny i naskalny; pospolity w ogrodach zoologicznych. REZYDENCJA [łac.], reprezentacyjna siedziba głowy państwa, króla, magnatów," dostojników państw.; zwykle pałac lub budynek wraz z otaczającymi go budynkami i parkiem; rezydent, gubernator, poseł, pełnomocnik dyplomat. państwa-protektora w państwie zależnym; w dawn. Polsce ubogi krewny lub oficjalista korzystający ze stałego przytułku w dworze REŻYM PRACY MASZYNY, warunki pracy maszyny w danej chwili określane przez moc, moment obrot., liczbę obrotów na min itp. wielkości charakterystyczne, np.: bieg jałowy silnika, praca przy mocy nominalnej, praca przy maksymalnych obrotach. REŻYSER [fr.], artyst. kierownik przedstawienia teatr, lub film., audycji radiowej lub telewizyjnej, -opracowujący jego koncepcję i odpowiednio inspirujący wykonawców. RĘBACZ, górnik urabiający węgiel w przodku. RĘBAK, obrabiarka skrawająca drewno na wióry; stosowana w przemyśle papierń., w fabr. płyt pilśniowych i wiórowych. RĘBNIA, system użytkowania i odnawiania lasu; r. 	zupełna, wszystkie drzewa na pow. zrębowej są wycinane; r. częściowa, drzewostan wycinany jest częściowo w kilku nawrotach, co kilka lub kilkanaście lat; r. przerebowa, system, przy .którym wycinane są poszczególne drzewa, ale pow. zrębowa nie zostaje wylesiona. RĘDZINY, nie zbielicowane gleby, powstałe ze skał wapiennych; w Polsce rozpowszechnione są r. kredowe, z których najurodzajniejsze (próchniczne) zwane są borowinami. RĘKA, chwytna część kończyny górnej od przegubu aż po końce palców; dzieli się na nadgarstek, śródręcze i palce. RĘKAWKA, tradycyjna zabawa ludowa obchodzona w Krakowie w 1 dzień po świętach Wielkiejnocy, wg legendy — na pamiątkę sypania kopca Krakusa. RĘKAW LOTNICZY, worek bez dna w kształcie stożka ściętego, którego podstawy stanowią obręcze z drutu, a pobocznicę płótno napięte na obręczach; służy albo jako wskaźnik wiatru na lotniskach, albo jako wleczony przez samolot cel do strzelania. RĘKOJEMSTWO, w dawnej Polsce poręka, zobowiązanie do zapłacenia długu; r. kmieci, w prawie mazowieckim poręczenie wobec pana gruntowego za dopełnienie zobowiązań przez chłopa odchodzącego z© wsi> - RĘKOJMIA ZA WADY, odpowiedzialność sprzedawcy towaru lub wykonawcy dzieła za jego ewentualne wady; obejmuje wady prawne (np. jeśli ktoś sprzedał rzecz nie swoją, lecz kradzioną) i wady fizyczne (np. towar zepsuty, o niewłaściwym asortymencie itp.). Zob. też gwarancja. RGIEŁ I SIEM, bóstwa pogańskie czczone na Rusi. Rh, symbol pierwiastka chem. rodu. RHEINHAUSEN, m. i port na Renie w NRF (Zagł. Ruhry); 62 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla, koksownie, przemysł hutniczy. „RHEINISCHE ZEITUNG" (Gazeta Reńska), pismo wydawane 1842—43 w Kolonii przez postępowych działaczy burż.-demokr.; zwalczało absolutyzm prus.; współpracownikiem R. Z. był K. Marks. RHESUS, Rh czynnik — substancja wykryta w czerwonych ciałkach krwi małp rezusów, następnie stwierdzona również u człowieka. Rh aglutynuje niezależnie od właściwości -►grup krwi; znajduje się we krwi 85<Vo ludzi (Rh +), u 15Vt brak go (Rh —•); dziedziczy się dominantnic; przy zetknięciu Rh z odpowiednią aglutyniną dochodzi do aglutynacji, czym tłumaczą się niektóre zaburzenia podczas transfuzji krwi oraz niektóre formy żółtaczki noworodków. m’ w (Zagł. Ruhry); 88 000 mieszk. (1955); zamek renesans., wyższa szkoła włókien.; przemysł włókienniczy. r S?iL£inD if^ąjlond] (R. I.), stan w USA; 3144 km^, 781900 mieszk. (1950); stoi. Providence; wiatr Rękaw lotniczy  RHODES nizinny teren nad Atlantykiem; przemysł włókien., metalurg.; jubilerstwo. RHODES [roudz] CeciI (1853—1902), finansista i polityk ang., twórca imperialist.-kolonialnej koncepcji jednolitego bloku posiadłości ang. od Kairu do 1'rzylądka Dobrej Nadziei; pozyskał dla Anglii nowe obszary nazwane od niego Rodezją; usiłując zagarnąć Transwal wywołał wojnę z Burami 1899—1903. RHÖN, niewielka wulkan, grupa górska w Niemczech, na pd.-zach. od Lasu Turyńskiego, oddzielona od niego górnym biegiem Wezery; wys. do 950 m; lasy, pastwiska. RHONDDA [ręnda], m. w W. Brytanii (pd. Walia)'; 111 400 mieszk. (1951); duży ośr. górn. węglowego. RIAL, jednostka monetarna Iranu; -»monetarne jednostki (zestawienie). RIAZAŃ, m. obw. w RFSRR w pobliżu Oki na linii kol. Moskwa — Kujbyszew; 136 000 mieszk. (1956); zabytki arch.; wyższe uczelnie; przemysł maszyn., spoż., materiałów budowl., drzewny; 1943—44 szkolą ofic. Pol. Sił Zbrojnych w ZSRR. RIBERA Jusepe de, zw. Spagnoletto (ok. 1590— 1652), malarz i grafik hiszp.; sceny rei. (Męczeństwo iw. Bartłomieja), mit. rodzajowa. RIBBENTROP Joachim von (1893—1946), 1938—45 hitl. minister spraw zagr., jeden z gł. zbrodniarzy wojennych; w procesie norymberskim skazany na śmierć i stracony. RIBOT [ribç]- Théodule Armand (1839—1916), psycholog fr., pierwszy we Francji rzecznik psychologii doświadczalnej, autor licznych prac z zakresu psychologii pamięci, woli i uczuć. RICARDO [rykardou] David (1772—1823), ekonomista ang.; wybitny teoretyk i współtwórca klasycznej burż. ekonomii polit.; rzecznik liberalizmu gosp.; wywarł w. wpływ na późniejszy rozwój nauki ekonomii; Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania. RICERCAR(E) [wł., riczerkar], instrumentalna forna muz. XVI w., polifoniczna, powstała z naśladownictwa wokalnego motetu; z r. rozwinęła się fuga. RICHARDSON [ryczodsnj: 1) Samuel (1689—1761), pisarz ang., twórca powieści sentymentalnej; wywarł duży wpływ na powieść eur.; Pamela, Clarissa; 2) 	Henry Handel, właśc. Lindsay E. F. (1870—1946), Sisarka austral.; naturalistyczna trylogia o wspólcz. ustralii Richard Mahony, powieść Maurice Guest. RICHELIEU [riszólję] Armand Jean du Plessis de (1585—1642), książę, kardynał; fr. mąż stanu; od 1624 pierwszy min. Ludwika XIII; w polityce wewn. dążył do centralizacji państwa i stworzenia monarchii absolutnej; walczył z opozycją szlachty i hugonotów, w polityce zagr. zwalczał Habsburgów łącząc się ze Szwecją; 1(531 sojusz z Gustawem Adolfem i protestantami niem.; 1635 spowodował przystąpienie Francji do wojny trzydziestoletniej. ICHM RICHMOND [ryczmend]: 1) stoi. stanu Wirginia w USA; 230300 mieszk. (1950); centrum kulturalne; budynki z XVII w.; ośrodek handl., finans.; przemysł tytoń., meblarski, chem.; 2) m. w W. Brytanii, na zacb. od Londynu; 41 900 mieszk. (1951); stary zamek normandzki, park 945 ha, obserwatorium astronomiczne. RICHTER Swiatosław T. (ur. 1914), pianista radziecki, wybitny wirtuoz. RICHTHOFEN Ferdinand von (1833—1905), geograf (geomorfolog) i geolog niem.; prof. uniw. w Bonn, Lipsku, Berlinie, wieloletni prezes Tow. Geogr.; zwiedził Chiny, Japonię, Syjam, Kalifornię; autor dzieła z atlasem Chiny. BICKERT Heinrich (1863—1936), filozof niem., Ricardo A. Richelieu 814 idealista; twórca podziału nauk na nomotetyczne (ustanawiające jprawa) i idiograficzne (opisujące zjawiska) • RIDGWAY [rydżuej] Matthew Bunker (ur. 1895), fenerał amer., 1950 dowódca 8 armii amer. na Korei, 951 po McArturze nacz. dowódca wojsk ONZ w Korei, 1952 nacz. dowódca wojsk NATO w Europie, 1953—55 przewodniczący Komitetu Szefów Sztabów amer. sił zbrojnych. RIDING -»York. RIEMANN: 1) Georg Friedrich Bernhard (1826— 1866), matematyk i fizyk niem.; podstawowe prace z równań różniczkowych cząstkowych i teorii funkcji; twórca wielowymiarowej geometrii metrycznej; idee R. 	zastosował A. Einstein w swej ogólnej teorii względności; 2) Hugo (1S49—1919), muzykolog niem., zasłużony w dziedzinie teorii harmonii; prace i podręczniki ze wszystkich niemal działów muzykologii, także znany leksykon muzyczny. RIEMENSCHNEIDER Tilman (ok. 1460—1531), niem. rzeźbiarz późnogotycki; Adam i Ewa w kaplicy Najśw. Marii Panny w katedrze wiirzburskiej, grobowiec ces. Henryka II i jego żony w katedrze w Bambergu. RIEMIZOW AleksleJ M. (1877—1957), pisarz ros., prozaik i dramaturg, jeden z czołowych symbolistów w prozie ros.; wywarł duży wpływ na całą niemal prozę ros. lat 1910—20; po 1917 na emigracji; większość utworów o tematyce rei.-etycznej. RIENZI (Rienzo) Cola di (1313—.54), przywódca powstań ludowych w Rzymie 1347 1 1354; dążył do zjednoczenia Włoch i przywrócenia Rzymowi ustroju republ. według wzorów rzym.; zginął w czasie zaburzeń. RIEPIN Ilia J. (1844— 1936), malarz ros., przedstawiciel realizmu; obrazy z życia i historii narodu ros.; Burłacy na Wołdze, Procesja w Kurskiej guberni, Aresztowanie agitatora, Zaporotcy piszący list do sułtana tureckiego, Car Iwan Groiny i jego syn Iwan, portrety (Musorgski). RIESA, m. i port na Łabie w NRD (okręg Drezno); 37 000 mieszk. (1955); huta i walcownia stali, przemysł gumowy, bawełn., spożywczy. R1ESZ [ris] Frigyes (1880—1956), matematyk węg.; podstawowe prace z analizy funkcjonalnej i topologii. RIGAUD [rigę] Hyacinthe (1659—1743), malarz fr., portrecista; prof. Akademii Paryskiej; Ludwik XIV, Kardynał da Polignac, Bassuet. RIGI [riżj], masyw górski w Szwajcarii na pn. od iez. Czterech Kantonów; wys. do 1800 m; na pd. stoach górskie miejscowości klimatyczne. RIGODON [fr. rigodą], szybki taniec starofr. z Prowansji, w takcie dwudzielnym; spotykany w suicie. RIGWEDA [Węda wierszy], najstarsza księga Wed ind., obejmująca 1028 hymnów na cześć różnych bóstw (Indra, Agni, Surja, Warana); powstała w II tysiącleciu p. n. e., przekazywana była ustnie. RIJAD -»Er-Rijad. RIJEKA (wł. Fiume), m. I największy port w Jugosławii, obsługujący również Węgry i Czechosłowację; 77 000 mieszk. (1954); stocznie, fabr. samochodów, rafinerie nafty, przemysł drzewny i spoż.; eksport rad, drewna, zboża; import nafty, bawełny, węgla. Do 1918 austr.-węg., 1920—24 wolne m., 1924— 44 włoskie. RIJSWIJK [rejswejk], m. w prow. pd. Holandii, w pobliżu Hagi; 19 900 mieszk. (1956); przemysł chem., spoż. i meblarski. — 1697 pokój między Francją a koalicją antyfr.; Francja zatrzymała Strasburg, uznała Wilhelma III Orańskiego jako króla angielskiego. RIKETSJE, małe pałeczki, drobnoustroje na pograniczu bakterii i wirusów, jeszcze widzialne przez mikroskop optyczny; niektóre gatunki są chorobotwórcze dla człowieka (wywołują dur plamisty, gorączkę wołyńską i in.). RIKSDAG, nazwa parlamentu w Szwecji; w Danii nazwa izby niższej. RIKSZA (ryksza), lekki dwuosobowy pojazd do przewożenia pasażerów, ciągnięty przez człowieka; używany w Chinach, Japonii oraz w innych krajach Dalekiego Wschodu; w czasie wojny (1939—45), szczególnie w Warszawie — pojazd trzykołowy o napędzie nożnym. I. Riepin  R. M. Rilke 815 R1LKE Rainer Marii. (1875—1926), austr. poeta mistyczno-rel.; w jego melodyjnych, artyst. doskonałych wierszach i poet. prozie dominuje urzeczenie zagadnieniem śmierci; wywarł wielki wpływ na literaturę okresu międzywoj., zwłaszcza fr.; Księga godzin, Nowe wiersze. Sonety do Orfeusza. RIŁA PLANINA -Rodopy. RIMBAUD [rębę] Jean Arthur (1854—91), poeta fr., prekursor symbolizmu i surrealizmu; tworzył między 16 a 19 rokiem życia; Pierwsze wiersze pulsują jeszcze wrażliwością na zjawiska zewnętrzne, buntem i namiętnością, późniejsza twórczość (1Iluminacje, Sezon w piekle) wyraża wewnętrzne rozbicie poety i ideę absurdalności świata. RIM1FON, hydrazyd kwasu izonikotynowego; biały krystaliczny proszek; jeden z najbardziej skutecznych leków przeciwgruźliczych, stosowany od 1952. RIMINI, m. i port w pn. Włoszech (Emilia-Romania) nad Adriatykiem; 76700 mieszk. (1951); budowle rzym., średniow.; przemysł lekki; znane kąpielisko. RIMSKI-KORSAKOW Nikołaj A. (1844—1908), kompozytor ros. z grupy —„potężna gromadka“; w twórczości opierał się na elementach folkloru rodzimego, tematyce baśni i mitów lud., mistrz instrumentacji; opery (Sadko, Złoty kogticik), poematy symf. (Szecherezada), symfonie, utwory chór., fortep., kamer., pieśni; traktat o instrumentacji. RING: 1) ekon. krótkoterminowe porozumienie o charakterze monopolistycznym między kapitalistami, zawarte zwł. w celu spekulowania na cenach towarów; 2) sport r. —boks. RINOSKOPIA -endoskopia. RIO BRANCO, rz. w Brazylii, pr. dopływ rz. Rio Negro; dł. 1430 km; źródła na Wyż. Gujańskiej. RIO DE JANEIRO [rjjo de żanęjro]: 1) stan w pd.-wscn. Brazylii, nad Atlantykiem; 42 588 km*, 2 445 000 mieszk. (1953); stoi. Niterói; górzysty z wyjątkiem nizinnego wybrzeża; klimat zwrotnik, umiark.; uprawa kawy, ryżu, krzewów cytrusowych; przemysł włókien., chem.; huta żel. i stali; 2) (Rio), stoi. Brazylii; malownicze położenie nad zat Guanabara; wydzielona ze stanu R. de J. jako okręg federalny; 8 min mieszk., zespól m. 3,6 min (1955); uniwersytet, politechnika, szkoła roin., akademia medycyny tropik.; ogród bot., muzea, teatry; gł. ośrodek handl. i finans. Brazylii; drugie po S8o Paulo m. przemysł, kraju (przemysł włókien., odzież., skórz., drzewny, spoż., chem., elektrotechn., maszyn., metal.); jeden z największych portów mor. Ameryki Pd. (50*/« importu brazyl.); węzeł kol., w. lotnisko, kąpielisko morskie. RIO DE ORO —Sahara Hiszpańska. RIO GRANDĘ DEL NORTE, rz. w USA, dł. 2870 km, dorzecze 507 000 km*; dolny i środkowy bieg stanowi granicę pomiędzy USA i Meksykiem; źródła w G. Skalistych, ujście do Zat. Meksykańskiej; żeglowna okresowo do 507 km. RIO GRANDĘ DO SUL, stan w pd. Brazylii, nad Atlantykiem; 282 480 km*, 4 463 000 mieszk. (1953); stoi. Pórto Alegre; na pn. niewysoka, rozcięta wyżyna (lasy i stepy), na pd. stepowa nizina; klimat podz.wrotnik.; najważniejszy obszar uprawy zbóż w Brazylii (pszenica, jęczmień, owies); nod. bydła. RIOLIT — trachit (kwarcowy). RIO MUNI —Gwinea Hiszpańska. RIO NEGROs 1) rz. w Argentynie (pn. Patagonia); dl. ok. 1000 km, uchodzi do Oc. Atlantyckiego; 2) rz. w Brazylii, 1. dopływ Amazonki; dł. ok. 2200 km; źródła we wsch. Kolumbii; przez rz. Casiąuiarc łączy się z rz. Orinoko; 3) gł. rz. w Urugwaju. N. Rimski-Korsakow ROBAKI RIONI, rz. w Gruzińskiej SRR; dł. ok. 290 km; źródła na pd. stokach Kaukazu; wpada do ML Czarnego; w górnym biegu hydroelektrownia Rionges; w dolnym — przecina bagnistą Nizinę Kolchidzka. RIPOSTA [wł.]: 1) szybka i trafna odpowiedź; 2) sport, w szermierce trafienie, zadanie ciosu przeciwnikowi po odbiciu lub usunięciu klingi ataku)ąCRISORGIMENTO [wł., powstanie, odrodzenie], okres walki narodu wł. o wyzwolenie nar. i zjednoczenie państwa (XIX w.). RISOTTO, włoska potrawa z ryżu, mięsa i sosu pomidorowego. R1STORI Adelaide (1822—1906), aktorka wł., uznana za jedną z największych tragiczek eur. swojej epoki; występy gł. w Paryżu, także w Ameryce, Australii. R1SZTA, Dracunculus medinensis, pasożytniczy nicień podzwrotnikowy; samica do 120 cm dł., żyje w mięśniach i pod skórą człowieka wywołując bolesne obrzmienia, zwłaszcza kończyn; zakażenie następuje przez picie nie przegotowanej wody, która zawiera larwy. RITARDANDO, ritenuto [wł.] (skrót rit.) — muz. coraz wolniej. RITORNEL [wł.], powracająca przygrywka w pieśniach i ariach; szczególnie stosowana w okresie baroku. RITTER: 1) Kahl (1779—1859), geograf niem., od 1820 prof. uniw. w Berlinie; jeden z twórców kierunku teleologicznego w geogr. (przyczynowe traktowanie zjawisk) i geogr. porównawczej, zw. ritterianizmem; 2) Gerhard (ur. 1888), historyk niem., znawca dziejów nowoż. Niemiec; 1925 prof. uniw. we Freiburgu. RITTNER Tadeusz, pseud. Tomasz Czaszka (1873— 1921), dramaturg i powieściopisarz; od 1897 przebywał stale w Wiedniu, pisał w języku poi. i niem.; z różnorodnej pod względem środków wyrazu twórczości R. trwałą wartość mają świetnie zbudowane realistyczne komedie z życia średniej klasy współcz. społeczeństwa; weszły one do żelaznego repertuaru teatrów poi. i zdobyły autorowi miejsce wśród klasyków modernizmu w lit. poi.; W małym domku. Głupi Jakub, Wilki w nocy, Człowiek z budki suflera. RIUKIU, łańcuch górzystych i wulkan, wysp pomiędzy Tajwanem a Kiusiu; 2422 km*, 953 000 mieszk. (1952); klimat podzwrotn.; uprawa ryżu, batatów, trzciny cukr., owoców; rybołówstwo; złoża fosforytów; gł. m. Naha (75700 mieszk.) na wyspie Okinawa; należą do Japonii; pod okupacją USA. RTVAS Angel de Saavedra, książę (1791—1665), hiszp. poeta romant.; cykl Romance historyczne, dramat Don Alvaro, czyli siła przeznaczenia. RIVERA Diego (1888—1957), malarz meksyk, nawiązujący do starej lud. sztuki Majów i Azteków; freski, kompozycje hist, i rodzajowe. Tabl. 55. RIVOLI, miejscowość we Włoszech pn. (prow. Verona); odniesione tu przez gen. Bonaparte 1797 zwycięstwo nad wojskami austr. otworzyło mu drogę do Austrii. RIVOLI Paulina (1823—1881), śpiewaczka, znako mity sopran; 1834—60 w Operze warsz.; pierwsza od twórczyni Halki Moniuszki na scenie warszawskiej. RIWANOL, związek org.; jasnożółty, drobnokrys taliczny proszek; środek silnie antyseptyczny, stoso wany w postaci roztworów, maści, przysypek. RIWIERA, wybrzeże M. Śródziemnego we Francji (Côte d’Azur) i Włoszech od Tulonu do La Spezia; łagodny klimat; uprawa oliwek i’ kwiatów; liczne uzdrowiska, kąpieliska mor., miejscowości wypoezyn kowe i rozrywkowe; gł. miejscowości fr. R.: Hyères Frêius, St.-Raphael, Cannes, Antibes, Juan les Pins Nicea, Menton, Monte Carlo; wł. R.: Ventimiglia; San Remo, Imperia, Genua, Rapallo. Rn, symbol pierwiastka chem. radonu. ROADSTER [ręudsto], mały otwarty samochód dwuosobowy, zaopatrzony w składane nakrycie i odejmowane zasłony boczne. ROANNE [roan], m. w środk. Francji; 46 509 mieszk. (1954); przemysł włókien., maszyn., zbrojeń.; węzeł komunik, między Paryżem i Lyonem. ROBA [fr.], strojna reprezentacyjna suknia, noszona w Polsce w II poł. XVIII w. ROBACZEK ŚWIĘTOJAŃSKI -świetlik. ROBACZYCA PŁUC wet., schorzenie występujące gł. u bydła, owiec i świń, spowodowane przez pasożyty (nicienie) bytujące w postaci dojrzałej w drogach oddechowych. ROBAKI, Vermes, typ w dawnym układzie systematycznym zwierząt, obejmując)’ plazińce, obleńcc. pierścienice i inne; dziś nazwa używana tylko w mowie potocznej.  ROBBIA ROBBIA della, rodzina flor. rzeźbiarzy renesansowych: 1) Luca (1399—1482), uczeń Donatella, wprowadził nowy rodzaj płaskorzeźby formowanej w glinie, wypalanej, kolorowanej i pokrytej błyszczącą polewą; 2) Andrea (1435—1525), bratanek i uczeń L.; rozwinął technikę rzeźby w glazurowanej glinie; 3) Giroi.amo (1488—1566), syn A.; rzeźbiarz, cmalier i architekt. ROBERT [rober] Guisoard (ok. 1015—85), książę normandzki; 1046 opanował pd. Włochy kładąc podwaliny pod norm. państwo Neapolu i Sycylii; podążył na pomoc papieżowi1 Grzegorzowi VII, wypędzonemu z Rzymu i obleganemu przez cesarza Henryka IV. ROBERTS [rąbarts] Kenneth Lewis (ur. 1885), pisarz amer.; powieści z czasów osiemnastowiecznej wojny Anglii i Francji o Kanadę; Demon leśnego batalionu, Zemsta puszczy kanadyjskie]. ROBERTSON [rębatsn]: 1) William Robert Sir (1860—1933), marszałek ang., 1915—18 szef imperialnego sztabu gen.; 2) Brian Hubert Sir (ur. 1896), syn poprzedniego, generał ang.; 1949—50 brytyjski Wysoki Komisarz w okupowanych Niemczech, do 1953 dowódca bryt. sił lotniczych na Bliskim Wschodzie. ROBESON [roubsn] Paul (ur. 1898), śpiewak i aktor amer.; Murzyn; spopularyzował murz. pieśni ludowe; bojownik o równouprawnienie Murzynów; działacz światowego ruchu obrońców pokoju. ROBESPIERRE [robespję:r] Maximilien François Marie Isidore de (1758—94), jeden z gl. przywódców rewolucji fr.; adwokat, świetny mówca; cieszył się ogromną popularnością wśród ludu Paryża, ‘który go nazwał „Nieprzekupnym“. Od 1789 członek Stanów Generalnych, następnie kolejnych Zgromadzeń Nar. i Konwentu Narodowego, przywódca klubu jakobinów i radykalnego stronnictwa Góry w Konwencief' odegrał wybitną rolę w powstaniu 31 V — 2 VI 1793, które obaliło rządy żyrondystów i jako przewodniczący Komitetu Ocalenia Publicznego wprowadził dyktaturę i terror rewol.; z jednakową bezkompromisowością zwalczał prawicę (zwolenników Dantona), jak i lewicowych jakobinów (heberłystów). Obalony przez przewrót 9 Thermidora (27 VII1794), R. został uwięziony i ścięty. ROBIN HOOD [rębyn hud], legendarny bohater ang. ballad średniowiecznych; szlachetny herszt zbójców wspomagający biednych, wdowy i sieroty. ROBINIA AKACJOWA, grochodrzew, Robinia pseudacacia — cierniste drzewo z rodziny -»-motylkowatych; nieparzystopierzaste liście i wonne, białe, groniaste kwiaty; u nas sadzona wzdłuż dróg; pochodzi z Am. Pn. (stan Wirginia); lecznicza i trująca, miododajna; błędnie nazywana -►akacją. ROBINSON [rçbynsn] : 1) Edwin Arlington (1869—1935), poeta amer.; trzykrotny laureat nagrody Pulitzera; w poematach przedstawiał życie jednostek napiętnowanych tragizmem w chaosie otaczającego świata; gl. dzieła: The Children of the Night (Dzieci nocy). The Town dovon the River (Miasto nad rzeką); 2) Robert Sir (ur.1886), chemik ang.; autor prac zakresu chemii organicznej i biochemii;, nagroda ~>la 1947; 3) Joan, współczesna ekonomistka ang., pracach swych opiera się na zasadach teoretyczM. Robespierre 816 „ROBOTNICZESKO DĘŁO“, dziennik bułg., organ KC Bulg. Partii Komunist.; wychodzi w Sofii od 1927. ROBOTNICZA PARTIA POLSKICH SOCJALISTÓW (RPPS), powstała w marcu 1942 z istniejącej od listopada 1941 grupy Polskich Socjalistów; skupiała lewicowy odłam działaczy dawnej PPS. W cplu rozwijania czynnej walki z okupantem tworzy od marca 1943 tzw. Milicję Ludową RPPS, przekształconą w kwietniu 1943 w Polską Armię Ludową (PAL); na tle stosunku do KRN doszło w RPPS do rozłamu; część, która weszła do KRN, ukonstytuowała się jako odrębna organizacja, pozostała część, zajmując pośrednie stanowisko między KRN a Radą Jedności, powołała Centralny Komitet Ludowy (CKL) usiłujący- odegrać rolę ogólnokrajowej reprezentacji polit. Po ■wyzwoleniu, 1945 członkowie obydwu odłamów RPPS weszli w skład odrodzonej PPS, stanowiąc jej trzon ideologiczny i organizacyjny. ROBOTNICZY RUCH: 1) Międzynarodowy. Rewolucja przemysł, w - Anglii na przel. XVIII i XIX w. zrodziła klasę robotn., a wraz z nią ruch robotn. Pierwszą formą oporu robotników przeciw wyzyskowi kapitalistów był zuch iburzycieli maszyn (luddystów); rodzą się pierwsze strajki, jak np. strajki tkaczy w Lyonie 1831 i 1834- (-tzw. powstania lyońskie). W latach 30-tych XIX w. w Anglii rozwija się masowy ruch zw. zaw. (trade-unionów),. a 1836—55 szeroki ruch rewol. pod hasłem reformy wyborczej do parlamentu (czartyzm). We Francji w latach 30-tych XIX w. powstają tajjie .sprzysiężenia, dążące do przewrotu drogą spisku (tzw. blankizm). 1844 wybucha powstanie tkaczy ha" Śląsku. "Walka wstępuje w nową fazę w dobie Wiosny Ludów (1848—49), w czasie której proletariat żywiołowo szedł razem z młodą burżuazją; po zdobyciu władzy przez burżuazję konflikt jej z proletariatem zaostrza się. We Francji 1848 wybucha „czerwcowe powstanie“ robotników Paryża. Jeszcze 1847 powstaje Zw. Komunistów skupiający rewolucjonistów niem.; na polecenie-Związku K. Marks i F. Engels opracowują Manifest Komunistyczny, podstawowy dokument socjalizmu naukowego; przy ich współudziale powstaje i Międzynarodówka (1864—76). Siła młodego ruchu robotn. znalazła wyraz 1871 w Komunie Paryskiej. W drugiej poł. XIX w. powstają masowe partie robotn. Pierwszą taką partią była Socjaldemokratyczna Partia Robotn. (od 1869), która po połączeniu 1875 w Gotha z Powszechnym Niemieckim Związkiem Robotników (powstałym 1863 pod kierownictwem Lassalle’a) utworzyła Socjaldemokratyczną Partię Niemiec (SPD) 1890. We Francji 1880 powstaje Partia Robotnicza, która 1905 połączyła się z innymi ugrupowaniami socjalist., tworząc Partię Socfalist. Duży odłam robotników fr. znajdował się jednak pod wpływem anarcho-syndykalizmu. W Anglii podstawową formą organizacji robotn. pozostały trade-uniony, dopiero 1900 powstała Partia Pracy (laboUrzyści). W Rosji —- Sacjaldem. Partia Robotn. Rosji (SDPRR) powstała 1898, w Królestwie Pol. 1892 powstała Polska Partia Socjalisty 1893 Socjaldemokracja Królestwa Pol. Powstanie nowych partii masowych pociągnęło za sobą utworzenie 1889 II Międzynarodówki. Wewnątrz partii socjaldemokr. i II Międzynarodówki ujawniły się dwa przeciwstawne prądy: lewicowy, klasowo-rewol., stojący konsekwentnie na gruncie marksizmu i oportunistyczny głoszący -►rewizjonizm (gł. ideolog E. Bernstein), na którego bazie rozwinął się następnie nurt reformistyczny. Najbardziej konsekwentnym przedstawicielem kierunku lewicowego stało się od 1903 bolszew. skrzydło SDPRR z Leninem na czele, które walcząc ze skrzydłem prawicowym — mieńszewikami — .wyodrębniło się 1912 w samodzielną partię. Wielki wpływ na dalsze kształtowanie się ruchu robotn. wywarła rewolucja 1905—07 w Rosji, wysuwając nowe formy walki rewol. w postaci strajku powsz., rad robotn., powstania zbrojnego. I wojna świat, doprowadziła do rozpadnięcia się II Międzynarodówki w wyniku taktyki większości jej prawicowych przywódców (obrona „własnego“ imperializmu). Od pierwszych dni wojny Lenin walczył o stworzenie nowej, wolnej od oportunistów międzynarodówki (konferencja 1915 w Zimmerwaldzie i 1916 w Kientalu). Epokowe znaczenie ma dla r. r. zwycięstwo 1917 Rewolucji Październikowej w Rosji; pod. jej wpływem przebiegały rewolucje w Niemczech 1918—19, na Węgrzech w 1919 i w innych krajach. Po I wojnie świat, prawica partii socjaldem. odbudowała II Międzynarodówkę, kontynuując dawną swą taktykę reformistyczną. Lewicowe odłamy tych partii wyodrębniły się we wszystkich krajach w partie komunistyczne, Eołączone od 1919 w III Międzynarodówce Komynist. ata 1918—23 zamykają pierwszy po I wojnie świat. I MiędzyNobla 1947; 3) Joan, współczesna ekonomistka ang., ■Titirybłi _ . nych tzw. szkoły neoklasycznej oraz założeniach teoretycznych -»-J. M. Keynesa. ROBINSON CRUZOE [rębynsn kry:sou], postać z powieści D. -►Defoe’a, wzorowana na osobie marynarza Selkirka ze Szkocji, który 1704 został wysadzony na wyspie Juan Femandez, na Oceanie Spokojnym, gdzie przebył samotnie 5 lat. ROBINSÓNADA: 1) wyprawa młodych chłopców w poszukiwaniu przygód; 2) sport jeden ze sposobów obrony bramki przez bramkarza, poziomy rzut ciała w celu złapania piłki lub jej wybicia. ROBOT, maszyna wykonująca samoczynnie, bez udziału człowieka jakąś pracę, do wykonania której potrzebne są cechy inteligencji: odbieranie wrażeń i ocena ich, wyciąganie wniosków i realizacja oraz kontrola otrzymanych wyników. Np. robotem jest lodówka elektr. z termostatem, utrzymująca stałą temp. w komorze, lub pilot automatyczny prowadzący samolot na stałej wys. i po wyznaczonym kursie.  817 etap walk rewol., których ostatnim akordem były 1923 powstania w Hamburgu, Krakowie oraz w Bułgarii. Nowa fala walk rewol. nastąpiła w okresie powsz. kryzysu ekon. (1929—33). Burżuazja wielu krajów pod naporem ruchu rewol. szuka obrony w faszyzmie. W tej sytuacji VII Kongres Międzynarodówki Komunist. 1935 rzucił hasło antyfaszystowskie0 frontu ludowego, które doprowadziło do jedności ziałania komunistów i lewicowych socjalistów. Do utworzenia frontu ludowego dochodzi we Francji (1935); w Hiszpanii 1936 w wyborach do parlamentu front ludowy odniósł zwycięstwo, co doprowadziło do zbrojnego przeciwstawienia się obozu reakcji hiszp. i rozpętania wojny domowej (1936—39). W okresie II wojny świat, partie komunist. stanęły na czele walki z faszyst. zaborcą. Decydującą rolę w pokonaniu agresorów faszyst. odegrał ZSRR. Partie komunist. i robotnicze kierują budownictwem socjalizmu w krajach demokracji ludowej; w wielu krajach kapitalist., zwł. we Francji i we Włoszech, b. wzrosły w siłę. W partiach socjaldem. krajów kapitalist., które wznowiły swą działalność, reaktywując II Międzynarodówkę, wzmocniły się grupy lewicowe. We Włoszech grupa taka wyodrębniła się w Partię Socjalist. z Nennim na czele. 1947 na konferencji warsz. powstało Biuro Informacyjne partii komunistycznych i robotn. (istniało do 1956). W Grecji wobec -restytucji (przy poparciu Anglii) ustroju monarchicznego doszło 1946—47 do powstania ludowego, na czele którego stali komuniści. We wschodniej części Niemiec uformowała się 1949 Niem. Republika Demokratyczna (NRD), której siłą kierowniczą jest Niemiecka Socjalist. Partia Jedności (SED). 1949 w Chinach zwyciężyła proletariacka rewolucja pod kierownictwem KP Chin z Mao Tse-tungiem na czele. W czasie walk narodowowyzwoleńczych w Wietnamie, Indonezji, Birmie 1 na \4alajach komuniści odgrywali czołową rolę. W Wietnamie pn. po długotrwałej walce powstała 1954 rep. ludowa budująca ustrój socjalist Obroniła się z pomocą chińskich ochotników ludowa Korea po krwawej wojnie (1950—53) toczonej przeciw agresji wojsk państw imperialist. z USA na czele. Przełomowym dla międzynar. ruchu robotn. stał się XX Zjazd KPZR (1956) otwierający przed partiami komunist. nowe perspektywy rozwoju; deklaracja KC KPZR z października 1956 miała wielkie znaczenie dla przywrócenia zasad równości i suwerenności w stosunkach między partiami komunist. i robotn.; dalszym krokiem na drodze rozwoju r. r. była deklaracja 12 partii komunist. i robotn. i listopada 1957 w Moskwie, która potwierdziła zasady współpracy i solidarności partii krajów budujących socjalizm i omówiła ogólne prawidłowości budownictwa socjalizmu. 2) W Polsce. Pierwociny ruchu robotn. tworzyły się w okresie pierwszych żywiołowych strajków, które przybrały na sile w latach 70-tych XIX w. Od 1876 powstają w Warszawie pierwsze kółka socjalist. z L. 	Waryńskim na czele, usiłujące żywiołowo rozwijającemu się ruchowi robotn. nadać charakter świadomy i zorganizowany. Z inicjatywy Waryńskiego powstają kasy oporu; 1878 wypracowano pierwszy program poi. socjalizmu, tzw. program brukselski. Rozwija się również ruch robotn. w Galicji, czego wyrazem m. in. było powstanie pisma robotn. „Czcionka“ (od 1878 — „Praca“); 1880 dochodzi w Krakowie do pierwszego w. procesu socjalistów poi. (tzw. procesu Waryńskiego i towarzyszy). Od 1879 na emigracji w Genewie wydawane jest pierwsze poi. pismo socjalist. „Równość" (od 1881 — „Przedświt“), wokół którego skupia się grupa działaczy z L. Waryńskim, S. Mendeisonem, S. 	Dicksteinem i in. na czele; 1882—86 w Królestwie Pol. działa pierwsza rewol. partia poi. proletariatu I Proletariat, nazywana też „Wielkim Proletariatem“; 1887—93 w Królestwie Pol. rozwijają równolegle działalność II Proletariat i Związek Robotników Polskich. 1890 proletariat Warszawy uczestniczył w pierwszym na terenie Polski obchodzie pierwszomajowym. Wielki powszechny strajk robotników łódź. 1892, tzw. „bunt łódzki“, otwiera okres masowego ruchu robotn. w epoce przejścia od kapitalizmu wolnokonkurencyjnego do imperializmu. W tym czasie krystalizują się dwa nurty w poi. ruchu robotn.: lewicowy, internacjonalistyczny i rewol. reprezentuje powstała 1893 Socjaldemokracja Królestwa Pol. (od 1900 Socjaldem. Królestwa Pol. i Litwy), której rozwój hamowany jest jednak przez zespól błędnych poglądów zwany luksemburgizmem, oraz nurt reformistyczny reprezentowany przez powstałą 1892 Polską Partię Socjalist., o tendencjach nacjonalistycznych. Ściśle związane z PPS działają: od 1892 Pol. Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i od 1893 PPS zaboru prus. 1900 odrywa się od PPS grupa działaczy, tworząc od52 	Mala Ene. Powsz. PWN „ROBOTNIK“ rębną partię „PPS Proletariat“ (tzw. III Proletariat). Rewolucja 1905—07 porusza do walki szerokie masy z proletariatem na czele; w czasie jej trwania w łonie PPS narasta silny lewicowy odłam; w listopadzie 1906 dochodzi w łonie tej partii do rozłamu na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewol. W toku rewolucji Nar. Demokracja tworzy własną agenturę na terenie ruchu robotn. — Nar. Związek Robotn. W okresie 1908—14 przywódcy PPS Frakcji Rewol. z J. Piłsudskim na czele coraz bardziej licząc w swych rachubach politycznych na wojnę imperialistyczną, rzechodzą do tworzenia w Galicji Związku Strzeleciego. W okresie I wojny świat. 1914—18 stanowisko internacjonalistyczne zajęły SDKPiL 1 PPS-Lewica; obie te partie utworzyły 1914 Międzypartyjną Radę Robotn. i uczestniczyły w konferencjach socjalist. w Zimmerwaldzie (1915) i Kientalu (1916). PPS— Frakcja Rewol. podobnie jak PPSD poparły Legiony Piłsudskiego i weszły do Naczelnego Komitetu Nar. W okresie rewolucji lutowej w Rosji 1917 i bezpośrednio po niej emigracyjne grupy SDKPiL, PPS-Lewicy i częściowo PPS-Frakcji Rewol. wzięły udział w walkach rewol. poprzedzających Rewolucję Październikową. W toku samej rewolucji liczny jest udział poi. rewolucjonistów, powstają w ramach Armii Czerwonej oddziały poi. (—Rewolucja Październikowa). W kraju pod wpływem wypadków w Rosji od listopada 1918 tworzą się Rady Delegatów Robotn., w których rewol. stanowisko reprezentują SDKPiL i PPS-Lewica. Obie te partie łączą się w grudniu 1918 w Komunist. Partię Robotn. Polski (od 1925 — Komunist. Partię Polski). PPS-Frakcja Rewol., PPSD i PPS zaboru prus. łączą się 1919 w jedną partię — PPS; 1920 z Nar. Związku Robotn. i grup naejonalist. działających wśród robotników w Poznańskiem powstaje Nar. Partia Robotn. W odrodzonym państwie poi. pierwsze nasilenie walk zaznaczyło się w okresie wzniesienia fali rewol. 1918—23; 1918—19 toczyły się walki o kierunek rozwoju wyzwolonego kraju, podejmowane przez Rady Delegatów Robotn., 1923 rozwinęła się szeroka fala walk rewol., której szczytowym punktem było powstanie krak.; po przewrocie majowym 1926, w okresie rządów sanacji narastają walki strajkowe (-►strajki w Polsce 1918—39); czołową rolę w tych walkach odgrywa KPP realizująca hasło jednolitego frontu, a następnie frontu ludowego. Na tle stosunku do rządów sanacyjnych następuje 1928 rozłam w PPS, od której odrywa się popierająca sanację PPS — Dawna Frakcja Rewol. z R. Jaworowskim na czele. 1926 oderwała się od PPS grupa lewicowa, tworząc związaną z KPP PPS-Lewicę, rozwiązaną 1931 przez władze sanacji. Właściwa PPS pozostaje w stosunku do rządów sanacyjnych w legalnej opozycji, wchodząc do tzw. Centrolewu; w jej łonie radykalizują się grupy lewicowe prące do jednolitego frontu z KPP (Barlicki, Dubois i in.); 1934 jednolitofrontowy „Dziennik Popularny“ redagowany jest przez iednolitofrontowych pepesowców, kapepowców i radykalnych ludowców 1936—39 liczny jest udział poi. rewolucjonistów, zwłaszcza z KPP, w wojnie domowej w Hiszpanii, po stronie obozu republ.; powstaje Brygada im. Jarosława Dąbrowskiego; dowódcą brygad międzynar. zostaje Polak — Karol Świerczewski. 1938 rewol. ruch robotn. w Polsce doznaje silnego osłabienia na skutek rozwiązania KPP decyzją III Międzynarodówki. W okresie II wojny świat. poi. ruch robotn. rozwija się w warunkach konspiracji. Członkowie PPS tworzą odrębne ugrupowania: Robotn. Partię Pol. Socjalistów (RPPS) skupiającą lewicowe elementy I organizację Wolność, Równość, Niepodległość (WRN), utworzoną przez działaczy prawicowych związanych z emigracyjnym rządem londyńskim. Grupy działaczy nawiązujące do tradycji KPP tworzą 1939—42 szereg organizacji: Zw. Walki Wyzwoleńczej „Sierp i Młot“ i in., które łączą się 1942 w Pol. Partie Robotn. Dziełem PPR było stworzenie Gwardii Ludowej, następnie Armii Ludowej, oraz powołanie Krajowej Rady Nar., do której weszli przedstawiciele RPPS i innych ugrupowań lewicowych. Grupa poi. komunistów i działaczy lewicowych przebywających na emigracji w ZSRR stworzyła Żw. Patriotów Pol. Od momentu wyzwolenia Polski PPR realizując zasady manifestu PKWN stała się siłą kierowniczą przebudowy ustroju państwa poi w ścisłym, jednolitofrontowym współdziałaniu z PPS, która reaktywowała swoją działalność w oparciu o odłam skupiony w RPPS. W grudniu 1948 nastąpiło na kongresie zjednoczeniowym w Warszawie połączenie obu partii w Pol. Zjednoczoną Partię Robotn. „ROBOTNIK“, czasopismo socjalist.; 1894—1906 nielegalny organ PPS wychodzący w Królestwie Pol.; po rozłamie w PPS, 1906—18 dwa pisma o tej samej  Rocaille (2) ROBRON nazwie; 1918—39 dziennik warsz., ceñir, organ PPS; 1945—48 organ PPS; po Kongresie Zjednoczeniowym partii robotn. (grudzień 1948) połączony z „Głosem Ludu“ w -.-„Trybunę Ludu“. ROBRON [fr.], suknia z usztywnionego jedwabiu, zachowująca po zdjęciu nadany jej kształt; noszona w Polsce w XVIII w. ROBURYTY, materiały wybuchowe (kruszące); bezpieczne; ich gł. składnikiem jest azotan amonu oraz nitrozwiązek (np. dwunitrobenzen). ROCA, przyl. w Portugalii na zach. od Lizbony; najbardziej na zach. wysunięty punkt stałego lądu Europy; latarnia morska. ROCAILLE [fr., rokąj]: 1) dekoracja z kamyków i muszli naśladująca naturalne ściany got.; 2) lekki, niesymetryczny ornament składający się z motywów styliz. małżowin i muszli; charakterystyczny dla ROCHDALE [roczdejl], m. w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia), na pn. od Manchesteru; 87 700 mieszk. (1951); przędzalnictwo (bawcln., weln.); przemysł maszyn., azbest.; w okolicy kopalnie węgla, kamieniołomy. — Tkacze R. założyli 1844 Roczdelskie Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów (Rochdale Society of Equitable Pioneers), które w historii -►spółdzielczości uchodzi za pierwszą wzorową spółdzielnię spożywców; zasady, na których oparli swą spółdzielnię, są nazywane zasadami roczdelskimi; 1) otwarte członkostwo, 2) zarząd i kontrola demokratyczna, 3) udział w zyskach zależnie od dokonanych zakupów w spółdzielni, 4) ograniczone oprocentowanie udziałów. ROCHE [rosz] Mazo de la (ur. 1885), powieściopisarka kanad., pisząca w języku ang.; wielotomowy cykl powieść. Rodzina Whiteoaków. ROCHEBRUN [roszbrę] Franciszek, Francuz, jeden z dowódców powstania styczniowego; zorganizował oddział „żuawów śmierci“. ROCHEFORT [roszfçrr] Henri, markiz de R.-Luęay (1830—1913), pisarz, dziennikarz i polityk fr.; zwalczał politykę Napoleona III; po Komunie Paryskiej 1870 przeszedł do obozu reakcji. ROCHEFORT [roszfę:r], m. i port w zach. Francji nad Atlantykiem; 30 900 mieszk. (1954); dawniej twierdza; mor. ośrodek szkoleniowy. ROCHESTER: 1) [rączestar], m. w USA (Nowy Jork); 332 500 mieszk. (1950); ośr. przemysłu fotochem.; zakłady optyczne i elektrotechn. („Kodak“); 2) [ręczysta], m. w W. Brytanii (Kent); 43 900 mieszk. (1951); katedra z XI w., ruiny zamku normandzkiego z XII w.; przemysł lotniczy. ROCKEFELLER [rąkyfelar] John Davidson (1839— 1937), amer, przemysłowiec i miliarder, założyciel największego trustu naftowego świata „Standard Oil Company“, 1923 twórca nauk. fundacji swego imienia. ROCKY MOUNTAINS -Skaliste Góry. ROCZNIKI, annales — średniowieczne zapiski hist., w których pod datą roku opisywano krótko najważniejsze w danym roku wydarzenia. ROCZNIK ' KAPITUŁY KRAKOWSKIEJ, dzieło średniow. rocznikarstwa poi., zachowane w rękopisie z 1266, sporządź, na podst. zapisów sięgających X w. „ROCZNIK LITERACKI“, wydawnictwo ciągłe, informujące i oceniające dorobek literatury poi. i przekładów; Warszawa, 1933—34 red. Z. Szweykowski, 1934—39 red. Z. Szmydtowa, od 1955 red. Z. Szmydtowa, P. Hertz, T. Zabłudowski. „ROCZNIK PEDAGOGICZNY“, pismo zał. przez S. 	Dicksteina (1881); istniał 2 lata; wznowiony 1921 wychodził przez kilka lat. ROCZNIK ŚWIĘTOKRZYSKI, najstarszy zachowany w oryginale rocznik poi., spisany ok. 1122 na podstawie dawniejszych zapisów sięgających X w. ROD Rh, rhodium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 45; metal odporny na działanie czynników chem.; występuje w przyrodzie razem z platyną; używany w stopach z platyną do wyrobu naczyń laboratoryjnych oraz termoelementów. RÓDAJLENDY [ang. Rhode Island Red], karmazyny — rasa kur o użytkowności nieśno-mięsnej (ogólnoużytkowe); upierzenie mahoniowobrązowe, nogi żółte. RODAKOWSKI Henryk (1829—94), wybitny malarz; portrety (Gen. Dembiński, Matka artysty, Babetta Singer, Leonia Bliihdorn), obrazy hist. (Wojna kokoszą). Tabl. VII. 818 ROD AMINY, grupa barwników syntetycznych do barwienia wełny i jedwabiu na kolor czerwony, papieru, skóry, a także w przemyśle kosmet. (kredki). RODAN, rz. w Szwajcarii i Francji; dł. 812 km; dorzecze 99000 km?; źródła w Alpach Lepontyjskich, przepływa przez Jcz. Genewskie; uchodzi deltą do M. 	Śródziemnego na zach. od Marsylii (Zat. Liońska); duże wahania wodostanu, wykorzystanie energii wodnej; żeglowny, połączony kanałami z Garonną i z Renem oraz Sekwaną i Loarą (przez Saonę). RODANKI, siarkocyjanki — sole kwasu rodanowodorowego HCNS; r. potasu i r. amonu stosowane w farbiarstwie, lecznictwie, fotografii itp. RODAN-REN KANAŁ (Canal du Rhône au Rhin), we Francji; łączy Ren (Strasburg) z rz. Doubs, dopływem Saonv (przestarzały, płytki); dł. 323 km. RODBERTUS-JAGETZOW Karl Johann (1805—75), prus. działacz polit, i ekonomista. Prace R. wywarły wpływ na powstanie tzw. — katheder-socjalizmu. RODECkl Aleksy, Turobińczyk (koniec XVI w.), drukarz ariański; pracował w latach ok. 1568 — ok. 1600, ostatnie lata spędził w Rakowie; prześladowany posługiwał się pseudonimami lub ukrywał adres wydawniczy; drukował m. in. Modrzewskiego. RODENBACH Georges-Raymond-Constantin * (1855 —98), poeta i powieściopisarz belg., uczestnik ruchu „mlodobelg.“; nostalgiczne, nastrojowe wiersze (Tristesse — Smutek), opowiadania. RODEZJA, kraj wyżynny w pd. Afryce; składa się z R. Południowej, 389 347 km?, 2 321 000 mieszk. (1954), stoi. Salisbury, i z R. 	Północnej, 744 970 km2, 2 072 000 mieszk. (1954); stoi. Lusaka; uprawa tytoniu, kukurydzy, herbaty, bawełny; wydobycie: miedź, węgiel, chrom, kobalt; od 1953 R. wraz z Niasą wchodzi w skład Federacji Afryki Środkowej. RODIN [rodę] Auguste (1840—1917), fr. rzeźbiarz impresjonista; mistrz w oddawaniu stanów psych. (Mieszczanie z Calais, Myśliciel) i świetny portrecista (Clemenceau, V. Hugo). Tabl. 56. RODNIA, arche gonitim, żeński organ rozrodczy u zarodnikowych roślin wyższych (mszaków i paprotników); wytwarza komórki rozrodcze żeńskie — jaja. Zob. też plemnia. RODNIK (R), grupa atomów występująca w różnych związkach jako pewna całość; każdy rodnik ma określoną wartościowość i może być zastąpiony przez inny rodnik lub pierwiastek o tej samej wartościowości; najczęściej spotykane r. nieorganiczne: grupa wodorotlenowa —OH, amonowa —NH4, cyjan —CN; organiczne: metyl —CH3, etyl —C2H5, fenyl —CcHs. Zob. też alkile i aryle. RODNIOWCE, Archegoniatae, grupa wyższych roślin zarodnikowych obejmująca mszaki i paprotniki ; zróżnicowane na korzeń i ulistniony pęd, mają prymitywne tkanki; wytwarzają organa rozrodcze żeńskie (rodnie) i męskie (plemnie); w rozwoju osobniczym przechodzą typową -►przemianę pokoleń. Zob. też plechowce. RODOĆ -►Biernacki Mi- Rodnia: A — mszaków kolaj. (mech plonnik), B — paRODODENDRON -►ró- protników (paproć), a — żanecznik. komórka jajowa RODONIT, minerał barwy różowej lub różowoszarej o połysku szklistym; krzemian manganu; kamień ozdobny używany w bud. oraz do wyrobu przyborów do pisania, waz itp. A. Rodin  ROGOŹNO 819 RODOPSYNA -»-purpura (wzrokowa). . RODOPY, góry na Piw. Bałkańskim w Bułgarii i częściowo w Grecji, zbudowane z gnejsów; ślady zlodowacenia, najwyższy szczyt Wierch Stalina (dawniej Musała) 2925 m; lasy iglaste, łąki wysokogórskie, masyw górski w pn.-zach. części ograniczony od zachodu rz. Strumą, a od wschodu Maricą, nazywa się Riła Pianina. ’ . v RODOS: 1) gl. wyspa Dodekanezu na M. Egejskim (Grecja); 1400 km2, 62 000 mieszk.; uprawy: jęczmień, tytoń, bawełna, figi, oliwki, winorośl, owoce połudn.; 2) gł. m. i port wyspy R.; 23 600 mieszk. (1951); zabytki z XV—XVII w., muzeum archeolog., przemysł spożywczy. RODOWA TEORIA, teoria, wg której pierwotne państwo poi. było federacją rodów; najzamożniejsze z nich utworzyły szlachtę, a pozostałe dały początek chłopstwu; obecnie uznana za błędną. RODOWE DRZEWO -»-genealogiczne drzewo. RODOWÓD -»-genealogia; r. hodowlany, spis przodków w linii prostej określonego zwierzęcia; podanie nazwy, miejsca i daty urodzeń, hodowcy oraz informacji o użytkowości poszczególnych osobników. RODOWY ROZWÓJ -filogeneza. RODOZMIAN —przemiana pokoleń. RODZAJ, genus, w systematyce biol. podstawowa jednostka obejmująca pewną liczbę —gatunków (rzadziej jeden) o niektórych cechach wspólnych lub zbliżonych; np. dąb szypułkowy (Quercus robur) i d. bezszypułkowy (Q. sessilis) są gatunkami wspólnego rodzaju dąb (Quercus). podobnie zając szarak (Lepus europaeus) i z. bielak (L. timidus) należą do rodzaju zając (Lepus). RODZAJNIK, część mowy charakteryzująca rzeczownik pod względem jego rodzaju, określoności lub nieokreśloności; zwykle istnieje rodzajnik określony, np. niem. der, fr. le, i nieokreślony, np. niem. ein, fr. un. RODZAJOWE MALARSTWO, malarstwo czerpiące tematy z życia codziennego; znane w starożytności, od XVII w. stało się samodzielnym rodzajem malarRODZIANKO Michaił W. (1859—1924), polityk ros., jeden z leaderów paździemikowców, prezes III i IV Dumy Państw., 1917—20 w okresie wojny domowej jeden z przywódców kontrrewolucji; zmarł na emigracji. RODZIEWICZÓWNA Maria (1862—1944), powieściopisarka, autorka wielu b. poczytnych, choć nierównych artystycznie powieści społeczno-obyczajowych o tendencjach często zachowawczych, z życia ziemiaństwa i ludu polskiego na Białorusi. Najwybitniejsze utwory: Dewajtis, Szary proch, Kwiat lotosu, Anima vilis, Lato leinych ludzi. RODZINA: 1) prawo wspólni rodzice z wszystkimi ich potomkami, w zna- M. Rodziewiczówna czeniu węższym małżonkowie oraz dzieci będące pod ich władzą. Zob. też władza rodzicielska; 2) w znaczeniu hodowlanym potomstwo określonej samicy, niezależnie od kolejności pokoleń; 3) biol. —systematyka. RODZINA JĘZYKÓW, grupa języków wywodzących się ze wspólnego prajęzyka, np. r. j. słowiańskich, indoeuropejskicn. RODZINA ZBIORÓW, mat. zbiór, Jctórego elementami są zbiory; np. r. okręgów współśrodkowych 0 środku w jakimś stałym punkcie na plaszczyźnie< — elementami są tu poszczególne okręgi, które można uważać za zbiory punktów. RODZIŃSKI Artur (1891—1958), dyrygent poi. w USA. RODZYNKI, suszone owoce specjalnych odmian winorośli (bez pestek) o dużej zawartości cukru 1 miąższu. ROENTGEN Wilhelm Konrad (1845—1923), fizyk niem.; 1895 odkrył przenikliwe niewidzialne promienie, które nazwał promieniami X (—Roentgena promienie); nagroda Nobla 1901. ROENTGENA LAMPA —rentgenowska lampa. ROENTGENA PROMIENIE, promienie X — b. przenikliwe promieniowanie elektromagnet., o fali przeciętnie 1000 razy krótszej od fali światła widzial¬ nego, wytwarzane w lampie —rentgenowskiej; przy przechodzeniu przez ciała ulegają rozproszeniu i absorpcji tym większej, im większa jest liczba atomowa pierwiastków wchodzą cych w skład danego ciała; dzięki swej przenikalności R. p. mają szerokie zastosowanie w medycynie (—rentgenodiagnostyka), _w technice (defektoskopia rentgenowska — wykrywanie wad wewnętrznych materiału, np. odlewów) i w badaniach naukowych (np. badanie budowy kryształów, drobin i atomów); biologiczne działanie R. p. (niszczenie żywej tkanki) wykorzystuje się w — r e n tgenoterapii; rentgenogram, obraz uzyskany na materiale światłoczułym za pomocą R. p. ROEPELL Richard (1808—93), niem. historyk i działacz polit.; prof. uniw. we Wrocławiu; zajmował się historią Polski; Geschichte Polens (Historia Polski). Polen um die Mitte des XVIII Jahrhunderts (Polska około połowy XVIII w.). ROESELARE (ruzeląre, fr. Roułers], m. w pn.-zach. Belgii (zach. Flandria); 33500 mieszk. (1954); przemysł włókienniczy. ROGACZ, samiec sarny. ROGALIN, w., pow. śremski, woj. pozn., nad Wartą; 430 mieszk. (1956); w zabytkowym pałacu z XVIII—XIX w. muzeum pamiątek po K. Arciszewskim, J. I. Kraszewskim, część zbiorów sztuki Raczyńskich, park-rczerwat, znany pod nazwą Dęby Rogalińskie, kaplica-mauzoleum Raczyńskich z 1820. ROGATEK, Ceratophyllum, wodna bylina z rodziny rogatkowatych, rzędu wieloowockowych; rozwidlone, ząbkowane liście i nitkowata łodyga, owoc z 3 kolcami; wody stojące. ROGATKA, niewielki budynek u wylotu drogi prowadzącej do miasta; niegdyś urzędnicy pobierali tu wjazdowe opłaty skarbowe. ROGER: 1) R. I. (ok. 1040—1101), książę normandzki, brat Roberta Guiscarda; odebrał Arabom Sycylię i rządził nią jako wielki hrabia; 2) R. II (1093—1154), w. hrabia Sycylii od 1101, koronowany na króla Sycylii 1130, syn R. I; złączone przez niego normandzkie posiadłości na Sycylii i w pn. Włoszech przeszły przez małżeństwo jego córki Konstancji do Hohenstaufów. ROGI, wyrostki kostne lub rogowe na głowie przeżuwaczy i nosorożców. ROGOWICZ Wacław (ur. 1879), pisarz, zasłużony tłumacz lit. fr. (m. in. Diderota, Flauberta, Maurois, Bemanosa) i ros. (Lermontowa, Tołstoja, Szołochowa). Nagroda poi. sekcji Pen-Clubu za działalność przekładową. Twórczość oryg.: kilka zbiorów wierszy, eseje, wspomnienia. ROGOWIEC: 1) osadowa —skala organogeniczna złożona gl. z chalcedonu; barwa szara lub brunatna; 2) zool. Macoma, jeden z rodzajów małżów morskich; w naszym morzu dwa gatunki; pospolity r. bałtycki (M. baltica), o delikatnej, białawej lub różowej skorupce. ROGOZ1ŃSKI-SZOLC Stefan (1860—96), podróżnik; organizator i kierownik dwóch wypraw do Kamerunu (1882-83 i 1887—90), które przyniosły w wyniku zbadanie nieznanych obszarów, wiadomości o życiu tamtejszych plemion murzyńskich oraz bogate zbiory; w pierwszej wyprawie towarzyszyli mu L. Janikowski i K. Tomczak. ROGOŹNICA, w., pow. świdnicki, woj. wrocł.; 800 mieszk. (1956); od 1941 hitler. obóz koncentracyjny (Gross-Rosen). ROGOŹNO, m., pow. obornicki, woj. pozn., na zach. krańcu Wysoczyzny Gnieźnieńskiej, nad jez. Rogoźno; 6700 mieszk. (1956); przemysł budowy maszyn i drzewny; zabytkowy kościół. W średniowieczu gród kasztelański. S. Rogoziński-Szolc W. K. Roentgen 52' ROGOŻA 820 ROGOŻA »palka. ROGOWKA, przezroczysta błona kształtu szkiełka od zegarka, stanowiąca zewnętrzną warstwę przedniej części oka; wrzód r., ubytek tkanki rogówki; powikłanie zakaźnego zapalenia spojówek lub następstwo zakażenia ubytku urazowego; zapalenie r., powierzchowne — mija bez śladu, głębokie — pozostawia blizny w postaci plamek lub bielma, ograniczających ostrość wzroku. ROHAN [ro3]: 1) Henri książę de (1579—1638), kardynał fr., biskup strasburski; skompromitowany w intrygach dworskich skierowanych przeciw królowej Marii Antoninie. ROHATYNA [czes.], włócznia dług. ok. 2 m, z hakiem przy grocie; używana dawniej gł. jako broń myśliwska. ROHATYNIEC, nosoróg, Oryctes nasicornis — duży kasztanowaty chrząszcz z rodziny chrabąszczowatych; samce mają na głowie długi róg. ROHLFS Gerhard (1831—96), podróżnik niem., badacz Afryki (Sahara, Sudan, Zat. Gwinejska, Pustynia Libijska), brał udział w ang. wyprawie do Abisynii; Reise durch Marokko, Kufra i in. ROHM Ernst (1887—1934), działacz hitł., szef sztabu SA, przywódca „lewej“ opozycji w partii hitler. zarzucającej 1933 jej kierownictwu zdradę programu społ.; 30 VI 1934 zamordowany na rozkaz Hitlera podczas tzw. puczu R. wraz z kilkudziesięcioma zwolennikami. ROHN, góry w środk. Niemczech, zbudowane z piaskowców i wapieni przykrytych bazaltami; najwyższy szczyt Wasserkuppe (950 m); złoża węgla brunatnego. ROIZJUSZ Piotr, właśc. Ruiz de Moros (pocz. XVI w. —1571), emigrant hiszp. osiadły w Polsce, prawnik, poeta; pisywał w jęz. łac.; wiersze okolicznościowe, pierwszy utwór makaroniczny w lit. polskiej. ROJALIŚCI [fr.], zwolennicy dzy król., stronnicy króla we Francji; ALIŚCI [fr.], zwolennicy włanazwa używana od XVII w.; w dawnej Polsce stronników króla zwano regal' stami. ROJENIE —rójka. ROJNIK, Sempervivum, bylina z rodziny —gruboszowatych; liście grube, podługowatojajowate, skupione w zbite różyczki przykorzeniowe; kwiaty różowe lub żółte, w kwiatostanach; skały, piaski na niżu i w górach, często sadzony. ROJOWNIK —melisa lekarska. ' ROK: 1) jednostka czasu związana gwiazdowy, okres pomiędzy dwoma koleinymi przejściami Słońca przez ten sam punkt —ekliptyki = 365,256 dni średnich; r. zwrotnikowy, podstawa naszej rachuby czasu, okres pomiędzy dwoma kolejnymi przejściami Słońca przez punkt Barana = 365,242 dni średnich; r. kalendarzowy, okres czasu zawierający całkowitą liczbę dni i zbliżony do czasu trwania roku zwrotnikowego; r. przestępny, powtarzający się co 4 lata rok o 366 dniach; zob. też kalendarz; r. platoński, okres obiegu punktu —równonocy (—precesja) po ok. 26000 lat;zob. też czas;2) r. świetlny, Âc ii odległość, którą światło przebywa w ciągu roku; używana w popularyzacji astronomii poglądowa jednostka odległości równa 9,5 • 1012 km; zob. też parsek. ROKADA, linia komunik, biegnąca w przybliżeniu równolegle do frontu, umożliwia ruch wzdłuż frontu na tyłach wojsk walczących. ROKIET, Hypnum, liściasty, bogato rozgałęziony mech; tworzy gęste darnie na ziemi, pniach i skałach. ROKI SĄDOWE, w dawnej Polsce ^ terminy stawiania się stron w sądzie, ‘‘'"j a stąd także i same kadencje sądowe. ' ROKITA —wierzba. ROKITNIK, rozmarynowiec, Hippo- Rokitnik zwyphae rhamnoides — ciernisty krzew czajny — gaz rodziny rokitnikowatych, rzędu mir- łązka z owotowców, do 3,5 m wys.; piaszczyste cami stanowiska w Azji i Europie; liście siedzące, lancetowate, ciemnozielone, od spodu srebrzyste, kwiaty żółtawe, owoce — pomarańczowe soczyste jadalne jagody, b. bogate w wit. C; u nas nad Bałtykiem i w Czorsztynie; niekiedy hodowany w parkach. ROKOKO [fr.], styl w sztukach piast, rozwijający się w latach 1720—70, późna faza baroku, związany ze sztuką arystokr.-dworską, najpełniej wypowiadał się w zdobnictwie, przemyśle artyst. i architekturze. Sztuka r. jest intymna i kameralna, o wyrafinowanej elegancji I dekoracyjności; cechuje ją upodobanie do asymetrii I kapryśnych linii, do form lekkich, ° ..YT" myślnym profilu (częsty motyw muszli — rocaille); charakterystyczny jest dla r. rozkwit malarstwa pastelowego i miniatury, świetny rozwój porcelany, wprowadzanie motywów sztuki chiń., a przy dekoracji wnętrz stosowanie takich materiałów, jak stiuk, drzewo, lustra. , , ROKOSSOWSKI Konstanty (ur. 1896), marszałek radź., Polak, dwukrotny bohater Zw. Radź., uczestnik Rewolucji Październikowej, od 1919 członek KPZR, w II wojnie świat, dowódca różnych frontów, w jej końcowej fazie 112 Frontu Białoruś., których wojska uwolniły część Polski; 1949 mianowany przez prezydenta RP marszałkiem Polski oraz powołany na stanowisko min. obrony narodowej RP; 1956 po powrocie do ZSRR mianowany wicemin. obrony ZSRR. ROKOSZ, w dawnej Polsce zbrojna konfederacja szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych wolności. ROKOSZ ZEBRZYDOWSKIEGO -Zebrzydowski Mikołaj. ROKOWANIE, prognoza — med. ocena przypuszczalnego przebiegu, zakończenia i skutków choroby. ROLA [łac.]: 1) postać sztuki teatralnej opracowywana przez aktora; 2) tekst wypowiadany przez aktora na scenie; 3) zwój papieru; 4) przen. udział i znaczenie w jakiejś sprawie, zdarzeniu lub przedsięwzięciu. ROLAND —Pieśń o Rolandzie. ROLAND DE LA PLATIÈRE [rola dó la platję:r] Manon Jeanne ur. Phlipon (1754—93), żona polityka fr. Jean R.; wysoce wykształcona, prowadziła wpływowy salon polit i lit., była duszą ministerstwa żyrondystów; aresztowana w okresie terroru i ścięta; zostawiła pamiętniki pisane w więzieniu. ROLLAND [rolą] Romain (1868—1944), wybitny fr. powieściopisarz, dramaturg, eseista, muzykolog, działacz społ.; humanista, gorący zwolennik pokoju i przyjaźni narodów; w swej twórczości powieściowej ukazywał schyłkowość kultury burż.; powieści: Jan Krzysztof, Colas Breugnon, Dusza zaczarowana, sztuki sceniczne: cykl Tragedie wiary, cykl Teatr Rewolu- R. Rolland cfi; biografie: Michała Anioła Beethovena, Tołstoja, Gandhicgo, Péguy; publicystyka: Dzienniki, Korespondencja. Nagroda Nobla 1915. ROLNICTWO, jeden z podstawowych działów gospodarstwa społ., którego zasadniczym celem jest zagospodarowanie i użytkowanie obszarów rolnych drogą produkowania przez gospodarstwa rolne artykułów rośl. i zwierz, dla pokrycia potrzeb ludności w zakresie wyżywienia oraz surowców dla przemysłu. Rolnictwo obejmuje: połową uprawę roślin, ogrodnictwo, laki i pastwiska oraz hodowlę zwierząt gospodarskich. Produkcja rolna przebiega we wzajemnej współzależności czynników biol. (warunki glebowe, klimatyczne, proces rozwoju rośliny i zwierzęcia) Nawożenie i plony 4 zbóż Kraje Zużycie nawozów sztucznych w kg na 1 ha gruntów ornych Plony 4 zbóż w q na 1 ha 1938 1955/56 1934—38 1953—55 Holandia 341,9 439,7 25,8 32,2 NRF 154,5 211,6 20,2 25,9 Szwecja 36,7 72,4 20,3 20,0 Francja 38,4 74,7 15.0 20,1 USA 11.9 34,2 9,3 12,6 Polska 6,7 36,7 11,4 12,7  821 ROLNICTWO I kukurydza pszenica owies Główne obszary zbożowe świata \ konopie manilskie '. • • & konopi a B kauczuk '/////'ofejowiec gwine/ski^ZZ^banany • kakao m herbata • bawełna J /ufa S sfsaf C_} len ▼ burak cukrowy V trzcina cukrowa palma kokosowa O orzech ziemny palma daktylowa A cytrusy W winorośl # kawa Uprawy techniczne, owoce i używki w świecie i działalności człowieka. Na wyniki pracy w rolnictwie wpływają również warunki techn., organiz. i ekon. (stopień mechanizacji, wielkość i organizacja gospodarstwa rolnego, stopień zaopatrzenia w środki produkcji, opłacalność itp.). Z rolnictwem wiąże się przemysł rolny, obejmujący przetwórstwo produktów rolnych: cukrownictwo, gorzelnictwo, mleczarstwo, przemysł mięsny itp. Rozwój nowoczesnego rolnictwa rozpoczął się w XIX w. pod wpływem postępu w naukach bioł. i techn., jak też rozwoju stosunków kapitalist. w rolnictwie. System trójpolówki ugorowo-zbożowej zastąpiono płodozmianem, wprowadzono stosowanie maszyn, nawozów sztucznych, nauk. metod uprawy i hodowli itd. Dotychczasowa gospodarka naturalna przybrała charakter gospodarki towarowej. Rolnictwo zaczęło podlegać prawom rynku. Stworzyło to konieczność powstania samodzielnych jednostek gosp. i zlikwidowania stosunków feudal¬ nych. Uwłaszczenie chłopów nastąpiło drogą rewol. zmian (Francja) lub drogą specjalnych aktów prawnych (np. Prusy). Rozwój kapitalizmu w rolnictwie poszedł ,.pruską drogą“ bądź ,.amerykańską drogą“. W ustroju socjalist. następuje -►kolektywizacja rolnictwa, tzn. przejście od drobnych, indywidualnych, zacofanych gospodarstw do wielkich gospodarstw socjalist. na bazie wysokiej techniki. Zależnie od wysokości i efektywności nakładów rozróżnia się system prowadzenia gospodarki: intensywny i ekstensywny. Najczęściej występują systemy pośrednie. Wydajność z ha wzrasta przy stosowaniu gospodarki intensywnej. Wraz z rozwojem gosp., a szczególnie rozwojem przemysłu, zmniejsza się udział produkcji rolnej w produkcji globalnej całej - gospodarki nar., przy czym jednak rozmiary produkcji rolnej w liczhacn absolutnych wzrastają. Tabł. 59.  ROLNICZE ORGANIZACJE Udział części świata1 w produkcji niektórych artykułów rolnych w 1956 r. (w •/• produkcji światowej) Artykuły Europa Ameryka Pn. i Śr. Ame75* Azja Afry¬ ka Oceania Pszenica 26,8 27,3 6,7 33,2 3,7 2,3 Żyto 87,9 3,8 5,0 3,0 Jęczmień 31,4 19,1 2,4 40,4 5,2 1,5 Owies 38,7 49,3 2,5 7,5 0,5 1,5 Kukurydza b 11,5 55,9 8,6 17,4 6,5 0,1 Ryż b 0,9 1,6 2,6 92,7 2,1 0,1 Ziemniakib Buraki cu- 80,4 7,9 3,5 7,3 0,6 0,3 krowę 79,4 14,5 • 5,7 • • Kawa b • 15,7 64,5 3,5 16,1 0,2 Bawełna 1,9 46,1 9,7 32,4 9,9 0,0 Kauczuk • * 1,3 92,7 5,8 0,2 » Bez ZSRR. b 1955. ROLNICZE ORGANIZACJE: Izby rolnicze — instytucje samorządu rolniczego, reprezentujące i występujące w obronie interesów rolnictwa; do ich zadań należy organizowanie prac fachowych, mających na celu podniesienie rolnictwa, prowadzenie zawodowego szkolnictwa rolniczego, stacji doświadczalnych itp. Pierwsze i. r. powstały w końcu XX w. w Niemczech. Na terenie Polski w okresie między woj. istniało 13 izb; w okresie powojennym izby istniały b. krótko, uprawnienia ich przekazano Zw. Samopomocy Chłopskiej, potem organom administracji wojewódzkiej. Kółka rolnicze — organizacje dobrowolne 0 charakterze społ.-zawodowym, zrzeszające rolników z jednej lub z kilku sąsiadujących wsi. Zasadnicze cele; reprezentowanie i obrona zawodowych interesów zrzeszonych rolników, działalność w kierunku podniesienia gospodarki, oświaty rolniczej i kultury wsi. Pierwsze kółka rolnicze na ziemiach poi. powstały w Poznańskiem w końcu XIX w.; 1939 było ogółem 12400 kółek, zrzeszających ca 450 000 rolników. W okresie powojennym organizowano koła Związku Samopomocy Chłopskiej, nie spełniły one jednak swojego zadania. W końcu 1956 zaczęto organizować samorzutnie kółka rolnicze; 1957 powołany został komitet organizacyjny Związku Kółek i Organizacji Rolniczych; na dzień 1II 1958 liczba kółek rolniczych wynosiła ca 12 ty«., zrzeszonych członków było ponad 330 tys. Zrzeszenia branżowe — organizacje dobrowolne zrzeszające rolników o określonych zainteresowaniach zawodowych; organizują wspólnie zaopatrywanie się w środki produkcji, zbyt produktów rolnych, szkolenie zawodowe itp. W Polsce (1 II 1958) istnieje 18 zrzeszeń branżowych (Pol. Związek Ogrodniczy, Związek Plantatorów Tytoniu, Pol. Związek Hodowców Koni itp.); na dzień 1 II1958 zrzeszonych było ca 1800 tys. członków. ROLNY SPIS, dochodzenie statyst., którego celem jest ustalenie liczby gospodarstw rolnych, połączone zwykle z ustalaniem powierzchni użytków i zasiewów, ilości inwentarza; rozróżnia się tzw. klasyczny spis rolny, przy którym zbiera się dane wszechstronnie charakteryzujące gospodarstwa rolne, oraz spisy czerwcowe, przy których zbiera się tylko niektóre dane (pogłowie, powierzchnia); klasyczne r. s. przeprowadzono w latach 1921 i 1950 w ramach spisów powszechnych; począwszy od 1945 przeprowadzane są corocznie spisy czerwcowe. ROMAINS [romę] Jules, wlaśc. Louis Farigoule (ur. 1885), fr. poeta, powieściopisarz, dramaturg; twórca -»-unanimizmu; obszerny cykl powieściowy Ludzie dobrej woli (1932—17), komedia Knock albo triumf medycyny i in. ROMAN: 1) Władysław (1869—1906), aktor, związany gł. ze scenami krak. i lw.; odtwórca ról dramat. 1 komediowych, zwłaszcza w repertuarze modernist.; 2) (Romanówna) Janina (ur. 1906), córka W., aktorka; występuje w Teatrze Pol. w Warszawie; zdobyła wielkie uznanie w rolach komediowych. ROMAN (?—1205), książę halicko-wołyński; syn Mścislawa, siostrzeniec Kazimierza Sprawiedliwego, osadzony na tronie halickim przez Leszka Białego, wystąpił przeciw niemu zbrojnie, zginął pod Zawichostem. ROMANCE, anonimowe epicko-liryczne poematy hiszp., gł. z XV w.; opiewają hist. i legendarnych 822 bohaterów nar., walki z Maurami, przygody rycerskie i miłosne. Formą r. posługiwali się później najlepsi poeci hiszpańscy. . , ... ROMAN DE LA ROSE [româ dfi la ro:z, powieść o róży], fr. alegoryczny poemat średniow. zlozony z dwóch odrębnych części; cz. I napisał Guillaume dc Lorris (I poi. XIII w.), cz. II — Jean de Meung (II poi. XIII w.). .. ROMAN DE RENART [rom& do rona:r, powieść o lisie], cykl fr. poematów satyr., pomnik lit. mieszczańskiej XII—XIII w. ukazujący w alegorycznej formie konflikty społ. średniowiecza. ROMAN-FLJEUVE [fr. rom? flo:w, powieść-rzeka], wielotomowa powieść o szeroko prowadzonej, najczęściej wielowątkowej akcji. ROMANIA -«-Emilia-Romania. ROMAN-KOSZ, najwyższy szczyt G. Krymskich, wys. 1545 m. ROMANOW Pantielejmon S. (1884—1938), pisarz ros., prozaik; nowele w stylu groteski przedstawiające byt chłopstwa oraz mieszczaństwa w okresie rewolucji, 0 silnych akcentach obyczaj.-społ.; powieści Za trzy pary jedwabnych pończoch, Własność, wielotomowa epopeja Ruś, opowiadania. ROMANOWOWIE, dynastia carów ros. 1613—1917; założyciel Michał Fiodorowicz R.; właściwa dynastia zakończyła się 1761 na cesarzowej Elżbiecie (córce Piotra I); nazwisko R. utrzymał jej siostrzeniec cesarz Piotr III z dynastii Holstein-Gottorp; ostatni cesarz, Mikołaj II, obalony przez rewolucję 1917. ROMANOWSKI Mieczysław (1834-63), poeta, uczestnik powstania 1863; Dziewczę z Sącza, Popiel i Piast (tragedia), Ostatnie poezje, ROMANS [fr.]: 1) nazwa powieści w XIX w., zwłaszcza takiej, w której jest wyeksponowany wątek miłosny; 2) muz. [wł. romanza], krótki utwór wokalny (pieśń) lub instrumentalny (szczególnie na skrzypce), nastrojowy i sentymentalny; 3) związek uczuciowy między kobietą i mężczyzną. ROMANTYZM, prąd ideowy, lit. i artyst. wyrosły w Europie w końcu XVIII w., obejmujący I poł. XIX w.; zrodził się na fali ruchów wolnościowych wyzwolonych przez Wielką Rewolucję Fr. w okresie kształtowania się wolnego, burżuazyjnego społeczeństwa i był wyrazem rozczarowania w stosunku do nowej rzeczywistości; w r. wyodrębniają się dwa nurty: postępowy, zwrócony ku przyszłości, przeciwstawiający współcz. rzeczywistości nowe ideały, i konserwatywny, idealizujący średniowieczną przeszłość; r. cechuje dążenie do pełnego, nieskrępowanego i harmonijnego rozwoju osobowości ludzkiej, uczuciowość 1 wybujała fantazja, zwrot do ludowości i mocne akcentowanie momentów nar.; r. przeciwstawia się klasycyzmowi, odznacza się zamiłowaniem do swobody zarówno w dziedzinie formy, jak i treści. W literaturze r. zrywa z klasycyst. kanonami stylu i kompozycji, nawiązuje do poezji ludowej, wysuwa nowy typ bohatera-samotnika, przeciwstawiającego się światu. Szczególną rolę odegrał r. w lit. polskiej dając wyraz ideom i dążeniom narodu walczącego o wyzwolenie naród, i społ. Gl. przedstawiciele: G. Byron, P. B. Shelley, W. Scott, V. Hugo, A. Lamartine; w lit. poi.: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński. W architekturze r. zaznaczył się słabo, wyrażając się w nawrocie do stylów hist. (neogotyk). W malarstwie i rzeźbie wydaje dzieła hist. i krajobrazowe przywracające należne miejsce zagadnieniom koloru i światła zarzuconym przez klasycyzm. Gł. przedstawiciele; T. Géricault, E. Delacroix; w Polsce: P. Michałowski. W muzyce -»-tabela: syntetyczny przegląd dziejowego rozwoju. ROMAŃSKIE JĘZYKI, języki powstałe z łaciny lud. na obszarach staroż. Imperium Rzymskiego: portug., hiszp., kataloński (okolice Barcelony), fr., prowansalski (pd. Francja), wł., retycki (wysokogórskie okolice Szwajcarii i Włoch), rum., dialekty sardyńskie, wymarłe dialekty dalmatyńskie (Dalmacja). ROMAŃSKI STYL, styl panujący w sztuce średniowiecznej Europy — poza terytorium bizantyńskim i ruskim — od pocz. w. X do pocz. w. XIII; wykształcił się w oparciu o sztukę karolińską. W architekturze najważniejszymi budowlami są kościoły; budownictwo rom. cechuje udoskonalenie konstrukcji przez szerokie stosowanie sklepień, jasność, prostota i masywność brył, grube mury, małe otwory okienne, powszechne używanie łuku półkolistego; architekturze podporządkowana jest bogata dekoracja rzeźbiarska, w której ważne miejsce zajmuje motyw figuralny (portale, głowice kolumn itp.) oraz malarstwo freskowe zdobiące wnętrza; wysoko rozwinięte jest także malarstwo miniaturowe rękopisów i rzemiosło artyst.; rzeźbę i malarstwo rom. cechuje idealizm, monu 823 mcntalnoSć, wysokie poczucie jakości formalnych. Głównym centrum rozwoju sztuki rom. była Francja (opactwa Vézelay i Moissac, zach. portal katedry w Chartres), gdzie styl rom. najwcześniej (w. XIÍ) ustąpił miejsca gotykowi; prócz tego styl rom. rozwija! się w Hiszpanii, Anglii, we Włoszech (kościół S. 	Ambrogio w Mediolanie, katedra w Pizie), w Niemczech, w Czechach. W Polsce najważniejszymi zabytkami sztuki rom. są kościoły w Strzelnie (z dekoracją rzeźbiarską), w Tumie k. Łęczycy (z malowidłami ściennymi) i in.; słynnym zabytkiem rzeźby są drzwi brązowe katedry w Gnieźnie. Tabl. 72. ROMASZÓW Boris S. (ur. 1895), dramaturg ros., jeden z pierwszych twórców dramatu obyczaj, po rewolucji; satyr, sztuki teatr, z okresu Nepu Wozduszniii pirog, Koniec Kryworylska, dramat z życia Armii Czerwonej Bojcy. ROMB [gr.], czworokąt o równych bokach, którego kąty naprzeciwległe są równe. ROMBOEDR [gr.]: 1) geom. bryła ograniczona sześcioma równoleglobokami, z których po dwa leżą w płaszczyznach równoległych i są równe; 2) kryst. jedna z -►postaci prostych układu trygonalnego. ROMBOWY -►krystalograficzne układy. ROMEO i JULIA, tytułowe postacie tragedii Szekspira (ok. 1595); waśń dwóch rodów werońskich Montecchich i Capulettich komplikuje ich idealną miłość i doprowadza do śmierci obojga. ROMER Eugeniusz (1871 —1954), geograf o świat, sławie; doskonały dydaktyk i wychowawca, współpracownik i honorowy członek wielu towarzystw nauk. kraj. i zagr., 1908—39 prof. Uniw. Lwow.; założyciel Instytutu Kartograficznego we Lwowie; twórca nowocz. kartografii poi. i nowych metod w tej dziedzinie; członek tytularny PAN; podróżował po Azji i Ameryce Pn.; jego nazwisko nosi lodowiec na Alasce i Grenlandii; uczestnik konferencji pokojowych w Paryżu i Rydze; działacz plebiscytowy na Śląsku; Powszechny atlas geograficzny, Atlas ścienny Polski, krajów europejskich i części świata. ROMINCKA PUSZCZA na Pojez. Mazurskim, pn. część w ZSRR; pow. ok. 6000 ha, wzgórza do 274 m wys., liczne drobne jez., miejscami bagna; fragmenty sosnowego boru pierwotnego, świerk, dąb, grab, jesion, klon, brzozy; bogate podszycie i runo; niegdyś występował tu łoś. ROMMEL Erwin (1891—1944), feldmarszałek niem., w II wojnie świat, dowódca wojsk niem. w Afryce pn. (1941—43), później grupy armii w pn. Francji (1944); podejrzany o udział w spisku przeciw Hitlerowi popełnił samobójstwo. ROMNEY [ręmny] George (1734—1802), malarz ang., portrecista gl. arystokracji ang.; również obrazy hist.; Milton i jego córki, Lady Hamilton jako Circe, Portret mężczyzny (w Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu w Krakowie). ROMNY, nad Dnieprem w Ukr. SRR, grodzisko slow. z VIII—X w. ROMULUS AUGUSTULUS, ostatni władca cesarstwa zach.rzym. (475—476), złożony z tronu przez -►Odoakra. ROMULUS i REMUS, legend, założyciele Rzymu, bliźnięta, synowie westalki Rei Sylwii i Marsa; cudownie uratowani z fal Tybru i wykarmieni przez wilczycę; Romulus zakładając miasto zakreślił wyoraną bruzdą jego granicę i pod karą śmierci zabronił jej przekraczania; Remus zlekceważył zakaz brata i zginął z jego ręki. RONCEVAUX [rąsflwę, hiszp. Roncesvalles], miejscowość w wąwozie w Pirenejach (Hiszpania pn.); upamiętniona klęską zadaną 778 przez Basków oddziałom osłaniającym tyły wojsk Karola W.; zginął wówczas Roland (-►Pieśń o Rolandzie). RONDO [fr.]: 1) lit. piętnastowierszowa dwurymowa zwrotka, której pierwsze wyrazy powracają jako refren po ósmym i trzynastym wierszu; 2) muz. średniow. forma pieśni tanecznej, później instrument, forma muz. o powtarzającym się temacie gł. (refren), oddzielonym kontrastującymi epizodami (kuplety); r. występuje jako samodzielny utwór lub jako ostatnia E. Romer ROPA NAFTOWA część -►sonaty; 3) w urbanistyce plac kształtem zbliżony do koła. , RONIENIE ZAKAŹNE, wet. choroby zakaźne, których gł. objawem u samic jest ronienie: bruceloza bydła, świń i owiec, paratyfusowe i wirusowe ronienie klaczy i in. RONKALSKIE POLA, równina na lewym brzegu Padu powyżej Piacenzy, Włochy pn.; 1158 zjazd Fryderyka Barbarossy z niem. i wł. feudałami oraz przedstawicielami miast Włoch pn., na którym cesarz ogłosił prawa o regaliach, znoszące samorząd miast wł. (władza w rękach podestów — urzędników cesarskich; znaczne opłaty składane przez poszczególne miasta na rzecz skarbu cesarskiego). RÖNNE, gł. m. na wyspie Bornholm (Dania); 13 200 mieszk. (1955); port; przemysł materiałów budowl.; rybołówstwo. RONSARD [rąsą:r] Pierre de (1524—85), liryczny poeta fr. epoki Odrodzenia; przywódca -►Plejady; odegrał doniosłą rolę w kształtowaniu się nar. poezji fr.; Ody, Sonety, Fraszki; chybiona epopeja Francjada. RONT [fr.], patrol wojsk, kontrolujący w nocy warty i posterunki. ROOSEVELT [ręuzawelt]: 1) Theodore (1858—1919), prezydent USA 1901—09; prowadził imperialist, politykę ekspansji w stosunku do państw Ameryki Srodk. i Pd., zwł. Panamy i Kuby; 1912 zał. Partię Postępową 1 był jej kandydatem na prezydenta; liczne prace z dziedziny historii, wojskowości, polityki; opowiadania myśliwskie; 2) Franklin Delano (1882—1945), amer. mąż stanu, demokrata; pierwszy raz w dziejach USA czterokrotnie wybierany prezydentem 1932, 1936, 1940 ł 1944; twórca programu reform ekon. i spoi. zwanego -*-New Deal; w okresie II wojny świat, wraz z Churchillem i Stalinem uczestnik konferencji „wielkiej trójki“ w Teheranie i Jałcie, współtwórca Karty Atlant, i ONZ; 3) Anna Eleanor (ur. 1884), żona i współpracowniczka poprz., 1947—51 przewodnicząca Komisji Praw Człowieka ONZ. ROPA, med. gęsty płyn powstający w przebiegu zapalenia ropnego; składa się z surowicy, krwinek białych (ciałek ropnych), bakterii oraz tkanek rozpuszczonych przez fermenty proteolityczne drobnoustrojów i krwinek białych. ROPA NAFTOWA, olej skalny — ciekły, nierozpuszczalny w wodzie surowiec kopalny barwy żółtawobrunatnej, o charakterystycznym zapachu nafty; r. n. jest mieszaniną węglowodorów, powstałą w wyniku swoistych procesów 'ferment, szczątków organizmów żyjących w dawnych okresach geologicznych; jej występowanie związane jest ze skalami osadowymi (piaskowce, wapienie); przeróbka r. n. polega na jej frakcjonowanej destylacji (niektóre frakcje poddaje się dalszym procesom otrzymując np. wazelinę, parafinę), w wyniku której otrzymuje się benzynę, naftę, Ropa naftowa Produkcja światowa (w min ton) i ważniejsi producenci F. D. Roosevelt Kraje 1937 1950 1953 1956 świat 279,5 522,9 659,8 840,8 w tym: USA 172,9 266,7 318,5 353,7 Wenezuela 27,2 80,0 94,2 131,5 ZSRR 28,5 37,9 52,8 83,8 Kuweit • 17,3 43,3 55,0 Arabia Saudyjska — 26,6 41,2 48,2 Irak 4,3 6,6 28.2 31,1a Iran 10,3 32,3 A 26.2 Polska 0,5 0,16 0,19 0,18 “ Bez produkcji „Naft Khaneh“ wynoszącej 2*/» produkcji Iraku w 1954 r.  ROPCZYCE 824 i'Y'O gazy krokowe £tan. etylen C ( przeróbka Ci \__/\x chemiczna złoże ropne ,r->l v—'butan, Sr bu ty len ^*benzyna 
krokowa oleje opałowe Schemat nowoczesnej przeróbki ropy. naftowej kauczuk syntetyczny guma włókna syntetyczne produkty farmaceutyczne Chemikalia rolnicze szkło organiczne rozpuszczalniki i tp olej gazowy, oleje smarowe oraz asfalt; r. n. po raz pierwszy poddał destylacji aptekarz pol. I. Lukasiewicz. W Polsce r. n. występuje w podłużnym pasie Karpat fliszowych (od Nowego Sącza do granicy wscn.). Tabl. 54. ROPCZYCE, m. pow., woj. rzesz.; 2700 mieszk. S; drobny przemysł przetw.-rolny, w okolicy uroe gleby. Prawa miejskie z 1362; w pow. R. w czerwcu 1933 wystąpienia chłopskie przeciw władzom sanacyjnym na tle ucisku podatkowego, obfitujące w starcia zbrojne z policją. ROPELEWSKI Stanisław (1815—65), działacz polit. na emigracji, publicysta, krytyk; w Paryżu red. „Młodej Polski“; znany z krytycznych ocen twórczości Słowackiego. ROPIEŃ, absces — nagromadzenie się ropy na ograniczonym obszarze w tkance łącznej (najczęściej podskórnej) lub w narządach wewn. (płuca, wątroba itp.); r. opadowy, położony z dala od właściwego źródła ropienia; powstaje wskutek spływania ropy szczelinami międzytkankowymi, najczęściej w przebiegu gruźlicy kręgosłupa; r. przywierzcholkowy, ognisko ropne dokoła wierzchołka korzenia zębowego, powstające wskutek szerzenia się infekcji zakażonej miazgi zęba; r. zimny, wywołany przez prątki gruźlicy; cechuje go mała bolesność, slaby odczyn miejscowy oraz brak odczynu ogólnego. ROPNIAK, nagromadzenie się ropy w jamach ciała (r. opłucnej, r. stawu, r. zatoki szczękowej). ROPNICA, med. ogólne zakażenie powodujące powstawanie licznych ropni w różnych narządach. ROPOMOCZ, pyuria — med. obecność ropy w moczu; objaw chorobowy. ROPONERCZE, med. obecność ropy w nerkach; występuje zazwyczaj jako powikłanie wodonercza lub kamicy nerkowej wskutek zakażenia bakteriami ropotwórczymi, a także w przebiegu gruźlicy nerek lub zapalenia miedniczek nerkowych. ROPOTOK ZĘBODOŁOWY -paradentoza. ROPOWICA, flegmona — med. rozlane ropne zapalenie tkanki łącznej (np. podskórnej). ROPUCHY, Bufonidae, rodzina płazów bezogonowych; naga, brodawkowata skóra o licznych gruczołach; zębów brak; kończyny przednie i tylne prawie jednakowej dl.; lądowe, nocne; zimują zwykle pod ziemią; skrzek w postaci długich sznurów; pożyteczne. W Polsce: r. zwyczajna (Bufo vulgaris) i r. zielona (ß. viridis). RORSCHACH Hermann (1884—1922), psychiatra szwajc.; twórca testu zw. testem Rorschacha, badającego ukryte, nieuświadomione dążenia i reakcje ludzi ROSA Salvatore (1615—73), wł. malarz barok.; portrety, pejzaże romant. i sceny batalistyczne. ROSA, kropelki wody powstające w wyniku skraplania się zawartej w powietrzu pary wodnej na wychłodzonych powierzchniach gruntu, roślin, przedmiotów; rosy punkt, temperatura, w której powietrze staje się nasycone parą wodną, na skutek czego para zaczyna się skraplać i osadzać w postaci rosy. ROSARIO, m. w Argentynie, drugie co do wielkości, port nad dolną Paraną (dostępny dla statków ocean.); 525 000 mieszk. (1952); uniwersytet; duży ośrodek handl., przem.; młyny, rzeźnie, fabryki garbnika, maszyn; węzeł kol.; lotnisko; eksport zboża, mięsa, skór, wełny. ROSCELIN [roslę] z Compiégne (XI w.), filozof fr. potępiony 1092—93 przez kościół za -»nominalizm. ROSCHER Wilhelm (1817—94), ekonomista niem.; założyciel tzw. starszej szkoły historycznej w ekonomii. ROSCJUSZ, Quintus Roscius (126 p. n. e — ok. 62), aktor rzym., uznany za najlepszego komika, przyjaciel Cycerona. ROSEGGER Peter, właśc. Kettenfeier Petri (1843— 1918); pisarz austr.; w powieściach autobiogr. i obyczaj. maluje życie wsi styryjskiej; Schriften des Waldschulmeisters (Pisma nauczyciela wiejskiego), Jakob der Letzte (Jakub Ostatni). ROSEN Jan (1854—1936), malarz, batalista; także obrazv rodzaj.; Przegląd woisk na placu Saskim. ROSENBERG Alfred (1898—1946), polityk i ideolog hitleryzmu, kierownik urzędu spraw zagr. NSDAP, podczas II wojny świat, specjalny komisarz Rzeszy dla okupowanych terenów wsch. (ZSRR), odpowiedzialny za popełnione tam zbrodnie; w książce Mythus des XX Jh. wyłożył narodowosocjalist. światopogląd oparty na rasizmie i wierzeniach niechrześc.; skazany w procesie norymberskim na śmierć i stracony. ROSETTA, m. port. w Egipcie w delcie Nilu; 32 800 mieszk. (1952); olejarnie; wywóz ryżu. ROSICZKA, Drosera, torfowiskowa owadożema bylina z rodziny rosiczkowatych, rzędu ściennych; liście o ruchomych lepkich włoskach przytrzymujących owady i wydzielających rozpuszczające ich ciało soki trawienne;. wszystkie (u nas 3) gatunki chronione; najczęstsza r. okrągłolistna (D. rotundifolia) — torfowiska wysokie; lecznicza. Tabl. XV. ROSIEŃSKIE POWSTANIE 1831, udział włościan w akcji powstańczej na Żmudzi spowodowany wyzyskiem pańszczyźnianym przez Rosjan ’— właścicieli dóbr ziemskich. ROSJA, geografia -»-Związek Socjalist. Republik Radź., -»Ros. Fed. Socjalist. Republika Radź. Historia. W IX w. połączenie księstw nowogrodz, i kijów, dało początek Rusi Kijowskiej, wczesnofeudalnemu państwu Słowian wschodnich, które ok. 988 przyjęło chrześcijaństwo; w połowie XII w. Ruś rozpadła się na wiele księstw feudalnych; najazdy Mongołów w XIII w. uwieńczono ich zwycięstwem nad księstwami ruskimi nad Kałką 1223 i zdobyciem Kijowa 1240 doprowadziły Ruś do upadku ekonom, i kultur., a politycznie uzależniły ją od Złotej Ordy; w XIII w. wyodrębniło się księstwo moskiewskie, jego władcy uznani przez Ordę wielkimi książętami 1328 dokonali w ciągu XIV—XV w. zjednoczenia Rusi północno-wschodniej, a ok. 1480 uniezależnili się całkowicie od Ordy; zachodnie i południowo-zach. ziemie ruskie (Białoruś i Ukraina) dostały się w ciągu XIV w. pod władzę Litwy (Ruś Czerwona — pod władzę Polski), a po unii polsko-Iitew. weszły w skład Rzeczypospolitej; w XVI w wielkie księstwo moskiew. przekształciło się w rozległe scentralizowane państwo rosyjskie, jednoczące stopniowo także nieruskie kraje Europy wsch. (Ural Powołże, Kaukaz); Iwan IV przyjął tytuł cara’  825 ROSSELLINO Państwo rosyjskie w czasach nowożytnych Wszechrusi 1547; dążenia do opanowania Inflant i wyjścia na Bałtyk zakończyły się przegraną wojną z Polską 1577—82; z końcem XVI w. wygasła dynastia Rurykowiczów (1598), a na początku XVII w. nastąpił okres tzw. -»-smuty: wojny chłopskiej (Bołotnikow) oraz interwencji pol.szwedz.; po jej zakończę niu na tronie ros. osadzono 1613 dynastię Romanowów; pod jej rządami ukształtowała się w ciągu XVII w. monarchia absolutna i rozszerzyło terytorium (prawobrzeżna Ukraina, Syberia); za czasów Piotra I (1696— 1725) po zwycięstwach nad Turcją i Szwecją Rosja stała się imperium; uzyskała i utwierdziła dostęp do M. Czarnego i Bałtyku, wystawiła dużą flotę; przełomowe dla Rosji znaczenie ma dokonana przez Piotra I europeizacja administracji, armii i gospodarki. Po śmierci Piotra 1 i wygaśnięciu męskiej linii Romanowów 1730 obsadzanie tronu car. pozostawało przez kilkadziesiąt lat w rękach klik pałacowych; na dworze zyskiwali znaczenie ministrowie pochodzenia niem.; umocnienie caratu przyniosły rządy Katarzyny II (1762—96); pomyślne wojny z Turcją i udział w rozbiorach Polski rozszerzyły znacznie terytorium państwa; zaostrzenie wyzysku pańszczyźnianego wywołało powstanie chłopskie Pugaczowa; Paweł I i Aleksander I walczyli przeciw rewol., a potem napoleońskiej Francji, 1799, 1805—07, 1812—14; ta ostatnia kampania przyniosła upadek Napoleona; w nowym urządzaniu Europy na kongresie wied. 1814—15 dyplomacja ros. grała czołową rolę uzyskując przyłączenie do Rosji Królestwa Polskiego; od Mikołaja I carat stał się „żandarmem“ Europy; kontynuując politykę ekspansji na północ, wschód i południe (Finlandia, Besarabia, Daleki Wschód) występował jednocześnie przeciw ruchom wolnościowym w Europie; interwencji przeciw Francji i Belgii 1830 przeszkodziło powstanie listopadowe w Polsce; 1849 Mikołaj I pomógł Austrii zdusić powstanie węg.; niepowodzenia w wojnie krymskiej 1854—56 nie zdołały zachwiać potęgi R., wpływ na Bałkanach osiągnęła po wojnie z Turcją 1877—78. W stosunkach wewn. w ciągu XIX w. pogłębiał się kryzys systemu poddańczcgo; za Aleksandra II carat bvł zmuszony do reform, m. in. do uwłaszczenia chłopów 1861; po stłumieniu powstania poi. 1863—64 tendencje liberalne osłabły, a po zamordowaniu cara przez „narodników" nastąpił nawrót do pełnej reakcji za Aleksandra III; z wejściem R. na drogę kapitalist. rozwoju przemysłu wzrosła rola klasy robotn.; pod wpływem marksizmu tworzyły się pierwsze związki robotnicze; 1898 powstała ros. partia socjaldemokr., rozwinął działalność W. Lenin. W XX_ w. kryzys imperializmu wojenno-feudalnego w R. objawił się klęską w wojnie z Japonią 1904—05 i rewolucją 1905—07; podczas I wojny świat. R. należała do bloku państw Ententy; ponosiła klęski; nastąpiło wewn. rozprzężenie; w lutym 1917 rewolucja obaliła carat, R. stała się republiką burżuazyjną; Rewolucja Październikowa 7 XI 1917 przekształciła R. w socjalistyczną republikę radziecką. Dalsze dzieje -»-Związek Socjalist. Rep. Radź. ROSJANIE (Wielkorusini), grupa wsch. Słowian; jako narodowość ukształtowali się w XIV—XV w.; obecnie podstawowa ludność RFSRR; najliczniejszy naród ZSRR (w 1939 — 100 391 500). ROSKILDE [rpszilde], m. w Danii (Zelandia); 28 700 mieszk. (1955); katedra z XIII w. z grobami królów duń.; biskupstwo protestanckie; przemysł spożywczy. ROSOMAK, Gulo gulo, największy gatunek z rodziny kunowatych; tundry i tajgi Europy pn., Azji, Amer. Pn.; dl. ciała 85 cm + ogon 13 cm; zjada gł. lemingi, ponadto inne kręgowce i padlinę; dawniej występował w Polsce. Tabl. 36. ROSÓŁ: 1) Jan (1845—1914), robotnik, działacz Związku Robotników Pol., następnie SDKPiL; organizator tajnej drukarni SDKPiL; wieloletni więzień polit.; dwukrotnie zsyłany na Syberię; 2) Antoni (1882—1922). syn J„ działacz SDKPiL; bliski współpracownik F. Dzierżyńskiego. ROSPUDA: 1) jez. we wsch. części Pojez. Mazurskiego wśród lasów Puszczy Augustowskiej, odgałęzienie jez. Necko, ok. 109 ha, dl. 3 km, glęb. do 20 m; brzegi wysokie, na ogół lesiste; 2) rz. na Pojez. Suwalsko-August., pr. dopływ Biebrzy, dł. 108 km. Tabl. 57. ROSS [ros]: 1) John (1777—1858), kontradamirał floty bryt.; 1831 odkrył płw. Boothia Felix i pn. biegun magnet; 2) James Clark (1800—62), żeglarz ang.; 1829—33 udział w polarnej wyprawie stryja Johna Rossa; 1839—43 kierownictwo wyprawy do Antarktydy; 1841 odkrycie Ziemi Wiktorii i wulkanu Erebus; 1848—49 udział w poszukiwaniu Franklina; 3) Ronald (1857—1932), lekarz i parazytolog ang.; dowiódł, że malarię przenoszą komary. Nagroda Nobla 1902. ROSSA MORZE, najbardziej pd. część Oc. Spokojnego, stanowiąca zat. wciętą w Antarktydę, między 170° dł. wsch. a 140° dł. geogr. zachodniej. ROSSELLINI Roberto (ur. 1906), wł. reżyser filmowy, jeden z gł. przedstawicieli neorealizmu wł. Rzym miasto otwarte, Paisa. ROSSELLINO Bemardo (1409—64), wł. architekt i rzeźbiarz wczesnego Renesansu; Palazzo Ruccellai we Florencji, Palazzo Piccolomini i katedra w Pienzy  G. Rossini ROSSETTI liczne nagrobki (Leonarda Bruni w kościele S. Croce we Florencji). ROSSETn Dante Gabriel (1828—82), poeta i malarz ang. pochodzenia wł.; przedstawiciel -»-prerafaelitów; wyznawca mistycznego kultu piękna; poematy, cykl sonetów Dom życia; obrazy i ilustracje książkowe. ROSSI: 1) Karl ]. <1775— 1849), ros. architekt i urbanista okresu klasycyzmu; Sztab Gen., teatr Aleksandryjski, zamek Michajłowski w Petersburgu; 2) Ernesto (1827—98), aktor wł., sławny z repertuaru Szekspir., również kierownik teatru; występował gościnnie w całej Europie, także w Ameryce. ROSSINI Gioacchino (1792—1868), słynny wł. kompozytor; jego opera Cyrulik sewilski jest szczytowym osiągnięciem wł. opera buffa, a Wilhelm Tell znakomitym przykładem „wielkiej opery“ francuskiej. ROSTA, Rossijskoje Tielegrafnoje Agientstwo — agencja pras. założona 1918 na miejsce Petersburskiej Agencji Telegraf.; zlikwidowana 1935; funkcję jej przejęła -*TASS. ROSTAFIŃSKI Józef (1850—1928), botanik; autor prac z dziedziny florystyki i morfologii oraz podręczników szkol.; gł. dzieło Monografia śluzowców; przyczynił się do opracowania słownictwa botanicznego. ROSTAND [rostS] Edmond (1868—1918), dramaturg fr.; epigon romantyzmu; Cyrano de Bergerac, Orlątko, Chanteclair. ROSTBEF [ang.], pieczeń wolowa pieczona na ostrym ogniu, podawana półsurowa. ROSTEK Józef (1859— 1929). lekarz, działacz poi. w Raciborzu; założył Śląskie Tow. Pomocy Nauk.; wydawał „Nowiny RaciborRÓSTOCK, m. i największy port w NRD; 150 000 mieszk. (1955); uniwersytet z 1419; kombinat rybny, fabr. samolotów, motorów; przedporcie Warnemunde — wielka stocznia; kąpielisko morskie. ROSTOWCEW Michaił I. (1870—1942), historyk ros., zna%vca dziejów staroż., prof. uniwersytetów: w Petersburgu, a po 1917 w Oxfordzie, Madison i Yale; History of Ancienl World (Historia starożytnego świata); Social and Economic History of Roman Empire (Społeczna i ekonomiczna historia cesarstwa rzymskiego). ROSTOW NAD DONEM, m. obw. w RFSRR w pobliżu ujścia Donu do M. Azowskiego, port m. i rzeczny; 552 000 mieszk. (1956); uniwersytet i in. wyższe uczelnie; fabr. maszyn roln., stocznie, jeden z największych w ZSRR ośr. przemysłu spoż., także chem., dziewiarskiego, meblowego; ważny węzeł kolejowy. ROSTWOROWSKI Karol Hubert (1877—1938), dramaturg i poeta, autor sztuk o problematyce moralnej ujętej w duchu kat. (Judasz z Kariothu, Kaligula, Niespodzianka, Przeprowadzka, U metij). Członek PAL, z której wystąpił w 1937; publicysta o poglądach zachowawczych i nacjonalistycznych. ROSYJSKA FEDERACYJNA SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA RADZIECKA (RFSRR), największa i najważniejsza rep. związkowa w ZSRR, położona we wsch. części Europy i pn. części Azji; 17 076 900 km*, 113 225 000 mieszk. (1956); obejmuje 14 rep. autonom. (Baszkirska, Buriacko-Mongolska, Czeczeńsko-Inguska, Czuwaska, Dagestańska, Jakucka, Kabardyńsko-Bałkarska, Karelska, Korni, Maryjska, Mordwińska, Pólnocno-Osetyńska, Tatarska, Udmurcka), 6 krajów, 52 obwody, 1 obwód autonom., 6 obwodów auto- J. Rostafiński 826 nom. wewnątrzkrajowych, 10 okręgów nar.; stoi. Moskwa. Warunki naturalne: 1) Równina obejmująca góry Chibiny, Wyżynę Srodk.-Rosyjską i Wyżynę Nadwołżańską, 2) Nizina Zach.-Syberyjska (od Uralu do Jeniseju), otoczona na pd.-wsch. górami Ałtaj, 3) Wyżyna Srodk.-Syberyjska (między Jenisejem a Leną), do której na pd. przylegają pasma Sajanu Zach. i Wsch. oraz pasma górskie Dalekiego Wschodu (między Leną a Pacyfikiem): Góry Wierchojańskie, Stanowe i in. — Klimat cechuje duża zmienność z zach. na wsch. (od morskiego na krańcu pn.-zach. do wybitnie kontynent w Syberii i monsunowego na Dalekim Wschodzie) oraz z pd. na pn. (od podzwrotn. do arktycznego na wyspach Oc. Lodowatego Pn.). Gł. rzeki: w części eur. — Wołga, Dniepr, Dźwina, Don, Peczora, na Syberii — Ob, Irtysz, Jenisej. Angara, Lena, na Dalekim Wschodzie — Amur. Gł. jeziora: w części eur. — Onega, Ładoga, Ilmeń, Elton, Baskunczak, na Syberii — Bajkał. Ludność wielonarodowościowa, przeważają Rosjanie, ok. 80*/i; śr. gęstość zaludnienia ok. ' 7 na km*; największe zaludnienie: zach. i pd. obszary eur. części RFSRR, obszary pd. w części azjat.; gł. miasta: Leningrad, Gorkij, Kujbyszew, Nowosybirsk, Swierdłowsk, Czelabińsk, Kazań, Rostow n. Donem, Perm, Stalingrad, Saratów, Omsk, Ufa, Woroneż, Jarosławl, Stalińsk, Krasnojarsk. Tuła, Iwanowo, Irkuck. Gospodarka: 59*/» obszaru zasiewów w ZSRR; przeważa gospodarka zbożowa przy zwiększającym się obszarze uprawy pszenicy, roślin techn. i pastewnych; hodowla bydła rog. (53°/« pogłowia ZSRR), nierogacizny, owiec; ponad 66°/o produkcji przemysł. ZSRR; wyróżnia się przemysł maszyn.; gł. ośrodki przemysł: okręg centralny (Moskwa, Jarosławl, Tuła, Iwanowo) — przemysł maszyn , chem., wydobycie węgla (Zagł. Podmoskiewskie), włókien.; okręg pn.-zach. (z Leningradem) — przemysł maszyn., chem., lekki, wydobycie torfu; Powołże (Gorkij, Kujbyszew, Stalingrad) — przemysł maszyn., energet., wydobycie ropy naft., gazu ziemnego; Ural — produkcja żelaza, przemysł chem., maszyn, i in.; pn.-eur. cześć RFSRR — przemysł drzewny, wydobycie węgla (Zagł. Peczorskie); pn. Kaukaz — wydobycie ropy naft., przemysł cement.; Syberia Zach. — wydobycie węgla; Daleki Wschód — produkcja żelaza, wydobycie węgla, ropy naft. i in. Komunikacja: przeważa transport kol.; dl. linii kol. 69 100 km (1956), dł. rzek żeglownych ponad 110 000 km; wzrasta wewnętrzny transport lotn. między Moskwą i republikami RiSRR i ZSRR. stanowiący dla odległych obszarów Syberii gł. środek komunikacji; gł. "magistrale samochodowe prowadzą z Moskwy do miast: Leningrad, Mińsk, Gorkij, Jarosławl, Symferopol, Kujbyszew. ROSYJSKA LITERATURA. Sięga początkami czasów Rusi Kijowskiej (X—XIII w.); ukształtowana została na gruncie rodzimej tradycji lud. i bizant.-słowiańskiej kultury wraz z przyjęciem chrześcijaństwa (988). Z czasów kijowskich pochodzą zabytki rei. (apokryfy, żywoty świętych), świeckie (Aleksandria, Historta zburzenia Jerozolimy), oryg. bogata literatura kronikarska (Powieść doroczna i Słowo o wyprawie Igora, 1185—87). Do nielicznych zabytków z czasów niewoli tatarskiej (XIII—XV w.) należą: Powieść o najeździć Balu-chana na Riazań i Zycie Aleksandra Newskiego. W XV w. kiełkuje Diśmiennictwo regionalne w Moskwie (Zadońszczyna), w Twerze (Podróż za trzy morza A. Nikitina), w Nowogrodzie i in. miastach. W XVI w., za czasów Iwana Groźnego, powstały wielkie kompilacje o charakterze kronik, i cerkiewno-obrzędowym (Stogław) oraz dydakt. (Domostroj). Z XVII w. pochodzą anonimowe powieści wojen. (Powieść o Jeruslanie Łazarewiczu), autobiografia protopopa Awwakuma, przeróbki zach.-eur. powieści awanlumiczo-rycerskich, powieści moralizatorskie, obyczajowe i satyr. Pod wpływem poi. powstają pierwsze wiersze sylabiczne (S. Polocki), organizuje się stały teatr. Za czasów Piotra I wystąpił kaznodzieja, poeta i dramaturg F. Prokopowicz, rozwija się publicystyka, powstają pierwsze wiersze liryczne. Po 1730 przenika do r. 1. klasycyzm (A. Kantiemir, W. Trediakowski, M. Łomonosow, A. Sumarokow). W epoce Katarzyny II rozwija się czasopiśmiennictwo satyr. (N. Nowikow), występuje komediopisarz D. Fonwizin oraz głośny poeta dworski G. Dierżawin. W końcu XVIII w. rozkład klasycyzmu (poematy M. Cheraskowa, poezja lekka). Równocześnie rodzi się sentymentalizm, którego nurt szlachecki reprezentuje N. Karamzin, a nurt rewol. A. Radiszczew. Na przełomie XVIII i XIX w. tworzy największy bajkopisarz ros. I. Kryłow. W poezji pierwszych lat XIX w. przoduje K. Batiuszkow Pierwszym wybitnym przedstawicielem romantyzmu jest W. Żukowski; nurt rewol, romantyzmu repre 827 zentują poeci-dekabryści (K. Rylejew, W. Kiichelbecker i in.). Pierwsze elementy realizmu przynosi słynna komedia A. Gribojedowa Mądremu biada. Od romantyzmu do realizmu wiedzie droga największego poety ros., twórcy nowoczesnej r. 1. A. Puszkina. Podobną drogę od „rosyjskiego bajronizmu“ do realizmu przebył również drugi wielki poeta ros. M. Lermontow, wyraziciel idei rewolucjonistów szlacheckich w latach 1830—40; w tym okresie przewagę w r. 1. osiąga proza; najwybitniejszym jej twórcą jest wielki satyryk N. Gogol, związany z tzw. „szkołą naturalną'* reprezentującą realizm krytyczny; teoretykiem tej szkoły był krytyk i myśliciel W. Bieliński, twórca ros. estetyki materialist., którą rozwijają w okresie następnym N. Czemyszewski i N. Dobrolubow. Ruch lit. 1840—70 kształtuje się z jednej strony pod znakiem sporów między slowianofilami i okcydentalistami („zapadnikami", od „zapad“ — zachód), zwolennikami zbliżenia Rosji do Europy, z drugiej strony pod znakiem działalności rewol. demokratów (Bieliński, Hercen, Czemyszewski, Dobrolubow); poezji 1840—50 przewodzą F. Tiutczew i N. Ogariew. Druga {połowa XIX w. przynosi dalszy rozwój prozy; na ata 1850—80 przypada twórczość I. Turgieniewa, który w swoich powieściach wysuwa centralne problemy społeczne i moralne swoich czasów; równolegle tworzą powieściopisarze I. Gonczarow, A. Pisiemski; dramaturgię reprezentuje twórca ros. sceny naród. A. Ostrowski oraz A. Suchowo-Kobylin. Lata 1860—70 są obrazem rozkwitu twórczości pisarzy obozu rewol.-demokr., któremu przewodzi w tym okresie Czemyszewski; jego powieść Co robić? wywarła ogromny wpływ na współczesnych. Zbliżeni do rewol. demokratów są N. Pomiałowski, A. Sewitow, J. Reszetnikow. Rewol. idee przenikają poezję N. Niekrasowa, czołowego poety okresu; pod wpływem jego pozostają poeci zgrupowani wokół czasopisma „Iskra“, natomiast szkolę „czystej poezji“ reprezentują A. Fiet, A. Majkow i A. K. Tołstoj; rewol. demokratą iest wybitny prozaik i satyryk N. Sałtykow-Szczedrin. Najwyższe szczyty osiąga r. 1. w II poł. XIX w. w twórczości dwóch wielkich pisarzy: F. Dostojewskiego i L. Tołstoja; głębokie sprzeczności cechują pisarstwo Dostojewskiego, znakomitego znawcy duszy ludzkiej i jej tragicznych załamań; w twórczości L. Tołstoja, obejmującej całą II poł. XIX i pierwsze dziesięciolecie XX w., odbijają się jak w zwierciadle najgłębsze konflikty życia Rosji w okresie między reformą chłopską 1861 a pierwszą rewolucją ros. 1905—07. Spośród prozaików II poi. XIX w. wymienić należy jeszcze wybitnego prozaika N. Leskowa, świetnego znawcę obyczajów i języka ludu ros., oraz pisarzy narodników, przedstawiających życie wsi ros. (G. Uspienski, N. Złatowratski). Czołowymi przedstawicielami lit. realist. końca XIX w. są: W. Garszyn, W. Korolenko, D. Mamin-Sibiriak i przede wszystkim A. Czechow, w którego twórczości znalazła najpełniejszy wyraz atmosfera życia ros. na przełomie XIX i XX w. U schyłku XIX w. wzmagają się również tendencje antyrealistyczne; postawy mistyczno-katastroficzne znajdują wyraz w symbolizmie (poeci W. Briusow, A. Blok, K. Balmont, Z. Gippius), którego przywódcami ideowymi są W. Sołowiow i D. Mereżkowski. Jako kierunek postsymbolistyczny powstaje na pocz. XX w. akmeizm (A. Achmatowa, M. Cwietaiewa, N. Gumilew). W końcu XIX w. wkracza do literatury M. Gorki; twórczość jego związana z walką klasy robotn. kontynuuje tradycje realist. r. 1., wnosi do niej równocześnie nowe treści; jego powieść Matka (1906) jest pierwowzorem kierunku, który w przyszłości otrzyma nazwę realizmu socjalist Obok Gorkiego nurt demokratyczny r. 1. na pocz. XX w. reprezentują pisarze-realiści: A. Serafimowicz, M. Garin-Michajłowski, A. Kuprin, I. Bunin, L. Andrejew. Klęska rewolucji wywołuje załamanie się niektórych pisarzy nurtu demokratycznego (Andrejew) i nasilenie prądów dekadenckich (powieści M. Arcybaszewa, F. Sołoguba); podczas I wojny świat, w poezji występują futuryści (młody W. Majakowski, W. Chlebnikow, O. Burluk, A. Kruczenych); z futurystami związana jest również twórczość B. Pastemaka, który stanie się później jednym z najwybitniejszych liryków radź. Pojawia się również imażynizm, którego głównym przedstawicielem jest młody S. Jesienin. Nową epokę w dziejach r. 1. otwiera Wielka Rewolucja Październikowa. Fundamenty lit. radź. zakładają w okresie rewolucji i wojny domowej Gorki, Serafimowicz, D. Biedny i Majakowski. W pierwszych latach rewolucji rozwija się głównie poezja; dominuje w niej heroiczno-romant. stosunek do rewol. (ISO 000 000 i Misterium-Buffo Majakowskiego, poemat Dwunastu symbolisty Błoka, który wraz z Briusowem przechodzi na pozycje literatury radź.); rozwija się też satyra polit. („Okna Rosta“ Majakowskiego, D. Biedny). Lata ROSYJSKA SZTUKA 1920—30 przynoszą rozwój nowej prozy radź.; dominuje w niej tematyka rewolucji i wojny domowej (W. Iwanow, D. Furmanów, I. Babel, A. Serafimowicz, A. Fadiejew, K. Fiedin, L. Sejfullina); powstają wielkie powieści A. Tołstoja (z cyklu ¡Droga przez mąką) i M. Szołochowa (Cichy Don, ks. I — 1928); F. Gładkow (Cement) ukazuje trudności pierwszych lat budownictwa socjalist.; kontynuuje swą twórczość Gorki (Artamonow i synowie); w poezji obok Majakowskiego tworzą S. Jesienin, A. Asiejew, N. Tichonow, E. Bagricki, M. Swietłow, A. Bezymienski, A. Żarów; dramat reprezentują K. Treniew, B. Ławreniew, W. Wiszniewski, B. Bill-Biełocerkowski. Dla lat 1920—30 charakterystyczne są liczne ugrupowania lit., które odzwierciedlają skomplikowaną walkę ideowo-lit. tego czasu: „Bractwo Serapiona“, „Lef“, „Pieriewał‘r i in.; organizacją o charakterze masowym był RAPP; 1932 powstaje Związek Pisarzy Radzieckich, jednoczący wszystkich pisarzy kraju. Literatura 1930—40 odzwierciedla budownictwo socjalist., kształtowanie się nowego człowieka na tle procesów industrializacji kraju (powieści L. Leonowa, W. Katajewa, F. Gładkowa, M. Szaginian, I. Erenburga) i kolektywizacji rolnictwa (M. Szołochowa Z orany ugór, F. Panfiorowa Bruski); rozwija się powieść hist. (A. Tołstoja Piotr I, powieści W. Szyszkowa, S. 	Siergiejewa-Censkiego, A. Nowikowa-Priboja); ukazują się powieści. Jak hartowała sią stal N. Ostrowskiego, Poemat pedagogiczny A. Makarenki, Klim Samgin M. Gorkiego, opowiadania M. Priszwina; poezję tego okresu reprezentują A. Asiejew, M. Isakowski, A. Twardowski, N. Tichonow i in.; dramaturgię — sztuki N. Pogodina, A. Treniewa, W. Wiszniewskiego. Nowy etap w rozwoju r. I. radź. stanowi okres Wielkiej Wojny Narodowej (1941—45); literatura mobilizuje naród do walki, wielką rolę odgrywa publicystyka (I. Erenburg, A. Tołstoj, L. Leonow) i poezja tego okresu (poematy WasyU Tiorkin A. Twardowskiego, Południk Pułkowo W. Inber, liryka K. Simonowa, A. Surkowa, O. Bergholc, M. Isakowskiego, P. Antokolskiego i in.); powieści związane tematycznie z wojną piszą: W. Grossman, B. Gorbatow, K. Simonow, A. Fadiejew i in.; dramat tego okresu reprezentują L. Leonow i K. Simonow. Tematvka woj. przeważa jeszcze w literaturze pierwszych lat powojennych (B. Polewoj, M. Bubiennow, W. Niekrasow i in.); prozę ostatnich lat reprezentują powieści L. Leonowa, I. Erenburga, K. Paustowskiego, W. Kawierina, W. Panowej, F. Gładkowa, W. Dudincewa, poezję — liryka A. Twardowskiego, W. Ługowskiego, L. Martynowa, O. Bergholc, B. ¿łuckiego. ROSYJSKA MUZYKA. Rosyjska kultura muz. ma swe główne źródło w twórczości ludowej, której jedną z najstarszych form są epickie byliny; dowodem intensywności muzykowania lud. jest znaczna liczba instrumentów lud. (gęśle, domra, bałałajka, ukraińska bandura i in.); aż do XVIII w. wyrazem twórczości artyst. jest szeroko rozwinięta i bogata muzyka cerkiewna, wywodząca się z form kultu bizant.; dopiero na skutek reform Piotra I i działalności zaproszonych artystów wł. twórcy rodzimi poczynają Komponować opery i muzykę instrument, w stylu wł. (D. Bortnianski 1751—1825); pierwszym wielkim nar. twórcą ros., który oparł się na rodzimych elementach muz., był M. Glinka; jego następcami są A. Dargomyżski i A. Sierow. Nar. styl muzyki ros. ugruntowali kompozytorzy znani p. n. „potężnej gromadki“ (M. Balakirew, M. Musorgski, A. Borodin, C. Cui, N. 	Rimski-Korsakow); pewne elementy zach. wtopił w swą twórczość nar. A. Rubinstein, a zwłaszcza P. Czajkowski, którego muzyka zdobyła cały świat — nadto S. Taniejew, S. Lapunow, A. Arenski i S. Rachmaninow; dydaktyczna działalność Korsakowa wydała całą szkołę znakomitych uczniów: A. Liadowa, A. Głazunowa, R. Glijera, M. Miaskowskiego, I. Strawińskiego, S. Prokofiewa, z których dwaj ostatni mieli znaczny wpływ na kształtowanie się modern, stylów twórczości, podobnie jak A. Skriabin, reprezentant ekspresionizmu; w radzieckiej muzyce nastąpił zwrot ku realistycznemu, opartemu na rodzimym folklorze, stylowi muzyki dla nowego, socjalist. kręgu odbiorców, odzwierciedla to twórczość D. Szostakowicza, D. Kabalewskiego, T. Chrennikowa, I. Dunajewskiego i in., w tym także kompozytorów narodowości nieros., jak np. A. Chaczaturiana (Armeńczyk); wyrazem wysokiej radź. kultury muz. jest liczna grupa znakomitych wirtuozów z pianista L. Oborinem i skrzypkiem D. 	Ojstrachem na czele. ROSYJSKA SZTUKA. Monument, sztuka Słowian wsch. rozwija się od czasu ukształtowania się państwa kijowskiego (IX w.), zwł. zaś od przyjęcia chrześcijaństwa (988). Do ok. 1700 nosi nazwę sztuki  ROSYJSKI JĘZYK ruskiej. Powstała pod decydującym wpływem sztuki bizant. i rozwijała się w oparciu o jej tradycje. Do najazdu tatarskiego w pocz. XIII w. najważniejszymi ośrodkami były: Kijów (sobór Sw. Zofii z dekoracją mozaikową i freskową, XI w.), Nowogród (sobór Sw. Zofii, XI w., cerkiew Neredicy z dekoracją fresk, z końca XII w.) i dzielnica wfodzimiersko-suzdalska (oryginalne budownictwo cerkiewne o fasadach zdobionych bogato płaskorzeźbą; cerkiew Opieki M. B. nad Nerlą, 1165). W XIII—XIV w. sztuka rozwija się jedynie w Nowogrodzie wskutek zajęcia reszty Rusi przez wrogów. Powstają cenne zabytki arch. i malarstwa ściennego (Teofan Grek), II poł. XIV w. W XV w. następuje rozkwit malarstwa ikon, zarówno w Nowogrodzie, jak w Moskwie (A. Rublow, ikona ze św. Trójcą), która od tego czasu staje się gł. ośrodkiem r. sz. W XVI w. Moskwa nabiera charakteru monument. (Kreml moskiewski, budowle świeckie, sobory). W XVI— XVII w. rozwija się odrębny styl nar. w budownictwie drewn. i kamiennym (sobór Błogosławionego Bazylego w Moskwie, II poi. w. XVI), przyjmujący w XVII w. bogaty dekor. charakter; w tym kierunku idzie rozwój malarstwa. Sztuka rosyjska lat 1700— 1917 zrywa z tradycjami bizant. i daje wyraz ogólnoeuropejskim tendencjom stylowym, które przyjmują tu jednak odrębny charakter. Gł. ośrodkiem staje się nowa stolica, Petersburg. Tu bogaty barok ros. znajduje pełny wyraz w twórczości B. Rastrelliego (Pałac Zimowy w Petersburgu i w Carskim Siole). Szczytowym punktem rozwoju arch. ros. jest okres klasycyzmu (1760—1840), w którym powstają monument, założenia arch. i budowle Petersburga (architekci Cameron, Quarenghi, Zacharów, Rossi). Drugim ważnym ośr. jest Moskwa (arch. Bażenow i Kazakow). Nowożytne malarstwo ros. rozwija się od w. XVIII (D. Lewicki). Okresem rozwoju szkoły nar. jest w. XIX, a przede wszystkim jego druga połowa (realistyczna grupa pieriedwiżników, Riepin, Surikow, Lewitan). Sztuka porewolucyjna w Związku Radź. rozwija się w oparciu o nowe podstawy społ. i mecenat państw.; do ok. 1930 panują w niej kierunki skrajnie nowoczesne: konstruktywizm w architekturze, abstrakcjonizm i kubizm w rzeźbie i malarstwie; po tym okresie sztuka rozwija się w myśl założeń realizmu socjalist. Architektura nawiązuje do tradycji klasycznych; cechuje ją rozmach prac urbanistycznych i budowlanych w zakresie architektury przemysł., budowli publ. i mieszk., urządzeń komunikacyjnych (Dnieproges, przebudowa Moskwy i jej metro; architekci A. Szczusjew, I. Żółtowski); rzeźba I malarstwo sięgają do realist. tradycji sztuki II poł. XIX w., gł. pieredwiżników (rzeźbiarze W. Muchina, N. Andriejew; malarze M. Niestierow, B. Joganson; graficy i rysownicy I. 	Faworski, „Kukryniksy“). Tabl. 47. ROSYJSKI JĘZYK, należy do grupy języków wsch.-slowiańskich; r. j. lit. powstał dopiero w XVIII w.; do tego czasu w literaturze posługiwano się językiem staro-cerkiewno-słowiańskim wzbogaconym w elementy jęz. wielkoruskiego. ROSYNANT, w Don Kichocie Cervantesa słynny koń rycerza z La Manczy, dzielący trudy i perypetie swego pana. ROSZADA [fr.j, w szachach jedyne dozwolone posunięcie dwóch figur jednocześnie, tj. króla i wieży, w ściśle określonych warunkach. ROSZENIE, jeden z procesów wstępnej wyprawy słomy roślin włókienniczych, mający na celu oddzielenie włókna od części zdrewniałych. ROSZPONKA, Valerianella olitoria, roczna roślina warzywna z rodziny kozłkowatych; nieduża rozetka jadalnych liści. ROŚ, jez. w grupie W. Jez. Mazurskich, 2212 ha, głęb. do 26 m; brzegi podmokłe, tylko na pd.-wsch. wyższe i zalesione, wypływa rz. Pisa; połączone z jez. Sniardwy stanowi część szlaku kajakowego z Jez. Mazurskich do Wisły. ROŚCISŁAW, książę wielkomorawski 846—70; dążąc do stworzenia samodzielnej słowiańskiej hierarchii kościelnej, powołał ok. 862 z Bizancjum misjonarzy Cyryla i Metodego, twórców obrządku słowiańskiego. ROŚLINA, organizm o komórkach obłonionych, prawie zawsze samożywny (-►asymilacja węgla) w związku z obecnością chloroplastów (ciałek zieleni); r. 	są przeważnie przytwierdzone do podłoża (wyjątek stanowią rozprątki, wiciowce, niektóre glony i niektóre r. wyższe); wzrost r. jest nieprzerwany, aż do śmierci; r. rozmnażają się płciowo (za pomocą komórki jajowej i plemników) lub wegetatywnie (np. za pomocą zarodników, cebul, bulw, kłączy); osobniczy rozwój roślin kwiatowych (ziół, krzewinek, krzewów i drzew) obejmuje cykl przemian: kiełkowanie 828 nasion, wzrost rośliny, kwitnienie i wydanie dojrzałych nasion; u ziół w zależności od czasu trwania tego cyklu rozróżniamy: rośliny zielne (zioła) jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie; r. jednoroczna, przechodzi w jednym roku cały cykl rozwojowy: kiełkuje, rośnie, wydaje kwiaty oraz owoce i zamiera; r. dwuletnia, w pierwszym roku wytwarza tylko narządy wegetatywne, a w drugim kwiaty i owoce, po czym zamiera; r. wieloletnia, bylina — ma trwały narząd podziemny: cebulę, kłącze,_ bulwę, karpę korzeniową, z których co roku wybijają nowe pędy; znamy dziś ok. 300 000 gatunków roślin. Zob. też systematyka organizmów. Przegląd systematyczny świata roślin * (wg Wettsteina, skrócony) Typ: Rozprątki, Schizophyła Klasy: Sinice, Cyanophyta, Schizophyceae Bakterie, Bacteria, Schizomycetes Typ: Wiciowce roślinne, Monadophyta Klasy: Eugleny, Eugleninae Bruzdnice, Dinoflagellatae Typy: Śluzówce, Myxophyta Sprzężnice, Conjugatophyta Okrzemki, Bacillariopnyta, Diatomae Brunatnice, Phaeophuta Krasnorosty, Bhodopnyta Plechowce właściwe, Euthallophyta Klasy: Zielenice, Chlorophyceae Grzyby, Ftingi Podklasy: Glonowce, Phycomycełes Workowce, Ascomycetes Podstawczaki, Basidiomycetes Grzyby niedoskonale, Fungí imperfecti Klasa: Porosty, Lichenes Typ: Organowce, Cormophyta Gromada: Rodniowce, Archegoniatae Podgromada: Mszaki, Bryophyta Klasa: Mchy, Musci Rząd: Torfowce, Sphagnales Klasa: Wątrobowce, Hepaticae Podgromada: Paprotniki, Pteridophyta Klasy: Psylofity, Psilophytinae Widłaki, Lycopodiinae Członowe, Arłiculatae Rząd: Skrzypowce, Equisetales Klasa: Paprocie, Filicinae Gromada: Kwiatowe, Anthophyta Podgromada: Nagozalążkowe, Gymnospermae Klasy: Paprocie nasienne, Pteridospermae Sagowce, Cycadinae Benetyty, Bennettitinae Kordaity, Cordaitinae Miłorzębowe, Ginkgoinae Iglaste, Coniferae Gniotowce, Gnetinae Podgromada: Okrytozalążkowe, Angiospermae Klasa: Dwuliścienne, Dicotylédones Podklasa: Wolnopłatkowe, Choripetalae obejmuje np. rzędy: Bukowce (Fágales), pokrzywowce (Urticales), pieprzowce (Piperales), wieloowockowce (Polycarpiceae), różowce (Rosales), baldachokwiatowce (U mbelliflorae) Podklasa: Zrosłoplatkowe, Sympetalae obejmuje np. rzędy: Pierwiosnkowce (Primulales), rurkokwiatowce (T ubiflorae) Klasa: Jednoliścienne, Monocotyledones obejmuje np. rzędy: Plewowce (GIumiflorae), turzycowce (Cyperales), pandanowce (Pandanales) * Ważniejsze rodziny podano jako osobne hasła. Zob. też systematyka organizmów. ROŚLINIARKI, Symphyta, jeden z trzech podrzędów (obok owadziarek i żądlówck) owadów błonkoskrzydłych (-►błonkówek); larwy są roślinożerne, przeważnie szkodniki, np. osnuja. ROŚLINNA KOŚĆ SŁONIOWA, Phytelephas, palma o krótkim pniu i strzępiastych liściach; trop. Ameryka, wyspy Oc. Wielkiego; twarde zrogowaciałe nasiona używane do wyrobu guzików.  829 Ważniejsze rośliny lecznicze ROŚLINY LECZNICZE Nazwa gatunkowa Używana część rośliny i łacińska nazwa leku Zastosowanie Aloes {Aloe sp.) Arcydzięgiel (Archangelica cydzięgiel officinalis) Arnika górska (Arnica montana) Bez czarny (Sambucas nigra) Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum) Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium) Bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliate) Borówka czernica (Vaccinium myrlillus) Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa) lub B. omszona (B. pubescens) Centuria pospolita, tysiącznik (Centaurium umbellalum) Chinowiec (Cinchona succirubra) Ciemięrzyca biała (Veratrum album) Czosnek pospolity (Allium sativum) Dziewanna wielkokwiatowa (Verbascum thapsiforme) Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) Fiolek trójbarwny (Viola tricolor) Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus) Głóg (Crataegus oxyacantha) Jałowiec pospolity (Juniperus communis) Jemioła biała (Viscum album) Kocanki piaskowe (Helichrysum arenar tum) Konwalia majowa (Con vallaría ma jolis) Kozłek lekarski (Valeriana officinalis) Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) Len zwyczajny (Linum usilatissimum) Lipa drobnolistna (Tilia cordata) i in. Macierzanka, tymianek (Thymus) Malina właściwa ( Ru bus idaeus) Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursl) Męczennica 
(Passiflora incarnata) Mięta pieprzowa (Mentha piperita) Milek wiosenny (Adonis vernalis) Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis) Nagietek lekarski (Calendula officinalis) Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea) Narecznica samcza (Aspidium filix mas) Pięciornik kurze ziele (Potentilla tormentilla) Zagęszczony i wysuszony sok z liści Wysuszone korzenie (Radix Angelicae) jako napar lub nalewka Kwiat (Flos Arnicae) jako nalewka rozcieńczona octem i wodą Kora (Cortex Sambuci) Kwiat (Flos Sambuci) Owoce (Fructus Anisi) oraz olejek (Oleum Anisi) Liść (Folium Stramonii) Liść (Folium Menyanthidis = Folium Trifolii fibrini) Owoc (Fructus Myrtillorum) Młody liść wiosenny (Folium Betulae) Ziele (Herba Centaurii minoris) Kora pni i gałęzi (Cortex Chinae) Kłącze (Rhizoma Veralri) Świeże cebulki (Bulbus Allii) Kwiat (Flos Verbasci) Ziele (Herba Hyperici) Ziele (Herba Violae tricoloris) tzw. bratki Ziele (Herba Chelidonii) Pąki kwiatowe (Flores Crataegi) Owoc, tzw. niby-jagoda (Fructus Juniperi) Liście i gałązki (Herba Visci) Koszyczki kwiatowe (Flores Stoechados) Ziele (Herba Convallariae) Kłącze (Rhizoma Valerlanae) Ziele (Herba Millefolii) Nasiona, tzw. siemię lniane (Semen lini) Kwiatostany 
(Inflorescentla Tiliae) Ziele (Herba Thymi) Owoce (Fructus Rubi idaei) Liście (Foliae Uvae ursi) Ziele (Herba Passlflorae) Liście (Folia Menthae piperitae) Ziele (Herba Adonidis) Korzeń (Radix Saponariae) Kwiaty (Flores Calendulae) Liść (Folium Digitalis) Kłącze (Rhizoma Filicis) Kłącze (Rhizoma Tormentillae) Środek przeczyszczający, żólciopędny i antyseptyczny. Środek aromatyczny o działaniu kojącym. Do okładów na stłuczenia, siniaki. Środek moczopędny. Środek napotny i łagodnie moczopędny. Łagodny środek wykrztuśny i pobudzający działalność gruczołów wydzielniczych. Przeciw astmie; (silnie trujący). Goryczka; stosuje się przy braku apetytu i złym trawieniu. Sok lub odwar; stosuje sę przeciwko biegunkom lub nieżytom jelit. Środek moczopędny i napotny, w postaci odwaru. W postaci naparów, przy braku łaknienia i złym trawieniu. Środek przeciwgorączkowy i przeciwmalaryczny. Wybitne działanie owadobójcze; stosowany w walce z wszawicą. Przy chorobach dróg oddech, i przewodu pokarm, oraz przeciw robakom. Obniża ciśnienie krwi. Lek łagodnie wykrztuśny oraz do okładów na wrzody, oparzenia i trudno gojące się rany. Przy schorzeniach nerek, wątroby; pobudza przemianę materii. Zewnętrznie na rany, oparzenia, owrzodzenia. Działanie napotne, wykrztuśne i moczopędne. Środek kojący i przeciwskurczowy. Stosuje się jako lek uspokajający i przy bezsenności. Środek moczopędny i żólciopędny. Obniża ciśnienie krwi. Lek (sok) żólciopędny i poprawiający trawienie. Lek nasercowy. Środek uspokajający; stosowany przy nerwicach. Stosuje się przy krwotokach, hemoroidach i chorobach żołądka. Sok śluzowy i powlekający, stosowany w nieżytach żołądka. Środek napotny. Silne właściwości przeciwgnilne i odkażające oraz przeciwkaszlowe. Środek napotny. Środek odkażający przewód pokarmowy (przy biegunkach) oraz drogi moczowe. Lek kojący przy zaburzeniach nerwowych, bezsenności i histerii. Środek kojący przy nerwobólach, bólach żołądkowych, kamicy żółciowej itp. Lek nasercowy (trujący). Działa wykrztuśnie, napotnie i moczopędnie. Przy chorobach wątroby i śledziony oraz w postaci maści na rany i wrzody. Silnie działający i kumulujący środek nasercowy. Lek przcciwtasiemcowy. Garbnikowy środek ściągający i przeciwzapalny  ROTA 830 Nazwa gatunkowa Używana część rośliny i łacińska nazwa leku Zastosowanie Płucnica islandzka Piecha Środek zmniejszający wydzielanie gru(Cetraria islándico) (Lichen islandicus) czołów potowych i żołądkowych oraz powlekający; przy gruźlicy i chorobach żołądka. Podbiał pospolity Koszyczek kwiatowy i liść Środek wykrztuśny stosowany przy nie(Tussilago farfaro) (Anthodium et folium Farfarae) żytach dróg oddechowych oraz pobudzający łaknienie. Pokrzyk wilcza jagoda Liść i korzeń Lek przeciwskurczowy i przeciwbólowy, (Atropa belladonna) (Folium et radix Ballado nnae) hamuje wydzielanie soków trawiennych. Silna trucizna. Pokrzywa zwyczajna Liść Reguluje przemianę materii, stosowany (Urtica dioica) (Folium Urticae) przy chorobach nerek i wątroby. Prawoślaz lekarski Liść i kwiat Lek śluzowy, osłaniający, stosowany przy (Althaea officlnalis) (Folium et flos Althaeae), również korzeń (Radix Althaeae) suchym kaszlu, nieżytach żołądka i jelit. Rdest ptasi Ziele Przy kamicy żółciowej i nerkowej, nie(Polygonum acicalare) (Herba Polygoni avicularis) żytach jelit i artretyzmie. Róża dzika Owoc Przy schorzeniach wątroby i kamicach; (Rosa canina) (Fructus Cynosbati) środek dietetyczny bogaty w witaminę C. Rumianek pospolity Koszyczek kwiatowy Środek odkażający, kojący i przeciw(Matricaria chamomillae) (Anthodium Chamomillae) zapalny oraz napotny. Ruta zwyczajna (Ruta graveolens) Ziele (Herba Rutae) Środek żólcio- i moczopędny. Rzewień, rabarbar Kłącze W mniejszych dawkach ma działanie (Rheum officinale) (Rhizoma Rhei) żółciopędne, odkażające jelita i przeciwbiegunkowe, w większych — przeSkrzyp polny Ziele Stosowany przy chorobach, nerkowych (Equisetum árcense) (Herba Equiseti) i płucnych oraz artretyzmie. Stokrotka pospolita Ziele z korzeniami Przy nieżytach jelit, chorobach nerek, (Bellis perennis) (Herba Bellidis) wątroby i pęcherza. Szałwia lekarska Liść Lek przeciwzapalny i odkażający stosowany do płukania gardła i na okłady; wewnętrznie w nieżytach żołądka i jelit oraz przewlekłych biegunkach. (Salvia officinalis) (Folium Salviae) Ślaz dziki Kwiat Lek śluzowy stosowany w kaszlu (Malva silvestris) (Flos Malvae) i chrypce. Wierzba biała Kora Środek napotny, przeciwgorączkowy (Salix alba) i in. (Cortex Salicis) i przeciwreumatyczny; stosowany również przy biegunkach i nieżytach jelit. Wrotvcz pospolity Koszyczek kwiatowy Przeciw robakom; zewnętrznie przy świerzbie i stłuczeniach. (Tanacetum vulgare) (Anthodium Tanaceti) Żywokost lekarski Korzeń Przy trudno gojących się wrzodach i ra(Sxjmphytum officinale) (Radix Symphyti — R. Consolidae). nach, nieżytach żołądka i jelit oraz uporczywym kaszlu. ROTA [niem.]: 1) podstawowa jednostka organizacyjna i taktyczna piechoty zaciężnej w Polsce w XVI i XVII w., odpowiadająca kompanii w armiach cudzoziemskich; liczyła od 80 do 300 żołnierzy; 2) przysięga, tekst przysięgi; 3) pieśń patriotyczna Nie rzucim ziemi skąd nasz ród (1896), słowa M. Konopnickiej, muzyka F. Nowowiejskiego. ROTAMETR -»-przepływomierz. ROTANG, trzcina hiszpańska, Calamtis rotang — palma o cienkiej, wysokiej łodydze używanej do wyrobu lasek, plecionych krzeseł itp.; Archipelag Malajski. ROTARY CLUB [routary kłąb], organizacja, powstała w USA 1905 (w Chicago), rozpowszechniona w wielu krajach, głosiła, że skupiając w klubach ludzi różnych zawodów (po 1 przedstawicielu) można poprzez ich współżycie i wzajemne oddziaływanie wpływać na ogólne podniesienie poziomu etycznego i stylu pracy, pojętej jako służba społeczeństwu; r. c. istniały też w Polsce międzywojennej od 1932; członków r. c. nazywano rotarianami. „DIE ROTĘ FAHNE“ [nicm. „Czerwony Sztandar“], niem. dziennik komunist. założony w Berlinie (1918) przez K. Liebknechta i R. Luksemburg jako organ Związku Spartakusa; 1918—33 organ KP Niemieć; 1933—35 ukazywał się nielegalnie w kraju, 1935—36 w Pradze, 1936—39 w Brukseli. . . ROTH Joseph (1894—1939), pisarz austr.; powieści współczesne Hiob, Lewiatan, Krypta kapucynów. ROTHENBURG OB DER TAUBER, m. w NRF (pn. Bawaria); 11 400 mieszk. (1955) doskonale zacnowane, otoczone murami m. średniow.; rożne gaięZROTHERHAM [rędaram], m. w W. Bryt?«” (.^odk. Anglia) nad rz. Don; 82 300 mieszk (1951); zabytkowe kościoły z XV w.; przemysł elektrotechn., szklarski, chemiczny. ROTHERMERE [rędamia] Harold Sidney Harmsworth wicehrabia (1868—1940), dziennikarz ang., brat H. 	S. Harmswortha (-«-Northcliffe) i jego spadkobierca; założył „Sunday Pictorial“ (1915), od 1922 właściciel koncernu prasowego. ROTHERT Karol Władysław (1863—1916), poi. botanik i podróżnik; prace z anatomii i fizjologii roślin. ROTHSCHILD, bankierska rodzina pochodzenia żyd.; potęgę finansową rodu zapoczątkował dom bankowy Meyera Amschela R. (1743—1812) we Frankfurcie n. Menem; jego synowie założyli domy bankowe w Londynie, Paryżu, Wiedniu, Neapolu i oddziaływali niejednokrotnie na politykę zagr. mocarstw; obecnie rodzina R. ma jeszcze duże wpływy we Francji i w Anglii. ROTMISTRZ, w dawnym wojsku poi. dowódca roty piechoty lub chorągwi jazdy; jeden z najdawniejszych poi. stopni ofic.; w kawalerii przetrwał do XX w. ROTOGRAWIURA, grawiura siatkowa — nowocz. rodzaj druku wklęsłego polegający na przygotowaniu formy drogą zastosowania procesów fotomech.; wprowadzona 1890 (jako unowocześnienie -«-heliograwiury) przez K. Klića; w przeciwieństwie do niej stosuje raster rotograwiurowy. Zob. też druk. ROTOR, w ogólnym znaczeniu -«-wirnik; w wiropłatach wirująca powierzchnia nośna; r. Flettnera, walec szybko obracający się dokoła swej osi geometrycznej; jeśli r. F. jest opływany w kierunku prostopadłym do osi przez płyn (powietrze, wodę), to powstaje siła poprzeczna; r. F. może zastąpić żagle na statku (rotorowiec) lub powierzchnie nośne samolotu; urządzenie mało ekonomiczne i dlatego nie stosowane; nazwa od nazwiska konstruktora Antona Flettnera (ur. 1885). ROTTERDAM, m. w Holandii nad Nową Mozą;  831 jeden z największych portów w Europie, obsługujący g’, państwa dorzecza Renu (Niemcy, Szwajcarię, mieszk. (1955); w. centrum handl. (zboze, herbata, owoce); giełdy; siedziba wielu towarzystw handl. i okręt.; kościół got. z XV w., giełda z XVIII w., pomnik Erazma z R.; Wyższa Szk. Handl.; muzeum etnograf., mor. i in.; budowa okrętów, rafinerie ropy naft., fabr. margaryny, czekolady; przemysł chem., maszyn., odzież.; węzeł kał.; eksport węgla z Zagłębia Ruhry, tłuszczów rośl.; import rud. zboża, towarów kolonialnych. Tabl. 56. ROTUNDA [lac.]: 1) budowla wzniesiona na planie koła, najczęściej zakończona kopulą (np. zbór ewangelicki w Warszawie); 2) szerokie kobiece okrycie wierzchnie bez rękawów. ROUAULT [ruę] Georges (1871—1957), malarz fr., towista i ekspresjonista; obrazy rei., pejzaże z przedmieść, sceny z cyrku, portrety; Przed lustrem, Sędziowie, Chusta Weroniki; malował też na ceramice i uprawiał grafikę. ROUBAIX [rubę], m. w pn. Francji (Flandria); 110 100 mieszk. (1954); ieden z najstarszych i największych ośr. przemysłu włókien.; produkcja maszyn włókienniczych. ROUEN [ru$], m. w pn. Francji (Normandia); 116 500 mieszk. (1954); kościoły i budowle średniow. zniszczone w II wojnie świat.; ośrodek przemysłu bawełn. i spoż.; w. port na Sekwanie. ^ROUGET DE LISLE [rużę do lii] Claude Joseph (1760—1836), oficer fr., twórca muzyki i tekstu Marsyliaitki (1792) — hymnu rep. francuskiej. ROUSSEAU [rusę]: 1) Jean Jacques (1712—78), fr. pisarz Oświecenia, filozof, pedagog, powieściopisarz, kompozytor; jego doktryna spol.-polityczna przygotowała grunt dla ideologii Wielkiej Rewolucji Fr. (Rozprawa o pochodzeniu sztuk i nauk, Rozprawa 0 tródlach nierówności między ludźmi, Umowa społeczna, 1762); swój system pedagogiczny wyłożył w Emilu, czyli o wychowaniu; deista, krytyk nie tylko instytucji feudalnych, ale 1 postępu burżuazyjnego, rzucił hasło kultu przyrody i uczucia, hasło odrodzenia moralnego jednostki (powieść Julia, czyli Nowa Heloiza, autobiograficzne Wyznania) stając się prekursorem romantyzmu; 2) Théodore (1812—67), malarz fr.; należał do szkoły barbizońskiej (—barbizończycy); pejzaże; Aleja kasztanowa, Leśna droga w l'Isle-Adam; 3) Henri (1844—1910), zw. Celnikiem, malarz fr.; uprawiał malarstwo rodzajowe pełne naiwnego, bezpośredniego odczucia; Śpiąca cyganka, Portret Pierre Loti. ROUSSELOT [ruslę] Jean Pierre (1846—1924), językoznawca fr., twórca fonetyki eksperymentalnej. ROUSSILLON [rusiją], kraina bist. we Francji nad M. śródziemnym, graniczy z Hiszpanią; zach. część górzysta (Pireneje), wsch. nizinna; uprawa winorośli, oliwek; ogrodnictwo; gł. m. Perpignan. ROUX [ru] Pierre Émile (1853—1933); lekarz i bakteriolog fr.; wynalazł surowicę przeciw błonicy. ROVERETO, m. w pn. Włoszech (Trydent i Górna Adyga) ; 22 600 mieszk. (1951); huta aluminium; przemysł obuwn., bawełniany. ROWECKI Stefan (1895— 1944), pseud. „Grot“, generał, 1914—1918 w Legionach, 1939 dowódca Warsz. Brygady Pane. Mot., od 1940 komendant gł. ZWZ, a od 1942 — AK; 1943 aresztowany, następnie zâmordowany przez hitlerowców. ROWER, pojazd napędzany siłą mięśni nóg przy użyciu pedałów i przekładni łańcuchowej, o rurowej ramie i dwóch kołach jednakowej średnicy, tocząJ. J. Rousseau rozdzielcza zdolność cych się wspólnym śladem; dawna nazwa welocyped lub bicykl. . , . , ROWLANDA DOŚWIADCZENIE, doświadczenie wykonane 1876 przez fizyka amer. H. A. Rowlanda, wykazujące, że poruszające się ładunki elektr. są równoważne prądowi elektr. — wywołują powsta c takiego samego pola magnetycznego. ROWOKÓŁ, wybitne wzniesienie moreny czołowej na Pobrzeżu Słowińskim, na zach. od jez. Łebsko, wys. 115 m, strome stoki, piękny widok na wydmy nadmorskie i Bałtyk. , . _, ROYAL AIR FORCE [rojal ęę fo:s] (RAF), nazwa ang. sił powietrznych (lotnictwa wojskowego). ROYAL DUTCH SHELL [rojsl dacz szel], założony 1907 bryt.-hol. koncern naft. posiadający szyby naft. I rafinerie na Bliskim Wschodzie, na Archipelagu Malajskira i w Pd. Ameryce. ROZANILINA -fuksyna. ROZANOW Wasilij W. (1856—1919), pisarz ros., prozaik, publicysta i filozof; idealista i mistyk. ROZARIUM -różanka. ROZBIEG —osiągi. „ , ROZBIEGANIE, nadmierny wzrost prędkości obrotowej maszyny, zagrażający jej uszkodzeniem, występujący np. przy niektórych silnikach elektr. prądu stałego. ROZBIORY POLSKI, podział ziem państwa poi. między kraje sąsiednie. W I rozbiorze 1772, po upadku konfederacji barskiej, Prusy zagarnęły Warmię, województwa: pomorskie, malborskie i chełmińskie (Gdańsk i Toruń pozostały przy Polsce) oraz pas ziemi nad Notecią — razem ok. 36 000 km* i 580 000 ludności; Austria — pd. część woj. krak. i sandomierskiego, prawic cale ruskie oraz skrawki bełskiego i podolskiego — razem ok. 82 000 km2 i 2 650 000 ludności Rosia — woj. inflanckie, pn. część połockiego, większość witebskiego i mścislawskiego oraz część mińskiego — razem ok. 92 000 km2 i 1 300 000 ludności. W II rozbiorze 1793, po wojnie z Rosją i Prusami i konfederacji targowickiej, Prusy zagarnęły Gdańsk i Toruń, woj.: pozn., gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzeskokujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część woj. rawskiego i mazowieckiego — razem ok. 58 300 km* i 1 100 000 ludności; Rosja — woj. kijowskie, braclawskie, podolskie, część wołyńskiego, brzeskolitew., mińskie i skrawek wileńskiego — razem ok. 250 000 km2 i 3 000 000 ludności; Austria w II rozbiorze Polski udziału nie brała. W III rozbiorze 1795, po upadku insurekcji kościuszkowskiej, likwidującym państwo poi., Prusy zagarnęły resztę woi. rawskiego i mazowieckiego z Warszawą, część podlaskiego, trockiego, krak. i Żmudzi — razem ok. 55 000 km2; Austria — resztę woj.: krak. z Krakowem, sandomierskiego, lubelskiego, bełskiego, część ziemi chełmskiej, podlaskiego, mazowieckiego i wołyńskiego — razem ok. 47 500 km2; Rosja — resztę woj.: nowogrodzkiego, brzeskolitew., wołyńskiego, część ziemi chełmskiej i Żmudzi oraz Kurlandię — razem ok. 120 000 km2. Zob. też mapa na str. 740. ROZBŁYSKI, nagłe rozjaśnienia części pow. Słońca towarzyszące plamom słonecznym; obserwowane również na innych gwiazdach. ROZBROJENIE, ograniczenie zbrojeń i liczebności armii we wszystkich państwach do niezbędnego dla obrony nar. minimum; jest to jeden z podstawowych warunków zachowania bezpieczeństwa zbiorowego i pokoju. ROZCHODNIK, Sedum, kserofityczna roślina z rodziny —gruboszowatych, o mięsistych liściach; niektóRozchodnik ostry S. Rowecki-Grot rc gatunki, np. r. ostry (S. acre), trujące i lecznicze; skały, zarośla, piaski, czasem nad potokami, mury. niekiedy hodowane w ogrodach. ROZCIĘGNO, anat. płaskie ścięgno mięśnia, błona ściegnista. ROZDZIELACZ ZAPŁONU, urządzenie zapłonowej instalacji silnika spalinowego, uruchamiane od walu korbowego lub rozrządczego; r. z. łączy świecę zapłonową właściwego cylindra z —cewką zapłonowa. ROZDZIELCZA ZDOLNOŚĆ: I) wielkość charakteryzująca jakość przyrządów optycznych; r. z. obiektywu fot., liczba linii na przestrzeni 1 mm, które na obrazie jeszcze się nie zlewają; 2) r. z. materiału fot., wielkość charakteryzująca jakość materiałów światłoczułych (błon, płyt); liczba  ROZDZIELNIA linii na przestrzeni 1 mm, które się nie zlewają; przy współczesnym stanie techniki uzyskiwana r. z. obiektywu jest większa od r. z. materiałów fotograficznych. ROZDZIELNIA: 1) element układu elektroenergetycznego służący do skupiania i rozdzielania energii elektr. ; zasadniczą częścią składową r. są szyny zbiorcze, wykonane z zamocowanych na izolatorach przewodów, do których za pośrednictwem wyłączników i odłączników przyłącza się linie elektroenergetyczne i transformatory. Tabl. 30; 2) pomieszczenie, w którym znajdują się powyższe urządzenia. ROZDZIELNOPŁCIOWOŚC, wytwarzanie w obrębie gatunku biologicznego przez jedne osobniki komórek rozrodczych męskich, a przez inne —żeńskich; ponadto mogą być kwiaty rozdzielnopłciowe (pręcikowe lub słupkowe) na tej samej roślinie. 1 ROZDZIELNOŚĆ MNOŻENIA WZGLĘDEM DODAWANIA, własność wyrażona wzorem: (a + b)»c = = (a • c) + (b • c). ROZEDMA PŁUC -«-płuca. ROZEJM, umowa zawarta między stronami wojującymi przerywająca działania wojenne; poprzedza zwykle pokojowe uregulowanie konfliktu. ROZETA [fr.J: I) różyca — okrągłe okno, bogato ozdobione maswerkiem; charakterystyczne dla fasad kościołów got.; 2) ornament w kształcie stylizowanej róży. ' ROZETKA, odziomkowe liście skróconego pędu ułożone prawie na jednym poziomie tuż nad powierzchnią ziemi. ROZEWIE, przylądek nad M. Bałtyckim, pow. pucki, woj. gd.; najdalej na pn wysunięty w Polsce punkt (54°5(r szer. geogr. pn.), wys. 53 m; latarnia morska z 1731. ROZGAŁĘZIENIE PĘDÓW -►pęd roślinny. r ROZGŁOŚNIA, zespól Studiów radiowych wraz z 1'ch wyposażeniem techn. mikrofony, aparaty do zapisywania .i odtwarzania dźwięku, wzmacniacze itp.). ROZGWIAZDY, Asteroidea, gromada szkarłupni ; ciało spłaszczone, o kształcie pięcioramiennej gwiazdy lub pięciokąta; często pięknie ubarwione; żyją we wszystkich morzach o pełnym zasoleniu, na różnych głębokościach; Asterias glacialis z M. Śródziemnego f wybrzeży atlantyckich Europy dochodzi do 60 cm średnicy. - ROZJAZD, urządzenie służące do przejścia pojazdów szynowych z jednego toru na drugi; centralizacja rozjazdów (zwrotnic) — mechan. i elektr. — polega na centralnym nastawianiu zwrotnic i sygnałów na stacji. ROZKŁAD -»-pokot. ROZKOLEC, Murex, morski ślimak o muszli pokrytej licznymi wyrostkami; w starożytności otrzymywano ROZKRUSZEK _ drobny pajęczak z rzędu roztoczy, groźny szkodnik magazynów zbożowych. ROZLICZENIA BEZGOTÓWKOWE -obrót bezgotówkowy. ROZŁOGI, stolony — zmodyfikowane pędy płożące się po ziemi — z pąków po zakorzenieniu powstają nowe rośliny; r. służą do wegetatywnego rozmnażania się jaskra, truskawki i in. ROZŁUPKA, owoc suchy rozpadający się wraz z owocnią na jednonasienne odcinki odpowiadające nielupkom; np. u ślazowatych, wargowych, baldaszkowatych. ROZMARYN, Rosmarinus officłnalis, wiecznie zielony leczniczy krzew z rodziny wargowych, do 2 m wys.; kraje śródziemnomorskie; liście równowąskie, calobrzegie, z silnym korzennym zapachem (olejek rozmarynowy); kwiaty białe lub błękitnawe; u nas hodowany jako ozdobny (bukiety ślubne), w Europie pd. jest symbolem żałoby. ROZMARYNOWIEC -rokitnik. ROZMNAŻANIE, rozród — zespół czynności organizmów prowadzący do wytworzenia potomstwa i zaRozgwiazda nich MĄCZNY, Rozjazd barwnik — purpurę. Tyroglyphus farinae. 832 pewniający gatunkowi ciągłość istnienia; r. b czół ci o we, wegetatywne — potomstwo powstaje przez podział, pączkowanie, z pływek lub zarodników albo też z różnego rodzaju narządów wegetatywnych, jak cebule, bulwy, rozłogi itp.; częste zwłaszcza u roślin i niektórych niższych zwierząt; r. płciowe, generatywne — potomstwo powstaje przez rozwój komórki jajowej zapłodnionej (zygoty) lub nie zapłodnionej (rozwijającej się —partenogenetycznie). ROZMNÓŻKI —wątrobowce. ROZOGA, pr. dopływ Narwi, dl. 70- km, źródła na Pojez. Mazurskim, przepływa przez podmokle i bagniste obszary Puszczy Myszynieckiej. ROZPIĘTOŚĆ, bud. odległość w poziomie między dwiema podporami konstrukcji; rozróżnia się r. teoretyczną — między teoretycznymi punktami podparcia, np. dźwigarów mostu, i r. w świetle (światło lub prześwit) — między przeciwległymi pionowymi powierzchniami podpór. ROZPŁASZCZKA -widliczka. ROZPŁODNIK, samiec zwierząt gospodarskich używany do rozpłodu. ROZPORA, element stosowany dla rozparcia dwóch slupów, wieszaków, ścianek, stanowiący z nimi jedną całość konstrukcyjną. ROZPORZĄDZENIE, przepisy prawne wydawane w PRL przez Radę Ministrów i poszczególnych ministrów z upoważnienia ustawy lub dekretu; przestają obowiązywać z chwilą uchylenia podstawy prawnej; ogłaszane w —Dzienniku Ustaw PRL. ROZPOZNANIE, wojsk, zwiad, zdobywanie i zbieranie wiadomości o nieprzyjacielu wszystkimi możliwymi środkami; w zależności od szczebla organizacyjnego oraz zasięgu r. dzieli się na: taktyczne, operacyjne i strategiczne. ROZPOZNANIE CHOROBY, diagnoza — rozróżnienie i ustalenie rodzaju choroby. ROZPRASZANIE ŚWIATŁA, zjawisko odchylania się w różnych kierunkach promieni świetlnych przechodzących przez środowisko materialne lub odbitych od szorstkiej powierzchni. ROZPRAWA, posiedzenie sądowe, w zasadzie jawne, wyznaczone do rozpoznania sprawy w celu jej rozstrzygnięcia; w procesie karnym nosi nazwę r. głównej. ROZPRĄTKI, Schizophyta, nisko zorganizowane jednokomórkowce roślinne (bakterie i sinice); żyją pojedynczo lub w luźnych koloniach; rozmnażają się wyłącznie przez podział bezpośredni (fragmentację). ROZPRZA, drzewce biegnące skośnie od masztu do rogu prostokątnego żagla, służące do jego rozpinania; używane na łodziach rzecznych; zob. też ROZPUSZCZALNIK: 1) chem. składnik roztworu znajdujący się w roztworze w dominującej ilości; w przypadku roztworu ciała stałego lub gazu w cieczy r. jest zawsze ciecz; 2) przemysł, ciecz stosowana do rozpuszczania danego rodzaju substancji w celu jej wyodrębnienia lub usunięcia w postaci roztworu (np. nalewki, ekstrakty roślinne, lakiery, usuwanie plam); najpospolitszymi rozpuszczalnikami są. m. in.: woda, spirytus, eter, benzyna, tri, pokost. ROZPUSZCZALNOŚĆ: 1) właściwość substancji, jej zdajność do tworzenia roztworu z danym rozpuszczalnikiem (zwykle wodą); 2) stężenie roztworu nasyconego w danej temp., wyrażone liczbą gramów rozpuszczonej substancji w 100 g danego rozpuszczalnika; niekiedy r. wyraża się DOWtetrxe - ' również w innych jednost- w . kach, np. w gramach substancji rozpuszczonej na 1 litr rozpuszczalnika lub w molach na litr; iloczyn rozpuszczalności, stała w danej temp. wielkość, charakteryzująca stan równowagi w nasyconym roztworze trudno rozpuszczalnego elektrolitu. ROZPYLACZ, przyrząd służący do otrzymywania drobnych kropelek cieczy; ponieważ w strudze powietrza wydmuchiwanej przez zwężoną na końcu rurkę (rys.) ciśnienie jest mniejsze niż w otaczającym powietrzu, będącym w spoczynku, ciśnienie atmosferyczne wtłacza rozpylaną ciecz do rurki i powoduje jej wytrysk; prąd powietrza rozbija wytryskującą ciecz na drobne kropelki i unosi je. Rozpylacz  RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE I Tablica 69 1 — Amfora grecka (V w.p.n.e.), 2 —Grzebień zloty scytyjski (IV w.p.n.e.), 3 — Plakieta starochrześcijańska z kości słoniowej (XV w.), 4 — Relikwiarz romański ozdobiony emalią z Limoges (Francja XIII w.). 5—Kielich srebrny gotycki (koniec XIII w.). 6 — Tkanina romańska z Bayeux (XI w.). 7 — Krzesło renesansowe włoskie (ok. 1600 r.). 8 — Arras renesansowy z serii wawelskiej. Niderlandy (koniec XVI w.). 9 — Oprawa renesansowa książki z okuciem srebrnym. Lwów (2 poł. XVI w).  Tablica 70 RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE II 4 5 6 X — Krata barokowa z katedry w Gnieźnie (pocz. XVII w.). 2 — Stalle barokowe z kościoła Bernardynów w Leżajsku (poi. XVII w.). 3 — Pas kontuszowy polski (XVIII w.). 4 — Szklanka ze szklą rżniętego, Polska (XVIII w.). 5 — Sekretarzyk polski (XVIII w.). 6 — Zegar klasycystyczny z brązu z Zamku Królewskiego w Warszawie (2 poi. XVIII w.j, 7 — T. Knoth-Rolland i S. Skura: świeczniki i talerz wykuwany. 8 — Ceramika. 3 — Talerze ręcznie malowane z Włocławka. 10 — F.. Plutyńska: tkanina białostocka.  833 ROZRACHUNEK GOSPODARCZY, metoda gospodarowania i zarządzania socjalist. przedsiębiorstwami: przedsiębiorstwo na r. g. pokrywa swoje wydatki z dochodów płynących ze sprzedaży produkcji i usług, posiada gospodarczo-operatywną samodzielność w wykonywaniu zadań planowych ustalonych lub koordynowanych centralnie, ma możliwość przeznaczenia części osiągniętych dochodów na indywidualne i zbiorowe potrzeby swoich pracowników. ROZRODCZE KOMÓRKI -gameta. ROZRÓD —rozmnażanie. ROZRUCH, uruchamianie urządzenia (maszyny, agregatu, fabryki), bądź też stan przejściowy urządzenia w trakcie jego uruchamiania. ROZRUSZNIK, starter — w silniku spalinowym układ pomocniczych mechanizmów umożliwiających wprowadzenie w bieg silnika; r. może być elektr., pneumatyczny (na sprężone powietrze) Iud bezwładnościowy. ROZRZĄDOWA GÓRKA, nasyp ze spadkiem ułatwiający zestawianie pociągów towarowych; wagony wpycha się na r. g., skąd staczają się siłą ciężkości na odpowiednie tory kierunkowe, na których zestawia się pociągi towarowe. ROZRZĄD SILNIKA, zespół elementów sterujących wlot i wylot pary w silniku parowym lub wlot mieszanki i wylot spalin w silniku spalinowym. ROZRZĄDZANIE POCIĄGÓW, rozstawianie wagonów towar, przybyłych z różnych kierunków na terach kierunkowych odpowiednio do stacji przeznaczenia wagonów, w celu zestawienia grup lub całych składów pociągów o jednym kierunku jazdy. ROZSADA, flanca — młode rośliny hodowane w inspektach lub na rozsadniku, przeznaczone do wysadzenia w gruncie lub w inspektach. ROZSADNIK, specjalnie wybrany, dobrze uprawiony teren do hodowli rozsady roślin niewrażliwych na zimno. ROZSZCZEPIENIE JĄDRA, rozpad jądra atomowego na dwie części mało różniące się masami. Zob. też dezintegracja atomu, jądrowa energia. ROZSZCZEPIENIE ŚWIATŁA -dyspersja. ROZSZERZALNOŚĆ, właściwość ciał polegająca na zwiększaniu się ich długości (r. liniowa) lub objętości (r. objętościowa) w miarę wzrostu temp.; współczynnik rozszerzalności, przyrost długości (objętości), którą miało ciało w temp. 0°, przy wzroście temp. o 1°. ROZTARGNIENIE, specyficzny stan uwagi występujący na skutek: 1) niemożności skupienia się przez ROZTWOR czas dłuższy na jakimś przedmiocie; 2) zbytniej koncentracji na jednym przedmiocie i niespostrzeganiu innych. ROZTOCZA, saprofity — organizmy roślinne odżywiające się martwymi substancjami organicznymi, np. bakterie gnilne, niektóre grzyby, niektóre storczyki. ROZTOCZE, pasmo wzniesień otaczających od pd. Wyż. Lubelską, ciągnące się z pn. zach. na pd. wsch., poza granice Polski; najwyższe wzniesienia w obrębie Polski do 390 m, szer. ok. 20 km; zbudowane z wapieni kredowych i osadów mórz trzeciorzędowych; rozcięte dolinami Wieprza, Gorajca, Poru, górnej Tanwi i jej dopływów; pokryte lessem liczne wąwozy; lasy mieszane; gł. m. Tomaszów Lubelski. ROZTOCZE, Acarina, rząd w gromadzie pajęczaków; drobne formy o niewyodrębnionym odwłoku i zanikłej segmentacji ciała; ruchoma „główka“ stanowi wyosobnione w całość narządy gębowe; tryb życia b. różnorodny: są gatunki lądowe, wodne, pasożytujące na roślinach (np. rozkruszek) lub zwierzętach i ludziach (np. kleszcze, świerzbowce), te są niekiedy przenosicielami chorób zakaźnych ludzi i zwierząt domowych. ROZTOCZOWA CHOROBA PSZCZÓŁ, niebezpieczna choroba pasożytnicza wywoływana przez roztocz (świdraczek), żyjący w tchawkach pszczoły; powoduje niemożność latania i śmierć. ROZTOKI DOLINA, w Tatrach Wys., odgałęzienie Doliny Białki, głęboko wcięta między Wołoszynem, Świstówką, Opalonem i Czubą; potok Roztoka, w górnym biegu tworzy wodospad Siklawę, w dolnym Wodogrzmoty Mickiewicza. ROZTRUCHAN (rostruchan), puchar metal, (złoty lub srebrny), często w kształcie zwierzęcia, zwykle bogato zdobiony. ROZTWÓR, fizycznie jednorodna —mieszanina, w której substancje tworzą jedną —fazę; rozróżnia się r. ciekłe, r. stałe (np. stopy metali) oraz r. gazowe (wszelkie mieszaniny gazów). Stężenie roztworu, stosunek masy rozpuszczonej substancji do masy lub objętości użytego rozpuszczalnika lub roztworu; stężenie można wyrazić w procentach ciężarowych lub objętościowych, w molach lub gramorównoważnikach na litr roztworu lub 1000 g rozpuszczalnika; r. nasycony — zawierający maksymalną w danych warunkach (temp. i ciśn.) ilość składnika rozpuszczonego; r. przesycony — o stężeniu większym niż stężenie roztworu nasyconego w tych samych warunkach; stan przesycenia jest nietrwały, r. 	takie bardzo łatwo przechodzą w nasycone, wyNiektóre rozpuszczalniki organiczne Rozpuszczalnik Temp. wrzenia Lotność • Temp. zapłonu ** Substancje rozpuszczane Aceton 55—56 2,1 -10 . żywice, oleje, tłuszcze, nitroi acetyloceluloza Benzen (benzol) Benzyna 80—81 3 -8 żywice, tłuszcze poniżej 3,5 od -6 kauczuk, pokost, lakiery, 40 do +8 tłuszcze Chlorobenzen 130—132 12,5 +28,5 oleje, tłuszcze, kauczuk, żywice Chloroform 61,5 2,5 „niepalny“ oleje, tłuszcze, pokost Cykloheksanol 159—162 403 +59 oleje, tłuszcze, woski (heksalina) Cykloheksanon 150—156 40,4 +44 celuloid, kolodium, aceton, (anon) żywice, kauczuk Czterochlorek węgla 77 3 „niepalny“ kauczuk, tłuszcze, woski, (tetra) 183—193 żywice, smoły, kamfora Dekalina 94 +60 tłuszcze, siarka, żywice oleje, tłuszcze, woski, Dwusiarczek węgla 46,5 1,9 -10 kamfora Dwuoksan 94—110 7,3 +5 tłuszcze, woski, kauczuk, 78,5 kamfora, siarka, żywice Etanol 8,5 + 12,8 barwniki zasadowe, tłuszcze, (spirytus, alkohol) Eter (dwuetylowy) 34—35 1 -40 nowolaki oleje, tłuszcze, żywica Ksylen (ksylol) 137—140 13,5 +23 oleje, tłuszcze, kauczuk, 190 żywice Tetralina 206,5 +78 tłuszcze, siarka, żywice T ró ¡chloroetylen 87 3,8 „niepalny“ oleje, tłuszcze, woski, (tri) kauczuk, smoła. • Względny czas wyparowania rozpuszczalnika z powierzchni bibuły; lotność eteru przyjęto za 1. ** Najniższa temperatura, do której musi być nagrzana ciecz, by pary jej zaczęły się zapalać od płomyka przesuwanego nad powierzchnią cieczy; charakteryzuje stopień bezpieczeństwa pożarowego. 53 	Mała Enc. Powsz. PWN J. Rozwadowski ROZWADOWSKI dzielając nadmiar rozpuszczone) substancji; r. nor* malny, zawierający w 1 litrze 1 równoważnik chem. rozpuszczonej substancji; r. molowy, roztwór, który w 1 litrze zawiera 1 -«-gramodrobinę rozpuszczonej substancji; r. 	m o 1 a r n y, zawierający w 1000 g rozpuszczalnika 1 gramodrobinę rozpuszczonej substancji. ROZWADOWSKI: 1) Tadeusz (1866—1928), generał, do 1918 w wojsku austr.■w?g'> 1919 i 1920 szef sztabu gen. armii poi., prze-; ciwnik Piłsudskiego, w czasie przewrotu majowego 1926 uwięziony, następnie przeniesiony w stan spoczynku; 2) Jan (1867—1935), wybitny językoznawca, indoeuropeista, prof. Uniw. Jag., 1925—29 prezes PAU; Studia nad nazwami wód słowiańskich, Wortbildung und Wortbedeutung. ROZWADÓW, m„ pow. tarnobrzeski, woj. rzesz.; 3500 mieszk. (1956); węzeł kol.; przemysł przetw.-rolny, drzewny; pałao Lubomirskich, barokowy klasztor kapucynów. ROZWAŁEK SOSNOWIEC -«-korowięo sosnowy, ROZWIELITKI, dafnie, Daphnia —' wioślarki pospolite w wodach słodkich; rozwój z przemianą pokoleń; zależnie od pory roku wystę^ osobniki o różnym kształcie (-»-cytorfoza); wysuszone stanowią znany pokarm dla ryb akwariowych. ROZWIERTAK, narzędzie skrawające do obróbki (pogłębiania, rozwiercania na dokładny wymiar itp.) otworów otrzymanych po wierceniu, odlaniu lub odkuciu. ROZWIJAJĄCA -«-ewolwenta. ROZWOLNIENIE -biegunka. ROZWORA, drążek łączący przednią i tylną część podwozia wozi« konnego. ROZWÓD, rozwiązanie małżeństwa przez sąd na skutek trwałego i zupełnego rozkładu pożycia; r. nie może być orzeczony przed rozstrzygnięciem praw i obowiązków małżonków w stosunku do dzieci; w pewnych wypadkach sąd może odmówić r., gdyby dobro dzieci miało na tym ucierpieć. ROZWÓJ: 1) zool. bezpośredni, czyli prosty, gdy wylęgający się osobnik nie różni się zasadniczo od rodziców; pośredni, gdy wylęga* się postać larwalna, która dopiero po przeobrażeniach upodabnia się do rodziców; 2) biot. rodowy —filogeneza, osobniczy —ontogeneza. ROZWÓJ ZARODKOWY, u zwierząt rozwój komórki jajowej (zwykle zapłodnionej), rozpoczynający się od podziałów jaja, a kończący się opuszczeniem przez zarodek osłon jajowych; w uproszczeniu rozwój przebiega następująco: podział jaja (bruzdkowanie) prowadzi do powstania zwartej grupy komórek — moruli, w której przez rozsunięcie komórek powstaje jama (stadium blastuli); następnie przez wpuklenie komórek tworzy się stadium gastruli mające awie warstwy komórek (zewnętrzną — ektodermę 1 wewnętrzną — entodermę) zw. listkami zarodkowymi i jamę (prajelito) uchodzącą na zewnątrz otworem (blastoporus); przez przemieszczanie komórek entodermy powstaje pomiędzy nią a ektodermą trzeci listek zarodkowy (mezodenna); dalszy przebieg rozwoju polega na tworzeniu się zawiązków poszczególnych narządów; rozwijający się zarodek czerpie pokarm z substancji zawartych w jaju (żółtko) lub z organizmu macierzystego. * ROŻEK ANGIELSKI, altowa odmiana oboju (skala e — ¿>2) o barwie dźwięku zamglonej, melancholijnej. ROŻENIEC, kaczka rożeniec, Anas acuta — ptak z rzędu blaszkodziobych; roślinożerna; tereny wilgotne Eurazji i Afryki; dl. 60—70 cm, rozpiętość skrzydeł 90 cm; w Polsce przelotny. ROŻESTWIENSKI Zinowij P. (1848—1909), admirał ros.; 1905 pobity przez Japończyków pod dowództwem adm. Togo pod Cuszimą i wzięty do niewoli. ROŻNOWSKIE JEZIORO, zaporowe, sztucznie utworzone przez spiętrzenie wód Dunajca w okolicy Rozwielitka 834 Rożnowa; ok. 1900 ha, głęb. do 81 m, dl. ok. 20 km, szer. do 2 km. Tabl. 60. ROŻNÓW, w., pow. nowosądecki, woj. lcrak., na Podgórzu Karpackim; 2150 mieszk. (1956); zapora na Dunajcu tworzy Jez. Rożnowskie; jedna z największych hydroelektrowni w Polsce; nad jez. ruiny zamku zt XIV w., drewniany kościół z XVII w., i in. zabytki. RÓD, wspólnota gosp. i spoi., powstała na gruncie więzi krwi we wczesnych okresach rozwoju społeczeństw ludzkich; w okresie rozkwitu ustroju rodowego r. charakteryzuje odrębna nazwa, dialekt, terytorium, więź rei. i obyczajowa, obrzędy, wspólna władza rady starszych; ustrój rodowy zanika w okresie kształtowania się feudalizmu; przeżytki ustroju rod. dotrwały do dziś w szeregu społeczeństw pierwotnych (np. Nowa Gwinea); tzw. rody z okresu feudalizmu (rycerskie, szlacheckie) nie są kontynuacją rodu pierwotnego. RÓG Michał (1884—1940), polityk, działacz „Wyzwolenia“, 1928—35 poseł na sejm, od 1930 wicemarszałek sejmu, od 1935 senator; zamordowany przez hitlerowców w Dachau. RÓG: 1) myśliwski, trąbba myśliwska — instrument z rogu, kości, drzewa lub metalu do trąbienia w czasie polowania; 2) waltornia [niem.j — powstały z r. myśliwskiego, instrument dęty blasz., obecnie z wentylami, skali Hi — es2; 3) chem. r. sztuczny •»galalit. RÓJ, wszystkie pszczoły zamieszkujące jeden ul lub pewna ich liczba opuszczająca ul dla założenia nowego gniazda. . RÓJKA, rojenie się — opuszczanie ula przez starą królową ‘ wraz z częścią robotnic dla założenia nowego.- gniazda;' r. następuje bezpośrednio przed wylęgiem nowych królowych. RÓMMEL^Juliusz (ur. 1881), gen. poi., do 1917 w wojsku ros., 1929—39 inspektor armii, w kampanii wrześniowej 1939 dowódca armii „Łódź“, następnie dowódca wojsk broniących Warszawy i Modlina; do 1945 w niewoli niemieckiej. RÓW: 1) geol. r. przedgórski, zapadlisko powstałe po utworzeniu się łańcucha górskiego, wypełnione młodszymi od gór osadami morskimi, np. zapadlisko podkarpackie; 2) geol. r. tektoniczny, graben — głębokie i dl. a wąskie zapadlisko między mniej więcej równoległymi Rów tektoniczny: a — bu?łaszczyznami uskokowymi dowa schodkowa, b — rów ♦uskok), np. rów krze- tektoniczny, c — zrąb szowicki koło Krakowa, rów Renu, wielkie rowy wschodnioafrykańskie, rowy Morza Czerwonego i Martwego, rowy oceaniczne np. na pd. wsch. od Marianów, na wsch. od Filipin. RÓWNANIE: 1) r. liczbowe, dwie funkcje połączone znakiem równości (np. 2* + 3 = *+7, sin x ■“ 1, Sx = 81, x + w = 2 + t), w których pewne zmienne traktuje się jako niewiadome, inne zaś — o ile występują w r. — jako parametry, w zależności od których wyznacza się zmienne; 2) r. algebraiczne, r. o postaci aoxrt + oIjcn_1+...+ an_xx + an = 0, gdzie a0, aj, ..., an są dowolnymi liczbami; 3) r. wykładnicze, r., w którym niewiadoma występuje tylko w wykładniku potęgi, np. 2I==8; 4) r. logarytmiczne, r., w którym niewiadoma występuje tylko pod znakiem logarytmu, np. log x = 1; 5) r. trygonometryczne, w którym niewiadoma występuje tylko pod znakiem funkcji trygonometrycznych, np. sin * = — ; 6) r. różniczkowe, w których niewiadoma funkcja występuje pod znakiem -»pochodnej, np. y' + y = x — 1; jeżeli funkcja niewiadoma zależy od jednej zmiennej, to mamy do czynienia z r. r. zwyczajnymi, w przeciwnym razie — z r. r. o -«-pochodnych cząstkowych; 7) r. całkowe, równania, w których niewiadoma funkcja występuje pod znakiem -«-całki, np. / cos (xt) g(t)dt *= x, gdzie nie  835 wiadomą funkcją jest g(<); 8) r. funkcyjne, r., w których niewiadomą jest funkcja; do r. f. zalicza się m. in. r. różniczkowe i r. całkowe. RÓWNANIE OSOBISTE, termin użyty przez astro* nomów dla oznaczenia różnicy w szybkoSci, z jaką dwóch różnych obserwatorów rejestruje to samo zjawisko; wprowadzenie r. o. przez astronomów dało impuls do badań psychologicznych nad czasem trwania zjawisk psychicznych. RÓWNIA POCHYŁA, jedna z maszyn prostych (rys.) do podnoszenia cię- Równia pochyla żarów; im większa jest ' dl. drogi (I) przy niezmiennej wysokości (h), tym mniejszej siły (H = F) trzeba na wykonanie tej samej pracy (G • h = H • 1) przy podnoszeniu. RÓWNIARKA, maszyna do robót ziemnych, przy budowie dróg do równania podtorza, wycinania rowów i skarp; może być ciągniona ciągnikiem (r. przyczepna) lub mieć własny napęd (r. samobieżna); elementem roboczym jest lemiesz, który można nastawiać w płaszczyźnie pionowej i poziomej. RÓWNICA, szczyt w Beskidzie śląskim, wys. 883 m; schronisko turyst., szosa z Polany. RÓWNIK: 1) geogr. r. ziemski, teoretycznie istniejące kolo na globie ziemskim, dl. 40 070 388 lon, którego płaszczyzna jest prostopadła do osi ziemskiej; dzieli Ziemię na dwie równe części: półkulę pn. i półkulę pd.; 2) astr. r. niebieski, wielkie koło na -►sferze niebieskiej prostopadłe do -»osi świata; gwiazdy leżące na r. n. w czasie ruchu dziennego najszybciej zmieniają swe położenia; 8) fiz. atm. r. termiczny, linia łącząca miejscowości o najwyższej średniej temp. powietrza na kuli ziemskiej (miesięcznej, rocznej); w styczniu pokrywa się z r. geogr., w lipcu zalega wzdłuż 20—25° pn. szer. geogr. RÓWNIK MAGNETYCZNY -izokliny. RÓWNINA, obszar o płaskiej pow. przeważnie na nizinach, zajmujący znaczne tereny lądów. ROWNOLEGŁOBOK, czworokąt, którego boki naprzeciwległe są równoległe. ROWNOLEGŁOŚCIAN, graniastosłup, którego podstawy są równoległobokami. ROWNOLEGŁOŚCIAN ELEMENTARNY, kryst. ~ RÓWNOLEGŁOŚCI POSTULAT —Euklidesa postulat. RÓWNOLEŻNIKI ZIEMSKIE, kola teoretycznie istniejące na pow. kuli ziemskiej, których płaszczyzny są prostopadłe do osi Ziemi; obwód r. maleje od równika w kierunku obu biegunów geograficznych. ROWNONOC, ekwinokcjum, porównania dnia z nocą — chwila, gdy Słońce widoczne jest ściśle na równiku niebieskim i jednakowo długo przebywa ponad i pod horyzontem; w chwili r. wiosennej (ok. 21 marca) Słońce wstępuje w znak Barana, w chwili r. 	jesiennej (ok. 23 września) — w znak Wagi. RÓWNÓNOGI, Isopoda, rząd skorupiaków wyższych; ciało przeważnie spłaszczone grzbietobrzusznie, rzadko dłuższe niż 2 cm; wodne i lądowe, są też pasożytnicze; tu należą np. stonogi, ośliczki, podwoje. RÓWNOWAGA CIAŁA, stan ciała sztywnego, w którym równoważą się siły na nie działające. R. c. ciężkiego, szczególny przypadek r. c.; warunkiem koniecznym r. c. c. jest przyłożenie do ciała siły równoważącej jego ciężar, np. zawieszenie go na nici (jej napięcie równoważy ciężar); w zależności od położenia ciał ciężkich w stanie równowagi rozróżnia się: r. stałą — odchylone ciało powraca z powrotem do pierwotnego położenia równowagi; r. 	obojętną — położenia sąsiednie ciała są również położeniami równowagi; r. nietrwałą — odchylenie ciała powoduje dalsze zmiany w jego położeniu. RÓWNOWAGA CHEMICZNA, stan dynamicznej równowagi w odwracalnej —reakcji chem., w którym szybkość reakcji w obu kierunkach jest jednakowa. RÓWNOWAGA PROMIENIOTWÓRCZA, statyst. równowaga zachodząca między dwoma pierwiastkami promieniotwórczymi A i B, z których jeden (pochodny — B), o krótkim półokresie, powstaje wskutek rozpadu drugiego (macierzystego — A), o długim półokresie, np. rad i radon; równowagę tę charakteryzuje stała liczba atomów powstającego pierwiastka B, który wskutek rozpadu promieniotwórczego traci tyle atomów, ile ich powstaje z pierwiastka macierzysteg° RÓWNOWAŻNIK CHEMICZNY, gramorównoważnik — liczba gramów pierwiastka chem., która zastę53* RÓŻYCKI puje, równoważy lub łączy się z 1,008 g wodoru lub 8 g tlenu. RÓŻA: 1) bot. Rosa, krzew z rodziny różowatych;, znamy ok. 100 gatunków, u nas ok. 20; liście złożone, najczęściej 5—7-listkowe, pędy z kolcami, kwiaty białe, różowe lub czerwone; owoc szupinkowy, bogaty w witaminę C; r. dzika (fl. canina) i powszechnie uprawiane jako ozdobne odmiany krzaczaste, pienne (sztamowe), wielokwiatowe, pnące; z płatków niektórych odmian — olejek eteryczny; 2) roln. zmarszczenie kory na pniu drzewa, świadczące o istnieniu w głębi zarośniętego sęka; charakterystyczne dla drzew liściastych o grubej korze; 3) med. ostra choroba zakaźna, wywoływana przez paciorkowce; objawia się swoistym zapaleniem skóry lub błon śluzowych (zaczerwienienie, obrzęk, ból), gorączką oraz ciężkimi objawami ogólnymi. Zob. też choroby zakaźne (tabela). RÓŻA CHIŃSKA —ketmla. RÓŻA JERYCHOŃSKA -jerychońska róża. RÓŻANECZNIK, azalia, Rhododendron, Azalea — drzewo lub krzew ozdobny z rodziny wrzosowatych; liście często zimotrwałe, kwiaty duże, wonne, żółte (Rh, flavum, A. pontica) lub purpurowe, zebrane w baldachogrona; pochodzi z Azji; chroniony; w hodowli szklarniowej i pokojowej najczęstsza A. indica o kwiatach różowych. RÓŻANKA: 1) rosarium [łac.], część ogrodu, w której posadzone są różne gatunki i odmiany róż; 2) zool. Rhodeus serie eus, ryba z rodziny karpiowa tych; pospolita, dl. do 9 cm, płytkie wody stojące lub wolno Różanecznik żółty płynące Europy; za pomocą długiego — pokładełka składa jaja do jamy skrzelowej małżów; mięso gorzkie, niejadalne. RÓŻA WIATRÓW, róża kompasowa — meteorol. przyrząd składający się z koła podzielonego na 16 części (po 2 rumby każda), służący do przybliżonego wyznaczania kierunku wiatru; używany głównie w meteorologii i nawigacji. RÓŻEWICZ Tadeusz (ur. 1921), poeta, wybitny liryk generacji powojennej, dał szczególnie przejmujący wyraz przeżyciom okupacyjnym; formalnie zbliżony do awangardy; zbiory wierszy: Niepokój, Czerwona rękawiczka, Równina, Uśmiechy, Srebrny kłos, Poemat otwarty. RÓŻNICA, wynik odejmowania. RÓŻNICZKA FUNKCJI, iloczyn —pochodnej danej funkcji przez dowolnie mały przyrost jej zmiennej niezależnej. RÓŻNIECKI (Rożniecki) Aleksander (1774—1839), gen. Księstwa Warsz. ; dowódca jazdy, szef tajnej policji i żandarmerii Królestwa Pol.; ogólnie znienawidzony; 29 XI 1830 uciekł z Warszawy. __ RÓŻOKRZYŻOWCY [od Christiana Rosenkreutza], ruch teozof. powstały w pocz. XVII w., zajmujący się alchemią i metempsychozą. RÓŻOWATE, Rosaceae, rodzina'' dwuliściennych; rośliny zielne, krzewy i drzewa; liście skrętoległe, kwiaty 5-krotne o licznych pręcikach; 4 podrodziny: tawułowe, jabłoniowe, różane i śliwowe; należą tu m. in. drzewa owocowe, poziomka, malina, jarząb, róża, tawuła, pigwa, czeremcha. RÓŻYCA —rozeta. RÓŻYCA ŚWIŃ, ciężka choroba zakaźna świń, wywoływana przez wloskowiec różycy; powoduje duże straty gosp.; występuje również u ryb morskich; przenosi się na człowieka, powodując różycę skóry, czasem zapalenie zastawek serca. RÓŻYCKI: 1) Jacek (XVII w.), kompozytor i kapelmistrz kapeli król. 4 królów poi. (od Jana Kazimierza do Augusta II; kompozycje kość. i koncerty wok.-instrument. ; 2) Samuel (1784—1834), gen., w powstaniu listopad, dowódca dywizji działającej w Kieleckiem i Sandomierskiem; wycofał się do Galicji; 3) Karol (1789—1870), pułkownik; 1831 dowódca jazdy; odznaczył się w operacjach na Wołyniu; na emigracji członek Młodej Polski i towiańczyk; Po~ NNt HE \\ //, ■ NW W A/IV WWW ew e V7t\V sw SSW SSE SE Róża wiatrów  ■RÓŻYCZKA wstanie na Wołyniu Czyli pamiętniki pułku jazdy wołyńskiej; 4) Edmund (1827—93), dowódca powstania styczniowego na Wołyniu, pułkownik wojsk ros.; 26 V 1863 stoczył zwycięską bitwę pod Salichą (pow, zasławski); po powstaniu na emigracji; od 1872 w Krakowie; 5) Ludomir (1884—1953), kompozytor grupy Młoda Polska, o programowym kierunku twórczości, poematy symf. Stańczyk, Anhelli, opery Bolesław Śmiały, Eros i Psyche, później skłaniający się ku popularnym efektom (opera Casanova, balet Pan Twardowski), nadto twórca literatury fortep., kamer, i pieśni : 6) Antoni (ur. 1885), aktor, wybitny amant komediowy w ostatnim okresie „Rozmaitości“, a później w Teatrze Nar. i Polskim; celował specjalnie w repertuarze fr.; obecnie w rolach charakteryst. ; 7) Step an Zbigniew (ur. 1906), geolog, prof. Uniw. Warsz., •członek PAN, badacz jury i czwartorzędu w Polsce ■oraz geologii Spitsbergenu. RÓŻYCZKA, zakaźna choroba wirusowa przebiegająca podobnie jak odra; zapadają gł. dzieci; zakażenie następuje przez powietrze. Zob. też choroby zakaźne (tabela). RPPS -»Robotnicza Partia Polskich Socjalistów. RTĘĆ Hg, hydrargyrum, żywe srebro — pierwiastek chem. o liczbach atom. 80; jedyny w warunkach normalnych ciekły metal; w przyrodzie występuje najczęściej w postaci siarczku (cynober); używany do wydobywania złota (-»amalgamat), do produkcji lamp kwarcowych, termometrów, manometrów, w dentystyce itp.; pary rtęci, jak również wszystkie jej związki są silnie trujące, t RTĘCIOWA MAŚĆ, szara maść — lek zawierający silnie rozdrobnioną w tłuszczu rtęć metaliczną; stosowana dawniej przy kile, obecnie przy wszawicy. we włosach. Ru, symbol pierwiastka chem. rutenu. ' RUAŃDA-URUNDI, terytorium powiernicze Belgii w Afryce Równik, podporządkowane adm.'Kongu; 54 000 km!, 4 262 000 mieszk. (1954),- gł. plemiona Bantu; w większości wyżyna (1500—2000 m); klimat gorący, wilgotny; hodowla bydła rog., kóz; plantacje bawełny, kawy, tytoniu; wydobycie wolframu, cyny, złota; eksport: bydło, skóry, kawa, bawełna, metale; gł. m. Usumbura. t RUBAJAT [czterowiersz], nar. forma wiersza pers.; zwrotka liczy cztery .wiersze o 1 rymie abaa lub aaaa: słynne są rubajaty Omara Chajjama. RUBÀSZKA [ros.}, bluza o kroju koszulowym, zapinana na ramieniu, noszona na spodnie; popularna w Rosji. < RUBATO [wl.], muz. określenie nieznacznych przesunięć rytm. w wykonaniu melodii, z zachowaniem jednak ścisłego rytmu towarzyszenia (charakterystyczne np. u F. Chopina). RUBEL: 1) na Rusi sztabka srebra, czasem ze stemplem; 2) od w. XVI w Rosji carskiej, a obecnie jednostka monetarna ZSRR; -»monetarne jednostki (zestawienie). RUB EL CHALI, rozległa, najmniej poznana piaszczysta pustynia w pd.-wsch. części Płw. Arabskiego; koczownicze pasterstwo. RUBENS Peter Paul (1577—1640). największy'malarz flam. baroku; tworzył gł. w Antwerpii, wykony-* wał również prace dla ks. Mantui oraz Marii Medy- Antoni Rubinstein P. P. Rubens cejskiej; kompozycje mitol., rei., alegor., pejzaże,' portrety i malowidła dekor. (ok. 3000 dziel, z których większość malowali pod jego kierunkiem uczniowie i współpracownicy); Zdjęcie z krzyża, Bitwa amazonek, Sąd Parysa, Portret Heleny Fourment w futrze, Krajobraz z tęczą. Tabl. 23. RUBEROID, izolacja asfaltowa; rodzaj papy. RUBID Rb. rubidium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 37; metal alkaliczny; w przyrodzie towarzyszy solom potasu. RUBIKON, tz. w pn. Italii; w starożytności tworzyła granicę między Italią i Galią Cisalpińską; wódz rzym. wracający z wyprawy nie mógł jej przekroczyć z wojskiem bez pozwolenia senatu; Cezar w 49 p. n. e. łamiąc ten zakaz („Alea iacta estl“ — kości zostały rzucone) rozpoczął wojnę dom. z Pompejuszem. RUBIN -»korund. 836 RUBINOWICZ Wojciech (ur. 1889), fizyk, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; prace z dziedziny interferencji światła i mechaniki kwantowej, odkrył „zasadę wyboru“ przy przeskokach elektronu w atomie oraz promieniowanie kwadrupolowe. RUBINSTEIN: 1) Antoni (1829—94), kompozytor ros., zarazem wybitny pianista, pedagog i dyrygent, twórca licznych kompozycji fortep., kamer., wok., oper (Demon) i in.; 2) Ida (ur. 1880), tancerka i aktorka pochodzenia ros.; występowała w balecie S. P. Diagilewa, potem na scenach paryskich; 3) Artur (ur. 1886), wybitny polski pianista-wirtuoz, przebywa stale w USA. RUBLOW Andrief (ok. 1360—1430), największy malarz dawnej Rusi, przedstawiciel szkoły moskiewskiej; freski i ikony (słynna Trójca Święta). RUBNERA PRAWO -»lzodynamii prawo. RUBOLEUM, materiał używany do wykładania podłóg; .wykonany z dwóch warstw: ^górnej elastycznej 0 różnym zabarwieniu i dolnej o barwie czarnej; wykonany z kauczuku jako składnika podstawowego, kaolinu, kredy, ziemi okrzemkowej i in. RUBRYKA [łac.]: 1) w czasopismach dział poświęcony pewnemu odrębnemu rodzajowi informacji, powtarzający się w każdym numerze i mający tam stałe miejsce; 2) dokonane czerwoną farbą napisy w starych rękopisach i drukach; 3) w formularzach miejsce między dwiema liniami pionowymi do wpisywania danych. RUCH, fiz. zmiana w czasie położenia punktu materialnego (ciała) względem układu odniesienia (innych punktów lub ciał, z którymi zwykle związuje się układ współrzędnych); dla scharakteryzowania r. punktu konieczna jest znajomość toru (tzn. linii, po której się on porusza) oraz prędkości; w związku z torem punktu mówi się o r. prostoliniowym lub krzywoliniowym (np. po luku); w związku z prędkością punktu rozróżnia się r. jednostajny (tj. r. o stałej "prędkości) i r. zmienny, zw. też niejednostajnym (o prędkości zmiennej w czasie); Jeżeli'w r. prostoliniowym zmiennym przyśpieszenie jest stałe,. mówi się o r. jednostajnie przyśpieszonym lub opóźnionym; ruch brył • sprowadza się do: r. postępowego, w którym układ związanych z bryłą trzech osi prostopadłych zachowuje stały kierunek w przestrzeni, oraz r. obrotowego, w którym pewna prosta, zw. chwilową osią obrotu - brvły, pozostaje nieruchoma, pozostałe zaś punkty'bryły poruszają sę po okręgach, których środki leżą na osi obrotu. RUCH CIECZY (gazów), zmiana położenia cząstek cieczy (gazów); do pewnej prędkości, zależnej od własności cieczy, temp. oraz średnicy rury, przez którą płynie ciecz (gaz), r. c. jest ustalony (lamin a my), gdy w każdym punkcie prędkość przepływu cieczy (gazu) i ciśnienie są stałe w czasie; przy znacznych, prędkościach powstają wiry i prądy nieregularne, r. c. jest wtedy burzliwy; przy prędkościach pośrednich r. c. jest nieustalony — przechodzi od czasu do czasu z jednej formy w drugą. RUCH HARMONICZNY -»drganie harmoniczne. RUCH OBROŃCÓW POKOJU, demokr. ruch w obronie pokoiu i bezpieczeństwa międzynar. zapoczątkowany na Międzynar. Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu w sierpniu 1948; 1 Świat. Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu i Pradze w kwietniu 1949, II Świat Kongres Obrońców Pokoju w listopadzie 1950 w Warszawie oraz dwa Kongresy Obrońców Pokoju 1952: w październiku — dla krajów Azji i Oceanu Spokojnego (w Pekinie) ł w grudniu — dla krajów innych kontynentów (w Wiedniu); w Polsce r. o. p. kieruje utworzony 1948 Pol. Komitet Obrońców Pokoju (od 1958 Ogólnopol. Komitet Pokoju); zob. też Światowa Rada Pokoju. RUCH OKRĘŻNY KAPITAŁU, w naukach ekon. określenie procesu kolejnych zmian form funkcjonalnych kapitału (pieniężnej, produkcyjnej i towarowej) polegającego na ciągłym ruchu kapitału przem. przez sferę produkcji i sferę oyrkulacji i powrocie do formy wyjściowej; r. o. k. składa się z 3 stadiów: 1) zakupienia za pieniądze przez kapitalistę środków produkcji i siły roboczej, tj. przekształcenia kapitału pieni  837 niężnego w kapitał produkcyjny, 2) procesu produkcji, w którym kapitał produkc. przekształca się w kapitał towarowy; w tym stadium powstaje -»-wartość dodatkowa, 3) sprzedaży na rynku wytworzonych towarów, tj. przekształcenia kapitału towarowego w pieniężny; pierwsze i trzecie stadium r. o. k. należy do procesu cyrkulacji, drugie stadium jest procesem produkcji; trzy stadia r. o. k. odpowiadają 3 formom kapitału: pieniężnej, produkcyjnej i towarowej; w procesie reprodukcji kapitalist. kapitał występuje równocześnie we wszystkich stadiach r. o. k. i podlega stałym przekształceniom; ponoszone w tym procesie koszty cyrkulacji składają się z kosztów produkcyjnych: kosztów przechowania zapasów i kosztów transportu, oraz kosztów nieprodukcyjnych: kosztów obsługi aktów kupna-sprzedaży, kosztów administracji i ewidencji, kosztów utrzymania obiegu pieniężnego, kosztów przechowania i transp. dla celów spekulacyjnych. RUCH OPORU, wyzwoleńczy ruch nar.-społ.; polityczna i wojsk, działalność organizacji konspiracyjnych i oddziałów partyzanckich w krajach okupowanych, skierowana w II wojnie świat. 1939—45 przeciwko Niemcom, Włochom i Japonii. Formy działania: 1) działalność polit.-propagandowa w celu mobilizacji społeczeństwa do walki z okupantem (prasa podziemna, radio, ulotki itp.); 2) walka zbrojna (wywiad, dywersja, działanie oddziałów partyzanckich itp.); 8) bierny opór (strajki, sabotaże, absencja i mało wydajna praca itp.). W Europie obok Polski szczególnie aktywny r. o. w ZSRR, Francji, Jugosławii i we Włoszech. W Polsce r. o. zostaje zapoczątkowany tuż po klęsce wrześniowej 1939; początkowo żywiołowe i pojedyncze akty oporu, w październiku 1939 przybierają ramy organizacyjne; powstaje szereg organizacji konspiracyjnych m. in. Związek Walki Zbrojnej, Sierp i Miot, Żw. Walki Wyzwoleńczej i in.; szczególnego rozmachu nabiera r. o. w Polsce po rozpoczęciu wojny niem.-radz. (czerwiec 1941); 1942 na terenie kraju działają m. in. Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie, Gwardia Ludowa (od 1944 — Armia Ludowa); największe nasilenie walk poi. r. o. przypada w latach 1943—44; wg niepełnych danych straty okupanta zadane przez poi. r. o. 1941—45 wynoszą: 1400 transportów kol., 7 tys. parowozów, 20 tys. wagonów kol., 4,5 tys. samochodów; do walki z poi. r. o. Niemcy musieli wydzielić 7—10 dywizji oraz kilkadziesiąt batalionów służby bezpieczeństwa. W ZSRR pierwsze oddziały r. o. powstają w lipcu 1941, od maja 1942 kierowane pTzez Sztab Gl. Ruchu Partyzanckiego przy Nacz. Dowództwie Armii Radź.; w jesieni 1943 na tyłach wojsk niem. działało ok. 360 tys. partyzantów radź., 1944 ilość ta wzrosła kilkakrotnie; akcje partyzanckie na tyłach wroga powiązane są z działaniami wojsk regularnych na froncie (np tzw. raid karpacki zgrupowania gen. Kowpaka w lecie 1943 z Ukrainy w Karpaty); straty (wg niepełnych danych) zadane przez radź. r. o. wynoszą ok 300 tys. żołnierzy, 8 tys. transportów kol.. 1200 czołgów, 476 samolotów, 890 składów wojskowych itp. We Francji pierwsze organizacje r. o. powstają w drugiej połowie 1940, szerszą działalność rozwijają od 1942; istnieje szereg organizacji kierowanych przez różne ugrupowania i partie polit.; m. in. z inicjatywy postępowych kół polit, (przede wszystkim komunistów) powstaje 1942 Front Nar., którego zbrojną organizację stanowią tzw. Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy (Francs-Tireurs et Partisans Français — FTPF); z początkiem 1944 powstają tzw. Fr. Siły Wewnętrzne (Forces Françaises de l’Intérieur — FFI) jednoczące wszystkie zbrojne organizacje r. o. we Francji; we fr. r. o. uczestniczyło ok. 150 tys. Polaków. W Jugosławii działalność r. o. datuje się od lipca 1941; zdecydowaną walkę prowadziła przede wszystkim zorganizowana przez KP Jugosławii wielotysięczna armia partyzancka pod dowództwem J. Broz-Tito; 1943—44 armia ta panuje niepodzielnie nad znaczną częścią kraju, w październiku 1944 wspólnie z wojskami radź. wyzwala całkowicie terytorium Jugosławii. We Włoszech szczególny wzrost aktywności r. o. następuje po przyjęciu bezwarunkowej kapitulacji przez rząd marszałka Badoglio (wrzesień 1943) i okupowaniu kraju przez Niemców; w lecie 1944 wł. ruch partyzancki liczył ok. 100 tys., a na wiosnę 1945 ok. 250 tys. ludzi; szczególną aktywność przejawiły oddziały partyzanckie zorganizowane przez KP Włoch. Ponadto r. o. istniał w wielu innych krajach, zwłaszcza w Czechach, Słowacji i Bułgarii, kierowany głównie przez komunistów. RUCHU ILOŚĆ -pęd. RUCHY MIMOWOLNE -hiperkinezy. RUCHY SKORUPY ZIEMSKIEJ, r. tektoniczne — RUDOLFA JEZIORO ruchy wywołane pewnymi, bliżej nią znanymi procesami fiz.-chem. zachodzącymi wewnątrz Ziemi; rozróżniamy r. gór.otwńrcże, czyli orogeniczne (—orofeneza) i r. lądotwórcze, czyli epejrogeniczne »-epej rogeneza). RUCIANE, osiedle letniskowe, pow. piski, woj. olszt., w Puszczy Piskiej, nad Jez. Nidzkim i jez. Guzianką Wielką; 830 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu drzewn., fabr. płyt spilśnionych; duży ruch turystyczny. RUCKERT Friedrich (1788—1866), orientalista i poeta niem., profesor języków wsch. na uniw. berliń.; doskonałe przekłady lir. poezji orientalnej. RUDA, m., pow. miejski, woj. kat., na Wyż. śląskiej, w obrębie Górnośląskiego Okręgu Przem.; 33900 mieszk. (1956); kopalnie węgla i koksownie. Prawa miejskie po II wojnie światowej. RUDA: 1) w znaczeniu ogólnym — naturalne skupienie minerałów, pozwalające na otrzymywanie w skali przem. zawartych w nich pierwiastków; 2) skupienie minerałów zawierające rodzime metale lub ich związki chem. (tlenki, siarczki, węglany itp.), często wplecione w skałę jałową (płonną). Zob. też kruszce. RUDAW1EC —orsztajn (orsztyn). RUDA WODA, wąskie i długie jez. w zach. części Pojez. Mazurskiego, 618 ha, dł. 11,8 km, szer. do 900 m, gleb. do 28 m; stanowi część szlaku żeglugi Ostróda — Elbląg; nad jez. kilka osiedli, piękne lasy bukowe. RUDAWSKI Jan Wawrzyniec (1617—90), kanonik ołomuniecki, historyk, stronnik Austrii; autor historii poi. od śmierci Władysława IV do pokoju oliwskiego Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai IV usque ad pacem Olivensem libri IX. RUDAWY, łańcuch górski na granicy czesko-niem. zbudowany z gnejsów i granitów; dł. ok. 150 km. najwyższy szczyt Klinowiec (1243 m); na pd.-wsch. stokach lasy świerkowe; pokłady rudy żelaza i metali kolorowych. RUDAWY JANOWICKIE, grupa gór w Sudetach Zach., nad wsch. częścią Kotliny Jeleniogórskiej, niegdyś bogata w kruszce, lesista; najwyższy szczyt Skalnik (945 m). RUDAWY SŁOWACKIE, pasmo górskie w pd.-zach. Słowacji, stanowiące część Karpat Zach., wys. do 1495 m; wsch. część zbudowana z granitów, zach. ze skał wulkan., lasy gł. bukowe z domieszką jodły i sosny; znaczne zasoby kruszców metali. RUDBEKIA, Rudbeckia. bylina z rodziny złożonych; Ameryka Pn., Meksyk; liście skrętoleglc, pojedyncze lub złożone, kwiaty żółte; u nas hodowana. RUDE [rüd] François (1784—1855), rzeźbiarz fr.; słynna płaskorzeźba Marsylianka na Łuku Triumfalnym w Paryżu. RUDERALNE (RUMOWISKOWE) ROŚLINY, o b. małych wymaganiach: znoszą zarówno silne nasłonecznienie i niedobór wody w podłożu, jak i ubóstwo substancji pokarmowych; np. tasznik, łoboda, rdest, lulek. RUDŁONOGIE —wiosłonogie. RUDNICKI: 1) Lucjan (ur. 1882), działacz robotn. i pisarz, autor 2 tomów pamiętnika Stare i nowe (1948—50) o dużych walorach dokumentamych i lit. (Państw. Nagr. Lit. 1949); 2) Adolf (ur. 1912), prozaik i eseista, debiutował w 20-leciu utworami o problematyce psychol.-społecznej: Szczury, Żołnierze, Niekochana, Lato; w opowiadaniach powstałych podczas okupacji i po wojnie dał przede wszystkim wstrząsający obraz zagłady ludności żyd. w Polsce (zbiory: Szekspir, Ucieczka z Jasnej Polany, Żywe i martwe morze); felietony i eseje: Niebieskie kartki. RUDNIK, m., pow. niżański, woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej, nad Sanem; 5600 mieszk. (19561; przemysł wikliniarski; barokowy kościół. Prawa miejskie z 1552 RUDOLF: 1) R. I. Habsburg (1218—91), król niem. od 1273, wybrany po W. Bezkrólewiu; 1278 pokonał Przemyśla Ottokara II na Morawskim Polu; zdobył Austrię, Syrię i Krainę, które oddal jako dziedziczne księstwo swym synom Albrechtowi I i Rudolfowi, dając początek przyszłej świetności rodu Habsburgów; 2) R. II Habsburg (1552—1612), król niem. i cesarz rzym. od 1576, król węg. od 1572, czeski od 1575: przeciwnik reformacji, musiał jednak przyznać wolność wyznania protestantom czeskim (1609) („list majestatyczny“); 3) R. (1858—89), syn cesarza Franciszka Józefa, następca bonu austriacko-węgierskiego; popełnił samobójstwo wraz z Marią Vetsera "w zamku Mayerling. RUDOLFA JEZIORO, bezodpływowe jez. w Afryce .ws.ch., na granicy Kenii, Sudanu, Abisynii,  RUDYMENTY 8000 km*, 375 m n. p. m., dł. 300 km, szer. 60 km, gł. 73 m. RUDYMENTY -►szczątkowe narządy. RUDZIK, raszka, Erithacus rubecula — ptak z rzędu wróblowatych, rodziny drozdów; zarośla i lasy Eurazji i pn. Afryki; przelotny; dł. 14 cm, rozpiętość skrzydeł 22 cm; w lecie owadożemy, w jesieni zjada mięsiste owoce drzew i krzewów. RUDZIŃSKI Witold (ur. 1913), kompozytor; opera, utwory orkiestr., kameralne, wokalne; prace o S. Moniuszce. RUDZKA-CYBISOWA Hanna (ur. 1897), malarka kolorystka; należała do grupy kapistów (-»kapizm); prof. Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie; pejzaże, martwe natury, portrety (portret X. Dunikowskiego). RUFA [niem.j, zakończenie tylnej części kadłuba st&tku. RUGBY [rągby], m. w W. Brytanii (środlc. Anglia); 45 400 mieszk. (1951); siedziba jednej z najpopularniejszych ang. szkół publ. Rugby School, zał. 1567; tu powstała gra rugby (1823); przem. elektrotechn., duża radiostacja. RUGBY [ang. rągby — od nazwy m. Rugby], popularna w USA i Anglii gra w owalną piłkę; grają 2 drużyny po 11—15 zawodników, starając się donieść piłkę do bramki przeciwnika; piłkę wolno odbijać lub podawać zarówno rękami, jak i nogami, ale tylko w bok lub do tyłu; czas gry 2 X 40 min. RUGE Arnold (1803—80), niem. publicysta radykalny; 1838—43 wydawał czasopismo młodoheglistów, a 1844 z Marksem „Deutsch-Französische Jahrbücher“ (Roczniki Niem.-Fr.); 1849 osiadł w Anglii jako nauczyciel i pisarz. RUGI [niem.], w dawnej Polsce usuwanie chłopów z uprawianej przez nich ziemi w celu włączenia jej do folwarku pańskiego; stosowane przez feudałów w XV—XIX w.; rugi pruskie, 1885 wysiedlenie przez rząd pruski ok. 30000 Polaków, obywateli ros. i austr. ze wsch. prowincji państwa pruskiego. RUGIA, wyspa w zach. części Bałtyku, u wybrzeży Niemiec; 926 km®, wys. do 161 m; silnie rozczłonkowana, od lądu oddzielona cieśn. szer. 2,5 km; 88 800 mieszk. (1956), kąpieliska nadmor.; rolnictwo, rybołówstwo; połączona linią kolej, z kontynentem. — W średniowieczu zasiedlona przez Słowian, Rugian albo Ranów, którzy utworzyli państwo teolcratyczne odgrywające w XII w. znaczną rolę na Bałtyku; flota rugijska nachodziła często wybrzeża duńskie i skandynawskie; Bolesław Krzywousty dążył do podboju R.; 1168 zajęli ją Duńczycy; od 1325 dzieliła losy Pomorza Zach.; 1648 po wojnie 80-letniej przeszła pod panowanie Szwecji; 1815 przyłączona do Prus. RUHMKORFFA INDUKTOR, rodzaj transformatora malej mocy, o rdzeniu otwartym, używany do celów laboratoryjnych; składa się z dwóch solenoidów nawiniętych na rdzeniu żelaznym; jeden z nich, zawierający niewielką liczbę zwojów, tzw. pierwotny, włącza się w obwód prądu stałego, w którym znajduje się automatyczny przerywacz; w drugim, tzw. wtórnym, zawierającym wielką liczbę zwojów, przy przerywaniu prądu w pierwotnym obwodzie powstaje wielka siła elektromotoryczna wywołująca na jego końcach napięcia rzędu dziesiątków tysięcy woltów. RUISDAEL [riis:dą:l]: 1) Salomon (1602—70), hol. malarz pejzażysta, gł. krajobrazy nadrzeczne; Połów ryb na Renie pod Arnhem; 2) Jacob van (1628/29—88), bratanek S., malarz hol.; tworzył pochmurne pejzaże bezkresnych, typowo północnych równin, ze sztafażem na drugim planie; uprawiał także grafikę. RUIZ Juan, zw. dziekanem z Hity (? — ok. 1350), poeta hiszp. przypominający realizmem, ironią i bujnym temperamentem -»Chaucera lub -»G. Boccaccia; Księga dobre] miłości. RUIZ DE ALARCÓN Juan (ok. 1581—1639), dramaturg hiszp. szkoły Lope de Vegi; autor bardzo dbały o morał i formę dzieła; La verdad sospechosa (Podejrzana prawda). RUJA, u ssaków okres aktywności narządów rozrodczych, polegający na występowaniu w nich zmian morfologicznych i fizjologicznych oraz na wzmożonym popędzie płciowym; może się odbywać raz w roku (zwierzęta monoestralne) lub kilkakrotnie (zwierzęta poliestralne). RULETA [fr.], gra hazardowa; na obracającą się tarczę rzuca się kulkę, która wpada do jednej z 37 przegródek w tarczy; przegródki są numerowane i oznaczone kolorem czerwonym i czarnym (lub białym); wygrywa gracz, który postawił na kolor lub numer przegródki, do której trafiła kulka. RULETKA -»przymiar taśmowy. RULIKOWSKI Mieczysław (1881—1951), bibliograf i historyk teatru; Dawne gmachy i sale teatralne 838 w Warszawie, Teatr polski na Litwie, Zakres i zadania ksłęgoznawstwe. RUM [ang.], mocny napój alkohol, otrzymywany przez destylację sfermentowanej melasy z trzciny cukrowej. RUMAK [tur.], turecki koń bojowy. RUMB, kąt stanowiący ®/s2 okręgu kola (11°15'). Zob. też róża wiatrów. RUMBA [hiszp.], taniec towarzyski, szybki, w takcie dwudzielnym; powstał z tańca Murzynów kubańskich. Zob. też jazz. RUMELIA [tur., Kraj Rzymian], nazwa eur. części państwa tur. (bez Bośni, Węgier i Morei), używana do 1864 r.; w węższym znaczeniu kraina geogr. obejmująca Trację i Macedonię. RUMENOTOMIA, wet. operacyjne przecięcie ściany żwacza dla wydobycia obcych ciał tkwiących w ścianie czepca; stosowana u bydła rogatego. RUMIA, m., pow. wejherowski, woj. ga.; 11300 mieszk. (1956); duży ośr. usługowo-przemyslowo-rolniczy. RUMIAN, Anthemis, roślina z rodziny -»złożonych; liście pierzastosieczne, kwiaty zebrane w koszyczki; należy tu hodowany, niekiedy zdziczały, przyjemnie pachnący r. szlachetny (A. nobilis) — bylina o białym okwiecie; leczniczy. RUMIANCE W: 1) Pioth A. hr. (1725—96), polityk 1 feldmarszałek ros.; 1768—74 naczelny wódz w wojnie ros.-tureckiej; 1794 głównodowodzący wojsk ros. w czasie tłumienia powstania kościuszkowskiego w Polsce; 2) Nikołaj P. (1754—1826), polityk i dyplomata ros.; przyczynił się do powstania muzeum, którego księgozbiór stał się podstawą Biblioteki Lenina. RUMIANEK POSPOLITY, Matricaria chamomillae, pospolity jednoroczny chwast polny z rodziny złożonych; łodyga rozgałęziona, 10—50 cm wys., o delikatnych siedzących liściach; kwiaty zebrane w koszyczek, którego dno jest wypukłe, a wewnątrz puste; aromatyczny, leczniczy. Tabl. XVI. RUMIEŃ, zaczerwienienie skóry wskutek lekkiego stanu zapalnego (spowodowanego przez czynniki fiz., chem., toksyczne, bakteryjne, alergiczne); r. guzowaty, schorzenie na Üe toksyczno-uczuleniowym; zapalne, bolesne guzy w skórze i tkance podskórnej, najczęściej na przedniej powierzchni podudzi; r. lombardzki -»pelagra. RUMOSZ SKALNY, nagromadzenie odłamków i okruchów skalnych powstałych przez zwietrzenie skał podłoża; wchodzi w skład -»eluwium. RUMSZTYK [ang.], plaster mięsa (wolowe, wieprzowe) usmażony na ostrym ogniu na ruszcie lub patelni. RUMUNIA (República Populará Romtná), rep. demokracji ludowej w pd.-wsch. Europie, nad M. Czarnym ; 237 502 km®, 17 500 000 mieszk. (1956); stoi. Bukareszt. Warunki naturalne: środek i pn. kraju zajmuje południkowy łańcuch łatwo dostępnych Karpat Wsch. i równoleżnikowy, wysokogórski — Karpat Pd. (najwyższy szczyt Negoi 2544 m) oraz masyw Biharu, otaczające Wyż. Siedmiogrodzką (40Ü—700 m); Karpaty Wsch. obniżają się na wsch. w urodzajną lessową Wyż. Mołdawską; Karpaty Pd. ograniczają od pn. czarnoziemną Niz. Wołoską; między bagnistą doliną dolnego Dunaju i jego deltą a M. Czarnym rozciąga się wyżyna Dobrudża; na zach. góry opadają w Niz. Węgierską; gł. rzeki: Dunaj, Aluta, Marusza, Seret, Prut, Ardżesz; gł. jeziora: Razelm (310 km®), Sinoe (180 km®), Golovita (98 km2); klimat w górach i na Wyż. Siedmiogrodzkiej środk.eur. z mocno śnieżnymi zimami, w Mołdawii, Wołoszczyźnie i Dobrudży wsch.eur. z suchymi, gorącymi latami i mroźnymi, krótkimi zimami; góry porośnięte lasami (28“/• og. pow.), gł. liściastymi (buki, dęby); na nizinach roślinność stepowa. Ludność: Rumuni (85,7*/«), Węgrzy (9,4Vt), Niemcy (2,2•/•), Bułgarzy, Ukraińcy, Serbowie; gł. m.: Kluż, Timiszoara, Stalin, Ploeszti, Íassy, Arad, Braiła, Konstanca, Krajowa, Oradea, Gaacz, Sybin. Gospodarka: kraj przem.-roln. (przemysł 8?s dochodu nar. 1955); pow. uprawna 40,8'/«; uprawy: kukurydza (66'/« zbioru zbóż), pszenica, jęczmień, owies, żyto, ryż, len, konopie, słonecznik, buraki cukr., bawełna, tytoń, rośliny strączkowe; sady i winnice zajmują 1,8'/« pow. kraju; duże znaczenie ma hod. owiec, bydła rogatego; wydobycie ropy naft. największe w Europie poza ZSRR (w rejonie Ploeszti); zasoby gazu ziemnego o znaczeniu świat (ok. 500 mld m®); wydobycie węgla brun., rudy żel., manganu, ołowiu, miedzi, cynku, złota (największe w Eu RUNO 839 ropie, poza ZSRR); ogromne zasoby soli kam.; produkcja energii elektr. 4,3 mld kWh (1955); przemysł: naft. (Ploesztl), ciężki (Hunedoara, Reąita), z wytopem stali, maszyn. (Bukareszt, Stalin, Kluż), chem. (Bukareszt, Ploeszti, Hunedoara), włókien. (Jassy), obuwn. (Piteęti), materiałów budowl., spoż.; dl. sieci kol. 10 500 km; duże znaczenie komunikacji na Dunaju (1075 km w granicach R.) z portami: Giurgiu (ropa naft.), Braiła (zboże), Galacz (drewno); port mor. Konstanca; eksport: pszenica, kukurydza, bydło, masło, wełna, ropa naft. i jej przetwory, rudy met., drewno; import; maszyny, węgiel, koks, surowce, tekstylia; handel z ZSRR i krajami demokracji lud. (84,4*/» w 1953). Ustrój. Państwo demokracji ludowej; konstytucja z 1952; najwyższym organem władzy państwowej jest jednoizbowy parlament — W. Zgromadzenie Nar.; przewodniczący piętnastoosobowego prezydium Zgromadzenia jest głową państwa. Władzę wykonawczą sprawuje rząd odpowiedzialny przed Zgromadzeniem. Historia: Terytorium dzisiejszej Rumunii w staroż. zamieszkane przez Daków, od I w. prowincja rzym. Dacja; we wcześniejszym średniowieczu kolonizacja słowiańska; w XIV w. powstały tu dwa księstwa, ,,hospodarstwa“: —Mołdawia i —Wołoszczyzna, które przejściowo były lennem Polski, a w ciągu XV— XVI w. dostały się pod zwierzchnictwo tureckie; 1829—56 autonomia ich znalazła się pod opieką Rosji; połączyły się 1859 unią personalną, a 1862 zjednoczyły się w księstwo R. Na tron wprowadzono 1866 dynastię Hohenzollem-Sigmaringen; 1877—78 udział w wojnie rosyjsko-tureckiej po stronie Rosii, 1878 przyłączenie Dobrudży pn., 1881 przyjęcie tytułu król. przez Karola I; 1913 zyskanie Dobrudży pd. od Bułgarii; podczas I wojny świat początkowo neutralna, od 1916 po stronie Ententy; po wojnie przyłączenie Siedmiogrodu, Banatu, Bukowiny i Besarabii; 1922 przystąpienie do Małej Ententy; 1940 utrata Besarabii i pn. Bukowiny na rzecz ZSRR, pn. Siedmiogrodu na rzecz Węgier, pd. Dobrudży na rzecz Bułgarii; od 1941 udział w II wojnie świat, po stronie Niemiec; 1944 wyzwolenie przez Armię Radziecką i odzyskanie pn. Siedmiogrodu; po obaleniu monarchii 1947 republika lud., reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu i banków; 1948 zjednoczenie partii komunist. i socjalist. w Rumuńską Partię Robotniczą; pod jej kierownictwem budowa podstaw socjalizmu, wszechstronny rozwój gosp. i kult. kraju. RUMUŃSKA LITERATURA. Powstanie piśmiennictwa rum. poprzedza rozwój ustnej twórczości lud. w formie pieśni i podań; pierwsze teksty w języku rum. pojawiają się dopiero w okresie Reformacji. Przekłady dokonane przez diakona Coresi są początkiem unifikacji języka rum. i zalążkiem języka lit W Mołdawii działa metropolita Dosoftei, który przełożył Psalmy i Żywoty Świętych. Równolegle z literaturą kość. rozwija się historiografia; w XVII i na przełomie XVIII w. piszą swe dzieła kronikarze: w Mołdawii — G. Ureche, M. Costin i J. Neculce, a w księstwie wołoskim — R. Popescu i C. Cantacuzino; eur. sławę zyskuje książę mołdawski D. Cantemir, autor m. in. powieści alegorycznej Istoria ieroglifica. W pocz. XIX w. pojawia się rum. poezja (I. V3ofirescu); występują M. Kogalniceanu, C. Negruzzi, G. Alexandrescu 1 in. pisarze zgrupowani wokół czasopisma „Dacia Literara“ (1840), postulującego rozwój rodzimej lit i zainteresowanie poezją lud., tematyka hist. i spoi. W II poł. XIX w. wysokim poziomem artyst. wyróżniają się V. Alecsandri, A. Odobescu i B. P. Hasdeu; twórczość M. Eminescu podnosi lirykę rum. do poziomu eur. Dla M. Eminescu i współcz. mu I. Creanga folklor stanowi jedno z gł. źródeł inspiracji. Dzieła realistów przełomu XIX/XX w. L. Caragiale i D. Zamfirescu zawierają akcenty ostrej krytyki spoi. W tym okresie tworzą m. in. Rumunia prozaik L. Slavic!, poeci G. Co$buc i A. Vlahutä, dramaturg i nowelista B. S. Delavrancea. W I poi. XX w. zainteresowania skupiają się na problemie chłopskim i sprawie ziemi (N. Crainic, I. Pillat, O. 	Goga); na rozwój lit wywarła także wpływ twórczość nistoryka N. Iorga i krytyka lit. G. Ibräileanu; w tym też okresie rozwija się wybitny talent M. Sadoveanu i L. Rebreanu. Współczesną r. 1. reprezentują m. in.: w poezji T. Arghezi, M. Beniuc; w prozie P. Dumitriu, M. Sadoveanu, Z. Stancu, w dramaturgii V. Eftimiu, M. Sebastian. RUMUŃSKA MUZYKA. W oparciu o muzykę lud., zwłaszcza Siedmiogrodu i Banatu, powstała pod koniec XIX w. rum. twórczość artyst. mająca swego gł. przedstawiciela w G. Enescu. Inni wybitniejsi kompozytorzy: P. Constantinescu, M. Andrico, D. Cuclin, S. 	Gole$tan, M. Mihailovici, C. Nottara. RUMUŃSKA SZTUKA. Na terenie Rumunii zachowały się zabytki antyczne, zwłaszcza rzym. O r. sz. mówimy oa XIV w., gdy powstały księstwa wołoskie i mołdawskie. Do poł. w. XIX mówimy o dawnej r. sz., będącej jedną z bałkańskich odmian sztuki rei. wyrosłej z tradycji bizant.; okres rozkwitu od końca w. XV do poł. w. XVII. Najcenniejszym zabytkiem arch, jest cerkiew Curtea de Arge? (1517) na Wołoszczyźnie. Najoryginalniejsze są jednak zabytki mołdawskie dzięki bogatej dekoracji rzeźb., a zwłaszcza pokrywaniu malowidłami wszystkich ścian zewn. cerkwi. Obok malarstwa monumentalnego rozwija się wówczas na Wołoszczyźnie i w Mołdawii mai. ikon i miniaturowe. Nowoczesna r. sz. rozwija się od poł. w. XIX; zrywa z tradycjami bizant. i pozostaje przede wszystkim pod wpływami Francji; kształtuje się nar. szkoła rzeźby i malarstwa (mai. N. Grigorescu). Rumunia słynie z oryginalnej sztuki ludowej. RUMUŃSKI JĘZYK, jeden z języków wsch.romańskich, bardzo bliski mołdawskiemu; tradycja lit. sięga XVI w., początkowo w alfabecie cyrylickim, od XIX w. — w łacińskim; do w. XVI językiem lit. w Rumunii był staro-cerkiewno-słowiański. RUNCIMAŃ [ręnsyman] Walter lord (1870—1949), polityk i dyplomata ang.; jego raport o położeniu Niemców sudeckich, nieprzychylny dla Czechosłowacji, wpłynął na dojście do układu monachijskiego. RUŃDsTEDT Gerd von (1875—1953), feldmarszałek niem., 1939—1941 dowódca grupy armii w kampaniach przeciw Polsce, Francji i ZSRR, 1942—45 dowódca wojsk niem. w zach. Europie, w grudniu 1944 kierował kontrofensywą w Ardenach. RUNEBERG Johan Ludvig (1804—77), poeta fiński; Sisał w języku szwedz. liryki, ballady i idylle; gł. zieło poemat patriotyczny Fänrik Stal sägner (Pieśni chorążego Stała). RUNGE Philipp Otto (1777—1810), malarz i pisarz niem. uważany za twórcę kierunku romant. w Niemczech; portrety na tle pejzażu. RUNO: 1) włosy wełniste na ciele owcy; mają  'HiUNY charakterystyczny układ (struktura runa), wskutek czego nie rozpadają się przy strzyżeniu; 2) techn. warstwa włókien w znacznym stopniu uporządkowanych, która schodzi ze zgrzeblarki bezpośrednio lub jest nawijana w postaci zwoju; 3) r. leśne, zespół krzewin, ziół i traw pokrywający glebę leśną; skład gatunkowy charakterystyczny dla poszczególnych siedlisk i typów lasu. RUNY -»-pismo. RUPIA, nazwa jednostek monetarnych: Cejlonu, Indii, Indonezji, Pakistanu; -»-monetarne jednostki (zestawienie). RUPINSKI Franciszek, poi. prawnik, pierwszy obrońca włościan w Król. Polskim. RUPRECHT (1352—1410), palatyn reński, od 1400 król niem. wybrany na miejsce zdetronizowanego Wacława IV Luksemburczyka. RUPRECHT Karol (1821— 75), poi. działacz polit.; uczestnik powstania 1846; zesłany na Sybir; w okresie powstania styczn. od IV 1863 członek Rządu Nar.; związany ze stronnictwem białych. RUPTURA -»-przepuklina. RURA, przewód o przekroju pierścieniowym do transportu płynów (cieczy i gazów). RURKI SITOWE, główny składnik łyka (-»floem); żywe, wydłużone komórki o silnie zgrubiałych, ale porowatych błonach poprzecznych (sita); przewodzą asymilaty (-»asymilacja) z liści do miejsc zapotrzebowania. RU RKOKWIATO WE ROŚLINY -»złożone. RURKONOSE, Procellariiformes, rząd morskich ptaków, liczący ok. 120 gatunków; oceany gł. półkuli pd.; na lądzie tylko w czasie lęgów; wyglądem przypominają mewy; dziób wydłużony, haczykowato zagięty, otwory nozdrzy na końcach mniej lub więcej wydłużonych rurek; trzy rzednie palce nóg spięte błoną; należą tu albatros, urzyki. RURKOPŁAWY, S iphonophora, rząd z gromady stulbioplawów; organizmy morskie, tworzące kolonie 0 wybitnym zróżnicowaniu poszczególnych polipów na osobniki plawne, odżywcze, łowne, płciowe itp.; często pięknie ubarwione; żeglarz portugal siki (Physalia) z mórz ciepłych, ma pęcherz plawny do 30 cm dł. z grzebieniem działającym jak żagiel, w dół do 30 m dł. zwisają sznury osobników chwytnych. RUROCIĄG, przewód rurowy do transportu gazów 1 cieczy, np. gazu ziemnego, ropy naft. itd. Zob. też wodociąg. Tabl. 54. RUROWA POCZTA, pneumatyczna poczta — urządzenie do transportu drobnych przesyłek w ruchu pocztowym biurowym,” bankowym, laboratoryjnym itp. przy użyciu puszek (średnica wewn. ok. 4 cm, długość użytkowa 18—$2 cm), przenoszonych rurociągiem za pomocą zasysanego powietrza (rzadziej za pomocą sprężonego powietrza) z prędkością ok. 10—13 m/sek.; sterowanie i kontrola ruchu 'przesyłek odbywają się samoczynnie. RURYK (?—879), wojownik normandzkl, książę nowogrodzki od 862; według kronik założyciel dynastii Rurykowiczów, wygasłej w 1598. RURYKOWICZE, dynastia książąt ruskich, potomków księcia Nowogrodu Wielkiego, Ruryka; wygasła ze śmiercią cara Fiodora Iwanowicza 1598; liczne rodziny kniaziowskie tegoż pochodzenia. RUS, postać legendarna, rzekomy protoplasta Rusi, brat Lecha i Czecha. RUSAŁKA, Vanessa, rodzaj obejmujący kilka gatunków ładnych motyli, np. pawik, pokrzywnik, żałobnik. RUSAŁKI, wodnice, wiły, samowily, nereidy — postacie z demonologii lud. występujące do dziś w wierzeniach ludów wsch. i pd. Europy, najbardziej popularne są rusałki wodne, mniej — leśne i polne. RUSE, m. i największy w Bułgarii port na Dunaju; 83 400 mieszk. (1956); politechnika, muzeum; przemysł: roln., włókien., skórz.; rafinerie ropy naft.; 840 eksport zboża; węzeł komunik. Za czasów tureckich zw. Ruszczuk. RUSINEK Michał (ur. 1904), pisarz, prozaik; od 1956 sekretarz gen. polskiej sekcji Pen-Clubu; powieści o tematyce spot. i hist., utwory dla młodzieży; Burza nad brukiem, Pluton z dzikiej łąki, Z barykady w dolinę głodu, Prawo jesieni, Wiosna admirała, Muszkieter z Itamarki. RUSINOWA POLANA, w Tatrach Wys., u stóp Gęsiej Szyi; wys. ok. 1200 m; zagospodarowana pastersko, widok na Tatry Wys. i Bielskie. RUSKIE JĘZYKI, języki wsch.slow.; rosyjski, białoruski i ukraiński. RUSKIN [raskin] John (1819—1900), ang. teoretyk i krytyk sztuki, socjolog skłaniający się ku socjalizmowi utop., inicjator i duchowy przywódca -»prerafaelitów; Modem Painters (Współcześni malarze), The Stones of Venice (Kamienie Wenecji), Praeterita — autobiografia; w przekł. poi. m. in. Droga do sztuki. Wywarł w. wpływ na współcz. estetykę. RUSSELL [rasl]: 1) Bertrand Arthur William (ur. 1872), wybitny matematyk, filozof i socjolog ang.; swymi pracami niezwykle silnie wpłynął na filozofię i filoz. aspekty matematyki; wraz z A. N. Whiteheadem napisał podstawowe dla logiki mat. dzieło Principia Mathematica (Zasady matematyki) 1910—13; Szkice sceptyczne. Nagroda Nobla 1950 ; 2) Henrt Norris (ur. 1877), astronom amer.; opracował metodę wyznaczania orbit gwiazd podwójnych; liczne prace z zakresu ewolucji i teorii budowy gwiazd. RUŚSELSHEIM, m. w NRF (Hesja) nad dolnym Menem; 24 400 mieszk. (1954); fabr. samochód. ..Opel“. RUSTAWELI Szota (XII w.), nar. poeta gruz.; alegor. poemat Witeź w skórze tygrysa, przepojony ducnem humanist, idei i patriotyzmu. RUSTAWI, m. przemysł, nad Kurą, 30 km na pd.-wsch. od Tbilisi, w Gruzińskiej SRR; ok. 50 000 mieszk. (1956); zbudowane w 1948 w związku z budową Huty Zakaukaskiej; fabr. nawozów azotowych. RUSTYKA [wł.j, okładzina z kamienia obciosa- Rustyka nego chropowato („na dziko*1) dla uzyskania efektu nie obrobionego kamienia; naśladownictwo tej techniki w tynku, stosowane zwłaszcza na cokołach Dudowli. RUSZCZUK -»Ruse. RUSZCZYĆ Ferdynand (1870—1936), malarz i rysownik; pejzaże i obrazy rodzaj. (Ziemia, Bajka zimowa, Orka); uprawiał także akwarelę i grafikę książkową. RUSZNICA [czes.], jeden z najdawn. typów ręcznej broni palnej; używana w XV—XVII w. RUSZT [niem.]: 1) rodzaj konstrukcji bud. złożonej z belek krzyżujących się przeważnie pod kątem prostym, połączonych sztywno; r. są stosowane do fundamentów, stropów, dachów itp. jako konstrukcja nośna; mogą być drewn., żelbet, i stal.; 2) część składowa palenisk w piecach płomiennych, wykonana z prętów żelaznych; r. ułatwia dostęp powietrza (tlenu) i usuwanie popiołu; r. podsuwowy -»stoker. RUSZTOWANIE [niem ], prowizoryczna konstrukcja pomocnicza przy wznoszeniu budowli, usuwana po wykonaniu robót; służy robotnikom do poruszania się przyrurkowa, 3 — sito, 4 — zasklepka (kallus) B. Russel  841 i do składowania materiałów lub do oparcia deskowań dla konstrukcji żelbet; wykonywane z drewna lub z nu stalowych. RUŚ, ¿redniow. nazwa wsch. Słowiańszczyzny, z której w ciągu wieków wytworzyły się trzy narody: rosyjski, ukraiński i białoruski. RUS CZERWONA, stara nazwa pd.-zach. Rusi, wywodząca się od Grodów Czerwieńskich, leżących na pograniczu ziemi Wiślan i Rusi, 981 zdobyte przez księcia kijowskiego, Włodzimierza I, odzyskane 1018 przez Bolesława Chrobrego, przeszły następnie we władanie rus. książąt Rościsławowiczów; nazwa R. Cz. obejmowała odtąd wszystkie ich posiadłości, zw. też po przeniesieniu stolicy 1134 z Przemyśla do Halicza Rusią Halicką. Po wygaśnięciu dynastii Rościsławowiczów księstwo halickie przeszło pod panowanie księcia włodzimierskiego (księstwo halicko-włodzimierskie), które 1245 uznało zwierzchnictwo tatarskie. 1264 księstwo halicko-włodzimierskie rozpadło się na kilka dzielnic. 1340 Kazimierz Wielki przyłączył do Polski Ruś Halicką; Ludwik Węgierski opierając się na traktacie z 1350 wcieli! R. Cz. do Węgier, lecz 1387 królowa Jadwiga ostatecznie przyłączyła ją do Polski. W XV w. w skład R. 	Cz. wchodziły następuIące województwa: ruskie, >ełzkie, podolskie. R. Cz. stała się terenem ekspansji majątkowej feudałów małopol. i penetracji kupców poi., 1772 zagarnęła ją Austria. Zob. Galicja i Lodomeria. RUS KIJOWSKA -«.Ukraina, Rosja. RUTA ZWYCZAJNA, Ruta graveolens, szarozielona silnie pachnąca krzewinka z rodziny rutowatych, rzędu terpentynowców; liście podwójnie pierzaste ze zbiornikami olejków eterycznych, kwiaty żółte; hodowana w ogródkach; zawiera trujący glukozyd, rutynę; lecznicza. RUTEN, Ru, ruthenium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 44; metal odporny na działanie czynników chem.; w przyrodzie występuje razem z platyną. RUTHERFORD [radaf»d] Ernest (1871—1937)', fizyk ang.; badania nad promieniotwórczością, budową atomu; 1919 dokonał pierwszej sztucznej przemiany jądrowej. Nagroda Nobla 1908. RUTHERFORD (rd): 1) jednostka promieniotwórczości równa 10« dezintegracji na sekundę; 2) jednostka ilości pierwiastka promieniotwórczego o promieniotwórczości 1 rd. Zob. też curie. RUTKOWSKI: 1) Jan (1885—1949), historyk, ekonomista, znawca dziejów gosp. Polski, 1920 prof. Uniw. Pozn.; Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych; Historia gospodarcza Polski (2 t.); 2) Hbnbtx (1903— 24), metalowiec, od 1922 działacz KZMP; rozstrzelany wraz z W. Hibnerem i W. Kniewskim za próbę zamachu na prowokatora. RUTOWSKI Tadeusz (1850—1918), ekonomista 1 polityk; poseł na sejm galic.; prezydent Lwowa; W sprawie przemysłu krajowego. RUTYL, minerał; dwutlenek tytanu; pospolity uboczny składnik wielu skał, zwłaszcza metamorficznych. RUTYNA: 1) [fr.J, biegłość w wykonywaniu czynności nabyta przez długą praktykę; 2) bot. -«-ruta zwyczajna. RUUSBROEC [rüs:bruk] (Ruysbroeck, Ruisbroek) Jan van (1293—1381); pisarz hol.; mistyk; wybitny prozaik; Die chierheit der gheesteleker brulocht (Ozdoba duchowego ślubu). RUWENZORI, masyw wulkaniczny w Afryce wsch., pomiędzy Jez. Edwarda i Jez. Alberta; składa się Ruta zwyczajna E. Rutherford RYBOZA z kilku szczytów, z których najwyższy Margarita (5120 m) pokryty śniegiem i lodowcami. RUZZANTE, pseudonim teatr. Angelo Beolco (1502—42), aktora i dramaturga wł.; jego sztuki, pisane lud. gwarą padewską, wyróżniają się ostrym realizmem i dramatyczną zwartością (Bilora). RU20MBEROK, m. w Czechosłowacji (pn. Słowacja) ; 22 200 mieszk. (1955); muzeum etnograf.; ośrodek przemysłu celuloz.-papierniczego; produkcja serów. RWA KULSZOWA -«-ischias. RYBACKIE WYSPY —Penghu. RYBACKI PÓŁWYSEP, na M. Barentsa, na zach. od Murmańska; rybołówstwo. RYBACTWO, hodowla lub łowienie ryb, raków; w Polsce wyławia się rocznie ok. 118 000 ton ryb, w tym morskich ok. 100 000 ton i śródlądowych (z 480 000 ha wód) ok. 18 000 ton. RYBAKÓW Boris A. (ur. 1908), archeolog radź.; Riemiesło driewniej Rusi. RYBAŁT [wł.l, średniow. śpiewak kość., żak śpiewający pieśni nabożne, aktor wędrowny. Rybałtowska komedia, znany w Polsce XVI—XVII w. rodzaj fars powstałych z intermediów mięsopustnych (Z chłopa Król P. Baryld, 1637). RYBA MŁOT -«-młot. RYBA PILOT -«-pilot RYBA PIŁA -piła. RYBARSKI Roman (1887—1942), ekonomista 1 polityk, działacz nar. demokracji, od 1917 prof. skarbowości Uniw. Jag., od 1921 — Polit. Warsz., od 1924 — Uniw. Warsz.; 1920—21 wicemin. skarbu; Nauka o podmiocie gospodarstwa społecznego, System ekonomii politycznej (3 tomy), Nauka skarbowości, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów. RYBIA ŁUSKA, med. wrodzona choroba skóry polegająca na nadmiernym rogowaceniu naskórka. ' RYBIEGO POTOKU DOLINA, w Tatrach Wys.; w jej górnej części Morskie Oko i Czarny Staw. RYBIENKO (Leśne i Nowe), osiedle, pow. wyszkowski, woj. warsz.; wśród lasów iglastych nad Bugiem, ośr. wypoczynkowy i prewentorium dla dzieci. RYBIE OCZY —białozory koń. RYBIK CUKROWY, Lepisma saccharina, owad bezskrzydły z rzędu szczeciogonek; żyje w mieszkaniach i magazynach, gdzie zjada różne odpadki; wydłużony (dł. ok. 1 cm), pokryty srebrzystymi łuseczkami; odwłok zakończony 3 szczecinami. RYBIŃSKI Jan (ok. 1560—?), autor panegiryków, wierszy poi. i łac.; Gęśli różnorymnych księga 1. RYBIŃSKI ZBIORNIK WODNY, jez. zaporowe na Wołdze, na pn. od Szczerbakowa; ok. 4500 km«. RYBITWY, Stemidae, rodzina z rzędu mew, licząca ok. 42 gatunków; wybrzeża wód słodkich i mórz całego świata; ogon widełkowaty; gnieżdżą się w dołkach wygrzebanych w piasku; w Polsce m. in. r. pospolita (Sterna hirundo), dł. 36 cm, rozpiętość skrzydeł 78 cm, na zimę odlatuje, żywi się drobnymi rybkami, mięczakami, owadami. RYBKA Eugeniusz (ur. 1898), astronom, prof. Uniw. Jag., 1952—58 wiceprezes Międzynar. Unii Astronom.; prace z fotometrii gwiazd i in. RYBNIK, m. pow. i pow. miejski, woj. kat.; nad Nacyną, pr. dopł. Odry; 29 900 mieszk. (1956); centrum rozbudowującego się Rybnickiego Zagłębia Węglowego; ośrodek przemysł, (fabr. maszyn, naczyń metalowych, garbarnie), administr. i szkolnictwa zawodowego; w XVIII w. huty szkła; od XIX w. górnictwo węglowe; piastowski zamek, klasycystyczny ratusz i kościół, zakład dla umysłowo chorycn. — Prawa miejskie od XIV w., stolica piastowskiego księstwa, tradycje starego kuźnictwa. RYBOFLAWINA, witamina B2, laktoflawina — jedna z witamin grupy B; wchodzi w skład ważnych enzymów uczestniczących w oddychaniu tkankowym; rozpowszechniona w tkankach roślinnych i zwierzęcych; w większych ilościach występuje w drożdżach, wątrobie i mleku. RYBOJASZCZURY —lchtiozaury. RYBOJEŻE —jeżoryb. RYBOŁÓW, Pandion haliaetus, ptak z rzędu drapieżnych; pobrzeża wód całego świata; u nas przelotny; dł. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 170 cm; skrajny palec nóg zwrotny; żywi się gł. rybami, które chwyta nurkując do wody z lotu. RYBONUKLEINOWE KWASY, główne składniki komórek, zbudowane z cukru prostego (rybozy), zasad purynowych i pirymidynowych oraz kwasu fosforowego; występują głównie w cytoplazmie. RYBOZA C5H10O5, cukier prosty; występuje jako składnik niektórych biologicznie czynnych związków, np. kwasów nukleinowych, witamin i enzymów.  RYBY 842 Hvbv słodkowodne: 1 — Łosoś Salmo salar, 2 — Troć Salmo trutta, S — Pstrą« strumieniowy Salmo trutta "I? x ri_ a Karo Cuvrinus carpió, 5 — Karaś Carassius carassius, 8 — Lin Tinca tinca, 7 — Leszcz Ah nm?* hrarńa 8 ?łoć Rutilus rutilus, 9 — Brzana Barbut barbas, 10 — Świnka Chondrostoma nasus, n¿f- (SzczuDak Esox lucius, 12 — Okoń Perca fluoiatiUs, 13 — Sandacz Lucioperca lucioperca, 14 — Sum p Siluros glanis, 15 — Węgorz Anguilla anguilla  843 RYBY: 1) Pisces, gromada zmiennocleplnych kręgowców wodnych, oddychających skrzelami osadzonymi na tukach skrzelowych; mają płetwy nieparzyste i dwie pary płetw parzystycn; skóra śluzowata, z łuskami; szkielet chrzestny lut> kostny; serce o Jednym przedsionku i jednej komorze; jajorodne lub (rzadziej) żyworodne; ok. 20 tys. gatunków; 2) astr. gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego i znak zodiaku; zob. niebo (mapa). RYCERSTWO, w społeczeństwie feud. warstwa wojowników zamykająca się jako stan w Europie zacn. X—XI w.; stąd r. znaczy tyle co ogół feudalów; średnio w. rycerz feudał z racji posiadania ziemi zobowiązany był do służby wojskowej i uczestniczenia w wyprawach wojennych na wezwanie swego władcy. W węższym znaczeniu r. nazywano drobniejszych feudałów w przeciwstawieniu do możnych panów. W Polsce XI—XIV w. r. wolnym nazywano posiadających dziedziczną lub nadaną przez księcia ziemię i zobowiązanych do służby wojskowej. W XV i XVI w. w związku ze zmianami w technice wojennej (armia najemna, scentralizowane państwo) r. zanikło, potomkowie zaś rycerzy-feudałów utworzyli stan szlachecki zwany niekiedy również rycerstwem. Tabl. XII. RYCHTER Józef (1820—85), aktor scen krak., Iw., warsz., pozn. (1875—76 dyrektor teatru); do jego sławnych ról należą m. in. Cześnik w Zemście, Wojewoda w Mazepie, molierowski Skąpiec, szekspirowski Otello. RYCINA: 1) każda odbitka graf. (np. drzeworyt, miedzioryt, litografia itp.; 2) potocznie rysunek, iluRYCYNOWY OLEJ, ręcznikowy olej — bezbarwna lub jasnożólta oleista ciecz otrzymywana z nasion ręcznika Ricinus communis; w lecznictwie stosowany jako środek przeczyszczający; używany również jako dodatek do smarów, w produkcji farb, lakierów itd. RYCYNUS -ręcznik. RYDEL Lucjan (1870—1918), dramaturg, poeta i tłumacz; związany z Młodą Polską; pierwowzór postaci Pana Młodego z Wesela Wyspiańskiego; Poezje, Zaczarowane koło, Pan Twardowski, Zygmunt August. RYDEL, rodzaj prymitywnej łopaty; znany już we wczesnym średniowieczu, obecnie w zaniku. RYDUŁTOWY, m., pow. rybnicki, woj. kat.; 15 600 mieszk. (1956); duże osiedle góra., kopalnie węgla. RYDWAN [niem.], dwukołowy wóz otwarty z tylu, używany w starożytności podczas wojen, igrzysk i wjazdów triumf. RYDYGIER: 1) Ludwik (1850—1920), chirurg poi., prof. Uniw. Jag. i Lw.; pierwszy dokonał operacji wycięcia żołądka z powodu raka; 2) Juliusz, pseud. Karol (1892—1942), poi. działacz rewol., organizator Rad Delegatów Roboto, w Zagłębiu Dąbr., sekretarz frakcji komunist. w sejmie; wielokrotnie więziony; w okresie okupacji jeden z organizatorów Związku Walki Wyzwoleńczej; zginął w hitler. obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. RYDZ MLECZAJ, Lactarius dellciosus, grzyb jadalny z klasy podstawczaków; kapelusz pośrodku wklęsły, barwy pomarańczowej, po przełamaniu wydziela czerwone mleczko; lasy iglaste (tabl. IV); r. 	kosmaty, zw. końskim, ma mleczko białe, brzeg kapelusza strzępiasty, jest trujący. RYDZ-ŚMIGŁY Edward (1886—1943), marszałek Polski i polityk; 1914—1916 w Legionach, 1917—18 komendant POW, w wojnie poi.-radź. 1920 d-ca armii, 1935 po śmierci J. Piłsudskiego gen. inspektor sił zbrojnych oraz czołowy przywódca obozu sanacyjnego; naczelny wódz w kampanii polsko-niem., 1939 opuścił walczące jeszcze wojska i przeszedł 17 IX do Rumunii, gdzie został internowany; 1941 wrócił do Warszawy, gdzie zmarł pod przybranym nazwiskiem. RYDZYNA, m., pow. leszczyński, woj. pozn., na Wysoczyżnie Leszczyńskiej; 2200 mieszk. (1956); w konserwacji zamek z XVII w., zabytkowe kamieniczki, ratusz i in. — Prawa miejskie od 1422. RYGA (łot. Riga), stoi. Lot. SRR, port u ujścia Dźwiny do Bałtyku; 565 000 mieszk. (1956); ośrodek kult.-nauk. i przemysł.; liczne zabytki arch. (stare miasto); Akad. Naulc Łot SRR, uniwerysytet i in. wyższe uczelnie; w. przemysł radiotechn., elektrotechn., włókien., stoczn., taboru kol. (elektr.), maszyn., gumowy, farmaceut., drzewny, fabr. superfosfatów; ważny węzeł kolejowy. — Zał. 1201; w średniowieczu m. hanzeatyckie, 1561—1621 należała do Polski, później do Szwecji; od 1721 do Rosji; od 1919 stolica Łotwy. W październiku 1920 zawieszenie broni w wojnie pol.-radz., 18 III 1921 zawarcie pokoju zwanego ryskim, ustalającego granice Polski z ZSRR. RYN RYGIEL, budown. belka służąca do poziomego odgraniczenia otworów okiennych i ^drzwiowych w ścianach drewnianych oraz do podziału poziomego ściany na mniejsze pola. RYGIER: 1) Teodoh (1841—1919), rzeźbiarz poi.; po powstaniu 1863 przebywał we Florencji i Rzymie; pomnik Mickiewicza w Krakowie; 2) Edmund (1853— 1922), aktor, gł. role tragiczne; grywał w Petersburgu, Lwowie, Krakowie; 1896—98 prowadził teatr w Poznaniu. RYGOR NATYCHMIASTOWEJ WYKONALNOŚCI, możność wykonania nieprawomocnego jeszcze wwoku cywilnego, nadawana przez sąd z urzędu lub na wniosek strony. RYGO ROZUM [łac.], ścisły egzamin, np. doktorski, obrona pracy. RYJKOWCE, słoniki, Curculionidae — rodzina niewielkich chrząszczy o głowie wydłużonej w charakterystyczny ryjek; obejmuje ok. 30 000 gatunków, z tego w Polsce ok. 800; na ogól szkodniki (często groźne) sadów, lasów, zbóż; tu należy np. wołek zbożowy, szeliniak. RYJOWKA, sorek, Sorex — zwierzę z rzędu owadożemych; lasy i parki palearktyki; wielkości myszy i mniejsze; b. ruchliwe; żerują zazwyczaj w ściółce. W Polsce 4 gatunki, np. r- aksamitna (S. araneus). Ryjówka RYKI, siedziba pow., woj. warsz.; ośr. usługowy, hodowla ryb; stara osada śródleśna, później targowisko, w XVIII w. własność St. Poniatowskiego, ojca Stanisława Augusta. RYKOSZET [fr.J, odbicie się pocisku (lub innego ciała) od twardej powierzchni; także pocisk odbity. RYKÓW Aleksiej I. (1881—1938), od 1903 działacz partii bolszew., 1924—29 przewodniczący Rady Komisarzy Lud., 1930—36 ludowy komisarz poczt i telegrafów; skazany za sformowanie antypaństwowej grupy spiskowej, tzw. bloku prawicowo-trockistowskiego, i stracony. RYKOWISKO, łouo. okres godowy (ruja) jeleni; w Polsce w ciągu 3 tygodni września; jelenie byki rycząc wabią lanie i staczają zażarte walki z rywalami; polowanie w tym okresie uchodzi za wyjątkowo emocjonujące. RYLEJEW Kondratij F. (1795—1826), poeta ros., dekabrysta; wiersze rewol. i patriot., pieśni hist., poematy; Dumy, Wojnarowski. RYLSKI Maksym (ur. 1895), ukr. poeta, tłumacz, badacz i popularyzator literatury poi.; twórczość wczesnego okresu ma charakter neoklasyczny; Na białych wyspach, Ukraina, Mosty, Braterstwo, przekład Pana Tadeusza i studia 0 Mickiewiczu. RYM [niem.], zgodność brzmienia występująca najczęściej w zakończeniu wierszy; rodzaje r. zależą od rozmiarów cząstek nawzajem sobie odpowiadających (półtorazgłoskowy — żeński, jednozgloskowy — męski, spółgłoskowy) i od stopnia dokładności (pełny, niepełny, asonans); r. inicjalny polega na zgodności brzmienia początkowych fragmentów wierszy; r. wewnętrzny obejmuje m. in. środkową część wiersza. RYMANÓW, m., pow. sanocki, woj. rzesz.; nad Taborem, dopł. Wisłoka; 2200 mieszk. (1956); ośr. usługowy 1 rzem.; na pd. Rymanów Zdrój — źródła miner, (szczawy słono-jodowo-bromowe). RYMARSTWO [niem.], rzemieśln. wyrób przedmiotów ze skóry (np. uprzęży, pasów, teczek), z wyjątkiem obuwia RYMKIEWICZ: 1) Franciszek Ksawebt (1756—99), gen. poi.; 1794 brał udział w obronie Warszawy; od 1798 szef II legii poi. we Włoszech; poległ pod Adygą; 2) Aleksander (ur. 1913), poeta, w 20-leciu związany z wil. grupą lit „Zagary . Zbiory wierszy: Tropiciel, Z narodem, Warszawskie cegły, Ludzie 1 krajobrazy. RYN, m., pow. giżycki, woj. olszt., na Pojez. Giżyckim, nad Jez. Ryńskim; 1500 mieszk. (1956); ośrodek rybołówstwa jeziornego; zamek krzyżacki. K. Rylejew  J. Ryng-Heryng RYNEK RYNEK: 1) plae targowy w centrum miasta średnio w. o formie prostokątnej, obudowany kamienicami mieszczańskimi, często z podcieniami, z ratuszem pośrodku; skupiał znaczną część życia społecznego; obecnie jego funkcje uległy ograniczeniu; 2) ekon. sfera wymiany towarów, określona w mlpiscu i czasie, całokształt procesów wymiany towarów. Miejsce zetknięcia się podaży towarów z efektywnym popytem na nie, miejsce kształtowania się cen. RYNG-HERYNG Jerzy (1886 — 1938), poi. ekonomista i działacz ruchu robotn., od 1906 członek PPS-Lewicy, od 1919 w KPP, od 1929 członek jej KC, następnie Biura Polit.; w latach trzydziestych w ZSRR, gdzie skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany; Luksemburgizm w kwestii polskiej; Przyczynek do genezy imperializmu polskiego. RYNNA, koryto (drewniane, blaszane, żelbetowe) układane z małym spadkiem przy okapach dachu, albo do nich przymocowane, w celu odprowadzania wody z dachu. RYNSZTOK -ściek uliczny. RYŃSKIE JEZIORO, w grupie Wielkich Jez. Mazurskich, na szlaku żeglugi Giżycko—Mikołajki, połączone przez jez. Tałty i Mikołajskie z jez. Śniardwy, ok. 1130 h, glęb. do 47 m; w pn. części m. Ryn. RYPIN, m. pow., woj. bydg., na Wysoczyżnie Dobrzyńskiej, nad Rypienicą; 8300 mieszk. (1956); przemysł spoż. (duże zakłady mleczarskie); gotycki Kościół (1355), średniowieczna brama. Stary gród piastowski. RYPS [ang.], tkanina, która ma prążki podłużne lub poprzeczne (splot płócienny przy użyciu dwóch lub więcej nitek osnowy lub wątku). RYSAK [ros.], nazwa używana przede wszystkim dla kłusaków orłowskich. RYSIA [staropol.], długi kłus. RYSIE WICZ Zygmunt (1910—54), językoznawca, indoeuropeista; profT Uniw. Warszawskiego. RYSINSKI: 1) Andrzej (I poł. XVII w.), poeta, protestant; satyra Satyr na twarz Rzplitej; 2) Salomon (?—1625), zbieracz przysłów poi.; Przypowieści polskie, centurii osiemnaście. RYSKA ZATOKA, pd.-wsch. część Bałtyku, oddzielona od morza wyspą Sarema; port Ryga. RYSOWNICA, gładka prostokątna deska rysunkowa, wykonana z miękkiego drewna, na której przymocowuje się papier (—kreślarskie przybory, rys.). RYSUNEK TECHNICZNY, rysunek wykonywany zasadniczo w celach produkcyjnych, zgodnie z obowiązującymi normami, przepisami i zwyczajami, podający kształt, wymiary, materiał i inne dane niezbędne do całkowitego wykonania przedstawionego urządzenia lub przedmiotu (np. budynku, maszyny lub ich części). RYSUNKOWY FILM -animacyjny film. RYSY, graniczny, trójwierzchołkowy szczyt w Tatrach Wys., nad dolinami: Rybiego Potoku. Białej Wody, Mięguszowiecką; środkowy najwyższy (2503 m), pn.-zach. o wys. 2499 stanowi najwyższe wzniesienie Polski; trzeci najniższy (2473 m). RYSY LODOWCOWE, płytkie bruzdki na twardych skałach, równoległe do ruchu dawnego lodowca; jeden z dowodów erozyjnej działalności lodowców. RYSZARD, imię królów ang.: 1) Ryszard Lwie Serce (1157—99), król ang. od 1189; brał udział wraz z królem fr. Filipem II w III wyprawie krzyżowej, przerwanej z powodu niezgody między królami i zafrożenia przez Filipa posiadłościom R. w Europie; 192 uwięziony przez Leopolda, księcia austr., i wydany cesarzowi Henrykowi VI, zwolniony za okupem; walczył z Francją do 1199; 2) Ryszard II (1367—1400), król ang. 1377—99; wprowadził podatek pogłówny, co wywołało powstanie —Wata Tylera 1381; zdetronizowany przez parlament. RYŚ, Lynx lynx, drapieżnik z rodziny kotów; lasy Eurazji; w Polsce — Karpaty i Puszcza Białowieska; dł. ciała 80—120 cm + ogon 20 cm; szarorudy z ciemnymi plamkami; na uszach sterczą pędzelkowa te pęczki czarnych włosów; pysk z. bokobrodami; na- 844 pada niekiedy nawet ssaki kopytne; r. stepowy —karakal. Tabl. 62. RYTEL Piotr (ur. 1884), poi. kompozytor i pedagog; opery, utwory orkiestr., wokalne. RYTM [gr.]: 1) wszelkie regularne powtarzanie •się; 2) muz. r. określa stosunek dł. między dźwiękami (całe nuty, półnuty itd.) i wiąże je w pewne całości; jest czynnikiem porządkującym ruch dźwięków w utworze. Zob. też polirytmia; 3) lit. w poezji regularne powtarzanie się elementów dźwiękowych i artykulacyjnych wiersza wg określonego porządku. „RYTM“, ugrupowanie poi. artystów plastyków powstałe 1922 wprowadzało program dekoracyjności obrazu oparty na rytm. układzie płaszczyzn, linii i barw; współorganizatorami R. byli W. Borowski, E. Zak, członkami m. in. W. Skoczylas, H. Kuna, L. Slendziński. RYTM CWAŁOWY, med. zaburzenie prawidłowej, rytmicznej pracy serca; między dwoma tonami prawidłowymi pojawia się nieprawidłowy ton trzeci. RYTMIKA [gr.], zespół zagaanień dotyczących przebiegu rytmu w jakiejś kompozycji, w utworach pewnego kompozytora itp.; także nauka kształcąca poczucie rytmu za pomocą ruchów gimnastycznych, tanecznych. RYTOWNIK: 1) grafik, sztycharz; 2) grawer, zdobiący rytami przedmioty metal. RYTRO, w. i uzdrowisko, pow. nowosądecki, woj. krak., w Beskidzie Sądeckim, w dolinie Popradu; 1500 mieszk. (1956); ruiny zamku z poł. XIII w. RYTUAŁ [łac.]: 1) forma zewn. towarzysząca jakiemuś obrzędowi; 2) księga liturgiczna zawierająca rubryki i formuły sakramentów i sakramentaliów. RYWACKA Ludwika (1817—58), śpiewaczka opery warszawskiej. RYZA [niem.]: 1) miara papieru = = 1/10 beli = 10 libr = 1000 arkuszy; 2) leśn. —ślizg. RYZALIT [wł.], część budynku wysunięta przed lico muru; stosowany w architekturze, głównie od Renesansu. RYZOIDY -chwytniki. RYZOMORFY, rhizomorphae, długie, rozgałęzione sznury utworzone ze zbitych strzępek grzybni, zwykle ciemno zabarwione; np. u opieńki. RYZOSFERA, część gleby bezpośrednio przylegająca do korzeni roślin; odznacza się w. ilością swoistych bakterii bytujących na samych korzeniach i w bezpośrednim ich sąsiedztwie. Zob. też mikoryza. RYZOWANIE, rycie ornamentu, najczęściej w drzewie, ostrym narzędziem. RYZYKO [wł.], w prawie ubezp. możliwość zajścia wypadku lub rodzaj niebezpieczeństwa objętego ubezpieczeniem (np. gradobicia); w prawie zobowiązaniowym jedna z podstaw odpowiedzialności z tytyłu czynów niedozwolonych, zobowiązująca do odszkodowania za wyrządzone szkody, nawet wówczas, gdy sprawca nie ponosi winy. RYZ, Oryza, rodzaj rocznych lub wieloletnich traw; fatunki dzikie występują w podzwrotn. obszarach zji, Afryki i Australii; r. uprawny (O. sativa), trawa do 1,5 m wys. z wiechą jednokwiatowych kiosków; uprawiany w wielu odmianach na obszarach ciepłych wszystkich części świata (Chiny, Indie. Indonezja, Japonia, ZSRR); wymaga ciepłego klimatu i bardzo wilgotnej gleby; drugie co do znaczenia, po pszenicy, zboże na kuli ziemskiej (obłuskane ziarna — prod. spoż.). RYZ DZIKI, ostruda, indyjskie proso, Zizania aquatica — wysoka trawa wolno płynących wód; Ameryka Pn., pn.-wsch. Azja; ziarno spożywane przez Indian. „RYŻOWE“ MIOTEŁKI, szczotki wyrabiane z pędów trawy afr. Andropogon technica spokrewnionej z —sorgo; ze słomą ryżową nie mają nic wspólnego. RZAZ, szczelina pozostawiona w drewnie po przejściu piły. RZĄD, rada ministrów, naczelny wykonawczy i zarządzający organ państwa; w Polsce w skład rz. wchodzą: prezes i wiceprezes (jeden lub kilku) Rady Ministrów, ministrowie oraz przewodniczący określonych komisji i komitetów (np. Państw. Komisji Planowania); rz. i poszczególnych jego członków powołuje i odwołuje Sejm, a w okresach między sesjami może powoływać i odwoływać poszczególnych członków rz. Rada Państwa; rz. odpowiada i zdaje sprawę ze swej  845 RZEPA Ryż Produkcja światowa i ważniejsi producenci Powierzchnia upraw (w min ha) Zbiory (w min ton) Kraje przeciętna roczna 1934—38 1956 przeciętna roczna 1934—38 1956 świat“ 85,8 109,2» 151,2 199,1» w tym: Indie 23,7'* 31,0 32,3» 39,0 Chińska Rep. Ludowa • 29,2e • 78,0C Pakistan 7,6h 9,8 11,2» 13,7 Japonia 3,2 3,1 11,5 13,1 Indonezja • 6,5 • 11,4 Syjam 3,4 5,8 4,4 8,0 Birma 4,9 4,1 7,0 6,5 • Bez ZSRR. b Przeciętna z lat 1936—38. e 1955. działalności przed Sejmem, a gdy Sejm nie obraduje — przed Radą Państwa. RZĄD EMIGRACYJNY, utworzony w październ. 1939 we Francji z przedstawicieli SP, SL, PPS, SN i mniej skompromitowanych działaczy sanacji; przyjął za podstawę legalizmu konstytucję 1935; jego siedzibą był początkowo Paryż, następnie Angers, a pierwszym premierem gen. Wł. Sikorski (równocześnie naczelny wódz armii polskiej na zach.); po klęsce Francji 1940 R. E. przeniósł się do Anglii; po śmierci gen. Sikorskiego (1943), premierem został St. Mikołajczyk, a naczelnym wodzem gen. K. Sosnkowski; po utworzeniu Rządu Jedności Nar. stracił prawne podstawy istnienia; instytucja emigr. uzurpująca sobie to miano reprezentuje pewne koterie tej części emigracji, która zwalcza Polskę Ludową. RZĄD JEDNOŚCI NARODOWEJ, rząd poi. utworzony 28 VI 1945 w rezultacie porozumienia zawartego w Moskwie między Rządem Tymczasowym a przedstawicielami emigr. kół londyńskich z St. Mikołajczykiem na czele; premierem RJN był E. Osóbka-Morawski. Ustąpił na pierwszym posiedzeniu sejmu ustawodawczego w lutym 1947. RZĄD LUBELSKI -»-Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. RZĄD NARODOWY, najwyższa władza w powstaniach poi.; w powstaniu listopadowym, powołany 29 I 1831 w składzie; A. Czartoryski, W. Niemojowski, S. Barzykowski, T. Morawski, J. Lelewel; potem ulegał zmianom; w powstaniu krakowskim, powołany 22 II 1846 w składzie: L. Gorzkowski, J. Tyssowski, A. Grzegorzewski; trwał do dyktatury Tyssowskiego (24 11); w powstaniu styczniowym — Tymczasowy R. N. działał od marca 1863 zorganizowany przez S. Bobrowskiego, ulegał licznym zmianom wobec walki o władzę między czerwonymi i białymi (rząd: marcowy, majowy, wrześniowy), by od października 1863 stać się jednostkowym (dyktatura) w ręku R. Traugutta. RZĄD TYMCZASOWY, powołany przez KRN SI XII 1944 na miejsce PKWN, z E. Osóbką-Morawskim jako premierem. Kierował walką w okresie wy- zwalniania Polski na zach. od Wisły, realizował reformę rolną i nacjonalizację przemysłu; siedzibą R. T. był początkowo Lublin, następnie Warszawa; działał do utworzenia Rządu Jedności Nar. (czerwiec 1945). RZĄD TYMCZASOWY LITEWSKI, powołany latem 1812 w Wilnie pod przewodnictwem St. Sołtana na początku wyprawy Napoleona I na Rosję, gł. dla organizacji nar. siły zbrojnej i zaopatrywania Wielkiej Armii. RZĄP, rząpie — dolna część szybu w kopalni położona poniżej najgłębszego poziomu wydobywczego, w której zbiera się woda spływająca z szybu. Zob. też kopalnia. RZECZOWNIK, część mowy oznaczająca przedmiot, osobę, pojęcie. Rozróżniamy; rz. żywotne (ludzie, zwierzęta) i nieżywotne (przedmioty, rośliny, pojęcia); pospolite (nazwy wielu przedmiotów) dzwon, poeta, nadzieja, i własne (nazwy indywidualne) Zygmunt (dzwon), Adam Mickiewicz, Nadzieja (imię); osobowe (oznaczające ludzi) i nieosobowe (wszystkie inne); zmysłowe (to, co poznawalne za pomocą zmysłów) i oderwane, abstrakcyjne, umysłowe (istniejące jako pojęcia) dobroć, sprawiedliwość; jednostkowe (oznaczające pojedyncze osoby lub przedmioty) i zbiorowe (oznaczające wiele osób lub przedmiotów) tłum, mrowisko. RZECZOZNAWCA SĄDOWY -»biegły. „RZECZPOSPOLITA", 1944—49 początkowo organ oficjalny PKWN, później pismo codzienne Spóldz. „Czytelnik". RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA, państwo poi. w okresie przewagi stanu szlacheckiego (XV—XVIII w.). RZEKA, naturalny ciek wodny, płynący stale lub okresowo w łożysku, zgodnie ze spadkiem w określonym kierunku; rz. są zasilane przez opady atmosferyczne i wody podziemne; w każdej rz. wyróżnia się źródło i ujście (do rzeki głównej, jeziora, morza); system rzeczny, rz. główna ze wszystkimi jej dopływami, a także kilka rzek połączonych kanałami i stanowiących na danym obszarze logiczną komunikacyjną całość. RZEKOTKA DRZEWNA, Hyla arborea, nadrzewny plaż bezogonowy do 5 cm dl.; jaskrawozielona, brzuch biały lub żółtawy; na końcach palców -»przylgi; do wody przychodzi tylko na okres rozmnażania się; zimuje w ziemi; w całej Polsce pospolita. RZEMIOSŁO, forma drobnej wytwórczości o charakterze przem., prowadzona na rachunek właściciela warsztatu i wykonująca swe produkty lub świadcząca usługi na ogół ręcznie lub przy stosowaniu mniej doskonałej techniki niż w wielkim przemyśle oraz przy braku lub niewielkim podziale pracy wewnątrz warsztatu. RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE, sztuka użytkowa, szt. zdobnicza — dziedzina sztuk piast, obejmująca niemech. wytwórczość wszelkich przedmiotów użytkowych, artystycznie ukształtowanych lub zdobionych. Zasadniczo w pojęciu rz. a. mieszczą się rękodzielnictwo i przemysł artyst. oraz łączą się z nim szt. stosowana i szt. dekoracyjna. Termin rz. a. sformułowany został w XIX w.; należą tu rzemiosła podzielone wg materiałów i technik: kowalstwo, miecz nictwo, platnerstwo, snycerstwo, konwisarstwo, brązownictwo, garbarstwo, meblarstwo, wikliniarstwo, ceramika, introligatorstwo, wyroby w kości, rogu i drzewie, dziewiarstwo, tkactwo, farbiarstwo, koronkarstwo, emalierstwo, zlotn., jubilerstwo itp. Tabl. 69. RZEMIOSŁO LUDOWE, drobny przemysł wiejski przeznaczony na zbyt. RZEPA, Brassica campestrls var. rapifera, dwuletnia roślina uprawna z rodziny krzyżowych; jadalne Najdłuższe rzeki świata (w km) Mississippi-Missouri 7330 Indus 3180 Oranje 1860 Nil 6671 Brahmaputra 2960 Dźwina 1800 Amazon ka 5500 Kolorado 2900 Peczora 1789 Jangcy-ciang 5200 Rio Grande del Norte 2870 Kubango-Okawango 1600 Parana 4700 Dunaj 2860 Limpopo 1600 Mackenzie-A thabaska 4600 Syr Daria-Naryn 2850 Tennessee 1600 Mekong 4500 Ganges 2700 Ohio 1580 Amur 4480 Zambezi 2660 Senegal 1430 Kongo 4370 Amu Daria 2620 Dniestr 1411 Lena 4270 Ural 2530 Szari 1400 Huang-ho 4200 Arkansas 2410 Ren 1360 Niger 4160 Orinoko 2370 Magdalena 1350 Jenisej 4130 Dniepr 2288 Łaba 1112 Ob-KatuA 4070 Kolumbia 2250 Wisla 1067 Jukon 3700 Irawadi 2000 Loara 1010 Wolga 3690 Tarym 2000 Tag 1008 Murray-Darling 3490 • Don . -. ,r 1960 Ebro 927  RZEPAK jest mięsiste zgrubienie podliścieniowej części łodygi; uprawiana jako warzywo i na paszę. RZEPAK, Brassica napas var. oleífera, roczna roślina uprawna z rodziny krzyżowych; oleista, mająca formy jare i ozime; w nasionach do 55*/« tłuszczu (jadalny i techn.); pozostałość nasion po wydobyciu oleju stanowi cenną paszę (makuchy). RZEPIK, Brassica rapa var. oleífera, roślina roczna z rodziny krzyżowych; uprawna, oleista, mająca formy jare i ozime; spokrewniona z rzepą, krzyżuje się z nią; w nasionach zawartość tłuszczu mniejsza niż w rzepaku; pozostałość nasion po wydobyciu oleju Stanowi cenną paszę (makuchy). RZEPIN, m. pow., woj. zielonog. na Wysoczyźnie Lubuskiej, nad Ilanką; 3400 mieszk. (1956). RZEPKA, anat. kość kształtu dwu wypukłej soczewki, leżąca w ścięgnie mięśnia czworogłowego w przedniej części stawu kolanowego. RZESZA [niem. Reich — państwo obejmujące wielki obszar], skrócona nazwa państwa niem. (Deutsches Reich): I Rzesza — Cesarstwo Rzymskie Narodu Niem. (962—1806), II Rzesza — cesarstwo Hohenzollernów (1871—1918); III Rzesza, hitlerowska nazwa państwa (1933—45), nawiązująca do okresów największej potęgi Niemiec. RZESZOWSKIE WOJEWÓDZTWO, w pd.-wsch. Polsce, obejmuje część Kotliny Sandomierskiej między Wisłą a Sanem, część Pogórza Karpackiego i Karpat (wsch. partie Beskidu Sądeckiego, Beskid Niski, polskie Bieszczady); pd. i wsch. granica jest równocześnie granicą państwa; 18 685 km2, 1 565 000 mieszk. (1956), gęstość zaludnienia 84 osoby/km2; w miastach 21,8'/» ogółu ludności; cechą woj. jest nierównomierność zagospodarowania, pn. część rolnicza, pd. — gómiczo-rolniczo-leśna, środk. — uprzemysłowiona; na pd. gleby górskie — kamieniste i gliniaste lub gliniasto-piaszczyste, przy krawędzi Pogórza Karpackiego wąski pas urodzajnych lessów, w Kotlinie Sandomierskiej gleby darniowo-bielicowe, piaski luźne, miejscami tortowe gleby i mady; lasy zajmują 28,8V» pow. woj., szczątki dawnej Puszczy Karpackiej najlepiej zachowane w Bieszczadach, na pn. szczątki Puszczy Sandomierskiej; uprawa zbóż, ziemniaków, buraków cukr., poza tym roślin oleistych i włóknistych (len, konopie); surowce miner.: ropa naft., gaz ziemny, wosk ziemny, siarka, niskoprocentowe rudy darniowe, niewielkie złoża węgla brun., materiały bud., źródła miner.; gł. gałęzie przemysłu: budowy maszyn i metal. (Sanok, Rzeszów, Mielec, Jasło, Łańcut), metalurg. (Stalowa Wola); naft (w Karpatach i u ich stóp), drzewny (Kolbuszowa, Gorlice, Ustrzyki Dolne), bawełn. (Rzeszów, Krosno, Przemyśl), przetw.rolny i spoż.; tradycje w budownictwie wiejsk., rzeźbie, tkactwie chałupniczym itp.; gł. miasta: Rzeszów, Przemyśl, Jarosław, Stalowa Wola, Mielec, Krosno, Dębica, Sanok; liczne miejscowości wypoczynkowe, tereny turyst., pamiątki hist. i kult; w planach woj. zagospodarowanie Bieszczadów, odbudowa osiedli, rozwój sieci komunik, i zdrojowisk. RZESZÓW, m., siedziba woj., pow. 1 pow. miejski, u stóp Pogórza Karpackiego, nad rz. Wisłok; 52100 mieszk. (1956); węzeł kol.; wielkie zakłady prefabrykacji materiałów budowl., hale montażu maszyn, jedne z największych w Polsce zakłady sprzętu komunik., przemysł bawełniany i konfekcyjny; rozbudowa osiedli, nowe gmachy użyteczności publicznej itp.; zamek Lubomirskich z XVII w., zabytkowe kościoły, ratusz i kilka domów mieszczańskich z XVIII w., muzeum regionalne, kaplica myśliwska z 1745 z cennymi malowidłami. Tabl. XIII. RZEWIEŃ -►rabarbar. RZEWUSKI: 1) Wacław (1706—79), hetman w. koronny, poeta, pisarz polit; panegiryki, dramaty, rozprawy polit.; Żółkiewski poci Cecorą, 'Władysław pod Warną, rozprawa przeciw Konarskiemu, Myśli o niezawodnym utrzymaniu sejmów..., poemat O nauce wierszopisarskiej; 2) Stanisław Mateusz (?—1728), hetman w. koronny, stronnik Augusta II; brał udział w wyprawie tur. 1698; walczył ze Szwedami; 3) Adam Wawrzyniec (?—1825), kasztelan witebski, publicysta, przeciwnik Konstytucji 3 Maja; O formie rządu republikańskiego myśli; 4) Wacław, Emir Tadż-el-Feher (1786 — ok. 1831), poeta; awanturniczy podróżnik; rotmistrz huzarów austr.; uczestnik powstania 1831; członek Tow. Przyjaciół Nauk; podróżnik-orientalista, bohater wielu poematów rom ant., m. in. Farysa Mickiewicza; Oksana, Podróż do Palmiry; 5) 	Henryk, pseud. Jarosz Bejła (1791—1866), powieściopisarz hist.; publicysta; gawęda Pamiątki Soplicy, 846 Mieszaniny obyczajowe, powieści Listopad, Zamek Krakowski. RZEŹBA, jedna ze sztuk plastycznych; jej dzieła, oparte o elementy rzeczywistości lub mające charakter abstrakcyjny, są trójwymiarowe; materiałami rz. są: kamień, brąz, drewno (-»snycerstwo), materiały ceramiczne, gips, wosk (-»ceroplastyka), kość słoniowa itp. Kolejne etapy pracy rzeźbiarza: modelowanie rz. w glinie, wykonanie odlewu gipsowego, rzeźbienie wedle niego w kamieniu i drewnie, a odlewanie w brązie; niektóre z tych etapów bywają pomijane, np. Michał Anioł nieraz wykonywał rz. oa razu w kamieniu bez pracy przygotowawczej. Rozróżniamy rz. pełną (pełnoplastyczną) oraz relief, przeznaczony na oglądanie tylko z przodu, wykonany razem z tłem w tym samym materiale; relief może być wklęsły (drążony w głąb), płaski (płaskorzeźba) lub wypukły (wypuklorzeżba); pod względem funkcji, jakie spełnia, rozróżnia się rz. kultową, wotywną, nagrobna, pomnikową itp.; zależnie od tematu — figuralną, tzn. operującą motywem postaci ludzkiej pojedynczej (statua, popiersie) lub w scenach wielofigurowych (grupa, reliefy mit., hist., rodzaj, itp.), rz. o tematyce animalistycznej oraz rz. o charakterze dekoracyjnym czy ornamentalnym; rz. monumentalną nazywamy rz. związaną z architekturą, rz. „małą“ — figurki itp. małe dzieła rzeźbiarskie stojące na pograniczu rzemiosła artyst. Rz. jest jedną z głównych sztuk piast.; rozwija się od czasów przedhistor.; okresami jej rozkwitu były starożytność, późne średniowiecze, Renesans, Barok, Klasycyzm i okres nowoczesny. RZEŹBA POWIERZCHNI ZIEMI, całokształt form cechujących skorupę ziemską; należą tu nierówności wielkich rozmiarów (podstawowe formy pionowego rozczłonkowania pow. ziemskiej) oraz formy będące wynikiem działalności erozji i akumulacji rzecznej, lodowcowej i mor., działalności wiatru itp.; wydmy, moreny, delty, mierzeje i in. RZEŻUCHA, Cardamine, rodzaj roślin z rodziny krzyżowych; liście 3-dzielne lub pierzastodzielne, kwiaty białe lub liliowe; wilgotne łąki, cieniste lasy. RZĘSA, Lemna, drobna bylina z rodziny rzęsowatych rzędu kolbokwiatowców; pędy podzielone na eliptyczne całobrzegie człony, omyłkowo brane za liście, z 1 korzeniem; wody stojące; rozpuszczone w wodzie substancje odżywcze pobiera całą powierzchnią; rozmnaża się za pomocą pędów przybyszowych, które oddzielają się od głównego. RZĘSISTEK BYDLĘCY, chorobotwórczy pierwotniak pasożytujący w układzie rozrodczym u bydła i przenoszący się przez krycie; u krów wywołuje przejściową niepłodność i ronienie w pierwszych miesiącach ciąży. RZĘSISTEK POCHWOWY, Trichomonas vaginalis, pierwotniak; powoduje upławy, stan zapalny dróg rodnych; przenoszony, gł. przez kobiety, na skutek nieprzestrzegania higieny osobistej. RZĘSKI: 1) zool. cilia, liczne nitkowate, krótkie, ruchome twory plazmatyczne na ciele pierwotniaka lub na wolnej powierzchni niektórych komórek nabłonkowych; skoordynowany ruch rz. powoduje przemieszczenie się zwierzęcia (pływanie, pełzanie po podłożu) lub prądu wody w celach oddechowych albo pokarmowych; 2) mea. rz. -»migawki. RZĘSOREK, Neomys, rodzaj z rzędu owadożernych; brzegi wód Europy i Azji zach.; dl. ciała 7—9 cm + ogon 5—7 cm; dobrze pływa i nurkuje; na nogach szczeciniaste włoski ułatwiające pływanie (podobnie jak błona pływna). RZĘŚNIA -»esparceta. RZEŻĄCZKA, tryper, wiewiór, gonorea — choroba wener. wywołana przez gonokoki; w 3—5 dni po zakażeniu występuje u mężczyzny ropny wyciek z cewki moczowej, u kobiet — upławy; nie leczona powoduje rozmaite powikłania, gł. w narządach moczowo-płciowych, może spowodować niepłodność; wczesne leczenie daje dobre wyniki. RZĘŻENIE, med. odgłos powstający wskutek drgań powietrza w oskrzelach lub jamach płucnych w razie zalegania w nich płynnej wydzieliny; objaw chorobowy. RZODKIEW, Raphanus sativas, roczna lub dwuletnia roślina warzywna z rodziny krzyżowych; zgrubiały korzeń różnego kształtu i barwy, o białym miąższu, jadalny; z nasion można otrzymywać olej. RZODKIEWKA, Raphanus sativas var. minor, roczna roślina warzywna z rodziny krzyżowych; bardzo krótki okres wegetacji; drobny, zgrubiały korzeń różnego kształtu, biały lub czerwony, o białym miąższu, jadalny na surowo. RZUCAWKA PORODOWA, rz. ciążowa, połogowa,  Rzut perspektywiczny 847 eklampsja — napady drgawek wskutek ciężkiego zatrucia ciążowego oraz uszkodzenia wątroby i nerek; w stanie przeurzucawkowym występują obrzęki, nadciśnienie i zmiany w moczu. RZUT: 1) geom., projekcja — odwzorowanie figury na płaszczyźnie lub innej powierzchni (rzutni); r z. r ó w n o 1 e g ł y polega na tym, że przez wszystkie punkty figury prowadzi się proste równoległe aż do przecięcia z rzutnią; jeżeli proste rzutowania tworzą z rzutnią kąt prosty (90°), mamy rz. prostokątny, jeżeli kąt ten jest ¥= 90°, mamy rz. ukośnokątny; rz. cechowany, rz. prostokątny, w którym podane są odległości (tzw. koty lub cechy) punkttów figury od rzutni; często rzutuje się daną figurę na trzy wzajemnie prostopadle rzutnie uzyskując , widok z przodu, z góry i z L. boku; r z. p e r s p.e k żywiczny, r z. środkowy — odwzorowanie, w którym (rys.) odpowiadające sobie punkty P—P', R—R' leżą na prostych przechodzących przez ustalony punkt M, zwany środkiem rzutu; rz. perspektywiczny ma liczne zastosowania w geom. wykreślnej, rysunku techn., perspektywie maler.; rz. stereograficzny, rzut środkowy powierzchni kuli na płaszczyznę, przy czym środkiem rzutu jest punkt na powierzchni kuli; 2) rz. kartograficzny, rodzaj odwzorowania powierzchni kuli ziem. lub jej części wraz z siatką południków T i równoleżników geogr. na płaszczyźnie wg odpowied- / \ nich reguł mat. (mapa). ♦ © ♦ Zależnie od tego, jakie V J obiekty mają być uwzględnione, sporządza się mapy wg różnych rz. k., jak np. Rzut krystalograficzny rz. Mercatora, rz. równopowierzchniowy i in.; 3) rz. krystalograficzny, graf. przedstawienie postaci kryształu w formie abstrakcyjnej nadającej się do obliczeń trygonometrycznych oraz do wykonania prawidłowego rysunku; rz. k. służy również do rozpoznania symetrii kryształu; w najczęściej stosowanych rzutach (stereograficznym i gnomonicznym) ściany oznaczane są punktami (rys.); 4) arch. rz. poziomy, plan budowli; rz. pionowy, przekrój budynku. RZUTKA, długa, cienka linka z ciężarkiem na końcu uwiązana do cumy, liny holowniczej itp.; rz. przerzuca się na inny statek lub nabrzeże, umożliwiając w ten sposób podanie ciężkiej liny. RZUTKI, talerzyki z łatwo tłukącej się masy, wyrzucane w powietrze przez specjalną wyrzutnię; używane w strzelaniu śrutem do celu w locie. RZUTNIA, w sporcie — miejsce w kształcie kola i>rzeznaczone do wykonywania rzutów dyskiem, kulą ub miotem; rz. do rzutów młotem jest otoczona z trzech stron ochronną siatką drucianą; rz. dla oszczepu 1 granatu stanowi rozbieżnia i pole rzutu. RZYGACZ —gargulec. RZYM (Roma), stoi. Wioch (prow. Lacjum); 1751000 mieszk. (1954); ośrodek życia kult. Włoch: uniwersytet z 1303, politechnika, akademia sztuk pięknych i in. szkoły wyższe (świeckie i duchowne), akademia nauk., liczne Instytuty nauk., biblioteki (Watykańska, Nar.), galerie szt. i muzea (Watykańskie, Lateraneńskie, Kapitolińskie, Borghese, Nar.); siedziba papieży i najwyższych władz kościoła kat.; miejsce licznych pielgrzymek (od 1929 część miasta obejmująca m. in. Pałac Watykański i bazylikę Sw. Piotra wchodzi w skład państwa papieskiego -►Watykanu); różnorodny przemysł: metal., maszyn., elektrotechn., chem., poligraf., spoż. i in.; ważny ośrodek handl.; węzeł komunikacji kol., lotn. i dróg.; światowe centrum turystyki. — Rz., założony wg legendy w 754/3 p. n. e. przez Romulusa na wzgórzu palatyńskim, już za panowania Serwiusza, któremu przypisywano otoczenie m. murami (częściowo zachowane), obejmował 7 wzgórz (Palatyn, Kapitol, Awentyn, Celius, Eskwilin, Wiminal i Kwiryna!). W II poi. III w. ces. Aurelian otaczając Rz. murami (prawie w całości zachowane) włączył w ich obręb Watykan, Pincius i Janikulus. U schyłku republiki (II i I w. p. n. e.) i w okresie cesarstwa powstało w Rz. wiele wspaniałych budowli. Za Nerona 64 Rz. został spalony; przebudowany i wzbogacony w budowle przez następnych władców. Po upadku cesarstwa 476 Rz. przeszedł pod władzę Odoakra, potem Ostrogotów; w VI i I poł. VII w. formalnie pod władzą Bizancjum, faktycznie rządzony przez miejscowy kler z pa¬ RZYMSKA LITERATURA pieżem na czele i rzym. feudałów; 756—1870 stolica Państwa Kość.; od 1871 stolica'Włoch. Od 1929 część wydzielona na państwo watykańskie. Rz. stanowi obecnie jedyną w świecie całość urbanistyczną obejmującą zabytki i ruiny z wszystkich epok: starożytności — Forum Romanum, Koloseum, Termy, Panteon, grobowiec Hadriana (Zamek św. Anioła); późnego cesarstwa i wczesnego średniow. — bazyliki S. 	Sabina, S. Paolo fuori le mura, S. Maria Maggiore; renesansu — kościoły i pałace: kaplica Sykstyńska, Palazzo Venezia, Palazzo Famese, bazylika Sw. Piotra, zespół pl. Kapitolińskiego; baroku — kościół II Gesu, Palazzo Barberini, Casino Borghese, kościół S. 	Agnese, oraz nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. Patrz tablice dotyczące sztuki. RZYMOWSKI Wincenty (1883—1950), publicysta, literat i polityk, przed 1939 redaktor licznych czasopism, 1933—37 członek PAL, od 1944 jeden z przywódców Stronnictwa Demokr., 1944—45 min. oświaty Rządu Tymczasowego, 1945—47 min. spraw zagr. Eseje: Sygnały historii; Polskie — arcypolskie. RZYMSKA LITERATURA. 1. Okres archaiczny (240 — ok. 80 p. n. e.), Rodzima twórczość italska obejmowała pieśni rei., robocze, obrzędowe, pisane wierszem italskim, tzw. satumijskim. W zakresie prozy były to formuły modlitw, przepisy prawne oraz mowy; w dramacie — ludowe farsy, -►atellany, i mimy. Rz. 1. rozwijała się pod wpływem kultury gr., z którą Rzymianie w III w. p. n. e. zetknęli się w pd. Italii (kolonie gr.). Na okres arch, przypada rozwój tragedii (Liwiusz Andronikus, Newiusz, Enniusz, Pakuwiusz, Akcjusz), a zwłaszcza komedii (Plautus, Terencjusz, Cecyliusz), tłumaczonych lub przerabianych z języka gr., oraz eposu: Odyseja Homera w tłumaczeniu Liwiusza Andronika, utwory 0 tematyce rzym. (Newiusz, Enniusz). Prozę reprezentują kronikarze piszący po grecku: Kwintus Fabiusz Piktor, Lucjusz Cinciusz Alimentus; obok nich sił swych w jęz. ojczystym próbują Kato Starszy i annaliści (Lucjusz Celiusz Antypater, Kwadrigariusz 1 in.). W II poł. II w. p. n. e. zaostrzenie walk polit. przyczynia się do rozwoju wymowy. W dziedzinie prawa działają: Publiusz Muciusz Scewola, Marek Maniliusz i Marek Junius Brutus, dając podstawy późniejszemu prawodawstwu rzym. W poezji najwybitniejszy jest Lucyliusz, twórca satyry rzym. 2. Okres ciceroński, klasyczny (80—31 p. n. e.). Na plan pierwszy wybija się twórczość Cicerona. W tym okresie rozwija się przede wszystkim proza: wymowa, historiografia, pamiętnikarstwo (Nepos, Salustiusz, Cezar), filozofia, pozostająca pod wpływem filozofii gr., spopularyzowanej przez Cicerona; pojawiają się prace specialist., np. o rolnictwie Warrona, oraz prace encyklopedyczne tegoż autora. Jest to również okres rozwoju poezji epicznej (Lukrecjusz) i lirycznej (Katullus i młoda szkoła tzw. neoteryków). 3. Epoka augustowska, „złoty wiek" rz. 1. (31 p. n. e. —14 n. e.). Na pierwszy plan wysuwa się poezja. W grupie starszych przedstawicieli tego okresu wystąpił Wergiliusz i Horacy, drugą grupę tworzyli elegicy: Korneliusz 1 Capitol 2 For. Romanum 3 Co/osotnłn 4 Pafotinus 3 Circus Maximus * fl Tcmplum CfowfH 7 - Vsnerit of Romeo ► lovio Capi Mini 0 Tomohm Bonoo Dtoe 10 Thermae Anion im W . Dioclotioni *9 m lniani 99 . Corsłont/M zssr 17 h'ovalto 16 Sepio Julio 10 Slodium Dorni t ant 70 Theatrum Pompoi 21 Circus F/ominius 22 CircuM Hadrian i 23 Mausoleum Hadrian i 24 Amphit. Costronoe Starożytny Rzym  RZYMSKA ŁAŹNIA 848 ,RAETIA' .PANNONIAj f'u.xTf's irr.iv.vrs MEDIA rzonfiyní ATROPATELE Sotdioiqï iPosiodłości .Rzymian no początku / wojny I pufttckieH204 p.nji.) |alobytkl pod koniec 3 woj. pun.(!46 pn e l I - do imieręi Cezuro (44 p.n.e.) Alexandri i'/rty. Gallus, twórca elegii rzym., Tibullus, Propercjusz, i Owidiusz, w historiografii — Liwiusz. W zakresie nauk ścisłych Witrawiusz napisał dzieło O architekturze. 4. W epoce Cesarstwa (14—529) przedstawicielem filozofii był Seneka Młodszy. Retoryka stała się narzędziem poetów; retor Kwintylian dal rzecz 0 wykształceniu mówcy, a Seneka Starszy — zbiór ćwiczeń retorycznych. Historiografię reprezentuje Tacyt oraz Swetoniusz, poezję; Lukan, Stacjusz (epopeje; Achilleida i Tebaida), Lucjusz Waleriusz Flakkus (poemat Argonautica), Maniliusz (poemat dydaktyczny Astronómica), Fedrus — autor bajek, Persjusz i Juwenalis — satyrycy, Marcjalis — złośliwy epigramatyk, powieść — Petroniusz i Apulejusz. Świat antyczny chylił się ku upadkowi. Poezja III w. ogranicza się przeważnie do naśladownictwa dawnych wzorów. W dziedzinie prawa utrzymującego się na wysokim poziomie Papinianus i Ulpianus stanowią najpoważniejsze nazwiska. Rozwija się apologetyka chrześc. (Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, biskup Kartaginy). Po wydaniu edyktu mediolańskiego następuje rozkwit literatury chrześc. Hieronim ze Strydonu tłumaczy ewangelię na język łac. (Vulgata), działa najwybitniejszy pisarz chrześc. Augustyn biskup Hippony. Również z IV w. pochodzą pierwsi poeci chrześc., autorzy hymnów liturgicznych, Ambroży, biskup Mediolanu, Prudencjusz zw. Horacym chrześc. W dziedzinie nauki zanika twórczość oryginalna — jej miejsce zajmują skróty oraz tłumaczenia z języka gr. na łacinę dzieł dawnych mistrzów. Zamknięcie Akademii Platońskiej w 529 kończy okres kultury starożytnej. RZYMSKA ŁAŹNIA, przegrzewanie ciała suchym, gorącym powietrzem w zamkniętym pomieszczeniu oraz Krótkotrwała letnia kąpiel; przebywanie w rz. ł. przez 15—30 min. w temp. 45—65°C wywołuje obfite poty. RZYMSKA REPUBLIKA, państwo utworzone przez Napoleona I na terytorium państwa kość. z Rzymem włącznie; trwało 1798—1800. RZYMSKA SZTUKA. W rozwoju jej wyróżniamy okres Republiki (VI — I w. p. n. e.) i Cesarstwa (I w. p.n.e. — IV w.). W I okresie rz. sz., na której ukształtowanie się wywarła wpływ sztuka etruska 1 grecka pd. Italii, a później Grecji właściwej, rozwijała się gł. na terenie Półw. Apenińskiego; w okr. Cesarstwa rozprzestrzeniła się szeroko w prowincjach rzymskich basenu M. Śródziemnego. Rz. sz. cechowała na ogół prostota i racjonalność; z biegiem czasu przejawiło się w niej dążenie do reprezentacyjności i bogactwa. Ze sztuki gr. czerpała rz. sz. wiele w ciągu całego swego rozwoju, ale miała także własne poważne osiągnięcia. Wywarła duży wpływ na póź¬ niejszy rozwój sztuki eux. Architektura rzym. używała kamienia, cegły i betonu; przejąwszy z Grecji porządki architektoniczne i wiele motywów dekor. udoskonaliła metody konstrukcyjne i stosowała sklepienia. Ważna była rola urbanistyki (Forum Romanum i fora cesarskie w Rzymie). Obok świątyń (Panteon, II w.), monument, grobowców (Mauzoleum Hadriana, tzw. Zamek św. Anioła w Rzymie, II w.), pałaców (Villa Hadriana w Tivoli, II w.) i domów pryw. z atrium i perystylem charakterystyczne dla arch. rzym. były liczne typy monument, budowli publ.: amfiteatru (Koloseum w Rzymie, I w.), cyrku, teatru (Marcellusa w Rzymie, I w. p. n. e.), term (Karakalli w Rzymie, III w.), bazylik targowych i sądowych, akweduktów (Pont du Gard w Nîmes, II w.), mostów oraz budowli pomnik., łuków triumf. (Tytusa, I i Septyma Sewera, III w., w Rzymie) i kolumn (Trajana w Rzymie, II w.). Rzeźba rzym. największą oryginalność uzyskała w portrecie, odznaczającym się zdecydowanym realizmem (posągi i popiersia cesarzy i wybitnych osobistości) i płaskorzeźbie hist (reliefy Ara Pacis, I w. p.n.e., reliefy kolumny Trajana). W późnym okr. Cesarstwa słabnie siła realist, tej rzeźby na rzecz stylizacji. Wysoko rozwinięte było w Rzymie malarstwo monumentalne oraz rzemiosło artystyczne. RZYMSKIE PAŃSTWO. Okres królewski (753 — 510 p. n. e.). Najstarsza osada, zawiązek przyszłego Rzymu, istniała już na 200 lat przed 753 p. n. e., legend, data założenia miasta. Władzę sprawował obieralny król z radą starszych. Spośród 7 Królów rzym. tylko 3 ostatni (dwaj Tarkwiniusze i Serwiusz Tulliusz), pochodzenia etruskiego, uważani są za postacie hist. Wypędzenie Tarkwiniusza Pysznego (Superbus) kończy okres król. Okres republiki (510—31 p. n. e.). Po ustaleniu się ustroju republik, gminy władzę objęli 2 co rok wybierani konsulowie. W tym czasie Rzymianie podbili Etrusków, Latynów, Sabinów, zajęli pd.-italskie bogate kolonie gr. z Tarentem na czele, któremu bezskutecznie usiłował pomóc Pyrrus król Epiru. Ok. 275 Rzymianie stanęli na czele Związku Italskiego, obejmującego ludy środk. i pd. Italii. Dążąc do opanowania basenu M. śródziemnego starli się Rzymianie z -«-Kartaginą. Między 261 i 146 p. n. e. Rzym stoczył z nią 3 wojny, zw. punickimi, zakończone zburzeniem Kartaginy i utworzeniem na jej terytorium prowincji Afryki. Tereny Rzymu zwiększyły się o dawne posiadłości rywalki. W 229—222 dokonali Rzymianie podboju pn. Italii (Galia Cisalpina). Mieszając się do spraw królestw hellenist. w 197 pokonali pod Kynoskefalaj króla Macedonii Filipa V i proklamowali wolność Imperium rzymskie A T. Augusta Trevcroyum L Lutetia M Mediolanum N Nicomedio 6. Sirmium V////A » . Augusto (14 r.) • « Marko Aureliusza t>SO r.l ——— Granice państw wschód, i zachód, rzymsk. ■ rnj-uj-ur Mury graniczne (Limes) ' '■> SZTUKA RZYMSKA Tablira 71 1 — Forum Romanum w Rzymie, 2 — Łuk Tytusa w Rzymie (I w.), 3 — Koloseum w Rzymie (I. w.). 4 — Akwedukt tzw. Pont du Gard k. Nîmes (Francja. I w.), 5 — Świątynia Fortuna Virilis w Rzymie (I w.), 6 — Rodzina ces. Augusta, płasko rzeźbiony fryz z Ołtarza Pokoju w Rzymie (I w. p.n.e.). 7 — Ofiara lfigenii, malowidło ścienne z domu w Pompei (I w.). 8 — Popiersie ces. Karakalli (II w.).  Tablica 72 STYL ROMAŃSKI 6 l — Wnętrze kaplicy opactwa w Fontevrault (Francja, XI w.), 2 — Kościół w Brioude (Francja, XI w.), 3 — Bazylika S. Ambrogio w Mediolanie (XII w.), 4 — Katedra i dzwonnica tzw. Krzywa Wieża w Pizie (XII w.), 5 — Kościół w Maria Laach (Niemcy, XII—3tlII w.), 6 — Portal w kościele w Vózelay (Francja, XII w.), 7 — Sw. Wojciech, fragment Drzwi Gnieźnieńskich (XII w.), 8 — Chrystus na Majestacie, miniatura z Kodeksu Emerańskiego (XI w.), 9 — Sen Trzech Króli, płaskorzeźba głowicy kolumny w katedrze w Autun (Francja, XII w.). RENESANS Tablica 73 6.7 8 1 — Wnętrze kościoła Lorenzo we Florencji (XV w.). 2 — Tempietto przy kościele S. Pietro In Montorio w Rzymie (XVI w.), 3 —' Wnętrze Kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na Wawelu (XVI w.), 4 — Pałac Farnese w Rzymie (XV w.), 5 — Zamek w Blois (Francja. XVI w.), 6 — Adam i Ewa z ołtarza Gandawskiego Van Eycków (XV w.). 7 — P. della Francesca: Portret G. de Montefeltro (XV w.), 8 — S. Botticelli: Narodziny Wenus (XV w.), 9 — Donatello: Dawid (XV w.). 10— Rafael: Zaślubiny Marii (XVI w.). 11—Michał Anioł: Mojżesz (XVI w.). 9 10 11  Tablica 74 RATOWNICTWO 9 10 1 — Spadochron. 2 — Śmigłowiec ratujący człowieka porwanego przez powódź, 3 — Samolot lotniczego pogotowia ratunkowego. 4 — Ratownictwo górskie: transport rannego na ścianie. 5 — Toboggan do transportu rannych w górach w warunkach zimowych. 6 — Ratowanie człowieka z płonącego domu. 7 — Samochód-amfibia w akcji ratunkowej podczas powodzi. 9 — Lotnicza tódż ratunkowa dla rozbitków na morzu. 9 — Samochód-karetka pogotowia ratunkowego. 10 — Pogotowie górnicze w akcji.  849 miast gr. W 190 pod Magnezją zwyciężyli też Antiocha III Syryjskiego, wreszcie w 168 pokonali pod Pydną króla Maceaonii, Perseusza. W 148 z Macedonii utworzono prowincję rzym., a w 146 na terenie Grecji powstała prowincja Achaja. W 133 ostatni król Pergamonu, Attalos III, zapisał Rzymowi w testamencie swe państwo; powstała tu prowincja Azja. W 111—105 po pokonaniu króla Numidii, Jugurty, przyłączyli Rzymianie również i jego posiadłości. W 3 wojnach z królem Mitrydatesem (88—63) zdobyli Królestwo Pontu i wcielili też do swych posiadłości królestwo Seleucydów. W 74 w wyniku zapisu króla Nikomcdcsa zyskali Bitynię. W 58—50 Cezar opanował całą Galię po Ren oraz pd. Brytanię. Podboje Rzymu spowodowały zmiany w ustroju społ. i goSDod.: zanik warstwy chłopskiej i drobnych gospoarzy na rzecz w. latyfundiów, wytworzenie się proletariatu, wzrost liczebny niewolników, na których pracy zaczęła się opierać cała produkcja. Wpłynęło to na zaostrzenie się walki klasowej między niewolnikami a ich właścicielami (powstania niewolników na Sycylii 138—132 i 104—101, Spartakusa 74—71) oraz wewnątrz samej warstwy wolnej ludności (walki Grakchów o reformy agrarne w 133, 123). Na arenę polit. wystąpiła opozycyjna w stosunku do senatu warstwa ekwitów. W łonie nobilitas powstały 2 ugrupowania polit.: optymatów — broniących interesów arystokracji ziemskiej, i popularów — walczących o interesy miejskiej i wiejsldej biedoty. Wprowadzenie w 104 ochotniczej armii zawodowej wpłynęło na wzrost znaczenia dowódców wojskowych, którzy w oparciu o armię zmierzali do osłabienia władzy senatu. Po chwilowym umocnieniu pozycji senatu za dyktatury Sulli (83—79) władza jego została ograniczona kolejno przez I triumwirat (Pompejusz, Krassus, Cezar w 60), jedynowładztwo Cezara 49—44 1 II triumwirat (Oktawian, Antoniusz, Lepidus w 43), wreszcie wojna między Oktawianem a Antoniuszem, zakończona w 31 zwycięstwem Oktawiana pod Akcjum, doprowadziła do' upadku republiki i ustanowienia nowej formy SABUROW ustrojowej — pryncypatu. Okres cesarstwa (31 p. n. e. — 476 n. e.). Za panowania prvncepsa Oktawiana Augusta zostały przyłączone do Rzymu: w 30 p. n. e. Egipt, w 15 Recja i Norikum, w 9 n. e. Panonia i Mezja. Po śmierci Oktawiana (14 n. e.), jego następcy z dyn. julijsko-klaudyjskicj 14-—68 wzmocnili władzę ces.; utrwaliła się forma monarchii. W okresie rządów tej dynastii oraz dynastii Flawiuszów 69—96, Antoninów 96—192, Sewerów 193—235 Rzym zagarnął: w 42 Maurytanię, 43 część Brytanii, 105 Arabię, 107 Dację, 117 Mezopotamię. W III w. siła państwowa Rzymu zaczęła słabnąć. Na tronie zasiadali cesarze wywodzący się z szeregów armii. Rządy dynastyczne pojawiły się ponownie w okresie późniejszym. Wprowadzenie przez Dioklecjana (284—305) monarchii absolutnej wzmocniło na pewien czas chylące się ku upadkowi cesarstwo rzym. Po śmierci Teodozjusza W. (395), który po raz ostatni zjednoczył państwo rzym., nastąpił ostateczny podział Imperium na cesarstwo zachodnie z ces. Honoriuszem i wschodnie z ces. Arkadiuszem. Najazdy Wizygotów, Wandalów, Swewów, Alemanów spowodowały stopniowe odrywanie się od Rzymu licznych prowincji, zajmowanych przez najeźdźców. W 476 Germanowie usunęli z tronu ostatniego cesarza państwa zach. — Romulusa Augustulusa; cesarstwo zach.rzym. upadło, cesarstwo wsch., zwane później bizantyjskim, utrzymało się do 1453, tj. do czasu zdobycia Konstantynopola przez Turków osmańskich. RZYMSKI OKRES, w archeol. trzecia z kolei część epoki żelaza, od 1 do 400 n. e.; nazwa od dominującego wpływu cesarstwa rzym. w Europie; na ziemiach poi. wpływy rzym. w dziedzinie ceramiki, broni; ożywiony handel, import rzym.: ozdoby metal., ceramika. U pisarzy rzym. coraz więcej wiadomości o Słowianach. RZEW, m. w Ros. FSRR, nad górną Wołgą; 51 100 mieszk. (1939); przemysł lniany, olejarski, drzewny; fabr. domków fińsk.; węzeł kolejowy. RŻYSKO -►ściernisko. s s.: 1) litera alfabetu lac.; 2) niekiedy używany symbol jednostki sekunda. S, symbol pierwiastka chem. siarki. SA, skrót od Sturm-Abteilungen, oddziały szturmowe, organizacja bojowa NSDAP, utworzona 1921 jako ochrona publicznych zgromadzeń partii; dopuściła się licznych mordów i gwałtów; po puczu Röhma (1934) straciła na znaczeniu na rzecz SS. SAADI z Szyrazu (1194—1292), pers. poeta i podróżnik, autor wielu poematów o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim; Gulistan (Ogród różany) i Boston (Ogród woni). SAARA: 1) rz. we Francji i Niemczech, pr. dopływ Mozeli; dł. 246 km; źródła w pn. Wogezach; połączona z Mozą i Renem kanałem Marna—Ren; ważna droga wodna; 2) kraina w pd.-zach. Niemczech, przy granicy fr.; 2376 km*, 987 600 mieszk. (1955); gęsto zaludniona (ponad 400 na km*); stoi. Saarbrücken; ważny okręg górn.-hutn. (18 kopalni, 5 hut). — Traktatem wersalskim 1919 wyodrębniona politycznie pod kontrolą Ligi Narodów; po plebiscycie 1935 wróciła do Niemiec; 1945—56 kraj autonomiczny pod zwierzchnictwem Francji; od 1956 wcielona do NRF. SAARBRUCKEN, m. przemysł, w NRF, stoi. Saary; 120 000 mieszk. (1955); uniwersytet i in. wyższe uczelnie; kopalnie węgla kam.; przemysł hutn., chem., maszyn., samochód., wagon., elektTotechn. SAARLOUIS [sarluj], m. przemysł w NRF (okręg Saary); 33 000 mieszk. (1955); przemysł węglowy, hutn., chem. SABA, nazwa staroż. państwa Sabejczyków w pd. Arabii, niesłusznie uważana za imię królowej znanej z odwiedzin u króla Salomona w Jerozolimie. SABADELL, m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 66 500 mieszk. (1954); ośrodek przemysłu wełn. i bawełn. istniejący od XIII w. SABADYL -»kichawiec. SABAHATTIN ALI (1907—49), postępowy prozaik tur.; powieści z życia Anatolii przed I wojną świat; Kuyuęakll Yusuf. SABATIER [sabatję] Paul (1854—1941), chemik fr.; opracował metodę katalitycznego uwodorniania związków org., która znalazła szerokie zastosowanie w przemyśle. Nagroda Nobla 1912. SABAUDIA (Savoie), kraina hist. w pd.-wsch. Francji; okręg alpejski (Mont Blanc 4810 m); gospodarka leśna i hodowl.; wytop elektTOstali przy wykorzystaniu hydroelektrowni; uzdrowiska, miejscowości wypoczynkowe, turystyka alp.; gl. m.: Annecy, Chamonix, Aix-les-Bains. — Od 1416 księstwo w pn. Włoszech; od 1720 część królestwa Sardynii; na mocy traktatu turyńskiego 1860 odstąpiona Francji. SABBAT [hebr.], ostatni dzień tygodnia (sobota), święcony przez Żydów jako dzień odpoczynku; rozpoczyna się w piątek wieczorem i trwa do zachodu słońca w sobotę. SABINOWIE, w starożytności szczep ital. zamieszkujący tereny między Lacjum i Umbrią; część S. wraz z Latynami dała początek Rzymowi (legend, porwanie Sabińek); pozostała część była podbita przez Rzymian do poł. III w. p. n. e. SABINUS, Massurius S. (I w.), prawnik rzym., autor licznych pism; głowa szkoły prawniczej zwanej od jego imienia sabiniańską. SABIŃSKIE GÓRY, pd.-zach. część Apeninu Srodk. (Włochy), zbudowana z wapieni; wys. do 1368 m; liczne zjawiska krasowe; w dolinach pola uprawne i winnice. SABOTAŻ [fr.], umyślne niewykonanie lub świadomie wadliwe wykonanie swoich obowiązków w zamiarze szkodzenia państwu (tzw. s. bierny); s. czynny -»dywersja. SABOWSKI Władysław, pseud. Wolody Skiba (1837—88), powieściopisarz, poeta i dramaturg; Nad poziomy, Pól miliona. SABUROW Maksim Z. (ur. 1900), działacz radź. ruchu robotn., od 1920 członek KPZR; od 1941 na wyższych stanowiskach partyjnych i państwowych; 1955—57 pierwszy wicepremier, 1952—57 członek Prezydium KC KPZR. 54 	Mała Enc. Powsz. PWN  SACCO DI ROMA SACCO DI ROMA, zdobycie i grabież Rzymu przez wojska hiszp. i niem. cesarza Karola V 1527 podczas wojen włoskich. SACCO Nicola (1891—1927) i VANZETTI Bartolomeo (1888—1927), amer. robotnicy pochodzenia wl., rewolucjoniści, skazani 1921 na karę śmierci i stra-ceni mimo licznych protestów z całego świata. SACHALIN, wyspa w pd. części M. Ochockiego, u wsch. wybrzeży Azji; należy do ZSRR; 76 400 krr»2, dł. 948 km, śr. szer. ok. 100 km; częśc pn. nizinna, środk. i pd. górzysta, wys. do 1609 m; klimat chłodny, morski; przemysł drzewny, rybno-konserwowy; złoża węgla kam., ropy naftow-ej i torfu; gł. m. Jużnosachalińsk. W carskiej Rosji S. był miejscem zesłania i katorgi. Pd. część S. 1905—^45 należała do Japonii. SACHAROZA C12H22O11. cukier buraczany, cukier trzcinowy — dwucukier złożony z cząsteczki glikozy i cząsteczki fruktozy; ciało krystaliczne, łatwo rozpuszczalne w wodzie; występuje szczególnie obficie w korzeniach buraka cukrowego (do 18*/o) i w trzcinie cukrowej (do 20*/«); jeden z podstawowych środków spożywczych. SACHARYDY -»cukry. SACHARYMETR [gr.], polarymetr przystosowany do oznaczania stężenia cukru w roztworze. SACHARYNA [gr.], związek org.; biała krystaliczna substancja, ok. 500 razy słodsza od cukru; nie ma w-artości odżywczej; używana do słodzenia pokarmów chorych na cukrzycę. SACHS; 1) Hans (1494—1576), niem. poeta średniow., szewc norymberski; zwolennik reformacji; jego twórczość obejmuje ponad 600 utworów; pieśni, utwory dramatyczne i in.; 2) Junus (1832—97), botanik niem.; pracował w dziedzinie fizjologii roślin; Handbuch der Ezperimentalpliysiologie der Pflanzen (Podręcznik doświadczalnej fizjologii roślin); 3) Feliks, pseud. Jan (1869—1935), lekarz, działacz socjalist.; przywódca lewicowego skrzydła PPS, tzw. Młodych; po rozłamie 1906 członek CKR PPS Lewicy. SACHSENHAUSEN -»Oranienburg. SACRAMENTO [sakromęntou]: 1) rz. w USA, dl. 640 km, dorzecza 153 000 km*; źródła w G. Kaskadowych, wpada do Zat. San Francisco (Oc. Spokojny); żeglowna 432 km, wykorzystywana do nawadniania; 2) stoi. Kalifornii (USA), nad rz. S.; 137 600 mieszk. (1950); przetwórstwo warzywne, przemysł drzewny, maszyn., odlewn. i in. S. zał. 1849. SADEK HEDAJAT —Hedajat Sadek. SADŁO, przynerkowe złogi tłuszczu u świni. SADOVEANU Mihail (ur. 1880), wybitny pisarz rum., autor licznych (ok. 90) powieści i nowel obrazujących najczęściej ciężkie położenie ludu rum. Odznaczony Złotym Medalem Pokoju ’ (1950) za powieść Mitrea Cocor. SADOWA, wieś w Czechosłowacji, koło m. Hradec Krślov6 (niem. Koniggratz); 1866 zwycięstwo wojsk prus. nad austr. położyło kres prymatowi Austrii wśród państw niemieckich. SADOWNICTWO, dział ogrodnictwa; uprawa oraz uszlachetnianie drzew i krzewów owocowych. SADOWSKI Prow M. (1818—72) aktor ros. związany z Teatrem Małym w Moskwie; odtwórca postaci A. N. Ostrowskiego; stworzył narodową tradycję interpretowania tych ról. SADUCEUSZE [gr.], żyd. stronnictwo rel.-polit. o charakterze arystokr.-kapłańskim, racjonalistycznie tłumaczące Biblię; przeciwnicy -»faryzeuszy. SADYZM [fr.], zboczenie seksualne, zaspokajanie popędu płciowego przez zadawanie cierpień i bólu; potocznie: szukanie przyjemności w znęcaniu się nad kimś. SADZ, skrzynia z otworami do przechowywania żywych ryb w wodzie. 850 dopływie powietrza: stosowana do wyrobu czarnej farby drukarskiej, tuszu itp. SADZ ARKA ZIEMNIAKÓW, maszyna rolnicza; równomiernie rozmieszcza ziemniaki na odpowiedniej głębokości i zasypuje warstwą gruntu. Sadzarka ziemniaków SADZONKA, pęd lub część pędu, korzenia albo liścia, odcięta od rośliny macierzystej i przygotowana do sadzenia. SADZ, szadź, warstwa lodu złożona z oddzielnych ziarenek, a niekiedy szkieletowych kryształków; tworzy się na chłodnych powierzchniach ciał wskutek zetknięcia się z nimi przechlodzonych kropelek mg^ Sadz SADZA, bezpostaciowa odmiana czystego węgła C, otrzymywana w postaci lekkiego czarnego proszku podczas spalania związków org. przy niedostatecznym iAFARlK [szafarzik] Paweł Josef (1795—1861), archeolog, historyk i filolog; Słowak piszący po czes., badacz starożytnych dziejów Słowian; Staroiitnosti slovanské; Geschichte der siidslavischen Literatur (Historia literatury południowych Słowian). SAFAW1DŻI, szyicka dynastia pers. (1502—1736) zał. przez Ismaila; S. przywrócili dawną świetność Iranu. SAFE [ang., sejf], ogniotrwała kaseta pancerna wynajmowana osobom prywatnym przez banki w celu przechowywania pieniędzy, kosztowności, papierów wartościowych itd. SAFIAN [pers.], odpowiednio wyprawiona i barwiona miękka, cienka skóra koźla; używana gł. do opraw, obić, wyrobu galanterii. SAFONA (VII/VI w. p. n. e.), największa poetka gr. z Mityleny na Lesbos; zachowały się fragmenty jej wierszy lirycznych, przeważnie treści miłosnej; od niej pochodzi strofa zw. saficką. SAGA, staroskand. opowiadania prozą spisane na podstawie ustnych bajeczno-hist. podań o bogach, rodach i bohaterach (Vóisungasaga). SAGAN [sagà] Françoise, właśc. F. Quoirez (ur. 1935), popularna pisarka fr.; powieści Pewien uśmiech, Witaj smutku, Za miesiąc, za rok. SAGO [malaj.], krupy i mączka jadalna otrzymywana gł. z bogatego w skrobie rdzenia pnia sagowej palmy i sagowców; s. jest spożywane w Indiach i na Malajach, a w Europie używane na leguminę i jako przyprawa do zup; surogat wyrabiany jest z mąki kartoflanej. SAGOWA PALMA, sagownica, Metroxylon rumphii — palma o wachlarzowatych liściach dostarczająca sago; tworzy lasy na Archipelagu Indo-Malajskim. SAGOWCE, cykasy, Cycadinae — klasa roślin nagonasiennych; drzewa o pokroju palmy — gruby pień z pękiem długich, pierzastych, sztywnych liści na wierzchołku; kwiaty w szyszkach na szczycie drzewa; niegdyś liczne, dziś tylko na obszarach zwrotnikowych i podzwrotnikowych Azji, Australii i Afryki Wsch.: dostarczają -»sago. SAGUNTO, (w staroż. Sagunt), m. port. we wsch. Hiszpanii nad M. Śródziemnym; 10 400 mieszk. (1950); zabytki architektury punickiej i rzymskiej. SAHAJDACZNY, wlaśc. Konaszewicz Piotr (?—1622), hetman kozacki, z pochodzenia poi. szlachcic; wsławił się w walkach po stronie poi. ze Szwedami, Moskwą i Turkami (Chocim). SAHA MAGHNAD (ur. 1893), wybitny fizyk i astrofizyk hind.; jego prace z teorii promieniowania i jonizacji gazów w wysokich temperaturach stały się podstawą badań fizyki gwiazd. Sagowiec  851 SAHARA, pustynia w Afryce pn., największa na Ziemi; pow. ok. 7 min km2, rozciąga się między Oc. Atlantyckim, górami Atlas, Morzem Czerwonym i sawannami Sudanu; większa część to płaskowyż (200—500 m) oraz oddzielne masywy górskie (np. Ahaggar, Tibesti); najwyższy szczyt Emi Kussi (3415 m); S. jest olbrzymim obszarem bezodpływowym; występują tu 3 typy pustyń: wydmowa piaszczysta (erg), żwirowa (serir) i kamienista (hammada); kotliny ze słonymi jeziorami (szotty); klimat b. suchy i gorący, wielkie dobowe różnice temp. (dochodzące do 40°), silne wiatry (samum) i usłonecznienie; roślinność (b. uboga) grupuje się nad okresowymi łożyskami rzecznymi i przy źródłach, tworząc oazv (przeważa palma daktylowa); tu również żyje ludność: Arabowie, Berberowie, Tuaregowie i in. zajmująca się uprawą drzew owocowych, zbóż I hodowlą bydła; ze zwierząt spotyka się antylopy, lwy, lamparty, strusie; ostatnio odkryto złoża ropy naft. Przez S. przechodzi ważna magistrala samochodowa, dużą rolę odgrywa komunikacja lotnicza. — Większa część obszaru S. jest kolonią fr.. część pn.-wsch. należy do Libii, Egiptu, wsch. do Sudanu, zach. — nad Oc. Atlantyckim — do Hiszpanii. SAHARA HISZPAŃSKA, kolonia hiszp. w zach. Afryce, nad Oc. Atlantyckim; 274 900 km2, 40 000 mieszk. (1950); składa się z dwóch terytoriów: na pn. Sekia el-Hamra, gł. m. Smara; na pd. Rio de Oro (190 000 km2), gl. m Villa Cisneros; kraj przeważnie pustynny, uprawa daktyli, jęczmienia, pszenicy; rybołówstwo. — Odkryta w XV w. przez Portugalczyków. 1884 podbita przez Hiszpanów. SAHIB [arab. pan], tytuł używany w Indiach w stosunku do dostojników i Europejczyków. SA1DA (dawniej Sydon), port nad M. Śródziemnym, w Libanie; 20 000 mieszk. (1954); zakończenie ropociągu z Arabii Saudyjskiej; rafineria. SAIGON-SZOLON, dwumiasto, stoi. Wietnamu Pd.; 1 614 000 mieszk. (1953); ośrodek handl.; przemysł: lekki, rolno-spoż., włókien.; węzeł komunik., port. SAILLANT [saj$] Louis (ur. 1910), fr. działacz robotn. i związkowy, w okr. II wojny świat, członek ruohu oporu; od 1945 sekretarz gen. Świat. Federacji Zw. Zaw., od 1950 członek Świat. Rady Pokoju. Leninowska Nagroda Pokoju 1957. SAIMAA, jez. w pd.-wsch. Finlandii; składa się z licznych jezior połączonych cieśn. i strumieniami ; 4400 km2, glęb. do 82 m; odwadniane do jez. Ladoga i Zat. Fińskiej, wiele wysp rzadko zaludnionych; obfitość ryb; przemysł drzewny. SAINT ALBANS [sontędbanz], m. w W. Brytanii (Hertfordshire), zał. w okolicy rzym. m. Verulamium, wokół benedyktyńskiego opactwa z 793 przebudowanego 1077; 44 100 mieszk. (1951). SAINT-CYR [sę sjr], pd.-zach. przedmieście Paryża; słynna szkoła oficerska zał. 1803 w Fontainebleau i przeniesiona tu 1808; 1944 zburzona przez bombardowanie lotnicze, przeniesiona do Coëtquidan. SAINT-DENIS [sę dôni], przedmieście przemysł. Paryża; 80 700 mieszk. (1954); opactwo średniow., froby królów Francji; przemysł maszyn, (samochody lotchkiss); elekt-ociepłownie. SAINT DIÉ [sę dię], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 21 000 mieszk. (1954); drobny przemysł włókien., spoż. — Walki dywizji poi. 194Ô. SAINT DIZIER [sę dizję], m. we wsch. Francji (Szampania); 19 500 mieszk. (1946); drobny przemysł metalowy. SAINTE-BEUVE [sęt bo:w] Charles Augustin (1804—69), wybitny krytyk fr., przedstawiciel metody biograficznej w krytyce, mistrz portretu literackiego; Critiques et portraits littéraires, Port-Royal, Causeries du lundi (Rozmowy poniedziałkowe). SAINTE-CLAIRÉ-DEVILLE [sęt kle:r dôwjl] Henri Étienne (1818—81), chemik i fizyk fr.; badał dysocjację, opracował metodę technicznego otrzymywania glinu, udoskonalił metody otrzymywania sodu i magnezu. SAINT-ÉTIENNE [sętetjęn], m. w pd. Francji; 181 700 mieszk. (1954); fabryki zbrojeniowe, rowerów, naczyń domowych; wyrób tkanin jedwabnych, wełnianych, pasmanterii; ośrodek zagłębia węglowego. SAINT-EXUPÉRY [sçtexüperj] Antoine de (1900— 44); pisarz fr., z zawodu lotnik; zaginął w czasie lotu bojowego podczas II wojny świat.; odznaczające się wybitnym humanizmem utwory Nocny lot, Pilot wojennxfr, Mały książę. Ziemia ojczyzna ludzi. SAINT-GERMAIN [sę żermę], dzielnica Paryża; dawniej siedziba arystokracji; obecnie księgarnie, antykwariaty, kawiarnie literackie. SAINT GERMAIN-EN-LAYE [sę żermę 3 lę], m. kolo Paryża; -29 900 mieszk. (1954); pałac renesans., 54* SAJDAK dawna rezydencja królów. — 1570 zawarcie pokoju między fr. katolikami i hugonotami; 1679 pokój między Francją i Brandenburgią; 1919 traktat pokoj. Z "SAINT HELENS [snthęlynz], m. w W. Brytanii (Lancashire) 110 000 mieszk. (1951); kopalnie węgla, glinki ogniotrwałej; huty żelaza i miedzi; największy ośrodek przemysłu szklarskiego w W. Brytanii. SAINT JOHN [sntdżon], największe m. prow. Nowy Brunszwik (Kanada); 78 300 mieszk. (1951); przemysł: spoż., okręt., papierń, celuloz.; port mor. wolny od lodów. SAINT JOHN’S [sntdżonz], stoi. i gl. port prow. Nowa Fundlandia (wsch. Kanada); 52 900 mieszk. (1951); przemysł: rybny, drzewny, włókienniczy. SAINT-JUST [sę żijist] Antoine Louis (1767—9-i), rewolucjonista fr.; publicysta; jeden z przywódców jakobińskich; członek Konwentu i Komitetu Ocalenia Publ., komisarz Konwentu przy armii Renu; zwolennik terroru, bliski współpracownik Robespierre a i wfił? 7 nim çpiptv SAINT-LAURENT [sntlęrant] Louis Stephen (ur. 1882), kanad. polityk i prawnik, przywódca partii liberalnej; 1946—48 min. spraw zagr., następnie do 1954 premier. SAINT LOUIS [sejnt l(jysj: 1) m. w USA (Missouri); 870 000 mieszk., zespól miejski 1 695 000 mieszk. (1955); ośrodek handlu produktami rolno-hod.; produkcja samolotów; wielkie rzeźnie; węzeł komunik, i port na Mississippi; 2) stoi. Senegalu (Fr. Afryka Zach.) przy ujściu Senegalu do Atlantyku; 63 000 mieszk. (1953); port mor. i rzeczny; lotnisko. SAINT MAŁO [sę malę], m. i port w zach. Francji (Bretania);- 14 400 mieszk. (1954); mury obronne i zamek z XIII—XV w., dawny port piracki; rybołówstwo. SAINT-NAZAIRE [sę nazę:r], m. i port w zach. Francji (Bretania), u ujścia Loary; 59 500 mieszk. (1954); wielkie stocznie, przemysł maszyn., włókien.; rybołówstwo. SAINT OMER [sętomę:r], m. w pn. Francji (Flandria); 19 300 mieszk. (1954); fabryki płótna i bielizny. SAINT PAUL [sejnt po:l], stoi. stanu Minnesota w USA; 311 300 mieszk. (1950); ośrodek handlu produktami rolno-hodowlanymi. SAINT PIERRE i MIQUELON [sę pięr i mikelą], grupa wysp na Atlantyku, u wsch. wybrzeży Kanadv; terytorium zamor. Francji; 241 kmż, 4600 mieszk. (1951), gl. Bretończycy i Baskowie; stoi. Saint Pierre (3600 mieszk., 1946); skaliste; klimat mor., chłodny; gl. rybołówstwo na Ławicy Nowofundlandzkiej. SAINT-QUENTIN [sę kântg], m. w pn.-wsch. Francji; 53 900 mieszk. (1954); przemysł włókien., konfekc.; węzeł komunikacyjny. — Ciężkie walki podczas I wojny światowej. SAINT QUENTIN KANAŁ (Canal de St. Quentin), we Francji; łączy rzeki Sommę i Oise, dopływ Sekwany, ze Skaldą; przechodzi przez m. Saint Quentin; dl. 93 km. SAINT-SAËNS [sę sâs] Camille (1835—1921), kompozytor fr., eklekt. w stylu; efektowne opery (Samson i Dalila), utwory symf., kamer., fortep., skrzypc. SAINT-SIMON [sę-simą] 1) Louis de (1675—1755), książę, pisarz fr.; słynne Pamiętniki ukazujące czasy Ludwika XIV; 2) Claude Henhi hr. de (1760—1825), fr. socjalista utop., historyk, filozof, wnikliwy krytyk kapitalizmu; propagował nowy ustrój spoi., w którym dominująca rola przypadłaby nauce i przemysłowi, uczonym i „klasie industrialnej“; występując w obronie „klasy najliczniejszej i najuboższej“, głosił, że nowy ustrój powinien zapewnić klasie robotn. tworzącej dobra gospodarcze udział w tych dobrach, przede wszystkim zaś udział w rządach; idee S. znalazły licznych kontynuatorów i uczniów; gł. przedstawiciele saint-simonizmu: A. Bazard, B. Enfantin, P. Leroux; O industrializmie, Notce chrześcijaństwo. SAJANY, góry w pd.-zach. części Syberii Wsch.; najwyższy szczyt Munku-sardyk (3492 m); niewielkie lodowce; doliny i zbocza porasta tajga. -SAJDAK Jan (ur. 1882), filolog klasyczny, 1916—19 C. H. Saint-Simon  SAJNO prof. Uniw. Lw., 1919—33 i od 1946 Uniw. Pozn.; członek PAU; prace z dziedziny patrysłyki oraz bizantynistyki. SAJNO, jez. we wsch. części Pojez. Mazurskiego, wśród Puszczy Augustowskiej, 526 ha, dł. 8.5 km, szer. ok. 1 km, głęb. do 27 m; połączone kanałem z jez. Necko. SAKE, saki [jap.], alkohol, napój jap. z ryżu, wino lub piwo ryżowe. SAKJA-MUNI („mędrzec z rodu Sakja"), epitet Buddhy. SAK KAR (Sukkur), m. w Pakistanie Zach. (prow. Sind) nad rz. Indus; 77 000 mieszk. (1951); centrum wielkiego systemu nawadniającego (3 min ha), zbudowane 1928—32. SAKOWIE, koczownicze plemię irań. pokrewne Scytom; w I tysiącleciu p. n. e. przebywało na stepach nad M. Kaspijskim; 329 pobite przez Aleksandra Wielkiego. SAKRAMENT [łac.], w kościele kat. ustanowiony przez Chrystusa widzialny znak, przez który człowiek uzyskuje łaskę bożą; kościół kat. uznaje 7 sakramentów. SAKRAMENTALIA [lac.], w kościele kat. czynności takie, jak błogosławieństwo, święcenie przedmiotów, pokarmów itp. SAKS Stanisław (1897—1943), matematyk, docent Uniw. Warsz.; specjalność: funkcje rzeczywiste; Zarys teorii całki. Funkcje analityczne (razem z A. Zygmundem). SAKSAUL, Haloxylon, małe drzewo lub krzew z rodziny komosowatych; pustynne obszary Azji Srodk.; liście szarozielone, słabo rozwinięte. SAKSHORN, instrument muz. dęty blaszany, budowany w różnych wielkościach, które znajdują zastosowanie w orkiestrach dętych; jedynie basowa odmiana s., tuba, wchodzi również w skład orkiestry symf.; nazwa od wynalazcy, A. Saxa. SAKSOFON, instrument dęty zaliczany do drewn. ze względu na sposób zadęcia jak w klarnecie, wykonany z metalu w różnych wielkościach (sopran, alt, tenor, baryton), stosowany gł. w zespołach tan. i rozrywk.; nazwa od nazwiska wynalazcy, A. Saxa. SAKSONIA (Sachsen), lcTaj, jednostka adm. w dawnym podziale (do 1952) w pd. NRD; 16 992 km*, 5 558 000 mieszk. (kilkadziesiąt tys. Łużyczan) (1946); stoi. Drezno; znaczne zróżnicowanie krajobrazowe, od urodzajnej Niziny Lipskiej do pokrytych lasem Rudaw; przemysł rozwija się dzięki złożom węgla kam. (Zwickau), brun, (na pd. od Lipska) i rua metali kolor. (Rudawy); przemysł: maszyn., włókien., chem., porcel., szklarski itp., w znacznym stopniu nastawiony na eksport; gl. m.: Lipsk, Karl-Marx-Stadt, Zwickau, Görlitz, Plauen, Miśnia. — Księstwo w pn. Niemczech IX—XIII w.; rozpadło się po upadku Henryka Lwa; od XV w. kraje Wettynów na terytorium dawnej marchii miśnieńskiej; 1696—1763 unia pers. z Polską; 1806 królestwo; 1815 utrata 2/3 terytorium na rzecz Prus; 1871—1918 w składzie cesarstwa niem.; 1918—45 kraj Rzeszy Niem.; 1945 w NRD. SAKSONIA-ANHALT (Sachsen-Anhalt), kraj — jednostka adm. w dawnym podziale (do 1952) w NRD; 24 669 km*, 4 160 000 mieszk. (1946); nad środk. Salą (Solawą) i Łabą i we wsch. Harcu; stoi. Halle; w większości urodzajna nizina (gł. okolice Magdebura) z intensywnym rolnictwem; bogate złoża węgla run., soli potas. (Strassfurt) stanowią podstawę przemysłu hutn. i chem.; gł. m.: Magdeburg, Dessau, Weissenfels. Merseburg. SAKSONIA DOLNA (Niedersachsen), kraj związkowy w pn. NRF, obejmujący obszar Niziny Północnoniem.; dzieli się na 8 regencji: Stade, Lüneburg, Oldenburg, Aurich, Osnabrück, Hanower, Hildesheim, Brunszwik; 47 343 km*; 6 550 000 mieszk. (1955); stolica Hanower; intensywna gospodarka rolno-hodowl. ; nad rz. Ems wydobycie ropy naft. i różnorodny przemysł; gł. m.: Brunszwik, Osnabrück, Oldenburg, Wilhelmshaven, Emden, Hildesheim, Salzgitter. SALA, rz. w Niemczech środk., 1. dopływ Łaby; dł. 442 km; źródła w paśmie Fichtelgebirge; żeglowna; zach. granica Polski za Bolesława Chrobrego. SALACROU [salaknj] Armand (ur. 1899), dramaturg fr.; uczestnik ruchu oporu; satyryczne sztuki 852 0 tematyce okupacyjnej i wspólcz.; Ziemia jest kulista, Noce gniewu, Archipelag Lenoir. SALADYN, Salah al-Din (1138—93), sułtan Egiptu 1 Syrii; w Egipcie obali! dynastię Fatymidów; pokonał krzyżowców i usunął ich z Palestyny, następnie po przegranej zmuszony do zawarcia z nimi rozejmu. SALAMANDRA, jaszczur, Salamandra — kilkogatunkowy rodzaj lądowych płazów ogoniastych; ogon bez grzebienia; przeważnie żyworodne; w Polsce s. 	plamista (S. salamandra), w wilgotnych lasach Karpat; czarna w pomarańczowe plamy; w Japonii s. olbrzymia (Megalobatrachus maximus) do 1,5 m dl., poławiana dla smacznego mięsa. SALAMANKA (Salamanca), m. w zach. Hiszpanii (León), zał. przez Kartagińczyków; 84 500 mieszk. (1954); zabytkowe średniow. śródmieście; słynny uniwersytet z XIII w. SALAMI [wł.], sucha kiełbasa z mięsa oślego. SALAMINA, wyspa w Zat. Snlonickiej na M. Egejskim, słynna z bitwy mor. między Grekami a Persami 480 p. n. e. SALANDRA Antonio (1853—1931); liberalny polityk wł., wielokrotnie minister, 1914—16 premier; zwolennik ekspansji terytorialnej Włoch. SALANGANA, Collocalia escalenta, ptak z rzędu długoskrzydlych, błędnie zw. jaskółką morską; pd.-wsch. Azja; dł. 12 cm, rozpiętość skrzydeł 30 cm; gniazda jej, tzw. jaskółcze gniazda, budowane przeważnie na nadbrzeżnych skałach, ze stwardniałej śliny z domieszką listków, glonów itp., są przysmakiem w Chinach; po rozgotowaniu dają zupę o korzennym aromacie. SALAZAR Antonio de Oliveira (ur. 1889), polityk portug.; 1930 założył faszystowską partię UniSo Nacional, od 1932 premier, sprawuje dyktaturę w oparciu 0 koła nacjonalistyczne i klerykalne. SALDO [wł.], w księgowości różnica między stroną prawą konta (credit) a lewą (debet), lub odwrotnie. SALECHARD, m. i port w pobliżu ujścia rz. Ob w Jamalsko-Nienieckim O. N. (Ros. FSRR); 16 000 mieszk. (1956); rybołówstwo, tartaki. SALEM, m. w pd. Indiach; 202 300 mieszk. (1951); ośrodek przemysłu Daweln.; centrum handl., komunik. SALEP [arab.], wysuszone młode bulwy korzeniowe różnych gatunków storczyków; bogaty w śluzy; stosowany w lecznictwie przeciw biegunce oraz do osłabiania działania leków drażniących. SALERNO, m. i port w pd. Włoszech (Kampania) nad M. Tyrreńskim (malownicze położenie); 91 500 mieszk. (1951); katedra z IX w.; przemysł rol.-spoż., włókien.; cementownie; kąpielisko. SALETRA, nazwa handl. niektórych azotanów mająrwch znaczenie techn.; 1) s. chilijska -»azotan sodu; minerał (nitratyn) występujący w dużych ilościach w Chile; 2) s. indyjska (bengalska) -»azotan potasu; minerał (nitryt), dawniej sprowadzany z Indii; 3) s. amonowa -»azotan amonu; 4) s. wapniowa -»azotan wapnia. SALETRZAK, sztuczny nawóz azotowy, mieszanina saletry amonowej z węglanem wapnia. SALETRZANE NAWOZY, nawozy zawierające sole kwasu azotowego; łatwo rozpuszczalne w wodzie 1 przyswajalne przez rośliny. Zob. też saletra. SALEZJANIE, kongregacja pod wezwaniem św. Franciszka Salezego, zał. 1859 w Turynie przez św. Jana Bosko* (1815—88); zajmuje się wychowywaniem dzieci zaniedbanych i nauczaniem rzemiosła; w Polsce od 1898. SALFORD [sę:lfad], m. w W. Brytanii, w zespole m. Manchester (Lancashire); 178 000 mieszk. (1951); przemysł włókienniczy. SALGÓTARJAN [szalgo:tąria:n], m. w pn. Węgrzech; 23 600 mieszk. (1954); ośrodek góm. węgla brun.; przemysł: metalurg., maszyn., szklarski. SALICKA DYNASTIA, ród frankoński (salicki), 1024—1125 dynastia królów niem. i cesarzy rzym.; głośna z walki z papiestwem o -»inwestyturę. SALICYL, nazwa popularna salicylanu sodowego; stosowany jako lek w chorobach gośćcowych. SALICYLOWY KWAS kwas p-hydroksybenzoesowy — ciało krystaliczne o smaku słodkawo-kwaśnym; trudno rozpuszczalny w wodzie, łatwo — w eterze i w alkoholu; środek przeciwfermentacyjny i przeciwgnilny; niektóre pochodne (aspiryna, salipiryna) stosowane w lecznictwie. SALINA [łac.]: 1) zakład solny w krajach o ciepłym klimacie, produkujący sól z osadów wody mor. w tzw. „ogrodach solnych1'; 2) w Polsce zakład produkujący sól z solanki. SALING [niem.]: 1) na dużym żaglowcu miejsce złączenia kolumny masztu ze stengą lub stengi  853 z bramstengą; 2) na jachcie umocowana do masztu rozporka naprężająca wanty. SALIPIRYNA, związek org.; biały krystaliczny proszek; środek przeciwgorączkowy, stosowany w nerwobólach, gośćcu stawowym, grypie itp. SALISBURY [sp-.lzbary] Robert Cecil markiz (1830— 1903), polityk ang., przywódca konserwatystów, od 1853 członek parlamentu; z krótkimi przerwami premier 1885—1902 i minister spraw zagranicznych. SALISBURY [sodzbory]: 1) (New Sarum), m. w W. Brytanii (pd. Anglia), stoi. Wiltshire; powstało 1220 po przeniesieniu biskupstwa z położonego na pn. od S. Old Sarum; katedra zbudowana 1220—60 (częściowo z przeniesionych ruin katedry Old Sarum); 2) stoi. Federacji Afryki Srodk. na wyżynie Pd. Rodezji; 83 100 mieszk. (1951); węzeł kol.; w okolicy kopalnie złota. SALK [so:k] Jonas E. (ur. 1914), lekarz amer., wynalazca szczepionki przeciw chorobie Heinego-Mcdina. SALMANASSAR III (859—824 p. n. e.), władca asyryjski; prowadził politykę wielkich podbojów; uzależnił Izrael, Tyr i Sydon, podbił całą Babilonię. SALMIAK -►chlorek amonu. SALMONELLAE, grupa Gram-ujemnych bakterii wywołujących schorzenia dróg pokarmowych (dur, ^aradur, nieżyt jelit). Nazwa od amer. bakteriologa Imera Salmona (1850—1914). SALOL, związek org.; biała krystaliczna substancja; środek stosowany w zakażeniach jelit i dróg moczowych. SALOME, córka -►Herodiady z pierwszego małżeństwa; tańcem skłoniła ojczyma do wydania wyroku śmierci na Jana Chrzciciela. SALOMON (X w. p. n. e.), słynny z mądrości król żyd., syn Dawida; budowniczy świątyni w Jerozolimie. SALOMONA WYSPY, grupa wysp w środk. Melanezji na Pacyfiku; 40 403 km2, 160 000 mieszk. (1954); wulkaniczne, otoczone atolami koral., zalesione; klimat zwrotnik.; plantacje palmy kokos. Podział polit.: do W. Brytanii 29 785 km2, 103 000 mieszk., z gł. wyspą Guadalcanal, do Związku Austral, zach. część, 10 618 km2, 57 000 mieszk., z gł. wyspą Bougainville. SALOMON IBN GABIROL (1021 — ok. 1058). poeta i filozof żyd. w Hiszpanii, piszący w języku hebr. i arab.; liryka świecka i rei.: poemat Korona królewska; autor (pod pseud. Avicebron) dzieła filoz. Źródło Życia (Fons Vitae). SALONA, dziś Solin w Jugosławii, w starożytności rzym. punkt strateg, i port handl.; w okresie późnego cesarstwa stolica Dalmacji; zburzona 535 przez Gotów, 639 przez Awarów; wykopaliska. SALONICKA ZATOKA, pn.-zach. część M. Egejskiego; na pn. wybrzeżu port Saloniki. SALONIKI (Thessaloniki), drugie co do wielkości m. Grecji (Macedonia); 217 000 mieszk. (1951); ważny port mor.; przemysł włókien., stoczn., spoż. i skórzany; węzeł kol, i lotn. — Salonicki układ 1936 między Ententą Bałkańską a Bułgarią, znoszący ograniczenie zbrojeń Bułgarii nałożone przez traktat w Neuilly. SALON [fr.J SZTUKI, czasowa wystawa artyst. (np. doroczny salon jesienny), poświęcona np. jednemu artyście, jednej gałęzi sztuki (np. rzeźbie, malarstwu); powstał we Francji XVIII w., rozpowszechnił się w XIX w. SALOPA [fr.J, długie, obszerne wierzchnie okrycie kobiece z rękawami i pelerynką, zwykle watowane; noszone w XVIII i XIX w. SALPAUS SELKA, dwa równolegle łańcuchy wzgórz w pd. Finlandii, odległe od siebie o 20—25 km i stanowiące ogromne wały moreny czołowej; dł. 550 km i wys. 30—160 m, ciągnące się od Karelii po wybrzeże Bałtyku; pozostałość epoki lodowcowej. SALSEFIA, Tragopogon porrifolius, dwuletnia roślina warzywna z rodziny złożonych, żóitawobiałe długie korzenie jadalne. SALTARELLO —gagliarda. SALT LAKE CITY [so:lt lejk syty], stoi. stanu Utah w USA; 182 100 mieszk. (1950); ośrodek przem.handl.; węzeł kol. — Główny ośrodek sekty Mormonów. SALTO (wł.J, skok akrobatyczny z przewrotem lub przerzutem ciała ćwiczącego w powietrzu. SALTO MORTALE [w!.], niebezpieczny skok akrobatyczny z dużej wysokości, przy jednoczesnym koziołkowaniu w powietrzu. SALUIN (Saluen), rz. w Chinach i Birmie; dł. 2480 km, dorzecze 325 000 km2, źródła w górach Tybetu, wpada do zat. Martaban (M. Andamańskie); liczne wodospady, żeglowna odcinkami. SAMAR SALUSTIUSZ, Caius Sallustius Crispus (86 — 34 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych historyków rzym.; O spisku Katyliny, Wojna jugurtyńska, częściowo zachowane Dzieje (od 78 do 67 r.). SALVINI Tommaso (1829—1916), aktor wl., tragik, sławny zwłaszcza w rolach szekspirowskich. SALWA [lac.], jednoczesne oddanie strzałów karabinowych lub działowych na komendę; często stosowana dla oddania honorów wojsk, podczas uroczystości. SALWADOR (El Salvador), najmniejsza rep. w Ameryce Srodk.; 34 126 km2, 2 122 000 mieszk. (1954); język urzęd. hiszp.; stoi. San Salvador; wybrzeże nizinne, przechodzące na pn. i w części środk. w góry (Kordyliery), z licznymi wulkanami; klimat gorący, umiarkowanie wilgotny; lasy 37% pow.; wielkie plantacje kawy, trzciny cukr., bananów, tytoniu; gł. porty: La Unión, La Libertad; eksport kawy (86% wartości). — Posiadłość hiszp. 1524—1821; 1823—39 należał do Unii Środkowoamerykańskiej; od 1839 niepodległa republika. V SALWARSAN, związek org. zawierający arsen; lek wprowadzony 1910 przez P. Ehrlicha jako najradykalniejszy wówczas środek przeciwkiłowy. SAL WINIĄ PŁYWAJĄCA, Salvinia natans, drobna paproć wodna (A); po trzy liście w okółku, dwa plySalwinia pływająca wają (1). trzeci — pełniący funkcje korzenia —- zanurzony (2); niby-owoce, tzw. sporokarpia (3) zawierają zarodnie, duże lub male (B); na całym niżu Polski w rozproszonych stanowiskach. SALZACH, rz. w Austrii, pr. dopływ Innu; dł. 221 km; źródła w Alpach Wsch., na pn.-zach. od Wysokich Taurów; na pn. od Salzburga stanowi granicę austr.-niemiecką. SALZBURG: 1) kraj związkowy Austrii; 7154 km2, 328 200 mieszk. (1953); stoi. Salzburg; teren górzysty (Alpy Salzburskie 2995 m); alpejskie pasterstwo; w dolinach uprawa zbóż, sady; kopalnie soli (m. Hallein), miedzi i żelaza; przemysł: enem., metal., włókien.; ożywiona turystyka, letniska; 2) m. w Austrii; 102 900 mieszk. (1951); katedra, zabytkowe kościoły z VII—XIII w.; uniwersytet; przemysł: chem., metal., włókien. Rodzinne miasto Mozarta, miejsce międzynar. imprez muzycznych i teatralnych (od 1920 Salzburger Festspiele). SALZGITTER, m. w NRF (Saksonia Dolna), 98 500 mieszk. (1955); wydobycie rudy żel., soli potasowej i kamiennej; kombinat hutniczy, przemysł maszynowy. SAŁATA [fr.]: Lactuca saliva, roczna roślina warzywna z rodziny złożonych, liście jadalne; s. głowiasta, liście zwinięte w luźne główki; s. rzymska, główki wydłużone; s. listkowa nie tworzy główek; sałatka, potoczna nazwa potrawy przyrządzanej na zimno z warzyw gotowanych lub surowych, owoców i liści niektórych roślin. SAŁTYKOW-SZCZEDRIN Michaił J. (1826—89), pisarz ros., znakomity satyryk, rewolucyjny demokrata; w młodości należał do kręgu utopijnych socjalistów — „pietraszewców“, za co skazany został na zesłanie (1848—55); monografista obyczajowości prowincjonalnej dal w szeregu utworów potraktowany z pogodnym szyderstwem lub z ostrym sarkazmem obraz mieszczaństwa, carskiej biurokracji i burżuazji; piętnował ustrój pańszczyźniany; Szkice gubernialne. Historia jednego miasta, Państwo Gołowlewowie, Dawne poszechońskie dzieje. SAMAR, wyspa należąca do rep. Filipin; 13 500 km2, 757 2Ó0 mieszk. (1951); górzysta, zalesiona; produkcja -►kopry. SAMAR Sm, samarium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 62; metal -►ziem rzadkich.  SAMARIA SAMARIA (dziś w. Sebastije k. Nablus w Jordanii), w starożytności (od 880 p. n. e.) stolica państwa Izrael, w 722 p. n. e. zdobyta przez króla asyr. Sargona II; od poi. II w. p. n. e. (Machabeusze) nazwa całej prowincji. Zob. też Samarytanie. SAMARIN Iwan W. (1817—85), aktor ros., od 1837 związany z Teatrem Małym; odtwórca ról schillerowskicn. SAMARKANDA (Samarkand), m. obw. w Uzbeckiej SRR (ZSRR); 170 000 mieszk. (1956); jedno z najstarszych miast Azji; zabytki arch. z epoki Timura i jego następców; uniwersytet; fabr. maszyn roln., samochód., aparatów kinowych, oczyszczalnia bawełny, przemysł jedwabn., skórz., obuwn., dziewiarski, konfekc., spoż. Tabl. 46. SAMARYTANIE, ludność Samarii powstała ze zmieszania Żydów z pogańskimi kolonistami osiedlonymi tu przez Asyryjczyków; potomkowie S. (ok. 2000) przetrwali do dziś w m. Nablus (dawniej Sichem); religia S. była (i jest) odrębnym wyznaniem religii moiżeszowej. SAMBA [portug.], taniec towarzyski, szybki, w takcie dwudzielnym, powstały z tańca brazyl. Murzynów. Zob. też jazz. SAMBIA, płw. na M. Bałtyckim, między Zalewem Wiślanym a Kurońskim (ZSRR); wybrzeża słyną z obfitości bursztynu; liczne kąpieliska. SAMBIJSKIE ' POWSTANIE,' 1525 antyfeudalny zbrojny ruch chłopów z Sambii (Prusy Książęce), stłumiony przez wojsKa książęce i szlachtę. SAMBRA, rz. we Francji i Belgii, 1. dopływ Mozy; dl. 190 km; połączona kanałem żeglownym z rz. Oise i Sekwaną. SAMNICI, plemię ital. zamieszkujące środk. część pd. Italii; gł. przeciwnik Rzymu w walce (343—290 p. n. e.) o hegemonię nad Italią. SAMOA, grupa wysp wulkan, w Polinezji na Pacyfiku; klimat zwrotnik.; gł. produkty: kopra, kakao, kauczuk. Podział polit.: zach. Samoa z gł. m. Pago-Pago, 197 km2, 18 900 mieszk.; posiadłość USA; wsch. Samoa 2927 km2, 84 900 mieszk., z gł. m. Apia; terytorium powiernicze Nowej Zelandii. Tabl. 14. Samochody osobowe w niektórych krajach (w użytkowaniu) Kraje 1937 1955 1937 1955 w tysiącach sztuk na 1000 mieszkańców USA 25391 51989 197 315 Kanada 1103 2935 97 188 Australia 499 1347 73 146 Francja 2020b 3350 49 77 W. Brytania e 1833 3550 • 70 Belgia 144 368“ 17 42 NRF 1108° 1813 16 36 Wiochy 271 879 6 18 [aponia 60.0 153 1 2 Polska 24,5<i 40,3 0,7 1,5 Jugosławia 11.3 12,6 1 1 * 1953. b 1939. c Niemcy w granicach 1937. d Stan w dniu 1 I 1938. c Bez Pn. Irlandii. Samochody osobowe Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w tys. sztuk) Kraje 1937 1950 1956 Świat® w tym: 5020 8160 8978 USA 3929 6666 5816 NRF 205» 216 848 W. Brytania 379 523 708 Francja 185 257 648 Kanada 153 284 375 Wiochy 61 100 280 Polska • • 6 ® Rez Chińskiej Rep. Lud. b 1938. [w 1937 bez Chin). 854 Znaki przynależności państwowej pojazdów mechanicznych Państwo Znaki Państwo Znaki Argentyna Australia Austria Belgia Brazylia Bułgaria Chiny Czechoslowacj a Egipt Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Indie Izrael Jugosławia RA Aus A B BR BG RC CS ET SF F GR E NL IND IL YU Liban Maroko (hiszp.) Meksyk N iemcy Norwegia Polska Portugalia Rumunia Syria Szwajcaria Szwecja Turcja USA Węgry W. Brytania Włochy 
Zw. Pd. Afr. RL ME MEX D N PL P R SYR CH S TR USA H GB I ZA SAMOCHÓD, pojazd bezszynowy na 3, 4 lub więcej kołach lub na gąsienicach, napędzany własnym silnikiem; pod względem przeznaczenia rozróżnia się: s. 	pasażerskie (s. osobowe i autobusy), s. ciężarowe i s. specjalne (pożarnicze, s.-warsztaty, s. 	do wywozu śmieci, polewaczki, s.-wywrotki, s. pancerne itp.); pod względem przystosowania do terenu s. 	szosowe i s. terenowe (do jazdy po bezdrożach); praprototypem s. był parowy ciągnik artyleryjski fr. Konstruktora Cugnota (1770); pierwszy s. napędzany silnikiem spalinowym pochodzi od austr. mechanika Marcusa (1875); twórcami właściwego s., o konstrukcji zbliżonej do współczesnych rozwiązań, są: Daimler (1885) i Benz (1886); prędkość maks. s. osobowego ok. 230 km/godz, s. wyczynowego (wyścigowego) ok. 650 km/godz (1957). Tabl. 75. SAMOGŁOSKI, głoski, które powstają przy otwartej jamie ustnej i mogą być ośrodkiem sylaby; w języku poi. mamy 8 samogłosek: a, e, i, o, u, y, ę, ą; dzielą się na przednie, przy wymawianiu których język wysuwa się do przodu (e, i, y, ę), i tylne, przy wymawianiu których język cofa się ku tyłowi (o, u, ą), nosowe, wymawiane przy otwartej jamie nosowej (ą, ę), i czyste, wymawiane przy zamkniętej jamie nosowej (a, e, i, o, u, y). Tabela samogłosek Samogłoski nosowe czyste przednie Ç e, i, i/ tylne 4 a, o, ti SAMOGŁÓW, Mola viola, ryba z rzędu zrosłoszczękich; morza gorące i umiarkowane; do 2.5 m dł. i do 540 kg wagi; ciało b. skrócone; płetwa grzbietowa i odbytowa b. wysokie; mięso niejadalne. SAMOGWAŁT, masturbacja, onanizm, onania — samozaspokajanie popędu płciowego. SAMOINDUKCJA -indukcja (własna). SAMOJEDZI: 1) nazwa nadawana —Nieńcom: 2) łączna nazwa ludów posługujących się jęz. grupy samojedzkiej rodziny uralskiej: Nieńców, Enców, Nganasanów, Selkupów i in. Nazwa S. nie ma nic wspólnego z antropofagią. SAMOJEDZKIE JĘZYKI, 5 spokrewnionych z sobą języków rozproszonych w dolinie rzeki Jenisej i na wybrzeżu Oc. Lodowatego: juracki, tawgiiski, jenisej-samojedzki, ostiako-samojedzki, kanasyjsKi. SAMOLOT, statek powietrzny cięższy od powietrza (—aerodyna), z napędem silnikowym, o powierzchniach nośnych nieruchomo związanych z całością statku; gł. części składowe s. : platowiec, grupa napędowa i wyposażenie; rodzaje s. w zależności od ilości {>latów: jednopłat, dwupłat, wielopłat;w zaeżności od położenia usterzenia: s. normalny, s. kaczka, s. bezogonowiec; podział w zależności od przeznaczenia : s. wojskowe przystosowane do wykonywania różnych zadań, np. s. bombowy, myśliwski, szturmowy, obserwacyjny itp. Zob. też lotnictwo (wojskowe); s. cywilne: transportowe (do przewozu pasażerów, poczty i towarów głównie na regularnych liniach komunik.), turystyczne (do przewozu kilku osób poza regularnymi liniami), sportowe (jedno- lub dwuosobowe), szkolne i treningowe, akrobacyjne (do ćwiczeń lub  855 pokazów), sanitarne i in.; s. odrzutowy napędzany jest silnikiem odrzutowym; s. naddźwiękow y osiąga prędkość większą od prędkości dźwięku. Zob. też lotnictwo, lotniczy silnik, latające maszyny. Samolot myśliwski SAMON ( ? —ok. 660), kupiec frankoński; założyciel i król państwa slow. na Morawach 625—60 (państwo Samona). SAMOOBRÓT —autorotacja. SAMOPAŁ, ręczna broń palna używana od XVI w. w Rosji, także przez Kozaków zaporoskich (odpowiednik rusznicy). SAMOPYLNOśĆ, autogamia — zdolność roślin do zapylania się własnym pyłkiem (z tego samego kwiatu). Zob. też obcopylność. SAMORÓDŻTWO, abiogeneza — powstawanie bakterii i niektórych innych niższych organizmów bezpośrednio z martwego podłoża; pogląd obalony ostatecznie przez doświadczenia L. Pasteura. SAMORZĄD, system organizacji i zarządzania polegający na tym, że grupa ludzi samodzielnie kieruje swą działalnością wg ustalonych przez nią lub nadanych zasad; organy kierownicze s. pochodzą z wyboru; s. robotniczy, bezpośredni udział załóg w zarządzaniu przedsiębiorstwami uspołecznionymi w niektórych krajach socjalist.; formę organiz. tego s. 	stanowią w Polsce Konferencje Samorządu Robotniczego, w skład którego wchodzą członkowie rad robotniczych, rad zakładowych i partyjnych komitetów zakładowych; s. specjalny, organizacja obejmująca wszystkie osoby na terenie działania, związane wykonywanym zawodem (np. rzemieślników); formami organizacyjnymi s. specjalnego są np. izby rzemieślnicze; s. spółdzielczy, obejmuje członków zrzeszonych w spółdzielniach i ich związkach; organami s. s. są walne zebrania członków, radv nadzorcze i zarządy; s. terytorialny, związek osób zorganizowany na podstawie przepisów prawa publicznego, wyposażony w osobowość prawną, powołany do wykonywania określonych zadań administracji państw.; ma najszerszy zakres działania, obejmuje wszystkie osoby zamieszkałe na terenie danej jednostki s. (gminy, miasta, powiatu, wojew. itp.); w Polsce istniał do czasu (1950) przejęcia admin. państw, przez rady nar., jako organy jednolitej władzy państw. SAMOS, wyspa gr. na M. Egejskim, w pobliżu Turcji; 833 km*, 59 700 mieszk. (1951); uprawy: winorośl, tytoń, oliwki, cytrusy, bawełna; przemysł tytoń, i skórz.; gł. m.: Watheos (stoi.), Wathi, Limen. Od XV w. tur.; 1832—1913 księstwo auton., 1913 grecka. SAMOSTERYLNOŚĆ, zabezpieczenie przed zapłodnieniem komórki jajowej gametami męskimi pochodzącymi z tego samego osobnika; s. występuje często u roślin obupłciowych i niektórych niższych zwierząt. SAMOSTRZELNIK Stanisław (koniec XV w. — 1541), renesans, malarz krak., zakonnik; malarstwo iluminacyjne (miniatury w Mszale Erazma Ciołka, w Żywotach arcybiskupów gnieżn.), także obrazy sztalugowe i malarstwo ścienne (freski). SAMOSZ, rz. na Węgrzech i w Rumunii, 1. dopływ Cisy, dl. ok. 500 km; źródła we wsch. Karpatach; w dolnym biegu skanalizowana, spławna. SAN SAMOTOK, przenośnik złożony z obracających się bębnów ułożonych jeden za drugim; służy do przenoszenia metalu walcowanego w walcowniach. SAMOTRAKI (Samothrake), wyspa w pn. części M. Egejskiego; ok. 177 km2; skały Krystaliczne, liczne ciepłe źródła siarczane; należy do Grecji. SAMOWAR [ros.], mosiężny, —yioKcsci m¡e(jz¡any jujj srebrny przyrząd z grzejnikiem na węgiel drzewny, do gotowania wody na herbatę; używany gł. w Rosji. SAMOWYŻWALACZ, urządzenie mech. lub pneumat. uruchamiające migawkę z pewnym opóźnieniem (zwykle ok. 12 sek); pozwala na fotografowanie samego siebie. SAMOWZBUDZENIE: 1) wzbudzanie -►pola magnet, w -►prądnicach elektr. bez stosowania dodatkowego źródła prądu; przy rozruchu prądnic z s. początkowy prąd wzbudzenia powstaje wskutek indukowania (-►indukcja) siły -►elektromotorycznej magnet, polem szczątkowym maszyny. Zob. też Histereza (magnetyczna); 2) powstawanie drgań w dowolnym układzie przy braku zewn. bodźców wskutek niestałości równowagi układu (np. s. generatora lampowego). SAMOZAP ALANIE, zdolność niektórych substancji, m. in. węgla kam. i brunat., rud siarczkowych, do samoczynnego zapalania. SAMOZAPŁODNIENIE —autogamia. SAMOZAPŁON, zapalanie się mieszanki palnej w komorze sprężania, spowodowane rozgrzaniem elementów silnika spalinowego. SAMOZWANIEC Magdalena, właśc. M. z Kossaków I-voto Starzewska, II-voto Niewidomska (ur. 1899), pisarka satyr., córka malarza Wojciecha Kossaka, siostra poetki M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiei; Na ustach grzechu (parodia brukowych romansów), kilka zbiorów felietonów, powieść autobiograficzna Maria i Magdalena. SAM02YWNOSC -autotrofizm. SAMPAN, mała łódź rzeczna lub przybrzeżna, wiosłowa lub ożaglowana, służąca też za mieszkanie. Tabl. 17. SAMSONOW Aleksandr W. ((1856—1914), gen. ros.; w I wojnie świat, jako dowódca 2 Armii poniósł klęskę w sierpniu 1914 w Prusach Wsch., pod Tannenbergiem. SAMSONOWICZ Jan (ur. 1888), geolog, prof. Uniw. Warsz., członek PAN; wraz z J. Czarnockim stworzył nowoczesną geologię Gór Świętokrzyskich i ich obrzeżenia; odkrył Nadbużańskie Zagłębie Węglowe. SAMSONOW, w., pow. i woj. kieleckie; w obrębie Gór Świętokrzyskich nad Bobrzą; w okolicy ruda żelaza: wytapianie żelaza w S. od XVI w., w XIX duży ośrodek hutniczy, fabr. broni. SAMSUN, port w pn. Turcji nad M. Czarnym, zał. w VI w. p. n. e. pod nazwą Amisus; 62 600 mieszk. (1955); ośrodek produkcji tytoniu; eksport tytoniu, produktów roln.; import tekstyliów. SAMUEL (?—1014), car bulg.-maced.; po przewlekłych walkach z cesarzem bizant. pokonany przez Bazylego II, który podbił zach. państwo bułgarskie (maced.). SAMUM [arab.], gorący, suchy i porywisty wiatr pustynny na Saharze i w Arabii, unoszący chmury piasku i kurzu, występuje najczęściej wiosną i wczesnym latem; temp. podczas s. wzrasta niekiedy do 50°, wilgotność powietrza dochodzi do 10%. SAMURAJ, nazwa rycerzy w feud. Japonii; arystokratyczna klasa wojowników powstała podczas wojen w XII w.; s. 	mieli przywilej noszenia dwóch mieczów; 1867 przyczynili się do obalenia szogunatu. SAN, pr. dopływ Wisły, dl. 444 km, pow. dorzecza 16 779 km*, źródła pod Przełęczą Użocką w ZSRR, ujście poniżej Sandomierza; tworzy przełomy przez Samuraj  SANA Bieszczady i Pogórze Karpackie; gl. dopływy: Wisłok, Wisznia, Luhaczówka, Tanew; zapory wodne w Solinie i Myszkowcach; nad S. leżą: Lesko, Sanok, Przemyśl, Jarosław. SANA, stoi. Jemenu; ok. 50 000 mieszk.; ośrodek handl.; rzemiosło artyst. (wyroby ze srebra, złota, kamieni szlachetnych, skór, metalu). SANACJA [lac. sanatio — uzdrowienie], nazwa przyjęta dla określenia obozu Piłsudskiego, który 1926 dokonał przewrotu majowego i pod hasłem „sanacji moralnej“ wprowadził swoją dyktaturę; podstawą organiz. s. był BBWR, a później OZN. SAN ANTONIO [sanantęunjou], m. w USA (Teksas); 408 400 mieszk. (1950); ośrodek adm.-handlowy; arch. hiszp. z XVIII w.; węzeł kol. na drodze do Meksyku; uzdrowisko zimowe. SANATORIUM [lac.], zakład leczniczy i wypoczynkowy dla chorych i rekonwalescentów; zwykle w miejscowościach uzdrowiskowych, np. w górach lub nad morzem; sanatorium nocne -►pólsanatorium. SANCHEZ [sąnczes] DE BUSTAMANTE Y SIRVEN Antonio (1865—1951), prawnik kubański, twórca znanej kodyfikacji międzynarodowego prawa prywatnego, przyjętej 1928 w formie konwencji przez 21 państw amerykańskich. SANCZO PANSA, giermek Don Kichota w powieści —Cervantesa; fizyczne i duchowe przeciwieństwo błędnego rycerza, uosobienie chłopskiego rozsądku. SAND [s3] George, wlaśc. Aurorę Dudevant, ur. Dupin (1804—76), pisarka fr., przedstawicielka romantyzmu, zbliżona ideologicznie do socjalizmu utopijnego; przyjaciółka Chopina; autorka powieści feministycznych (Indiana), społecznych, zawierających ostrą krytykę burżuazji i apoteozę bohaterów ludowych (Wędrowny czeladnik, Horacy, Consuelo), wiejskich (Diabelska kałuża. Mała Fadetka) i idyllicznych. SANDACZ, Lucioperca lucioperca, ryba z rodziny okoniowatych; Europa; dł. do 1,20 m, ciężar do 12 kg; ceniona i hodowana; zamieszkuje jeziora o czystym dnie, dolne biegi rzek, wodv slonawe. SANDAŁOWE DRZEWO, S antalum album, z rodziny sandałowatych; Indie i Malaje; dostarcza cennego białożółtego drewna o pięknym zapachu, używanego do wykładania ozdobnych wyrobów stolarskich, do produkcji olejku sandałowego (stosowanego w lecznictwie i perfumerii) oraz do wyrobu kadzideł używanych w świątyniach indyjskich. SANDAŁY [gr.], przewiewne płytkie obuwie o plecionym lub ażurowym wierzchu skórzanym. SANDAUER Artur (ur. 1913), krytyk i tłumacz; zbiory szkiców: Poeci trzech pokoleń, Moje odchylenia; opowiadania Śmierć liberała (tematyka okupacyjna); przekłady sielanek Teokryta, poezji Majakowskiego. SANDBURG [sąndbarg] Carl (ur. 1878), poeta mer., z pochodzenia Szwed; piewca prerii amer. Zachodu, naśladowca -»Whitmana; zbiory Chicago Poems, Smoke and Steel (Dym i stal), Cood Morning America (Dzień dobry Ameryko), monografia hist. Abraham Lincoln. SANDECKI lub Małecki Jan ( ? —1567), drukarz krak., późniejszy działacz reformacyjny, pastor i drukarz protest.; pisał przedmowy do wydawanych, a być może również i tłumaczonych przez siebie prac. SANDHI [sanskr.], upodobnienie głosek co do dźwięczności, zachodzące gł. między wyrazami, np. nasz dom czyt. nat dom; pojęcie sandhi opracowali gramatycy hinduscy już kilka wieków p. n. e. G. Sand Sandałowe drzewo 856 SAN DIEGO [sandięjgou], m. i port nad Pacyfikiem w USA (Kalifornia); 334 400 mieszk. (1950); produkcja samolotów; woj. baza mor., lotnicza. SANDOMIERSKA KOTLINA (Krakowsko-Sandomierska), wsch. część Kotlin Podkarpackich między Pogórzem Karpackim, Wyż. Małopolską a Wyż. Lubelską i Roztoczem; kotlinę przecina Wisła i liczne rz. karpackie; ślady dawnych puszcz, np. Niepolomicka, Sandomierska. SANDOMIERSKA PUSZCZA, w Kotlinie Sandomierskiej; lasy sosnowe, liściaste, mieszane (dąb, buk. topola i in.), fragmenty pierwotnej puszczy gł. nad Sanem. SANDOMIERZ, m. pow., woj. kieł., nad Wisłą; 10 000 mieszk. (1956); gł. przemysł przetw.-rolny, fabr. porcelany elektrotechn., uprawy pszenicy, buraka cukrowego, jęczmienia, sady; zamek piastowski, liczne zabytkowe kościoły, dom Długosza z 1476 z Muzeum Diecezjalnym, ratusz z XIII w. przebudowany w XIV w. i w epoce Odrodzenia, fragmenty murów średniow. z Bramą Opatowską; malownicze wąwozy (Wąwóz Królowej Jadwigi, Wąwóz Piszczele i in.); dom wycieczkowy i muzeum PTTK. — S. powstał w czasach przedhist.; w XII w. gród obronny i osada handl.; w okresie rozbicia dzielnicowego stolica odrębnego księstwa; 1241, 1259 zniszczony najazdami tatarskimi; 1286 druga lokacja miasta; 1349 spalony przez Litwinów, na nowo odbudowany, otoczony murem obronnym; w XVI w. ośrodek handlu wiślanego zbożem i produktami leśnymi; 1570 zjazd dysydentów poi., tzw. zgoda sandomierska; zniszczony 1655 przez Szwedów podupada w XVIII w.; 1702 konfederacja szlachty małopol. opowiadającej się za Augustem II przeciwko Szwedom i popierającym ich magnatom; po I rozbiorze S. zagarnęła Austria; 1809—14 S. należał do Ks. Warsz., potem do Królestwa Pol.; od 1819 siedziba biskupstwa. SANDR [niem.], zandr — b. płaski stożek zbudowany z piaszczystych osadów wód wypływających spod lodowca, np. na Pojezierzu Mazurskim. SANDWICH [sęnd“ycz] POŁUDNIOWE, wulkaniczne wyspy subarktyczne na Oc. Atlantyckim, 372 km2, niezamieszkałe. SANDWICZ [ang.], kanapka z dwóch złożonych razem kawałków chleba lub bułki z masłem, przełożonych mięsem, serem, rybą itp. (od nazwiska hr. Sandwich). SANDŻAK [tur. sztandar], nazwa okręgu administr. w sułtańskiej Turcji. SANFORYZOWANIE, jeden z procesów wykańczania tkanin bawełnianych; wygięta wypukło tkanina jest prowadzona na filcu bezkońcowym na specjalnym urządzeniu, a następnie wygięta wklęsło na bębnie suszącym; s. ma na celu zmniejszenie kurczliwości tkaniny. SAN FRANCISCO [s3n fransyskou], m. i gł. port nad Pacyfikiem w USA (Kalifornia); 790 000 mieszk., zespół miejski 2 325 000 mieszk. (1955); centrum kult.; 3 uniwersytety (Berkeley); ośrodek finans. i handlu zagr.; stocznie; przemysł spoż.; baza woj. mor.; 1906 zniszczone przez trzęsienie ziemi. — 25IV—26 VI 1945 konferencja przedstawicieli 50 narodów, na której powołano ONZ; 8 IX 1951 traktat pokojowy pomiędzy mocarstwami zach. a Japonią. SANGA, pr. dopływ Konga (Fr. Afryka Równ.), dl. 140 km, utworzona z dwóch rz. Kadai i Mambere, żegl. od ujścia do m. Wesso. SANCALLO, rodzina wl. architektów Renesansu: 1) Giuliano (1445—1516); kościół na planie krzyża gr. S. Maria delle Carceri w Prato, Villa Reale w Poggio a Caiano; 2) Antonio (1485—1546); Palazzo Farnese w Rzymie, przebudowa bazyliki Św. Piotra w Rzymie. SANGAY, czynny wmlkan w Andach Ekwadoru, wys. 5323 m; szczyt pokryty wiecznym śniegiem. SAN GIMIGNANO [san- dżiminjąno], m. w środk. Włoszech (Toskania); 12 000 mieszk. (1936); zachowany charakter średniow. miasta. SANGUSZKO Eustachy (1842—1903), polityk, poseł na sejm krajowy w Galicji i do wiedeńskiego parlamentu; 1895—98 namiestnik Galicji. SANG WINA [łac.]: 1) czerwonawobrunatna kredka używana do szkiców i rysunków; 2) rysunek wykonany taką kredką. SANHEDRYN [gr. synhedrion], najwyższy żyd. trybunał reł.-polit. i prawno-administr., złożony z 70 członków, którym przewodniczył najwyższy kapłan; działał w Jerozolimie (ok. 200 p. n. e. — 70 n. e.) a po jej upadku w Jamnia, zachowując tylko autorytet moralny.  857 SANHER1B (705—681 p. n. e.). władca państwa asyryjskiego; zbudował nową stolicę Asyrii — Niniwę; 689 ztjurzyl Babilon. SANIDYN, minerał; wysokotemperaturowa odmiana ortoklazu; występuje w postaci tabliczkowatych kryształów w skalach wylewnych, jak riolity i trachity. SANITARIAT [łac.], pion służby zdrowia, sprawujący nadzór nad stanem sanitarnym kraju; -►Państwowa Inspekcja Sanitarna. SANITARIUSZ [łac.], pracownik służby zdrowia spełniający czynności pomocnicze w opiece nad chorym; pielęgniarz. SANITARNA OBRONA PRZECIWCHEMICZNA, dział służby zdrowia, do którego zadań należy zapobieganie i usuwanie następstw zatrucia bojowymi środkami chemicznymi. SANITARNA OŚWIATA, popularyzowanie wiadomości z zakresu higieny, zapobiegania chorobom zakaźnym i społecznym. SAN JOSÉ [san hose], stoi. rep. Costa Rica (1165 m n. p. m.); 118 300 mieszk. (1952); uniwersytet; ośrodek przemysł, obszaru roln. (banany, kawa, kakao, zboże); stacja kol., lotnisko. SAN JUAN [san huąn], stoi. i gł. port Puerto Rico; 224 800 mieszk. (1950); zabytki aren. kolonialnej; cukrownie; gł. ośrodek handl. i eksportowy (cukier, tytoń, kawa, owoce pd. i zwrotnik.). SANKCJA [lac.]: 1) zatwierdzenie jakiegoś aktu przez władzę wyższą, nadające mu moc prawa; 2) określony skutek naruszenia prawa (grzywna, kara pozbawienia wolności, odpowiedzialność cywilna itd. ; 3) 	w prawie międzynar. akcja represyjna o charakterze gosp., polit, lub wojsk, przeciw państwu naruszającemu pokój; według Karty NZ o stosowaniu sankcji decyduje Rada Bezpieczeństwa. SANKCJA PRAGMATYCZNA, zasadnicze prawa normujące sprawy państw.; s. p. 1438 wydana przez Karola VII w Bourges, ogłaszająca za obowiązujące postanowienia -»soboru bazylejskiego, rozwiązanego rzez papieża; na niej się opierają tzw. wolności ościola gallikańskiego; s. p. 1713, ustanowiona przez Karola VI, wprowadziła niepodzielność austr. ziem koronnych i następstwo tronu przez pierworodztwo zarówno w linii męskiej, jak i żeńskiej. SANKHJA, jeden z najstarszych hind. systemów filoz.; ateistyczny; uznaje 2 pierwiastki podstawowe; ducha i materię, będące podstawą ewolucji świata. SANKIULOCI [fr. sans-culottes], pogardliwa nazwa nadawana przez warstwy wyższe drobnemu mieszczaństwu i proletariuszom na początku w. rewolucji fr. ze względu na noszone przez nich długie spodnie ipantalons) zamiast przyjętych wówczas krótkich (culottes); później nazwa stosowana w ogóle do ludu, zwłaszcza miejskiego. SANKT GALLEN, m. w pn.-wsch. Szwajcarii; 71 200 mieszk. (1954); wyższa szkoła ekon.; przemysł: włókien., metal., spożywczy. SANKT MÓR1TZ, m. w pd.-wsch. Szwajcarii; 2500 mieszk. (1950); znane zdrojowisko; duży ośrodek sportów zimowych. SANKT POLTEN, m. w Austrii (Austria Dolna); 40 300 mieszk. (1951); opactwo z XI w.; przemysł maszyn., włókien, (sztuczny jedwab). SAN LUIS POTOSI, m. w Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 156 300 mieszk. (1950); zabytki arch. kolonialnej; ośrodek handl. płodami roln. (zboże, bawełna, tytoń); kopalnie srebra, ołowiu, cynku, antymonu; wielki zakład produkcji arszeniku; węzeł kolejowy. SAN MARINO, rep. (pod protektoratem wł.) w środk. Wloszecn; istnieje od XIII w.; 61 km*, 13 300 mieszk. (1953); okręg górzysty; ludność trudni się rolnictwem i pasterstwem; stoi. San Marino (1S50 mieszk., 1936). SAN MARTIN Juan José de (1778— 1850), generał i polityk argent.; bojownik o niepodległość Argentyny, Chile i Peru. SANMICHELI [sanmikęli] Michele (1484—1559), wł. architekt renesans, i inżynier wojsk., uczeń D. Bramantego; pałac Pompei i Bevilacqua w Weronie, Grimani w Wenecji, fortyfikacje i bramy Werony. SANNAZARO Jacopo (1456—1530), poeta wL; humanista związany z dworem aragońskim w Neapolu; jego powieść pasterska (prozą i wierszem) Arkadia wywarła znaczny wpływ na literaturę europejską. SANOK, m. pow., woj. rzesz., w Kotlinie Sanockiej, nad Sanem; 14 300 mieszk. (1956); zakłady „Sa- SANTOS nowag" (produkcja wagonów kol.) oraz przemysłu drzewnego, elektrotechn., gumowego, przetw.-roln.; zamek z czasów Kazimierza W. (Muzeum Ziemi Sanockiej), kościół i klasztor franciszkanów z XIV w. Warowny gród przy szlaku do Węgier, prawo miejskie od 1366, siedziba kasztelana i starosty grodowego; w XV w. urodził się tu Grzegorz z Sanoka; od 1772 w zaborze austriackim. SAN REMO, m. w pn. Włoszech (Liguria); 38 000 mieszk. (1951); miasto-ogród, znana miejscowość wypoczynkowa na Riwierze Włoskiej. SAN SALVADOR, stoi. rep. Salwador; 191 400 mieszk. (1954); uniwersytet; cukrownie, fabr. worków; stacja kol., lotnisko. SAN SEBASTIAN, m. i port w pn. Hiszpanii (Baskonia), nad Zat. Biskajską; 118 400 mieszk. (1954); słynne kąpielisko. SANSKRYT, staroż. język lit. Hindusów, należący do rodziny —indoirańskich języków; ok. 500 p. n. e. — — 1500 n. e. powstała w tym języku wspaniała literatura; starsza fazą rozwoju języka staroind. był tzw. jęz. wedyjski, tj. język świętych ksiąg Wed (ok. 1500 — ok. 500 p. n. e.). SAN STEFANO, miejscowość kolo Stambułu, w Turcji; 1878 zawieszenie broni kończące wojnę ros.-tur.; ustalone przedwstępne warunki układu pokojowego uległy zmianie na kongresie w Berlinie (1878). SANTA ANNA (Santana) Antonio (1797—1876), rewolucjonista i generał meksyk.; z przerwami pięciokrotny prezydent i dyktator wojskowy Meksyku 1833—55; wygnany, 1874 wrócił z emigracji. SANTA CATARINA, stan w pd. Brazylii, nad Atlantykiem; 94 367 km*, 1 700 000 mieszk. (1953); stoi. Florianopolis; rozcięta wyżyna, pokryta lasem sosnowym (araukariowym), stepem; klimat umiark., zwrotnik.; uprawa zbóż, ziemniaków; hodowla bydła; niewielkie kopalnie węgla; duże skupienie Niemców i Włochów. SANTA CRUZ, m. we wsch. Boliwii, ośrodek adm. i gosp. boliw. Chaco; 42 700 mieszk. (1950); przy transkontynent. linii kol. (—Panamerykańska Droga); lotnisko. SANTA CRUZ DE TENERIFE, stoi. hiszp. Wysp Kanaryjskich na pn.-zach. wybrzeżu Tenerify; 103 500 mieszk. (1951). SANTA FĆ: 1) m. w środk. Argentynie, port nad rz. Paraną; 168 000 mieszk. (1947); uniwersytet; ośrodek handl. żyznego obszaru roln. (pszenica, kukurydza, len, słonecznik); mlvny, olejarnie, fabr. garbnika (—kwebracho); węzeł kol.: 2) [santafęj] m. w USA stoi. stanu Nowy Meksyk; 27 000 mieszk. (1950); zabytkowe budowie; ośrodek bogatego okręgu górniczego. „SANTA MARIA“, statek flagowy Krzysztofa Kolumba, trzymasztowa karawela o wyporności ok. 200 t. Zob. też żaglowiec. SANTANDER, m. i duży port w pn. Hiszpanii (Stara Kastylia) nad Zat. Biskajską; 109 000 mieszk. (1954); przemysł metalurg., stocznie; znane kąpielisko. SANTIAGO (de Chile), stoi. Chile; 665000 mieszk., zespól miejski 1348 300 mieszk. (1952); uniwersytet i in. wyższe uczelnie; gł. ośrodek handl. i finans. kraju; skupia 50V« przemysłu chil. (gł. włókien., spoż.); lotnisko. SANTIAGO DE COMPOSTELLA, m. w pn.-zach. Hiszpanii (Galicja); 55 500 mieszk. (1950); zabytki arch, rora., katedra z XI w., uniwersytet z 1501; arcybiskupstwo; słynne miejsce pielgrzymek. SANTIAGO DE CUBA, m. port. w pd.-svsch. części rep. Kuby; 166 600 mieszk. (1953); zabytki arch, kolonialnej; uniwersytet; cukrownie, fabr. cygar; kopalnie rudy żel., mangan.; eksport cukru, tytoniu, owoców pd., żelaza, manganu, miedzi; stacja kolejowa. SANTO DOMINGO: 1) wyspa —Haiti; 2) m. —Ciudad Trujillo. SANTOK, w., pow. gorzowski, woj. zielonog. nad Wartą; ślady grodu poi. założonego we wczesnym średniowieczu (badania archeologiczne). SANTONINA, związek org. otrzymywany z azjatyckiej rośliny bylicy rupnika (Artemisia dna); biała krystaliczna substancja; środek przeciw glistom jelitowym. SANTORIN, grupa wysp na M. Egejskim w archip. Cykladów, należy do Grecji; ok. 80 km2, czynny wulkan, uprawa winnej latorośli. SANTOS, m. w stanie S5o Paulo w Brazylii: 201 700 mieszk. (1950); drugi co do znaczenia port Brazylii; świat, ośrodek handlu i eksportu kawy, eksport wełny, owoców południowych.  SANTOS-DUMONT SANTOS-DUMONT [-dumą] Alberto (1873—1932), lotnik brazyl.; 1901 na sterowcu okrążył wieżę Eiffla. SAO FRANCISCO, rz. w Brazylii, dł. 2920 km, dorzecze ok. 700 000 kmi; źródła na Wyż. Brazylijskiej, wpada do Oc. Atlantyckiego dwoma ramionami; liczne szypoty i wodospady; żeglowna 1310 km w górnym i 255 km w dolnym biegu. SAONA, rz. we Francji, gł. pr. dopływ Rodanu, dł. 482 km, źródła na zach. od pasma Wogezów; żelowna 375 km, połączona kanałami z Renem, Marną, oara, Mozelą. SAO PAULO: 1) stan. w pd.-wsch. Brazylii, nad Atlantykiem; 247 223 km*, 9 837 000 mieszk. (1953); stoi. Sao Paulo; wyżyna (600—800 m) z niewysokimi pasmami gór i stromym zboczem ku wybrzeżu; klimat zwrotnik., chłodniejszy i suchszy na wyżynie, pokrytej lasami, sawanną i stepem; na wybrzeżu wilgotna puszcza zwrotnik.; najważniejszy rolno-przemvsl. obszar Brazylii; ponad 50“/o zbiorów kawy i bawełny, ponadto pszenicy, ryżu, tytoniu, owoców pd.; 60“/o produkcji przemysł. Kiaju. gl. w m. S3o Paulo; gl. port Santos; 2) stoi. stanu S3o Paulo; drugie co do wielkości m. Brazylii; 2 900 000 mieszk., zespół miejski 3 325 000 (1955); uniwersytet, politechnika, instytucje nauk.-kult.; ważny ośrodek finans. i bandl. (kawa, bawełna); największe m. przemysł. Brazylii (przemysł: włókien., spoż., skórz., chem., elektrotechn., metal., maszvn); węzeł kol.; wielkie lotnisko Tabl. 6. SAO SALVADOR (Bahia), stoi. stanu Bahia w Brazylii, nad Atlantykiem; 389 400 mieszk. (1950); liczne zabytki arch kolonialnej; uniwersytet; przemysł lekki (rafinerie cukru); ważny port Brazylii (eksport kakao, cukru, bawełny, tytoniu, skór); węzeł kol., lotnisko. SAO THOME -»Św. Tomasza Wyspa. SAP, podmokła gleba piaszczysta. SAPA, rów kopany pod ogniem nieprzyjaciela, umożliwiający wojskom zbliżenie się do obiektu bronionego przez wroga. SAPERZY -«-inżynieryjne wojska. SAPIEHOWIE, litew. rodzina możnowladcza herbu Lis, od schyłku XVI w. o dużej roli polit., od XYTI w. z tytułem książęcym; przy końcu XVII w. w ostrym konflikcie ze szlachtą. Zob. też Olkieniki. 1) Lew (1557—1633), kanclerz i hetman w. litew., wojewoda wil.; stronnik Zygmunta III; inicjator reform sądowych na Litwie; uczestnik wyprawy moskiewskiej Władysława IV i rokowań o rozejm dywiliński; 2) Paweł Jan (ok. 1600—65), syn poprzedniego, wojewoda witebski i hetman w. litew.; zasłużony w wojnie ze Szwecją i Moskwą; w opozycji wobec dworu król.; 3) Kazimierz Lew (1609—56), syn Lwa; podkanclerzy litew., marszałek nadworny; 4) 	Kazimierz Nestor (1750—97); gen. artylerii litew.; marszałek konfederacji litew. na Sejmie Czteroletnim; uczestnik powstania 1794; w. mistrz wolnomularstwa poi.; 5) Leon książę (1802—78), działacz polit. i przemysłowiec; uczestnik powstania listop.; od 1843 prezes Galie. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego; 1861—75 marszałek krajowy Galicji; Wspomnienia; 6) 	Adam książę (1828—1903), działacz polit. i społ ; od 1861 poseł na sejm galicyjski; uczestnik powstania 1863, przejściowo członek Rządu Narodowego; 1875—1900 prezes Galie. Towarzystwa Gosp.; 7) Adam książę (1867—1951), biskup, od 1925 arcybiskup-metropolita krak., od 1926 kardynał; 8) Eustachy książę (ur. 1881), polityk poi., konserwatysta, 1920—21 min. spraw zagr., 1921 poseł w Londynie, 1928—29 poseł na sejm; w styczniu 1919 współdziałał w próbie zamachu stanu organizowanym przez generała Januszajtisa. SAPIR [sapyr] Edward (1884—1939), językoznawca i antropolog amer.; znawca języków Indian amer. i jeden z twórców nowego kierunku w językoznawstwie zw. strukturalizmem. SAPONINY, glikozydy o skomplikowanej budowie, szeroko rozpowszechnione w świecie roślinnym; stosowane jako środki pieniące, emulgujące; silne trucizny. SAPPORO, gł. m. wyspy Hokkaido w Japonii; 426 600 mieszk. (1955); uniwersytet, instytuty roln.; przemysł: spoż., włókien., drzewny, chem.; sporty zimowe. SAPROBIONTY [gr.J, organizmy bytujące w środowisku podlegającym gniciu. SAPROFAGI [gr.J, zwierzęta odżywiające się rozkładającymi się szczątkami roślinnymi lub zwierzęcymi. SAPROFITY -»roztocza. SAPROPEL, petrograficzna odmiana węgla. SARABANDA, powolny, uroczysty taniec starohiszp. w takcie trójdzielnym; stylizowany jako stała część suity barokowej. 858 SARACENI, dawna nazwa ludności pn.zachodniej Arabii, w średniowieczu rozszerzona na wszystkich Arabów, następnie na mahometan i na ludy niechrześcijańskie na Wschodzie. SARAÇOGLU [saradżoghlu] Siikru (1887—1953), polityk tur., wieloletni minister spraw zagr., 1942—15 premier. SARAFAN [pers.J, długa szata bez rękawów, rodzaj wierzchniego ubrania kobiet wielkoruskich. SARAGAT Giuseppe (ur. 1898), polityk wł., prawicowy socjaldemokrata, kilkakrotnie minister, 1947—49 wicepremier, przywódca utworzonej 1951 Wł. Partii Socjaldem., reprezentującej skrajnie reformistyczne skrzydło wł. ruchu robotniczego. SARAGOSSA (Zaragoza), m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Aragonia); 277 500 mieszk. (1954); uniwersytet z XV w., zabytkowe katedry La Seo i El Pilar (freski Velazqueza i Goyi); duży ośrodek komunik, i bandl., przemysł rolny, włókien., fabryki maszyn, wagonów.— Rzymska Caesaria Augusta (zał. w I w. p. n. e. przez Augusta); od 466 w państwie Wizygotów, od 712 pod panowaniem arab.; od 1118 stolica królestwa Aragonii: 1808—09 heroiczna obrona miasta oblężonego przez wojska napoleońskie przy udziale oddziałów polshich. SARAJEWO (Sarajevo), stoi. Bośni i Hercegowiny (Jugosławia); 139 000 mieszk. (1954); wyższe uczelnie; siedziba władz duchownych rzymskokat., prawosł., mahomet.); dzielnica tur. z pięknymi meczetami; przemysł maszyn, (silniki), drzewny, włókien., spoż, wsch. wyroby jubiler.; 28 VI 1914 zamach na austr.-węg. następcę tronu, Franciszka Ferdynanda, co było bezpośrednim powodem wybuchu I wojny światowej. SARAPIS -»Serapis. SARATÓW, m. obw. i port nad Wołgą w RFSRR; 518 900 mieszk. (1956); wielki ośrodek kult. i przemysł.; uniwersytet i in. wyższe uczelnie, instytuty nauk.; fabryka maszyn roln., obrabiarek, maszyn i instrumentów precyzyjnych, łożysk kulkowych, przenośnych elektrowni dla roln., maszyn budowl.; przemysł spoż., drzewny, chem. (hydroliza drewna), poligraf.; ważny węzeł kolejowy. SARAWAK, kolonia bryt. w pn.-zach. części Borneo; 121 914 km2, 602 000 mieszk. (1954), Malajowie, Chińczycy 28°/o; przeważnie równinny; lasy zwrotnik.; zasoby ropy naft., węgla kam.; rafineria ropy naft. w Lutong: eksport: nafta, kauczuk, złoto; gl. m. Kuczing (38 000 mieszk.). SARBIEWSKI Maciej Kazimierz (1595—1640), poeta Baroku, jezuita; pisał w języku łac.; poetyka De perfecta poesi, liryki, panegiryki; jednym z najciekawszych jego dzieł jest zbiorek Silviluclia (wyd. zbiór. 1625). SARBINOWO, w', rybacka, kąpielisko nadbałtyckie, pow. i woj. kosz.; 420 mieszk. (1956). SARBSKO, płytkie jez. przybrzeżne na Pobrzeżu Kaszubskim, w sąsiedztwie jez. Łebsko, oddzielone zamkniętą mierzeją od Bałtyku; razem z jez. Łebsko wchodzi w skład projektowanego Nadmorskiego Parku Nar.; pow. 677 ha, dł. 6,5 km, szer. 1,2 km; glęb. 2,6 	m. SARDANAPAL -»Assurbanipal. SARDES, w starożytności stolica Lidii (Azja Mn.); m. znane z bogactwa; wsparte przez Greków powstanie Lidyjczyków (500 p. n. e.), zakończone spaleniem S., stało się przyczyną wojen gr.-pers.; wykopaliska. SARDONICZNY [gr.] ŚMIECH, szyderczy wyraz twarzy wskutek silnego skurczu mięśni mimicznych; charakterystyczny objaw występujący w różnych chorobach mózgu, szczególnie w tężcu. SARDOU [sardę] Victorien (1831—1908), dramaturg fr., autor popularnych komedii (Madame Sans-gêne). SARDYNIA, wyspa wł., 23 810 km* na Morzu Śródziemnym, wchodząca w skład Sardynii, dzielnicy autonom. Włoch, 24 089 km®, 1 343 000 mieszk. (1954) ; obszar górzysty z dolinami niewielkich rzek; najwyższy szczyt Gennargentu 1820 m; słabo rozwinięte roln., hodowla kóz i owiec; w pd. części wyspy kopalnie węgla kam. i brun., cynku, ołowiu, niklu, antymonu i molibdenu, w pn. części rudy żel.; gł. m. Cagliari (stoi.), Sassari. — S nadała nazwę królestwu utworzonemu 1720 dla książąt sabaudz., a złożonemu poza S. z Piemontu i Sabaudii, stolicą królestwa był Turyn w Piemoncie; królowie S. przewodzili w poł. XIX w. dążeniom do zjednoczenia Włoch; 1866 Wiktor Emanuel II, król S., został królem Włoch. SARDYNKA, Sardina pilchardus, ryba z rodziny śledziowatych; Oc. Atlantycki i M. Śródziemne, dociera do Norwegii i Kattegatu; dł. do SO cm; żyje stadnie; rośnie szybko; duże znaczenie gosp.  859 SARDYŃSKI JĘZYK, język z rodziny -«-romańskich języków; mówi nim ludność Sardynii (ok. 900 tys. ludzi); b. bliski włoskiemu, lecz od niego bardziej archaiczny; tradycja lit. sięga XVI w., niektórzy pisarze sardyńscy wolą jednak dziś posługiwać się jęz. włoskim. SAREMA, wyspa na M. Bałtyckim u wejścia do Zat. Ryskiej; należy do ZSRR; 2650 km2; bagnista, nizinna; rolnictwo, rybołówstwo. SARGASSOWE MORZE, część Oc. Atlantyckiego miedzy 23 a 38° szer. geogr. pn. i 30 a 65° dl. geogr. zach.; pokryta pływającymi glonami sargassowymi; zasięg i ilość glonów ulega częstym zmianom. SARGASSUM -»-brunatnice. SARGON: 1) S. I (II poł. III tysiąclecia p. n. e.), założyciel państwa akkadyjskiego; podbił Sumer, zjednoczył Mezopotamię; 2) S. II (722—705 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych władców Asyrii; opanował Samarię, Syrię i Babilonię; walczył zwycięsko z państwem Urartu. SARI Ada, właśc. Jadwiga Schayer (ur. 1889), poi. śpiewaczka i pedagog, sopran koloraturowy; występowała od 1912 w Polsce oraz za granicą, na wszystkich wielkich scenach operowych Europy i Ameryki. SARISSA, ciężka włócznia długości 2—5 m, używana przez piechotę ciężkozbrojną starożytnej armii macedońskiej w IV w. p. n. e. SARKAZM [gr.J, szyderstwo, zjadliwość, złośliwa ironia SARKOFAG [gr.J, kamienna, brązowa, drewniana lub gliniana trumna, zwykle bogato zdobiona rzeźbą figur, lub ornamentem; znany od starożytności; w Egijpcie miał formę postaci ludzkiej. Tabl. 86. SARKOMA -«-mięsaK. SARMACI, w starożytności koczownicze plemiona irańskie, w VI w. p. n. e. zamieszkujące stepy między Wołgą i Uralem; w IV—II w. p. n. e. zasiedlali pn. Kaukaz i tereny nad M. Czarnym, wypierając Scytów; w poi. II w. jedno z plemion pojawiło się nad Donem i Dunajem, wyparte w III—IV w. przez Gotów i Hunów; zajęcia ludności; hodowla, częściowo rolnictwo. SARMATYZM, ideologia panująca wśród szlachty od XVII do poł. XVIII w., nacechowana megalomanią nar. i stanową oraz skrajną nietolerancją. SARNA: 1) Capreolus capreolus, przeżuwacz z rodziny pełnorożców; lasy Europy i Azji Srodk.; dł. ciała do 1,4 m, wys. w kłębie 75 cm; rogi krótkie, najwyżej o 3 wyrostkach; sierść brązowawa; u młodych jasne plamy na grzbiecie; łowna; tabl. 35; 2) grzyb -♦-kolczak dachówkowaty. SARNECKI Zygmunt (1837—1922), dramaturg, powieściopisarz, historyk literatury; red. „Echa“ i „Świata“; Zemsta pani hrabiny, Słonecznik, Złote serce, Historia literatury francuskiej. SARNICKI Stanisław (ok. 1532—97), uczeń Melanchtona i Kalwina, minister zboru kalwińskiego w Małopolsce, autor pism rel.-politycznych, historycznych i wojskowych. SAROS [gr.J, okres 18 lat i 11 dni, po którym w przybliżeniu powtarzają się w tej samej kolejności zaćmienia Słońca i Księżyca; na podstawie s. przepowiadano w starożytności zaćmienia. SAROYAN [saręjan] William (ur. 1908), powieściopisarz, dramaturg i nowelista amer., pochodzenia ormiańskiego; Śmierć nie omija Itaki (Humań Comedy), Three plaus (Trzy sztuki), opowiadania, powieści. SARPSBORG, m. i port w pd. Norwegii; 13 600 mieszk. (1954); duża elektrownia wodna; produkcja aluminium, karbidu, celulozy, papieru; przemysł chemiczny. SATELITA SZTUCZNY ZIEMI SARTO Andrea del (1486—1531), wl. malarz renesans, szkoły flor.; kompozycje figur, o tematyce rei.; freski w S. Annunziata we Florencji i klasztorze della Scalzo, obrazy: Madonna delle arpye, Disputa delta S. Trinitá. SARTRE [sąrtr] Jean Paul (ur. 1905), fr. filozof, powieściopisarz, dramaturg, eseista, działacz społ., uczestnik ruchu oporu; czołowy ideolog egzystencjalizmu (Istnienie i niebyt, 1943), red. nacz. pisma „Temps Modernes“; waż niejsze dzieła: nowele Mur. cykl powieści Drogi wolności, sztuki teatralne: Muchy, Drzwi zamknięte, Ladacznica z zasadami, Diabeł i Pan Bóg. SARYKAMYSKA KOTLINA, zagłębienie bezodpływowe po wyschniętym jez. na pd.-zach. od Jez. Aralskiego; 45 m poniżej p. m.; małe słone jeziora. SASANIDZI, dynastia pers. 226—651; S. toczyli długoletnie wojny z Rzymem i Bizancjum; w VII w. pokonani przez Arabów. SASANKA, Pulsalilla, bylina z rodziny -«-jaskrowatych; piękne fioletowe kwiaty, łodygi i liście często owłosione; lasy sosnowe; chroniona. Tabl. XV. SASEBO, m. na zach. wybrzeżu wyspy Kiusiu w Japonii 258 200 mieszk. (1955); port, stocznia, arsenał. SASEK WIELKI, jez. na Pojez. Mazurskim, ok. 917 ha, dł. 11,6 km; brzegi wysokie, na zach. zalesione; odpływ do rz. Ornulew. SASI, szczep germański osiadły we wczesnym średniowieczu w pn.-zach. części dzisiejszych Niemiec; pomimo zaciętego oporu zostali podbici w VIII w. przez Karola W. i przymuszeni do przyjęcia chrześcijaństwa. SASKA DYNASTIA, w Niemczech dynastia królów niem. i cesarzy rzym. 919—1024. SASKA SZWAJCARIA, pd. część Saksonii w Niemczech, na pograniczu Czechosłowacji, w rejonie przełomu Łaby między Rudawami a Sudetami; dotyczy piaskowcowych G. Nadlabskich (wys. do 543 m), 0 urozmaiconych formach skalnych wskutek wietrzenia i erozji. SASKATCHEWAN [saskącJyu9n]: 1) rz. w Kanadzie, powstaje z połączenia rz.: Południowej (1384 km) 1 Północnej (1216 km) S. płynących z G. Skalistych, wpada do Jez. Winnipeg; di. od miejsca połączenia się obu rz. 544 km; żeglowna 1450 km; 2) prow. w środk. Kanadzie; 651 903 km*, 843 000 mieszk. (1952); rolnictwo: pszenica, owies, jęczmień; hodowla; przemysł spoż. (rzeźnie, młyny, fabr. przetworów mięsnych), naft.; gł. m. Regina (stoi.), Saskatoon (uniwersytet, przemysł spoż.), Moose Jaw. SASKO-KÓBURSKA DYNASTIA -Koburgowie. SASSARI, m. w pd. Włoszech (Sardynia); 76 000 mieszk. (1954); uniwersytet z 1677; przemysł: maszyn., odzież., spoż. SASTROAMIDŻOJO Ali (ur. 1903), polityk indonez.; przywódca Nar. Partii Indonezji; od 1945 kilkakrotny minister; 1953—57 premier; 1955 przewodniczący konferencji państw Afryki i Azji w Bandungu. SATELITA SZTUCZNY ZIEMI, ciało materialne zbudowane przez człowieka, wyrzucone w przestrzeń J. P. Sartre Sztuczne satelity Ziemi (wg stanu na 1 VII 1958) Lp. Nazwa Kraj Data wypuszczenia Masa satelity w kg Oddalenie od Ziemi w km * Począt¬ 
kowy okres obiegu w min. Czas „życia" minimalne maksymalne 1. Sputnik I, a 1957 ZSRR 4 X 57 83,6 212 962 96,2 92 dni 2. Sputnik II, ß 1957 ZSRR 3 XI 57 508.3 222 1624 103,3 160 dni 3. Explorer I, a 1958 USA 31 I 58 13,860 360 2475 114,8 4. Vanguard I. ß 1958 USA 17 III 58 1,5 650 3968 134.2 5—10 lat *• 5. Explorer II, y 1958 USA 26 III 58 8,22 187 2785 115,9 6. Sputnik III, ó 1958 ZSRR 15 V 58 1328,358 212 1880 106 1/2 roku •• * Tuż po starcie i ustabilizowaniu się na orbicie; •* Przewidywany.  SATI międzyplanetarną i krążące dokoła Ziemi ruchem bezwładnym; pierwszy s. s. Z. (sputnik I) wyrzucony został przez ZSRR 4X 1957 (-►tabela str. 859); dzień ten można uważać za początek ery lotów międzyplanetarnych; prędkość obiegania s. s. Z. wynosi ok. 8 km/sek (tzw. pierwsza prędkość kosmiczna albo prędkość obiegania); wyrzucenie s. s. Z. odbywa się za pomocą -►rakiet wielostopniowych. Jeżeli prędkość obiegania s. s. Z., zwiększając się (co można będzie zrealizować za pomocą umieszczonego na nim silnika rakietowego), osiągnie wartość 11,2 km/sek (tzw. druga prędkość kosmiczna lub prędkość oderwania), oddali się on od Ziemi dowolnie daleko, a więc będzie mógł dolecieć np. do innej planety. S. s. Z. z umieszczonymi w nim najrozmaitszymi aparatami pomiarowymi pozwala na uzyskanie wielu nieosiągalnych innymi sposobami informacji o ciałach niebieskich, o promieniowaniu słonecznym i kosmicznym; obserwacje Ziemi z s. s. Z. będą miały podstawowe znaczenie dla meteorologii (pewniejsza prognoza pogody), kartografii i geofizyki; s. s. Z. wielkich rozmiarów może odegrać rolę -►kosmicznej stacji. SATI (sanskr. dobra), małżonka, która według zwyczajów ind. po śmierci męża pozwalała się spalić wraz z nim na stosie; 1829 zwyczaju tego zabronili Anglicy. SATIE [satj] Erie (1866—1925). kompozytor fr. i publicysta muz., oryginalny w swej reakcji przeciw neoromantyzmowi i impresjonizmowi; utwory fortep. o osobliwych, zabarwionych ironią tytułach programowych. SATLEDŻ, rz. w Chinach, Indiach i Pakistanie, gł. 1. dopływ Indusu, dł. 1600 km, dorzecze 400 000 km*, wypływa w Tybecie z jez. Manasarowar, na wys. 4S00 m n. p. m., płynie przełomem przez Himalaje; wodostan zmienny; duże znaczenie nawadniające; żeglowna w dolnym biegu. SATRAPA: 1) zarządca prowincji w staroż. państwie pers., o szerokim zakresie władzy cywilnej, później i wojskowej; stopniowo s. stali się niemal samodzielnymi władcami satrapii; 2) przen. despotyczny zwierzchnik. SATRAPIA, prowincja w państwie pers. Achemenidów, Arsacydów i Sasanidów, powierzona rządom -►satrapy. SATU MARE, m. w pn.-zach. Rumunii (Maramure$); 51 200 mieszk. (1956), Węgrzy 66°/o; przemysł metal., maszvn., drzewny; młyny. SATURATORY (łac.J, aparaty do nasycania cieczy gazem w celu uzyskania wód gazowych (np. wody sodowej) lub w celu przeprowadzania procesu chem. (np. w cukrownictwie wytrącenia za pomocą dwutlenku węgla nadmiaru wapna, użytego do oczyszczania soku buraczanego). SATURN: 1) mit. rzijm. jeden z najstarszych bogów i tal. utożsamiony z gr. Kronosem; okres władzy S. nad światem uważano za „złoty wiek“ ludzkości; na jego pamiątkę obchodzono w Rzymie Saturnalia, wesołe święta, w czasie których znikała wszelka różnica stanów; 2) szósta planeta w układzie -►słonecznym (tabela); otacza ją pierścień drobnych krążących wokół niej bryłek. Tabl. 9. SATYRA [łac.], rodzaj lit. ukształtowany w piśmiennictwie rzym., obejmujący utwory, których treścią jest wyśmiewanie ludzkich wad i przywar. SATYROWIE, mit. gr. weseli towarzysze Dionizosa, stwory o koźlich nóżkach, różkach i krótkich ogonkach, symbolizujące zmysłowy, nieopanowany charakter tego kultu. Tabl. 41. SAUERBRUCH Ferdinand (1875—1951), chirurg niem., twórca torakochirurgii (chirurgii płucnej). SAUL., pierwszy król żyd. (ok. 1030—1010 p. n. e.), poprzednik Dawida. SAULT SAINTE MARIE KANAŁ [syrsejntmorj:], przy granicy USA i Kanady; dwa kanały (5 śluz) przy rz. Sainte Marys (silny spadek), łączącej jez. Górne z jez. Hurón; dł. 2 km; zbudowany 1855. SAUSSURE [sosü:r] Ferdinand de (1857—1913), językoznawca szwajc.; kładł nacisk na badanie języka jako systemu, czym zapoczątkował nowocz. językoznawstwo; Cours de linguistique genérale. G. Savonarola F. de Saussure 860 SAUTERNES [so tern], miejscowość we Francji k. 	Bordeaux; słynna z produkcji białego wina. SAVANNAH [suwana], m. i port nad Atlantykiem w USA (Georgia); il9 600 mieszk. (1950); przemysł papierń., cukrown.; wywóz bawełny. SA VIGNY [sawinil Friedrich Karl (1779—1861), prawnik niem., przedstawiciel historycznej szkoły prawa, autor wielu prac poświęconych prawu rzymskiemu. SAVOIE -►Sabaudia. SAVOIR-VIVRE [fr., sawuąr wjwr], kodeks towarzyski, znajomość form towarzyskich. SAVONA, m. i port w pn. Włoszech (Liguria); 68 	000 mieszk. (1954); przemysł metalurg., maszyn.; produkcja oliwy. SAVONAROLA Girolamo (1452—98), kaznodzieja wl., dominikanin; występował przeciw bogactwom i zepsuciu kościoła, nawoływał do ascezy; stanął na czele powstania lud. przeciw Medyceuszom we Florencji 1494; zwolennik rządów teokratyczno-demokratycznych; oskarżony o herezję, spalony na stosie. SAWA, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Dunaju; dł. 940 km, dorzecze 94 700 km*; źródła w Alpach Julijskich, uchodzi na terenie m. Belgrad. SAWA NEMANJIC . (1169—1237), syn króla Stefana, pierwszy arcybiskup średniow. Serbii i wybitny pisarz religijny. SAWANNA [hiszp.], trawiaste zbiorowisko roślinne z rzadkimi grupami drzew i krzewów, w ciepłym klimacie o opadach 90— 150 mm rocznie, z wvbitnie zaznaczającym się okresem suszy w zimie; Afryka, Ameryka Pd., Australia. SAWICKA: 1) Stanisława (ur. 1895), historyk sztuki, kierownik zbiorów Gabinetu Rycin Biblioteki Uniw. Warsz.; liczne prace z historii grafiki; 2) Hanka, wlaśc. Szapiro Anna Krystyna (1919—43), czołowa działaczka rewol. ruchu młodzieżowego, organizatorka i przewodnicząca ZWM w okresie okupacji hitler.; zamordowana przez gestapo. SAWICKI: 1) Ludomir (1884—1928), geograf, od 1915 prof. Uniw. Jag., badacz zjawisk krasowych, organizator Instytutu Geogr. w Krakowie; jeden z założycieli Pol. Tow. Geogr., założyciel i red. „Wiadomości Geograficznych“; podróżnik po Europie, pd.-wsch. Azji, pn.-wsch. Afryce; organizator poi. wyprawy do Turcji; autor licznych prac naukowych, dydaktycznych, map ściennych szkolnych i atlasów; 2) Jerzy (ur. 1910), prof, prawa karnego na Uniw. Warszawskim, delegat Polski na procesie norymberskim; Ludobójstwo, Obrona czci a wolność krytyki. SAWINA Maria G. (1854—1915), aktorka ros., przedstawicielka realist, szkoły rosyjskiej. SAWINA (jałowiec), Juniperus sabina, niski płożący się krzew z rodziny cyprysowatych; Europa, Azja, w Polsce dziko w Pieninach, poza tym hodowany w parkach; liście luskowate, ułożone dachówkowato, owoc — czarna szyszkojagoda z sinym nalotem; leczniczy, trujący. SAWINKOW Borys W. (1879—1924), polityk ros., przywódca partii eserowców, organizator antycarskich zamachów terrorystycznych, wróg bolszewików, walczył przeciw Rewolucji Październikowej. SAX Adolf (1814—94), belg. konstruktor instrumentów muz.; wynalazca saksofonu i sakshornu. SAXO GRAMMATICUS (ok. 1150 — ok. 1206), kronikarz dun.; w Gęsta Danorum (Czyny Duńczyków) m. in. wiadomości o Słowianach nadbałtyckich. SAY [sej] Jean Baptiste (1767—1832), ekonomista fr., komentator nauki -►A. Smitha; Traité d’économie politique (Traktat o ekonomii politycznej). H. Sawicka  861 SAZAN, Cyprinus carpio, nazwa karpia dzikiego występującego w Europie wsch. i Azji. Zob. też karp. SAZONOW Siergiej D. (1861—1927), dyplomata ros., 1910—16 min. spraw zagranicznych, w okresie wojny domowej przedstawiciel generała Denikina w Paryżu. SĄĆZEK: 1) cliem. krążek bibuły filtracyjnej lub {>łytka ze spiekanego szkła czy też porowatej porceany, na których podczas sączenia następuje oddzielenie osadu od cieczy; 2) med. dren — gaza, rurka gumowa lub szklana służące do odprowadzania płynu (krwi, ropy, wysięku) z jam ciała lub rany; 3) techn. -»dren. SĄCZENIE, filtrowanie — metoda oddzielania osadu lub zawiesiny od cieczy przv użyciu materiałów porowatych (filtrów lub sączków); przez te materiały ciecz przechodzi swobodnie, a ciało stale osadza się. SĄD, państwowy organ wymiaru sprawiedliwości, powszechny lub szczególny; w Polsce do reformy 1950 istniały sądy powszechne: grodzkie, okręgowe z wydziałami handl. i sądami przysięgłych, apelacyjne, Sąd Najwyższy; po reformie; powiatowe, wojewódzkie, Sąd Najwyższy; sądami szczególnymi są: sądy pracy (do 1950), obywatelskie, ubezpieczeń spoi.; w zakresie spraw karnych przejściowo działały sądy specjalne; sprawy cyw. mogą być także rozstrzygane przez sądy polubowne powołane przez strony. SĄD BOŻY -ordalia. SĄD DORAŹNY, specjalny tryb postępowania w sprawach karnych przewidziany przez ustawy w wyjątkowych wypadkach; polega na uproszczonym, szybkim postępowaniu, ograniczonym zazwyczaj do jednej instancji merytorycznej, i surowej represji karnej, działającej odstraszająco. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE, kontrola aktów administracji państw, przez specjalne sądy adm.; do 1939 istniał w Polsce Najwyższy Trybunał Administracyjny i wojewódzkie sądy adm. dla ówczesnych województw zachodnich. SĄD PRZYSIĘGŁYCH, sąd karny, w którym działają dwa zespoły wyrokujące: ława przysięgłych składająca się z przedstawicieli społeczeństwa orzeka o winie oskarżonego, na tej zaś podstawie zespół sędziów zawodowych wydaje wyrok i ustala karę. SĄD SKORUPKOWY -ostracyzm. SĄDY W DAWNEJ POLSCE; pierwotnie podstawowym sądem dla całej ludności był sąd książęcy; obok księcia sądzili też jego —komesi, z czasem —kasztelanowie w swych okręgach (sąd kasztelański); od XIII w. duchowieństwo podlegało własnym sądom kość., wsie, dzięki immunitetom, przeszły pod sądownictwo dominialne pana; miasta lokowane na prawie niem. otrzymały sądy miejskie (wójt z ławą, z czasem również rada miejska), we wsiach lokowanych sądził sołtys z lawą wiejską; od XIV w. występują dla szlachty sądy ziemskie sądzące po powiatach, sądy podkomorskie dla sporów o granice, w najważniejszych zaś sprawach karnych i dla szlachty gołoty sądy grodzkie starostów oraz jako sądy wyższe przez pewien czas sądy wiecowe; najwyższym sądem był długo królewski sąd nadworny, a od 1578 trybunał koronny; w nowszych czasach istniały inne sądy najwyższe: sąd sejmowy (sprawy prawa pubł. i niektóre karne), sąd asesorski (sprawy miejskie), sąd marszałkowski (sprawy bezpieczeństwa w miejscu pobytu króla), sąd referendarski (sprawy chłopów z dóbr król. przeciw starostom i dzierżawcom); podczas bezkrólewi w okresie elekcyjnym działały sądy kapturowe, oparte na konfederacji; w wojsku istniały • odrębne sądy wojsk, (kasztelańskie, wojewodzińskie, hetmańskie i in.). SĄSIADKA, pow. Zamość, dawniej Sąciaska, Sutiejsk. gród rus. XI—XIII w., znany ze źródeł i wykopalisk. SĄSIEK, zapole (region.): 1) przedział stodoły, do którego składa się zboże, siano, słomę; 2) s. (w niektórych okolicach), przedziały w spichrzu, do których składa się nasiona, ziarno itp. SĄŻEŃ, dawna miara długości różnych rozmiarów; s. 	polski = 6 stóp = ok. 190 cm. SĄŻYCA, mieszany zasiew żyta z pszenicą. Sb, symbol pierwiastka chem. antymonu. Sc, symbol pierwiastka chem. skandu. SCACCHI [skakki] Marco (XVII w.), kompozytor wl.; 1628—48 kapelmistrz kapeli królewskiej w Warszawie. SCALA [skala] (Teatro alla Scala), teatr operowy w Mediolanie, zbud. 1776 przez arch. G. Piermarini; •Jeden z najwybitniejszych teatrów operowych świata, .o najstarszych tradycjach. SCEWOLA SCALENIE GRUNTÓW, komasacja — łączenie rozdrobnionych w szachownicy działek gruntów chłopskich w jedną całość lub najwyżej w 2—3 odrębne części; w Polsce w latach 1919—38 w dawnych granicach skomasowano 5,4 min ha, z czego ok. połowy w województwach centralnych i południowych. SCALIGER: 1) Julius Caesar (1484—1558), humanista wł., przedstawiciel Odrodzenia; filolog, przyrodnik i poeta (Poetices libri VII); 2) Josephus Justus (1540—1609), syn J. C., filolog klas., twórca naukowej chronologii staroż.; liczne prace badawcze z dziedziny antyku. SCAMOZZI [skamęc:ci] Vincenzo (1552—1616), wł. architekt i urbanista renesans., pozostający w kręgu wpływów A. Palladia; Procuratie Nuove w Wenecji, plan miasta Palma Nuova; dzieło teoret. Architettura universale. SCARAMUCCIO [wł., skaramyczio], postać komiczna z wł. -farsy XVIII w.; karykaturalny wojak ubrany w czarny hiszp. kostium, z groteskowym beretem, szpadą i gitarą, odznaczający się tchórzostwem i samochwalstwem. SCARBOROUGH [ską:bra], m. i port w W. Brytanii nad M. Północnym (Yorkshire); 44 000 mieszk. (1951); ruiny zamku z XII w.; miejsce corocznych festiwali muz., spotkań sport, (tenis); kąpielisko morskie. SCARLATTI, wl. kompozytorzy okresu Baroku: 1) Alessandro (1659—1725), gl. przedstawiciel szkoły neapolitańskiej w zakresie opery, oratorium, kantaty; 2) Domenico (1685—1757), syn A., znakomity organista i pianista; pomysłowe jednoczęściowe sonaty fortep., doskonale odzwierciedlające wdzięk rokoka i będące wstępnym stadium klasycznej formy sonatowej. SCARRON [skarą] Paul (1610—60), pisarz fr.; komedie, poezje, pamflety polit., burleski, a przede wszystkim Ópoukeść ucieszna, jedna z pierwszych realist, powieści obyczajowych. SCENA [gr.J: 1) część utworu dramat wyodrębniona przez zmianę ilości występujących osób, a niekiedy miejsca akcji; 2) część sali teatr, przeznaczona dla aktorów, położona wyżej od widowni, oddzielona od niej kurtyną. Historia: W teatrze starogreckim s. 	(skenć) nazywano budowlę, stanowiącą pomieszczenie dla aktorów i urządzeń scenicznych; przedstawienia odbywały się na przylegającej do budynku arenie; w staroż. Rzymie terenem akcji scen. były otwarte części budynku; w średniowieczu — wydzielone miejsce na wolnej przestrzeni, często na podwyższeniu i zwykle na tle powiązanego z treścią przedstawienia fragmentu miasta (kościół, gospoda); w dalszej ewolucji wytworzyła się s. operująca zarówno podwyższeniem na wolnym powietrzu, jak i pewnymi zasłanianymi kotarą pomieszczeniami wewnątrz budynku, tzw. s. szekspirowska; s. nowożytna powstaje pod koniec XVII w. wraz z budową pierwszych teatrów eur.; doskonalenie urządzeń do zmian dekoracji doprowadziło do powstania różnych techn. odmian sceny, np. obrotowa (obracający się krąg z ustawionymi kilku dekoracjami), szufladowa (dekoracje wjeżdżają z boku na posuwanych segmentach podłogi) i in. SCENARIUSZ [lac.]: 1) film. utwór, który w literackiej formie wyraża treść przyszłego filmu z uwzględnieniem specyficznych możliwości jego realizacji. Zob. też scenopis; 2) teatr. s. reżyserski, szczegółowe opracowanie na piśmie i w rysunkach toku akcji oraz sytuacji scenicznych wystawianego utworu, potocznie partytura. SCENERIA [gr.J, tło plastyczne, na którym rozgrywa się akcja sztuki. SCENOGRAFIA [gr.J: 1) sztuka tworzenia plastycznej oprawy widowisk teatr.; 2) skomponowany wygląd sceny podczas widowiska (dekoracje, kostiumy, rekwizyty itp.) zaprojektowany przez artystę plastyka w porozumieniu z reżyserem. SCENOPIS, scenariusz reżyserski — reżyserskie opracowanie scenariusza przy twórczej współpracy operatora, scenarzysty, dekoratora i in.; zawiera opis ujęć ze szczegółowymi wskazówkami dotyczącymi kompozycji plastycznej, oświetlenia, udźwiękowienia itd.; s. stanowi podstawę realizacji i montażu filmu oraz planu produkcyjnego. SCEPTYCYZM [gr.J, kierunek filoz. zapoczątkowany przez Pyrrhona, poddający w wątpliwość możliwości i wartość ludzkiego poznania; w znaczeniu szerszym: doktryna, wg której umysł ludzki nie może poznać w sposób zupełny żadnej prawdy ogólnej; potocznie: poddawanie wszystkiego w wątpliwość Zob. też agnostycyzm. SCEWOLA, Mucius Scaevola (Mańkut), bohater rzym. z okresu walk Rzymian z Etruskami (koniec  SCHACHT 862 VI w. p. n. e.); S. usiłował zabić ich króla, Porsennę; się do tzw. „reformy teatru“ (E. G. Craig, ekspreschwytany włożył dłoń w ogień na dowód, że nie sjoniści niem., awangardziści radź. -►teatr); wybitne lęka się tortur; swą postawą doprowadził do zawar- zasługi w pedagogice teatr, w dziedzinie reżyserii, cia przez Etrusków pokoju z Rzymianami. SCHINKEL Karl Friedrich (1781—1841), niem. SCHACHT Hjalmar (ur. 1877), finansista niem., architekt i malarz okresu późnego Klasycyzmu; bu1923—30 oraz 1933—39 prezes Banku Rzeszy, 1934—37 dowie wzorowane na antyku oraz gotyku niem.; równocześnie minister gospodarki, przyczynił się do teatr i stare muzeum w Berlinie, Charlottenhof finansowania hitlerowskich zbrojeń; sądzony w pro- i kość. Sw. Mikołaja w Poczdamie, zamek w Kacesie norymberskim i uniewinniony mimo sprzeciwu mieńcu Ząbkowickim; nadto projekty oraz malarskie radź. członków sądu. fantazje architektoniczne. SCHAFF Adam (ur. 1913), filozof i publicysta, czlo- SCHIRACH Baldur von (ur. 1905), działacz hitler., nek koresp. PAN, prof. Uniw. Warsz.; Wstęp do teorii przywódca młodzieży hitler., od 1940 gauleiter Wiedmarksizmu, Narodziny i rozwój filozofii marksistów- nia; skazany przez Trybunał Norymberski na 20 lat skiej, Z zagadnień marksistowskiej teorii prawdy. więzienia. SCHÄRF Adolf (ur. 1890), polityk austr., socjal- SCHIZMA [gr.], rozłam w kościele kat. wskutek demokrata, kilkakrotnie więziony, od 1945 przewodni- nieuznawania papieża za głowę kościoła albo wskuczący partii socjaldem. i wicekanclerz, od 1957 pre- tek równoczesnego panowania kilku papieży (antyzydent Austrii. papieży). SCHARNHORST Gerhard von (1755—1813), generał SCHIZOFRENIA [gr.], jedna z najcięższych choprus.; reorganizator armii prus. po pokoju w Tylży rób psych., przebiegająca w różnych postaciach; gł. (1807); wprowadził powszechną służbę wojskową. objawy: zmiana osobowości, apatia, otępienie uczuSCHAUDER Juliusz (1896—1943), matematyk, prof, ciowe, zamknięcie się w sobie (autyzm). Uniw. Lw.; specjalność: analiza funkcjonalna i rów- SCHIZOTYMIA [gr.], cecha osobowości ze skłonnania różniczkowe cząstkowe. nością do zamykania się w sobie, odosobniania się, SCHAUDINN Fritz (1871—1906), zoolog niem., nieufności wobec ludzi. 1905 odkrył (wspólnie z E. Hoffmannem) zarazek kiły SCHLEGEL: 1) August Wilhelm (1767—1845), niem. (krętek blady). poeta, krytyk i teoretyk romantyzmu; znane wySCHAYER Stanisław (1899—1941), indianista poi.; kłady o literaturze; przekłady Szekspira i Calderona; zajmował się filozofią i literaturą staroindyjską. 2) Friedrich (1772—1829), brat A. W., wybitny teoreSCHEELE [szęle] Karl Wilhelm (1742—86), chemik tyk niem. romantyzmu, pisarz i językoznawca; wyszwedz.; odkrył pierwiastki: chlor, mangan i bar; dawał wraz z bratem czasopismo „Athenäum“, organ wydzielił tlen, nie doceniając jednak jego roli w pro- romantyków; powieść Lucinde. cesie spalania; badał związki wolframu i molibdenu. SCHLEICHER: 1) August (1821—68), językoznawSCHEIBLER Karol Wilhelm (1820—81), fabrykant ca niem.; pierwszy dał konsekwentną rekonstrukcję łódzki; 1855 założyciel przędzalni i pierwszej mech. języka praindoeur.; autor zarysu gramatyki porówtkalni bawełny w Łodzi, 1861 zniszczonej przez tka- nawczej języków indoeur. i słownika języka litew.; czy ręcznych. 2) Kurt (1882—1934), niem. generał i polityk, 1932 SCHEIDEMANN Philipp (1865—1939), polityk niem., minister Reichswehry, ostatni kanclerz Rzeszy przed prawicowy socjaldemokrata, reformista, 1919 kanclerz, Hitlerem, przedstawiciel wojsk, opozycji przeciw Hitleprzyczynił się do klęski rewolucji w Niemczech, rowi, zamordowany podczas tzw. puczu -►Röhma. 1920—25 nadburmistrz Kassel; zmarł na emigracji. SCHLEIDEN Matthias Jacob (1804—81), wybitny SCHEINER Julius (1858—1913), astronom niem.; niem. anatom roślin; wraz z zoologiem T. Schwanobliczył temperatury gwiazd; twórca skali czułości nem jest twórcą teorii komórkowej budowy organizświatłoczułycn materiałów negatywowych. Zob. też mów. Zob. też komórka. światłoczułość. SCHLESWIG-HOLSTEIN -►Szlezwik-Holsztyn. SCHELER Max (1875—1928), filozof i socjolog SCHLICK Moritz (1882—1936), filozof niem.-austr., niem., fenomenolog; O zjawisku tragiczności. neopozytywista; 1929 założyciel tzw. Kola WiedeńSCHELL Marie (ur. 1926), szwajc. aktorka filmowa; skiego. występuje w filmach niem., fr., austr., amer, i in.; SCHLIEFFEN Alfred hr. (1833—1913). feldmarszałek Ostatni most, Gervaise (1956 rola nagrodzona na Fes- prus., pisarz i teoretyk wojsk., 1891—1905 szef niem. tiwalu w Wenecji); Białe noce. _ sztabu gen., twórca planu prowadzenia wojny na SCHELLING Friedrich Wilhelm Joseph (1775—1854), dwa fronty (z Francją i Rosją), zwolennik dwustronfilozof niem., idealista obiektywny. nego oskrzydlenia przeciwnika. SCHERZO [wl. żart, skerco], od L. Becthovena SCHLIEMANN Heinrich (1822—90), niem. archeszybka, przeważnie o żartobliwym charakterze trzecia olog samouk, odkrywca i badacz ruin Troi, Myken, część cyklu -►sonat, (symfonii, sonaty) zamiast menu- Tyrynsu — ośrodków kultury egejskiej, związanych ~ z akcją poematów Homera. SCHMERLING Anton von (1805—93), polityk austr., liberał; przeciwnik Prus, zwolennik zjednoczenia Niemiec pod egidą Austrii. SCHMID Carlo (ur. 1896), niem. polityk i prawnik, prof. uniw. w Tübingen, prawicowy socjaldemokrata, jeden z przywódców SPD, od 1949 wiceprzewodniczący parlamentu NRF. SCHMIDT Wilhelm (1868—1954), wybitny religioznawca, językoznawca i etnolog niem.; współtwórca Instytutu Anthropos w Wiedniu; autor licznych prac. SCHMITT Henryk (1817—83), historyk poi. i publicysta; kontynuator kierunku hist. Lelewela; działacz demokr. we Lwowie; Dzieje Polski XVH1 i XIX w.. Dzieje panowania St. Augusta. SCHMOLLER Gustav von (1838—1917), ekonomista niem., czołowy przedstawiciel tzw. nowszej szkoły historycznej. SCHNEIDER — CREUSOT [sznedę:r krozę], jedna z największych grup finansowych Francji, wielki koncern zbrojeniowy; twórcą jego był Eugène Schneider (1805—75), który 1836 zał. odlewnię armat w Le — 0 „ , Creusot; obejmuje zakłady metalurg, w Normandii przyjaciel Goethego; początkowo pisarz rewol., pod i szereg banków; ściśle związana z koncernami przewpływem Kanta przeszedł na pozycje idealistyczne; mysł. innych krajów kapitalist. (Vickers, Morgan); niezwykle popularny, wywarł wielki wpływ na pisa- w latach międzywoj. miała pokaźne udziały w gosporzv romantvzmu poi.; wiersze, ballady (Rękawiczka), darce polskiej. dramaty i tragedie: Zbójcy, Intryga i miłość, Don SCHNITZLER Arthur (1862—1931), pisarz austr.; Carlos Maria Stuart, Wallenstein (trylogia), Wilhelm powieści impresjonistyczne (Droga do wolności), noTell Demetrius, prace estetyczne i hist. (Historia wele, dramaty z życia wiedeńskiego (Miłostki, Anatol, wojny trzydziestoletniej). Zielona Kakadu), dialogi; znany w Polsce z wyboru SCHILLER DE SCHILDENFELD Leon (1887— opowiadań Lejtnant Gustl. 1954), poi. inscenizator i znawca teatru; reprezentował SCHODY, część budowli umożliwiająca komunikawlasńy stvl insccnizatorski, nawiązujący do koncepcji cję między różnymi poziomami; składają się z biegów teatr. A. Mickiewicza i S. Wyspiańskiego, przeszcze- ze stopniami, spoczników albo podestów i poręczy, piając także na nasz grunt różne kierunki zaliczające SCHOLASTYK [łac.] : 1) zwolennik i przedstawieta, a od okresu Romantyzmu także samodzielny utwór. SCHEVENINGEN [shęiweninchen], port rybacki i kąpielisko mor. w zach. Holandii, w pobliżu Hagi. SCHIAPARELLI [skjaparęli] Giovanni Virginio (1835—1910), astronom wl.; odkrył związek pomiędzy kometami i rojami meteorów oraz tzw. „kanały“ na Marsie. SCHIEDAM [shidam], m w zach. Holandii nad Nową Mozą; 76 200 mieszk. (1955); stocznie; wyrób napojów alkoholowych. SCHILLER Friedrich (1759—1805), wielki poeta i dramaturg niem. okresu -„Sturm und Drang“, F. Schiller  863 ciel filozofii scholastycznej; 2) w wiekach średnich duchowny kierujący z urzędu szkolą katedralną. SCHOLASTYKA [lac.]: 1) drugi wielki okres filozofii chrześc. obejmujący X—XV w.; cechami charakterystycznymi tego okresu są: podporządkowanie filozofii teologii (ancilla theologiae — służebnica teologii), metoda dowodzenia oparta przede wszystkim na sylogizmie, nawrót do autorów staroż.; pojęcia i metody dowodzenia czerpała przede wszystkim z Arystotelesa, który uchodził za najwyższy autorytet filozoficzny; czołowym przedstawicielem jest św. Tomasz z Akwinu; dzieli się na: okres przedscholastyczny (IX—XI w.), s. wczesną (XI—XII w.), s. właściwą (XII—XIII w.) i s. późną (XIV—XV w.); 2) w znaczeniu potocznym: dogmatyczne i schematyczne, oderwane od badań naukowych wykładanie filozofii oraz rozstrzyganie sporów przez odwoływanie się do autorytetów. SCHÖNBEIN Christian Friedrich (1799—1868), chemik niem.; badania nad ozonem i nadtlenkiem wodoru. pasywnością żelaza, katalizatorami i procesami katalitycznymi; odkrył nitrocelulozę. SCHÖNBERG Arnold (1874—1951), kompozytor austr.; początkowo tworzył w stylu neoromantyzmu, później ekspresionizmu i -»-atonalności, w końcowym okresie stworzył technikę -►dodekafonii, mającą wielu zwolenników; utwory orkiestr., kamer., fortep., wok., muzyka do utworów scenicznych. SCHÖNBRUNN, miejscowość w Austrii, pod Wiedniem, rezydencja cesarzy austr., wybudowana przez Marię Teresę 1744—50; 1805 zawarcie sojuszu z Prusami przez Napoleona; 1809 pokój narzucony Austrii przez Napoleona odebrał jej znaczne obszary na rzecz Francji (Iliria), Związku Reńskiego, Ks. Warsz. (Galicja Zach.) i Rosji, kładąc kres mocarstwowemu stanowisku Austrii. SCHÖNHERR Karl (1867 —1943), austr. pisarz dramatyczny; realist. sztuki i opowiadania z życia ludu (Glaube und Heimat — Wiara i ojczyzna). SCHOPENHAUER Arthur (1788—1860), filozof niem., czołowy przedstawiciel XIX-wiecznego irracjonalizmu i pesymizmu; za istotę świata uważał ślepą wolę życia; oddziałał gł. na F. Nietzschego i E. von Hartmanna; Die Welt als Wille und Vorstellung (Świat jako wola 1 wyobrażenie). SCHRÖDER Friedrich Ludwig (1744—1816), niem. aktor, kier. teatru, pisarz; prowadził scenę hamburską i Burgtheater w Wiedniu; wprowadzi! na sceny niem. Szekspira we własnych przeróbkach; wydał walkę patetycznej deklamacji na scenie. SCHRÖDINGER Erwin (ur. 1887), austr. fizyk teoretyk, jeden z twórców mechaniki falowej. Nagroda Nobla 1933. SCHUBERT Franz (1797 —1828), kompozytor wied., największy twórca z okresu wczesnego Romantyzmu, mistrz pieśni solowej romant., w której muzykę (także towarzyszenie instrument.) przepoił nastrojem tekstu, tworząc wzór dla pieśniarzy całego w. XIX (R. Schumann, J. Brahms, H. 	Wolf); od 1815 skomponował przeszło 600 pieśni, wiele ujętych w zamknięte cykle (np. Piękna młynarka), nadto utwory fortep. (sonaty, fantazje, moments musicaux, impromptus, tańce) i na inne instrumenty, wiele kamer., 8 symfonii (m. in. Niedokończona), ope- F. Schubert ry, uwertury, utwory rei.; „cygańskie“ życie S. wśród stałego niedostatku stało się kanwą dla sentyment, powieści, operetki Domek trzech dziewcząt, filmów itp., zniekształcających nieraz rzeczywisty obraz jego postaci. SCHUĆH Jan Chrystian (1752—1813), botanik i architekt poi., artysta-ogrodnik, twórca szeregu parków, m. in. Łazienkowskiego w Warszawie. SCHWARZWALD SCHULZ: 1) Bruno (1892—1942), poi. pisarz awangardowy; swoista proza jego, będąca zaprzeczeniem tradycyjnego realizmu, deformuje, odrealnia rzeczywistość, przenosi ją niejako w inny wymiar; pewne cechy wspólne łączą ją z surrealizmem i prozą Kafki, którego Schulz był tłumaczem (Proces)-, zginął zamordowany przez hitlerowców; Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą; 2) Kareł (1899—1943), powieściopisarz czes.; powieść biogr. Kamień i cierpienie ukazuje postać Michała Anioła na szerokim tle hist. epoki Odrodzenia; opowiadania, poezje, zbiór bajek. SCHUMACHER Kurt (1895—1952), prawicowy przywódca niem. socjaldemokracji; 1933—44 w obozie koncentr., od 1946 pierwszy przewodn. SPD w Niemczech Zach.; przeciwnik współdziałania z komunistami. SCHUMAN [szüra$] Robert (ur. 1886), polityk fr., jeden z przywódców MRP, 1946—47 min. finansów, 1947—48 premier, 1948—52 min. spraw zagr.; inicjator 1950 tzw. planu Schumana, na podstawie którego utworzono 1951 -»-Eur. Wspólnotę Węgla i Stali. SCHUMANN: 1) Robert (1810—56), wybitny niem. kompozytor szczytowego okresu Romantyzmu, reprezentujący typ improwizacyjnej, romant.-fantast. wypowiedzi w formach krótkich, o poetyckich obrazach sugerowanych program tytułami; utwory fortep., przeważnie cykle (np. Karnawał, Sceny dziecięce, Etiudy symfoniczne), koncerty, utwory kamer., 4 symfonie, uwertury, opera, oratorium, liczne pieśni; jako publicysta zwalczający zacofanie i pustą wirtuozerię stal sę szermierzem romantyzmu w zał. 1834 w Lipsku „Neue Zeitschrift für Musik“ (entuzjastyczne słowa dla F. Chopina); 2) Klara (1819—96), żona R., znakomita pianistka, interpretatorka dzieł męża, F. R. Schumann Chopina, L. Beethovena; 3) [szüman] Maurice (ur. 1911), fr. polityk i dziennikarz, przewodniczący, następnie gen. sekretarz MRP, kilkakrotny wicemin. spraw zagranicznych. SCHUMPETER Joseph Alois (1883—1950), burżuazyjny ekonomista austr., od 1927 stale w ÜSA; wybitny teoretyk burżuazyiny rozwoju gospodarczego. SCHUSCHNIGG Kurt (ur. 1897), polityk austr.. jeden z przywódców faszyzującej Partii Chrzęść.-Socjalist., 1934—38 kanclerz, kontynuator antyrob. polityki Dollfussa, przeciwnik Anschlussu; od 1939 w hitfer. obozie koncentr., od 1945 na emigracji. SCHUTZBUND (Republikanischer Schutzbund), austr. socjaldem. organizacja zbrojna utworzona 1924, z powstałej 19l8 milicji robotn., przez J. Deutscha, rozwiązana przez rząd Dollfussa 1933; działając w konspiracji organizowała lutowe powstanie robotn. 1934 przeciw antydem. faszyzującym rządom DollSCHWÄBISCH GMÜND, m. w NRF (Wirtembergia); 33 400 mieszk. (1950); precyz. wyroby metal., hutn. metali lekkich, przemysł maszynowy. SCHWALBE Gustav (1844—1916), anatom i antropolog niem.; jeden z twórców metod porównawczych w antropologii i filogenetycznych badań kopalnych szczątków człowieka. SĆHWANN Theodor (1810—1882), zoolog niem.; wraz z botanikiem M. Schleidenem jest twórcą teorii komórkowej, stwierdzającej jedność budowy komórkowej w całym świecie ożywionym. Zob. też komórka. SCHWARZ Berthold (XIV w.), mnich niem. z Moguncji, któremu przypisywano wynalezienie prochu strzelniczego. SCHWARZENBERG, niem. ród książęcy: 1) Karl Philipp (1771—1820), feldmarszałek austT.; 1812 dowódca austr. oddziałów w napoleońskiej wyprawie na Moskwę, 1813—14 nacz. wódz wojsk sprzymierzonych przeciw Napoleonowi, zwycięzca spod Lipska; 2) Felix (1800—52), feldmarszałek i polityk austr.; jako premier zwalczał rewolucję 1848—49 w Austrii i na Węgrzech; 1850 w Ołomuńcu wymógł na Prusach odstąpienie od zamiaru stworzenia Małych Niemiec, czyli unii państw niem. z wyłączeniem Austrii. SCHWARZSCHILD [szwareszild] Karl (1873—1916), astronom niem.; autor prac z astronomii gwiazdowej; twórca tzw. teorii elipsoidalnej rozkładu prędkości gwiazd w Galaktyce.. SCHWARZWALD (Czarny Las), masyw górski w pd.-zach. Niemczech, ciągnący się wzdłuż Górno SCHWEINFURT reńskiej Niziny po wsch. jej stronie; di. 160 km, najwyższy szczyt Feldberg (1493 m), stoki zach. strome, u stóp wsch. łagodniejszych źródła Dunaju; górna granica lasów 1300 m, u podnóża liczne źródła miner., SCHWEINFURT, m. przemysł, w NRF (pn. Bawaria), 53 100 mieszk. (1955); fabryka motorów, maszyn roln., farb, papieru. SCHWEINFURTH Georg (1836—1925), podróżnik niem., badacz równikowej Afryki (Egipt, Sudan, źródłowy obszar Nilu, Abisynia, płw. Cyrenaika, Jemen).  SCHWEITZERA ODCZYNNIK, amoniakalny roztwór wodorotlenku miedzi, o błękitnym zabarwieniu; jedyny dotychczas znany rozpuszczalnik celulozy; stosowany przy wyrobie jedwabiu sztucznego. SCHWENCKFELD Kasper (1489—1561), Ślązak, odrzucał instytucjonalizm kościelny i żądał tylko mistycznej łączności wiernych w Bogu. SCHWERIN, m. w NRD (okręg S.); 94 200 mieszk. (1955); pałac z XIX w., katedra z XIV w.; przemysł maszynowy (dźwigi), skórzany, drzewny, farmaceutyczny. SCHWYZ, jeden z Czterech Kantonów Leśnych w środk. Szwajcarii; 908 km*, 72 800 mieszk. (1954); stoi. Schwyz; w górach hod. i leśnictwo, w dolinach uprawa zbóż; rozbudowany system elektrowni wodnych; przemysł bawełn., jedwabn.; znany region turyst. (Rigi); od Sch. pochodzi nazwa Szwajcarii. Jeden z 3 kantonów (obok Uri i Unterwalden), które stanowiły zawiązek Konfederacji Szwajcarskiej. SCILLY [syly], grupa wysp granitowych na Oc. Atlantyckim, na pd.-zach. od Płw. Kornwalijskiego; należą do W. Brytanii. SCOTLAND YARD [skętland ja:d], komenda główna stołecznej policji londyńskiej (metropolitalnej); nazwa pochodzi od byłej jej siedziby. SCOTT: 1) Walter (1771—1832), nar. pisarz Szkocji; zbieracz ballad lud., autor powieści poet.; od 1814 pisał cykle opowiadań z przeszłości Szkocji i Anglii stanowiące zaczątek nowocz. powieści hist.; Wacerley, Rob Rou. Narzeczona z Lammermoor, Ke- Scypion St. W. Scott R. Scott nilworth, Ivanhoe; 2) Robert F. (1868—1912), żeglarz ang., kierownik 2 wypraw antarktycznych; osiągnął Biegun Pd. (1912); zginął w drodze powrotnej. SCRANTON [skrSntan], m. w USA (Pensylwania); 125 500 mieszk. (1950); ośrodek hutnictwa w USA. SCRIBE [skrib] Eugène (1791—1861), dramaturg fr.; komedie o zręcznej intrydze i żywym dialogu, Szklanka wody, Adrianna Lecouvreur, dramaty i libretta operowe. SCUDÉRY [sküderi] Madeleine de (1607—1701), pisarka fr.; pseudoklas. romanse zawierające portrety współczesnych; Cyrus, délie. SCYLLA i CHARYBDA, mit. gr. 2 potwopr morskie uosabiające niebezpieczne wiry w cieśninie między Sycylią a Italią. SCYNTYLACJE [łac.J, błyski wywoływane w substancjach fluoryzujących (np. w siarczku cynku) uderzeniami rozpędzonych ciężkich cząstek niosących ładunki elektr. (protonów, cząstek alfa i in.). Zob. też scyntylacyjna metoda; s. gwiazd, migotanie światła gwiazd wywołane ruchami atmosfery ziemskiej. SCYNTYLACYJNA METODA, metoda rejestracji pojedynczych cząstek, np. wysyłanych przez ciała promieniotwórcze, posługująca się tzw. licznikiem scyntylacyjnym; każda cząstka o dostatecznie dużej energii, uderzając o -»ekran luminujący, wywołuje oddzielny błysk, widoczny w polu widzenia odpowiednio ustawionego mikroskopu; s. m. pozwala na 864 wyznaczanie liczby padających na ekran cząstek oraz miejsca ich padania. SCYPIONOWIE, wodzowie rzym.: 1) S. Starszy, Publius Cornelius Scipio Africanus (235—183 p.n.e.), konsul 205 i 194 p.n.e.; 202 pokonał ostatecznie Hannibala pod Zamą i zakończył zwycięsko II wojnę punicką; 2) S. Młodszy, Publius Cornelius Scipio Aemilianus Africanus (185— 129 p.n.e.), konsul 147 i 134 p.n.e.; zburzył 146 Kartaginę i 133 Numancję; wokół S. M. skupiały się filohelleńskie koła Rzymu. SCYTOWIE (scyt. Skoloci), nazwa nadana przez staroż. Greków ludom przeważnie pochodzenia irańskiego, zamieszkującym stepy nad Morzem Czarnym. Tabl. 69. SCZANIECKA Emilia (1804—96), filantfopka; założyła w Poznańskiem pierwszą organizację kobiecą p. n. Stowarzyszenie Kobiet. SCZANIECKI Ludwik (178ft-1854), oficer Ks. Warsz.; pułkownik z powstania listopad.; 1848 walczył pod Miłosławiem; Pamiętniki. SD -»Stronnictwo Demokratyczne. SDKPiL -»Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. SDPRR, Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji -»Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Se, symbol pierwiastka chem. selenu. SEATO -►Pakt Południowo-Wschodniej Azji. SEATTLE [si:âtl], m. port. nad Pacyfikiem w USA (Waszyngton); 467 600 mieszk. (1950); stocznie, produkcja silników okręt., samolotów; przemysł zbrojeniowy. SÊBASTIANI Horace hr. (1772—1851), generał, dyplomata, marszałek Francji; min. spraw zagr. za Ludwika Filipa; nieprzychylny Polakom, zawiadomił parlament fr. o wzięciu Warszawy 1831 przez Paskiewicza historycznymi słowami: „L’ordre règne à Varsovie“ (W Warszawie panuje porządek). SEBASTIAN Z FELSZTYNA (I poł. XVI w.), kompozytor i teoretyk muzyki, autor pierwszych w Polsce rozpraw muz. służących jako podręczniki. SEBYŁA Władysław (1902—41), poeta, członek grapy i red. czasopisma „Kwadryga“; zbiory: Pieśni szczurolapa, Koncert egotyczny, Obrazy myśli; zginął w Katyniu. sec -»funkcja. SECCHI [sęk:ki] Angelo (1818—78), astrofizyk wŁ; badania z zakresu fizyki Słońca oraz analizy spektralnej gwiazd stałych. SECCO [wł.J, muz. sucho, krótko. SECESJA [łac.], oddzielenie się, odłączenie; 1) w dziejach St. Zjedn. Am. Pn. odłączenie się stanów pd. od Unii (1861), które doprowadziło do tzw. wojny secesyjnej (1861—65); 2) styl panujący w sztuce i kulturze artyst. schyłku XIX i pocz. XX w. (zw. we Francji „le style moderne“, w Niemczech ,,Jugendstil“); dążąc do nowych form stylowych i do odrodzenia sztuki użytk. stał się reakcją przeciw tzw. stylom historycznym i akademizmowi; dzieła s. charakteryzuje swobodna kompozycja, graficzne traktowanie kształtów, wyrafinowane krzywe linie, upodobanie do asymetrii oraz do stylizacji i dekoracyjności; s. miała olbrzymi wpływ na grafikę użytk. 1 przemysł artyst.; przedstawiciele: G. Klimt, A. Beardsley, H. van de Velde, w Polsce J. Mehoffer, S. Wyspiański; 3) nazwa niem. i austr. towarzystw artyst. (Monachium 1892, Wiedeń 1897, Berlin 1899) grupujących twórców, którzy się pragnęli wyodrębnić ze środowiska artystów uprawiających sztukę akademicką. SECESYJNA WOJNA -wojna secesyjna. SED, Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności), niem. partia marksistowsko-leninowska, utworzona 1946 w radź. strefie okupacyjnej z połączenia KPD i SPD; przewodnictwo SED objęli W. Pieck, O. Grotewohl; siła kierownicza przemian ekon., spoi. i polit, w NRD, walczy o pokojowe zjednoczenie Niemiec; od 1951 pierwszym sekretarzem partii W. Ulbricht. SEDAN, m. w pn.-wsch. Francji (Lotaryngia); 17 600 jnieszk. (1954); wyrób płótna, dywanów. — 2 IX 1870 poddanie się .Prusakom blisko stutysięcznej  SAMOCHÓD I Tablica 75 1 — Autobus z napędem parowym, który kursował w 1844 r. pomiędzy Londynem a Birmingham, 2 — Samochód osobowy konstruktora Markusa z 1875 r.. jedna z pierwszych udanych konstrukcji, 3 — Samochód osobowy z 1897 r., 4 — Przekrój nowoczesnego samochodu osobowego, 5 — Taśma montażowa w nowoczesnej fabryce samochodów „Volkswagen” (NRF), 6 — Polski samochód małolitrażowy „Mikrus", 7 — Kabriolet „Wartburg” produkcji NRD z europejską linią nadwozia, 8 — Luksusowy samochód osobowy „Cadillac" z amerykańską linią nadwozia, 9 — Samochód sportowy De Soto „Adventurer II" z nadwoziem wykonanym przez firmę Ghia z Turynu, 10 — Radziecki samochód „Pobieda” przystosowany do wyścigów.  Tablica 76 SAMOCHÓD II 1 — Dwuczłonowy autobus pasażerski Fiat produkcji włoskiej. 2 — Wnętrze dwu pokładowego autobusu turystycznego- 3 — Autobus polskiej produkcji ..San". 4 — Samochód do oczyszczania miasta: posiada szczotki do zamiatania ulic. polewaczki, piaskownicę oraz urządzenia do wywozu fekalii. 5 — Samochód ciężarowy z przyczepą przystosowany do transportu samochodów osobowych (CSR). 6 — Samochód ciężarowy przeznaczony do szybkiego wyładunku. 7 — Samochód-cysterna do przewozu benzyny. 8 — Samochód na podwoziu gąsienicowym używany w nadzwyczaj ciężkich warunkach terenowych. 9 — Model samochodu przyszłości ..Nucleon" z napędem atomowym. 9  865 armii fr. i wzięcie przez nich do niewoli Napoleona III; doprowadziło to do jego detronizacji; ponowna klęska fr. 1940 w maju. SEDYMENTACJA [łac.]: 1) chem. opadanie cząstek fazy rozproszonej układu -►koloidowego pod wpływem siły ciążenia lub siły odśrodkowej; 2) geol. tworzenie się osadów przez opadanie mas mineralnych lub szczątków organicznych w różnych środowiskach: morzach, rzekach, jeziorach, bagnach, pustyniach. SEECKT Hans von (1866—1936), generał prus. i teoretyk wojsk., w I wojnie świat, szef sztabu feldm. Mackensena; 1920—26 organizator i dowódca Reichswehry. SEFARDIM, Sefardyjczycy — hebr. nazwa Żydów pd.eur., uchodźców (wskutek prześladowania) z Hiszpanii i Portugalii w 1492; ich potomkowie, zw. Spaniolami, przebywają w Izraelu, na Płw. Bałkańskim, w Turcji, Holandii, Afryce Pn., Ameryce Pn.; język spaniolski, zw. też ladino, składa się z elementów hiszp. i hebr.; pismo — hebrajskie. SEGANTINI Giovanni (1858—99), wł. malarz impresjonista; Wiosna to Alpach, Dwie maiki, Miłość w górach; pod koniec życia malował kompozycje symbol. (Nirwana, Źródło zła). SEGERA STOŻKI, wzorce stosowane zwłaszcza w przemyśle ceram. do określania temperatury mięknienia wyrobów ogniotrwałych; szereg ponumerowanych foremnych ostrosłupów, wykonanych z kaolinu z różną zawartością krzemionki; w określonej dla każdego stożka temperaturze jego wierzchołek mięknie, przechylając się ku podstawie; pomiar polega na wspólnym ogrzewaniu stożka z badanego materiału i stożków Segera. SEGHERS Anna, właśc. Netty Reiling (ur. 1900), powieściopisarka niem.; czołowa przedstawicielka niem. lit. realizmu socjalist.; twórczość swą poświęca życiu i walce robotników (Bunt rybaków z Santa Barbara, Ocalenie) oraz ru. ■ prune« oben, chowi antyfaszyst. (Siódmy krzyż, Umarli pozostałą młodzi, Tranzyt). Lenin. Nagroda Pokoju 1951. SEGNERA KOLO (młynek), urządzenie obracające się wskutek oddziaływania (reakcji) wypływającej wody; używane obecnie np. do zraszania trawników. SEGNI [sęnji] Antonio (ur. 1891), wł. polityk i prawnik, prof. uniw. w Sassari, członek Partii Chrzęść.-Dem., od 1947 kilkakrotny minister, 1955—57 premier. SEGOVIA, m. w środk. Hiszpanii (Stara Kastylia); 29 	600 mieszk. (1950); jedno z najciekawszych miast zabytkowych Hiszpanii (mury z czasów iberyjskich, akwedukt rzym., zamek z XI w., katedra z XVI w. i in.); w pobliżu wspaniały zamek królewski la Granja z XVIII w.; kolebka osławionej inkwizycji, zał. przez przeora tutejszego klasztoru dominikanów Torąuemadę. SEGREGACJA [łac.], podział wg wybranych cech; w metalurgii, zw. też likwacją, niejednorodność w składzie chem. stopu powstała podczas jego krzepnięcia; nieuniknione zjawisko przy krzepnięciu odlewów i wlewków, możliwe do usunięcia w drodze specjalnych zabiegów cieplnych. SÊGUR [segii:r] Philippe Paul de, hr. (1780—1873), gen. fr., historyk; adiutant Napoleona I; od 1800 doRestauracji uczestniczy! w wyprawach napoleońskich; jako ochotnik wziął udział w szarży poi. szwoleżerów ped Somosierrą 1808: Histoire de Napoléon et de la Crande Armée en 1812 (Dzieje Napoleona i Wielkiej Armii w 1812). SEI Shönagon (ok. 960 — ok. 1020), pisarka jap.; autorka Makura-no söshi (Notatnik osobisty), najlepszego dzieła gatunku zuihitsu (kroniki wypadków i wrażeń pisanej w formie dziennika). SEIGNETTE A SÓL, winian sodowo-potasowy; jeden ze składników odczynnika Fehlinga; stosowana przy srebrzeniu luster. ŚEIGNOBOS [seniobęs] Charles (1854—1942), historyk fr.; interesował się metodologią historii; Wstęp ao badań historycznych, La méthode historique appliquée aux sciences sociales (Metoda historyczna zastosowana do nauk społecznych). SEINE [se:nl, departament we Francji nad Sekwaną, obejmujący Parvż z przedmieściami; 478 km2, 5 154 800 mieszk. (1954). SEKRETARZYK SEIPEL Ignatz (1876—1932), polityk austr., ksiądz kat., przywódca partii chrześc.-socjalist.; 1922—24 i 1926—29 kanclerz, 1930 minister spraw zagranicznych. SEITZ Karl (1869—1950), polityk austr., socjaldemokrata; 1919—20 przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, 1923—34 prezydent Wiednia, 1944—45 w obozie koncentr., od 1946 honorowy przewodniczący partii socjaldemokratycznej. SEJFULLINA Lidia N. (1889—1954), pisarka ros.; opowiadania i powieści z życia wsi syber. w okresie rewolucji; powieści Mierzwa, Wiryneja (również w przeróbce teatr.). SEJM, w Polsce najwyższy organ władzy państw., urzeczywistniający suwerenne prawo narodu, uchwala ustawy oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państw.; s. 	walny, w Polsce XIV i XV w. feudalny zjazd dostojników świeckich i duchownych oraz szlachty z całego królestwa; od końca XV w. najwyższy organ ustawodawczy państwa złożony z króla, senatu i izby poselskiej. SEJM CZTEROLETNI, Wielki (1788—92), obradował pod węzłem konfederacji marszałka St. Małachowskiego; przewagę zyskało stronnictwo patriot. działające obok stronnictwa król. (umiarkowanie reformatorskie) i hetmańskiego (przeciwko reformom); przeprowadził reformy: nadał prawa miastom królewskim, zwiększył liczebność wojska do 100 000. uchwalił Konstytucję 3 Maja; jego dzieło obaliła Targowica. SEJMIKI GENERALNE, zjazdy posłów szlacheckich senatorów jednej prowincji, poprzedzające sejm. SEJMIKI ZIEMSKIE, w Polsce od XIV w. zjazdy szlachty poszczególnych ziem, stanowiące organ samorządu szlacheckiego; od końca XV w. wybierały posłów do izby poselskiej. SEJM NIEMY, nazwa nadana sejmowi 1717; trwał jeden dzień; bez dyskusji przyjął narzucony przez Rosję traktat warsz. z 1716, ograniczający m. in. liczbę wojska Rzplitej do 24 000. SEJM PROWINCJONALNY, (śląski, poznański), od 1823^24 stanowa reprezentacja każdej prowincji Królestwa Prus. o charakterze doradczym i samorządowym: powołany z wyborów na podstawie cenzusu majątkowego. SEJNY, m. pow., woj. białost.; na Pojez. Suwalskim; 2000 mieszk. (1956); roszarnia lnu, suszarnia owoców i ziół leczniczych; renesansowy klasztor i kościół podominikański z XVI w SEJSMOGRAF [gr.]. przyrząd do badania trzęsień ziemi; odpowiednio osadzony rylec kreśli na papierze linię wahań (sejsmogram), ' która określa częstość, wielkość i czas trwania drgań ziemi. SEJSMOLOGIA [gr.], gałąź geofizyki zajmująca się trzęsieniami ziemi i związanymi z nimi zjawiskami. SEJSZE, ruchy zwierciadła wody dużego jez. lub morza śródlądowego, spowodowane zmianą ciśnienia atmosferycznego w jednej części zbiornika wodnego (nagle uderzenia wiatru z góry, burzy itd.); poziom wody opada u jednego, a podnosi się u drugiego brzegu. SEKATOR [łac.], narzędzie ogrodnicze do wycinania cienkich gałęzi, zrazów, korzeni itp. SEKCJA ZWŁOK (autopsja), otwarcie jam ciała (czaszki, klatki piersiowej, jamv brzusznej) i badanie narządów wewnętrznych w celu ustalenia przyczyny śmierci. SEKLUCJAN Jan, Jan z Siekluk (ok. 1510—78), działacz reformacyjny, wydawca, od 1544 kaznodzieja w Królewcu dla Polaków różnowierców; Katechizm, Pleśni duchowne, Postylla polska. SEKONDI, m. port. w Ghanie (zach. Afryka); 44 600 mieszk. (1948), wraz z sąsiednim portem Takoradi; wywóz: kakao, drewno, rudy manganu. SEKRECJA [lac.], wydzielanie przez gruczoły substancji niezbędnych do czynności organizmu; sekrety, substancje wydzielane (ślina, sok żołądkowy, sok jelitowy itp.). SEKRETARZ, Sagittarius serpentarius, ptak z rzędu drapieżnych; Afryka; dł. 115—125 cm; b. długie nogi i stojąca kita z piór na głowie; żywi się wężami i padliną. SEKRETARZ STANU, w niektórych krajach odpowiednik min. albo wicemin.; w St. Zj. Am. Pn. minister spraw zagranicznych. SEKRETARZYK [łac.], niewielki mebel-biurko, w kształcie stolika z nadstawą o licznych szufladkach lub z szafeczką; niekiedy z ruchomym pulpitem w dolnej części nadstawy; używany w II poi. XVIII i w XIX w. 55 	Mała Enc. Powsz. PWN  SEKRETERA SEKRETERA [łac.], mebel podobny do komody — w dolnej części szafka lub szuflady, w górnej zwykle szuflada, cześć środkową zajmują szufladki i skrytki zasłonięte płytą opuszczaną, która służy za pulpit; używana w XVIII i XIX w. SEKRETYNA [łac.], hormon wytwarzany przez gruczoły w błonie śluzowej dwunastnicy; wzmaga wydzielanie soku trzustkowego. SEKSTA -«-interwał. SEKSTANT, sekstans [łac.] — instrument nawigacyjny do mierzenia kątów, zwłaszcza pionowych, określających wysokość kątową obserwowanego ciała nieb. nad horyzontem; umożliwia ustalenie współrzędnych geograficznych. SEKSTET [wl.]: 1) zespół muz. składający się z 6 instrumentalistów lub śpiewaków; 2) utwór na taki zespół. ' • SEKSTYNA —sestyna. SEKTA [łac.], związek wyznaniowy, który się oderwał od kościoła panującego; odłam wyznaniowy w obrębie danej religii. SEKULARYZACJA [łac.], proces usuwania wpływów kościoła z poszczególnych dziedzin życia pub!., np. s. szkół — zeświecczenie szkół; s. Prus, 1525 przejście państwa krzyżackiego w lenne świeckie księstwo pruskie. SEKUNDA [łac.]: 1) astr. Veo minuty; s. słoneczna średnia wynosi około 1,003 s. gwiazdowej; zob. też czas; 2) miara kątowa 1 sek (1") = Veo min = 1/3C00 stopnia; 3) muz. -«-interwał. SEKUNDANT [łac.], w pojedynku świadek jednego z uczestników; w sporcie, zwłaszcza w boksie, doradca i opiekun zawodnika. SEKWANA, rz. w pn. Francji, dł. 776 km, dorzecze 79 000 km*, źródła na wyż. Langres (pn. Burgundia), przecina Basen Paryski, w. dolnym biegu tworzy liczne zakola i wyspy, wpada lejkowato do kanału La Manche; najważniejszy szlak rzeczny Francji, 125 km (od ujścia do portu Rouen) dostępna dla statków mor., połączona kanałami z Renem, Rodanem, Loarą i in.; znane katastrofalne powodzie wiosenne. SEKWENCJA [łac.]: muz. 1) powtórzenie jakiegoś motywu przesuniętego o określony interwał w dół (s. zstępująca) lub w górę (s. wstępująca); liturgiczne melodie s. należą do śpiewu chorału gregoriańskicgo; niektóre były przedmie Sekwoja: 1 — stare drzewo, 2 — młode drzewo były przedmiotem wielogłosowych opracowań (—Stabat Mater); 2) -«-progresja; 3) jednostka kompozycyjna filmu, zamknięty dramaturgicznie fragment akcji; s. składa się z -»-fraz montażowych, a te z kolei z ujęć. SEKWOJA, mamutowe drzewo, sosnogrom olbrzymi, Sequoia gigantea — długowieczne (do 4000 lat) iglaste drzewo z rodziny cypryśnikowatych; Ameryka Pn.; olbrzym do 120 m wys. i średn. pnia 10 m, grub. kory do 0,5 m; ciemnozielone szydłowate igły, nieco dachówkowato przylegające do gałązek; rzadko sadzona w parkach zach. Polski. Tabl. 29. SELDŻUCY, szczep tur. oraz dynastia, która drogą podbojów utworzyła w XI w. potężne państwo, obejmujące Iran, Mezopotamię, Syrię i Azję Mniejszą; rozbite wskutek waśni dynastycznych; najdłużej, do końca XIII w., przetrwał —konijski sułtanat. SELEKCJA [łac.]: 1) wybór, dobór; 2) biot. --doboru teoria; 3) psych, czynność polegająca na doborze odpowiednich typów psych, do określonych zawodów (s. zawodowa) lub odpowiednich jednostek do danego tvpu szkoły (s. szkolna). SELEKTYWNOŚĆ [łac.]: 1) w elektroenergetyce także wybiórczość — zdolność do oddzielania spośród elementów układu elektroenergetycznego elementu uszkodzonego; s. uzyskuje się przez prawidłową pracę urządzeń zabezpieczających (bezpieczników, wyłączników samoczynnych); 2) zdolność wydzielania pożądanego sygnału spośród innych sygnałów niepożądanych; istotna właściwość radioodbiornika zalezna 866 od liczby i dobroci zastosowanych w nim obwodów rezonansowych. SELEN Se, selenium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 34; należy do rodziny tlenowców; występuje w dwu odmianach alotropowych, jedna z nich, naświetlana, przewodzi prąd elektr.; w przyrodzie w małych ilościach towarzyszy siarce; stosowany w komórkach —fotoelektr., do barwienia szkła, w syntezie organicznej; zob. też selenowa komórka. SELENE, gr. bogini tarczy księżycowej, siostra Heliosa, przejeżdżająca niebo na srebrnym rydwanie; jej ukochanym był piękny pasterz Endymion; mit. rzym. Luna. SELENGA, rz. w Mongolii i ZSRR; dł. 1480 km; źródła na Wyż. Mongolskiej, uchodzi deltą (700 km*) do jez. Bajkał; m. Ulan-ude. ' SELENIT, minerał; odmiana gipsu; występuje w postaci dobrze wykształconych kryształów. SELENOWA KOMÓRKA, urządzenie do przekształcania energii świetlnej na energię elektryczną w oparciu o fotoelektryczne właściwości selenu (—fotoelektryczne zjawisko); rozróżnia się: a) s. k. z warstwą zaporową, w których pod działaniem promieni świetlnych swobodne elektrony przechodzą z płytki selenowej poprzez warstwę -«zaporową do elektrody nakładkowej, powodując powstanie między nimi różnicy potencjałów; b) s. k. z wewnętrznym fotoefektem (zjawiskiem fotoelektr.), których oporność maleje pod wpływem padającego na nie strumienia świetlnego; s. k. są stosowane szeroko m. in. w fotometrii (np. w światłomierzach fotoelektr.), automatyce, telemechanice. SELER [wl.], Apium graveolens, dwuletnia roślina warzywna z rodziny baldaszkowatych; s. korze- . niowy, jadalny kulisty korzeń; s. naciowy, jadalne grube ogonki liściowe. SELEUCYDZI, dynastia gr., panująca 312—G4 p. n. e. w Azji Przedniej (gl. Syria i Mezopotamia), zał. przez Seleukosa I Nikatora, jednego z —diadochów; najwybitniejszy z S. był —-Antioch III Wielki; ostatniego z S., Antiocha XIII, usunął Pompejusz; odtąd Syria stała się prowincją rzymską. SELFAKTOR —-przędzarka. SELF-MADE MAN [ang., sęlfmejd man], człowiek, który się wybił własnymi siłami. SELIGMAN [sclygman] Edward Robert Andersen (1861—1939), amer. ekonomista, prof, skarbowości uniw. Columbia w Nowym Jorku; Essays in Taxation (Studia podatkowe), Principles of Economics (Zasady ekonomiki). .SELIM I (1467—1520), sultan tur. od 1512; zdobył Kurdystan, Syrię, Palestynę i Egipt; ostatni z Abbasydów scedował na niego tytuł kalifa, czyniąc sułtanat tur. depozytariuszem insygniów Islamu. SELKUPOWIE, znani także jako Ostiako-Samojedzi; plemię zamieszkujące środk. bieg rz. Jenisej, ok. 4500; osiadli myśliwcy i hodowcy; grupa ludów samojedzkich. SELMENT WIELKI, jez. we wsch. części Pojez. Mazurskiego, 5 km na wsch. od m. Ełk, 1250 ha, dł. ■ ok. 10 km, głęb. do 25 m; linia brzegowa urozmaicona, w środku jez. lesista wyspa; liczne gatunki ryb. SELROB, skrót nazwy partii Ukr. Chłopsko-Robotn. Socjalist. Zjednoczenie, zał. 1928 na terenach Ukrainy Zach.; 1928 w wyniku rozłamu powstała Selrob-Prawica i Selrob-Jedność (lewica), związana z nielegalną Komunistyczną Partią Zach. Ukrainy; obydwa odłamy S. posiadały przedstawicieli w sejmie 1928 i 1930, przy czym posłowie S.-Jedności należeli do komunistycznej frakcji poselskiej; 1932 S. rozwiązany przez władze sanacyjne. SELSYN, elektr. układ sterowniczy, w którym zmianom położenia części ruchomych przyrządu sterującego odpowiadają identyczne zmiany położenia części ruchomych przyrządu (lub przyrządów) sterowanego; s. są stosowane m. in. do sterowania zdalnego i do przekazywania na odległość wskazań przyrządów pomiarowych. SELWAS, zwrotnikowy las wilgotny, zajmujący olbrzymie obszary w dorzeczu Amazonki (Am. Pd.). SEM, symbol siły —-elektromotorycznej. SEMAFOR [gr.], przyrząd służący do podawania sygnałów zezwalających na jazdę lub nakazujących zatrzymanie pociągu; istnieją s. ramienne i świetlne. SEMANGOWIE, najstarsza, pigmoidalna ludność środka Płw. ^ Malajskiego; ich prymitywna kultura zbieracko-lowiecka oraz cechy antropologiczne i językowe stały się podstawą błędnych tez, że S. reprezentują „dziecięctwo rodu ludzkiego". SENSUALIZM 867 SEMANTYCZNA FILOZOFIA, kierunek związany gl. z neopozytywizmem, uważa język za główny, a nawet jedyny przedmiot analizy filoz. i upatruje źródło sporów filoz. w nieprecyzyjnym myśleniu i wysławianiu myśli; czołowi przedstawiciele: R. Carnap, L. Wittgenstein, K. Ajdukiewicz. SEMANTYKA, semazjologia [gr.J — dział językoznawstwa badający znaczenie i zmiany znaczeń wyrazów. SEMARANG, m. i port w Indonezji (pn. Jawa); 373 900 mieszk. (1956); ośrodek handl. Jawy, eksport kauczuku, tytoniu, cukru, kawy; stocznie. SEMAZJOLOGIA -»semantyka. SEMELE, mit. gr. matka Dionizosa, córka Kadmosa i Harmonii; spłonęła od żaru piorunów Zeusa, kiedy na jej życzenie ukazał się w pełnym majestacie. SEMENEÑKO Piotr (1813—86), ksiądz, publicysta, pisarz poi.; członek Tow. Dem. Pol. na emigracji, współzałożyciel Zakonu Zmartwychwstańców; Towiatiski et sa doctrine, Biesiady filozoficzne, prace teologiczne. SEMESTR [łac.J, połowa roku akademickiego. SEMIC1, ludy spokrewnione gł. językowo, zamieszkujące tereny Azji Przedniej i Afryki Pn. (Arabowie, Abisyńczycy, Żydzi); w starożytności należały do nich ludy Mezopotamii (Akkadowie, Asyryjczycy, Babilończycy), Syrii (Aramejczycy), Palestyny (Kanaanejczycy; m. in. Fenicjanie, Hebrajczycy, Moabici). SEMINARIUM [łac.J: 1) forma pracy dydaktycznej typowa dla wyższej uczelni; zajęcia odbywają się w małych grupach przy aktywnym udziale uczestników; 2) szkoła specjalna: a) s. nauczycielskie, średni zakład kształcenia nauczycieli; obecnie u nas liceum pedagogiczne; b) s. duchowne, zakład nauk. przygotowujący do stanu kapłańskiego. SEMIOTYKA [gr.], symptomatologia — dział medycyny, nauka o_ objawach poszczególnych chorób. SEMIPAŁATYŃSK (Siemipałatinsk), m. obw. i port na Irtyszu w Kazachskiej SRR; 136 000 mieszk. (1956); instytuty: wet., med., pedagog.; jeden z największych kombinatów mięsnych w ZSRR; przemysł wełn., skórz., młynarski. SEMIRAMIDA (ok. 800 p. n. e.), legend, królowa asyryjska; słynne „wiszące ogrody“ S. zal. na tarasach są zaliczane do staroż. 7 cudów świata. SEMITO-CHAMICKIE JĘZYKI, duża rodzina języków, którymi mówią ludy w Afryce Pn. i Azji Przedniej; do ważn. należą: dialekty arabskie (Arabia, Irak, Syria, Egipt, Sudan, Maroko), abisyńskie, kuszyckie (nad M. Czerwonym i Zat. Adeńską), berberyjskie (rozproszone w pn.-zach. Afryce), ż języków martwych zaś m. in. hebrajski (wskrzeszony obecnie w Izraelu), syryjski (jeden z dialektów aramejskich), egipski (-»język, tabela). SEMKOWICZ Władysław (1887—1947), historyk, znawca nauk pomocniczych historii, autor map hist. Polski, od 1919 prof. Uniw. Jag.; Nagana i oczyszczenie szlachectwa w Polsce XIV i XV w.; Ród Awdańców w wiekach średnich; Paleografía łacińska. SEMMELWEIS Ignaz Philipp (1818—65), lekarz — położnik węg.; udowodnił, że przyczyną gorączki połogowej jest zakażenie. , SEMMERING, przeł. w I. Ph. Semmelweis Alpach Wsch., między Wiedniem a Grazem (Austria); wys. 980 m; oddziela Alpy Wapienne od centraln. masywów; wiedzie tędy stara linia kol. z licznymi tunelami. SEMPACH, m. w kantonie Lucerny (Szwajcaria); 9 VI 1386 zwycięstwo Szwajcarów nad Leopoldem III nustr. przypisywane bohaterstwu -»Wlnkelrieda. SEMPÓŁOWSKA Stefania (1870—1944), wybitna działaczka spoi., pedagog, opiekunka więźniów polit. (-►Międzynar. Organizacja Pomocy Rewol.); red. pism dla dzieci i młodzieży, autorka książek o treści spoi. (skonfiskowana praca O więzieniach) i hist.-krajoznawczej (Warszawa wczoraj i dziś) oraz beletrystyki dla młodzieży (opowieść Na ratunek). SEN: 1) okresowy stan wypoczynku fiz. i umysł, z zahamowaniem ośrodków korowych mózgu, ufratą kontaktu ze światem zewn., zanikaniem świadomości oraz zwolnieniem czynności narządów wewn. i procesów przemiany; 2) psychol. marzenie senne. SENAT [łac.J, w Rzymie, w okresie królewskim S. Sempolowska rada przyboczna króla; w okresie republiki główny organ rządzący, złożony z 300 dożywotnich członków; w okresie cesarstwa stracił znaczenie; w Polsce wyższa izba dawnego sejmu pot. wyłoniona pod koniec XV w. z rady król., reprezentująca magnaterię; w jej skład wchodzili z urzędu biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i niektórzy najwyżsi dostojnicy centralni; s. zwoływany był częściej niż sejm, przewodniczył marszałek koronny lüb litewski; Konstytucja 3 Maja przyniosła s. prawo veta ograniczonego odnośnie do uchwał izby poselskiej; zob. też senatorowie rezydenci; s. w niektórych państwach kapitalist. (np. w Polsce między woj.), „wyższa“ izba ustawodawcza, wybierana zazwyczaj w sposób mniej demokratyczny niż tzw. izba „niższa“, a posiadająca szereg istotnych uprawnień; w Polsce Ludowej s. zniesiono. SENAT AKADEMICKI, najwyższa władza w szkole wyższej; współdziała z rektorem w kierowaniu szkolą; w skład s. a. wchodzą: rektor, prorektorzy, dziekani i przedstawiciele rad wydziału. SENATOROWIE REZYDENCI, instytucja doradcza przy osobie króla poi., powoływana na dwa lata (od sejmu do sejmu); utworzona 1573 (art. henrycjańskie); 1774 zniesiona. SENATUSCONSULTUM [łac.J, uchwała senatu sprawującego z końcem republiki rzym. władzę ustawodawczą; jako powszechnie obowiązująca miała charakter ustawy. SENDAI, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 375 800 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł: włókien., spoż., metalurg.; artyst. wyroby z laki, jedwabiu. SENEGAL: 1) rz. we Fr. Afryce Zach., dl. 1430 km, dorzecze 441 000 kmZ, wypływa jako Bafing z gór Futa Dżalon, uchodzi deltą do Oc. Atlantyckiego koło Saint Louis; liczne wyspy; żeglowna w porze deszczowej; 2) terytorium zamor. wchodzące w skład Fr. Afryki Zach.; 209 400 km2, 2 108 200 mieszk. (1952); przeważnie równiny; klimat zwrotnik.; uprawy: orzech ziemny, bawełna, zboże; hodowla gl. na pn.; przemysł gl. spoż. (olejarnie); eksport: orzechy ziemne (85*/« wartości eksportu), olej; gł. m. Saint Louis (stoi.), Dakar (gl. port). SENEKA, imię pisarzy rzym.: 1) S. Starszy, Marcus Annaeus Seneca (ok. 60 p. n. e. — ok. 40), retor rzym.: Kontrowersje (fikcyjne mowy sądowe) i Suasorie (mowy popisowe); cenne informacje o stanie ówczesnej wymowy; 2) S. Młodszy, Lucius Annaeus Seneca (ok. 4 p. n. e. — 65), syn poprzedniego, filodziałacz pa“' do samobójstwa; dialogi filoz., zof-eklektyk, działacz polit., wychowawca Nerona, zmuszony przez niego listy i eseje o problemach etycznych, utrzymane przeważnie w duchu stoickim; 10 tragedii (niescenicznych). SENES (liście i strąki) -»strączyniec. SENESZAL, we Francji XI—XIII w. wielki s., najwyższy urząd wojskowy i dworski; w pd. Francji aż do Rewolucji, to samo co -»bajliw. SENIOR [łac.J, w prawie lennym feudał posiadający wasali; sport, zawodnik powyżej 18 lat życia. SENIOR [sjnjal Nassau William (1790—1864), ekonomista ang., przedstawiciel tzw. ekonomii wulgarnej. SENIORAT, zasada dziedziczenia tronu lub dóbr przez najstarszego członka rodu; w Polsce ustanowiony 1138 w stosunku do tronu księcia zwierzchniego krak., obalony 1146 i powtórnie 1177; obowiązywał ao końca w Turcji w dynastii osmańskiej. SENIORIA, majętność feudalna wraz z wasalami lub poddanymi. SENNAR, m. w Sudanie nad Nilem Niebieskim; 8000 mieszk. (1938); wielka zapora (dawniej zw. Makwar. obecnie S.). SENOA August (1838—81), chorw. poeta, krytyk, teoretyk realizmu; poezje, nowele, powieści, felietony; największe osiągnięcia w prozie hist.; Bunt chłopów, Diogenes. SENSACJA [łac.J, wydarzenie zwracające powszechną uwagę, wywołujące żywe zainteresowanie. SENSUALIZM [łac.J, kierunek filozof., wg którego nie istnieją żadne idee wrodzone, a źródłem wszelkiego poznania są wrażenia zmysł.; gł. przedstawiciele: J. Lockc, E. B. dc Condillac i wielu in. 55* SENSU ŚTRICTO SENSU STR1CTO [łac.], w ścisłym znaczeniu. SENSYBILIZACJA [łac.], uczulenie, uwrażliwienie; biol. uczulenie organizmu (narządu, tkanki) na określone bodźce; fot. uczulenie negatywowego materiału światłoczułego na różne barwy przez dodanie do warstwy światłoczułej odpowiednich związków chem. Zob. też barwoczułość. SENSYTOMETRIA [łac.-gr.J, metoda badania fotogr. materiałów światłoczułych przez pomiar zależności stopnia zaczernienia wywołanego materiału od intensywności uprzedniego naświetlenia. SENTENCJA [łac.], -»-aforyzm; prawo zasadnicza część orzeczenia sądowego. SENTYMENTALIZM, kierunek lit. eur. II poi. XVIII w., jeden z prądów okresu Oświecenia; wyrażał się w kulcie uczuć, które przeciwstawiał konwenansom klasycyzmu, jak również racjonalistycznym tendencjom Oświecenia; bohaterem s. iest zwykły, prosty, „naturalny“ człowiek obdarzony bogatym życiem wewn.; s. odrzuca przesądy stanowe, idealizuje proste życie na łonie przyrody; gł. przedstawiciele; w Anglii L. Steme, od którego Podróży sentymentalnej pochodzi nazwa całego kierunku, S. Richardson, O. 	Goldsmith, we Francji J. J. Rousseau, w Polsce D. 	Kniaźnin i F. Karpiński (liryka sentymentalna). SENUSSI, bractwo muzułmańskie utworzone 1883 w Cyrenaice przez Mohammeda ben Ali Senussi dla przeciwstawienia się penetracji państw eur. w Afryce pn.; jego przywódca, Idris El Senussi, obrany królem Libii po uzyskaniu przez nią 1951 niepodległości. SEN ZIMOWY, stan odrętwienia polegający na znacznym zwolnieniu procesów życiowych zwierzęcia celem przetrwania niekorzystnych warunków życiowych w okresie zimy, np. u świstaków, suslów, żab; zjawisko to spowodowane ogólnie wszelkimi nie sprzyjającymi warunkami klimatycznymi (np. suszą) bywa nazywane śpiączką. SEPARACJA [łac.]: 1) rozdzielenie, rozłączenie; 2) prawo sądowe rozłączenie od stołu i łoża, zbliża się praktycznie do rozwodu, nie daje jednak prawa do zawarcia ponownego związku małżeńskiego; 3) s. gruntów, rozdzielenie gruntów folwarcznych od chłopskich pomieszanych w szachownicy i ich komasacja; na ziemiach poi. w XIX w. najczęściej przy uwłaszczeniu; prowadziły często do rugowania chłopów lub do zamiany ich gruntów na gorsze. SEPARATOR —sortownik. SEPARATYZM [łac.], dążenie do oddzielenia się, wyodrębnienia; np. dążenie grup narodowych do utworzenia własnego państwa. SEPET [tur.], skrzynka na kosztowności z szufladkami, zamykana na drzwiczki; okuta, obciągnięta skórą, często bogato zdobiona. SEPIA: 1) ciemnobrunatny barwnik produkowany z wydzieliny gruczołu czemidłowego niektórych głowonogów, np. -»mątwy; używany zwłaszcza w malarstwie; 2) również akwarela lub rysunek piórkiem wykonane farbą sepiową. SEPLENIENIE, wada wymowy wskutek nieprawidłowego ułożenia języka przy wymawianiu niektórych spółgłosek. SEPTET [wł.]: 1) zespół muz. składający się z 7 instrumentalistów lub śpiewaków; 2) utwór na taki zespół. SEPTUAGINTA [gr. siedemdziesiąt], przekład Biblii na język gr. dokonany w III w. p. n. e. w Aleksandrii (Egipt) przez 72 tłumaczy. SEPTYĆZNY [gr.], wywołany przez zarazki chorobotwórcze. SEPTYMA -»interwał. SER, produkt z mleka (krowiego, rzadziej owczego, koziego) lub śmietanki otrzymany przez wydzielenie białka i tłuszczu działaniem enzymu -»podpuszczki albo przez naturalne kwaśnienie; rozróżniamy sery: pelnotłuste (ponad 45% tłuszczu), tłuste (40—45%), półtłuste (20—30°/»), chude (poniżej 10%); pod względem konsystencji wyróżniamy następujące rodzaje: Grupa serów Skórka Okres dojrzewania Zawartość wody % Rodzaje serów twarde sucha 3—5 mieś. 40 ementalski grojer parmezan 
edamski półtw aride warstwa mazi 1—2 mieś. 45—50 tylżycki 
trapistów , miękkie obfita maź 1—5 tyg. ponad 50 limhurski kamamber 868 SERADELA, ptaszyniec, Ornithopus sativus — jednoroczna roślina uprawna z rodziny motylkowatych; pastewna, o dużej wartości odżywczej; pochodzi z Afryki pn.-zach. i Portugalii. SERAFIMOWICZ, właśc. Popow Aleksandr S. (1863—1949), pisarz ros., bliski przyjaciel Gorkiego, pokrewny mu także w twórczości; opowiadania i powieści z życia robotników, chłopów i inteligencji przed rewolucją, utwory epickie z czasów wojny domowej, Miasto w stepie, Zelazny potok. SERAFIN [hebr.], anioł miłości; przedstawiany w sztuce z sześcioma skrzydłami. SERAFINOWICZ Leszek —Lechoń Jan. SERA1NG [serę], m. w Belgii w pobliżu Liège; 42 500 mieszk. (1954); ośrodek okręgu węglowego; siedziba koncernu stalowego Cockerill; wielkie fabryki szkła. SERAJ [pers.J, pałac, zwłaszcza sultański w Konstantynopolu. SERAM (Ceram), największa wyspa w grupie wysp Moluki (Indonezja), 17 152 km*, 83 000 mieszk. (1955); rolnictwo (kakao, tytoń, kopra); gł. m. Piru. SERAO Matilde (1856—1927j, pisarka i dziennikarka wł.; w powieściach i opowiadaniach z ostrym realizmem opisuje życie drobnomieszczańskich i plebejskich warstw Neapolu; spośród ok. 40 utworów najbardziej znane: Suor Giovanna della Croce (Siostra Joanna od Krzyża), La ballerina (Tancerka), wybór Le piii belle pagine (Najpiękniejsze stronice). „SERAPIONOWY BRATJA" [ros. Bractwo Serafina], ros. ugrupowanie Ut. zał. 1919 w Pietrogradzie; nazwa pochodzi od tytułu zbioru opowieści Seraphionsbriider romantyka niem., E. T. A. Hoffmanna, w których występuje postać pustelnika Serafina; w skład ugrupowania wchodzili: W. Iwanow, W. Kawierin, M. Zoszczenko, N. Tichonow, K. Fiedin.; s. b. głosili niezależności literatury od życia społ., usiłowali znaleźć się poza wszelkimi wpływami partyjno-ideowymi ; w dziedzinie prozy uznali za swego nauczyciela Zamiatina; ok. 1925 ugrupowanie rozwiązało się samorzutnie. SERAPIS, Sarapis — staroż. bóg świata zmarłych, czczony w Egipcie, Babilonii i in. krajach Bliskiego Wschodu; kult jego rozpowszechnił się na całym terenie Imperium Rzymskiego. SERBIA (Srbija), największa republika federacyjna w Jugosławii; obejmuje również kraj autonom. Wojwodinę i obwód autonom. Kosowo — Metohiję; 88 361 km2 (w tym Serbia właściwa — 56 165 km2), 7 391 000 mieszk. (1957); pn. S. zajmuje urodzajną pd. część Niz. Węgierskiej, pd. wyżynne dorzecze Morawy i Góry Wsch.-Serbskie oraz Kopaonik (Borovnjak 2181 m n. p. m.); poza Serbami i Chorwatami w pn. S. mieszka 442 000 Węgrów (gł. w Wojwodinie) i 562 000 Albańczyków (Kosowo — Metohija) oraz Rumuni, Bułgarzy, Turcy, Cyganie, Niemcy; gł. m.: Belgrad (stoi.), Subotica, Novi Sad, Nisz, Osijek; S. — najbogatszy teren roln. Jugosławii (rolnicy 66% ludności), grunty orne ponad 43% pow. (w Wojwodinie 77%); gł. uprawy: kukurydza i pszenica, buraki cukr., len, konopie, ogrodnictwo i sady (śliwy), winorośl; hodowla trzody chlewnej i bydła rog. (WojwOdina, Szumadia), owiec w górach; kopalnie miedzi i pirytów (Bor i Zajećar), w górach Kopaonik rudy cynku i ołowiu, na pd. chromu i magnezu, n. Driną (Łożnica i Krupanj) antymon, na pograniczu z Bułgarią (Zajećar i Knjatevac) węgiel kam. i brun., w okolicy Zrenjanina gaz ziemny; przemysł: spoż. (ok. 70% prod, krajowej mąki, 80% cukru), lekki, maszyn., stoczn., lotn., samochód., elektrotechn., chem.; hutn. miedzi, chromu, cynku; gł. ośr. przemysł.: Belgrad, Nisz, Novi Sad, Rarikovićevo, Kruszewac, Smederewo. — We wczesnym średniowieczu w VI—XI w. pod władzą Bizancjum; w II poł. XI w- powstanie państwa serbskiego, od 1077 królestwo, które się rozpadło W pocz. XII w. na drobne terytoria feudalne; 1190 nastąpiło odrodzenie Serbii; od 1217 królestwo; od 1345 carstwo; po bitwie na Kosowym Polu 1389 dostała się pod panowanie Turcji; 1804 powstanie przeciw Turkom; od 1833 księstwo . wasalne Turcji; od 1878 całkowita niepodległość; przeszło dwukrotny wzrost terytorialny po wojnach bałkańskich 1913; 1918 połączona z Chorwacją i Słowenią w Królestwo SHS (Jugosławia). „SERBIA" —Pawiak. SERBO-CHORWACKI JĘZYK, wspólny język Serbów i Chorwatów (Jugosławia); należy do języków pd.słow., dzieli się na 3 gł. dialekty: sztokawski, kajkawski i czakawski; dzisiejszy język lit. oparty na dialekcie sztokawskim powstał dopiero w XIX w., przedtem zaś istniało kilka języków lit. opartych na różnych dialektach; pismo: u Chorwatów — alfa 8G9 het lac., u Serbów — cyrylica zreformowana przez V. S. Karadżića. SERBOWIE, grupa południowych Słowian, tworząca republikę związkową w środk. Jugosławii; żyją leż w Bośni, Czarnogórze i Chorwacji; język serbo-ehorwacki; ok. 8 min; nazwę tę nadają sobie też Łużyczanie. SERBOWIE NADŁABSCY, plemię Słowian połabskich; w szerszym znaczeniu wszystkie plemiona slow. nad środk. Łabą. SERCE, Cor, centralny narząd układu krążenia; ma ścianki mięśniowe z zewnątrz pokryte osierdziem, wewnątrz wyścielone wsierdzicm; u człowieka składa się z dwóch przedsionków i dwóch komór; krew z żył poprzez przedsionki wpływa do komór, skąd zostaje wypchnięta do tętnicy płucnej i aorty; zastawki s. (dwie przedsionkowo-komorowe oraz dwie na granicy komór i tętnic) uniemożliwiają cofanie się krwi; tony s., odgłosy związane z czynnością serca, powstają przy zamykaniu się zastawek; 8 z m e r y sercowe, odgłosy występujące w niektórych zaburzeniach czynności s.; ich charakter i umiejscowienie umożliwiają rozpoznanie choroby s.; Serce (przekrój): 1 — węwada s., chorobliwe zwę- zeł zatokowy, 2 — węzeł żenie ujścia żylnego lub przedsionkowo-komorowy, tętniczego, niecfomyKalność 3 — lewy przedsionek, zastawek albo ubytki w 4 — prawy przedsionek przegrodzie międzyprzedsionkowej lub międzykomorowej, stanowiące przeszkodę do prawidłowego przepływu krwi w obrębie serca; może pociągać za sobą ciężkie zaburzenia całego układu krążenia; w. s. nabyta — w następstwie różnych chorób zakaźnych (przede wszystkim gośćca); w. s. wrodzona — wskutek nieprawidłowości rozwojowych lub chorób przebytych w życiu płodowym; zapalenie mięśnia sercowego, proces zapalny wywołany działaniem jadów bakteryjnych; występuje w przebiegu zakażenia gośćcowego, posocznicy, duru brzusznego i in. chorób zakaźnych; doprowadza do osłabienia czynności s.; zapalenie wsierdzia (—wsierdzic); za wał mięśnia s e r c o w e g o -«-wieńcowa choroba; zwyrodnienie mięśnia sercowego, chorobliwy, rozlany zanik włókien mięśniowych i rozwijanie się na ich miejsce tkanki mniej wartościowej (włóknistej lub tłuszczowej); występuje zwykle u ludzi w starszym wieku wskutek przewlekłego działania czynników toksycznych, urazów, nadciśnienia i niektórych chorób zakaźnych. SERCÓWKA, Cardium, rodzaj z gromady małżów; skorupki sercowate z promieniście pofałdowaną powierzchnią; skaczą po dnie posługując się kolankowato zginaną nogą; niektóre gatunki jadalne, np. s. 	jadalna (C. edule), dł. do 4 cm, wybrzeża Europy, także w Bałtyku, lecz skarlała i nie eksploatowana. SEREBSZCZYZNA, w W. Księstwie Lit. w średniowieczu podatek płacony w srebrze (pieniądzu). SERENADA [wł.], utwór muz. wokalny lub instrumentalny, o charakterze spokojnym, lirycznym, jednolub kilkuczęściowy, wykonywany dawniej na otwartym powietrzu, zwykle wieczorem, skąd nazwa (wł. sera — wieczór). SERES (Serre), m. w Grecji (Macedonia); 37 200 mieszk. (1951); handel tytoniem; w pobliżu kopalnie antymonu i lignitu. SERET, rz. w Rumunii i ZSRR, 1. dopływ Dunaju; dl. 535 km; źródła na wsch. stokach Karpat Wsch.; spławna. w budowie hydroelektrownie na Bystrzycy. SERIA [łac.J geol.: 1) zespół warstw o określonej —facji; 2) —oddział. SERIR [arab.], typ pustyni żwirowej; nazwa stosowana do Pustyni Libijskiej. SERNIK, chem. —kazeina. SEROCK, m., pow. nowodworski, woj. warsz., nad Narwią, przy jej ujściu do Bugu; 2100 mieszk. (1956); kościół got.-renesans, z pocz. XVI w. — Jedno z najstarszych osiedli na Mazowszu; 1425 miejskie prawo chełmińskie; ważny punkt strategiczny w okresie kampanii napoleońskiej. SEROCKI Kazimierz (ur. 1922), kompozytor; utwory orkiestr., fortep., wok., muzyka do filmów. SERODIAGNOSTYKA [lac.-gr.], rozpoznawanie choroby na podstawie zmian w surowicy krwi. SEROLOGIA [lac.-gr.], nauka o właściwościach SERWOSTEROWANIE surowicy krwi ludzkiej i zwierzęcej; zajmuje się głównie badaniem przeciwciał naturalnych i wytworzonych w następstwie zakażenia. SEROPROFILAKTYKA [lac.-gr.], zapobieganie chorobom zakaźnym u ludzi i zwierząt przez wstrzykiwanie surowicy leczniczej albo gamma globuliny. SEROTERAPIA [lac.-gr.], leczenie za pomocą surowicy krwi zwierząt, uodpornionych przez zaszczepienie odpowiednimi zarazkami. SERPASIL, preparat zawierający krystaliczny alkaloid (rezerpinę), wyodrębniony z ind. rośliny Rauwolfia serpentina; wywiera długotrwałe działanie uspokajające i obniżające ciśnienie krwi; stosuje się gł. w chorobach nadciśnieniowych i w zaburzeniach psychicznych. SERPENTYN, minerał barwy zielonawej; krzemian magnezu; produkt przeobrażenia magmowych minerałów magnezowych, zwłaszcza oliwinu. SERPENTYNA [łac.]: 1) zwinięta w rulon kolorowa taśma papierowa rzucana na bawiących się podczas zabaw tanecznych; 2) droga górska z ostrymi zakrętami; 3) działo z XVI i XVII w. SERPENTYNIT, zielona plamista —skała metamorficzna; składa się gł. z serpentynu; daje się polerować; w budownictwie material dekoracyjny, poza tym używany do wyrobu przedmiotów ozdobnych. SERRA Jean Charles (1760—1813), fr. polityk i lingwista; 1807—10 rezydent napoleoński w Księstwie Warszawskim. SERSO [fr.], zabawa polegająca na rzucaniu i chwytaniu wiklinowych kółek za pomocą kijków. SERTORIUSZ, Quintus Sertorius (II/I w. p. n. e.), zwolennik Mariusza i —popularów, wódz rzym.; w 80 wywołał w Hiszpanii powstanie przeciw senatowi rzym. i zadał wojskom rzym. szereg klęsk; w 72 podstępnie zamordowany; po jego śmierci powstanie stłumiono. SERUM —surowica. SERVET Miguel (1511—53), geograf hiszp., lekarz, odkrywca małego krwiobiegu, myśliciel i teolog-samouk; przeciwnik dogmatu o Trójcy św., za negację bóstwa Chrystusa spalony przez Kalwina w Genewie na stosie. SERWAL, Neofelis serval, drapieżnik z rodziny kotów; stepy Afryki; dł. ciała ok. 1 m, wys. 0,5 m; futro rudożółte, ciemno cętkowane; zwierzynę zdobywa goniąc, a nie z zasadzki. Tabl. 3. SERWANTKA [fr.], szafka oszklona z trzech stron, zwykle z lustrem wewnątrz tylnej ściany, do ustawiania bibelotów, porcelany, szkła, srebra itp.; uży-» wana od XVIII w., rozpowszechniła się w XIX w. SERWATKA, pozostałość po wydzieleniu z mleka —kazeiny przy wyrobie serów; odwirowanie daje śmietanę do produkcji masła serwatkowego; z s. otrzymuje się ponadto cukier mlekowy. SERWILIZM [łac.], służalczość, uniżoność. SERWIS [lac.]: 1) komplet naczyń stołowych; 2) serw — podanie piłki ręką lub rakietą przy rozpoczęciu gry w siatkówkę, tenisa, ping-ponga. SERWITORIAT [łac.], instytucja rzemieślników i kupców trudniących się dostawami dla dworu król.; podlegał królewskiemu sądownictwu; wolny od cel i ciężarów miejsk.; konkurencja dla reszty rzemieślników i kupców. SERWITUT [łac. servitus]: 1) w prawie rzym. niewola, stan całkowitej zależności od innej osoby (pana, właściciela); 2) służebność — korzystanie z cudzej nieruchomości w określonym zakresie; s. osobisty, korzystanie z cudzej nieruchomości przez określone osoby fizyczne, z reguły dożywotnio; s. gruntowy, służący każdoczesnemu właścicielowi innej nieruchomości, np. częste w stosunkach wiejskich przejazdy, przegony, s. pastwiska. SERWIUSZ TULIUSZ, wg tradycji szósty król Rzymu (VI w. p. n. e.); przypisuje mu się podział Rzymu na okręgi (tribus), a obywateli na 5 klas majątk., co położyło kres organizacji rodowej. SERWOMECHANIZM, rodzaj układu nadążnego (—automatyczna regulacja) sterującego położeniem pewnego elementu zależnie od sygnału sterującego, np. pilot automatyczny. SÉRWOMOTOR, siłownik — urządzenie wywierające znaczną siłę, potrzebną do uruchomienia maszyny lub urządzenia, za pomocą ciśnienia hydraulicznego, powietrznego lub napędu elektr., a sterowane najczęściej regulatorem lub bezpośrednio ręcznie przez obsługę; stosowane w urządzeniach działających automatycznie lub tam, gdzie siła człowieka nie wystarcza do uruchomienia urządzenia (np. steru dużego statku). SERWOSTEROWANIE, sterowanie pośrednie stosowane w dużych samolotach; pilot nie wychyla steru  SERYCYNA bezpośrednio własnym wysiłkiem, lecz steruje mechanizmem, który uruchamia ster przy pomocy energii czerpanej z zewnątrz, np. z instalacji hydraulicznej. SERYCYNA, substancja wytwarzana przez jedwabniki, sklejająca nitki jedwabiu naturalnego. SERYCYT, mineral z grupy -»-mik; drobnokrystaliczna łuseczkowa odmiana muskowitu; pospolity składnik skał magmowych, osadowych i metamorficznych. SESJA [łac.j, posiedzenie, obrady; s. sądowa, posiedzenie sądowe lub seria posiedzeń sądowych, wyznaczonych dla rozpoznania oznaczonych spraw; s. sejmowa, okres, w którym się odbywają posiedzenia plenarne sejmu. SESSHO [sessiu], właśc. Oda TCyó (1420—1506), malarz jap.; liczne pejzaże tuszem. Tabl. 93. SESTERCJA, moneta rzym., przeważnie srebrna, wartości 21/» do 4 asów; '/< denara. SESTYNA, sekstyna [wł.], strofa złożona z sześciu wierszy 11-zglosk. o układzie rymów: ababcc. SESZELE, grupa wysp (kolonia bryt.) w zach. części Oc. Indyjskiego na pn. od Madagaskaru; 404 km* (wraz z Amirantami), 37 500 mieszk. (1953); stoi. 1 gl. port Victoria; wywóz kopry, kawy, kakao. — Na pocz. XVI w. odkryte przez Portugalczyków, 1744—94 kolonia fr., 1794 zdobyta przez W. Brytanię. SESZELSKA PALMA -*-Lodoicea seycłtellarum. SET, Seth — egię. bóstwo ciemności i zla; S. pokonał i zabił swego brata Ozyrysa; wróg Horusa, z którym walczył o panowanie nad światem. SET [ang.], partia w tenisie, ping-pongu, siatkówce, stanowiąca fazę rozgrywki. SÊTE [set], m. 1 port w pd. Francji (Langwedocja); 33 500 mieszk. (1954); handel winem; rybołówstwo. SETER [ang.], pies z grupy wyżłów długowłosych, wys. 60—65 cm; myśliwski (na ptactwo wodne i błotne, kuropatwy itp.); s. irlandzki — maści rudej, s. angielski, czyli lawerak — biały nakrapiany. SETUBAL, m. i port w Portugalii nad Atlantykiem; 50 500 mieszk. (1950); rybołówstwo (gl. sardynki); produkcja win; fabr. konserw; obróbka korka. SEUL (Kyongsong), największe m. i dawna stolica Korei (od 1392); od 1948 siedziba rządu Korei Pd.; 1 575 000 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł włókien., chem.; międzynar. port lotn., ważny węzeł komunikacyjny. -• ŚEURAT [sorę] Georges (1859—91), fr. malarz i rysownik, wraz z P. Signac twórca neoimpresjonizmu; jego pierwszym dziełem, w którym zastosował pointylizm, było Popołudnie niedzielne na wyspie Grande Jatte; kompozycje figur., mariny i pejzaże. Tabl. 55. SEVERING Karl (1875—1952), prawicowy przywódca niem. socjaldemokracji, 1920—82 wielokrotnie min. spraw wewn. Prus i Rzeszy. SEVERN [sęwon], rz. w Walii i Anglii; dl. ok. 340 km; źródła na wsch. stokach G. Kambryjskich, uchodzi lejkowato do Kan. Bristolskiego. SEVIGNÉ [sewinię] Marie de Rabutin Chantal de (1626—96), pisarka klasycyzmu fr.; jej Listy (gł. do córki) odzwierciedlają życie polit, i obyczaj, arystokracji w II poł. XVII w. SÈVRES [se:wr], m. w pn.-wsch. Francji (Île-de-France); 17 000 mieszk. (1954); słynne fabryki porcelany. — 10 VIII 1920 niekorzystny dla Turcji traktat pokojowy z Ententą, odrzucony następnie przez Kemala Paszę 1 zastąpiony 1923 traktatem w Lozannie. Inny traktat z tego dnia ustalał granice między państwami, które odziedziczyły terytoria po Austro-Węgrzech. SEWAN, jez. wysokogórskie na wulkan. Wyż. Armeńskiej; pow. 1410 km*, głęb. do 99 m, 1914 m n. p. m.; bogactwo ryb; wypływa rz. Razdan (Zanga). SEWASTOPOL, m. i port woj. na Krymie, w Ukr. SRR; 133 000 mieszk. (1956); muzeum i panorama obrony S.; przemysł spoż., materiałów budowl. — 1854—55 11-mies. obrona S. przez wojska ros. podczas wojny krymskiej; 1941—42 przez 7 miesięcy oblegany przez wojska niem.; 1944 odbity przez wojska radzieckie. SEWENNY, pd.-wsch. i wsch. część Masywu Centralnego we Francji, opadająca stromą krawędzią ku dolinie Rodanu; łagodnie zaokrąglone szczyty sięgają wys. 1754 m (M. Mezenc) i 1702 m (M. Lozère); na stokach do wys. 400 m roślinność śródziemnomor., wyżej lasy kasztanowe i łąki. SEWER -»-Maciejowski Ignacy. SEWEROWIE, dynastia cesarzy rzym. 193—23o; należeli do niej m. in.: Septymiusz Sewer, Karakalla, Heliogabal, Aleksander Sewer. , , . , SEWILLA, m. w pd.-zach. Hiszpanii (Andaluzja); 870 397 900 mieszk. (1954); zabytki sztuki mauretańskiej i hiszp. (słynna katedra); uniwersytet z 1502; ośrodek kulturalny, przemysl-handl., komunik., turyst.; przemysł: zbrojeń., metal., włókien. SEX APPEAL [ang. sęksopid], zew płci, swoisty zespól cech mężczyzny lub kobiety wywołujący pociąg seksualny ze strony płci odmiennej. SEXTUS Empiricus (ok. 200), lekarz i filozof, zwolennik sceptycyzmu; w Hypotyposes (Hipotezy) i Adversus mathematicos (Przeciwko matematykom) przedstawił wybór argumentów zbijających dogmatyzm we wszystkich dziedzinach wiedzy; Zarysy pirrońskie. SEYDA: 1) Władysław (1863—1938), prawnik i polityk poi., poseł do parlamentu Rzeszy Niem., 1919—20 pierwszy minister b. dzielnicy prus.; 2) Zygmunt (1876—1925), prawnik i polityk poi.; działacz endecji na G. Śląsku, poseł do . sejmu prus., 1921 wicemarsz. Sejmu, 1922 minister b. dzielnicy prus.; 3) Marian (ur. 1879), publicysta i polityk poi., działacz endecki, długoletni redaktor „Kuriera Poznańskiego“, 1919 członek Pol. Komitetu Nar. w Paryżu, 1923 min. spraw zagr.; 1939—44 kilkakrotnie minister rządu emigracyjnego. SEYSS-INQUART Arthur (1892—1946), austr. polityk nar.socjalist., adwokat; od 1938 min. spraw wewn., następnie po ustąpieniu Schuschnigga kanclerz; przeprowadził Anschluss; 1939 zastępca H. Franka w okupowanej Polsce, 1940—45 komisarz Rzeszy w okupowanej Holandii; skazany przez Trybunał Norymberski na śmierć i stracony. SEZAM: 1) Sesamum indicum, kunżut — roślina roczna z rodziny łogowatych; Indie, Egipt, Chiny, Japonia; kwiaty grzbieciste; nasiona białe, drobne, spłaszczone, używane do posypywania pieczywa, zawierają slodkawy olej stanowiący na Wschodzie pokarm, lekarstwo i kosmetyk; 2) w bajkach Z tysiąca i jednej nocy miejsce przechowywania skarbów. SĘDZIA: 1) osoba sądząca sprawy i wymierzająca sprawiedliwość; w Polsce zawodowy członek sądu państw.; może nim być osoba o określonych prawem kwalifikacjach moralnych i zawodowych; s. w sprawowaniu swego urzędu jest niezawisły i podlega tylko ustawom; jest to konstytucyjna gwarancja wymiaru sprawiedliwości; s. pokoju: w Anglii od XIV w. urzędnik z uprawnieniami sądowymi i adm.; we Francji od 1790 do rozpatrywania drobniejszych sporów cywilnych; s. przysięgły, niefachowy członek zespołu sądzącego będący wyrazicielem opnii publ.; s. 	polubowny, osoba wybrana przez zainteresowane strony dla rozstrzygnięcia istniejącego między nimi sporu cywilnego; 2) osoba oceniająca wynik gry podczas zawodów sportowych. SĘDZISZÓW, m., pow. ropczycki, woj. rzesz., u stóp Pogórza Karpackiego, nad Bystrzycą; 2500 mieszk. (1956); drobny przemysł przetw.rolny i drzewny; ratusz z XVIII w. SĘDZIWÓJ Michał, łac. Sendigovius (1556-1636), alchemik poi. na dworze Zygmunta III; autor licznych prac z dziedziny alchemii. SĘDZIWÓJ Z CZECHŁA, teolog i mówca z XV w., prof. Akad. Krak.; brał udział w rokowaniach z Krzyżakami; opracował komentarze do Etyki Arystotelesa. SĘKOWSKI Józef (1800—58), orientalista, historyk, pisarz; prof, języków wsch. w Petersburgu; redaktor humoryst. pisma poi. „Bałamut“; Collectanea z dziejopisów tureckich. SĘPOLNO KRAJEŃSKIE, m. pow.. woj. bydg., nad Sępolna, pr. dopł. Brdy; 4900 mieszk. (1956); przemysł spożywczy. SĘP-SZARZYŃSKI Mikołaj (ok. 1550—81), poeta; nastrojowe wiersze erot. i ref. o kunsztownej formie; wyd. pośmiertne Rytmy ab o wiersze polskie. SĘPY, Aegypinae, podrodzina ptaków drapieżnych; cieplejsze okolice Starego Świata; głowa i szyja nieopierzone; pazury tępe; żywi się gł. padliną; gnieżdżą się na skałach lub drzewach; tu należy np. s. 	płowy (Gyps fulcus), góry Afryki, zach. Azji i pd. Europy, dł. 1 m, rozpiętość skrzydeł 2,8 m; w Polsce wyjątkowy. Zob. też ścierwojady. sf, sfz — muz. skrót dla -»-sforzando. SFAKS, m. we wsch. Tunezji; 54 000 mieszk. (1948); przemysł olejarski, chem. (superfosfaty); port nad M. Śródziemnym (eksport fosfatów, oliwek, alfy); węzeł drogowy. SFALERYT -»-blenda (cynkowa). . SFEN -►tytanit. SHERATON 871 SFERA -kula. SFERA NIEBIESKA, sklepienie niebieskie, niebo — używana w astronomii pomocnicza konstrukcja geometryczna ułatwiająca opisywanie położeń ciał niebieskich; w starożytności i w średniowieczu wierzono w istnienie jednej lub kilku s. n. otaczających dookoła Ziemię i stanowiących twarde sklepienie niebieskie odgraniczające Ziemię od nieba. SFEROMETR [gr.], przyrząd ze śrubą mikrometryczną używany do dokładnego pomiaru grubości płytek i krzywizny powierzchni, np. w soczewkach. < i krzywizny powierzchni, i SFERÓSYDERYT -svderyt. SFERYCZNA NADWYŻKA, suma kątów w trójkącie położonym na powierzchni kuli (tzw. —trójkącie sferycznym) minus 180°; stosowana w geodezji i astronomii. SFIGMOGRAF [gr.], med. przyrząd do zapisywania fali tętna. SFIGMOMANOMETR [gr.], med. aparat do mierzenia ciśnienia krwi w tętnicach. SFINKS: 1) mit. gr. spotykany w okolicach Teb Ρotwór o postaci lwa z głową kobiety, pożerający udzi, którzy nie umieli odpowiedzieć na zadawane przezeń zawiłe pytania; „zagadki Sfinksa“ zdołał rozwiązać legendarny władca Teb — Edyp; 2) nazwa kamiennych posągów w kształcie lwa z głową ludzką lub baranią; wiele takich posągów zachowało się na terenie Egiptu; najsłynniejszy jest s. w Gizeh z XXVII w. p. n. e.; motyw s. stał się popularny w ornamentyce jnowoż., zwłaszcza empiru. Tabl. 94. „SFINKS“, młodopol. czasopismo lit. (Warszawa 1908—17); red. W. Bukowiński. SFIO, Section Française de l’Internationale Ouvrière (Fr. Sekcja Międzynarodówki Robotn.), oficjalna nazwa fr. parii socjalist.; utworzona 1905 w wyniku połączenia Fr. Partii Socjalist., zał. przez Jaurèsa, i Socjalist. Partii Francji, na której czele stali Guesde ■ 'lafargi do KPF; po 1918 przywódcami SFIO byli Blurn, Faure j < i Lafargue; 1920 duża część członków partii przeszła do KPF; po 1918 przywódcami SFIO byli Blum, Faure i Mollet; poza okresem frontu ludowego (1984) odrzucała i odrzuca propozycje jednolitego frontu z komunistami; w okresie okupacji partia rozpadła się: prawe jej skrzydło kolaborowało z rządem Vichy, większość uczestniczyła w ruchu oporu; 1944—51 jej przedstawiciele wchodzili do kolejnych rządów, aktywnie realizując politykę kolonializmu (Indochiny, Algeria); 1958—57 gen. sekretarz partii, Guy Mollet, był premierem, a 1958 wszedł do rządu de Gaulle’a. 1958 na tle stosunku do nowej konstytucji rozłam w partii. SFORZA [sfprca], wł. ród książęcv panujący w Mediolanie 1450—1535; I) Francesco (1401—66), kondotier; zięć i następca od 1450 księcia Filipa M. Visconti, władcy Mediolanu; twórca potęgi rodu S.; 2) Lodovico ił Moro (1452—1508), sprowadził Francuzów do Włoch, później wystąpił przeciw nim; umarł jako więzień Ludwika XII; 3) —Bona. SFORZA [sfęrca] Carlo hr. (1873—1952), wł. polityk liberał; 1920—21 i od 1947 min. spraw zagr., przeciwnik faszyzmu, 1944 członek rządu Badogłio, 1945—46 przewodn. parlamentu; Twórcy nowej Europy. SFORZANDO, SFORZATO [wł.] (skrót st, sfz), silny akcent na danym dźwięku bądź akordzie. SFRAGISTYKA [gr.], nauka pomocnicza historii badająca pieczęcie. SFUMATO [wł.], sposób malowania polegający na łagodnych przejściach od jednej plamy barwnej do drugiej i miękkich, rozpływających się Konturach; wprowadzony w XV w. przez Leonarda da Vinci. SGPiS —Szkoła Główna Planowania i Statystyki. SGRAFFITO [wł.], technika zdobienia ścian polegająca na pokryciu muni kilkoma (najczęściej dwiema) warstwami barwnego tynku, a potem zeskrobywnniu wg wzoru części wierzchniej partii i odsłanianiu dolnej, dzięki czemu powstaje barwna kompozycja. sh —funkcia. SHACKLETON [sząklton] Ernest H. Sir (1874— 1922), żeglarz ang., uczestnik I aritarktycznej wyprawy Scotta, kierownik 3 wypraw antarktycznych; 1907—09 1914—16 i 1921; odkrył biegun magnetyczny pd.; zmarł w Nowej Georgii Pd. Tabl. 13. SHAFTESBURY’ [sza:ftsbory] Anthony Ashley Cooper (1671—1713), filozof ang.; zwalczał indywidualizm etyczny wysuwając jako podstawę moralności równowagę między egoizmem i altruizmem; wprowadził pojęcie zmysłu moralnego; Characteristics of Man, Manners, Opinions and Times (O ludziach, obyczajach, opiniach i czasach). SHAKESPEARE (Szekspir) William (1564—1616), pisarz i aktor ang., jeden z najwybitniejszych twór- istnieją różne zdania co do jego pochodzenia i działalności; wspaniała znajomość charakterów, napięcie dramatyczne, umiejętność łączenia tragizmu z humorem — oto zasadnicze cechy jego dzieł, będących odbiciem epoki schyłku Odrodzenia; tworzył komedie, kroniki hist. i trage- _ die; Sen nocy letniej. Kupiec wenecki, Jak wam się podoba, Wieczór Trzech Króli, Burza (1611), Król Lear, Juliusz Cezar, Henryk IV, Hamlet (1601), Otello (1604), Romeo i Julia (1595), Makbet; cykl sonetów (1609). SHANNON [szanan], gł. rz. Irlandii; dł. 280 km; przepływa przez liczne jez., wpada lejkowato do Oc. Atlantyckiego; połączona kanałem z portem Dublin nad M. Iryjskim; pod m. Luimneach duża hydroelektrownia. SHAPLEY [sząply] Harlow (ur. 1885), astronom amer., autor prac poświęconych badaniom —gromad gwiazdowych oraz budowie Galaktyki. SHARETT [sząręt] Moshe (ur. 1894), izrael. polityk i dziennikarz, 1948—1953 min. spraw zagr.; 1953—55 premier. SHASTA [szasta], hydroelektrownia w USA (Kalifornia), w górnym biegu rz. Sacramento; moc 375 tys. kW; czynna od 1944. SHAW [szo:]: 1) Bernard George (1856—1950), odnowiciel wielkiej sztuki dramatycznej w Anglii; ur. w Dublinie, od 1876 w Londynie; politycznie związany od 1884 z grupą —Falikó' W. Shakespeare bian, zwolenników socjaucyj 1893 twórczość sceniczna, błyskotliwa w formie, śmiała i postępowa w treści ideowej; Szczygli zaułek, Profesja pani Warren, Kandyda, Cezar i Kleopatra, Człowiek i nadczłowiek, Major Barbara, Pigmalion, Z powrotem do Matuzalema, Sw. Joanna. Nagroda Nobla 1925; 2) Irwin (ur. 1913), pisarz, nowelista i dramaturg amer.; głośna powieść z czasów II wojny świat. Młode lwy, sztuki teatr. (Lucy Crown) i opowiadania (Poszukiwania na ulicach miasta). SHAWCROSS [szę.kros] Hartley William Sir (ur. 1902), ang. prawnik i polityk, laburzysta, od 1945 deputowany do Izby Gmin, i945—51 gen. prokurator; z ramienia Anglii oskarżał w Międzynar. Trybunale Norymberskim; 1951 min. handlu. SHEERNES [szjanęs], m. i port woj. W. Brytanii (Kent) na wyspie Sheppey, u ujścia rz. Tamizy; 15 700 mieszk. (1951). SHEFFIELD [szęfkld], m. w W. Brytanii (Yorkshire); 512 800 mieszk. (1951); uniwersytet, muzea, znane galerie sztuki; ośrodek przemysłowy środk. Anglii; kombinaty hutn.-metalurg., fabryki narzędzi tnących, nakryć stołowych (znana Cutler’s Co. zał. 1624). SHELLEY [szęly] Percy Bysshe (1792—1822), romant. poeta ang.; arystokrata o radykalnych przekonaniach, śmiało występował przeciw uciskowi spoi.; od 1818 przebywał we Włoszech; utonął podczas burzy w zatoce Spezzia; dramaty: Rodzina Cencich, Prometeusz wyzwolony, krytyki lit., liryki. SHERATON [szęrotn] Thomas (1751—1806), ang. mebłarz, twórca stylu w meblarstwie, zw. od jego nazwiska sheraton; styl ten B. G. Shaw ców dramatycznej literatury świat.; skąpe wiadomości łają dokładnie odtworzyć jego życiorysu, tak olbrzymiej liczby badaczy jego życia i dzieł nie pozwala że wśród P. B. Shelley  SHERIDAN był odmianą klasycyzmu i rozpowszechnił się w wielu krajach Europy. SHERIDAN [szęrydn] Richard Brinsley (1751—1816), komediopisarz ang. pochodzenia irl.; po sukcesach literackich zasłynął jako mówca parlamentarny; Rywale, Szkoła obmowy. SHERLOCK HOLMES -Doyle Conan. SHERMAN [szarman] William Tecumseh (1820—91), generał pn.amer.; w -»-wojnie secesyjnej odniósł szereg zwycięstw, 1866 nacz. dowódca wojsk Unii; zostawił pamiętnik. SHERRINGTON [szęryńtn] Charles Scott Sir (1861— 1952), ang. fizjolog. Nagroda Nobla 1932 za badania w dziedzinie fizjologii czynności nerwowych wspólnie z E. D. Adrianem. s’HERTOGENBOSCH, m. w pd. Holandii; 64 800 mieszk. (1955); zabytki architekt, z XV i XVI w.; przemysł: elektro techn., okręt., spoż., tytoń.; handel bydłem; węzeł kolejowy. SHERWOOD [szęruud] Robert (ur. 1896), dramaturg amer.; dramaty sensacyjne, sztuki antywojenne; The Road to Rome (Droga do Rzymu), The Petrified Forest (Las skamieniały), Idiot’s Delight (Radość głupca), biografia A. Lincolna. SHIMAŻAKI [simadzaki] Tóson (1872—1943), pisarz jap.; wczesne poezje pod wpływem eur. (wiersz wolny), następnie romant. liryki i realistyczne powieści społ. (Przewina, Przed świtem). SHINTO (śinto — droga bogów], również sintoizm lub niepoprawnie szintoizm; odwieczny jap. zespól wierzeń; pierwotnie kult sił przyrody, które z czasem częściowo zidentyfikowano ze zmarłymi przodkami rodów, bohaterami itp.; święta s. związane są zwykle z rokiem rolniczym; s. rozpada się na kilkanaście dużych sekt; od IX w. zachodzi proces mieszania się s. z buddyzmem. SHINWELL [szyn°el] Emanuel (ur. 1884), ang. polityk, członek Partii Pracy, wieloletni deputowany do Izby Gmin; jako min. gospodarki opałowej (1945—47) przeprowadził upaństwowienie kopalń, 1947—51 min. obrony. SH1RE [sząje], ang. rasa najcięższych koni stępaków, wagi ok. 900 kg. SHOCKING [ang., szękyń], rażący, niestosowny, wywołujący zgorszenie. SHORTHORN -szorthomy. SHREWSBURY [szryizbery], m. w W. Brytanii (Shropshire); 44 900 mieszk. (1951); piękne stare miasto, ruiny średniow. twierdzy normandzkiej, opactwa i zamku z XI w., szkoła publ. zał. 1551, w której uczył się K. Darwin. ŚHYLOCK [sząjlok], bohater komedii Szekspira Kupiec wenecki; typ chciwego i okrutnego lichwiarza. Si, symbol pierwiastka chem. krzemu. SIABRY [krewni], gl. na Ukrainie naddnieprzańskiej forma gospodarki wiejsk., w której chłopi wspólnie odpowiadali wobec pana, rozdzielając obciążenia wewnątrz gromady wg własnego uznania. SI 	A KU NT ALA, czyli Pierścień fatalny, dramat poety hind. -»-Kalidasy, arcydzieło literatury hind.; przekład poi. S. Schayera. SIAL, zewnętrzna część -►litosfery, bogata w krzem Si i glin Al, złożona gł. ze skał kwaśnych, o ciężarze właściwym 2,7, tworząca lądy i pływająca na cięższej ?ł c* I Przekrój przez skorupę ziemską -►simie; zwany też piętrem granitowym. Zob. też epejroforeza, izostazja, A. Wegener. SIAMEN [Amoy], m. we wsch. Chinach (prow. Fukien); 158 300 mieszk. (1947); uniwersytet; przemysł: chem., maszyn., papierń.; port (wywóz cukru, herbaty, owoców pd.). SI-AN, m. w pn. Chinach, stoi. prow. Szensi; 876 000 mieszk. (1956); uniwersytet; duży przemysł włókien., spoż., poza tym chem.; handel ryżem, tytoniem, jedwabiem; stacja kol., lotnisko. 872 SIANÓW, m. pow. i woj. kosz., na Pobrzeżu Bałtyckim; 2700 mieszk. (1950); duża fabr. zapałek. SIARA, mleko wydzielane przez gruczoły sutkowe w pierwszych dniach po porodzie; zawiera znacznie więcej białka, tłuszczu, soli mineralnych i enzymów niż mleko późniejsze. SIARCZAN AMONU (NHiJzSO*, sól otrzymywana jako produkt uboczny w gazowniach i koksowniach; sztuczny nawóz azotowy. SIARCZAN MIEDZI CuS04*5H20, siny kamień — błękitne kryształy; ogrzewane do wyższych temperatur przechodzą w bezwodny s. m. CuSO*; używany do otrzymywania innych związków miedzi, w galwanoplastyce, ogniwach galwanicznych, do impregnacji drewna, jako środek przeciwko szkodnikom roślinnym. SIARCZAN SODU Na2S04, krystalizuje jako hydrat Na2S04»10H20 (sól glauberska); sól używana do produkcji szkła, barwników oraz w lecznictwie (środek przeczyszczaj ący). SIARCZANY, sole kwasu siarkowego; występują w przyrodzie, np. gips ł anhydryt (s. wapnia), baryt (s. baru), w wodzie morskiej (s. magnezu i wapnia); dawniej używane do otrzymywania kwasu siarkowego. SIARCZANY KWAŚNE, wodorosiarczany — sole kwasu siarkowego H2SO4, powstałe przez zastąpienie jednego wodoru metalem, np. s. k. sodu NaHSOt, s. 	k. wapnia Ca(HŚC>4)2SIARCZANY KWIAT, mikrokrystaliczna odmiana siarki, występująca w postaci żółtego, subtelnego nalotu na zboczach wulkanów, a także na ścianach komór w czasie powolnej destylacji siarki. SIARCZEK SODU Na2S, sól używana w garbarstwie do usuwania sierści ze skór. SIARCZKI, dwuskładnikowe połączenia siarki z innymi pierwiastkami; w przyrodzie występują s. metali ciężkich, np. piryt (FeS2), galena (PbS), cynober (HgS); często stanowią cenne kruszce oraz surowiec do wyrobu kwasu siarkowego. Zob. też komorowa metoda. SIARCZYNY -►siarkawy kwas. SIARCZYŃSKI Franciszek (1758—1829), pisarz, pijar, pierwszy dyrektor od 1827 Zakładu Ossolińskich we Lwowie; autor diariusza Sejmu Czteroletniego. SIARKA S, sulfur, pierwiastek chem. o liczbie atom. 16; niemetal; żółta krystaliczna substancja; tworzy kilka odmian alotropowych (s. rombowa, s. jednoskośna); w przyrodzie występuje w stanie rodzimym oraz w związkach, najczęściej jako siarczki i siarczany, wchodzi w skład niektórych białek; w Polsce s. rodzima występuje w okolicach Tarnobrzegu, Swoszowice, Czarkowej oraz w Górach Świętokrzyskich; s. używa się do produkcji kwasu siarkowego, wulkanizacji kauczuku, wyrobu zapałek, prochu dymnego, środków leczn. oraz jako środka owadobójczego. Zob. też Frasha metoda. SIARKAWY KWAS H2SO3, powstaje podczas rozpuszczania dwutlenku siarki w wodzie; słaby, nietrwały kwas o działaniu redukującym; używany do bielenia jedwabiu, wełny, odbarwiania masy drzewnej; sole jego noszą nazwę siarczynów. SIARKI DWUTLENEK SO2, bezwodnik kwasu siarkawego; bezbarwny gaz o ostrej woni; otrzymuje się go podczas spalania siarki lub prażenia siarczków; jest produktem wyjściowym przy fabrykacji kwasu siarkowego, ponadto stosuje się go w_ przemyśle chłodn., papiem., włókien, (środek bielący) oraz spoż. (środek dezynfekujący i konserwujący). SIARKI TRÓJTLENEK SO3, bezwodnik kwasu siarkowego; ważny technicznie dwuskładnikowy związek chem. siarki z tlenem; występuje w postaci bezbarwnej masy o wyglądzie lodu lub cienkich, wydłużonych na kształt igieł kryształów; silnie higroskopijny; z wodą reaguje b. gwałtownie, tworząc kwas siarkowy; powstaje w kontaktowej metodzie otrzymywania kwasu siarkowego. SIARKOCYJANKI -rodanki. SIARKOWANIE —sulfitacja. SIARKO WCE —tlenowce. SIARKOWE BAKTERIE, wodne i glebowe bakterie autotroficzne; utleniają siarkowodór na kwas siarkowy i redukują dwutlenek węgla do związku org.; różnorodne pod względem morfologicznym; niektóre z nich wytwarzają barwniki. Zob. też purpurowe bakterie. SIARKOWODÓR H2S, gaz o przykrej woni (zgniłych jaj), silnie trujący; w przyrodzie występuje jako produkt gnicia ciał białkowych zawierających siarkę oraz jako składnik niektórych wód mineralnych; używany w analizie chem. SIARKOWY KWAS H2SO4, mocny kwas, ciężka, oleista ciecz łącząca się chciwie z wodą; jeden z gł. produktów przemysłu chem.; otrzymuje się go metodą —kontaktową i —komorową; używany m. in. do pro 873 dukcji kwasu azotowego, solnego, fosforowego, superfosfatu, materiałów wybuchowych, barwników, w syntezie org.; stężony kwas siarkowy, o zawartości ok. 60V« SO3, nosi nazwę oleum. Tabl. 20. SIATKOSKRZYDŁE -sieciarki. SIATKÓWKA: 1) wewn. warstwa gaiki ocznej (-►oko), wrażliwa na światło i barwę; odwarstwienic s., chorobliwe oddzielenie siatkówki od ściany gatki ocznej, samoistne lub urazowe; niekiedy bywa powikłaniem znacznej krótkowzroczności; leczenie operacyjne; zapalenie s., schorzenie upośledzające ostrość wzroku, występujące najczęściej na tle ukrytych ognisk zapalnych, kiły lub gruźlicy oraz w przebiegu białaczki, cukrzycy i choroby nadciśnieniowej; 2) gra w piłkę dwóch drużyn po 6 graczy na boisku o wymiarach 18X9 m, wysokość siatki 2,43 m, dla kobiet 2,24 m; gra składa się z trzech partii — każda do 15 punktów; punkt dla drużyny zalicza się, gdy piłka upadnie na pole przeciwników. Tabl. 84. SIBELIUS Jan (1865— 1957), kompozytor fiń. opierający twórczość na muzyce lud. i nar. podaniach swego kraju, w stylu — neoromantyk; symfonie, poematy symf., koncert skrzypc., utwory kamer., chór., pieśni. SIC [lac. tak, tak jest], wyraz umieszczony w nawiasach między wyrazami J. Sibelius tekstu dla podkreślenia, że istotnie taki jest sens lub brzmienie tekstu; użyte z wykrzyknikiem oznacza jakąś osobliwość, nieprawdopodobieństwo, omyłkę itp. SICHOTE-ALIN, system górski we wsch. Azji (ZSRR) wzdłuż wybrzeża M. Japońskiego i Cieśn. Tatarskiej; dł. 1200 km, śr. wys. 700—1000 m; najwyższy szczyt Tardoki Jani (2078 m); lasy limbowe i mieszane; kruszce ołowiano-cynkowe; w lasach: tygrys, ryś, niedźwiedź. SICHULSKI Kazimierz (1879—1943). malarz; obrazy rodzaj, z życia wsi, typy Hucułów (Chłopak wiejski), karykatury. ŚICILIANO, powolny taniec pasterski z Sycylii, w takcie 6/8, spotykany w suitach barokowych. SICIŃSKI Władysław (?—1664), stolnik upicki; jako poseł doprowadził 1652 do pierwszego zerwania sejmu przez założenie -«-liberum veto. SICKINGEN Franz von (1481—1523), rycerz niem.; zwolennik reformacji, przywódca powstania rycerstwa przeciw arcybiskupowi Trewiru 1522. SICZ, w XVI—XVIII w. warowny ośrodek Kozaków zaporoskich; nazywano tak również Zaporoże. SICZOWNICY, siczowi strzelcy — ukr. formacja wojsk, w Austrii podczas I wojny światowej. SIDDHARTHA, właściwe imię Buddy. SIDOR Karol (ur. 1901), klerykalny polityk i publicysta słowac.; od 1945 na emigracji. S1ECIARKI, siatkoskrzydłe, Neuropteroidea — grupa owadów o przeobrażeniu zupełnym i dwu parach błoniastych skrzydeł z siateczkowatymi żyłkami, składanych dachowało; obejmują trzy rzędy: wielkoskrzydłe (Megaloptera), wielblądki (Raphidioptera) i sieciarki właściwe (Neuroptera), drapieżne (zarówno larwy, jak i dorosłe), do których należy ok. 4500 gatunków, m. in. mrówkolew, złotook. SIECIECH (XI/XII w.), wojewoda Władysława Hermana; faktyczny rządca kraju; po 1097 wypędzony przez Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego; przodek rodu Starżów (Toporczyków). SIECIECHÓW, w., pow. kozienicki, woj. kiel.; klasztor benedyktynów zał. w XII w. (fragmenty romańskie); kościół barokowy z poł. XVIII w. SIECINO, jez. na Pojez. Drawskim, 176 ha, głęb. do 48 m; w pobliżu jez. osiedla: Siecino, Chlebowe i in. SIECZENOW Iwan M. (1829—1905), fizjolog ros.; zapoczątkował fizjologiczne pojmowanie czynności psychicznych, wskazując na odrucnowy charakter czynności mózgu; Odruchy mózgu. SIECZKA, słoma pocięta na krótkie kawałki za pomocą maszyny (sieczkami); służy m. in. jako pasza. SIECZNA, prosta przechodząca co najmniej przez dwa punkty krzywej. SIEC ELEKTROENERGETYCZNA, zespól elementów układu elektroenergetycznego służących do prze- SIEDMIU MĘDRCÓW syłania i rozdziału energii elektr.; s. e. składa się z linii przesyłowych wysokiego napięcia, np. na 110 lub 220 kV, oraz z sieci rozdzielczej wysokiego (np. 15 kV) i niskiego (np. 220/380 V) napięcia, powiązanych z sobą za pomocą transformatorów. Tabl. 22. SIEĆ JEZDNA, trakcyjna — sieć przewodów doprowadzających energię elektr. do elektrowozów, tramwajów, trolejbusów; s. j. podziemna, z przewodem w kanale ze szczeliną dla odbieraków prądu; s. j. nadziemna, z przewodem zawieszonym nad torami lub ułożonym nisko nad ziemią, obok torów (tzw. SIEĆ POLIGONOWA, sieć wieloboków (o bokach od 50 m do 500 m w zależności od rodzaju sieci) pokrywająca dany teren w celach pomiarowych. SIEĆ PRZESTRZENNA, trójwymiarowy zespół jednakowych punktów powtarzających się periodycznie (przez translację) w jednakowych odległościach na równoległych prostych w każdym obranym kierunku; stanowi schemat rozmieszczenia identycznych atomów w strukturze kryształów. SIEC TRAKCYJNA -sieć Sieć przestrzenna jezdna. SIEĆ TRIANGULACYJNA, sieć trójkątów (o bokach od 3 do 50 km w zależności od rodzaju sieci) pokrywająca dany teren w celach pomiarowych. SIEDEM CUDÓW ŚWIATA, dzieła sztuki i budowle słynące w starożytności z niezwykłych rozmiarów, piękna lub z techniki urządzeń; było kilka różnych wersji, najczęściej wymienia się: 1) piramidy egipskie, 2) ogrody wiszące królowej Semiramidy w Babilonie, 3) posąg Zeusa w Olimpii, dłuta Fidiasza, 4) 	świątynię Artemidy w Efezie, 5) olbrzymi posąg boga słońca Heliosa na Rodos, tzw. kolos rodyjski, 6) 	grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie, 7) latarnię morską na Faros pod Aleksandrią. SIEDLCE, m. pow., woj. warsz., na Wysoczyźnie Siedleckiej; 28 800 mieszk. (1956); gł. ośrodek życia gosp. wsch. części woj.; przemysł przetw.rolny, tradycje rzemiosła kuśnierskiego; klasycyst. kościół i pałac Ogińskich; w koszarach 1941—44 obóz jeńców woj. — stalag 316, gdzie zginęło przeszło 23 000 osób. SIEDLECKI: 1) Michał (1873—1940), zoolog i podróżnik; prof. Uniw. Jag., prof. i rektor Uniw. Wił., członek PAU; delegat Polski do Międzynar. Rady Badań Morza, inicjator ochrony wielorybów; prace z biologii ogólnej i biologii morza; Jawa, przyroda i sztuka, Opowieści malajskie; zginął w obozie; 2) Franciszek (1906—42), teoretyk literatury, autor Studiów z metryki polskiej, prac z teorii wersyfikacji i przekładu poetyckiego. SIEDLISKO, zespół czynników świata zewn. warunkujących rozprzestrzenienie geogr. roślin, ich charakter biol. i pokrój oraz wzrost i rozwój; rozróżniamy czynniki klimatyczne (światło, temperatura, wilgotność, wiatry), odżywcze (fiz. i chem. właściwości gleby lub środowiska wodnego) i biologiczne (wzajemny wpływ roślin i zależność od świata zwierzęcego). SIEDMIOGRÓD (rum. Transilvania, węg. Erdély), kraina hist. w zach. Rumunii; 62 229 km*, 4 000 000 mieszk. (60*/o Rumuni, 30*/o Węgrzy, 5*/« Niemcy); wyżynna kotlina otoczona lukiem Karpat i Gór Bihar; w dolinach uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli, hodowla bydła; w górach gospodarka leśna, hodowla owiec; duże złoża metanu, węgla brun., rudy żel., manganu, ołowiu, miedzi; przemysł metalurg., chem.; gł. m.: Kluż, Stalin, Sybin. — Od XI w. część Węgier; po przejściu korony węg. na Habsburgów S. tworzył osobne księstwo 1526—1686, po czym przeszedł pod panowanie habsburskie; po I wojnie świat, wszedł w skład Rumunii; 1940—44 podzielony między Węgry (pn.) i Rumunię; na mocy traktatu pókoj. 1947 część pn. zwrócona Rumunii. SIEDMIOPAŁECZNIK BŁOTNY, Comarum palustre, bylina lub półkrzew z rodziny —różowatych, 20—90 cm wys.; liście złożone z 5—7 prawie pafczastych listków, kwiaty ciemnopurpurowc; torfowiska, brzegi wód, olszyny. SIEDMIU MĘDRCÓW, 7 filozofów i prawodawców gr. z VII i VI w. p. n. e. sławnych z gnom (sentencji), np.: poznaj samego siebie; nic zanadto; najlepszą rzeczą miara: byli to: Tales z Miletu, Bias z Priene, Pittakos z Mityleny, Solon Ateńczyk; 3 dalsi (Kleobul z Lindos, Periander z Koryntu, Chilon ze Sparty) bywali zastępowani innymi.  SIEGEN SIEGEN, m. w NRF (Westfalia), 46 000 mieszk. (1956); ośrodek wydobycia rudy żelaznej, przemysł hutniczy. SIEJA, Coregonus laoarelus, ryba z rodziny łososiowatych; Europa i Syberia; dl. ponad 60 cm; żyje w wodach czystych i chłodnych, tworząc liczne rasy lokalne; b. ceniona, spożywana na świeżo i wędzona; zarybia się nią jeziora; w Polsce występuje nielicznie w niektórych jeziorach Mazurskich i w Bałtyku; SIEKANCE: 1) numizm. połówki, ćwiartki lub jeszcze drobniejsze części monet, zazwyczaj srebrnych; kursowały we wczesnym średniowieczu jako pieniądz srebrny przy każdej transakcji ważony; 2) gruby nierówny śrut do nabijania strzelb; używane gł. przez myśliwych. SIELANKA, gatunek liryczno-epicki bądź liryczno-dramatyczny, ukształtowany w starożytności; odtwarza uroki życia wiejskiego (np. Georgiki Wergiliusza). SIELAWA, Coregonus albula, ryba z rodziny łososiowatych; zlewisko Bałtyku; dl. 18—26 cm; żyje w wodach stojących, czystych i chłodnych; w Polsce częsta, ceniona; spożywana na świeżo i wędzona; zarybia się nią jeziora. ŚIELCE, osiedle nad Oką, w Ros. FSRR (obw. riazański); radź. obóz wojsk., pierwszy ośrodek formowania jednostek poi. w ZSRR, w którym w maju 1943 utworzono 1 Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki. SIELISZCZEW Afanasij M. (1886—1942), językoznawca radź., slawista. SIELWINSKI Ilia N. (ur. 1899), pisarz ros., poeta, prozaik i dramaturg, przywódca ros. ugrupowania lit. konstruktywistów (1926—30); powieści, liryki, poematy i dramaty poet.; Ulalajewszczina, Pusztorg, Pao-Pao, Czeluskiniana. SIEMASZKO: 1) Antoni Józef (1861—1924), aktor, role charakterystyczne; występy w Petersburgu, Lwowie, Krakowie; po 1900 w Warszawie („Rozmaitości“ i Teatr Polski; 2) Wanda (1867—1947), aktorka i reżyser; w zespole T. Pawlikowskiego odtwórczyni postaci dramatu modernist.; później w rolach charakterystycznych; 3) Olga (ur. 1914), rysowniczka, uczennica S. Chrostowskiego i E. Bartłomiejczyka; ilustracje do książek dla dzieci. SIEMENS: 1) Werner (1816—92), fizyk i inżynier niem.; wynalazł prądnicę samowzbudną prądu stałego; pionier przemysłu elektrotechn. Niemiec; 2) Charles William (1823—83), inżynier i wynalazca ang.; wynalazł m. in. regenerator, stosowany w piecach martenowskich. SIEMENS, niem. koncern elektrotechn., zał. 1847; odbudowany po II wojnie świat, dostarcza wraz z AEG ok. połowy całej produkcji elektrotechn. i kontroluje 75#/o kapitału zakładowego przemysłu elektrotechn. NRF; posiada przedsiębiorstwa w wielu krajach kapitalistycznych. SIEMIANOWICE ŚLĄSKIE, m., pow. miejski, woj. kat., na Wyż. Śląskiej, w centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysł.; 59 400 mieszk. (1956); kopalnie węgla (pierwsza 1797), przemysł metalurg., metal, i budowy maszyn; zamek z 1832 i park (200-letnie jawory). SIEMIATYCZE, m. pow., woj. białost., na Podlasiu, nad Kamionką, pr. dopł. Bugu; 5000 mieszk. (1956); drobny przemysł budowlany; barokowy kościół z XVII w., klasztor z XVIII w. SIEMIENOWICZ Kazimierz (I poł. XVII w.), poi. artylerzysta i teoretyk artylerii; Artis magnae artilleriae pars prima (Sztuki wielkiej artylerii część pierwsza). SIEMIEŃSKI Lucjan (1809—77), poeta, tłumacz, krytyk i publicysta; uczestnik powstania 1830, następnie emigrant; od 1848 przebywał w Krakowie, był red. „Czasu“, prof. Uniw. Jag.; popularne Wieczory pod lipą zastępowały młodzieży naukę historii; Dumki, Trzy wieszczby. Portrety literackie, przekład Odysei. SIEMIONOW-TIANSZANSKI Piotr (1827—1914), wybitny geograf i podróżnik ros.; badacz Azji Środk., a zwłaszcza wysokich pasm górskich (Tien-szan, Ałtaj), wybrzeży M. Kaspijskiego i Turkiestanu. SIEMIRADZKI Henryk (1843—1902), malarz; obrazy z historii antycznego Rzymu i mit.; Circe chrześcijańska, Pochodnie Nerona. H. Siemiradzki H. Sienkiewicz 874 SIENA, m. w środk. Włoszech (Toskania); 53 000 mieszk. (1954); zachowany charakter średniow. miasta; cenne zabytki sztuki; uniwersytet z XIII w.; produkcja wina, oliwy, makaronu; ośrodek turystyczny. SIENIAWA, m., pow. jarosławski, woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej; 1000 mieszk. (1956); pierwotnie niewielka osada rzemieślnicza; pałac Czartoryskich, park zał. w XVIII w. — rezerwat. SIENIĄ WSCY, poi. magnacka rodzina kresowa z Sieniawy k. Jarosławia; w XVI i XVII w. wydała kilku hetmanów. SIENlĄWSKA PRZEŁĘCZ, najniższe obniżenie między Gorcami a pasmem Żeleżnicy, wys. 711 m; biegnie tędy linia kol. Kraków—Zakopane; piękna panorama Tatr. SIENKIEWICZ: 1) Karol (1793—1860), poeta, historyk; sekretarz i bibliotekarz A. Czartoryskiego; jeden z organizatorów Biblioteki Polskiej w Paryżu (1838); Pisma, Prace literackie, Pisma wierszem. Dziennik podróży po Anglii; 2) Henryk, pseud. Litwos (1846—1916), największy obok B. Prusa powieściopisarz i nowelista poi. II poi. XIX w., jeden z najpoczytniejszych pisarzy w skali świat., tłumaczony współcześnie na liczne eur. i pozaeur. języki; twórca 0 dużej skali możliwości i zainteresowań; mistrz opowiadania plastycznego, barwnego opisu, posługujący się bogatym, pięknym językiem; Listy z podróży do Ameryki, Listy z Afryki, nowele Szkice węglem, Bartek zwycięzca, Latarnik, Janko muzykant. Za Chlebem, powieści hist. Ogniem 1 mieczem (1884), Potop (1886), Pan Wołodyjowski (1887—88), Krzyżacy (1900), Quo vadis (1896), powieści współcz., Bez dogmatu. Rodzina Połanieckich, powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy (1911). Nagroda Nobla 1905 za Quo vadis. SIENNICKA Natalia (1866—1926), aktorka; zdobyła sławę na scenach krak. i lw., jako subtelna i pełna temperamentu odtwórczyni bohaterek dramat, i komediowych. SIENNICKI Mikołaj (ok. 1521—82), jeden z przywódców walki o -»-egzekucję praw; 1550—78 poseł na sejm i parokrotny marszałek sejmu; 1569 czynny w dziele unii z Litwą; początkowo zwolennik kalwinizmu, od ok. 1565 arianizmu. SIERADZ, m. pow., woj. łódź., nad Wartą; w hist, ziemi sieradzkiej; 11900 mieszk. (1956); nowocz. farbiarnia, przemysł przetw.rolny, budo%vlany, produkcji narzędzi roln., drzewny; got. kolegiata z 1370 rozbudowana w XVI w. (obrazy W. Gersona); got. dom Kazimierza Jagiellończyka z Muzeum Regionalnym Ziemi Sieradzkiej. SIERADZANIE, ludność terenów hist, ziemi sieradzkiej. SIERAKOWSKA Barbara (1748—1832), aktorka teatru Sułkowskich w Rydzynie, potem w zespole W. Bogusławskiego; role komiczne i charakterystyczne. SIERAKOWSKI: 1) Wacław Hieronim (1699—1784), arcybiskup lw.; jeden z organizatorów konfederacji barskiej; 2) Sebastian (1743 —1834), kanonik katedry krak., amator-architekt; 1812 traktat o architekturze i budowie miast; 3) Józef (1750—1817), gen. poi., komendant korpusu inżynieryjnego za Stanisława Augusta; znawca fortyfikacji; gen. dywizji Ks. Warsz.; senator-wojewoda Królestwa Pol.; 4) Zygmunt (1827— 1863), uczestnik spisków patriot., od 1848 karnie w wojsku ros., ukończył Akademię Sztabu Generalnego w Petersburgu; 1863 nacz. wódz powstania na Litwie i Żmudzi; powieszony w Wilnie. SIERAKÓW, m„ pow. międzychodzki, woj. pozn. Z. Sierakowski  W. Sieroszewski 875 nad Wartą; 3800 mieszk. (1956); huta szklą, cegielnia, tartak itp.; w szkole zał. tu w XVI w. przez Krzysztofa Opalińskiego uczył czes. pedagog Jan Amos Komensky. SIERAWSKI Jan Kanty Julian (1777—1849), gen. poi.; uczestnik kampanii 1794, Legionów Dąbrowskiego i wojen napoleońskich; w powstaniu listopadowym dowódca dywizji; pobity pod Kurowem; zmarł na emigracji. SIERGIEJEW-CENSKI Siergiej N. (1876—1958), pisarz ros., prozaik i dramaturg; w utworach pisanych pod wpływem Andriejewa brzmi nuta pesymizmu; po 1917 podejmuje temat drogi inteligencji ros. do rewolucji; epopea Prieobrażenije, powieści biograf., m. in. o ostatnich latach Gogola, powieść o wojnie krym. Siewastopolskaja strada, opowiadania z ostatniej wojny. SIEROSZEWSKI Wacław, pseud. Sirko, K. Bagrynowski (1858—1945), powieściopisarz i etnograf; za udział w organizacji socjalist. L. Waryńskiego zesłany 1880 na Syberię, powrócił 1895; od 1900 podróżował przez Mongolię, Mandżurię, Chiny do Japonii; zwiedził Sachalin i Koreę, następnie Indie i Egipt; uczestnik rewolucji 1905, w latach następnych zwolennik Piłsudskiego; 1934—39 prezes PAL; wybitny przedstawiciel zainteresowań egzotycznych w lit. poi., walczył w swych utworach o Srawa dla uciśnionych luów azjat. Na kresach lasów, W matni, Ucieczka, Ocean, Zamorski diahel. Miłość samuraja, dzieła nauk. Jakuty, Korea. SIERP, narzędzie żniwne o półksiężycowato zakrzywionym ostrzu osadzonym na krótkim trzonku. SIERPAK, nóż ogrodniczy do przycinania łub wycinania gałęzi, czopów, korzeni itp. SIERPC, m. pow., woj. warsz., nad Sierpienicą; 10 200 mieszk. (1956); węzeł kol., przemysł przetw.-rolny i zakłady rzemieślnicze; zabytkowe kościoły z XI, XV i XVI w.; prawa miejskie z 1389, w XV—XVI w. ośrodek sukiennictwa, później handlu zbożem. SIERPIK -kwiatostan. „SIERP I MŁOT“ -Robotniczy Ruch. SIERPIŃSKI Wacław (ur. 1882), matematyk, specjalista w zakresie teorii mnogości, teorii funkcji rzeczywistych i teorii liczb; ogłosił ponad 600 prac nauk., w tej liczbie wiele podręczników i monografii; doktor honoris causa szeregu uniwersytetów poi. i zagranicznych; członek PAN oraz wielu zagr. akademii i towarzystw nauk., współtwórca poi. szkoły matematycznej. SIERPUCHOW, m. i port nad Oką w Ros. FSRR (obwód moskiewski); 102 000 mieszk. (1956); przemysł włókienniczy. SIERRA DE GREDOS, pasmo górskie na Płw. Pirenejskim w Hiszpanii, stanowi zach. część Kordyliery Centralnej; najwyższy szczyt Plaża de Almanzor (2589 m), stoki przeważnie nagie, dzikie i kamieniste, u pd. podnóża roślinność śródziemnomorska. SIERRA DE GUADARRAMA, pasmo górskie na Płw. Pirenejskim w Hiszpanii, najdłuższe w Kordylierze Centralnej, dł. ok. 170 km, szer. do 40 km, najwyższy szczyt Penalara (2430 m), lasy sosnowe do wys. 2000 m, wyżej zarośla i łąki górskie; na stromych stokach pd. miejscowości klimatyczne. SIERRA LEONE, posiadłość bryt. (protektorat i kolonia) w zach Afryce, nad Oc. Atlantyckim; 72 323 km*. 2 025 000 mieszk. (1953); obejmuje nadbrzeżną nizinę Pieprzowego Wybrzeża i na pn.-wsch. wyżynę; klimat gorący i wilgotny; uprawa ryżu, kukurydzy, bananów, olejowca; wywóz diamentów, platyny, złota, rud żelaza i chromu, orzeszków kola; stoi. i największy port Freetown. — 1447 odkryta przez Portugalczyków, od 1788 posiadłość brytyjska. W. Sierpiński SIGTUNA SIERRA MADRE, góry w Meksyku, pd. część Kordylierów Ameryki Pn., składają się z S. M. Wschodniej, dł. 800 km, wys. do 3664 m, S. M. Zachodniej, dł. 1200 km, wys. do 3150 m, i S. M. Południowej, dł. 700 km, wys. do 3703 m. SIERRA MORENA, górzysta pd. część wyżynnej Mesety hiszp. na Piw. Pirenejskim, dł. 400 km, wys. do 1325 m, pd. stoki opadają stromo ku Nizinie Andaluzyjskiej; liczne surowce mineral.: miedź, rtęć, ołów, żelazo, węgiel. SIERRA NEVADA: 1) masyw górski na Piw. Pirenejskim, w pd.-wsch. części G. Betyckich (Hiszpania); dł. 80 km, najwyższy szczyt Mulhacen (3481 m); krajobraz wysokogórski o ostrych formach, na stokach lasy, wyżej łąki górskie, w partiach szczytowych jez. polodowcowe; 2) łańcuch górski między W. Kotliną a Niz. Kalifornijską (USA); dł. 750 km; najwyższy szczyt Mount Whitney (4420 m); na wilgotnych zach. stokach lasy mieszane i łąki alpejskie; stoki wsch. suche, bezleśne. SIERŚĆ, uwłosienle ciała ssaków; u większości podlega —linieniu. SIESTRZEŃCEWICZ Stanisław Bohusz (1731— 1825), arcybiskup mohylewski, metropolita rzym.-kat. w Rosji; rusyfikator uległy caratowi; dążył do uniezależnienia się od Watykanu. SIEVERS [siwers] Jakub Jan (1731—1808), dyplomata ros. pochodzenia niem.; 1792—93 ambasador ros. w Polsce; przeforsował zwołanie sejmu grodzieńskiego i zatwierdzenie II rozbioru Polski; rzecznik utrzymania Polski pod protektoratem ros. w granicach z 1793; Pamiętniki. SIEW, rozmieszczenie nasion w glebie; rozróżniamy: s. 	rzutowy — rozrzucenie nasion, które przykrywa się zwykle ziemią za pomocą brony; s. rzędowy — w rządkach na określonej głębokości; s. jednoziarnowy, czyli punktowy — s. pojedynczych nasion w rzędach w regularnych odstępach; s. kupkowy, czyli gniazdowy — po kilka nasion w oznaczonych odstępach; s. krzyżowy — w dwóch prostopadłych do siebie kierunkach; s. z samolotów — stosowany do obsiewu bagien lub terenów zalewanych. SIEWIERIANIN Igor W., właśc. Łotariew (1887—■ 1941), poeta ros., czołowy przedstawiciel ugrupowania tzw. ego-futurystów; łączył zdobycze slowotwórstwa futurystów z poetyką symbolizmu. SÍEWIERZANÍE, grupa Słowian wsch., w VIII— —XI w. osiadła w dorzeczu Desny, Sejmu i Suly. SIEWKA, młoda roślina wyrosła z nasienia; siewki roślin drzewiastych służą za -podkładki dla drzew owocowych lub ozdobnych. SIEWKI, Charadriij ormes, rząd ptaków liczącv ok. 200 gatunków; żyją przeważnie w pobliżu wód, na błotach, rzadziej na pustyniach; tu należą m. in. s. dominikańska (celuje w —przelotach), czajki, kuliki, bataliony, biegusy, słonki, bekasy. SIEWNIK NASIENNY, maszyna roln. do wysiewania nasion; s. rzędowy (dryl) równomiernie rozmieszcza nasiona w rzędach na odpowiedniej głę- „ , bokości i przykrywa je Siewnik nasienny warstwą gruntu. SIEWRUGA, Acipenser stellatus, ryba z rodziny jesiotrowatych; M. Czarne, Azowskie, Kaspijskie, Adriatyk i rzeki do nich wpadające; ciężar do 70 kg; cenna w rybołówstwie (mięso, kawior). SIEYÈS [sjejęsl Emmanuel Joseph (1748—1836), publicysta i polityk fr., działacz rewolucji fr., członek Zgromadzenia Narodowego i Konwentu; 1799 iako członek Dyrektoriatu poparł zamach stanu 18 brumaire’a, był jednym z 3 konsulów, a za cesarstwa senatorem; autor słynnej broszury Qu’est-ce que le tiers état? (Co to jest stan trzeci), przełożonej na język poi. i 1790 wydanej przez Fr. Jezierskiego pod zmienionym tvtulem. SIGNAC [sinjak] Paul (1863—1935), malarz fr., jeden z współtwórców neoimpresjonizmu; tematem jego pejzaży były widoki morza i rzek; był także teoretykiem sztuki. SIGNOR [wł., sinjor], pan; signora [sinjora], pani; sign orina [sinjorina], panna. SIGNORELLI [sinjoręlli] Luca (1441—1523), malarz wł. okresu Renesansu; freski kaplicy katedry w Orvieto. SIGNORIA [wł., sinjorija], kilkuosobowy organ władzy naczelnej w średniow. republikach miejskich we Włoszech. SIGTUNA, jedno z najstarszych miast Szwecji, na pn.-zach. od Sztokholmu; 2300* mieszk. (1950); zał. ok. 1000.  SIKANG SIKANG, dawna prow. Chin, włączona 1955 częsciowo do prow. Syczuan, a częściowo do prow. Czamdo. SIKHOWIE [sanskr. uczniowie], sekta rei. w pn.-zach. Indiach, utworzona ok. 1500 przez Guru Nanaka; w XVII w. zorganizowali społeczność żołnierską w Pendżabie i Kaszmirze, w XVIII stworzyli silne państwo w Pendżabie, podbite 1849 przez Anglików; głoszą -.monoteizm i podstawową identyczność wszystkich religii; liczba s. sięga 6 milionów. Sl-KIANG, rz. w pd.-wsch. Chinach, dł. 1960 km, dorzecze 432 000 km*; źródła w górach prow. Junnan, wpada deltą do M. Pd.-Chińskiego; żeglowna, u ujścia port Kanton. SIKKIM, księstwo we wsch. Himalajach, między Nepalem a Bhutanem; protektorat Indii; 7298 km*, 137 000 mieszk. (1951), plemiona górskie, pochodzenia gł. nepalskiego; gł. m. Gangtok; na pn. górzyste (Himalaje), z wielu przełęczami; gł. rzeka Tista; roślinność podzwrotn.; hodowla (gosp. mleczna); na wys. 1000—2500 m uprawa ryżu, herbaty, bawełny i zbóż. SIKLAWA, największy wodospad w Tatrach Wys., w górnej części Doi. Roztoki; wys. 64—70, w zimie częściowo zamarza. SIKOKU, najmniejsza z 4 wielkich wysp jap., oddzielona od pd. części Honsiu M. Wewnętrznym Jap.; 18 772 km2, 4 220 300 mieszk. (1950); górzysta (do 1955 m); klimat podzwrotn., wilgotny; częste tajfuny; gł. rolnictwo (ryż, herbata, tytoń, owoce cytrusowe); rybołówstwo; kopalnie miedzi, pirytów; huty miedzi, aluminium; przemysł chem.; gl. m.: Macujama, Tokusima, Takamacu. SIKORSKI: 1) JÓZFł (1815—96), krytyk i publicysta muz., wydawca ..Ruchu Muzycznego“ (1857— 62); 2) Władysław (1881— 1943), polityk i generał; 1909—10 w Zw. Walki Czynnej, współzałożyciel Zw. Strzeleckiego, 1914—16 szef dep. wojsk. NKN, przeciwnik J. Piłsudskiego; 1920 dowódca 5 armii, 1921—22 szef sztabu gen., 1922—23 premier i min. spraw wewn., 1924—25 min. spraw wojsk.; 1936 «Taz z Paderewskim inicjator -.Frontu Morges; 1939—43 premier rządu emigracyjnego we Francji, na- W. Sikorski stępnie w Anglii, zarazem naczelny wódz; inicjator uregulowania stosunków z ZSRR (układ z 30 VII 1941); zginął w katastrofie lotniczej w pobliżu Gibraltaru; Nad Wisłą i Wkrą, Polska i Francja w przeszłości i dobie współczesnej; 3) Igof (ur. 1889), ros. konstruktor pierwszych na świecie samolotów wielosilnikowych „Ruskij Witiaź“ i „Ilia Muromiec“ (1913—14) oraz konstruktor śmigłowców; 1919 wyemigrował do USA, gdzie 1932 założył fabrykę samolotów; 4) Kazimierz (ur. 1895), kompozytor i pedagog w zakresie kompozycji; utwory orkiestr., kamer., wok.; podręczniki instrumentoznawstwa, harmonii, kontrapunktu; 5) Roman (ur. 1920), matematyk, prof. Uniw. Warsz.; prace z podstaw matematyki, topologii, funkcji rzeczywistych, analizy funkcjonalnej. SIKORY, Paridae, rodzina drobnych ptaków z rzędu wróblowatych; liczy ok. 100 gatunków; lasy całego świata; osiadłe lub wędrowne; owadożerne; w Polsce 11 gatunków, np.: s. bogatka (Parus maior), szczególnie pospolita, częsta w osiedlach ludzkich; s. modra (P. caeruleus), s. uboga (P. palustris), s. c z ubatka (P. cristata), raniuszek (Aegithalos caudatus), remiz (Remiz pendulinus). SILANY, krzemowodory — połączenia krzemu z wodorem analogiczne do węglowodorów; najprostszy silan SiH4. SILESIAN AMERICAN CORPORATION [sajliiszjon amerykan korparęjszan], amer. spółka kapitalist. zał. 1926 przez -.Harrimana w celu wykupu przedsiębiorstw na Górnym Śląsku. SIL1KAŻEL, żel krzemionkowy — uwodniona koloidowa krzemionka, o silnych własnościach adsorpcyjnych (-.adsorpcja); używany do pochłaniania par rozpuszczalników org., osuszania gazów, oczyszczania cieczy. SILIKONY, syntetyczne wielkocząsteczkowe związki org. krzemu; występują w postaci cieczy, olejów, smarów i ciał stałych; odznaczają się dużą odpor- 876 nością, tak na wysoką, jak i na niską temperaturę, oraz całkowitą niezwilżalnością przez wodę; używane zwłaszcza do wyrobu uszczelek, izolacji w urządzeniach pracujących w wysokich temperaturach (do 256°), smarów oraz do nadawania wodoodpomości materiałom. SIL1KOTERMIA, sposób otrzymywania różnych metali i ich stopów przy użyciu stopu żelaza z krzemem jako reduktora; stosowana do otrzymywania np. magnezu z dolomitu oraz żelazostopów o niskiej zawartości węgla, jak żelazomangan, żelazochrom, żelazomolibden itp. SILLANPAA [silanpę:] Frans Eemil (ur. 1888),pisarz fiń.; powieści realistyczne (Hurkas kurjuus — Pobożna nędza), nowele. Nagroda Nobla 1939. SILNIA, iloczyn kolejnych liczb naturalnych poczynając od 1 aż do n; oznacza się n! (czyt. n silnia); np. 61 = 1*2»3*4*5*6 = 720; przyjęto, że 0! = 1. SILNIK, maszyna przetwarzająca dowolny rodzaj energii na energię mech.; 1) s. pierwotne przetwarzają bezpośrednio energię, zawartą w naturalnych zasobach energetycznych; dzielą się na: a) s. cieplne, wykorzystujące energię chem. paliwa; pod względem sposobu uzyskiwania energii mech. rozróżnia się tu s. tłokowe (np. s. parowy, s. —spalinowy), s. rotacyine (-.turbiny) i s. -.odrzutowe; b) s. wodne; c) s. wietrzne, wykorzystujące energię wiatru; tabl. 79; d) s. atomowe, wykorzystujące energię -.jądrową; 2) s. wtórne przetwarzają energię uzyskaną kosztem pracy s. pierwotnych, np. energię elektr. (s. -.elektryczny), energię sprężonego powietrza (s. pneumatyczny) itp. Zob. też lotniczy silnik, -turbośmigłowy silnik. SILONE lgnazio, właśc. Secondo Tranquilli (ur. 1900), pisarz i publicysta wl., antyfaszysta; powieści o tematyce spoi. i moralnej Chleb i wino, Fontamara, Tajemnica Łukasza. SILOS, sylo [hiszp.]: 1) zbiornik komorowy do przechowywania materiałów sypkich, jak zboże, cement, koks itd.; 2) zbiornik do zakiszania pasz soczystych w celu ich zakonserwowania. SILUMIN, stop glinu z krzemem (4,5—13*/»), miedzią (1—2,4*/«), magnezem (0,2—0,6'/») i manganem (0,2—1,1*/»); stosowany tylko w postaci odlewów, przeważnie w przemyśle lotniczym i samochodowym. SILVA RERUM [fac. las rzeczy]: 1) dawniej księga domowa lub rodzinna zawierająca różne dorywczo zapisywane zdarzenia; 2) zbiór rozmaitych wiadomości; 3) 	częsty tytuł publikacji zawierających zbiór utworów różnej treści. Zob. też miscellanea. SIŁA (F), w dynamice czynnik wyrażający działanie jednych ciał na drugie; wektor o wartości równej iloczynowi masy ciała przez nadane mu przyśpieszenie i o kierunku zgodnym z przyśpieszeniem, w statyce czynnik wywołujący odkształcenie ciała; siły wyznaczone dynamicznie i statycznie można porównać doświadczalnie; jednostkami s. są: dyna, niuton oraz kilogram-siła; s. dośrodkowa, s. nadająca ciału przyspieszenie dośrodkowe; s. odśrodkową nazywamy najczęściej reakcję bezwładną ciała, której działanie jest dla obserwatora biorącego udział w ruchu obrotowym takie samo jak działanie siły; s. ciężkości -.pole sił; s. aerodynamiczna, siła wywierana na ciało poruszające się w ośrodku gazowym; wyraża się wzorem P=C • S • e -jp, gdzie C — współczynnik aerodynamiczny, S — powierzchnia skrzydła, v- prędkość ruchu powietrza a-kąt natarcia P-sita aerodynamiczna Pt-siia nośna Pj-opór ip. -środek parcia Rozkład sil działających na skrzydło w czasie lotu g — gęstość powietrza, o — prędkość lotu; składową s. a. wzdłuż kierunku przepływu nazywamy -.o porem ośrodka; prostopadłą do kierunku przepływu — 51 SIŁA° NABYWCZA PIENIĄDZA, ilość towarów, jaką przy danych cenach można nabyć za jednostkę pieniądza.  877 SIŁA ROBOCZA, zdolność do pracy — stanowi osobowy subiektywny czynnik produkcji; w kapitalizmie podlega aktowi kupna-sprzedaży , jest towarem i ma swoją cenę — plącę roboczą; jej cechą specyficzną jest zdolność do wytwarzania sumy wartości większej od wartości własnej. Zob. też wartość dodatkowa. SIŁA WYŻSZA, vis maior — w prawie zdarzenie niezawinione o charakterze żywiołowym, którego nie można było przewidzieć ani mu zapobiec. SIŁ LINIE -*■ pole (elektryczne). SIŁOWNIA, zakład energetyczny, przetwarzający energię pierwotną, tkwiącą w surowcowych zasobach naturalnych, na energię użyteczną, najczęściej mechaniczną, poruszającą bezpośrednio maszyny robocze lub służącą do napędu -«-prądnic elektr.; 1) s. parow a przetwarza energię chemiczną paliw (np. węgla) na energię cieplną pary wodnej (w kotłach parowych), a tę z kolei na energię mech. -»turbiny parowej; 2) s. wodna przetwarza energię kinetyczną spadku wody na energię mech. turbiny wodnej; 3) s. jądrowa przetwarza -»jądrową energię pierwiastków promieniotwórczych (np. uranu) na energię cieplną pary wodnej, a tę z kolei na energię mech. turbiny parowej. Tabl. 30. SIŁ PARA, układ dwóch równych, równoległych i przeciwnie skierowanych sil przyłożonych do ciała sztywnego; s. p. wywołuje ruch obrotowy ciała. SIŁY IMPULS -»popęd siły. SIŁY WEWNĘTRZNE (zewnętrzne) mech. -»układ. SIŁY WYTWÓRCZE, narzędzia pracy, za pomocą ktÓTych wytwarza się dobra materialne, oraz ludzie, którzy wprawiają w ruch te narzędzia i wytwarzają dobra materialne dzięki pewnemu doświadczeniu i nawykom pracy; s. w. zmieniają się nieustannie, powodują zmianę w -»stosunkach produkcji oraz -»sposobie produkcji. SIMA, strefa podskorupowa Ziemi, zwana też piętrem bazaltowym, podścielająca lądy będące krami sialu i dna oceanów; złożona ze skal zasadowych o ciężarze właściwym przeszło 3, bogatych w krzem Si, magnez Mg i żelazo. Zob. też epejroforeza, izostazja, sial, A. Wegener. SIMENS, S, jednostka przewodności (przewodnictwa) elektr., równa odwrotności jednostki om (1 S = 1/1 O). SIMENTALSKIE BYDŁO, rasa górska, pochodzi ze Szwajcarii; plowożółte lub jasnoczerwone z białymi plamami; b. masywny szkielet, ciężar 600—700 kg; użytkowość wszechstronna, wysoka mleczność przy 3,7 	— 3.9% tłuszczu w mleku. S1MLA, wysokogórskie uzdrowisko (2160 m; zach." Himalaje) w pn. Indiach; ok. 18 300 mieszkańców. SIMMLER Józef (1823—68), malarz poi.; obrazy hist. i portrety; Zygmunt August przy łożu zmarłej Barbary, Portret matki, Szlachcic z papugą. SIMONOSEKI, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 230 500 mieszk. (1955); ważny port handl.; stocznie; przemysł: maszyn., chem., włókien.; huta cynku, rafineria ropy naftowej; rybołówstwo i przemysł rybny. SIMONOW Konstantin M. (ur. 1915), pisarz ros., poeta, prozaik i dramaturg, jeden ? kierowniczych działaczy Zw. Pisarzy Radź.; liryki, epika poet. Iwan i Maria, powieści Dni i noce, Towarzysze broni, dramaty Zagadnienie rosyjskie. ŚIMPLON, przełęcz między Alpami Pennińskimi a Lepontyjskimi, na pograniczu Szwajcarii i Włoch; wys. 2010 m: pod przeł. tunel. SIMPLOŃSKI TUNEL, połączenie na wys. 705 m doliny górnego Rodanu z pn. Włochami, pod wsch. zboczem Monte Leone; dł. 19,7 km (linia kol.). SIMULTANA [lac.], seans gry jednoczesnej; jeden szachista gra równocześnie z wieloma partnerami na kilku lub kilkunastu szachownicach. sin -»funkcja. SINAIA, m. w pd. Rumunii (Wołoszczyzna); 6500 mieszk. (1948); dawna rezydencja król.; ośrodek turyst. i sportów zimowych. SINANTROPUS. Sinanthropus, rodzaj z rodziny Czlowiekowatych, którego szczątki znaleziono w starszym czwartorzędzie w Chinach. Zob. też człowiek rozumny (pochodzenie). SINCLAIR [syńklęr] Upton (ur. 1878), pisarz amer.; w powieściach swycn demaskuje machinacje wielkokapitalistycznych koncernów, przedstawia walkę klasy robotniczej; Grzęzawisko, Król węgiel. Nafta, Bostęn. SIND, prow. w Pakistanie Zach. nad M. Arabskim: 130 000 kmS, 4 600 000 mieszk. (1951); stoi. Hajdarabad; na urodzajnej dolinie Indusu rolnictwo (ryz. proso, pszenica, bawełna) oparte na sztucznym nawadnianiu (-»Sakkar); nà wsch. obszarach stepowych hodowla. SIÓDMA CZEK LEŚNY SINDBAD, bohater cyklu arab. fantast.-podróżn. opowieści z IX—X w., zawartych w zbiorze Tysiąc i jedna noc. SINDRI, nowocz. ośrodek przemysłu azot. w Indiach (Bihar); wybudowany 1952; produkcja 350 tys. t rocznie. SINFONIA, wł. nazwa wstępów instrument, (uwertur) do oper, oratoriów, kantat itp.; s. concertante -►symfonia koncertująca. SINFONIETTA [wł.J, symfonia krótka, prosta w budowie. SINGAPUR, wyspa na pd. cyplu Płw. Malajskicgo, kolonia i baza bryt.; 755 km*, 1 168 000 mieszk. (1954), Chińczycy 76%, Malajowie 12%; gł. m. i port Singapur (680 000 mieszk.); uniwersytet; przemysł konserwowy; huta cyny; stocznie; eksport: kauczuk, cyna, ryż, korzenie, olej palmowy. SINGLE (ang., syńgl], w tenisie i ping-pongu rozgrywka między dwoma zawodnikami. SINGSPIEL [niem.], rodzaj komicznego przedstawienia teatralnego z muzyką i śpiewami; popularny w Niemczech w XVIII w. sinh -»funkcja. SINIAK: 1) zmiana zabarwienia skóry wskutek wylewu krwi do tkanki podskórnej; 2) zool. -»gołębie. SINICA, cyjanoza — niebieskawe (sine) zabarwienie skóry w następstwie niewydolności układu krążenia i zbyt dużej zawartości dwutlenku węgla we krwi; występuje w chorobach serca i zatruciach. SINICE, Cyanophyta, sinozielone rośliny-glony iednokomórkowe, samożywne; należą do -»rozprątców; komórki bez wyróżnicowanego jądra i chromatoforów — barwnik rozproszony w plazmie; kolonie często w grubych otoczkach śluzowych; występują w wodach i miejscach wilgotnych. SINIZNA, niebieskawe lub niebieskoczarne zabarwienie drewna wywołane przez grzyby z rodziny Ophiostomaceae: nie wpływa na właściwości techn. drewna, lecz obniża jego wartość estetyczną. SINKIANG, prow, pn.-zach. Chin; od 1956 zamieniona w Sinkiańsko-ujgurski obwód autonomiczny; 1 710 000 km2, 4 873 600 mieszk. (1953), Ujgurzy 80%, Chińczycy 8% oraz Kazachowie, Kirgizi, Mongołowie; składa się z dwóch, przeważnie pustynnych i półSnnych części: -»Dżungarii i -»Kaszgarii przemy ch górami Tien-szan; koczownicza hodowla bydła; uprawa bawełny, zbóż, owoców pd.; jedwabnictwo jedynie w oazach; złoża ropy naft., wolframu, złota, nefrytu; ważne szlaki komunik, pomiędzy Chinami Wsch., Indiami, Azją Srodk.; gł. m.: Urumczi (stoi.), Kaszgar, Jarkend, Chotan, Turfan. SINKO Tadeusz (ur. 1877), historyk literatury, filolog klasyczny, prof. Uniw. Jag., członek PAN; liczne studia z zakresu literatury gr., łac. oraz komparatystvezne, o wpływach klasycznych w literaturze poi.; Antyk Wyspiańskiego, Echa klasyczne w literaturze polskiej, O tradycjach klasycznych Adama Mickiewicza, Literatura grecka (3 tomy), Hellada i Roma w Polsce. SINN FEIN [szynfejn, irl. sami dla siebie, zał. 1905 niepodległościowe stronnictwo irl., kontynuator ruchu fenianów; pod przywództwem A. Griffitha i E. de Valery walczyło z Anglią o niepodległość Irlandii; 1927 większość jego członków przeszła do utworzonej przez de Valerę partii Fianna-Fail. SINOLOGIA [łac.-gr.], dziedzina nauki obejmująca badania języka i kultury chińskiej. SINUSOIDA [lac.], krzywa plaska będąca wykresem funkcji u = sin x. Zob. też funkcja (trygonometryczna). SINYJD2U, m. w pn. Korei, nad rz. Jalu, nad granicą mandżurską; 118 400 mieszkańców (1944); chem. SINY KAMIEŃ y=*Stn x Sinusoida przemysł drzewny, włókien., siarczan miedzi. SIODEŁKO, clitellum, obfite w gruczoły zgrubienie nabłonka kilku segmentów ciała skąposzczctów i pijawek; wydzielina gruczołów tworzy osłonę składanych jaj (kokon). SIODŁO: 1) siedzenie z włosia i skóry umieszczane na grzbiecie konia do jazdy wierzchem; 2) geol. -»antyklina. SIOSTRY MIŁOSIERDZIA, szarytki [fr ] kat kongregacja żeńska, zał. 1633 przez św. Wincentego ń Paulo i Ludwikę de Marillac; zajmują się pielęgnowaniem chorych; do Polski sprowadzone 1651. SIODMACZEK LEŚNY, Trientalis europaea, bylina leśna z rodziny pierwiosnkowatych; eliptyczne liście ułożone w okółek, białe kwiaty (przeważnie 2) na  SIÓDME NIEBO długich szypułkach; lasy liściaste, na glebach próchnicznych. SIÓDME NIEBO, wg wierzeń babilońskich najwyższy z firmamentów niebieskich, miejsce najdoskonalszego szczęścia w świecie pozagrobowym. SIPAJE [ang. seapoys], nazwa stosowana w Indiach pd. do wojsk ang. złożonych z tubylców; w powstaniu sipajów 1857—59 przeciw gosp. uciskowi rządów ang. w Indiach wzięli też udział chłopi i niektórzy książęta; powstanie upadło z braku jednolitego kierownictwa. SIR [sa:J: 1) ang. tytuł szlachecki wymieniany łącznie z imieniem, a nie z nazwiskiem; 2) pan. grzecznościowy zwrot stosowany ogólnie w Anglii i w St. Zj. A. P. SIROCCO [wł.], ciepły, niekiedy gorący wiatr pd. na Sycylii, we Włoszech i Grecji, wiejący z Afryki; występuje również na Płw. Arabskim jako wiatr b. suchy, niosący tumany piaszczystego pyłu. SIROKY Viliam (ur. 1902), polityk czechosl., czołowy działacz robotn., 1921 współzałożyciel KPCz, od 1931 członek jej KC i Biura Polit.; 1941—45 więziony, 1950—53 min. spraw zagr., następnie premier. ŚIS1Ć Ferdo (1869—1940), historyk chorw., prof. Uniw. w Zagrzebiu, członek Akademii Nauk; Poci jest Hrvata u vrijeme narodnih viadora (Dzieje Chorwatów w epoce narodowych władców); Predratna politika Italije i postanak londonskogo pakta (Przedwojenna polityka Włoch i geneza traktatu londyńskiego 1915). SISLEY [sislę] Alfred (1839—99), malarz pochodzenia ang. osiadły w Paryżu, jeden z najwybitniejszych impresjonistów; pejzaże z okolic Moret, Fontainebleau i doliny SeSIŚMONDI Jean Charles Lćonard Simonde de (1773—1842), ekonomista i J. Sismondi historyk szwajc.; krytykował kapitalizm; pierwszy sformułował teorię kryzysów kapitalist. z pozycji drobnomieszczańskich. Nowe zasady ekonomii politycznej. SIT, Juncus, wielogatunkowy rodzaj roślin z rodziny sitowatych; nagie, wąskie liście i niepozorne zielonawe kwiaty; miejsca podmokle; pędy s. rozpierzchłego (J. effusus) mają zastosowanie w koszyfcarstwie. SITA: 1) odsiewacze, odsiewniki, przesiewacze — maszyny młyńskie do rozdzielania materiałów sypkich; materiał przesiewa się przez s. rusztowe, perforowane lub tkane, przesiewacze bębnowe, wahliwe, drgające; na sicie pozostają cząstki grubsze (tzw. odsiew), przechodzą zaś cząstki drobniejsze (tzw. przesiew); 2) boi. -►rurki sitowe. SITARZ, sitarek -►maślak. SITKA, m. na wyspie Sit rozpierzchły Baranowa (terytorium USA Alaska); 2000 mieszk. (1950); port rybacki; lotnisko. SITOWIE, S cirpus, klączasta bylina z rodziny turzycowatych; łodyga walcowata lub 3-kanciasta, cała ulistniona, liście płaskie i szorstkie; s. jeziorne, czyli o c z e r e t (S. lacustris) tworzy gęste zarośla w wodach stojących lub wolno płynących, jeziorach i stawach; s. leśne (S. silváticos), brzegi wód, mokre łąki, rowy, olszyny. SIUTÁ, Iow. samica sarny (koza). SIVAS, m. w środk. Turcji; 66 400 mieszk. (1955); liczne zabytki średniow. sztuki muzuim ; produkcja cementu, dywanów; w S. 1919 Kemal Atatiirk rozpoczął rewolucję narodową w Turcji. SIWA, grupa oaz na Pustyni Libijskiej w Egipcie; 5000 mieszk.; gorące źródła; uprawa pszenicy, winorośli, pomarańcz, palm daktylowych. SIWASZ, płytkie jez. u pn. wybrzeży Krymu; dł. 878 ok. 200 km; dawniej stanowiło zach. część M. Azowskiego, obecnie oddzielone od niego 130-km mierzeją; na zach. wąski przesmyk dzieli S. od M. Czarnego; linia brzegowa niezwykle urozmaicona (liczne zat., płw. itp.). SIWIEC Jan (1829—65), chłopski poseł na sejm galic. z okręgu żywieckiego; autor pierwszego, minimalnego programu sejmowej grupy włościańskiej. SIWIZNA, srebrzyste zabarwienie włosów wskutek braku barwnika i obecności pęcherzyków powietrza; objaw starzenia się lub zaburzeń barwnikotwórczych. SIWY, siwek — koń o barwie włosa zasadniczo białej; domieszka włosów ciemnych daje odmastki, np. siwy jablkowity* szpak i in.; rodzi się maści piemnej, najczęściej karej, i dopiero z wiekiem bieleje. SIZAL, trwałe włókno powroźnicze otrzymywane z liści agawy. SIZUOKA (Sidzuoka), m. na wyspie Honsiu w Japonii; 295 200 mieszk. (1955), uniwersytet; handel herbatą, owocami cytrus.; przemysł lekki; wyroby z laki, bambusu. SJARIFUDDIN Amir (1907—1948), czołowy działacz indonezyjskiego ruchu robotn., 1945 współzałożyciel partii socjalist. współpracującej z partią komunistyczną, po połączeniu obu partii członek Biura Polit. KC KP Indonezji; od 1947 premier; zamordowany przez reakcjonistów. SJENIT, magmowa skała głębinowa, składem mineralnym zbliżona do -►granitu, od którego się różni brakiem kwarcu; s. nefelinowv składa się z ortoklazu, nefelinu i in., stosowany jako materiał drogowy i budowlany. SJESTA [wł.]: 1) w krajach o gorącym klimacie południowy odpoczynek; 2) drzemka poobiednia; nazwa pochodzi od łac. sexta, szósta (godzina od wschodu słońca). SKABIOZA -driakiew. SKAFANDER [gr.J, wodoszczelny ubiór nurka; s. lekki składa się z gumowego kombinezonu, ciężkich butów o ołowianych podeszwach i metalowego hełmu z gumowym wężem doprowadzającym z góry powietrze pod ciśnieniem; s. głębinowy, cały w postaci stalowego pancerza, służy do prac na dużych głębokościach; lotn. ubiór chroniący pilota przed skutkami dużych przyśpieszeń i zmian ciśnienia. SKAGÉRRAK, cieśn. między Piw. Jutlandzkim i pd. Norwegią, jedna z cieśn. łączących Bałtyk z M. Północnym; dł. 300 km, szer. 110—130 km. — 1916 bitwa morska między flotą ang. a niem., zw. bitwą jutlandzką. SKALA [wl.j, podzialka: 1) ustalony stosunek zmniejszenia lub zwiększenia rysunku, mapy lub modelu w porównaniu z rozmiarami przedmiotu rzeczywistego, np. na rysunku w skali 1:10 (czyt. jeden do dziesięciu) rozmiary przedmiotu są dziesięciokrotnie mniejsze niż w rzeczywistości; 2) na przyrządach pomiarowych podziałka, na której odczytuje się wartość zmierzonej wielkości; 3) stopnie porównania, np. skała twardości, dźwięku itp.; 4) muz, a) zasięg dźwięków instrumentu muz. lub głosu ludzkiego; b) układ dźwięków w obrębie oktawy według kolejnej wysokości i w określonych odległościach od siebie, właściwy dla muzyki danej epo- Skala naturalna ki lub kręgu kultury; s. cało tonowa, złożona z 6 kolejnych całych tonów; s. chromatyczna, złożona z 12 kolejnych półtonów; s. diatoniczna o dźwiękach pozostających w określonych stosunkach do dźwięku centralnego (-►toniki); s. durowa (majorowa), s. diatoniczna z 7 dźwięków z półtonami między 3 a 4 oraz 7 a 8 dźwiękiem; s. naturalna, skala durowa z dźwiękiem centralnym c; s. mollowa (minorowa), s. diatoniczna z 7 dźwięków z półtonami w swej naturalnej formie między 2 a 3 oraz 5 a 6 dźwiękiem; s. kościelne (modalne), system skal diatonicznych średniowiecza: dorycka od d, frygijska od e, lidyjska od /, miksolidyjska od g, nadto od XVI w. eolska od a (obecna mollowa) i jońska od c (obecna durowa). Zob. też pentatonika, gama, tonacja. SKALA PODATKOWA, systematyczny układ stawek podatkowych; s. p. degresywna, stawki zmniejszające się w miarę zmniejszania się podstawy wymiaru podatku; s. p. progresywna, stawki zwiększające się w miarę wzrostu podstawy wymiaru; s. p. regresywna, stawki zmniejszające się w mia 879 SKARABEUSZ Skalotocz rę wzrostu podstawy wymiaru; w razie istnienia je- stępowało za pomocą iskry wykrzesanej z krzesiwa; dncj stałej stawki bez względu na wielkość podstawy używana w Europie od XVII do XIX w. wymiaru mówi się niekiedy o s. p. proporcjo- SKAŁODRZEW, ksylolit — materiał stosowany na nalnej. posadzki podłogowe; mieszanina trocin, tlenku maSKALAR [łac.J, wielkość, którą można scharaktery- gnezu (magnezji) i chlorku magnezu, zować przez podanie jednej liczby (np. objętość, SKAŁON Gieorgij (1847—1914), gen. ros.; gen.masa). Zob. też wektor. gub. warszawski 1908—14. SKALARY, Pterophyllum scalare, drobne rybki SKAŁOTOCZE, Pholas, małże morskie; za pomocą z rzędu okoniokształtnych; Amazonka; ciało kształtu muszli lub wydzielanego kwasu drążą kanały w skapółksiężycowatego; hodowana w akwariach. łach wapiennych, rzadziej w drewnie, SKALBMIERZ, m., po w. kazimierski, woj. kieł.; wystawiając na zewnątrz jedynie —sy1800 mieszk. (1956); wytwórnia kafli; warzywnictwo, fony; niektóre wydzielają świecący uprawa chmielu; got kościół z XV w. śluz. SKALDA, rz. w pn. Francji i Belgii, di. 430 km, SKAŁY, zespoły minerałów utworzowpada lejkowato do M. Północnego pod Antwerpią; ne w wyniku procesów geol.; skladnipołączona kanałami w system fr.-belg. żeglugi rzecz- ki skorupy ziemskiej. Rozróżnia się: nej. 1) s. magmowe, powstałe w wyniku SKALDOWIE, staroskandynawscy pieśniarze i poe- zastygania —magmy: a) wewnątrz zieci; zbierali i tworzyli podania i pieśni o boha- mi — s. głębinowe, odznaczające terach. się budową ziarnistą (np. granity); b) SKALENIE, ważna grupa minerałów skałotwór- w szczelinach skalnych — s. żyłowe czych, glinokrzemianów potasu (—ortoklaz, -►mikro- (aplity i lamprofiry); c) na powierzchklin, —sanidyn) albo sodu i wapnia (—plagioklazy); ni ziemi (-»-lawa) — s. wylewne, istotne składniki skał magmowych oraz niektórych mające budowę porfirową (-►bazalt, porfir); 2) s. skał osadowych i metamorficznych. osadowe, powstałe przez osadzenie się na poSKALENOEDR, kryst. jedna z -»-postaci prostych wierzchni skorupy ziemskiej, najczęściej w środowiukładu trygonalnego. sku wodnym, a zwłaszcza morskim: a) okruchów SKALE PSYCHOLOGICZNE, zestawy testów, które mineralnych lub skalnych — s. klastyczne (np. służą do badania pewnych funkcji psych, i psycho- piaski, żwiry, piaskowce, brekcje, zlepieńce) ; b) szczątfiz. (inteligencji, motoryki) lub do badania jednostek ków organizmów zwierzęcych lub roślinnych — s. należących do specjalnych grup (upośledzonych umy- organogeniczne (np. większość wapieni); c) słowo, niewidomych). substancji nieorganicznej zawartej w wodzie mor— SKALICOWE PASMO (Skalice Nowotarskie), w ob- skiej — s. chemiczne (np. sól kamienna, gips); rębie Podhala, na pn. od Pogórza Spisko-Gubałow- 3) s. metamorficzne, powstałe w wyniku skiego, zbudowane z twardych wapieni jurajskich; przeobrażenia skał (magmowych lub osadowych) charakterystyczne formy skałek (iglice, turniczki w głębi skorupy ziemskiej (np. łupki, marmury, itp.), na stokach kępy lasu jodlowo-bukowego; kwarcyty). Zob. też metamorfizm. sosna. SKAMANDER, rz. w staroż. Troadzie (Azja Mn.); SKALISTE GÓRY (Rocky Mountains), potężny sy- wg Iliady bóg tej rzeki wystąpił do walki z Achillestem górski w Ameryce Pn., stanowiący wsch. część sem w obronie mordowanych przez niego młodzieńKordylierów; leżą w St. Zj. i Kanadzie; dł. ok. ców trojańskich. 3200 km, wys. 3000—4000 m, najwyższy szczyt Mt, Elbert (4399 m); ku wsch. w kierunku Wielkiej Równiny opadają progiem wys. do 2500 m, na pn. silnie zlodowacone, pokryte lasami, na pd. pustynne; —, —, —, ,—, , - -— „SKAMANDER", miesięcznik poetycki; wychodził Elbert (4399 m); ku wsch. w kierunku^ Wielkiej w Warszawie 1920—28, 1935—39; wokół „S.“ skupiła ax - nrnn sję grupa poetów: J. Tuwim, A. Słonimski, J. Lechoń, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewicz i in.; red. W. Zawiw granicach St. Żj. Park Narodowy Yellowstone; stowski, od 1922 M. Grydzewski. zasoby miner.: węgiel, ro pa naft., złoto, uran. SKALMIERZYCE NOWE, osiedle, pow. ostrowski, woj. pozn.; w pobliżu przedhist. grodzisko. SKALNE PODHALE, pd. część Podhala z bezpośrednim dostępem do Tatr; określenie literackie (K. Tetmajer, S. Witkiewicz). SKALNICA, Saxifraga, wielogatunkowy rodzaj z rodziny skalnicowatych rzędu różowców; najczęściej byliny; liście z doleczkowatymi wypotnikami wydzielającymi wapno; kwiaty białe, żółte, fioletowe lub purpurowe; skały, zwłaszcza wapienne, w Karpatach i Sudetach, rzadko na niżu. SKALÓWKA, linijka z jedną lub kilkoma podzialkami, podającymi wymiary zmniejszone w najczęściej ß r używanych skalach, dzięki czemu można je przeno- rzeki w znacznym stopniu wykorzystane hydroenergesić bezpośrednio ze skalówki na rysunek. tycznie, duże obszary pokryte lasami mieszanymi SKALP [ang.], skóra z włosami zdarta z czaszki i iglastymi, na pn. tundra; wybrzeże zach. strome, wroga; zwyczaj skalpowania znany Gallom i Scytom; z b. licznymi fiordami i wysepkami, wsch. łagodne; s. miał pierwotnie charakter kultowy, potem stanowił dzięki wpływowi Golfstromu porty zach, i pn. nie trofeum wojenne (Indianie Am. Pn. i Pd.). zamarzają; znaczne zasoby rudy żelaza; na płw. leżą: SKALPEL [łac.J, mały nóż chirurgiczny. Norwegia, Szwecja i częściowo Finlandia. SKALSKI Stanisław (ur„ 1915), pilot .myśliwski SKANIA (Skńne), kraina rolnicza w pd. Szwecji; w II wojnie świat.; zestrzelił 19 samolotów; Czarne 11 300 km*, 861 000 mieszk. (1955); gł. m.: Malmö, Skalnica gronkowa SKAMIELINY, skamieniałości — szczątki -►kopalnych zwierząt i roślin przesycone substancjami mineralnymi, występujące w skalach skorupy ziemskiej; wg nich określa się w geologii względny wiek skał. Zob. też fosylia. SKAND Sc, scandium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 21; metal -►ziem rzadkich. SKANDERBEG, wlaśc. Jerzy Kastriota, książę (ok. 1405—68), albański bohater nar.; jako wódz powstania 1444 wyzwolił Albanię spod panowania tur.; 1461 panujący książę Albanii. SKAND OWCE -►ziemie rzadkie. SKANDYNAWSKIE GÓRY -Skandynawski Półwysep. SKANDYNAWSKIE JĘZYKI, nordyczne j. — języki pn.germ.: szwedzki, norweski, duński, islandzki i farerski (mieszkańców wyspy Far Oer). Zob. też język (t&bclfl). SKANDYNAWSKI PÓŁWYSEP, największy piw. w pn. Europie; 773 500 km*, dł. 1900 km, szer. 400— —700 km; krajobraz górzysty ze śladami czwartorzędowego zlodowacenia; na zach. G. Skandynawskie, dl. 1800 km, szer. ok. 300 km; najwyższy szczyt Snehatten 2321 m; liczne lodowce zajmują 5000 km*; na pd.wsch. nizinna równina z licznymi jez., krótkie, bystre krzyże nad Polską. SKAŁA, osiedle, pow. olkuski, woj. krak., na f Wyż. Małopolskiej; 3400 mieszk. (1956); ośrodek roi- miany sodu"i" wapnia "śkianiczy i usługowy; w XIII w. warowny gród piastow- dniki niektórych skal meHälsingborg, Lund, Landskrona, Kristianstad. SKAPOLITY, minerały skalotwórcze; glinokrzeski. tamorficznych którego po- wych. i magmoSKAŁA MACIERZYSTA, podłoże, wstaje gleba. . SKaŁKOWSKI Adam Mieczysław (1877—1951), Jri- świętnik czczony, Scarastoryk, od 1919 prof. Uniw. Pozn.; J. H. Dąbrowski; baeus sacer duży czarny Z dziejów insurekcji 1794. * ... SKAŁKÓWKA, ręczna broń palna (strzelba, kara SKARABEUSZ: 1) pochrząszcz z rodziny chrabin) z zamkiem skałkowym, w którym odpalenie na- wozem; samica składa jabąszczowatych; żywi się na- Skarabeusze toczące kulę  F. Skarbek SKARBEK ja do kulek nawozu zakopywanych przez samca; 2) czczony w staroż. Egipcie symbol siły twórczej boga-Słońca; wyobrażenia s., wykonane w szlachetnych i półszlachetnych kamieniach, noszono jako amulety; częsty motyw w egip. sztuce dekoracyjnej. SKARBEK: 1) Fryderyk hr. (1792—1866), ekonomista, zwolennik liberalizmu gosp., autor wykładów ekonomii; Gospodarstwo narodowe, Théorie des richesses sociales (Teoria bogactw społecznych; 2) Aleksander (1874—1921), działacz polit.; 1911—18 poseł do parlamentu austr. z ramienia endecji, 1919 do sejmu ustawodawczego. SKARBIMIR (XI/XII w.), wojewoda Bolesława Krzywoustego, z rodu Awdańców; 1117 podniósł bunt przeciw księciu; oślepiony. SKARBNIK, urzędnik w Polsce ŚTedniow., zarządca skarbu książęcego; w XV w. skarbników dzielnicowych zastąpił podskarbi królewski, zw. później koronnym. SKARBOWA OPLATA, do 1947 stemplowa, opłata adm., wpłacana przez zainteresowane osoby fiz. lub prawne za czynności urzędowe, podania lub pisma; o. 	s. uiszcza się gotówką bądź znaczkami skarbowymi przed dokonaniem czynności. SKARB PAŃSTWA, państwo jako osoba prawna, podmiot stosunków majątkowych; fiscus, skarb cesarski w staroż. Rzymie, później s. p. w znaczeniu wyżej podanym. SKARGA, wlaśc. Pawęski Piotr (1536—1612), jezuita; kaznodzieja nadw. Zygmunta III; organizator i działacz kontrreformacji, wybitny prozaik XVI w.; Kazania sejmowe, Kazania na niedziele i święta, Żywoty świętych, pisma polemiczne. SKARGA, potoczne oznaczenie -«-powództwa w procesie cywilnym lub oskarżenia prywatnego w procesie karnvm. SKAROGN1ADY, koń maści ciemnogniadej, prawie ^"s'kARP -turbot. SKARPA [w!.], szkarpa: 1) pochyla płaszczyzna wału. nasypu lub wykopu; s. umacnia się za pomocą darniowania, brukowania, narzutu kamiennego itp.; 2) przypora — filar przyścienny podpierający mury budowli z zewnątrz; stosowana zwłaszcza w średniowieczu. SKARSZEWSKI Wojciech ks. (1742—1827), biskup chełmińsko-lubelski; podkanclerzy w. kor.; zwolennik Targowicy; skazany 1794 na śmierć z zamianą na dożywotnie więzienie; po upadku powstania zwolniony; od 1824 arcybiskup warszawski. SKARSZEWY, m., pow. kościerski, woj gd., na Pojez. Kaszubskim; 3300 mieszk. (1956); przemysł spoż. i drzewny; szczątki zamku i średniow. murów; założone 1180 przez joannitów. SKARTABELLAT, szlachectwo niepełne, w XIII— —XIV w. tzw. włodycy; powtórnie wprowadzony w Polsce 1669 jako stan przejściowy dla rodzin nobilitowanych; polegał na ograniczeniu prawa piastowania urzędów. SKARYFIKATOR [łac.]: 1) roln. narzędzie zaliczane do —kultywatorów, o zębach w formie sztywnych lub sprężystych noży (krojów): stosowany przy uprawie łąk; 2) med. przyrząd służący do zadrapania skóry, stosowany w celu wprowadzenia leku (np. przy szczepieniach ochronnych). SKARYSZEW, im, pow. radomski, woj. kieł.; 2200 mieszk. (1956). SKARŻYŃSKI: 1) Stanisław (1899—1943), pilot wojsk.; 1933 przeleciał samotnie Atlantyk pd. na samolocie RWD-5-bis (z St. Louis w Senegalu do Maceio w Brazylii); zginął jako pilot RAF; 2) Bolesław (ur. 1901), chemik i fizjolog, prof. Akad. Med. w KraP. Skarga 880 kowie, członek koresp. PAN; badania nad chemią witamin, enzymów i samożywnych bakterii; prace 7. zakresu historii nauki. SKARŻYSKO-KAMIENNA, m. pow., pow. miejski, woj. kieł., nad Kamienną; 30 900 mieszk. (1956); rozwijający się duży ośrodek przemysłu metal, i miner., zakłady sieci elektrycznych. SKAUTING [ang.], system wychowania dzieci i młodzieży, zapoczątkowany przez gen. Baden-Powella i przedstawiony przez niego w książce Scouting jor Boys (Skauting dla chłopców); na grunt Polski przeszczepił go Andrzej Małkowski 1910. Zob. też harcerstwo. SKAWA, pr. dopływ Wisły, dłi 79 km, dorzecze 1151 km2; źródła w Beskidzie Wys.; między Beskidem Małym a Średnim tworzy dolinę przełomową. SKAWINA, m., pow. i woj. krak., nad Skawinką pr. dopl. Wisły; 7000 mieszk. (1956); węzeł kol., duży ośrodek przemysł, (huta aluminium, zakłady prefabrykowanych wyrobów betonowych, fabr. materiałów ogniotrwałych, przemysł przetw.-rolny); kościoły z XIV i XVII—XVIII w.; w okolicy warzywnictwo i sadownictwo. — Zal. 1304 przez Kazimierza Wielkiego. SKAZA: med. 1) s. krwotoczna, chorobliwa skłonność do krwotoków wskutek kruchości naczyń krwionośnych i zaburzeń krzepnięcia krwi; 2) s. moczanowa, chorobliwa skłonność ustroju do odkładania soli kwasu moczowego; wywołuje dnę lub pewne postacie kamicy nerkowej; 3) s. szczawianowa, wrodzone zaburzenie przemiany materii, polegające na tworzeniu się soli kwasu szczawiowego, które, wydzielając się z moczem, tworzą niekiedy złogi w drogach moczowych i powodują kolkę nerkową; 4) s. wysiękowa, wrodzona chorobliwa skłonność do zmian wysiękowych w skórze, błonach śluzowych i surowiczych. SKĄPOŚZCZETY, Oligochaeta, podgromada z typu pierścienic, gromady szczecionogów; na ciele nieliczne rzędy szczeci osadzonych w torebkowatych wgłębieniach wora skórno-mięśniowego, a nie na bocznych przydatkach (jak u —wieloszczetów); obojnaki; zamieszkują wody słodkie, mul, glebę; tu należą np. dżdżownice, wazonkowce. SKECZ [ang.], krótki utwór scen. o lekkiej i żartobliwej treści, oparty na żywym, dowcipnym dialogu i komicznych sytuacjach. SKELETON [ang., skęlytn], niskie saneczki wyścigowe ze stalowymi płozami, kierowane przez zawodnika w pozycji leżącej. SKELLEFTEA [szellęfteo], m. przemysł, w pn. Szwecji; 20 800 mieszk. (1955); hutnictwo miedzi (na rudach z Boliden). SKIASKOPIA [gr.], sposób badania wad wzroku za pomocą specjalnego przyrządu, skiaskopu. SKIBA, wąski pas ziemi wyorywany przy jednorazowym przejściu pługa. SKIERNIEWICE, m. pow., woj. łódź., nad Skierniewką, pr. dopływem Bzury; 21 100 mieszk. (1956); ośrodek usługowy i przemysł., z zakładami przemysłu drzewn., szklarsk., ceram. i przetw.-roln.; zabytkowe centrum, ogród pomologiczny (SGGW); na pd.-zach. w Rogowie naukowo-doświadczalna placówka SGGW poświęcona gl. gospodarce leśnej. SKIFF [ang.], . jednoosobowa wyścigowa łódź sportowa. SKIKJORING [norw., skijoring],' jazda na nartach za koniem, saniami lub motocyklem. SKIMBOROWICZ Hipolit (1815—80), dziennikarz, publicysta; red. „Przeglądu Naukowego" i in. czasopism warsz.; ogłosił życiorysy Kopernika, Jędrzeja Śniadeckiego i in. SKIN-EFEKT -►naskórkowości zjawisko. SKIOFITY, rośliny cieniolubne, ginące w pełnym świetle; np. większość paproci, szczawik zajęczy, grzyby, bakterie. Zob. też heliofity. SKIP -»-wyciąg (pochyły). SKIRG1EŁŁO (1354—96), książę trocki, syn Olgierda, brat Jagiełły, namiestnik Jagiełły na Litwie; po ustąpieniu Witoldowi Litwy 1394 objął rządy w Kijowie. SKIRMUNT Konstanty (1866—1951), dyplomata poi., 1917—19 członek Pol. Komitetu Narodowego w Paryżu, 1921—22 min. spraw zagranicznych. S KLAWI NO WIE, łac. nazwa zach. odłamu Słowian pd. w VI—VII w. SKLEJKA, dykta — płyta sklejona z cienkich warstw drewna złuszczonego, tak ułożonych, że włókna jednej warstwy są prostopadle do włókien warstw przyległych; warstwy zewn. nazywa się obłogami. SKLEPIENIE, konstrukcja budowlana w kształcie płyty krzywoliniowej, nakrywająca wnętrze budynku: s. betonowe, płaskie z użbrojeniem z siatki słało LOTNICTWO I Tablica 77 1 — Start balonu braci Montgolfier (1783 r.), 2 — Szybowiec Lilienthala (1896 r.). 3 — Jeden z pierwszych samolotów (1909 r.). 4 — Samolot myśliwski z 1916 r., 5 — Polski samolot myśliwski P-24 (1936 r.). 6 — Samolot szturmowy 11-2 z 1943 r. (ZSRR), 7 — Nowoczesne samoloty myśliwskie Lim-2 z napędem odrzutowym (Polska), 8 — Szybowiec szkolny ABC (Polska). 9 — Szybowiec wyczynowy „Jaskółka“ z usterzeniem motylkowym (Polska), 10 — Samolot szkolno-treningowy TS-8 „Bies” (Polska), 11 — Samolot turystyczny Cessna-310 (USA).  Tablica 78 LOTNICTWO II 1 — Śmigłowiec SM-1 (Polska), 2 — Samolot-amfibia Piagglo z napędem odrzutowym (Wiochy), 3 — Lotniskowiec „Forrestal” (USA), 4 — Ciężki samolot bombowy z napędem odrzutowym (ZSRR), 5 — Nowoczesne lotnisko (makieta). 6 - Samoloty Saab 1-35 Draken z piatami ..delta", z napędem odrzutowym (Szwecja), 7 — Samolot komunikacyjny Tu-114 dla 200 pasażerów (ZSRR). S — Wnętrze kabiny samolotu komunikacyjnego, 9 — Pilot w skafandrze do lotów na dużych wysokościach, 19 — Pierścieniopłat doświadczalny „Atar V" z silnikiem turboodrzutowym (Francja).  881 we} — monierowskie. Typy s.: 1) kolebkowe (zw. też niesłusznie beczkowym); 2) krzyżowe; 3) krzyżowo-żebrowe; 4) gwiaździste (ośmiodzielne, szesnaRodzaje sklepień stodzielne itp.); odmianą s. gwiaździstego jest tzw. s. piastowskie oraz palmowe (wachlarzowe); 5) siatko* we (sieciowe); 6) kryształowe; sklepienia 3—6 charakterystyczne dla gotyku; 7) 	klasztorne; 8) nieckowe (kopanka); 9) stalaktytowe (gotyk, islam); 10) kopułowe i jego odmiany; 11) żaglaste (żaglowe, pruskie, kapa czeska); 12) żagielkowe (czeskie). S. mogą być wykonywane z ciosów, cegieł, betonu i żelbetu. SKLEPIENIE NIEBIESKIE -►sfera niebieska. SKLEREIDY [gr.], komórki kamienne — martwe, 0 sztywnych, silnie zgrubiałych, zmineralizowanych 1 kruchych błonach, np. w pestkach śliwy, w miąższu gruszki itp. SKLERENCHYMA [gr.], twardzica — tkanka roślinna wzmacniająca, zbudowana z martwych, silnie wydłużonych komórek o zdrewniałych ściankach. SKLEROFITY [gr.], rośliny o cechach kseromorficznych (-«-kseromorf izm); występują w siedliskach suchych; skórzaste, sztywne, gładkie lub szorstkie liście, np. oleander, mirt, ostnica, pustynne bylice. Zob. też kserofity. SKLEROMETR [gr.], przyrząd do oznaczania twardości kryształów przez zarysowanie ich ścian odpowiednio obciążonym ostrzem, pod którym się przeciąga kryształ. SKLEROTY --sporysz. SKLEROZA --miażdżyca. SKŁAD, prawo składu, rych miast w Polsce XIV—XVII w., nakazujący kupcom przejeżdżającym przez dane miasto wystawić w nim na sprzedaż wiezione towary. SKŁADACZ, zecer — pracownik drukarni wykonujący skład ręczny lub maszynowy. SKŁADANIE, ręczne albo maszynowe zestawienie czcionek i justunku w wyrazy i wiersze. SKŁADKI UBEZPIECZENIOWE, wpłaty ubezpieczających na rzecz zakładu ubezpieczeń w celu utworzenia funduszu przeznaczonego na pokrycie strat spowodowanych przez nieszczęśliwe wypadki i klęski żywiołowe. SKŁADKOWSKI-SŁAWOJ Felicjan (jur. 1885), polityk sanacyjny, lekarz, generał; od 1905 w PPS, od 1914 w Legionach, 1926—29, 1930—31 i 1936 min. spraw wewn., 1936—39 premier, 1939 internowany w Rumunii, następnie na emigracji; dał się poznać jako bezwzględny i bezkrytyczny wykonawca rozkazów T. Piłsudskiego; Strzępy meldunków, pamiętniki charakteryzujące atmosferę w kolach rządzących sanacji. SKŁADNIA, syntaksa [gr. sfntaksis — porządek] — dział gramatyki traktujący o porządku wyrazów i ich funkcji w zdaniu oraz o związkach i zależnościach między zdaniami. SKOPAS SKŁODOWSKA-CURIE [kuri] Maria (1867-1934), poi. fizyczka pracująca we Francji, współtwórczym nauki o promieniotwórczości; otrzymała 1903 wraz z mężem. Piotrem Curie, nagrodę Nobla za odkrycie polonu i radu oraz powtórnie 1911 za badania nad radem; Promieniotwórczość, Piotr Curie. SKOBEL: 1) figura -akrobacji lotniczej; 2) element stalowy w drzwiach, zapada zań klamka. SKOBIELCYN Dmitrij W. (ur. 1892), fizyk radź., prace z dziedziny fizyki jądra atomowego i promieni kosmicznych. SKOCZKI: 1) Jassidae, rodzina małych, przeważnie zielonawych, skaczących owadów z rzędu pluskwiaków równoskrzydłych; roślinożerne; liczne z nich są szkodnikami; np. s. sześciorek (Cicadula sernotala) żeruje na owsie; 2) Dipodidae, rodzina gryzoni stepowych i pustynnych; poruszają się szybko skacząc na tylnych, b. długich nogach, nogi przednie b. krótkie; ogon długi; pożywienie: rośliny, owady; tabl. 62. SKOCZNIA, urządzenie sportowe przeznaczone do wykonywania skoków wzwyż, w dal, o tyczce; s. narciarska, do wykonywania skoków narciarskich; składa się z rozbiegu, progu, zeskoku i wybiegu; może być urządzeniem ziemnym lub posiadać sztuczną konstrukcję (nadbudowę) drewnianą, metalową lub betonową; w zależności od długości skoków s. n. dzielą się na małe (do 30 m), średnie (do 50 m), duże (do 80 m) i mamucie (ponad 100 m). SKOCZOGONKI, Collembola, rząd maleńkich, skaczących owadów z podgromady bezskrzydlych; ok. 1500 gatunków; niektóre częste w doniczkach z kwiatami. SKOCZÓW, m., pow. cieszyński, woj. kat.; 6200 mieszk. (1956); fabr. kapeluszy, cegielnia; barokowy ratusz i kościół z XVIII w.; prewentorium przeciwgruźlicze. SKOCZYLAS Władysław (1883—1934), grafik; drzeworyty inspirowane przez sztukę lud. (cykle: Teka zbójnicka, Teka podhalańska, Stare Miasto) oraz ilustracje książkowe. Tabl. 43. SKODA, wielkie zakłady przemysł, w Czechosłowacji (Pilzno) zał. 1869; produkcja samochodów, parowozów, maszyn. SKOJARZENIA, kojarzenia, asocjacje — powiązanie dwóch lub więcej procesów lub treści psych., występujących w świadomości jednocześnie albo w szybkim po sobie następstwie; pierwszy sformułował prawa kojarzenia Arystoteles; szkoła asocjacjonistów XVIII i XIX w. usiłowała całe życie psych, tłumaczyć kojarzeniem wyobrażeń (D. Hume, Hartley, J. Stuart Mili). SKOK, odcinek nogi ptaka powstały ze zrośnięcia kości stępu i śródstopia. SKOK GWINTU, odległość, o jaką się posuwa śruba przy wkręcaniu w nakrętkę podczas jednego pełnego obrotu. SKOKI, m., pow. wągrowiecki, woj. pezn., nad Małą Wełną, wśród jez.; 2300 mieszk. (1958); ośrodek rolniczo-usługowy. Prawa miejskie od 1367. SKOKI: 1) -►lekkoatletyka, narciarstwo, pływanie, spadochronowy sport; 2) Iow. nogi zająca. SKOLEKS, czerwioch — przedni odcinek ciała tasiemców (niewłaściwie nazywany główką), zaopatrzony w narządy czepne: przyssawki, haki, bruzdy. SKOLIMÓW-KONSTANCIN, m., pow. piaseczyński, woj. warsz.; 7600 mieszk. (1956); stacja naukowa Instytutu Reumatologicznego i sanatorium reumatologiczne; hodowla zwierząt futerkowych (nutrie, lisy). SKOLIOZA [gr.], med. boczne skrzywienie kręgosłupa. SKOLOPENDRY, Scolopendra, silnie jadowite, duże —parcczniki, zamieszkujące kraje ciepłe; s. olbrzymia (S. gigantea) z Ameryki Pd. dochodzi do 26 cm dł.; ukąszenie jej szczękonóżek może spowodować nawet śmierć człowieka; gatunek z krajów śródziemnomor. kąsa b. boleśnie, lecz nie niebezpiecznie. SKOP, kastrowany baran. SKOPAS (IV w. p.n.e.), rzeźbiarz gr.; przypisuje Sklereidy 56 	Mała Enc. Powsz. PWN  SKOPCY 882 mu się rzeźby w świątyni Ateny Alea w Tegei i Mauzoleum w Halikarnasie. SKOPCY, prawosławny ruch rei. w Rosji, powstały 1772, żądający kastracji albo „duchowego wybielenia“ przez unikanie stosunków płciowych. SKOPEK, małe wiaderko używane wyłącznie do mleka przy dojeniu. SKOPIEC, najwyższy, lesisty szczyt G. Kaczawskich (Sudety Zach.), wys. 724 m. SKOPJE, stoi. Macedonii (Jugosławia); 126 000 mieszk. (1954); dzielnica tur. z XV w. (meczety); uniwersytet i in. szkoły wyższe; przemysł: spoż., cement., skórz., drzewny; kombinat chromowy; handel gl. tytoniem; ważny węzeł komunikacyjny. SKORKI, Dermaptera, rząd owadów przeważnie tropikalnych, o przeobrażeniu niezupełnym; dwie pary skrzydeł, pierwsza skrócona i stwardniała; na końcu odwloką charakterystyczne cęgi; ogółem ok. 1000 gatunków, z tego w Polsce 6, m. in. pospolity na jesieni pod odstającą korą Forficula auricularia, dl. do 15 mm; dawniej panował przesąd, że wkręca się do ucha. SKOROPADSKI: 1) Iwan J. (1646—1722), ataman kozacki obrany hetmanem Ukrainy 1708 na żądanie cara Piotra I; walczył przeciw Szwedom; 2) Paweł P. (1873—1943), gen. ros., 1918 dyktator i hetman Ukrainy z ramienia niem. okupantów; po wyparciu państw centralnych z Ukrainy — na emigracji. SKORPION [gr.J, Niedźwiadek — gwiazdozbiór nieba pd. i znak zodiaku; -»niebo (mapa). SKORPIONY, Scorpiones, rząd z gromady pajęczaków; ciało z 3 części: głowotułów, przedodwłocze i wąskie zaodwłocze; potężne kleszcze (przekształcone nogogłaszczki) stanowią narządy chwytne; na końcu zaodwłocza Skorpion jest kolec jadowy; niektóre większe gatunki mogą być niebezpieczne nawet dla człowieka; zamieszkują suche okolice krajów ciepłych; drapieżne. SKORUPA ZIEMSKA -litosfera. SKORUPIAKI, Crustacea, gromada stawonogów; zasadniczo wodne, skrzelodyszne; odnóża dwugałęziste; ciało na ogół pokryte stwardniałym oskórkiem; z nielicznymi wyjątkami rozdzielnopłciowe; rozwój z przeobrażeniem, czasami przemiana pokoleń; wyróżniamy tzw. s. niższe, czyli członowce (Entomostraca), zwykle drobne, obejmujące rzędy: skrzelonogi, widtonogi, malżoraczki, splewld i wąsonogi, oraz s. wyższe, czyli pancerzowce (Malacostraca), większe od poprzednich, często duże, obejmujące rzędy: obunogi, równonogi i dziesięcionogi, czyli raki. SKORYNA Franciszek (ok. 1490—?), działacz kult. i spoi. Białorusi, założyciel pierwszej drukarni białorus. (ok. 1525), tłumacz Biblii. SKORZONERA, wężymord czarny korzeń, Scorzonera hispanica — dwuletnia roślina warzywna z rodziny złożonych; długie, czarne, jadalne korzenie z białym miąższem i białym mlecznym sokiem. SKÓWORODA Hryhorij (1722—94), ukr. myśliciel i poeta, wędrowny nauczyciel; traktaty filoz., bajki, zbiór poet. Ogród boskich pieśni. SKOWRON Stanisław (ur. 1900), biolog, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Jag. w Krakowie; prace z zoologii doświadczalnej, zwłaszcza działania i roli hormonów. SKOWRONKI, Alaudidae, rodzina z rzędu wróblowatych; liczy ok. 110 gatunków; pola, stepy i pustynie całego świata; tryb życia naziemny; pożywieniem owady i nasiona; w Polsce m. in. s. polny (Alattda arcensis), dł. 18 cm, rozpiętość skrzydeł 32 cm, przelotny; s. leśny (Lullula arborea), nieco mniejszy, przelotny; dzierlatka (Calerida crtstata) i in. SKOWROŃSKI Jerzy Ignacy (ur. 1901), prof. Polit. Wróci., członek koresp. PAN; specjalność: technika wysokich napięć, technologia i materiałoznawstwo elektrotechniczne. SKÓJKA, Unio, jeden z rodzajów małżów słodkowodnych; skorupki z dobrze rozwiniętą warstwą perłową; w Polsce trzy gatunki; s. perłorodna, perłoródka (Margaritona marearitifera) — czyste potoki i rzeki pn. Europy, zach. Azji, Kanady; do 12 cm dł.; żyje do 100 lat; wytwarza cenne perły używane, zwłaszcza dawniej, w jubilerstwie; w Polsce prawdopodobnie wyginęła. SKÓRA: 1) derma, zewn. powłoka ciała kręgowców, chroniąca organizm przed mechanicznymi i termicznymi (zwłaszcza u stałocieplnych) wpływami otoczenia; odgrywa dużą rolę w wymianie gazów oraz jako narząd zmysłów dotykowych ew.- chemicznych; w s. wyróżniamy warstwę powierzchniową — naskórek (epidermis), i wewnętrzną, łącznotkankową — s. właściwą (corium); u niektórych rogowacieiący naskórek tworzy gruby pancerz ochronny lub okryK9 6 5 4 Budowa skóry: 1 — warstwa podstawowa naskórka, 2 — warstwa rogowa naskórka, 3 — głęboka sieć naczyniowa, 4 — gruczoł potowy, 5 — komórki tłuszczowe, 6 — cebulka włosowa, 7 — trzon włosa, 8 — gruczoł łojowy, 9 — włókna nerwowe wę włosową; s. właściwa zawiera gruczoły potowe i łojowe, może również wytwarzać łuski kostne (ryby) lub pancerze kostne (żółwie); gruczoły potowe mają znaczenie wydalnicze, łojowe zaś chronią powierzchnię s. przed wysychaniem; 2) produkt techniczny otrzymywany ze skóry niektórych zwierząt przez odpowiednie wyprawienie (—garbarstwo). SKORA SZTUCZNA -derma. SKÓRCZ, m., pow. starogardzki, woj. gd.; 2900 mieszk. (1956); węzeł kol.; przemysł drzewny, zbiornica produktów leśnych „Las“; got. kościół z XIV w. (groby z urnami z czasów przedhist.). SKÓRKA —epiderma. SKÓRNIKI, Dermestidae, rodzina niewielkich chrząszczy; przeważnie szkodniki magazynów żywnościowych i składów skór, futer, np. skórnik słoniniec (Dermestes lardarius). SKÓROSKRZYDŁE, Dermaptera, rząd ssaków nadrzewnych; pomiędzy kończynami przednimi a tylnymi oraz tylnymi a ogonem rozpięta błona skórna, pokryta sierścią; tu należą tylko dwa gatunki jednego rodzaju —lotokot. SKRAJNIA, obrysie — graniczna linia dla budowli lub maszyny, poza którą może się bezpiecznie odbywać Skrajnia wagoruch pojazdów lub można budować nu kolejowego inne budowle, ustawiać inne maszyny; 1 6 skraj nik, urządzenie ustawiane na wyjściu z torów ładunkowych do sprawdzania, czy ładunek na wagonach nie wystaje poza skrajnię. Zob. też gabaryt. SKRAPLACZ —kondensator, wymienniki ciepła. SKRAPLANIE, przeprowadzanie substancji ze stanu lotnego w stan ciekły; parę skrapla się przez wywarcie odpowiednio wysokiego ciśnienia lub też odpowiednie ochłodzenie; gaz można skroplić dopiero po ochłodzeniu go poniżej temperatury krytycznej. SKRAWANIE —obróbka skrawaniem. SKRĘCENIE —torsja. SKRĘCENIE KOŃCZYNY, med. uszkodzenie stawu; rozciągnięcie lub naderwanie więzadeł albo torebki stawowej, przy czym powierzchnie stawowe kości mogą ulec chwilowemu nieprawidłowemu przesunięciu względem siebie. SKRĘT JELIT, zamknięcie światła jelita wskutek skręcenia się pętli jelitowej; jedna z przyczyn niedrożności przewodu pokarmowego. SKRĘTNICA, Spirogyra, rodzaj wodorostów z typu sprzężnic; w walco- Skrętnica — watych komórkach spiralnie skręcone komórka wstęgowate chloroplasty (1) z pirenoidami (polami skrobiowymi); jądro (2) zawieszone na mostkach cytoplazmatycznych; mniejsze zbiorniki wodne. SKRĘTNIK -strofantus. SKRĘTOMIERZ, lotniczy przyrząd żyroskopowy wskazujący wykonywanie zakrętu przez samolot; wykorzystywany gł. w lotach bez widoczności (ślepych). r i.—*— —>r  SKRZYPCE A. Skriabin 883 SKRIABIN Aleksandr N. (1872—1915), ros. kompozytor i pianista; początkowo tworzył pod wpływem F. 	Chopina i F. Liszta, później w stylu ekspresjonizmu; poszukiwał nowych układów harm. i skal dźwiękowych, podejmował próby połączenia muzyki z działaniem barw: symfonie, poematy symf. (Ekstaza), liczne utwory fortepianowe. SKROBANIE -»obróbka skrawaniem. SKROBANKA, med. zabieg polegający na wyskrobaniu jamy macicy w celu usunięcia tkanek płodowych lub tkanek nieprawidłowych (w nrzvoadkach niektórych schorzeń ginekologicznych). SKROBIA (CeHioOs),, krochmal — polisacharyd zbudowany z wielu drobin glikozy; powstaje jako produkt fotosyntezy w -»chloroplastach Komórek roślinnych, gł. w liściach; znajduje się w nasionach zbóż, bulwach ziemniaków itp.; ma wygląd białej mączki, bez zapachu i bez smaku; nie rozpuszcza się w zimnej wodzie, w gorącej pęcznieje l tworzy klej; podstawowy składnik pożywienia, pod wpływem enzymów rozkłada się na glikozę; używana q bywa do apretury tkanin Q oraz do usztywniania bie- o' lizny; s. zwierzęca 2 -►glikogen. SKROFUŁY -»zołzy. SKROM, tłuszcz zajęczy. ) SKROWACZEWSKI Stanisław (ur. 1925), kompo- vSV:::;:.'v/ zytor i dyrygent; utwory orkiestr., kamer., fortep., wok„ muzyka film.; pierwsza nagroda na Międzynar. Ziarna skrobi: 1 — kukuKonkursie Dyrygentów w rydzy, 2 — owsa, 3 — •Rzymie 1956. ziemniaka, 4 — pszenicy, SKRÓTOWCE, skróty 5 — wilczomleczu nazw wielowyrazowych składające się albo z pierwszych ich liter — s. literowe, np. ŻSL, PGR, PDT, albo z ich pierwszych sylab (zgłosek) — s. zgłoskowe, np. Pafawag — Państw. Fabryka Wagonów. SKRUBER -»płuczka. SKRYPT [łac.], dawniej rękopis, obecnie wydawnictwo o charakterze podręcznika, zawierające opracowanie wykładów do użytku słuchaczy wyższych uczelni, najczęściej odbite techniką powielaczową. SKRYPT DŁUŻNY, dokument stwierdzający istnienie długu i zobowiązanie do jego zwrotu, wystawiony przez dłużnika. SKRZATY [Staroniem, skrat — demon leśny], mit. slow. dobre duchy domowe zw. pierwotnie -»ubożętami. SKRZEK, złoże jaj płazów otoczone galaretowatą substancją. SKRZELA: 1) narząd oddychania tlenem rozpuszczonym w wodzie, występujący u wielu wodnych zwierząt (pierścienic, skorupiaków, mięczaków, ryb) w postaci silnie unaczynionych wyrostków zewnętrznej warstwy ciała; 2) lotn. -»sloty; 3) nastawne klapki przysłaniające szczeliny, którymi wychodzi powietrze chłodzące lotniczy silnik gwiazdowy. SKRZELODYSZNE: 1) zwierzęta oddychające za pomocą skrzeli tlenem rozpuszczonym w wodzie; 2) nazwa podtypu stawonogów — Branchiata, obejmującego skorupiaki i wymarłe trylobity. SKRZELONOGI, Branchiopoda, rząd niższych skorupiaków wodnych o różnej liczbie segmentów ciała; odnóża tułowiowe przeważnie liściowate, odwłok bez odnóży; u większości istnieje tarcza (karapaks) lub dwustronna skorupka; liczne rozmnażają się dzieworodnie; tu należą wioślarki, przekopnice, zadychry. SKRZELOTCHAWKI, narządy oddechowe niektórych wodnych larw owadów, np. jętek; są to blaszkowate płytki z bogato rozgałęzionymi rureczkami — tchawkami. SKRZEP -»krew (krzepnienie). SKRZESZEWSKI Stanisław (ur. 1891), polityk, działacz ruchu robotn., członek KPP; w okresie II wojny świat, w ZSRR w Zw. Patriotów Pol., 1944 oraz 1947—52 min. oświaty, 1952—55 min. spraw zagr., członek KC PZPR. SKRZETUSKI Wincenty (1745—91), pijar, historyk, prawnik i pedagog; Mowy polityczne, Historia powszechna dla szkól narodowych, Prawo polityczne narodu polskiego. SKRZYCZNE, najwyższy szczyt poi. części Beskidu Śląskiego, wys. 1250 m; doskonałe tereny narciarskie, schronisko, wyciąg krzesełkowy, rozległy widok. SKRZYDLAK, orzeszek uskrzydlony — owoc suchy, nie pękający, o lotnych, błoniastych wyrostkach, np. u brzozy, wiązu, jesionu. SKRZYDLIK, med. trójkątny fałd spojówki wrastający w rogówkę zazwyczaj od strony nosa; leczenie operacyjne. SKRZYDŁO: 1) zool. kończyna przednia ptaków przekształcona w narząd lotu; szkielet składa się z kości ramieniowej, dwóch kości podramienia (k. łokciowa i k. promieniowa) oraz znacznie zredukowanych kości nadgarstka, dłoni i palców; płaszczyznę lotną tworzą pióra (-»lotki); 2) lotn. lewa, prawa lub środkowa część -»płata nośnego; nazwa czasem niesłusznie używana na oznaczenie płata; s. latające, duży samolot bezogonowy, bez kadłuba (-»bezogonowiec), w którym całe wyposażenie, załoga i ładunek mieszczą się wewnątrz skrzydeł. SKRZYDŁOWIEC, omitopter — statek powietrzny cięższy od powietrza, lata za pomocą skrzydeł poruszających się jak u ptaków bijących skrzydłami (sroka, wrona) ; dotychczas tylko próby), bez praktycznych wyników. SKRZYDŁOWKA, instrument muz. dęty, blaszany, sopranowa odmiana sakshomu, stosowana w orkiestrach dętych. SKRZYNECKI Jan Zygmunt (1787—1860). generał, oficer napoleoński i Ks. Warsz., pułk. w armii Królestwa Pol.; w powstaniu listop. dowódca dywizji pod Dobrem i Grochowem: 26 II—12 VIII 1831 wódz naczelny; kunktator i nieudolny; po przejściowych sukcesach ponosi klęskę pod Ostrołęką; usunięty z dowództwa; na emigracji związany z Czartoryskim, w wojsk, służbie belgijskiej. SKRZYNIA, jeden z najstarszych sprzętów do przechowywania różnego typu przedmiotów, ubrania itp., z otwieranym wiekiem, oparciem i poręczami; może służyć za ławę lub łóżko; s. opiera się na nóżkach lub cokole; bywa okuta, z zamkami, uchwytami; niekiedy bogato zdobiona; zwłaszcza i. ludowa, malowana i rzeźbiona, także obijana skóra. Tabl. 64. SKRZYNIA BELGIJSKA -»belgijka. SKRZYNIA BIEGÓW, mechanizm składający się z zespołu kół zębatych, ułożyskowanych w jednej skrzyni; służy do zmiany przełożenia (-»przekładnia) (np. w 4 stopniach — tzw. s. czterobiegowa) między wałem silnika i kołami napędowymi, jak również do zmiany kierunku napędu tych kół (bieg wsteczny). SKRZYŃSKI Aleksander hr. (1882—1931), dyplomata i polityk, 1922—23 i 1924— 26 min. spraw zagr., 1925— 26 premier; Poland and Peace (Polska i pokój). SKRZYPCE, najpopularniejszy instrument smyczk., solowy, kameralny i orkiestrowy, o ogromnych możłi- Skrzypce: a — ślimak, b wościach techn. i wyrazo- — kolki, c — szyjka, d — wych; 4 struny strojone gryf (postrunntea), e — w dźwiękach g, rfi, ai, — poefstawek, f — efa, kształt s. ustalił się g — strunoeiąg (płużka), w XVI w. Zob. tez klucz, h _ guzik, i - boczki, lutnictwo, wiolonczela. ^ wierzch J. Skrzynecki 56» SKRZYPŁOCZ 884 Skrzypłocz SKRZYPŁOCZ, ostrogon, mieczogon, Limulus — stawonóg z gromady staroraków; piaszczyste dno Atlantyku przy brzegach Am. Pn. i Srodk.; do 60 cm dl.; ciało zakończone długim kolcem, na stronie grzbietowej duża tarcza. SKRZYPY, wieloletnie rośliny zarodnikowe o łodygach z wyraźnymi międzywęźlami i węzłami, z których wyrastają łuskowate liście ułożone w okółki; błony komórek zawierają krzemionkę; pospolite na terenach podmokłych; s. polny (Eąuisetum arvense), posp. chwast; wiosną wytwarza bezzieleniowe pędy zarodniowe i pędy zielone (asymilujące); leczniczy. Tabl. XVI. , . t SKUNKS, śmierdziel, Mephitis mephitis — drapieżnik z rodziny kunowatych; Ameryka; dl. ciała 40 cm + + ogon 28 cm; czarny z 2 białymi pręgami wzdłuż grzbietu; długi, puszysty ogon; gruczoły odbytowe wydzielają cuchnącą substancję obronną, wypryskiwaną na dość dużą odległość; hodowany dla cennego futra. SKUPA Josef (1892—1956), malarz i kukielkarz czes.; twórca popularnych postaci kukiełkowych, Spejbla i Hurvinka. SKUPNIÓW UPŁAZ, w Tatrach Zach., skalisty, bezleśny grzbiet między Doliną Olczyską a Doliną Jaworzynki (szlak z Kuźnic na Halę Gąsienicową). SKUPSZCZYNA (Skupśtina), nazwa parlamentu w Jugosławii; na podstawie konstytucji z 1953 składa się z dwóch izb: Rady Związkowej i Rady Pracujących. SKURCZ MIĘSNI, fizjologiczna właściwość mięśni polegająca na skracaniu się włókien mięśniowych pod wpływem pobudzenia. SKURCZ ODLEWNICZY, wyrażona w procentach różnica wymiarów między formą (modelem) a zimnym odlewem, wywołana kurczeniem się krzepnącego i stygnącego metalu. SKUTARI —Szkoder. SKUTER, motocykl o kolach małej średnicy, mający specjalną niską ramę, która umożliwia wygodne Korzystanie z pojazdu. SKWARCZYŃSKA Stefania (ur. 1902), teoretyk literatury, prof. Uniw. Łódź.; Z teorii literatury, Systematyka głównych kierunków w badaniu literackim. Wstąp do nauki o literaturze, Mickiewiczowskie „powinowactwa z wyboru". SKWARCZYŃSKI: 1) Adam (1886—1934), publicysta i krytyk lit., związany z obozem legionowym, współpracownik Piłsudskiego, 1922—27 wydawca i redaktor czasopisma „Droga“; 2) Stanisław (1888— ok. 1940), generał i działacz sanacyjny, 1914—17 w Legionach, 1938—39 szef Obozu Zjednoczenia Narodowego. SKWER [ang.], wydzielone miejsce na placach publ. lub ulicach, zasiane trawą lub obsadzone ozdobną roślinnością. SKWIERZYNA, m. pow., woj. zielonog., nad Wartą; 5200 mieszk. (1956); przemysł drzewn. i spoż.; port rzeczny; późnogotycki kościół przebudowany w XIX w. SKYE [skaj], wyspa u pn.-zach. wybrzeży Szkocji, oddzielona Kan. Minch od Hebrydów; 1533 km*; przeważają bagna, wrzosowiska i wyżynne łąki; ponad 10 tys. mieszk. (1955), hodowla, rybołówstwo; gł. miasto Portree. SL -►Stronnictwo Ludowe. SLADEK Josef Vśclav (1845—1912), poeta czes.; poezje poświęcone ziemi, ludowi, ideom demokr.: Jiskry na mofi (Iskry na morzu), Selskó pisnć (Wiejskie pieśni); tłumaczenia Mickiewicza, Szekspira. SLADKOVIC Andrej, właśc. Braxatoris Ondrej (1820—72), poeta słowac., romantyk; jeden z pierwszych pisarzy wprowadzających do literatury język słowac.; poematy Marina, Detoan. SLALOM [noro.], konkurencja narciarska, polegająca na przejechaniu w najkrótszym czasie trasy wyznaczonej bramkami ustawionymi na stoku; slalom-gigant, narc. konkurencja o charakterze pośrednim' pomiędzy slalomem a biegiem zjazdowym; różnica wzniesień (start—meta) dla kobiet minimum 300 m, dla mężczyzn minimum 400 m; nachylenie stoku 25—30°. SLANSKY Rudolf (1901—1952), czes. polityk, członek KPCz, od 1929 członek KC i Biura Polit. partii, po wyzwoleniu przewodniczący Zgromadzenia Nar.; oskarżony o zdradę stanu i skazany na śmierć. SLAYONSKI BRÓD, m. i port na Sawie w Jugo- sławii (Sławonia) ; 21 500 mieszk. (1953) ; wielkie zakłady taboru kol., przemysł drzewny. SLAWISTYKA [łac.], dziedzina nauki obejmująca badanie języków i literatur słowiańskich. SŁAWONIA, prow. hist. w Jugosławii (Chorwacja), między Drawą, Sawą i Dunajem; jeden z najurodzajniejszych i najgęściej zaludnionych regionów kraiu; uprawa pszenicy, kukurydzy, buraków cukr. ; sady, winnice; lasy ok. 50V» pow.; gł. m. Osijek, Slavonski Bród. SLECI, stara konstrukcja dachu polegająca na schodkowatym układaniu poziomych belek opartych końcami o szczytowe ściany budynku; cechuje dawne bud. poleskie; znana jest i poza Słowiańszczyzną. SLIP [ang.], betonowa pochylnia z przymocowanymi do niej szynami, biegnąca z brzegu głęboko pod wodę; używana w stoczniach; służy do wyciągania mniejszych statków na ląd na wózkach. SLIWEN, m. w środk.-zach. Bułgarii; 46 400 mieszk. (1958); przemysł włókien., wyrób żarówek; w pobliżu kopalnia węgla kam.; zdrojowisko. SLOGAN [ang.]: 1) pierwotnie okrzyk woj. szkoc. górali; 2) krótkie hasło reklamujące towar; 3) zwięźle sformułowane hasto propagujące określony pogląd, zasadę; 4) utarty, oklepany zwrot, ogólnik. SLOJD, szwedz. system wyrabiania zręczności przez prace ręczne (rzemieślnicze), wprowadzony w końcu XIX w. do nauczania szkolnego. SLOTY, skrzela — wąskie skrzydełka umieszczone przed skrzydłem samolotu na stałe lub odsuwane od niego w czasie lotu dla utworzenia szczeliny; służą do powiększania nośności skrzydła, podobnie jak -►klapa. SLOW-FOX [slou-foks], taniec towarzyski, w tempie umiarkowanym, takcie dwudzielnym, pochodzenia amerykańskiego. SLUMS [ang., slamz], dzielnice nędzy w dużych miastach, np. w Londynie, Nowym Jorku. SLUYS [sliijs], m., prowincja Zeeland, Holandia. — Bitwa mor. pod S. 1340, w której król ang. Edward III zniszczył niemal w całości flotę fr. liczącą 140 żagli. SŁAWEJKOW: 1) Petko (1827—95), poeta bulg., wydawca i publicysta, badacz folkloru; działacz demokr.; poezje Pesnopojka, poemat Bojka wojwoda; 2) Penczo (1866—1912), syn poprzedniego, poeta, mistrz języka poet. ; symbolista; w najlepszych utworach czerpie z demokr. i realist. tradycji oraz z poezji lud.; Epiczeski pesni (Pieśni epickie), S’n za sztastie (Sen 0 szczęściu), ICrwawa pesen (Krwawa pieśń). SŁAWA, m., pow. wschowski, woj. zielonog., nad Jez. Sławskim; 2100 mieszk. (1956); got. Kościół ** YTV w Karrtlf nolflr» SŁAWEK Walery (1879—1939), polityk, jeden z przywódców obozu sanacyjnego, pułkownik; członek Organizacji Spiskowo-Bojowej PPS, legionista, bliski współpracownik J. Piłsudskiego, organizator i prezes BBWR, 1930, 1931 i 1935 premier, współautor antydemokr. konstytucji z 1935, 1938 marszałek Sejmu; popełnił samobójstwo. SŁAWNO, m. pow., woj. kosz., na Pobrzeżu Bałtyckim, przy ujściu Moszczenicy do Wieprzy; 7500 mieszk. (1956); węzeł drogowy i kol.; przemysł przetw. rolny i drzewny; w okolicy węgiel brun.; zabytki budown.; w okolicy budownictwo słowińskie. SŁĘP -►drygawica. SŁOBODNIK Włodzimierz (ur. 1900), poeta, w 20-leciu związany z grupą lit. „Kwadryga“; Modlitwa o słowo, Spacer nad Wisłą, Dom w Ferganie. SŁODYSZEK, Meligethes, małe chrząszcze żyjące w kwiatach; niektóre są szkodnikami, np. słodyszek rzepakowy (Meligethes aeneus). SŁOMA, źdźbła zbóż po omlocie z ziarna; użytkowana jako składnik pasz, podściółka, na słomianki, maty itp. SŁOMNIKI, m., pow. miechowski, woj. krak., na Wyż. Małopolskiej; 4100 mieszk. (1956); jedno z centrów zaopatrywania w produkty roln. Krakowskiego Kręgu Przemysł. — Prawa miejskie z 1358; pod S. 1945 wielka bitwa o Kraków między wojskami radzieckimi a hitlerowskimi. SŁONECZNICE, Heliozoa, rząd przeważnie słodkowodnych pierwotniaków-korzenionóżek; postać kulista; pseudopodia ułożone promieniście; niektóre mają szkieleciki krzemionkowe. SŁONECZNIK, Helianthus annuus, roślina Jednoroczna z rodziny złożonych, oleista i miododajna; w stanie dzikim występuje w Ameryce Pd.; koszyczki kwiatowe b. duże; uprawiany na paszę (kiszonki) 1 dla jadalnych nasion (zawierających do 50V# tłuszczu), z których można otrzymywać smaczny olej. SŁONECZNY SPLOT, anat. jeden z większych splotów układu nerwowego wspólczulnego, leżący na przedniej powierzchni aorty brzusznej poza trzustką.  Układ słoneczny Nazwa ciała niebieskiego Słońce Merkury Symbol © średnia odległość od Słońca w min km 57,740 Okres obiegu dokoła Słońca w latach zwrotnikowych 0,24085 Średnica w km 13927000 5140 œ oo Ot Okres obrotu dokoła osi w godz 609,12 2111 Masa wraz z księżycami (masa Ziemi = 1) 332488,0 0,037 średnia gęstość w g/cm3 1,41 3,12 Księżyce planet Liczba znanych Największy księżyc planety Nazwa Rok odkrycia Okres obiegu dokoła planety w dniach Średnica w km s >* N ręj *5T o SI C8 d £ O. N ÍK V o •a a P Wenus Ziemia Mars Jowisz Saturn Uran Neptun Pluton Ceres Pallas Juno Eros Enckego Halleya 108,141 0,61521 12610 0,826 4,70 149,504 1,00004 12757 23,9333 1,012 5,52 Księżyc 27,322 d 227,798 1,88089 6860 24,617 0,108 3,85 Fobos 1877 0,319 91- 777,840 11,86223 143640 9,9 318,36 1,31 12 Canimed 1610 7,155 1426,10 29,4577 120570 10,3 95,22 0,08 Tytan 1655 15,95 â 2867,83 84,0153 53390 10,7 14,58 1,09 U> 4493,65 164,7883 49670 15,8 17,26 1,61 Tytania 1787 8,708 Tryton 1846 5,877 PL 5899,04 247,6963 0.9? 413,752 4,6039 768 414,395 4,6147 492 398,922 4,3587 204 217,992 1,7607 35 Średnia odległość od Słońca w min km najmniejsza 50,8 87,8 Arendta-Rolanda 47,2 największa Okres obiegu dokoła Słońca w latach zwrotnikowych 612,4 3,304 5277,0 76,02 ORBITY PLANET 3476 58 4400 4200 1700 \ \ SŁONECZNY UKŁAD  SŁONECZNY UKŁAD SŁONECZNY UKŁAD, słoneczny system — grupa ciał niebieskich (tabela str. 885) składająca się ze Słońca, planet (również Ziemi) i ich księżyców, planetoid, komet i meteorów, krążących dokoła wspólnego środka masy i poruszających się wspólnym ruchem (jako całość) w przestrzeni; zob. też heliocentryczna teoria. SŁONIE, Proboscidea, rząd ssaków; długa, mięsista trąba ze zrośnięcia wargi górnej z nosem; jedynie dwa wielkie siekacze górne są zw. ciosami; w każdej szczęce po obu stronach jeden czynny trzonowiec, wielokrotnie w ciągu życia zmieniany; nogi masywne, pięciopalczaste, o małych kopytkach; skóra prawie naga; roślinożerne; 2 gatunki: s. afrykański (Loxodon africanus) — długie uszy, ciosy u obu płci, di. ciała 4 m, wys. 3,5 m, i s indyjski (Elephas máximos) — ciosy tylko u samców, nieco mniejszy, oswojony i używany do pracy. Tabl. 4, 16, 18. SŁONIKI -»ryjkowce. SŁONIMSKI: I) Antoni (ur. 1895), poeta, jeden ze współzałożycieli grupy „Skamander"; wiersze jego cechuje refleksyjność, zaangażowanie w problematykę humanist. i spoi. w duchu demokr. i antyfaszyst.; komediopisarz (Murzyn warszawski, Wieża Babel, Rodzina), krytyk teatr, i felietonista „Wiadomości Literackich” (Kroniki tygodniowe); współautor szopek polit. (z Tuwimem i Lechoniem); w czasie II wojny świat, red. miesięcznika „Nowa Polska“, dyr. Instytutu Kultury Polskiej w Londynie; od 1956 prezes Związku Literatów Pol.; Czarna wiosna, Godzina poezji, Droga no wschód, Okno bez krat, Alarm, Popiół i wiatr, Wiek kląski; 2) Michaił L. (ur. 1897), pisarz ros.; nowele i powieści obrazujące drogę inteligencji ros. do rewolucji oraz opowiadania o Armii Czerwonej; powieści Rodzina Ławrowów, Foma Kleszniow, Inżynierowie. nowele. SŁONINA, podskórne złogi tłuszczu u świni. SŁONIOWACIZNA, choroba powodująca zgrubienie skóry i tkanki podskórnej, najczęściej kończyn dolnych; występuje w następstwie zaburzeń krążenia w naczyniach żylnych lub chłonnych. SŁONKA, Scolopax rusticóla, ptak z rzędu siewek; okolice błotniste Eurazji; przelotna; dł. 35 cm, rozpiętość skrzydeł 64 cm; na wiosnę samce tokują (tzw. ciągi), krążąc nad drzewami o zmroku w lesistych 1 podmokłych okolicach oraz wydając charakterystyczne chrapanie; łowna. SŁONOROŚLA -halofity. SŁOŃCE, centralne ciało niebieskie układu słonecznego; średnica ok. 1,4 milionów km = 109 średnic ziemskich, objętościowo 1,3 miliona razy większe ofl Ziemi, masa ok. 2 • 1027 t, gęstość 1,4 g/cm*, siła przyciągania jest 26,5 razy większa niż na Ziemi, temperatura na powierzchni ok. 4700°, we wnętrzu ok. 20 milionów stopni; S. wykonuje jeden pełny obrót dokoła swej osi w ciągu 25—33 dni, względem gwiazd stałych porusza się z prędkością 20 km/sek w kierunku gwiazdozbioru Herkulesa; wiek S. ok. 5 miliardów lat. Zob. też słoneczny układ, plamy słoneczne, korona (słoneczna), czas. SŁOŃ MORSKI, Macrorhinus, ssak mor. z rzędu -»płetwonogich; dł. ciała do 6 m, waga do 3000 kg; u samców nos w kształcie krótkiego, grubego ryja; 2 gatunki: antarktyczny i arktyczny. SŁOŃSKI: 1) Edward (1872—1926), poeta, prozaik; wiersze patriot.; Ta co nie zginęła, idzie żołnierz borem lasem. Już ją widzieli idąca, Poezje; 2) Stanisław (ur. 1879), filolog-slawista, prof. Uniw. Warsz.: Gramatyka języka starosłowiańskiego (starobułgarskiego), Historia języka polskiego w zarysie. SŁOTA lub Złota (przełom XIV/XV w.), autor wiersza o zachowaniu się przy stole — Pleśni o chlebowym stole — najdawniejszego zabytku poi. poezji dydaktycznej. SŁOWACJA (Slovensko), wsch. część Czechosłowacji, o pewnej autonomii w zakresie ustawodawstwa i władzy wykonawczej; 48 957 km2, 3 778 000 mieszk. (1955), Słowacy oraz Węgrzy (ok. 400 000), Rosjanie i Ukraińcy (ok. 70 000); obejmuje 6 krajów: bratysławski, nitrzański, bańskobystrzycki, Żyliński, koszycki i proszowski; obszar S. prawie w całości zajmują Karpaty, część pd.-zach. leży na urodzajnej Niz. Węgierskiej, najwyższe pasmo Karpat — Tatry Wysokie (Garluch 2663 m, Łomnica 2634 m); gł. rz.: Wag, Hron, Dunaj; klimat na nizinie ciepły i suchy, w części górzystej — chłodny i wilgotny; kraj rolniczy (pszenica, buraki cukrowe, tytoń, winorośl); Słoń morski 886 złoża rud metali (żelaza, miedzi, antymonu, rtęci, złota, srebra i in.) występują gł. w Rudawach Słowackich; plany gosp. zmierzają do rozbudowy słabego dawniej przemysłu (udział Słowacji w produkcji przemysł. CSR wynosił 1953 16°/»), najbardziej uprzemysłowionymi regionami są doliny Wagu, Hronu oraz obszar Rudaw Słowackich; przemysł: drzewny (Bańska Bystrzyca), metal. (Brezno, Tisowiec, Martin, Bratysława, Komamo), chem. (Bratysława), włókien. (Żylina); gł. m.: Bratysława (stoi.), Koszyce, Żylina, Bańska Bystrzyca. — W IX w. wchodziła w skład państwa wielkomorawskiego; po jego upadku dostała się pod władzę Węgier i dzieliła ich losy do XX w., po I wojnie świat, związała się unią z Czechami w Republikę Czechosłowacką 1918; 1938 oderwanie pd. części przez Węgry; po rozbiorze Czechosłowacji 1939 odrębne państwo zależne od Niemiec; 1944 powstanie przeciw Niemcom; po wyzwoleniu 1945 w odrodzonej Czechosłowacji. SŁOWACKA LITERATURA, długo pozostająca w związku kult. i jęz. z czeską, wyodrębnia się od schyłku XVIII w.; słowacki język lit. tworzy L. Stiir i jego szkoła; w poł. XIX w. następuje rozkwit romantyzmu reprezentowanego przez poetę A. Slśdkovića i in; u schyłku XIX w. realizm M. Kukućina łączy z neoromantyzmem poeta Hviezdoslav; w pocz. XX w. s. 1. rozwija się pod znakiem modernizmu; realizm reprezentuje J. Jesensk^, a literaturę rewol. P. 	Jilemnick? i in. SŁOWACKA SZTUKA. Na terenie Słowacji znajdują się zabytki sztuki rom. z XI—XIII w.; w XIV— XVI w. rozwija się tu sztuka got. (kościoły i zamki, malarstwo, rzeźba, której wybitnym przedstawicielem jest w pocz. XVI w. Paweł z Lewoczy); interesujące są przejawy baroku i klasycyzmu od XVII do poł. XIX w., od XIX w. rozwija się nar. szkoła slowac. malarstwa i rzeźby (malarze P. Bohun, C. Kutlik. K. 	Lehotsky), czerpiąca wiele motywów z bogatej słowac. twórczości ludowej. SŁOWACKI: 1) Euzebiusz (1773—1814), ojciec Juliusza; pedagog, poeta, dramaturg pseudoklas., tłumacz; profesor poezji i wymowy w Liceum Krzemienieckim od 1807, później w Uniw Wil.; Mendog, Wanda, Prawidła poezji i wymowy... Teoria smaku; 2) Juliusz (1809—49), wielki poeta i dramaturg romant.; ur. w Krzemieńcu, studiował na Uniw. Wil. (1825— 29); od 1831 przebywał poza krajem, w Szwajcarii. Włoszech, 1836—37 odbył dziewięciomies. podróż na Wschód, następnie mieszkał w Paryżu, gdzie zmarł; zwłoki S. sprowadzono do kraju i pochowano na Wawelu; powieści poet.: Hugo (1829), Mnich, Jan Bielecki, Arab, liczne liryki, dramaty: Maria Stuart, Kordian (1833), Balladyna (1834), Lilia Weneda, Mazepa, Horsztyński (1835), Fantazy, Sen srebrny Salomei, poematy Anhelli (1837), W Szwajcarii, Beniowski (1841) oraz nie dokończony Król Duch; renesans wielkiego poety, niedocenionego za życia, przypada na pocz. XX w. SŁOWACKI JĘZYK, język b. bliski czes.; mówi nim ludność Słowacji; język lit. powstał dopiero w poł. XIX w. w oparciu o dialekt turczański, przy wybitnym udziale Ludwika Stura, działacza spoi. i pisarza. SŁOWENIA (Slovenija), rep. federac. w pn.-zach. Jugosławii; 20 226 km*, 1 516 000 mieszk. (1956); kraj fórzysty (Kras, Karawanki, Alpy Julijskie) w dorzeczu awy i Drawy; lesisty (40*/»), roln. w dolinach rz. (20•/•); gł. uprawy: zboża, jarzyny, chmiel, len, rzepak, jabłka, winorośl; hod. bydła rogatego; S. — iedna z najbardziej uprzemysłowionych w Jugosławii; kopalnie węgla brun., cynku i ołowiu (Meżica), nafty (Lendava), rtęci (Idrija); ok. i/s prod. krajowej enerfii elektr.; przemysł: metal., drzewny, elektrot., włóien.; drugi po Chorwacji region turyst. i uzdrowiskowy (Bied, Kranjska Góra, Bohinj i in.); gł. m.: Lubiana (stoi.), Maribor, Celje, Kranj. — W VII w. wchodziła w skład państwa Samona, po jego upadku część dostała się pod władzę Awarów, część — Karyntia — stała się udzielnym księstwem; w IX w. uzależniona przez Franków, weszła następnie w skład cesarstwa rzym.-niem.; od XIV w. pod władzą Habsburgów; po I wojnie świat. 1918 weszła w skład J. Słowacki rodziny zach.slow.,  887 Jugosławii z wyjątkiem części pd.-zach., wcielonej do Włoch i odzyskanej 1947. SŁOWEŃCY, grupa pd. Słowian zamieszkujących pn.-zach. Jugosławię i pd. skrawek Karyntii; 2 min. SŁOWEŃSKI JĘZYK, jeden z języków pd. słów., którym mówi ludność pn. zach. Jugosławii, tzw. Słowenii, z centrum w Lublanie; tradycja lit. na podstawie dialektu dolnokraińskiego sięga XVI w., ale język lit. w pełni rozwija się dopiero od początków w. XIX; pismo — alfabet łaciński. SŁOWIANIE, zgrupowanie językowe i etniczne ludów Europy środk. i wsch. Początki wyodrębnienia słów. wspólnoty językowej w ramach szerszej rodziny językowej prainaoeur. odnosi się do epoki brązu; w nauce hist. narodów słów. przyjmuje się, że charakter prasłow. miała kultura -►łużycka (1300— 1400 p. n. e.). Na przełomie n. e. nastąpił prawdopodobnie podział plemion wspólnoty słów. na grupy: zachodnią wiązaną w archeologii z kulturą grobów jamowych oraz wschodnią łączoną z kulturą pól grzebalnych. Źródła staroż. w I—II w. wymieniają nazwę Wenedów dla grupy zach., w V—VII Antów dla silnego zjednoczenia polit. Słowian wsch. Nazwę Słowian zapisano po raz pierwszy w VI w. na pograniczu naddunajskim. Wieki IV—VI stanowią okres wę- SŁOWIAŃSKIE JĘZYKI drówek słów. i ukształtowania się trzech gl. odłamów: wschodniego, przodków plemion ruskich, a potem Rosjan, Ukraińców i Białorusinów; zachodniego, przodków późniejszych Czechów, Słowaków, Polaków i Słowian połabskich; południowego, przodków Serbów, Chorwatów, Słoweńców oraz Bułgarów, którzy wchłonęli przymieszkę obcą (protobułgarską). SŁOWIANOFILE, przedstawiciele liberalno-konserwatywnego kierunku powstałego w Rosji 1830—40, głoszącego kult wszelkich odrębności slow. i odrzucającego zach. eur. wpływy i wzory; politycznie dążyli do zjednoczenia Słowian pod przewodnictwem Rosji; byli przeciwnikami rewolucji; w sprawie chłopskiej liberalni, żądali zniesienia poddaństwa; reprezentowali tę część ziemiaństwa, która była zainteresowana w kapitalist. drodze rozwoju; antagonistami s. byli tzw. zapadnicy (okcydentaliści), czerpiący wzory z zach. Europy; gł. przedstawiciele s.: bracia Aksakowowie, A. S. Chomiakow, bracia Kirejewscy, J. F. Samarin i inni; w innych krajach slow. słowianofilstwo było przede wszystkim ruchem kult. i dążyło do poznania się wzajemnego i zbliżenia Słowian. SŁOWIAŃSKIE JĘZYKI, duża rodzina języków wywodząca się ze wspólnego prajęzyka, zw. prasłowiańskim; należy do większej rodziny —-indoeuropejSlowiańszczyzna w IX w.  SŁOWIKI skich języków; dzieli się na języki: zach.słowiańskie (polski, dolnolużycki, górnołużycki, czeski, słowacki i martwy połabski), pd.słowiańskie (słoweński, serbochorwacki, bułgarski, macedoński i martwy staro-cerkiewno-slowiański), wsch.słowiańskie (rosyjski, białoruski i ukraiński.) SŁOWIKI, Lusciolinae, podrodzina z rzędu wróblowatych; zarośla wyłącznie Starego Świata; u nas na wschód od Wisły słowik szary, czyli bekwarek (Luscinia luscinia), na zachód zaś od Wisły s. rdzawy (Luscinia megarynchos); w przybliżeniu obydwa wielkości wróbla; przelotne; ponadto -►podróżniczek. SŁOWIŃCY, grupa szczątkowa jednego z ludów pomor., spokrewniona z Kaszubami; zamieszkuje pow. słupski nad jez. Gardno i Łebsko. SŁOWIŃSKI PARK NARODOWY, fragment Pobrzeża Słowińskiego, otoczenie dwóch przybrzeżnych jez.. Łebska i Gardna, na zach. od m. Łeba, ok. 32 000 ha; w zagłębieniach międzywydmowych obszar lęgowy ptaków osiadłych, miejsce wypoczynku ptaków przelotnych; w obrębie Parku rezerwat — Mierzeja Łebska. SŁOWNIK, wykaz wyrazów w układzie abecadlowym wraz z towarzyszącymi objaśnieniami w tym samym lub w innym (ch) języku (ach); 1) s. językow e, zawierają informacje o wymowie, pisowni, etymologii, znaczeniu wyrazów; 2) s. rzeczowe, encyklopedyczne (leksykony), mogą być ogólne lub specjalne. SŁOWO, termin używany przez gramatyków w znaczeniu -»-czasownika lub potocznie jako odpowiednik --wyrazu. „SŁOWO“: 1) dziennik polit. z programem ugodowym wobec rządu carskiego, organ arystokracji i ziemiaństwa, Warszawa 1882—1919, m. in. pod red. H. Sienkiewicza, później M. Godlewskiego; 2) dziennik konserwatywny wychodzący 1922—39 w Wilnie pod red. S. Mackiewicza, początkowo monarchistyczny, później sanacyjny. SŁOWO O WYPRAWIE IGORA, wielki anonimowy poemat starorus. z XII w., opisujący wyprawę wojsk rus. przeciw Połowcom (1185), prowadzoną przez ks. Igora Swiatosławicza; przekład poi. J. Tuwima. SŁÓD, wysuszony kiełkujący jęczmień, zawierający enzym (diastazę) przemieniający skrobię w cukier; stosowany w produkcji spirytusu, piwa i in. SŁÓJ ROCZNY --przyrost roczny. SŁUBICE, m., pow. rzepiński, woj. zielonog., nad Odrą; 4200 mieszk. (1956); zakład mech.; niegdyś dzielnica Frankfurtu, m. graniczne; punkt tranzytowy z Polski do NRD; duże zniszczenia w II wojnie światowej. SŁUCH, zmysł odbierający wrażenia dźwiękowe; u człowieka pobudzany przez fale dźwiękowe w zakresie 16—20 000 drgań na sek, działające na receptory słuchowe w ślimaku ucha wewnętrznego, położonym głęboko w części skalistej kości skroniowej. SŁUCHAWKA: 1) telefoniczna, urządzenie do przetwarzania energii elektr. na energię akustyczną; prąd zmienny charakterystyczny dla danego dźwięku, wytworzony w mikrofonie, przepływając przez zwojnicę elektromagnesu, wywołuje drgania membrany słuchawki odtwarzające ten dźwięk; 2) lekarska, przyrząd do osłuchiwania narządów wewn.; może mieć kształt stetoskopu lub fonendoskopu. ,, , SŁUCHOWA TRĄBKA, anat. przewód łączący ucho środkowe z górną częścią gardła; umożliwia dopływ powietrza do jamy bębenkowej. SŁUCHOWISKO RADIOWE, utwór dramatyczny specjalnie napisany lub przystosowany do potrzeb radiowych. SŁUCHY, Iow. uszy zająca, królika, dzika. SŁUCKI PAS —pas. SŁUPCA, m. pow., woj. pozn., na Nizinie Wielkopolskiej; 4800 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny i drzewny; drewniany kościół z XVI w. z polichromią. ... SŁUPEK, żeński organ rozmnażania płciowego u roślin okrytozalążkowych; składa się ze znamienia, szyjki i zalążni z zalążkami. Zob. też kwiat (rys.). SŁUPIA, rz. na Pojez. Kaszubskim i Pobrzeżu Słowińskim, dl. 180 km., pow. dorzecza 1653 km2, Słuchawki lekarskie 888 źródła na zach. od Kartuz; nad S. leży m. Słupsk, przy ujściu Ustka. SŁUPIA NOWA, osiedle, do 1869 m., pow. i woj. kieł., w G. Świętokrzyskich, u stóp Łysej Góry; 1500 mieszk. (1956); kościół z XVII w. SŁUPICĄ, część pługa, na której umocowany jest korpus plużny; górą połączona z grządzielą (pług koleśny) lub ramą (pł. ramowy), albo też wydłużona i wygięta tworzy całość z grządzielą (pług bezkoleśny). SŁUPOZĘBNE, Tubulidenłata, kilkugatunkowy rząd ssaków; stepy, pustynie i sawanny Afryki; zęby rosną przez całe życie, budowa ich jest b. swoista; pysk wyciągnięty w długi ryj; żywią się termitami i mrówkami; ryją nory, wystraszone zakopują się błyskawicznie; tu należy —prosię ziemne, czyli mrównik kapski (Orycteropus capensis), di. ciała 1,15 m + ogon 85 cm. SŁUPSK, m. pow. i pow. miejski, woj. kosz., na Pobrzeżu Bałtyckim; 44 200 mieszk. (1956); węzeł drogowy i kol.; liczne gałęzie przemysłu, m. in. budowlany, metalowy, budowy maszyn i narzędzi roln., w okolicy węgiel brun.; liczne szkoły, muzeum regionalne, fragmenty murów miejskich, renesans, zamek z 1507, zabytkowe kościoły, neogot. ratusz. — S. rozwinął się w XIII w. przy trakcie handl. ze Szczecina do Gdańska; za pierwszych Piastów należał do Polski, po podziale Pomorza Zach. 1648 (pokój westfalski) przypadł Brandenburgii, 1945 powrócił do Polski. SŁUŻBA KRWI, sieć stacji przetaczania i konserwowania krwi na potrzeby -krwiodawstwa; obejmuje całą Polskę, na jej czele stoi Instytut Hematologii w Warszawie. SŁUŻBA ZDROWIA —ochrona zdrowia. SŁUŻEBNE OSADY, osady w Polsce wczesnośredniow. zamieszkane przez ludność zależną, obowiązaną do specjalnych posług, jak hodowlane (Koniary), łowieckie (Psary); zbliżone do nich osadv rzemieślnicze, z ludnością obowiązaną do danin w swych wytworach (Szczytniki). • SŁUŻKI, w arch. got cienkie kolumienki lub półkolumienki zespolone z filarem wolno stojącym lub przyściennym, pomocne w podtrzymywaniu .sklepienia krzyżowo-żebrowego przez przejęcie spływu jego żeber. Sm, symbol pierwiastka chem. samaru. SMACZLIWKA, awokato gruszka, Persea gratissima — drzewo z rodziny wawrzynowa tych; obszary zwrotnik, i podzwrotnik.; owoce — duże jagody z soczystym zielonożółtym miąższem o łagodnym smaku, zawierają do 30'/o tłuszczu. SMAGLICZKA, Alyssum, drobna roślina z rodziny krzyżowych; w Polsce 4 gatunki; kwiaty żółtawe; wzgórza, miejsca piaszczyste. SMAK, zmysł reagujący na bodźce chem. działające na receptory smakowe, które się znajdują na języku („kubki smakowe“) i podniebieniu; człowiek odróżnia 4 smaki: słodki, gorzki, słony i kwaśny. SMALAND [smęland], ‘ kraina w pd. Szwecji; 31 600 km2, 651 600 mieszk. (1955); przemysł: szklany, drzewny (m. in. zapałcz.), metal.; gl. m. Jonkoping, Kalmar. SMALEC [niem.], wytopiony tłuszcz wieprzowy. SMALTYN, minerał; arsenek kobaltu zwykle z domieszkami arsenku niklu (—chloantytu); ważny kruszec kobaltu. SMARDZE, Morchella, grzyby kapeluszowe z klasy workowców; owocnik składa się z trzonka i brązowego stożkowatego kapturka o pomarszczonej powierzchni z workami zarodnikowymi; s. jadalny (M. conica) występuje wczesną wiosną w naszych lasach i parkach. SMAROWANIE, doprowadzanie smarów między powierzchnie cierne (trące) elementów maszyn w celu zmniejszenia niepożądanego tarcia i zużywania się tych elementów. SMARY, środki zmniejszające niepożądane tarcie między powierzchniami ciernymi (trącymi) elementów maszyn; s. powinny mieć dostatecznie dużą lepkość i nie powinny tracić swych właściwości smarnych zarówno w wysokich temperaturach (niebezpieczeństwo zapłonu), jak i niskich (praca na mrozie); rozróżnia się s. płynne (oleje) pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub mineralnego (produkty —destylacji ropy naft lub węgla kam.), i s. stałe (o konsystencji wazeliny) stanowiące koloidalne zawiesiny cząstek mydła w olejach mineralnych (s. Tovotte’a, Stauffera). Smardz  889 SMECZ [ang.], w tenisie uderzenie znad głowy piłki lecącej wysoko, ścięcie z góry. SMERDOWIÉ, członkowie wspólnot wiejsk. w dawnej Rusi; w procesie feudalizacji przekształcili się w poddanych; termin s. zanikł na Rusi w XIV w.; termin znany w Polsce średniow. jaKo smardowie; na Łużycach smurdowie. SMETANA Bedfich (Fryderyk) (1824—84), czes. kompozytor o świat, sławie, twórca stylu nar. muzyki czes. w oparciu o pieśni i tańce lud.; poematy symf. (cykl Moja ojczyzna), opery (Sprzedana narzeczona), utwory kamer. (kwartet Z mego iycia), fortep., chór., pieśni. SMETONA Antanas (1874—1944), polityk litew., prof. uniw. w Kownie, 1919—22 i 1926—40 prezydent republiki. SMILODON, tygrys szablozęby, Smilodon — wymarły drapieżnik z rodziny kotów; Ameryka Pn. i Pd.; plejstocen; b. długie kły szczęki górnej; paszcza rozwierana wyjątkowo szeroko. SMIRNENSKI Christo (1898—1923), bulg. poeta rewol.; Da b’de denI (Niech się stanie dzień 1), Zimni weczeri (Zimowe wieczory). SMITH [smyt]: 1) Adam (1723—90), ekonomista ang., twórca klasycznej burżuazyjnej ekonomii polit. i ekonomii polit. jako odrębnej nauki; teoretyk liberalizmu ekon.; Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów; 2) Wiluam (1769—1839), geolog i inż. ang.; pierwszy zrozumiał znaczenie skamieniałości przewodnich i przeprowadził na ich podstawie dla pewnych utworów w Anglii podział stratygraficzny (1799). SM1TSONIT, szpat cynkowy, galman węglanowy — minerał barwy białawej; węglan cynku; ważna ruda C> "smocza KREW, SMOCZE DRZEWO —dracena. SMOCZE GÓRY, otaczające wyż. Afryki pd. między Natalem a rz. Orania, najwyższy szczyt Cathkin Peak (3658 m), las do wys. 1500 m. SMOCZEK PAROWY, iniektor, inżektor — urządzenie instalowane zwykle przy kotle parowym; strumień pary z kotła, przepływając przez s. p., zasysa wodę, która jest kierowana do kotła. SMOCZKOUSTE —kręgouste. SMOGORZEWSKI: 1) Zygmunt (1884—1931), orientalista, arabista, prof. Uniw. Lw.; badacz kultury Ibadytów pn. Afryki; 2) Kazimierz (ur. 1896), publicysta, znawca zagadnień międzynar.; od 1939 r. w Anglii. SMOK, Draco — gwiazdozbiór nieba pn.; w Polsce nigdy nie zachodzi; —niebo (mapa). SMOKING [ang.], męski czarny ubiór wieczorowy, marynarka z jedwabnymi klapami; wprowadzony w Anglii jako strój klubowy. SMOK LATAJĄCY, Draco volarte, nadrzewna jaszczurka; Indonezja, Płw. Malajski; do 20 cm dł.; po bokach tułowia składane błoniaste fałdy skórne, podtrzymywane przez żebra, umożliwiające lot ślizgowy na odległość 20 m; samce pięknie ubarwione. Smok SMOKOWIEC —dracena. latający SMOLEŃSK, m. obw. nad Dnieprem w Ros. FSRR; 131 000 mieszk. (1956); wyższe uczelnie; instytuty nauk.-badawcze; zabytki arch.; przemysł: maszyn., lniarski, spoż., obuwn., konfekc., dziewiarski, metal., drzewny; ważny węzeł kolejowy. Jedno z najstarszych miast ros. (IX w.); przedmiot sporów między Polską a Rosją w XVI i XVII w.; 1812 bitwa z wojskami Napoleona, ciężkie walki z najeźdźcą niem. 1941. SMUKAŁA • SMOLEŃSKI: 1) Władysław, pseud. Wl. Grabieński (1851—1926), historyk, prof. Uniw. Warsz.; zwalczał poglądy szkoły krak.; Kuźnica kollątajowska; Ostatni rok Sejmu Wielkiego; Konfederacja, targowicka; Dzieje narodu polskiego; 2) Kazimierz (1876— 1943), chemik, prof. Polit. Warsz., wybitny znawca cukrownictwa i chemii węglowodanów; badał związki pektynowe, kierował pracami nad otrzymaniem kauczuku syntetycznego; 3) Jerzt (1881—1940), geograf, od 1929 prof. Uniw. Jag.; autor licznych prac, gł. z geomorfologii; brał czynny udział w międzynar. kongresach geogr. i w pracach Komitetu Demograficznego przy Lidze Narodów; zamordowany przez hitlerowców w Oranienburgu. SMOLIK Jan (ok. 1560—1613), poeta; uczeń Kochanowskiego; twórczość jego jest znamiennym dowodem wpływów wł. w Polsce XVI w.; fraszki, pieśni miłosne, przekłady ód Horacego, wł. pastoreli i tragedii (L. Grotto La Dalida). SMOLKA: 1) Franciszek (1810—99), liberalny polityk i parlamentarzysta w Galicji; działacz konspiracji galic., 1848 poseł i prezydent opozycyjnego parlamentu w Wiedniu; 1881—93 prezydent izby posłów; zwolennik federalizmu; 2) Stanisław (1854— 1924), syn F., historyk, prof. Uniw. Jag.; 1890—1902 sekretarz gen. Akademii Umiejętności: Mieszko Stary i jeo wiek; Polityka Lubeciego przed powstaniem listopadowym. SMOLLETT [smęlyt] Tobias George (1721—71), powieściopisarz ang. pochodzenia szkoc.; autor realist.-satyrycznych powieści awanturniczych; doświadczenia ze służby na morzu wykorzystał w powieściach marynistycznych: Roderick bmoika Random, Peregrine Piekle. SMOLTY, termin hodowlany oznaczający młode łososie lub trocie, które po paroletnim przebywaniu w rzece jako palczaki, przybrawszy srebrną barwę, podążają na żerowiska do morza. SMOLUCHOWSKI Marian (1872—1917), fizyk, prof. Uniw. Lw., a potem Uniw. Jag.; przyczynił się m. in. do ugruntowania teorii kinetyczno-molekulamej; niezależnie od Einsteina odkrył prawo rządzące ruchami Browna. SMOŁA, uboczny produkt -»odgazowania w wysokich temperaturach węgla kopalnego; czarna, gęsta maź o charakterystycznym zapachu; skład s. zależy od materiału wyjściowego oraz warunków prowadzenia odgazowania; przez przeróbkę s. otrzymuje się wiele cennych produktów i półproduktów, jak barwniki, leki, sztuczne tworzywa. Zob. też prasmola. SMOŁOW1EC, -»-szkliwo wulkaniczne o tłustym połysku. SMÓŁKA, kał noworodka; ciemnozielona, ciągliwa, jednorodna, bezwonna masa. SMRECZANE GÓRY -Fichtelgebirge. SMRECZYŃSKI Franciszek -»-Orkan Władysław. SMREK, szczyt w G. Bialskich (Sudety Zach.), wys. 1109 m; gł. wierzchołek (1123 m) w Czechosłowacji. SMREK, regionalna (na Podhalu) nazwa świerka. SMUGI KONDENSACYJNE, wąskie smugi chmur tworzące się w zasadzie za samolotami latającymi na dużych wysokościach, w warstwach powietrza o dużej wilgotności względnej; powstają wskutek dostawania się do powietrza z gazami spalinowymi pary wodnej i -*■ jąder kondensacji. SMUGOWATOŚĆ, choroba wirusowa roślin z rodziny psiankowatych (np. ziemniaków); na młodych liściach i łodygach pojawiają się brunatne kreski i smugi, liście zamierają, czernieją i zwisają; plon jest zmniejszony. SMUKAŁA, w., pow. i woj. bydg., nad Brdą; ok. B. Smetana A. Smith M. Smoluchowski  SMULIKOWSKI 200 mieszk. (1956); stacja klimatyczna z sanatorium przeciwgruźliczym dla dorosłych, w pobliżu zapora wodna na Brdzie i hydroelektrownia. SMULIKOWSKI Kazimierz (ur. 1900), mineralog i petrograf, prof. Uniw. Warsz., członek koresp. PAN. SMUSZKA (smuszek), skórka kilkodniowego jagnięcia nadająca się na futra i inną konfekcję futrzarską. SMUTA (ros.), okres wojny chłopskiej i interwencji pol.-szwedz. w Rosji w początkach XVII w. SMUTS [smats] Jan Christian (1870—1950), generał i polityk burski, walczył przeciw Anglii, potem jeden z twórców porozumienia; 1919—24 i 1939—48 premier Związku Afryki Pd. SMUŻKA, Sicista betulina, gryzoń; lasy Eurazji, w Polsce w Tatrach i na terenach pn.-wsch.; nieco mniejsza od myszy domowej, ogon dłuższy; żywi się owadami, owocami i nasionami; sen zimowy od listopada do maja. SMYCZEK, przyrząd do grania na niektórych (smyczkowych) instrumentach strun.: elastyczny pręt z napiętym włosiem nacieranym kalafonią; napięcie włosia reguluje sie śrubą umieszczoną w uchwycie, tzw. żabce (karafułce). SMYRNA —Izmir. SMYSŁOW Wasilij W. (ur. 1921), szachista radź.. arcymistrz. Śn, symbol pierwiastka chem. cyny. SNAJPER -►strzelec wyborowy. SNAKE [snejk], rz. w USA, 1. dopływ Kolumbii, dł. ok. 1500 km; źródła w G. Skalistych, w Parku Narodowym Yellowstone; tworzy kaniony głęb. do 1600 m. SNĘBICA, nimfomania zwierząt — chorobliwie wzmożony popęd płciowy (gl. u krów i klaczy); w przebiegu s. zazwyczaj na jajnikach tworzą się torbiele. SNOBIZM [łac. s (ine) nob (ilitate) — spoza stanu szlacheckiego], postawa zmierzająca do stwarzania pozorów zainteresowania i znawstwa (np. w literaturze, sztuce) mimo braku należytego wykształcenia w danej dziedzinie, także bezkrytyczne kierowanie się w swych upodobaniach panującą w danej dziedzinie modą; snob, osoba hołdująca tej postawie z chęci imponowania; termin rozpowszechniony po wyd. 1848 Thackeraya Księgi snobów. SNOPOWIĄZAŁKA, maszyna rolnicza do koszenia i wiązania zboża w snopy. Snopowiązalka snopy. SNOWDON [snoudn], najwyższy szczyt w G. Kambryjskich (pn.-zach. Walia); wys. 1085 m; zbudowany ze skał wulkanicznych. SNYCERSTWO [niem.], sztuka rzeźbienia w drze" I(SOBCZAŃSKI WĄWÓZ, skalista dolina Pot. Sobczańskiego, 1. dopływu Dunajca, w Pieninach, otaczającego od zach. masyw Trzech Koron. SOB1BÓR, w., pow. włodawski, woj lub., nad Bugiem; 350 mieszk. (1956); 1942—43 w S. hitler. obóz zagłady, zginęło przeszło 250000 osób różnych narodowości. SOBIESKI: 1) Jakub (1588—1646), ojciec króla Jana III, wojewoda rus., kasztelan krak.; autor opisów wyprawy chocimskiej Commentariorum Chotinensis belli libri III i poi. Diariusza wyprawy chocimskiej; 2) Jan -►Jan III Sobieski; 3) Wacław (1872—1935), historyk, od 1910 prof. Uniw. Jag.; Walka o Pomorze, Trybun ludu szlacheckiego. SOBIESŁAW Włodzimierz, właśc. Bystrzyński (1854—1927), aktor teatrów krak. i lw.; zyskał sławę w rolach charakterystycznych. SOBIESZÓW, w., pow. jeleniogórski, woj. wróci.; u stóp góry Chojnik; 4300 mieszk. (1956); przemysł drzewny; pałac i kościoły z XVIII w.; miejscowość wypoczynkowa. SOBKO Wadym (ur. 1912), ukr. powieściopisarz i dramaturg; powieści: Miłość, Granit, trylogia Droga jutrzenki, dramaty: Za drugim frontem, Zycie zaczyna się od nowa. SOBOLEW Leonid S. (ur. 1898), pisarz ros., marynista; opowiadania i powieści z życia marynarzy; Remont kapitalny, Morska dusza, Zielony promień, Doroga pobied. SOBOLEWSKI: 1) Walenty (1770—1831), polityk, poseł na Sejm Czteroletni, 1816—19 min. sprawiedliwości Królestwa Pol., następnie skarbu, 1826 prezes 890 Rady Adm. Królestwa Pol.; 2) Ignacy (1770—1846), polityk, sekretarz Rady Stanu Księstwa Warsz. i min. policji; w Królestwie PoL sekretarz stanu przy Aleksandrze I w Petersburgu; od 1825 min. sprawiedliwości Królestwa Pol.; 3) Aleksiej I. (1856—1929), językoznawca i filolog ros.; interesował się gł. historią języka rosyjskiego. SOBORNOJE UŁOŻENIJE [ros.], obszerna kodyfikacja prawa uchwalona w Rosji 1649 przez sobór ziemski. SOBORY [ros.] ZIEMSKIE, zgromadzenia stanowe w Rosji XVI i XVII w., złożone z dumy bojarskiej, najwyższych dostojników duchownych, przedstawicieli niższej szlachty i ludności miejskiej. SOBOTY, arch. parterowe niskie podcienia wokół wiejsk. kościołów drewn., kryte ozdobnym daszkiem; spotykane od XVII w. SOBÓL, Martes zibellina, gatunek z rodziny kunowatych; tajgi Azji; z wyglądu i wielkości podobny do kuny; brązowe futro, b. cenne. SOBÓR, katedralna cerkiew prawosławna. SOBÓR POWSZECHNY, w kościele kat. zwołane iirzez papieża zebranie biskupów z całego świata w ceu rozstrzygania w sprawach wiary, obyczajów i karności kość.; kościół kat. uznaje 20 s. p.; s. laterańskie, pięć s. odbytych w kościele Św. Jana z Lateranu w Rzymie: I s. 1. 1123, zwołany przez Kaliksta II, potwierdził konkordat wormacki, potępił symonię, uchwalił celibat duchowieństwa; II s. 1. 1139, zwołany przez Innocentego II, potępił -►Arnolda z Brescii; III s. 1. 1179, zwołany przez Aleksandra III, zreformował procedurę wyboru papieża, potępił -►albigensów i inne sekty; IV s. 1. 1215, zwołany przez Innocentego III, potępił albigensów, wydal dekret o wojnie krzyżowej dla wyzwolenia Ziemi Św., wprowadził inkwizycję; V s. 1. 1512—17, zwołany przez Juliusza II, uznał wyższość papieża nad soborem, podjął zwiększenie karności wśród duchowieństwa; s. baz y 1 e j s k i 1431—49, zwołany przez Marcina V, popadł w konflikt z jego następcą, Eugeniuszem IV, przyjmując doktrynę o wyższości soboru nad papieżem; gdy Eugeniusz IV przeniósł sobór do Ferrary i następnie do Florencji 1438, część uczestników odmówiła mu posłuszeństwa i powołała antypapieża Feliksa V (Amadeusza księcia sabaudzkiego); schizma ta trwała do 1449; s. trydencki 1545—63, poświęcony walce z reformacją, zbierał się trzykrotnie: 1545—49, 1551—52, 1562—63; ustalono wyznanie wiary, wydano dekrety wzmacniające karność kościelną; s. watykański 1869—70, ogłosił m. in. dogmat o nieomylności papieży w sprawach wiary i obyczajów. SOBÓTKA, m., pow. i woj. wróci.; u podnóża góry -»-Slęży; 2700 mieszk. (1956); browar, kopalnia magnezytu; zabytkowe kościoły. SOBÓTKA, wianki, kupalnocka — tradycyjne święto lud. obchodzone najczęściej w noc letniego przesilenia (z 23 na 24 czerwca), w niektórych okolicach w drugi dzień Zielonych Świąt; w czasie uroczystoś- , ci są palone ognie, dziewczęta puszczają wianki na wodę. SOCHA: 1) prymitywne drewniane narzędzie do orki; 2) -►ślemię. SOCHACKI Jerzy (1892— 1935), działacz ruchu robota., od 1915 w PPS, 1918 organizator rady delegatów chłopskich w pow. mińskim, od 1919 członek, następnie sekretarz gen. CKW PPS; 1921 przechodzi do KPP, członek KC partii, 1919—22 i 1926—28 poseł na sejm; następnie w ZSRR, skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany. SOCHACZEW, m. pow., woj. warsz., nad Bzurą w pobliżu Puszczy Kampinoskiej; 14 300 mieszk. (1956); zakłady przemysłu chem., przetw.roln., metal.; szczątki ruin zamku książąt mazow. z XVI w., w okolicy liczne mogiły z 1939 i 1944 (poi. partyzanci). — Jeden z najstarszych grodów Mazowsza; w XIV w. siedziba samodzielnego Księstwa; w XVI w. duży ośrodek rzemiosł. SOCJALDEMOKRACJA, kierunek polityczny w ruchu robota, reprezentowany przez partie socjaldemokr. Nazwę sd. przyjęła po raz pierwszy 1869 niem. partia robotnicza, a za jej przykładem — wiele partii robota. w innych krajach. Początkowo partie sd. skupione w II Międzynarodówce odegrały rolę pozytywną propagując w masach robota, idee socjalizmu i przyczyniając się do powstania masowego ruchu robota".; pod koniec XIX i na początku XX w. w łonie partii Socha dwupolicowa  891 sd. zaczął przeważać nurt reformistyczny, któremu przeciwstawiały się odłamy rewol., lewicowe. Głęboki kryzys w ruchu socjalist. przyniósł wybuch I wojny świat.; prawicowi przywódcy partii socjaldemokr., posługując się hasłami obrony własnej ojczyzny, poparli rządy burżuazyjne w prowadzeniu wojny imperialist.; spowodowało to rozpad II Międzynarodówki. Dalsze pogłębienie podziału na nurt prawicowy — oportunistyczny i lewicowy — internacjonałistyczny przyniosło zwycięstwo Rewolucji Październikowej i wzmożenie ruchów rewol. na świecie bezpośrednio po tej rewolucji. Prawicowi przywódcy partii sd. potępili Rewolucję Październikową i hamowali ruch rewol. w swych krajach. Z chwilą powstania III Międzynarodówki 1919 lewicowe odłamy partii sd. wyodrębniły się w partie komunistyczne. Od tego momentu terminem sd. określa się partie, które reprezentują nurt prawicowy, reformistyczny. Socjaldemokratyzm odrzuca rewolucję proletariacką i dyktaturę proletariatu i głosi tezę, że jedyną drogą do socjalizmu jest droga stopniowych reform w ramach ustroju kapitalist. W latach 1918—1939 w łonie partii sd. oportunistyczna polityka prawicowych przywódców wywoływała opozycję prowadząc do krystalizowania się lewicowych odłamów, które dążyły do współdziałania z partiami komunist. w ramach jednolitego frontu i frontu ludowego. Lewicowe elementy w partiach sd. wzmocniły swą pozycję w niektórych krajach w okresie II wojny świat, i bezpośrednio po niej. W krajach demokracji lud. przyczyniły się one do zjednoczenia partii sd. z partiami komunistycznymi. SOCJALDEMOKRACJA KRÓLESTWA POLSKIEGO I LITWY (SDKPiL), rewol. marksist. partia poi. proletariatu, powstała 1893 początkowo jako Socjaldemokracja Królestwa Pol. (SDKP) z połączenia Związku Robotników Pol. z kołami robota. II Proletariatu; 1900 po połączeniu z lewicowymi elementami litew. SD partia przyjęła nazwę SDKPiL; zajmowała stanowisko Klasowe, rewolucyjne, intemacjonalistyczne, walczyła nieprzejednanie z uciskiem carskim; błędy -»luksemburgizmu nie pozwoliły jej zająć konsekwentnego, marksistowskiego stanowiska w kwestii chłopskiej i narodowej; przywódcy: F. Dzierżyński, J. Marchlewski, Ł Tyszko, A. Warski, B. Wesołowski, Róża Luksemurg — gł. teoretyk partii; w okresie rewolucji 1905—07 SDKPiL stanęła na czele wielkich akcji rewol. w Królestwie Pol.; 1906 weszła w skład SDPRR, zachowując odrębność organizacyjną; w okresie I wojny świat, przeciwstawiła się wszelkim orientacjom na mocarstwa imperialist., zajmując stanowisko intemacjonalistyczne; w grudniu 1918 połączyła się z PPS-Lewicą, tworząc KPRP. SOCJALIZM [łac.]: 1) nazwa użyta po raz pierwszy 1832 przez Jonci£res’a, ucznia Saint-Simona, dla określenia ruchów i teorii spoi., które na gruncie krytyki kapitalizmu, w szczególności prywatnej własności i wyzysku proletariatu, zmierzają do zastąpienia kapitalizmu nowym ustrojem, opartym częściowo lub całkowicie na spoi. własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dochodu narodowego; ruchy głoszące s. wysuwały różne programy, stosowały różne metody i wychodziły z różnych stanowisk światopoglądowych (np. s. utopijny, s. chrześcijański); teorią naukowego s. opartego na światopoglądzie materialistycznym jest marksizm; 2) pierwsze, niższe stadium społeczeństwa bezklasowego (komunistycznego); w przeciwieństwie do kapitalizmu, którego podstawą ekon. jest własność prywatna, s. opiera się na spoi. własności środków produkcji; s. cechuje zniesienie klas wyzyskujących i wyzysku człowieka przez człowieka; cechą charakterystyczną ekonomiki s. jest gospodarka planowa, umożliwiająca stały i przyśpieszony rozwój sił wytwórczych w drodze postępu techn.; w stadium s. możliwości zaspokajania potTzeb społeczeństwa są jeszcze ograniczone wobec niedostatecznego poziomu rozwoju sił wytwórczych i dlatego obowiązuje tu zasada podziału produktów wedle pracy, a nie wedle potrzeb jak w komunizmie. S. powstaje w wyniku rewol. obalenia kapitalizmu i wprowadzenia dyktatury proletariatu, która stanowi podstawę polit. społeczeństwa socjalist. Proces przechodzenia od kapitalizmu do s. jest złożony i dokonuje się w różnych formach, w zależności od konkretnych warunków hist. Pierwszym krajem, który zbudował s., jest Związek Radziecki; po II wojnie świat, na drogę s. wkroczyły narody krajów demokracji lud. w Europie i Azji; obecnie ludność krajów socjalist. przekracza 950 min, co wynosi ponad 1/3 ludności świata. Zob. też komunizm. SOCJALIZM DROBNOMIESZCZAŃSKI, odmiana socjalizmu utopijnego, związana z ideologią i dążeniami drobnomieszczaństwa; wg s. d. w przyszłym SOCZEWKA ustroju powinny zachować się dobre strony kapitalizmu (własność prywatna, wolność przedsiębiorczości, wolna konkurencja), a zniknąć złe (wyzysk człowieka przez człowieka, monopole, kryzysy itp.); s. d. spełniał faktycznie rolę obrońcy kapitalizmu. SOCJALIZM NAUKOWY -»marksizm. SOCJALIZM RICARDIAŃSKI, odmiana socjalizmu utopijnego na gruncie ang., reprezentowana przez J. 	Graya, J. F. Braya, T. Hodgskina i W. Thompsona, nawiązująca do ekon. teorii D. Ricarda; s. r. głosząc za Ricardem, że zysk stanowi potrącenie z produktu wytworzonego przez robotnika, domaga się oddania robotnikowi pełnego produktu jego pracy i zlikwidowania w ten sposób wyzysku kapitalistycznego i wszelkiej nierówności społ.; założeniom teoretycznym s. r. odpowiadały różne projekty reform spoi. poszczególnych jego przedstawicieli. SOCJALIZM UTOPIJNY, określenie wczesnych, niedojrzałych koncepcji społeczeństwa socjalist., które w odróżnieniu od socjalizmu naukowego oparte są nie na poznaniu praw rządzących rozwojem hist. społeczeństwa, lecz na marzeniach o idealnym społeczeństwie bezklasowym, zgodnym z nakazami rozumu i sprawiedliwości, zbudowanym na zasadach równości i wolnym od wyzysku człowieka przez człowieka. S. u. zrodził się już w schyłkowym okresie fcudalizmu, u progu społeczeństwa kapitalist. jako protest przeciw nowym formom wyzysku i ucisku. Wybitnymi przedstawicielami s. u. epoki Odrodzenia byli: T. Morus, od którego Utopii (1516) wywodzi się nazwa s. u., oraz T. Campanella, autor Miasta Słońca (1623). W w. XVIII, w przededniu Wielkiej Rewolucji Fr., idee s. u. głoszą G. Mably, J. Mellier i Morelly. a bezpośrednio po rewolucji Komunista fr. Gracchus Babeuf. Dalszy rozwój s. u. wiąże się z imionami wielkich myślicieli pierwszej pol. XIX w.: C. H. Saint-Simona, Ch. Fouriera i R. Owena; ci wielcy socjaliści utop. obnażają niedomagania i sprzeczności kapitalizmu, tworzą projekty zastąpienia go socjalist. organizacją społeczeństwa, nie są jednak w stanie zrozumieć istoty kapitalist. sposobu produkcji ani dostrzec w proletariacie siły zdolnej do zniesienia kapitalizmu i wprowadzenia ustroju socjalist., widzą w nim tylko klasę cierpiącą i pokrzywdzoną, a swoje apele o przekształcenie społeczeństwa zwracają do możnych tego świata, odwołując się do ich rozumu i poczucia moralnego; niedojrzałość poglądów tvch humanitarnych myślicieli miała swe źródła w obiektywnych warunkach społ. epoki, w tym, że sam proletariat nie dojrzał jeszcze jako klasa do spełnienia swei misji dziejowej. S. u. znalazł również wybitnych przedstawicieli w Rosji w osobach A. Hercena, W. Bielińskiego, M. Czernyszewskiego, N. Dobrolubowa. W dziejach poi. myśli socjalist. s. u. reprezentują: rewol. demokraci skupieni w emigracyjnej organizacji -»Lud. Polski, St. Worcell, Sz. Tokarzewski. SOCJOGEOGRAFIA -»geografia. SOCJOLOGIA [łac.-gr.], nauka badająca początki i rozwój społeczeństwa, procesy i zjawiska spoi. oraz prawa rządzące instytucjami społ. i społ. działalnością człowieka; wyodrębniła się jako nauka samodzielna w pierwszej poł. XIX w.; na przełomie stulecia zarysowały się dwie różne tendencje w ujmowaniu zadań i zakresu s.: szkoła francuska, zapoczątkowana przez -»E. Durkheima, zmierzała do rozszerzenia zakresu s. na wszystkie przejawy życia zbiorowości, szkoła amerykańska zaś dążyła do wydzielenia faktów społ. jako różnych zarówno od faktów gosp., jak psychol., rei. itp., i zawężenia zakresu s. tylko do nich. SOCJOLOGICZNA SZKOŁA PRAWA KARNEGO, powstała w końcu XIX w., upatruje przyczyny przestępczości w działaniu czynników społ., biol. i fiz.; czołowy przedstawiciel F. von Liszt. SOCYNIANIE -»arianie. SOCZA -»Isonzo. SOCZEWICA, Lens esculenta, roślina roczna lub dwuletnia z rodziny motylkowatych, coraz rzadziej uprawiana; pochodzi z zachodniej Azji, w Polsce zdziczała; nasiona kształtu soczewkowatego, jadalne. SOCZEWKA: 1) optyczna, ciało z materiału przezroczystego (zwykle ze szkła) ograniczone powierzchniami, najczęściej kulistymi; s. o. dzieli się na: s. o. skupiające (rys. a) i s. o. rozpraszające (rys. b); w przypadku s. o. skupiających promienie biegnące równolegle do osi s. o. (prostej przeprowadzonej przez środki obu powierzchni kulistych) skupiają się po przejściu przez s. o. w jednym punkcie, zw. ogniskiem (rzeczywistym) (F); w przypadku s. o. rozpraszającej przedłużenia takich promieni skupiają się w tzw. ognisku pozornym;  SOCZI 892 ogniskową s. o. (/) nazywa się odległość ogniska od s. o.; przez płaszczyznę ogniskową s. o. rozumie się płaszczyznę przechodzącą przez ognisko i prostopadłą do osi s. o.; w niej powstają obrazy przedmiotów: powiększone, zmniejszone, rzeczywiste lub pozorne, zależnie od położenia przedmiotu względem s. o.; wielkość równa odwrotności ogniskowej s. o. (llf) wyrażonej w metrach określa tzw. zdolność zbierającą s. o. wyrażoną w dioptriach; s.o. znajdują szerokie zastosowanie w przyrządach optycznych (np. okulary, mikroskop, lornetka, aparat £,ny°w«r!,so?J5SS; .***?» ,5‘^S'L się aberracje: sferyczną światła krającą i chromatyczną, oraz asty- f-zewki. a zbierającą, gmatyzm; w celu ich usu- b rozpraszającą (F nięcia stosuje się układy ognisko soczewki) soczewek; s. oka, anat. spoisty, idealnie przezroczysty twór kształtu s. o. dwuwypukłej, leżący w gałce ocznej tuż za tęczówką (-►oko); s. nasadkowa, fot. s.o. umieszczana przed obiektywem w celu zmiany jego ogniskowej; s. wklęsłe wydłużają, wypukłe skracają ogniskową; 2) elektronowa, układ niejednorodnego pola elektr. wytwarzanego przez odpowiedniego kształtu elektrody lub układ pola magnet wytwarzanego przez cewki, Soczewki optyczne: a — dwuwypukla, b — plasko- wypukła, c — wklęsło-wypukła, d — dwuwklęsła, e — plasko-wklęsla, f — wypukło-wklęsla w których płynie prąd; powoduje skupienie w poszczególnych punktach ekranu (lub błony fotogr.) rozbieżnych wiązek elektronów wychodzących z poszczególnych punktów przedmiotu (katody) lub ugiętych przez poszczególne punkty przedmiotu (cienkiej błonki), wytwarzając w ten sposób obraz, podobnie jak s. o.; używana w lampie oscyloskopowej (-►oscylograf), mikroskopie elektronowym itp. SOCZI, m., port i kąpielisko nad M. Czarnym w RFSRR (Kraj Krasnodarski); 84 000 mieszk. (1956); jedno z największych uzdrowisk ZSRR; łagodny, ciepły, podzwrotnikowy klimat SODA: 1) kalcynowana (krystaliczna) -»węglan sodu; 2) oczyszczona -»węglan kwaśny sodu; 3) żrąca (kaustyczna) -»sodu wodorotlenek. SODALICJA [łac.] MARIAŃSKA, kongregacja rei. zawiązana ku czci Najśw. Marii Panny; zał. 1563 przez ks. J. Leunis; w Polsce od XVI w. SODALIT, minerał; glinokrzemian sodu z domieszką chloru; składnik niektórych magmowych skał głębinowych. SODDY [sędy] Frederick (1887—1956), chemik ang.; przyczynił się ao ugruntowania teorii rozpadu pierwiastków promieniotwórczych, przewidział istnienie izotopów pierwiastków niepromieniotwórczych. Nagroda Nobla 1921. SODDY’EGO I FAJANSA PRAWO PRZESUNIĘĆ, prawo określające rodzaj pierwiastką chcm. powstającego wskutek naturalnych przemian promieniotwórczych: emisja cząstki a powoduje powstanie pierwiastka o liczbie -»atom. mniejszej o 2 i liczbie -►masowej mniejszej o 4 jednostki; wskutek emisji elektronów (cząstek ) powstaje pierwiastek o liczbie atom. większej o jednostkę i nie zmienionej liczbie masowej; w związku z odkryciem dalszych przemian promieniotwórczych (emisja pozytonów , przemiana z -»wychwytem K itp.) prawo przesunięć zostało odpowiednio rozszerzone. SODOKU [jap.], choroba przenoszona przez szczury zakażone zarazkiem Spirillum minus; objawy: owrzodzenie w miejscu ukąszenia, gorączka, niekiedy wysypka. SODOMA I GOMORA, miasta w Palestynie, które, wg Si. Testamentu, za wyuzdanie obyczajowe Bóg zniszczył ogniem i zatopił (M. Martwe). SODOMIA, zoofilia — zboczenie seksualne, uprawianie stosunków płciowych ze zwierzętami. SODU WODOROTLENEK NaOH, soda żrąca, soda kaustyczna — ciało stałe, białe, higroskopijne; mocna zasada; NaOH technicznie otrzymuje się w drodze elektrolizy stężonego roztworu chlorku sodu; używany do produkcji mydlą, włókna sztucznego, metalicznego sodu, rafinacji ropy naftowej i in. SOEKARNO (Sukarno) Âchmed (ur. 1901), polityk indonez., przywódca partii nar., od 1945 prezydent niepodległej Republiki Indonezji, od 1949 — St. Zj. Indonezji; zwolennik pokojowego współistnienia państw 0 różnych ustrojach. SOFIA (Sofija), stoi. Bułgarii; 725 800 mieszk. (1956); centrum gosp. i komunik, kraju; uniwersytet, politechnika, Bułg. Akademia Nauk i in. instytucje nauk. i kult.; zabytkowe kościoły (Św. Jerzego, Sw. Zofii z VI w.) i mecz-ety (Banja Baszi); przemysł: metalurg., maszyn., włókien., chem., elektrot., tytoń., skórz., gum., spoż.; węzeł komunikacyjny. — Od czasów Trajana kolonia rzym.; 447 zniszczona przez Hunów; 810 zdobyta przez Bułgarów; 1382 w posiadaniu tur.; od 1878 stolica Bułgarii. SOFIJSKA KOTLINA, rozległa, otoczona wzniesieniami kotlina w pn. części Płw. Bałkańskiego, między Starą Planiną a masywem górskim Witosza; przecięta w poprzek górnym biegiem rz. Ishyr; wys. ok. 550 m; gl. miasto Sofia, stoi. Bułgarii. SOFIŚCI [gr.], w staroż. Grecji wędrowni nauczyciele i wychowawcy przygotowujący obywateli do życia publ.; działalność s. obejmuje niemal cały V w. . n. e.; nie stworzyli żadnej szkoły filozof., ale wydali ilku wybitnych myślicieli, jak Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz; początkowo otoczeni życzliwością, poa koniec V w. p. n. e., gł. za Greków do s. uległ zasadniczej zmianie; wyraz „sofista", początkowo znaczący tyle co „uczony“, nabrał znaczenia pejoratywnego 1 znaczył tyle co „pseudouczony“; podobnie pejoratywne znaczenie przypisano sofistyce, czyniąc z niej synonim -»erystyld. SOFOKLES (496-406 p. 	n. e.), jeden z trzech (obok Aischylosa i Eurypidesa) największych tragediopisarzy ateńskich; ze 123 jego dramatów zachowały się w całości: Afas, Antyona, Edyp król, Trachini, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonos; S. rozwinął dramat gr. przez wprowadzenie trzeciego aktora i ograniczenie roli chóru; zerwał z kompozycją -»tetralogiczną i usamodzielnił treść poszczególnych dramatów; wprowadził do tragedii pierwiastek psychologiczny. SOFULIS Themistokles (1861—1949), polityk gr., 1935—48 przywódca partii liberalnej, 1945—46 i 1947 premier. SOGNE FIORD, fiord w pd.-zach. Norwegii; drugi co do wielkości na świecie, dl. 175 km, głęb. do 1245 m, szer. 1,5—6 km; liczne odgałęzienia. SOHYO -»związki zawodowe (tabela). SOISSONS [suasą], m. w pn.-wsch. Francji (Ile-de-France); 20 500 mieszk. (1954); katedra i budowle średniow.; wyrób kotłów parowych. — 486 zwycięstwo Chlodwiga nad Rzymianami; ciężkie walki podczas I wojny światowej. SOJA, Glycine hisplda, jednoroczna roślina oleista z rodziny motylkowatych; w Azji wsch. uprawiana od kilku tys. lat, u nas próby aklimatyzacji; duża wartość odżywcza nasion, wyrabia się z nich olej, mąkę, mleko i śmietankę roślinną, namiastkę kawy itp. SOJUSZNICZA RADA KONTROLI NIEMIEC, organ władzy najwyższej w Niemczech po II wojnie świat.; w jej skład wchodzili głównodowodzący wojsk 4 mocarstw okupujących Niemcy (Francja, USA, W. Brytania i ZSRR); funkcjonowała od sierpnia 1945 do marca 1948. SOK: 1) komórkowy, gromadzący się w -»wakuolach komórek rośl. roztwór wodny substancji org. sprawą Platona, stosunek Sofokles  SOLFERINO 893 i nieorg.; 2) Jądrowy -»kariolimfa; 3) mleczny, wydzielina naczyń i rurek mlecznych; zawiesina ciał białkowych, skrobi i in. węglowodanów, ciał tłuszczowych, alkaloidów itp.; wydziela się z uszkodzonych -►przewodów (mlecznych) np. u figowca, sałaty, mniszka lekarskiego, jaskółczego ziela, maku; 4) płyn wydzielany z owoców lub warzyw najczęściej przez tłoczenie; jako produkt spoż. często dodatkowo dosładzany, klarowany, pasteryzowany; 5) s. trawienn e, wydzieliny gruczołów trawiennych; ślina, sok żołądkowy, żółć, sok jelitowy; s. żołądkowy, wydzielina gruczołów mieszczących się w błonie śluzowej żołądka; bezbarwny, wodnisty, kwaśny płyn zawierający kwas solny, śluz oraz fermenty: pepsynę, podpuszczkę i lipazę. SOKAL, m. w obwodzie lw. Ukr. SRR; 1519 zwycięstwo Tatarów nad wojskami polskimi. SOKOLICA, szczyt w Pieninach, wys. 747 m, nad Dunajcem, o prawie pionowych ścianach z charakterystycznymi skałkami u wierzchołka (Głowa Cukru, Kazalnica); doskonały widok na Trzy Korony, dolinę Dunajca i Tatry. SOKOLICZ Antonina (1879—1942), publicystka, działaczka kult. i polit. ruchu robota., początkowo w PPS, następnie w KPP; uczestnik rewolucji 1905, więzień caratu i sanacji, zginęła w hitler. obozie koncentr. w Oświęcimiu; powieści: Cysarskie cięcie, Forywy; przekłady z Uptona Sinclaira. ŚOKOLNICKI Michał (1760—1816), generał, walczył w powstaniu kościuszkowskim i Legionach Dąbrowskiego; 1809 wsławił się w bitwie pod Raszynem; 1812 adiutant Napoleona; 1813 pod Lipskiem dowódca jazdy polskiej. SOKOLNICTWO, polowanie na ptactwo i drobną zwierzynę czworonożną przy pomocy specjalnie w tym celu układanych sokołów, orłów i jastrzębi; dawniej powszechne w Europie i Azji. SOKOŁOWSKI: 1) Stanisław (ok. 1537—93), profesor teologii i wymowy w Akad. Krak., kaznodzieja nadworny Batorego; pisał w języku łac. katolickie dzieła apologetyczne; De verae et fahae ecclesiae discrimine; Z) Alfbed (1850—1924), lekarz, pionier ftizjatrii poi.; 3) Wasilij D. (ur. 1897), marszałek radź., bohater Zw. Radź., od 1931 członek KPZR, w okresie 11 wojny świat, dowódca frontu, 1946—49 nacz. dowódca wojsk radź. w Niemczech, od 1952 szef sztabu gen.; 4) Jan (ur. 1899), biolog, prof. Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu; prace naukowe i popularnonaukowe z zakresu ornitologii, m. in. Ptaki ziem polskich; 5) Jan (1904—53), malarz, uczeń F. S. Kowarskiego; portrety, martwa natura, pejzaże, malarstwo monument.: projekt plafonu Teatru Nar. w Warszawie, mozaiki (fontanna i zegar) na Mariensztacie w Warszawie. SOKOŁÓW MAŁOPOLSKI, m„ pow. kolbuszowski, woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej; 2300 mieszk. (1956); drobny przemysł ceram., przetw.-rolny, drzewny. SOKOŁÓW PODLASKI, m. pow., woj. warsz.; 8500 mieszk. (1956); ośrodek uslugowo-adm., wyrób kożuchów; w XVIII w. słynął z produkcji gobelinów, pasów kontuszowych itp. SOKOŁY, Falconidae, rodzina ptaków z rzędu drapieżnych; liczy ok. 60 	gatunków; występują na całym święcie, latają szybko i sprawnie; niektóre łapią zdobycz w locie; używane w -»sokolnictwie; w Polsce m. in. kobuz, pustułka, raróg, sokół wędrowny (Falco pereRtinus), zamieszkujący całą umiarkowaną i pn. strefę półkuli pn.; dl. samca 42 cm, rozpiętość skrzydeł 96 cm. samica większa. SOKORA -»topola. SOKOTRA, wyspa na Oc. Indyjskim, na pn.-wsch. od przylądka Guardafui (pn.-wsch. Afryka); 3579 km*, 12 000 mieszk. (1954) łącznie z wyspami pobocznymi; uprawa daktyli, rybołówstwo, hodowla bydła; stoi. Tamarida; sułtanat arab. pod protektoratem bryt.; 1507 podbita przez Portugalię, od 1835 brytyjska. „SOKÓŁ", stowarzyszenie gimnastyczne; na ziemiach poi. powstało najpierw 1867 w Galicji, w XX w. miało charakter wojsk, i polit.; pozostawało pod wpływami Narodowej Demokracji. SOKÓŁKA, m. pow., woj. bialost., na Wysoczyźnie Białostockiej; 6700 mieszk. (1956); rzemiosło, drobny przemysł spożywczy. SOKRATES (469—399 p. n. e.), filozof gr.; zwalczał sofistów; głosił, że człowiek dzięki poznaniu ÉÉfe Sokrates pojęciowemu ma możność poznania istoty rzeczy, a więc także i dobra; jego dewizą było „poznaj samego siebie"; twórca pierwszych analitycznych definicji podstawowych pojęć etycznych; nauczyciel Platona; sam nie pisał; poglądy jego znamy z Memorabiliów Ksenofonta i dialogów Platona. Oskarżony o występowanie przeciw bóstwom i demoralizację młodzieży, zmarł od cykuty, którą zażył z wyroku sądu ateńskiego. SOL: 1) jednostka monetarna Peru; -»monetarne jednostki (zestawienie); 2) muz. -»solmizacja. SOLANINA, związek org. należący do -»saponin; występuje w pędach ziemniaka i psianki czarnej; silna trucizna; może spowodować zatrucie na skutek spożywania kiełkujących ziemniaków. SOLANKI -»mineralne wody. SOLANUM -psianka. SOLARIUM [łac.]: 1) miejsce silnie nasłonecznione, przeznaczone do kąpieli słonecznych (-»helioterapia); 2) dawniej zegar słoneczny. SOLARNE KULTY, wierzenia nadające Słońcu cechy boskie; znane w starożytności na wschodzie; w Ameryce Pd.; powszechne w Europie w epoce brązu i początkach epoki żelaza. SOLARYMETR [łac.-gr.], przyrząd do pomiaru całkowitego promieniowania słonecznego, tj. bezpośredniego i rozproszonego. SOLARYZACJA, fot. zjawisko polegające na tym, że bardzo silnie naświetlony podczas zdjęcia negatyw (lub jego fragmenty) zamienia się w pozytyw. SOLD, moneta wioska, — lira. SOLDATESKA [wl.J, brutalne, nieokrzesane żołdactwo. SOLE, związki chem. powstałe przez zastąpienie czynnych wodorów kwasu metalem lub elektrododatnim rodnikiem, np. chlorek sodu NaCl, siarczan amonu (NHU^SO*; otrzymuje się je w reakcji zobojętniania, działania kwasem na metal, rozpuszczania tlenków metali w kwasach lub jako produkt bezpośredniej syntezy; s. kwaśne, wodorosole — s. zawierające w swej drobinie jeden lub więcej nie zastąpionych przez metal atomów czynnego wodoru, np. kwaśny węglan sodu NaHCOą; produkty niecałkowitego zobojętnienia kwasów zasadami; s. obojętne, produkty całkowitego zobojętnienia kwasów zasadami; nie zawierają w swej drobinię ani atomów wodoru, ani grup wodorotlenowych, np. węglan sodu Na2CC>3; s. zasadowe, s. zawierające w swej drobinie jedną lub więcej nie zobojętnionych grup wodorotlenkowych, np. zasadowy siarczn bizmutu Bi(OH)SO.i; produkty niecałkowitego zobojętnienia zasad kwasami; s. podwójne, związki chem. powstałe z połączenia dwóch różnych soli; trwałe tylko w stanie stałym; są nimi np. wszystkie ałuny. SOLEC, dawniej przedmieście Warszawy; pierwotnie targowisko nadrzeczne; później dzielnica fabr., 1825 zał. zakład budowy maszyn i narzędzi. SOLEC KUJAWSKI, m., pow. i woj. bydg., nad 1. 	brzegiem Wisły; 6200 mieszk. (1956); przemysł drzewny, przetw.rolny, spoż. Prawa miejskie od 1325. SOLEC ZDRÓJ, w. i zdrojowisko, pow. buski, woj. kieł.; w Niecce Nidziańskiej; 630 mieszk. (1956); źródła solanki siarczanej, jedne z najsilniejszych tego typu w Europie, zakład zdrojowy. SOLENOID [gr.], zwinięty śrubowo przewód wytwarzający przy przepływie przezeń prądu -»pole magnetyczne (-»strumień wektora) nadające mu właściwości sztabkowego magnesu trwałego (np. s. ustawiony na pionowej osi zachowuje się podobnie jak igła kompasu); stosowany szeroko, np. w technice pomiarowej. SOLFATARA, [wł.], wyziewy z głębi Ziemi par siarki i jej związków o temp. 1Ó0—200°; s. występują na obszarach wulkanicznych i powulkanicznych. Zob. też fumarola, mofeta oraz tabl. 33. SOLFEGGIO [wł., solfedż:dżioj, solfeż — nauka czytania nut głosem dla kształcenia słuchu; w s. stosuje się -»solmizację. SOLFERINO, wieś w pn. Włoszech, kolo jez. Garda; 1859 zwycięstwo wojsk Napoleona III i piemonckicb nad Austriakami.  solidarność SOLIDARNOŚĆ [łac.], jednomyślność, współodpowiedzialność: 1) s. dłużników, odpowiedzialność każdego z dłużników za całość długu; wierzyciel może dochodzić spłaty długu od dowolnie wybranego dłużnika lub od kilku z nich; 2) s. wierzycieli, każdy^ z ^wierzycieli może żądać spłaty długu do SOLIDARYZM [łac.], kierunek społ.-polit. głoszący pogląd, że w społeczeństwie — niezależnie od różnic majątk., społ. — istnieje naturalna wspólnota interesów wszystkich warstw i klas, jedność wznosząca się ponad różnicami społ.; koncepcje solidarystyczne przybierały różne formy i różna była ich treść klasowa, zawsze jednakże idee solidaryst. uświęcały aktualnie istniejący porządek społ.; w wiekach XIX—XX idee solidaryst. wymierzone są przede wszystkim przeciw marksist. teorii walki klasowej; niektóre idee solidaryst. usiłują znaleźć uzasadnienie racjonalistyczne, a inne jawnie nawiązują do wskazań religijnych (przede wszystkim przedstawiciele tzw. katolickiej doktryny 6poł.-politycznej). SOL1FLUKCJA, spływanie nasyconego wodą gruntu po zamarzniętym podłożu. SOLIKAMSK, m. nad Kamą, w Ros. FSRR; 47 000 mieszk. (1945); wielki ośrodek wydobycia soli potas., kombinat celulozowo-papierniczy. SOLIKOWSKI Jan Dymitr (ok. 1539—1603), arcybiskup, prozaik, pisarz polit.; Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie Polski, Rozmowa kruszwicka. SOLIMAN, Sulejman I Wspaniały (ok. 1490—1566), sułtan tur. od 1520; doprowadził Turcję do szczytu potęgi; podbił Węgry; popierał naukę i sztukę; jego reformy prawne i gosp. zyskały mu przydomek Dawcy Praw. Tabl. 46. SOLINGEN, m. w NRF (Zagł. Ruhry); 163 000 mieszk. (1956); przemysł metal, (noże, nożyczki). SOLIPSYZM [łac.], krańcowa forma idealizmu subiektywnego, wg której istnieję tylko ja sam, a wszystko inne jest moim złudzeniem. SOLISTA [wł.], artysta wykonujący utwór muz. lub jego partię -«-solo. SOLITER -»tasiemce. SOLITERKA [fr.], jednoosobowy, niewielki, kryty pojazd konny, przypominający karetę; używana w XVIII w. SOLLUX LAMPA -»lampy lecznicze. SOLMIZACJA [fr.], metoda odczytywania nut głosem, w której dla 7 dźwięków -»skali używa się nazw utworzonych w średniowieczu z pierwszych sylab wierszy hymnu do św. Jana: do (c), re (d), mi (e), fa (/), sol' (g), la (a), si (fi). SOLNY KWAS, wodny roztwór chlorowodoru HC1, mocny kwas, stosowany w przemyśle chem. i spoż.; występuje w soku żołądkowym; jego sole noszą nazwę chlorków. SOLO [wl.], wykonanie utworu muz. przez jednego wykonawcę; także — zasadniczej partii utworu z udziałem akompaniamentu. SOLOMIT, izolacyjne płyty słomiane. SOLON (VI/V w. p. n. e.), ustawodawca ateński; 594 przeprowadził reformy ustrojowe: uwolnił rolników od długów (tzw. sejsachteja), podzielił obywateli na 4 klasy majątkowe wg cenzusu gruntowego (-»timokracja), rozszerzył kompetencje -»ekklezji, ustanowił radę czterystu i-»heliaję jako sąd najwyższy. S. znany był również jako autor elegii patriot.; zaliczony do 7 mędrców greckich. SOLSKA-GROSSEROWA Irena, pseud. Pomian (1878—1958), w okresie w rolach dramat, i komediowych; w okresie międzywoj. związana przede wszystkim z Warszawą, gdzie stworzyła szereg wspaniałych ról. SOLSKA PUSZCZA, duży obszar leśny w Kotlinie Sandomierskiej, u stóp pd.-zach. krawędzi Roztocza; tereny wilgotne, podmokle, liczne stawy; różne typy 1 «sów (bór mieszany, grondy bukowe i in.); w rezerwatach torfowiskowych gniazda żurawi. SOLSKI: 1) Stanisław (1622—1701), matematyk, pisarz; jeden z pierwszych poi. pisarzy tecnn.; Geometra polski, Architekt polaktorka; zyskała sławę w Krakowie, modernizmu, L. Solski 894 ski; 2) Ludwik, wlaśc. Ludwik Napoleon Sosnowski (1855—1954), wybitny aktor, reżyser, dyrektor teatru; w ciągu 80-letniej pracy scen. S. grał ok. 800 ról; w okresie swego największego rozwoju artyst. kreował role charakteryst o silnym wyrazie tragicznym lub komediowym, np. Harpagon w Skąpcu, Latka w Dożywociu, Chudogęba w Wieczorze Trzech Króli, król Filip w Don Carlosie, Judasz w sztuce Rostworowskiego, Gospodarz w Weselu. Jako reżyser i kierownik teatru (Kraków, Warszawa) u schyłku w. XIX i na pocz. XX przyczynił się poważnie do unowocześnienia czołowych scen poi. W Krakowie, jako następca Pawlikowskiego, wprowadził na scenę dramaty S. Wyspiańskiego oraz innych pisarzy modernist. poi. i obcych; występował aż do końca życia; 1954 esta tnie przedstawienia. SOLSTYCJUM -»przesilenie. SOLURA (Solothum, Soleure): 1) kanton w pn.-zach. Szwajcarii; 791 km*, 179 800 mieszk. (1954); stoi. Solura; rolnictwo w urodzajnej dolinie rz. Aar; hod. bydła; kamieniołomy; przemysł metal., cement.; produkcja zegarków; 2) m. w pn.-zach. Szwajcarii nad rz. Aar; 16 700 mieszk. (1950); wyrób zegarków, aparatów gazowych i elektr. Miejsce śmierci (1817) T. Kościuszki. SOLUTREJSKI OKRES, solutrejska kultura [od miejscowości Solutré, Francja] — okres mł. paleolitu; starannie obrobione narzędzia w kształcie liścia; wyroby z kości i dzieła sztuki; w Polsce zabytki w jaskiniach Mamutowej i Nietoperzowej (pow. Olkusz). SOLVAY [solwęj] Ernest (1838—1922), chemik i przemysłowiec belg.; wynalazca amoniakalnej metody wytwarzania sody, założyciel kilku instytucji naukowych. SOLVAYA METODA, amoniakalna metoda — szeroko stosowana metoda produkcji sody, polegająca na działaniu dwutlenku węgla oraz amoniaku na roztwór soli kuchennej; powstaje kwaśny węglan sodu NaHCO::, który podczas prażenia przechodzi w węglan obojętny Na2C03 (sodę). SOLWATY, nietrwałe połączenia cząsteczek substancji rozpuszczonej z cząsteczkami rozpuszczalnika, występujące w roztworach lub kryształach otrzymanych z tych roztworów; jeśli rozpuszczalnikiem jest woda, solwaty noszą nazwę hydratów. Np. nadchloran srebra AgCIO*, rozpuszczając się w rozpuszczalnikach organicznych, m. in. w toluenie, benzenie, może z nimi tworzyć krystaliczne solwaty. SOLWAY FIRTH [sol"ej f»:t], fiord na zach. wybrzeżu W. Brytanii, na granicy Anglii i Szkocji. SOŁA, pr. dopływ Wisły, gł. rzeka Kotliny Żywieckiej, dl. 82 km, dorzecze 1388 km*, źródła w Beskidzie Żywieckim; tworzy przełom przez Beskid Mały; nad S. zapora, zaporowe Jez. Międzybrodzkie zw. także Porąbką (hydroelektrownia); nad S. leżą Żywiec, Kęty. SOLOGÙB Fiodor K., wlaśc. Tietiemikow (1863— 1927), pisarz ros., poeta, prozaik i tłumacz, czołowy przedstawiciel symbolizmu; wywarł duży wpływ na młodsze pokolenie symbolistów ros.; zbiory wierszy, powieści (Mielkij bies), przekłady symbolistów francuskich. SOŁOWJOW: 1) Siergiej M. (1820—79), wybitny historyk ros. kierunku liberalnego; autor fundamentalnej historii Rosji (29 t.) ; 2) Władimir S. (1853—1900), pisarz ros., poeta, publicysta i filozof, mistyk; rzecznik syntezy nauki, filozofii i religii i zjednoczenia kościołów chrześcijańskich; liryki, studia kryŁ, m. in. 0 A. Tołstoju i Mickiewiczu. , SOŁTAN: 1) Andrzej (ur. 1897), fizyk, prof. Uniw. Warsz., członek koresp. PAN, przewodniczący Rady Nauk. Inst. Badań Jądrowych PAN, specjalista w zakresie doświadczalnej fizyki jądrowej; 2) Jerzy (ur. 1913), architekt, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; gł. projektant m. La Rochelle^ — La Pallice; projekty: m. Izmir (Smyrna) w Turcji, pawilon poi. na Wystawie Gospodarczej w Damaszku 1955. SOŁTYK: 1) Kajetan (1715—88), biskup krak.; wróg -»Familii i jej reform; przywódca opozycji przeciw równouprawnieniu dysydentów; za opór stawiany projektowi Repnina na sejmie 1767 aresztowany i wywieziony do Kaługi; 2) Stanisław (1753—1831), poseł 1 stronnik reform na Sejmie Czteroletnim, marszałek sejmu Księstwa Warsz.; jeden z założycieli Tow. Nauk. Warsz. oraz tajnego Tow. Patriotycznego; 3) Roman (1791—1843), polityk i historyk; oficer Księstwa Warsz.; podpułkownik artylerii w Królestwie Pol., poseł na sejm; członek tajnego Tow. Patriotycznego; 1831 wiceprezes Tow. Patriotycznego; Napoléon en 1812. SOŁTYS Mieczysław (1863—1929), kompozytor, zasłużony pedagog; oratoria, opery, utwory symf., organ., wokalne.  895 SOŁTYS [niem.], w dawnej Polsce we wsiach lokowanych na prawie niem. dziedziczny zwierzchnik administracji wiejskiej stojący na czele sądu ławniczego; od XVI w. s. dziedzicznych zastępowano czasowymi, mianowanymi przez pana wsi, co ograniczało samorząd wiejski; w Polsce międzywoj. i do 1954 s. był na terenie gromady przedstawicielem administracji państwowej i samorządu terytorialnego; od 1958 s. jest przedstawicielem wsi, wybranym przez jej mieszkańców dla utrzymania łączności między wsią a gromadzką radą narodową. SOMA [gr ], ciało; somatyczny, dotyczący ciała, cielesny, fizyczny; przeciwieństwo: psychiczny. SOMALI, piw. we wsch. Afryce między Zat. Adeńską a Oc. Indyjskim z przyl. Guardafui; 740 000 km*, ok. 2 000 000 mieszk., plemiona Somali i Galla (w większości wyznawcy islamu). Na pn. i zach. pagórkowate wyżyny (ponad 2000 m), na wybrzeżu Oc. Indyjskiego szeroka bagnista nizina; klimat gorący, suchy; obszary wyżynne stepowe przechodzące w pustynie; gl. koczownicza hodowla wielbłądów, bydła, owiec; S. politycznie dzieli się na: 1) S. Włoskie (Somalia), terytorium powiernicze zajmujące szeroki pas nadbrzeżny od Zat. Adeńskiej wzdłuż Oc. Indyjskiego; 514 000 km*, 1270 000 mieszk. (1953); gł. m. Mogadiszo; na pd. uprawa (sztuczne nawadnianie) kukurydzy, bananów, trzciny cukr.; hodowla; eksport żywicy do kadzideł (mirra), gumy arab., skór; 2) S. Brytyjskie, protektorat w pn. części piw. nad Zat. Adeńską; 176 000 km*, 640 000 mieszk. (1953); gl. m. Hargeisa (stoi.), Berbera; gł. hodowla; eksport skór, gumy arab., żywicy: 3) S. Francuskie, posiadłość nad Zat. Adeńską, przylegająca do cieśn. Bab-el-Mandeb; 22 000 km*, 65 000 mieszk. (1953); gł. m. i port Dżibuti; gł. hodowla, rybołówstwo, wydobycie soli; eksport soli, skóry; duże znaczenie gosp. portu Dżibuti połączonego z Addis Abebą; część wewnętrzna piw. (Ogaden) należy do Abisynii. SOMATYCZNE KOMÓRKI [gr- soma — ciało], wszystkie komórki ciała organizmu, z wyjątkiem komórek rozrodczych. SOMBART Werner (1863—1941), ekonomista niem., przedstawiciel nowszej szkoły hist.; Der modeme Kapitalismus (Współczesny kapitalizm). SOMBRERO, kapelusz hiszp. o szerokim rondzie; popularny w Ameryce Pd. SOMMA, rz. w pn. Francji, dł. 245 km; wpada do kanału La Manche; żeglowna w dolnym biegu, połączona kanałem z rz. Sambre i Oise; znana z walk podczas I wojny światowej. SOMMERFELD Arnold (1868—1951), fizyk niem.; wydatnie przyczynił się do rozwoju teorii kwantów, zwłaszcza w jej zastosowaniach do teorii budowy atomu i metali. SOMNAMBUL1ZM [lac.], lunatyzm — stan zbliżony do snu, w którym chory nieświadomie wykonywa różne czynności; może być objawem choroby psychicznej. SOMOSIERRA, przełęcz w górach Sierra de Guadarrama, w środk Hiszpanii, na drodze z Burgos do Madrytu; 30 XI 1808 szarża szwoleżerów poi. otworzyła Napoleonowi drogę do Madrytu. SONANTY [lac. sonans — dźwięczący], głoski r, 1, m, n, nazwane tak dlatego, że są dźwięczniejsze od innych spółgłosek. SONATA [wl.], utwór muz. instrumentalny, kilkuczęściowy, którego część pierwsza, zwana allegrem sonatowym, zbudowana jest na dwu kontrastujących tematach opracowywanych według pewnych reguł formalnych; dalsze części mają formę dowolną, lecz są związane z częścią pierwszą ogólnym charakterem, nastrojem i treścią muzyczną; s. triowa (triosonata), utwór muz. na 3 instrumenty (zwykle dwoje skrzypiec ł viola da gamba) z towarzyszeniem klawesynu; popularna w muzyce eur. XVII w.; prototyp sonaty. SONATINA [wł.], krótka, łatwa sonata o prostej budowie cyklu sonatowego. SONATOWY CYKL (klasyczny), muz. forma cykliczna ustalona w okresie wczesnego klasycyzmu, składająca się zazwyczaj z 4 części: 1) szybkiej (allegro) w formie sonatowej, 2) powolnej (andante, adagio), 3) menueta lub (od czasów Beethovena) scherza w formie 3-częściowej z triem, 4) szybkiego finału w formie sonatowej, ronda lub innej. Schemat ten ulegał w XIX w. różnym ewolucyjnym zmianom. Wg zasad s. c. budowane są następujące formy: sonata i sonatina (na różne instrumenty solowe); trio, kwartet, kwintet i formy kameralne o większej obsadzie; symfonia (na orkiestrę symf.); koncert na instrumenty) solo z orkiestrą. SONDA (fr.]: 1) iegl. przyrząd do mierzenia glęb. wody; używane są s. ręczne (olowianki), mechan., akust. (ecnosondy); 2) med. —zgłębnik. SORTOWNIK SONET [wł.], 14-wierszowy utwór lir. składający się z dwóch strof 4-wiersz., w których powtarzają się dwa rymy (ab ab), i dwóch 3-wiersz. powtarzających dwa (cd — s. włoski) lub trzy rymy (cde — s. francuski); powstał we Włoszech (Dante, Petrarka); do literatury poi. wprowadzony przez J. Kochanowskiego. SONG KOI (Czerwona Rzeka), rz. w Azji pd.-wsch., w Chinach i Wietnamie, dl. ok. 1000 km, dorzecze 100 000 km2, źródła w górach prow. Junnan, uchodzi deltą do Zat. Tonkińskiej na pd. od Hanoi; w dolnym biegu żeglowna. SONNINO Sidney (1847—1923), polityk i dyplomata wł., wielokrotny premier i min. spraw zagranicznych. SOPOT, m. i kąpielisko nadmorskie, pow. miejski, woj. gd., nad Zat. Gdańską; 40 700 mieszk. (1956); przemysł metal., spoż.; duży ośrodek turyst; 3 wyższe zakłady naukowe (WSE, W. Szkoła Muz., W. Szkoła Sztuk Pięknych), zakład wychowawczy dla dzieci umysłowo upośledzonych, biblioteki, teatr; plaża, zakład leczniczo-kąpielowy (borowina), park nadmorski. — Wczesnohist. gród slow., od 1283—1807 należał do cystersów w Oliwie, od XVI kąpielisko mieszczan gdańskich, rozbudowane od 1823; prawa miejskie 1901, 1920—39 w obrębie W. M. Gdańska. SOPRAN [wł.]: 1) najwyższy glos kobiecy lub chłopięcy; 2) śpiewak lub śpiewaczka o takim głosie (s. dramatyczny, liryczny, koloraturowy). Zob. też chór, klucz, mezzosopran. SOPRON [szępron], m. w zach. Węgrzech; 43 000 mieszk. (1953), mniejszość niem.; muzeum z zabytkami celt., rzym., kościoły z XIII w.; szkoła górn. i leśn.; przemysł: chem., włókien., spoż. SORÎBET [wl.], zimny napój z soków owocowych 1 cukru, z dodatkiem alkoholu. ' SORBONA, pierwotnie kolegium scholast.-teolog. w Paryżu, zał. 1253 przez Roberta de Sorbon (1201— 74); później fakultet teolog.; od 1884 w zabudowaniach dawnej S. mieszczą się wydziały: hist.-filozof. i matem.-przyrodn. oraz biblioteka Uniw. Paryskiego. SORBOZA, cukier prosty z grupy ketoheksoz (—ketozy); bezbarwne kryształki o smaku słodkim; otrzymuje się ją z glikozy; I-sorboza jest materiałem wyjściowym przy syntezie kwasu -«-askorbinowego (witaminy C). SORDINO -tłumik. SOREDIA (urwistki) —porosty. SOREK —ryjówka. SOREL: 1) Albert (1842—1906), historyk fr.; L’Europe et la Révolution Française (Europa a rewolucja francuska); 2) Georges (1847—1922), socjolog fr. pozostający pod wpływem drobnomieszczańskich koncepcji spot. -ekonom i filozofii idealistycznej; główny teoretyk — syndykalizmu; Réflexions sur la violence (Rozmyślania nad przemocą); 3) Cécile, wlaśc. Emilie Seurre (ur. 1873), aktorka fr.; role amantek w sztukach Dumasa, Sardou, Scribe’a. SORGE Friedrich Adolf (1828—1906), socjalista niem., wyemigrował do USA, przywódca amer, sekcji I Międzynarodówki. SORGO [wł.], durra, gryża, Andropogon sorghum — roczna trawa uprawna do 4—5 m wys.; b. odporna na suszę; pochodzi z pn. Afryki; najważn. obok ryżu zboże krajów tropik., zwłaszcza Afryki (mąka i kasza), stosowane też jako pasza dla bydła; z ziâm wyrabia się cukier, krochmal, alkohol ilp., z łodyg patokę; jako zboże uprawiane są również gatunki pokrewne; gat. A. technica dostarcza surowca na szczotki zw. ryżowymi. SORKWITY, w., pow. mrągowski, woj. olszt., na Pojez. Mazurskim; 450 mieszk. (1956); pałac w stylu ang. neogotyku; początek popularnego szlaku kajakowego Krutynią. SORMA Agnes, wlaśc. Zaremba (1865—1927), aktorka niem., zdobyła stawę na scenach berlińskich, m. 	in. u M. Reinhardta; role bohaterek w dramatach klas. i współczesnych. SORORAT [lac.]: 1) małżeństwo po śmierci żony z jej siostrą; 2) w poligynii równoczesne małżeństwo z siostrą lub siostrami żony; rozpowszechniony u plemion Indian Ameryki Pn. i w Australii. SORRENTO, m. i port w pd. Włoszech (Kampania) w ZaŁ Neapolitańskiej; 27 300 mieszk. (1936); wyjątkowo malownicze położenie, ośrodek turystyki. SORTOWNIA [niem.], oddział zakładu przeróbczego lub wytwórczego, w którym rozdziela się surowce, półwyroby lub wyroby na sortymenty; w górnictwie ponadto, wybiera się w s. ręcznie skalę płonną i przerosty z urobku. SORTOWNIK, aparat sortujący, klasyfikator, separator — maszyna do rozdzielania materiałów stałych (np. węgla, rud, wyrobów ceramicznych) złożonych  Limba: A — szyszka, B — skrócony pęd z 5 igłami SORTYMENT z cząstek lub kawałków o różnych własnościach lub wielkościach na frakcje (sortymenty) o tych samych prawie własnościach (jak wielkość ziarn, ciężar właściwy, własności magnetyczne itp.). SORTYMENT, asortyment — rodzaj, gatunek, kategoria produktów przemysłowych lub rolniczych przy podziale ich np. wg jakości, ceny albo innych cech pierwotnych Iud wtórnych, np. s. węgla, pszenicy; w szerszym znaczeniu jakość, jakościowa odmiana czegokolwiek. SORUS -►paprocie. SOS, radiotelegraficzny lub optyczny sygnał w alfabecie Morse’a (. . . . . .) nadawany bez odstępów pomiędzy poszczególnymi znakami, powszechnie używany przez statki znajdujące się w niebezpieczeństwie. SOSIURA Wolodymyr N. (ur. 1898), poeta ukr.; zbiory wierszy Czerwona zima, Czerwonogwardzista. SOSNA, Pinus, rodzaj drzew lub krzewów z rodziny sosnowatych; żyją ok. 800 lat; zimotrwale liście w kształcie igieł osadzonych po 2—5 na pędach skróconych; kwiatostan szyszka; s. zwyczajn a (P. silvestris) o 2 igłach na krótkopędzie, w Polsce niżowej pospolita, lecznicza; limba (P. cembra) 0 5 igłach, spotykana w wysokich położeniach górskich, w Tatrach i Karpatach; chroniona, niekiedy hodowana; w tajdze syberyjskiej występuje limba syberviska (P. sibiHca) nieprawidłowo nazywana Cedrem; nasiona z szyszek (orzeszki) jadalne; kosodrzewina, kosówka (P. mughus), płożący się krzew o 2 igłach, w Karpatach 1 Sudetach tworzy gęste zarośla ponad górną granicą lasu; chroniona. SOSNKOWSKI Kazimierz (ur. 1885), generał i polityk; członek Org. Bojowej PPS; szef sztabu 1 bryg. Legionów; kilkakrotny min. spraw wojsk., 1927— 1939 inspektor armii; w kampanii pol.-niem. 1939 dowodził wojskami na froncie pd., w rejonie Lwowa; 1940—41 min. stanu w rządzie emigrac., przywódca sanacyjnych ugrupowań emigracyjnych; przeciwnik Sikorskiego i porozumienia z ZSRR: 1943—44 nacz. wódz; zacięty przeciwnik Polski Ludowej. SOSNOGROM OLBRZYMI —sekwoja. SOSNOWICA, w., pow. parczewski, woj. lub.; duży zespól rybacki „Sosnowica“; ślady pałacu Sosnowskich z XVIII w. z parkiem (rezerwat). SOSNOWIEC, m. pow., woj. kat., na Wyż. śląskiej, nad Czarną Przemszą i jej pr. dopł. Brynica; 124 400 mieszk. (1956); duży ośrodek górn.-przemysł, (kopalnie węgla, huta żelaza, szkła, odlewnia, fabr. włókien, i in.); ośrodek kult.; zamek myśliwski z 1670 przebudowany 1830, park; Muzeum Górnicze — jedyne w Polsce. Prawa miejskie z 1902. SOSNOWSKI: 1) Józef (1863—1933), aktor i reżyser. związany gł. z Krakowem; role tragiczne (Masynissa w Irydionie, ksiądz Piotr w Dziadach, ksiądz Marek w trag. Słowackiego) oraz charakterystyczne w dramacie wspólcz.; 2) Oskab (1880—1939), architekt, prof. Polit. Warsz. i Lw., założyciel Zakładu Arch. Pol. przy Polit. Warsz. (1923); dom Tow. Ubezpieczeń w Warszawie; S. był również rzeźbiarzem, historykiem, teoretykiem arch, i zasłużonym pedagogiem. SOSTENÛTO [wl.], muz. powstrzymując, zwalniajac. ‘ SOTERIOLOGIA [gr.], teologiczna doktryna chrześc. o zbawieniu człowieka i świata przez Chrystusa; wchodzi w skład teologii dogmatycznej. SOTNIA [ros.], w kawalerii kozackiej pododdział odpowiadający szwadronowi. SOTTO VOCE [wl., sptto wocze], muz. półgłosem. SOULT [sul Nicolas Jean de Dieu (1769—1851), marszałek fr., książę Dalmacji; wsławił się pod Austerlitz i w Hiszpanii; był ministrem wojny i spraw zagr. za Ludwika Filipa. SOUS [fr., su], moneta 5-centymowa we Francji. SOUTHAMPTON [sautąmpten], m. i port handl. (linie transocean.) w W. Brytanii, nad kanałem La Manche (Hampshire); 178 300 mieszk. (1951); uniwersytet, pałac z XII w. i in. zabytki; stocznie; przemysł: okręt., maszyn., metalurg. SOUTH BEND [saut bend], m. w USA (Indiana), ok. 100 km od Chicago; 115 900 mieszk. (1950); zakta- 896 dy samochód. „Packard“, „Studebakzr“; produkcja maszyn rolniczych. SOUTHEND-ON-SEA [sąutend-on-s]:], m. port. w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia); 151 800 mieszk. (1951); kąpielisko, coroczne regaty. SOUTH SHIELDS [saut szi:ldz], m. i port w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia), u ujścia rz. Tyne; 106 000 mieszk. (1951); ruiny fortu rzym.; przemysł metal., chem., spoż.; po drugiej stronie rzeki dzielnica North Sbields (Tynemouth); stocznie, przemysł metal., włókien., ceram. oraz kopalnia węgla. SOUVENIR [fr., suwni:r], pamiątka, upominek; wspomnienie. SOVA Antonin (1864—1928), poeta czes.; liryk-impresjonista; Z mého kraje, Zpévy domova. SOWA: 1) — czubajka kania; 2) —sowy. SOWCHOZ [ros. sowietskoje choziajstwo], państwowe gospodarstwo roi. w ZSRR, w wysokim stopniu zmechanizowane; s. prowadzą gospodarkę wyspecjalizowaną w zakresie jednej lub kilku gałęzi podstawowych; 1956 — 5098 sowchozów, powierzchnia zasiewów 31,5 min ha. SOWIECK (dawniej Tylża), m. nad Niemnem (obwód kaliningradzki) w Ros. FSRR; 58 000 mieszk. (1939); kombinat celulozowo-papiern.; przemysł spożywczy. SOWIE GÓRY, masyw w Sudetach Srodk., między G. 	Wałbrzyskimi na zach. a G. Bardzkimi na wsch; zbudowany z archaicznych gnejsów (najstarsze skały w Sudetach), opada stromymi krawędziami; wierzchołki płaskie wys. 800—900 m, na ogół dość dobrze zalesione, na grzbietach pn. części gór łąki i pastwiska; najwyższy szczyt Wielka Sowa (1014 m). SOWIETSKAJA GAWAN, port radź. nad M. Japońskim; 60 000 mieszk. (1956); przemysł rybny, drzewny; wywóz drewna. SOWIŃSKI: 1) Józef Longin (1777—1831), generał; początkowo 1794 oficer dywizji Dąbrowskiego, potem w armii Ks. Warsz., stracił nogę w kampanii 1812; od 1820 komendant szkoły aplikacyjnej; zginął dowodząc obroną Woli ; 2) Wojciech (1805—80), kompozytor, autor pierwszego słownika biograf, muzyków poi., wydanego 1857 po fr., 1874 po poi.; 3) Leonard (1831—87), poeta, dramaturg, publicysta, pamiętnikarz, badacz folkloru i literatury ukr.; działacz polityczny, zesłaniec; Poezje, dramat Z życia. SOWIŃSKI-LOCA Ignacy (ur. 1914), działacz ruchu robotn., członek KZMP i KPP, więzień sanacji, w okresie okupacji w ruchu oporu, od 1942 w PPR, członek KC PPR oraz PZPR do 1954, 1956 dokooptowny do KC i wybrany do Biura Polit., od 1957 przewodniczący CRZZ. SOWIZDRZAŁ, sowizrzał — postać żartownisia w literaturze lud. od XV w.; w literaturze poi. tytuł powieści z ok. 1530, stanowiącej przeróbkę niem. Eulenspiegel; sowizdrzalska literatura, utwory satyr, z XVII w., pisywane w formie dialogów, satyr, piosenek itp. głównie przez mieszczan krakowskich SOWY, Strigiformes, rząd ptaków liczący ok. 200 gatunków; obejmuje dwie rodziny: plomykówki i sowy właściwe; oczy zwrócone ku przedowi, otoczone piórami tworzącymi — szlarę; silnie rozwinięty słuch; budowa nóg i dzioba podobna jak w rzędzie drapieżnych; gęste upierzenie, pióra miękkie; cichy lot; tryb życia nocny; żywią się mniejszymi kręgowcami, owadami; przeważnie osiadłe; w Polsce m. in.: puchacz, puszczyk, sowa uszata, pójdżka, płomySOXHLETA [zotkslet] APARAT, sokslet — szklany aparat specjalnej konstrukcji, stosowany do —ekstrakcji ciągłej ciał stałych za pomocą cieczy; zbudowany przez chemika niem. F. Soxhleta (1848—1926). SÓD Na, natrium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 11; lekki, miękki, srebrzysty metal alkaliczny; utlenia się na powietrzu; rozkłada wodę; chem. aktywny; w przyrodzie w największych ilościach występuje w postaci chlorku sodu (w pokładach soli kamiennej, wodzie morskiej, solankach) oraz jako glinokrzemiany i krzemiany sodu; otrzymuje się przez elektrolizę stopionego chlorku lub wodorotlenku sodu; J. Sowiński  Tablica 79 SILNIKI I 1 — Kolo wodne Rzymian do wypompowywania wody z kopalni miedzi (II w. p.n.e.). 2 — Kolo łopatkowe turbiny wodnej Peltona. 3 — Grupa turbin wodnych Peltona. 4 — Koło łopatkowe turbiny wodnej Kapłana, 5 — Wiatrak napędzający pompę łańcuchową (wg ryciny z 1686 r.). 6 — Nowoczesny silnik wietrzny z kołem łopatkowym o średnicy 6,1 m, 7 — Turbina parowa elektrowni w Czechnicy. 8 — 12-cylindrowy silnik Diesla do lokomotyw spalinowoelektrycznych. 9 — Wał korbowy okrętowego silnika Diesla o mocy 10 000 KM, 10 — Silnik okrętowy Diesla o mocy 3 600 KM.  Tablica 80 SILNIKI II 11 — 8-cylindrowy silnik samochodowy Diesla 65 KM. 2 — Silnik spalinowy stacjonarny „Wola" produkcji polskiej. 3 — Silnik lotniczy tłokowy dwugwiazdowy (14-cylindrowy). 4 — Lotniczy silnik turboodrzutowy w układzie dwuprzeplywowym. 5 — Wieńce łopatkowe wirnika turbiny gazowej. 6 — Przekrój podłużny lotniczego silnika turbośmigłowego. 7 — Dwa bliźniacze lotnicze silniki turboodrzutowe podczas oględzin kontrolnych, 8 — Silnik prądu stałego' do napędu walcarki (4900 KW. 160 obr/min.).  897 SPANN używany jest jako środek redukujący, w syntezie organicznej itp. SÓJKA, Carrulu.i glandarius, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny krukowatych; lasy Eurazji i pn. Afryki; osiadła lub koczująca; dl. 35 cm, rozpiętość skrzydeł 55 cm; wszystkożerna. SÓL, chem. -»-sole. SÓL KAMIENNA: 1) halit (nazwa mineralog.) — bezbarwny minerał występujący w sześcianach o doskonałej lupliwości; 2) gł. skala złóż solnych, powstałych przez odparowanie wody płytkich zatok morskich lub jezior słonych; jej podstawowym składnikiem jest -«-chlorek sodu; eksploatacja złóż solnych odbywa się sposobem suchym, tj. przez górnicze wybieranie, oraz sposobem mokrym, tj. przez rozpuszczenie w woEksploatacja złóż solnych sposobem mokrym (ługownia) dzie skały solnej i następnie odparowanie w warzelni otrzymanego roztworu (solanki); s. k. znajduje zastosowanie: jako s. kuchenna (jadalna) — oczyszczona, s. pastewna — kawały soli odpadkowej otrzymanej przy odparowaniu solanki, dawane zwierzętom hod. do lizania, oraz jako surowiec przemysłu chem.; w Polsce kopalnie soli w Wieliczce i Bochni oraz w Wapnie pod Inowrocławiem. SÓWKI, Noctutdae, rodzina nocnych motyli różnej wielkości, licząca około 20 000 gatunków (w Polsce — 500); skrzydła z charakterystycznym pręgowatym deseniem; gąsienice roślinożerne, liczne są szkodnikami, np. strzygonia, błyszczka. SP -»-Stronnictwo Pracy. SPA, m. w Belgii (prow. Liège); 8900 mieszk. (1954); słynne uzdrowisko. — W lipcu 1920 konferencja przedstawicieli Ententy oraz Niemiec w sprawie reparacji i rozbrojenia; udział delegata Polski Wl. Grabskiego dla uzyskania pośrednictwa w rokowaniach z Rosją Radź.; podpisanie układu z Czechosłowacją w sprawie podziału Śląska Cieszyńskiego. SPAAIC Paul Henri (ur. 1899), polityk belg., socjaldemokrata, kilkakrotny minister i premier; 1949/50 przewodn. zgromadzenia doradczego Rady -»-Europejskiej; od 1936 gen. sekretarz NATO; zwolennik uzbrojenia NRF. SPACJA [lac.], druk.: 1) odstępy między poszczególnymi literami wyrazu, inaczej druk rozstrzelony; 2) -»-justunek o stopniu równym stopniowi pisma (-»-drukarskie miary); służy do tworzenia odstępów między wyrazami lub literami. SPADANIE, ruch ciała pod wpływem siły ciężkości (-»-grawitacja); w próżni ciało spada ruchem jednostajnie przyspieszonym. Zob. też przyspieszenie (ziemskie). SPADEK [lac. hereditas], ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, przechodzących na spadkobierców; nie wchodzą do s. prawa związane z osobą zmarłego (np. renty dożywotnie) lub pizechodzące z mocy przepisów szczególnych na inne osoby (np. należności z polis ubezpieczeniowych). SPADOCHRON, urządzenie do bezpiecznego opuszczania ciężarów z samolotu lub balonu na ziemię; środek ratunkowy dla załogi i pasażerów. SPADOCHRONOWY SPORT, lotnicza dyscyplina sportowa obejmująca następujące konkurencie: skoki z 1000 m grupowe i indywidualne na celność lądowania, z 1500 m z opóźnieniem otwarcia spadochronu na celność lądowania i styl spadania, z 2200 m skoki z opóźnieniem z oceną stylu spadania i wykonania nakazanych figur oraz skoki na wodę. Spadochron: 1 — kopula z tkaniny, 2 — sznury, 3 — spadochronik pilotowy, 4 — szelki, 5 — spadochroniarz SPAD2, zbierana przez pszczoły słodka ciecz występująca na drzewach; sa to wydaliny mszyc oraz czerwców; miody spadziowe, znacznie różnią się od innych zapachem i smakiem. SPAGHETTI [wl.], b. cienki makaron; wł. potrawa narodowa. SPAHIS [pers.]: 1) żołnierz dawnej nieregularnej kawalerii tur.; od połowy XIX w. konne oddziały arab. w służbie fr. w Al gen i i Tunezji; 2) feud. właściciel ziemski w Turcji sultańskiej. SPALANIE, gwałtowne łączenie się substancji z tlenem połączone z wydzielaniem znacznych ilości ciepła oraz światła. SPALINOWY SILNIK, maszyna przetwarzająca energię chem. paliwa (ciekłego lub gazowego) drogą spalania na energię cieplną, a tę z kolei na energię mech.; 1) s. s. tłokowy T jffis przetwarza energię chem. • 3N=j paliwa w przestrzeni robo- 5t_J czej jednego lub więcej HOT cylindrów, a energię mech. /ry* przekazuje się na wał /I®, pędny za pośrednictwem V mechanizmu korbowego; , rozróżnia się tu: a) s. s. czterosuwowe (cztero- Silnik spalinowy dwusutaktowe), w których obieg wowy: 1 — spalanie i rozcieplny (napełnianie, sprę- prężanie, 2 — wydech, żanie, spalanie i rozpręża- napełnianie i sprężanie nie, wydech) powtarza się co cztery suwy tłoka (co dwa obroty walu): b) s. s. dwusuwowe (dwutaktowe), w których obieg powtarza się co dwa suwy tłoka; s. s. tłokowe mogą mieć zapłon żarowy (od -»gruszki żarowej), iskrowy (od -»cewki zapłonowej lub -»iskrownika) lub samoczynny, występujący w s. s. wysokoprężnych (Diesla) i następujący samorzutnie po wtryśnięciu Silnik spalinowy czterosuwowy: 1 — suw zasysania, 2 — suw sprężania, 3 — zapłon mieszanki paliwowej i suw rozprężania, 4 — suw wydechowy (rozrząd w głowicy cylindra) paliwa w chwili najwyższego sprężenia; 2) s. turbospalinowy -»turbina (spalinowa). S. s. znajdują szerokie zastosowanie zarówno w przemyśle, jak i w transporcie do napędu samochodów, ciągników, lokomotyw, statków, samolotów itp. Tabl. 80. SPALINY, synonim -»gazów spalinowych. SPALLANZANI Lazaro (1729—99), przyrodnik wł., znany z badań nad mikroorganizmami, krwiobiegiem, trawieniem, rozwojem zarodkowym i regeneracją. SPALSKIE LASY (Pilicka Puszcza), kompleks lasów w dorzeczu Pilicy, niegdyś teren polowań książąt mazow. i królów poi.; w drzewostanie przeważa sosna, świerk, dąb, olcha, grab; rezerwaty (fragmenty pierwotnej puszczy). SPAŁA, ośrodek sportowy i wypoczynkowy nad Pilicą w Lasach Spalskich, woj. łódź.; w okresie międzywoj. letnia rezydencja prezydenta. SPAŁA ŻYWI CZARSKA, okorowana na czerwono część pnia rosnącego drzewa, na której wykonuje się nacięcia w celu spowodowania wycieku żywicy. SPAŁOWANIE: 1) wykonywanie spał żywiczarskich na drzewach przeznaczonych do żywicowania; 2) ogryzanie kory przez jelenie w okresie wiosennym i zimowym; powoduje szkody w drzewostanach. SPANIEL, pies myśliwski lub pokojowy o średnio długiej sierści różnej maści; wys. ok. 40 cm. Zob. też cocker-spaniel. SPANIOLOWIE -»Sefardim. SPANN Othmar (ur. 1878), socjolog austr., swoje idealistyczne i totalistyczne koncepcje co do metafizycznych podstaw socjologii przedstawił w kilku 57 	Mała Enc. Powsz. PWN  SPARCETA kolejnych pracach, m. in. w Der wahre Staat (Prawdziwe państwo). SPARCETA -►esparceta. SPARDEK [ang.], środkowa, spacerowa część górnego pokładu na statkach pasażerskich. SPARMANIA, lipka pokojowa, Sparmannia africana — krzew z rodziny lipowatych; pochodzi z pd. Afryki; liście duże, klapowane, jasnozielone, miękko owłosione; roślina doniczkowa. SPARRING [ang., spą:ryń], bokserska walka treningowa. SPARTA (Sparti), m. w pd. Grecji (Peloponez), gł. m. roln. Lakonii; 11 000 mieszk. (1951); w pobliżu ruiny staroż. Sparty (Lacedemonu). — W starożytności stolica -«Lakonii; wbrew ówczesnym zwyczajom była m. nie obwarowanym, wg Spartiatów jej mury stanowiły wojska spart.; S. była obok Aten najpotężniejszym państwem staroż. Grecji; historia państwa spart. -«Grecja. SPARTAKUS, niewolnik rzym., z pochodzenia Trak, gladiator, wódz jednego z największych powstań niewolników (73—71 p. n. e.), które objęło całą Italię i z trudnością zostało stłumione (Pompej usz, Krassus). SPARTAKUSA ZWIĄZEK, utworzona 1916 z grupy bojowej „Internationale“ nielegalna organizacja lewicowych działaczy niem. socjaldemokracji skupiających się wokół R. Luksemburg, K. Liebknechta, F. 	Mehringa i W. Piecka; przeciwstawiał się oportunistycznej polityce prawicowego kierownictwa SPD i dążył do socjalistycznych Niemiec drogą rewolucyjną; 1917—18 wchodził w skład —USPD, następnie stał się trzonem kierowniczym niem. partii komunistycznej; odegrał czołową rolę w walkach rewolucyjnych 1918—19. SPASOWICZ Włodzimierz (1829—1906), prawnik, publicysta, historyk literatury; wspólwydawca Volumina legum; za 1. „Ateneum“; prace z zakresu literatury i prawa; członek Akad. Umiejętn. w Krakowie. SPASOWSKI Władysław (1878—1941), postępowy filozof, uczony, pedagog, działacz lewicy naucz., członek Tow. Oświaty Demokr. -►„Nowe Tory“; Wyzwolenie człowieka w świetle filozofii, socjologii pracy i wychowania ludzkości, Zasady samokształcenia. SPATiF -«Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu. SPATY -«szpaty. SPAWALNICTWO, dział technologii metali obejmujący procesy trwałego łączenia przez doprowadzenie ciepła do miejsca, gdzie ma powstać złącze; do procesów łączenia metali za pomocą ciepła należą: spawanie, zgrzewanie i lutowanie. SPAWANIE, łączenie metali przez stopienie części łączonych w miejscu zetknięcia się; najczęściej stosowanym źródłem ciepła przy s. jest łuk elektryczny lub płomień acetylenowo-tlenowy. Zob. też aluminotermia. SPAZM [gr.]: 1) med. dłużej trwający kurcz mięśni w wyniku uszkodzenia drogi ruchowej w mózgu lub w rażeniu; 2) w 1. mn. gwałtowny plącz z łkaniem. SPĄG: 1) warstwy skalne zalegające poniżej wybieranego pokładu lub żyły; 2) potocznie — dolna powierzchnia wyrobiska, czyli tzw. spodek. Zob. też pokład, warstwa. SPD, Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Socjaldcm. Partia Niemiec), zaczątkiem jej była Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza zał. 1869 przez W. Liebknechta i A. Bebla w Eisenach; „eisenachczycy“ przeciwstawiali się kierunkowi oportunistycznemu „lassalczyków", zwolenników F. Lassalfe’a, skupiających się od 1863 w Powszechnym Niem. Związku Robotników; 1875 na zjeżdzie w Gotha oba te kierunki zjednoczyły się na zasadzie tzw. „programu gotajskiego“ w SPD, która odgrywała czołową rolę w II Międzynarodówce; od początku ukształtowały się w niej 3 kierunki: lewicowy z Liebknechtem, Mehringem, Różą Luksemburg i in. na czele, reformistyczny, którego ideologiem był Bernstein, i centrystowski, reprezentowany gł. przez Kautsky’ego; w okresie I wojny świat, reformiści poparli imperialistyczny rząd niem., część centrowców i leW. Spasowski 898 wica wyodrębniły się 1917 w -«USPD; 1918—19 będący u władzy odłam prawicowy SPD z Ebertem, Noskem i Scheidemannem tłumił rozwój -«rewolucji listopad., której przewodził Zw. Spartakusa i częściowo USPD; od 1918 partia kontynuowała taktykę refomiistyczną, 1933 rozwiązana, a część jej działaczy dostała się do obozów koncentracyjnych lub emigrowała; po II wojnie świat, część prawicowych działaczy partii utworzyła 1946 SPD w Niemczech Zach.; liczy ona ok. 600 tys. członków, ma liczne reprezentacje w Bundestagu; przewodniczący: do 1952 K. Schumacher, następnie E. Ollenhauer; w Niemczech Wsch. odbudowana przez lewicowych działaczy SPD połączyła się 1946 z KP Niemiec w -«SED. SPEAKER -spiker. SPECJACJA [łac.], procesy ewolucyjne prowadzące do powstawania nowych gatunków w przyrodzie. SPECYFIKI [łac.], leki produkowane przez przemysł farmaceutyczny i sprzedawane w aptekach w stanie gotowym, najczęściej pod nazwami prawnie chronionymi. SPEIDEL Hans (ur. 1897), niem. generał, w okresie II wojny świat, szef sztabu wojsk okupacyjnych we Francji, następnie 1944 szef sztabu marszałka Rommla, od 1951 doradca wojsk. tzw. urzędu Blanka, od 1955 przedstawiciel wojsk. NRF w NATO, od 1957 dowódca sil lądowych NATO w Europie śródkowej. SPEKE [spi:k] John H. (1827—1864), podróżnik ang. po środk. Afryce; 1858 z Burtonem odkrył jez. Tanganika i Wiktorii; badał ich brzegi oraz bieg górnego Nilu. SPEKTAKL [fr.J, przedstawienie teatralne, widowisko. SPEKTRALNA ANALIZA —widmowa analiza. SPEKTROFOTOMETR [lac.-gr.], przyrząd do wyznaczania natężenia światła w różnych częściach widma. SPEKTROGRAF [lac.-gr.], spektrometr zaopatrzony w urządzenie do fotografowania widma; s. dla promieni X, przyrząd do otrzymywania i fotografowania widm promieni —Roentgena; widmo otrzymuje się przez selektywne odbicie promieni X od kryształu. SPEKTROGRAF MAS, przyrząd do rozdzielania jonów pierwiastków chem.; rozpędzone zjonizowane atomy o tej samej masie i tym samym ładunku elektr. ogniskowane są za pomocą pól elektr. i magnet., wskutek czego padają na to samo miejsce płyty fotogr., na której otrzymuje się prążki; z położenia każdego z prążków można dokładnie określić masę danych jonów; spektrografem mas zmierzono masy izotopów różnych pierwiastków. SPEKTROHELIOGRAF [lac.-gr.], przyrząd do fotografowania atmosfery Słońca w wybranym wąskim zakresie widmowym (np. w świetle linii wodorowej lub wapniowej); uwidacznia wiele szczegółów na powierzchni Słońca niewidocznych innymi sposobami. SPEKTROHELIOSKOP, odmiana —spektroheliografu, umożliwiająca obserwacje wizualne szczegółów powierzchni Słońca. SPEKTROMETR, spektroskop, którym się mierzy długość fali poszczególnych linii widmowych. Tabl. 39. SPEKTROSKOP, przyrząd do otrzymywania i obserwowania widm; składa się z — kolimatora, — pryzmatu oraz — lunety. tródCo śmatta Schemat spektroskopu SPEKTRUM BIOLOGICZNE, procentowe zestawienie udziału poszczególnych form życiowych organizmów w danym zespole lub na danym terenie. SPEKULACJA [łac.]: 1) działalność gospodarcza obliczona na szybki i wygórowany zysk; 2) wykupywanie towarów w celu dalszej ich odprzedaży z zyskiem, ukrywanie i gromadzenie w tymże celu towarów powszechnego użytku w nadmiernych ilościach; 3) abstrakcyjne dociekania. SPELLMAN [spelman] Francis Joseph (ur. 1889)„ arcybiskup N. Jorku, od 1946 kardynał.  899 SPENCER [spęnse] Herbert (1820—1903), ang. filozof i socjolog, z wykształcenia inżynier; twórca systemu filozof, opartego na pojęciu ewolucji, w której formy zróżnicowania i integracji współdziałają harmonijne prowadząc do postępu; tale pojętą teorię ewolucji jako pierwiastka wiążącego przedstawił w pracy First Principles (Pierwsze zasady), stanowiącej I tom jego 10-tomowej Synthetic Philosophy (Filozofii syntetycznej). SPENSER [spęnse] Edmund (ok. 1552—99), poeta ang., autor licznych wierszy lirycznych, eposów, m. H. Spencer in. The Faêrie Queene (Królowa wróżek), odznaczających się zaletami stylu (nowa wersyfikacja, rytmika); wprowadził epiczno-liryczne -►stance S. SPERANSKI Michaił M. (1772—1839), polityk ros.; zwolennik umiarkowanych reform państwowych; kierował pracami nad kodyfikacją praw rosyjskich. SPERMA -►nasienie (męskie). SPERMACET -olbrot. SPERMATOFOR [gr.], pakiet plemników w otoczce, wprowadzany w czasie -►kopulacji do dróg rodnych samicy lub przyklejany przy wejściu do nich (np. u niektórych pierścienic, mięczaków, stawonogów i płazów). SPERMATOGENEZA [gr.], powstawanie męskich komórek rozrodczych, czyli plemników, po wielokrotnych podziałach komórek macierzystych zw. spermatogonialnymi; kolejne stadia; komórka spermatogoniałna — spermatocyt pierwotny — 2 spermatocyty wtórne — 4 spermatydy — 4 plemniki. SPERMATOZOID -plemnik. SPERONI lub Sperone (1500—88), humanista w!., filozof, dramaturg i krytyk, zwolennik Arystotelesa; tragedia Canace, dialogi o języku. SPESSARTYT — lamprofiry. SPEZIA —La Spezia. SPĘCZANIE, jeden z procesów kucia polegający na zmniejszeniu długości (wysokości), np. pierścienia lub krążka, przy jednoczesnym zwiększeniu średnicy. SPICA —Panna. SPICCATO [wł.], muz. ostre oddzielanie dźwięków za pomocą lekkich, krótkich, rzucanych ruchów smyczka. Zob. też staccato. SPICHRZOWE ORGANY, części rośliny, w których nagromadzają się substancje zapasowe, jak skrobia i in. cukry, tłuszcze, białka; np. korzeń marchwi, bulwa ziemniaka. SPICYN Aleksandr A. (1858—1931), archeolog ros.; badał kontakty rusko-skandynawskie. SPIEKANIE, aglomeracja — przeróbka niektórych rodzajów rud w celu uzyskania kawałków o wielkości najodpowiedniejszej do wytapiania metalu; w wyniku ogrzewania drobne ziarna rudy łączą się w większe kswfijk i. SPIELHAGEN Friedrich (1829—1911), powieściopisarz niem.; przedstawiał życie spoi.-polit. Niemiec z pozycji liberalnej burżuazji; Natury problematyczne, Miot i kowadło. SPIESS Henry (1876—1940), poeta szwajc. piszący w języku fr., symbolista; wiersze liryczne, odznaczające się muzykalnością, Rimes d'audience, Le silence des heures, Simplement. SPIKER [ang. speaker]: 1) przewodniczący Izby Gmin w W. Brytanii; 2) przewodniczący Izby Reprezentantów w USA; 3) osoba zapowiadająca poszczególne pozycje programu radiowego i telewizyjnego. SPILSNIANIE, wytwarzanie —filcu przez zbijanie włókien wełnianych lub sierści i poddawanie ich działaniu wilgoci i ciepła. • SPIN, termin używany w fizyce atomu i jądra, oznaczający —kręt cząstki elementarnej lub jądra atomu; każda z tych cząstek ma sobie właściwy kręt, będący niewielką wielokrotnością wielkości h/2n (h — stała —Plancka); towarzyszy mu moment magnetyczny. SPINEL CHROMOWY -chromit SPINELE [wł.], izomorficzna grupa minerałów, glinianów lub żelazianów magnezu, żelaza, cynku i manganu; krystalizują w układzie regularnym, najczęściej w postaci ośmiościanów. 57* SPITSBERGEN SPINOZA Benedictus (Baruch) de (1632—77), filozof hol. pochodzenia żyd.; czołowy przedstawiciel racjonalizmu XVII w.; dualizmowi Kartezjusza przeciwstawił monizm, uznając istnienie tylko jednej jedynej substancji (Boga, czyli przyrody); prawa przyrody utożsamiał z prawami mechaniki; wyznawca skrajnego determinizmu, wolność określał jako uświadomioną konieczność; 1656 wyklęty przez rabinów żyd. i wysiedlony z Amsterdamu; Traktat o poprawie rozumu, Etyka. SPIRA (Speyer), m. i port nad Renem w NRF (Palatynat); 34 400 mieszk. (1956); romańska katedra z grobami 8 cesarzy niem.; muzeum; przemysł: włókien., obuwn., chem. — Siedziba sejmów i najwyższego sądu Rzeszy Niem. 1527—1689; 1529 protest przedstawicieli ewang. przeciw zakazowi Reformacji (stąd „protestanci“). SPIRALE: 1) geom. niektóre krzywe płaskie, przypominające swym kształtem sprężynę; w technice ważne są trzy rodzaje s.: s. Archimedesa (rys. a); B. Spinozaopisuje ją punkt oddalający się od pewnego punktu stałego po prostej, która jednocześnie obraca się dokoła tego punktu tak, że odległość ruchomego od stałego jest proporcjonalna do kąta obrotu; równanie s. A. we współrzędnych biegunowych r, <p, jest r= o<p, s. hiperbolicznej Spirale: a — Archimedesa, b — hiperboliczna, c — logarytmiczna r *=* a/<p (rys. b), s. logarytmicznej r =** ae^T (rys. c); 2) lotn. figura akrobacji lotniczej. SPIRITUS MOVENS [łac. duch poruszający], sprężyna, dusza, motor jakiejś sprawy. SPIROCHETY [gr.], krętki (bakterie). SPIROMETRIA [łac.-gr.], med. jeden ze sposobów mierzenia tzw. pojemności życiowej płuc (objętości powietrza wydychanego i wdychanego) za pomocą przyrządu zwanego spirometrem. SPIRYTUALIŚCI [łac.]: 1) zwolennicy spirytualizmu; 2) surowszy odłam franciszkanów XIII w., nawiązujący do Joachima de Frasi (zm. ok. 1202), autora Evangelium aeternum (Ewangelii wiecznej), i atakujący świecka władzę papieża. ŚPIRYTUALIZM [łac.], pogląd filoz., wg którego osnową bytu jest duch. SPIRYTUS: 1) wodny roztwór, zawierający powyżej 90*/« alkoholu —etylowego; s. surowy (surówka) jest s. ok. 90V» zanieczyszczonym szkodliwymi produktami fermentacji (—fuzlem); surówka oczyszczona przez rektyfikację zawiera ok. 96°/t alkoholu etylowego; 2) s. drzewny —metylowy alkohol. SPIRYTYZM [łac.], wiara w duchy, szczególnie osób zmarłych, ich rzekome oddziaływanie na losy żyjących i możliwość porozumiewania się z nimi za pośrednictwem mediów (—mediumizm). SPIS AK Michał (ur. 1914), kompozytor; utwory orkiestr., kamer., wok.; przebywa stale we Francji. SPISZ, kotlina otaczająca Tatry od wsch. i pd.-wsch., w dorzeczu górnego Popradu i Hornadu; ok. 3654 km2, zamieszkana gł. przez Słowaków i Polaków, częściowo przez Węgrów, Niemców i Rusinów; część pn. od 1920 w granicach Polski, reszta w Czechosłowacji. Tabl. XIII. SPISZ POLSKI —Magura Spiska. SPITSBERGEN [spiebergen], archipelag arktyczny, należący do Norwegii (prow. Svalbard); gł. wyspy: Spitsbergen Zach. (ML Newton 1717 m), Ziemia Pn.-Wsch., wyspa Edge’s, Wyspa Barentsa; 61229 km*, ok. 2000 mieszk.; fiordy, lodowce; klimat polarno-mor.; gł. osiedla: Longyearbyen (ok. 1000 mieszk., radiostacja), Barentsburg; kopalnie węgla (norw. i radź.). 1932—33 (II Międzynar. Rok Polarny) poi. stacja nauk.-obserwacyjna na Wyspie Niedźwiedziej;  SPITTELER 900 1957—58 (III Międzynar. Rok Polarny) na wyspie Spitsbergen. Tabl. 13. SPITTELER Carl, wlaśc. Tandem Carl Felix (1845—1924), pisarz szwajc.; ballady realistyczne, nowele i opowiadania: Konrad porucznik, Imago, poemat Olympischer Frühling (Olimpijska wiosna). Nagroda Nobla 1919. SPIŻ, brąz cynowo-cynkowy lub cynowo-ołowiowy — stop miedzi, cyny i cynku, o zawartości od 4 do li*/» cyny i od 2 do 7*/t cynku oraz, w celu polepszenia obróbki skrawaniem, od 2 do 6*/» ołowiu; s. ma dobre własności wytrzymałościowe, dlatego też używa się go do wyrobu części maszyn narażonych na znaczne obciążenia; dawniej ze s. wyrabiane były armaty. „SPIŻOWE PRAWO" PŁACY ROBOCZEJ, sformułowanie przez Ricarda, a nazwane tak przez Lassalle'a, głosi, że wysokość płacy roboczej w kapitalizmie jest zawsze określona przez minimum środków koniecznych do utrzymania przy życiu robotnika i jego rodziny i dlatego wszelka walka o podniesienie płacy roboczej jest zawsze skazana na niepowodzenie. SPLANCHNOLOGIA [gr.], dział anatomii, nauka 0 budowie trzewi. SPLĄTEK, protonema, wielokomórkowy zielony utwór podobny do nitkowatych glonów; powstaje po wykiełkowaniu zarodnika u mchów 1 wątrobowców; na s. wytwarzają się pączki,' z których rozwijają się ulistnione pędy mchu potomnego z organami rozmnażania. Zob. też przemiana pokoleń (rys.). SPLEEN [ang., spli:n], nastrój zniechęcenia i nudy, zlv humor. SPLENDID ISOLATION [ang., splęndyd ajsalęjszn — wspaniałe odosobnienie], wyrażenie R. —Salisbury’ego na określenie niechęci Anglików do wiązania się sojuszami i udziału w sprawach kontynentu europej- Śpiewka skiego. SPLEWKI, Branchiura, rząd skorupiaków niższych; pasożytują na skórze ryb, przytwierdzając się przyssawkami; ciało spłaszczone, tarczowate; jeden z gatunków wyrządza szkody w hodowlach karpi. SPLIT, m. i gl. port Dalmacji (Jugosławia); 77 000 mieszk. (1954); zabytki architektury rzym. (pałac Dioklecjana, twierdza Klis); stocznia, cementownie, przemysł chem.; ośrodek turyst.; w okolicy uprawa winorośli. SPLOT TKACKI, porządek przeplatania nitek osnowy i wątku w tkaninie; rozróżnia się trzy zasadnicze s. t.: s. płócienny, każda nitka osnowy pokrywa co drugą nitkę wątku i przeciwnie; jest najgęstszy, daje powierzchnię gładką, lewa i prawa strona tkaniny są jednakowe; tkanina ma dużą wytrzymałość Sploty tkackie: 1 — płócienny, 2 — skośny wątkowy, 3 — satynowy, 4 — atłasowy i odporność na zużycie, ale jest sztywna; s. skośny, pokrycia nitek są przesunięte w każdej następnej nitce o jedną nitkę; w tkaninie występują zawsze skośne rządki; tkanina jest miękka i giętka, ale słabsza; s. satynowy albo atłasowy, luźniejszy od obu poprzednich; skrzyżowania nitek są rozproszone i niewidoczne, tkanina ma silny połysk po stronie pokrycia wątkowego, tj. tej, na której widoczne jest więcej nitek wątku niż osnowy; od tych zasadniczych s. można tworzyć nieograniczoną ilość s. pochodnych, a łącząc je wzajemnie — s. złożone. SPLÜGEN, przeł. w Alpach Lepontyjskich na pograniczu Szwajcarii i Włoch, uważana za granicę Alp Zach. i Wsch.; wys. 2117 m; wykorzystywana komunikacyjnie już za czasów rzymskich. SPŁAW: 1) transport drewna lub innych towarów z biegiem rzek; 2) dawna nazwa żeglugi rzecznej w Polsce. Tabl. 33. SPŁAWA NEYMAN Jerzy —Ncyman Spława Jerzy. SPŁAWY, zasieki o pochyłych ścianach do zsypywania buraków cukrowych; piąd wody w rynnie znajdującej się u dołu unosi buraki do cukrowni. SPŁONKA: 1) metalowa rurka napełniona łatwo detonującym materiałem wybuch.; s. służy do wywo¬ ływania eksplozji materiału wybuch, w otworze strzałowym; jest b. czuła na uderzenia i płomień; 2) składowa część naboju broni palnej. SPOCZNIK -schody. SPODOUSTE, Selachii, gromada ryb chrząstnoszkieletowych; prawie wyłącznie morskie; poprzeczny otwór ustny na spodzie głowy; 5 — 7 szczelin skrzelowych; należą do nich rekiny i płaszczki. SPOHR Ludwig (1784—1859), niem. skrzypek i kompozytor wczesnoromantyczny; koncerty skrzypc., operv. SPOINA, fuga: 1) miejsca zetknięcia się w murach poszczególnych cegieł, kamieni itp.; rozróżnia się s. wspome (np. w murach ceglanych s. poziome), poprzeczne i podłużne; spoinowanie, wykańczanie zewnętrznej powierzchni murów nie tynkowanych przez staranne obrobienie spoin; 2) w robotach spawalniczych część złącza składająca się całkowicie ze stopionego i zastygłego metalu. SPOIWO: 1) bud. materiał wiążący — materiał do spajania elementów budowlanych (kamieni, cegieł itp.); s. organiczne, tzw. lepiszcza (asfalty, smoły węglowe, smoły drzewne), tężeją przez krzepnięcie lub ulatnianie się rozpuszczalników, nie tworząc trwałych związków chem. z materiałem elementów łączonych; s. mineralne tworzą, po zmieszaniu z wodą, masę plastyczną mającą własność twardnienia i tworzenia trwałych połączeń chem. (wapno, gips, cement); stosowane w połączeniu z kruszywem w zaprawach i betonach; 2) miner. s. skalne, lepiszcze — substancja miner., która spaja ziarniste składniki okruchowych skał osadowych (piaskowców i zlepieńców); rozróżnia się cztery rodzaje spoiw: wapniste (kalcyt), krzemionkowe (kwarc, chalcedon lub opal), ilaste i żelaziste; 3) techn. —luty. SPOJÓWKA, błona pokrywająca wewnętrzną powierzchnię powiek i przednią powierzchnię gałki ocznej (—oko); zapalenie s. występuje jako następstwo nadmiernych bodźców zewnętrznych (świetlnych, chemicznych, mechanicznych), zakażenia, nie wyrównanych szklarni wad wzroku lub niedomogi mięśni zewnętrznych oczu. SPOKOJNY OCEAN (Pacyfik, Oc. Wielki), największy z oceanów Ziemi między wsch. i pd.-wsch. Azją, Ameryką, Australią i Antarktydą; ocean otwarty zajmuje 165 700 tys. km2, a otaczające go morza i zat. 14 400 tys. km2; śr. głęb. 4030 m, największa (Rów Mariański) 10 899 m; temp. w strefie równikowej 27—29°C, w rejonach polarnych pow. wody zamarza; zasolenie ok. 35%«. Charakterystyczna dla S. Oc. wielka liczba wysp i archip. pochodzenia wulkan, i koral.; z większych grupy: Indonezja, Mikronezja, Melanezja, Polinezja; na zach. stronie archip. wielkie rowy ocean.: Filipiński, Mariański, Japoński, Kurylski, Bougainville, Kermadec, Tonga oraz Atakamski i Gwatemalski na zach. wybrzeżu Ameryki Środk. i Pd. Najważniejsze prądy: Kuro-Siwo, Pn. i Pd. Prąd Pasatowy, Równikowy Prąd Wsteczny i Wsch. Australijski (cieple) oraz Oja-Siwo, Kalifornijski, Peruwiański i Prąd Zach. (zimne). W skład S. Oc. wchodzą: M. Pd.- i Wsch.-Chińskie, Jawajskie, Celebes, Banda, Arafura, Japońskie, Ochockie, Beringa, Koralowe, Tasmana i Rossa. Nazwa nadana przez Magellana (Mar Pacifico), który nie natrafił na burze przebywając ten ocean jako pierwszy. SPOLETO, m. w środk. Włoszech (Umbria); 38 300 mieszk. (1951); liczne budowle średniow.; przemysł bawełn., wełn. SPOŁECZEŃSTWO, podstawowe pojęcie socjologii używane w różnych znaczeniach: zbiorowość złożona z wielu grup społ., pozostających ze sobą w zależności kształtującej się w stałym procesie histor.; niekiedy przez s. rozumie się ogół obywateli dla przeciwstawienia państwu; wg Marksa s. to historycznie ukształtowany rodzaj —formacji społeczno-ekonomicznej, którą charakteryzuje typ stosunków produkcji. SPOŁECZEŃSTWO OWADÓW, grupa owadów jednego gatunku, zamieszkująca wspólnie gniazdo (np. ul, mrowisko), w którym ogólnym wysiłkiem hodowane jest potomstwo; poszczególne grupy społeczeństwa są wyspecjalizowane w pełnieniu odrębnych funkcji, np. robotnice u pszczół, żołnierze u termitów. SPONDEJ [gr.], w wersyfikacji antycznej stopa złożona z dwóch sylab długich ( ). SPONGINA [gr.], substancja organiczna zbliżona do rogu, z której zbudowana jest sieć włókien elastycznych u gąbek niewapiennych. SPORA: 1) bot. —zarodnik; 2) zool. stadium cyklu rozwojowego —sporowców; ciało osłonięte otoczką, ochraniającą przed niekorzystnymi wpływami środowiska zewnętrznego; wydalanymi przez zarażonego osobnika s. zaraża się nowy żywiciel.  901 SPORADY, archip. wysp na M. Egejskim (Grecja); obejmuje: S. Północne położone w pobliżu Płw. Bałkańskiego, na pn.-wsch. od Eubei, składające się z 77 wysp (największa Skhros), oraz S. (Dodekanez), położone przy pd.-zach. wybrzeżu Azji Mniejszej, składające się z 50 wysp (największe Karpathos i Kos); uprawy: winorośl, oliwki, owoce pd. SPORADYCZNY [gr.], niestały, występujący od czasu do czasu; przypadkowy. SPORANG1UM -zarodnia. SPOROCYSTA, larwa przywr właściwych powstająca w mięczaku z —miracydium; z niej rozwijają się -»-rcdie. SPOROFIL -»paprotniki. SPOROFIT [gr.], pokolenie bezpłciowe u roślin powstałe z komórki jajowej po jej zapłodnieniu; jądra komórkowe o podwójnej (diploidalnej) liczbie chromosomów. Zob. też przemiana pokoleń. SPOROWCE, Sporozoa, zarodnikowce — gromada pierwotniaków; wyłącznie pasożyty, o skomplikowanym cyklu rozwojowym (np. zarodziec malarii); charakterystycznym stadium przetrwalnikowym jest -»spora. SPORT [ang.], gry i ćwiczenia mające na celu podnoszenie sprawności fiz.; uprawiany od czasów staroż.; już wówczas w Grecji w okresie -»Olimpiad na wysokim poziomie; w Europie rozkwit w końcu XIX w., szczególnie po wskrzeszeniu 1896 nowoczesnych Olimpiad; uprawiany amatorsko i zawodowo (w krajach zach.) jako s. dziedziny s.: automobilizm, boks, gimnastyka, hokej, hippika, kolarstwo, lekkoatletyka, łyżwiarstwo, narciarstwo, piłka koszykowa, nożna, pływanie, strzelanie, szermierka, tenis, turystyka, wioślarstwo, żeglarstwo, zapasy i in.; w PRL sprawami sport, kieruje Główny Komitet Kultury Fizycznej. SPORYSZ, ciemnofioletowe rożki rozwijające się pod koniec lata w kłosach wielu traw (np. żyta); są to przetrwalniki (skleroty) pasożytniczego grzyba z klasy workowców — buławinki czerwonej (Claviceps purpurea); zawierają alkaloidy (ergotamina, ergotoksyna i in.) o silnym działaniu na mięśnie gładkie; stosuje się w med. m. in. przy krwawieniach macicy, niekiedy w akcji porodowej: obecność s. w mące powoduje groźne zatruC,C SPOSÓB PRODUKCJI, termin wprowadzony przez K. 	Marksa, oznaczający historycznie określony sposób zdobywania środków niezbędnych do życia i rozwoju społeczeństw; obejmuje -►siły wytwórcze i uwarunkowane przez nie -»stosunki produkcji; s. p. stanowi podstawę ustroju społeczeństwa i określa jego charakter. SPOSTRZEŻENIE, zmysłowe uświadomienie sobie przedmiotów działających aktualnie na organy zmysłowe. SPOWALNIACZ NEUTRONÓW -moderator. SPOŻYWCZY PRZEMYSŁ, dział przemysłu ściśle związany z rolnictwem; zajmuje się przetwarzaniem naturalnych produktów rośl. i zwierz, na artykuły żywnościowe oraz zwiększeniem trwałości produktów; należą tu: piekamictwo, cukrownictwo, krochmalnictwo, gorzelnictwo, browarnictwo, winiarstwo, przetwórstwo owoców, warzyw, mięsa i ryb, mleczarstwo i in. SPÓJNIK, część mowy łącząca człony zdania pojedynczego i złożonego, np. ł, a, ale, aby. SPÓJNOŚĆ, kohezja — własność ciała polegająca na przeciwstawianiu się rozdzieleniu jego drobin; s. ciał stałych jest największa, cieczy mniejsza, gazów znikomo mała. Zob. też molekularne siły. SPÓŁDZIELCZOŚĆ, ruch spol.-gosp. powstały w poł. XIX w. głównie w Anglii, Francji i Niemczech jako forma samoobrony klas uciskanych przed wyzyskiem, organizujący stowarzyszenia prowadzące własne przedsiębiorstwa (—spółdzielnia); w środowisku robotn. powstały spółdzielnie spożywców (—Roch- SPÓŁGŁOSK1 dale), organizujące robotników jako konsumentów i zakładające sklepy, a następnie hurtownie i własny przemysł spoż., dalej spółdzielnie wytwórcze (pracy) organizujące robotników jako pracowników we wspólnym zakładzie pracy; w środowisku wiejskim powstały spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, zaopatrzenia i zbytu oraz przetwórcze różnego typu (np. mleczarskie); w środowisku drobnomieszcz. organizowano głównie spółdzielnie kredytowe; s. rozpowszechniła się na całym świecie; w krajach kapitalist. ok. 1890 powstała utopijna doktryna kooperatyzmu, której gł. przedstawicielami byli Ch. Gide we Francji i B. Potter-Webb w Anglii; wg tej doktryny s. miała drogą ewolucyjną obalić kapitalizm i opanowując stopniowo cały handel, przemysł i rolnictwo utworzyć tzw. rzeczpospolitą spółdzielczą; pa II wojnie świat, zaznaczyła się szczególna rola s. w krajach zacofanych Azji i Afryki, gdzie s. staje się jedną z gł. dźwigni gospodarki nar.; największy rozwój s. nastąpił w krajach socjalist., s. uznano za drugą formę socjalist. gospodarki obok formy państwowej; w ZSRR zrealizowano tzw. plan spółdzielczy Lenina, wg którego s. jest najwłaściwszą społecznie i ekonomicznie formą uspołecznienia gospodarki na wsi. W Polsce pierwsze spółdzielnie powstały w końcu XIX w.; pionierami s. spożywców w zaborze ros. byli E. Abramowski, który propagował kooperatyzm, R. 	Mielczarski i S. Wojciechowski, s. kredytowej na wsi w zaborze austr. Fr. Stefczyk, s. kredytowej i rolniczej w zaborze prus. ks. P. Wawrzyniak; w latach 1919—25 istniał odrębny Związek Spółdzielni Robotn. zorganizowany przez działaczy KPP i PPS; w okresie 1918—39 s. w Polsce była rozbita na wiele związków i central, z których najsilniejsze były: Związek Spółdzielni Spożywców „Społem" oraz Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych; 1945 nastąpiło zjednoczenie s. oraz poważnie wzrosła jej rola i znaczenie; po reorganizacji s. w 1948 powstała jednolita sieć gminnych spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, które opanowały całkowicie handel wiejski; liczba członków tych spółdzielni osiągnęła 1957 — 3,6 min, podczas gdy w spółdzielniach tego typu w 1938 było 152 tys. członków, a w 1948 — 1,2 min; na wsi powstały również —spółdzielnie produkcyjne; spółdzielnie spożywców obok handlu państwowego opanowały handel miejski, a liczba członków wzrosła z 220 tys. w 1938 do 1,8 min w 1957; przełom nastąpił w rozwoju s. pracy; w 1957 było zrzeszonych w s. pracy 310 tys. członków, podczas gdy w 1938 — 5 tys.; 1957 reaktywowano na wsi s. mleczarską i s. ogrodniczą; ogółem 1957 było w Polsce 10 600 spółdzielni zrzeszających 7,5 min członków. Zob. też spółdzielnia. SPÓŁDZIELNIA, dobrowolne zrzeszenie osób, otwarte dla wszystkich spełniających wymogi statutowe, zorganizowane na zasadach demokr., prowadzące przedsiębiorstwo w interesie swoich członków zobowiązanych do wpłacenia udziałów; typy s.: s. użytkowników, w których członkowie ’ korzystają jedynie z usług s. (np. s. spożywców, oszczędnościowo-pożyczkowe) oraz s. pracowników, w których członkowie znajdują zatrudnienie (np. s. rolnicze, s. produkcyjne, s. pracy); członkowie s. użytkowników uczestniczą w podziale zysku zależnie od dokonanych zakupów lub na zasadzie równości; członkowie s. pracowników — wg ilości i jakości pracy; s. dla wspólnego prowadzenia hurtu i produkcji oraz opieki organizacyjnej łączą się w związki s. zbudowane również na zasadach demokr.; w Polsce 1957 następujące typy spółdzielni były zrzeszone w odrębnych związkach: na wsi — gminne s. zaopatrzenia i zbytu (2721), mleczarskie (653), ogrodnicze (134), oszczędnościowo-pożyczkowc (1294); w miastach — s. spożywców (395), mieszkaniowe (493) oraz s. pracy (3779). Zob. też spółdzielczość, spółdzielnia produkcyjna. SPÓŁDZIELNIA PRODUKCYJNA, dobrowolne zrzeszenie chłopów dla wspólnego prowadzenia gospodarstwa roln. w krajach ustroju socjalist.; działalność s. p. oparta na statucie uchwalonym i przyjętym przez członków; statut przewiduje różny stopień uspołecznienia gospodarki spółdzielczej; członkowie maja prawo do — gospodarstwa przyzagrodowego; podział dochodu dokonywany jest w zależności od przepracowanych dniówek obrachunkowych i wkładu poszczególnych członków po dokonaniu odpisów na fundusze inwestycyjne i społ.; w Polsce dla sprawowania opieki i pomocy spółdzielni prod. powołana została Krajowa Rada Spółdzielczości Produkcyjnej; w końcu 1957 było 1905 s. p. SPÓŁGŁOSKI, głoski wymawiane przy różnorodnym układzie narządów artykulacyjnych i tworzące sylabę tylko w połączeniu z —samogłoską. Klasyfikacja s. w języku poi. (tabela) ze względu na: indywidualny i masowy; Sporysz: A — kłos żyta z przetrwalnikami, B — przetrwalnik z wyrośniętymi podkładkami (zakończonymi „główką“), C — przekrój podłuż. „główki" (na obwodzie otocznie), D — przekrój przez otocznię z workami zawierającymi zarodniki  SPÓŁKA Tabela spółgłosek (wg S. Szobera) 902 Spółgłoski Dwuwargowe Wargowo-zębowe Przedniojęzykowe Sredniojęzykowc zmiękczone Tylnojęzykowe zębowe dziąsłowe twarde zmiękczone twarde zmiękczone twarde zmiękczone twarde zmiękczone twarde zmiękczone Zwarte dźwięczne b V d d' g g' bezdźwięczne V P' t V k k' Szczelinowe dźwięczne W w' s z’ i (rz) ź bezdźwięczne f y s s' SZ ś ch (h) ch' m Zwarto-szczelinowe dźwięczne dz di dź bezdźwięczne c cz ć Półotwarte z otwarciem nosowym dźwięczne tn m' n ń z otwarciem ustnym dźwięczne i l r I' 1) udział wiązadeł głosowych; a) dźwięczne (wywołane ich drganiem), np. b, d, g; b) bezdźwięczne (wymawiane bez ich współudziału) p, t, k; 2) miejsce artykulacji: a) dwuwargowe p, b, m; b) wargowo-zębowe w, f; c) przedniojęzykowe: zębowe t, d, s, z, c, dz, l i dziąsłowe sz, i, cz, dź; d) średniojęzykowe, zmiękczone, palatalne (środkowa część ięzyka zbliża się ku podniebieniu twardemu — łac. palatum) ż, ś, di, ć, ń; e) tylnojęzykowe, welame (przy ich artykulacji następuje zwarcie tylnej części języka z podniebieniem miękkim — łac. velum) k, g, eh; 3) stopień zbliżenia narządów artykuł.: a) zwarte p, b, t, d, k, g; b) szczelinowe f, w, s, z, sz, i, i, i; c) zwarto-szczelinowe, afrykaty (łac. tarte) c, dz, cz, di; d) półotwarte, sonorne (łac.), nie mające bezdźwięcznego odpowiednika: nosowe m, n, ustne I, r, l. SPÓŁKA, zrzeszenie prowadzące wspólną działalność gospodarczą przy pomocy połączonych kapitałów spólników; s. akcyjna, w której udział i prawo do glosowania na walnym zebraniu spólników (akcjonariuszów), decydująoym o działalności spółki, zależą od ilości posiadanych -«-akcji; ułatwiając centralizację akcji i koncentrację kapitału s. a. stała się jedną z podstawowych form przedsiębiorstw kapitalist.; s. cywilna, w której spólnicy w zasadzie nie są kupcami, wszyscy mogą uczestniczyć w zarządzie, odpowiadają całym swym majątkiem za spółkę; s. jawna, w której spólnicy są kupcami; podlega ona wpisowi do rejestru handlowego; poza tym podobna do s. cywilnej; s. komandytowa, podobna do s. jawnej z tym, że część spólników nazywanych komandytariuszami nie uczestniczy w zarządzie i odpowiada za spółkę tylko swym wkładem kapitałowym, podobnie jak akcjonariusze w s. akcyjnej; s. z ograniczoną odpowiedzialnością, w której spółnicy odpowiadają za spółkę nie tylko swym wkładem, ale także swoim majątkiem w formie określonej wielokrotności udziałów; jest typem pośrednim między s. akcyjną a jawną. SPRAWDZIAN, instrument pomiarowy nastawiony na pomiar jednej wielkości, np. średnicy lub długości, i stosowany w budowie maszyn; s. tolerancyjny ma dwa instrumenty pomiarowe, z których jeden odpowiada największemu, a drugi najmniejszemu dopuszczalnemu wymiarowi mierzonego przedmiotu, w granicach przewidzianej -«-tolerancji wymiaru; mierzony przedmiot powinien przechodzić przez szczęki pierwszego instrumentu, a nie przechodzić przez szczęki drogiego. SPRAWNOŚCI HARCERSKIE -«-harcerstwo. SPRAWNOŚĆ SILNIKA, stosunek energii (pracy) oddawanej przez silnik do energii doprowadzonej np. w paliwie; s. silnika parowego (łącznie z kotłem) wynosi ok. 10*/t, silnika spalinowego ok. 20°/«, elektrycznego ponad 90V«. . . , , TI ,, SPREWA, rz. w Niemczech, 1. dopływ Haweli (dorzecze Łaby); dł. 398 km, przepływa liczne jez. połączone kanałami z Odrą i Łabą; nad S. leży Berlin. SPRĘŻANIA STOPIEŃ, stosunek objętości cylindra przy skrajnym kukorbowym położeniu tłoka w silniku spalinowym do objętości przy położeniu skrajnym odkorbowym. SPRĘŻARKA, kompresor — maszyna robocza, która doprowadza gaz, np. powietrze, do wyższego ciśnienia. Główne typy s.: tłokowe z mechanizmem tłokowo-korbowym; wirnikowe, czyli odśrodkowe, w większych jednostkach zwane również turbokompresorami. W s. jednostopniow e j całkowitą różnicę ciśnień osiąga się w jednej przestrzeni roboczej; w s. wielostopniowej sprężanie odhywa się w kilku lub więcej przestrzeniach, przez które gaz przechodzi kolejno. SPRĘŻYCE, elatery — nitkowate higroskopijne twory w -«-zarodniach śluzowców; przy zmianie wilgotności wykonują ruchy, powodując rozsiewanie zarodników. SPRĘŻYKI, Elateridae, rodzina niewielkich, o smukłym ciele chrząszczy; położone na grzbiecie dość wysoko podskakują, przekręcają się w powietrzu i wracają do normalnej pozycji; larwy ich, nazywane drutowcami, żyją w glebie w żywych i martwych częściach roślin. SPRĘŻYNA, stalowy, sprężysty (-»-sprężystość) pasek lub pręt, prosty, wygięty albo skręcony w linię spiralną, śrubową lub stożkową; stosowany do łączenia części maszyn i urządzeń; zapobiega przenoszeniu drgań i uderzeń na wrażliwsze części konstrukcji lub na pasażerów, np. resor samochodu; s. może służyć również jako akumulator niewielkich ilości energii" sprężystej, ładowanej przez nakręcanie i oddawanej podczas pracy, np. w zegarku, zabawaCSPRĘŻYNOWKA -«-brona. SPRĘŻYSTOŚĆ, elastyczność — własność ciał polegająca na tym, że ciało odkształcone działaniem sił nie przekraczających pewnej wielkości (granica s.) powraca do kształtu pierwotnego po ustaniu działania tych sił; po przekroczeniu granicy s. ciało ulega odkształceniom trwałym (plastycznym); właściwości sprężyste danego materiału są charakteryzowane stałą zw. modułem —Younga, wynikającą z prawa Hooke’a; naprężenia i odkształcenia powstające w ciałach sprężystych pod wpływem sił zewn. są przedmiotem nauki zw. teorią sprężystości. SPRINGFIELD [spryńfidd], m. w USA (Massachusetts); 162 400 mieszk. (1950); arsenał, przemysł zbrojeniowy, produkcja samolotów. SPRINTER [ang., sprynta], lekkoatleta specjalizujący się w biegach krótkich (sprintach) na dystansach od 60 do 200 m włącznie.  903 SPRUE, ciężka, przewlekła biegunka, występująca na skutek niedoboru wielu witamin (C, Bi, B12), zwłaszcza w krajach gorących; objawy: obfite odbarwione stolce, wyniszczenie ustroju, owrzodzenia błon śluzowych. SPRZĄGLE, Salpae, gromada swobodnie pływających, niewielkich -»osłonie; rozwój zo skomplikowaną Sprzągla przemianą pokoleń: osobnik bezpłciowy przez pączkowanie wytwarza kolonię osobników płciowych, które po oderwaniu się od kolonii dojrzewają, przybierając postać beczułkowatą (dl. kilku cm). SPRZECZNOŚĆ, log. dwa zdania, z których jedno orzeka coś, czemu drugie zaprzecza; s. obiektywna, przeciwstawne strony zjawska, dwie różne walczące ze sobą tendencje procesu; zasada sprzeczności, prawo logiczne, zgodnie z którym nie można 0 przedmiocie czegoś orzekać i jednocześnie temu zaprzeczać; wg materializmu dialektycznego zasada ta nie ma zastosowania do sprzeczności obiektywnych. SPRZENIEWIERZENIE, defraudacja — przywłaszczenie przez daną osobę powierzonego jej mienia ruchomego. SPRZĘG, urządzenie do łączenia wagonów; w użyciu są s. śrubowe i automatyczne. SPRZĘGŁO, urządzenie stosowane w budowie maszyn, służące do połączenia dwóch wałów w celu przenoszenia ruchu obrotowego z jednego wału na drugi; w zależności od tego, czy oba wały mają być sprzężone w sposób sztywny, czy też połączenie ma umożliwiać pewną podatność, rozróżniamy s. sztywne 1 s. podatne; w zależności od tego, czy ruch jednego wału wywołuje w sposób przymusowy ruch drugiego, Sprzęgła: a — wałowe włączalne, b — rurowe przegubowe, c — samochodowe czy też ruch drugiego wału jest zależny od włączenia sprzęgła, rozróżniamy s. stale i s. włączalne; s. samochodu, mechanizm działający na zasadzie tarcia, umożliwia dowolne odłączanie i poślizgowe łączenie napędu silnika ze -»skrzynią biegów samochodu. SPRZĘŻENIE: 1) fix. oddziaływanie wzajemne między dwoma układami lub między pewnymi własnościami układów; s. obwodów elektrycznych, taki układ obwodów elektr., w którym wzajemnie działają one na siebie, gdy płyną w nich prądy zmienne: a) s. bezpośrednie (galwaniczne), gdy część obu obwodów jest wspólna; b) s. indukcyjne (magnetyczne), w którym przynajmniej część jednego z obwodów znajduje się w zmiennym polu magnet, obwodu drugiego; c) s. pojemnościowe, w którym oddziaływanie jednego obwodu na drugi uzyskuje się przez włączenie między nie kondensatora; d) s. zwrotne, w którym wzajemne oddziaływanie obwodów ma za zadanie przenoszenie energii z obwodu wyjściowego do obwodu wejściowego, np. -»wzmacniacza; 2) biol. s. cech, zjawisko zawsze łącznego przekazywania dziedzicznie dwu lub więcej cech, związane z występowaniem warunkujących je -»genów (zw. sprzężonymi) w jednym -»chromosomie. SPRZĘŻNICE, Conjugatae, typ jednokomórkowych lub nitkowatych glonów o wielkich -»chloroplastach (wstęgi, blaszki, gwiazdy); przeważnie wody słodkie. Zob. Cosmarium, Closłerium, skrętnica. SPRZĘŻONE LICZBY, dwie liczby zespolone a + bi oraz a — bi, różniące się znakiem przy części urojonej bi. SPYCHALSKI Marian (ur. 1906), inż. architekt, polityk i generał, czołowy działacz ruchu robotn.; w latach międzywoj. w rewol. ruchu młodzież.; w okresie okupacji hitler, w ruchu oporu, od 1942 w PPR, współtwórca i pierwszy szef sztabu GL, następnie jeden z czołowych dowódców AL, 1944—45 prezydent m. st. Warszawy, 1945—48 wicemin. obrony, 1949 min. budownictwa, od 1945 członek Biura Polit. KC PPR i PZPR; 1949 na III Plenum partii, na podstawie bezpodstawnych oskarżeń, usunięty z władz SSAKI partyjnych, 1950 aresztowany, 1956 po oczyszczeniu z zarzutów dokooptowany na VIII Plenum do KC partii, następnie min. obrony. SPYCHARKA (buldożer), ciągnik gąsienicowy lub kołowy z lemieszem, używany do skrawania, wyrównywania i oczyszczania terenu, przesuwania mas ziemnych na krótkie odległości, ładowania ziemi na pojazdy, zasypywania rowów itp. Tabl. 21. SPYRI Joanna (1827— 1901), szwajc. pisarka; powieść dla młodzieży Heidi. SPYTEK Z MÉLSZTY- Spycharka NA (?—1439), możnowładca poi., 1439 przywódca konfederacji husyckiej skierowanej przeciwko Zbigniewowi Oleśnickiemu; poległ w bitwie pod Grotnikami. Sr, symbol pierwiastka chem. strontu. SRB1K Heinrich Ritter von (1878—1951), historyk austr.; prof. Uniw. Wied., zwolennik -»Anschlussu; autor monografii o Mettemichu. SREBRNA GÖRA, osiedle przemysł., pow. ząbkowicki, woj. wtocI., między Górami Sowimi a Bardzkimi; 630 mieszk. (1956); przemysł elektrotechn. i metalowy. SREBRNA PRZEŁĘCZ, w Sudetach, między C. Bardzkimi i Sowimi, wys. 586 m. SREBRNY Stefan (ur. .1890), filolog klasyczny; 1919—23 prof. Uniw. Lub., 1923—39 Uniw. Wil., od 1945 Uniw. Tor.; jeden z najlepszych znawców i tłumaczy tragików gr. oraz Arystofanesa; liczne prace dotyczące starej tragedii, komedii attyckiej oraz mimu greckiego. SREBRO Ag, argenłum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 47; metal szlachetny, biały, o silnym połysku, miękki, kowalny; najlepszy znany przewodnik ciepła i elektryczności; w przyrodzie występuje jako s. rodzime oraz gł. jako siarczki s.; stopy s. z utwardzającymi metalami służą do wyrobu przedmiotów ozdobnych, monet itp.; czyste s. — niekiedy do wyrobu aparatury chem. i fizycznej. SREBRZANKA, gatunek stali produkowanej w prętach o ściśle określonych wymiarach ich średnic; nazwa pochodzi od jasnej lśniącej powierzchni; stosuje się do części mechanizmów (np. rolki, kolki w przyrządach itp.) bez dalszej obróbki mechanicznej. SREDNA GÓRA i SRNENA GÓRA (Anhbałkan), pasma górskie w Bułgarii na pd. od Starej Planiny; wys. do 1537 m; łagodnie opadają ku dolinie górnego biegu rz. Maricy. SRINAGAR, stolica stanu Kaszmir i Dżamma w pn. Indiach; 207 800 mieszk. (1951), przemysł: włókien., skórz., metal.; rękodzielnictwo; jedna z najpiękniejszych miejscowości w Azji (ogrody, zabytkowe budowle, kanały). SROKA, Pica pica, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny krukowatych; zamieszkuje Eurazję, pn. Afrykę i Amerykę Pn.; osiadła i koczująca, dł. 50 cm, rozpiętość skrzydeł 60 cm; wszystkożerna; żyje parami. SROKACZ, koń maści srokatej, łaciatej. SROKOSZ, dzierzba srokosz, Lanius excubitar, ptak z rzędu wróblowatych z ubarwienia i kształtu podobny do sroki; korony drzew pn. i środk. Europy oraz zach. Azji; dł. 25 cm, rozpiętość skrzydeł 36 cm; żywi się drobnymi zwierzętami. SROKOWO, w., niegdyś m., pow. kętrzyński, woj. olszt., na Pojez. Mazurskim; 900 mieszk. (1956); nazwa na cześć Srokowskiego, geografa i zasłużonego badacza pn.-wsch. ziem Polski; got. kościół z XIV w., barok, ratusz. SROM, zewn. narządy płciowe kobiety. SS [niem. Schutzstaffel], utworzona 1925 zbrojna organizacja NSDAP dla ochrony Hitlera i jego pomocników; od 1929 dowodzona przez Himmlera przekształciła się następnie w organ nadzoru polit. (m. in. jako obsada obozów koncentr.) i wywiadu, a w czasie wojny użyta również do służby frontowej (Waffen SS); Międzynar. Trybunał Norymberski uznał SS za organizację przestępczą. S/S [ang. steamship], skrót używany w żegludze na oznaczenie statku parowego (parowca). SSAKI, Mammalia, gromada z pod typ u kręgowców; żyworodne (prócz stekowców); silnie rozwinięta kora mózgowa; stałocieplne; skóra uwlosiona; zęby zróżnicowane na siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe (u łożyskowców raz w życiu zmieniane); jama ciała rozdzielona przeponą; młode karmione wydzieliną gruczołów mlecznych: dziś żyje ok. 8000 gatunków; 3 podgromady: stekowe (jajorodne), torbacze, łożyskowce.  SSAWKI 904 SSAWKI, haustoria — wyrostki ciała pasożytów roślinnych wnikające do organizmu żywiciela i pobierające zeń pokarm. STABAT MATER, jedna z -»-sekwencji chorału gregoriańskiego; tekst sekwencji wyposażony w starą melodię chorałową stał się później podstawą szeregu kompozycji wokalnych i wok.-instrument., np. S. M. Palestriny, Pergolesiego, Rossiniego, Szymanowskiego. STABILIWOLT, lampa jarzeniowa, najczęściej 0 pięciu elektrodach, napełniona neonem pod ciśnieniem paru cm słupa rtęci; napięcie na jej elektrodach jest prawie niezależne od natężenia płynącego przez nią prądu, dzięki czemu może być używana do stabilizacji napięcia; wahania napięcia na elektrodach (4 • 70 V) przy odpowiednim połączeniu nie przekraczają l*/t wahań napięcia zasilającego. STABILIZACJA, stabilizowanie [lac.] — ustalenie jakiegoś stanu, położenia lub przebiegu zjawiska, np. s. wartości pieniądza, s. napięcia na wejściu odbiornika energii elektr. przy wahaniach napięcia sieci np. za pomocą stabilizatora autotransformatorowego itp.; s. tkanin i dzianin, utrwalanie kształtu tkanin i dzianin z włókien syntet. przez działanie parą wysokoprężną; s. punktu terenowego, w geodezji utrwalenie znaku pomiarowego w terenie (np. betonowy lub kamienny wkopany w ziemię słup z żeliwną głowicą i wyrytym krzyżem). STABLEWSKI Florian (1841—1906). od 1891 arcybiskup gnieżnieńsko-poznański, 1876—91 poseł do sejmu prus.; ugodowiec; wrogi ruchowi narodowemu na Śląsku. STACCATO [wł., stakąto], muz. sposób gry polegający na wyraźnym oddzieleniu jednego dźwięku od drugiego; przeciwieństwo -«-legato. STACH Jan (ur. 1877), biolog, członek PAN, dr h. 	c. Uniw. Jag.; prace z faunistyki, anat. porównawczej, paleont.; monografia o owadach bezskrzydlych. STACHANOW Aleksiej (ur. 1905), doniecki górnik, racjonalizator produkcji i przodownik pracy w ZSRR; zainicjował w 1935 nowe formy współzaw. pracy. STACHIEWICZ: 1) Piotr (1858—1938), malarz, rysownik, ilustrator; tematyka rei. (cykle z życia Marii), sceny rodzajowe, krajobrazy; 2) Julian (1890—1934), generał i historyk, od 1914 w Legionach, od 1926 szef Wojsk. Biura Hist.; Początki Związku Walki Czynnej-. 3) 	Wacław (ur. 1894), brat poprzedniego, generał, od 1914 w Legionach. 1935—39 szef sztabu głównego. STACJA KOLEJOWA, posterunek ruchu, który ma oprócz torów niezbędnych do przepuszczania, krzyżowania i wyprawiania pociągów również tory i urządzenia do obsługi podróżnych i do nadawania i odbioru przesyłek; s. rozrządowa przeznaczona do rozrządzania i zestawiania pociągów towar.; s. postojowa przeznaczona do postoju, czyszczenia, naprawy, zaopatrywania i przygotowywania składów pociągów pasaż.; s. ładunkowa przeznaczona do czynności związanych z nadawaniem, wydawaniem, przechowywaniem i wysyłaniem przesyłek; s. węzlow a łączy dwie lub więcej linii kolejowych. STACKELBERG Otto Magnus (1736—1800). dyplomata ros. pochodzenia niem.; 1772—90 ambasador ros. w Warszawie; pod jego presją sejm ulegalizował I rozbiór Polski. STADLALNY ROZWÓJ, kolejne etapy w cyklu życiowym rośliny uwarunkowane swoistymi potrzebami, niezbędnymi dla przejścia rośliny do następnego stadium rozwojowego; np. stadium świetlne, następuje zwykle w rozwoju rośliny po stadium cieplnym (zwanym stadium jaryzacji); do jego przejścia potrzebna jest roślinie odpowiednia ilość 1 jakość światła (długość dnia); wypadnięcie któregokolwiek stadium zakłóca lub uniemożliwia dalszy normalny rozwój osobnika. STADION [gr.J: 1) w staroż. Grecji miara dług., ok. 190 m, i bieg na takiej trasie rozgrywany w Olimpii; 2) teren igrzysk sport., z odpowiednimi urządzeniami, boiskiem, bieżnią itp., otoczony trybunami dla widzów. STADION Franz Séraphin (1803—53), polityk austr. ; 1846—48 gubernator Galicji, 1848 stłumił ruch rewol. we Lwowie; następnie min. spraw wewn. Austrii; podsycał antagonizm polsko-ukraiński. STADIUM [łac.-gr.], stopień rozwoju, okres w przebiegu zdarzenia, faza, stan. STADNICKI Stanisław (ok. 1551—1610), starosta zygwulski, popularny przywódca szlachecki; znany z gwałtowności i awanturnictwa; nazwany „diabłem łańcuckim“; uczestnik rokoszu Zebrzydowskiego. STADNIK, byk rozpłodnik. STADNINA, hodowla zarodowa koni. STAËL [stą:l] Germaine de (1766—1817), pisarka fr.; przedstawicielka wczesnego romantyzmu; przeciwniczka Napoleona; O literaturze..., O Niemczech; powieści Delfina, Koryntia, w których walczyła o prawa kobiet. STAFF Leopold (1878—1957), poeta, jeden z czołowych liryków polskich XX w.; debiutował w okresie Młodej Polski; autor wierszy liryczno-refleksyjnych głoszących pogodną filozofię afirmacji życia; członek PAL, kilkakrotny laureat nagrody państwowej za twórczość poetycką; 1901—54 wydał kolejno zbiory wierszy: Sny o potędze, Dzień duszy, Ptakom niebieskim, Gałąź kwitnąca, Uśmiechy godzin, W cieniu miecza, Tęcza łez < krwi, Ścieżki olne, Ucho igielne, W y soie drzewa, Barwa miodu, Martwa pogoda. Wiklina; w pocz. okresie twórczości kilka dramatów poetyckich {Skarb, Godiva, Igrzysko); przekłady z lit. fr., niem. i wł. (m. in. Goethego, Michała Anioła, wybór Lirycy francuscy) oraz z utworów łac. Kochanowskiego L. Staff (m. in. Elegie). STAFFORD [stąfad], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 40 300 mieszk. (1951); kościół z 1189; przemysł obuwniczy, maszynowy. STAGNACJA, zastój, szczególnie w handlu, produkcji, charakteryzujący fazę depresji. Zob. też cykl (koniunkturalny). STAHL Georg Ernest (1660—1734), lekarz i chemik niem.; twórca hipotezy flogistonu, domniemanego składnika wszelkich ciał palnych, który jakoby miał się ulatniać w czasie palenia. STAHLHELM, utworzona 1918 niem. nacjonalistyczna organizacja byłych kombatantów; 1918—23 zwalczał zbrojnie ruch rewol., powstania śląskie; 1934 włączony do SA, 1935 rozwiązany, 1950 reaktywowany w NRF. STAL, stopy żelaza z domieszkami, pochodzącymi z procesu metalurg., pospolitymi (stal węglowa) lub specjalnymi (stal stopowa); s. węglowa, stop żelaza z węglem oraz innymi domieszkami pospolitymi, jak mangan, krzem, w małych ilościach siarka i fosfor; s. stopowe zawierają dodatkowo wprowadzone domieszki niklu, chromu, wolframu, wanadu itp., celem uzyskania odpowiednich własności s., i zależnie od dodanego składnika noszą nazwy: niklowych, chromowych, chromowo-niklowych itp. ; ze względu na spoStal surowa Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w min ton) Kraje 1937 1950 1958 Świat 135,3» 188,6» 280.3 w tym: USA 51,4 87,8 104,5 ZSRR 17,7 27,3 48.6 NRF 17,9b 12.1 22,6 Wielka Brytania 13,2 16.6 21.1 Francja 7,9 8,7 13.4 Japonia 5,8 4.8 11.1 Polska 1,5 2,5 5,0 » Bez Chińskiej Rep. Lud. (1937 bez Chin). b 1938. Schemat stadionu  905 STAMBOLIJSKi Stal surowa Produkcja w niektórych krajach na 1 mieszkańca (w kg) Kraje 1937 1950 1953 1956 USA 399 579 635 622 NRF 460b 255 314 446 W. Brytania 279 330 354 412 Francja 192 208 234 307 ZSRR 104“ • • 243 Polska 43 101 137 180 Japonia 83 58 89 123 * Ludność z 1939 r. b 1938. sób produkcji s. dzielą się na: martenowskie, bese-» merowskie, tomasowskie, tyglowe i elektryczne; ze względu zaś na zastosowanie — na s. konstrukcyjne, narzędziowe i o specjalnym przeznaczeniu (nierdzewne, s. żaroodporne itp.); staliwo, s. lana — s. wytapiana w piecach martenowskich, elektr. lub w gruszkach Tropenasa dla odlewów; dodatki stopowe nadają s. specjalne własności. Zob. też stalownia. STAJLAGMITY [gr.], zwężające się ku górze kolumny nacieków wapiennych, tworzące się na dnie jaskiń w skatach wapiennych (zob. też kras) i rosnące ku górze; s. powstają jako osad ściekających na dno jaskini wód, zawierających węglan wapnia; z czasem łączą się ze -»-stalaktytami. STALAGMOMETR, przyrząd do mierzenia napięcia powierzchniowego cieczy przez liczenie kropel cieczy wyciekających z wąskiej rurki o znanej średnicy i następnie ich ważenie. STALAKTYTY [gr.], zwisające ze stropu jaskiń w terenach wapiennych (zob. też kras) sople wapienne powstałe jako osad ściekających wód, zawierających węglan wapnia; nieraz łączą się ze -►stalagmitami, tworząc kolumny. STALBET (stalobeton) -»-żelbet. STALIN Józef W., właśc. Dżugaszwili (1879—1953), wybitny rewolucjonista i radź. mąż stanu; urodzony w Gori (Gruzja), do ruchu rewol. przystąpił jako student, od 1898 w SDPRR, od II Zjazdu partii (1903) aktywny działacz frakcji bolszewickiej, 1907—10 kierował organizacją bolszewicką w Baku, 1912 wybrany do KC, 1912—13 współredaktor „Prawdy“; przed 1917 kilkakrotnie aresztowany i zsyłany na Syberię; 1917 uczestnik Rewolucji Październikowej, należał do Politycznego Centrum kierującego powstaniem zbrojnym, 1917—18 komisarz lud. do spraw narodowościowych, 1919 komisarz lud. kontroli państwowej, w okresie wojny domowej jako członek Rewol. Rady Wojennej wypełniał odpowiedzialne zadania na różnych frontach walki; od 1922 sekretarz generalny partii. Po J. Stalin śmierci Lenina 1924 faktyczny przywódca partii i państwa radź.; 1941—53 premier, w okresie wojny 1941—45 przewodniczący Państwowego Komitetu Obrony i naczelny dowódca sił zbrojnych ZSRR w stopniu generalissimusa. Autorytet S. w partii i w narodzie przerodził się w specyficznych warunkach, w jakich znajdował się ZSRR przed 1939, w kult jego osoby, co jak zostało stwierdzone na XX Zjeżdzie KPZR 1956, doprowadziło do naruszenia leninowskich norm życia partyjnego i praworządności socjalist.; jakkolwiek błędy te rzucają poważny cień na postać S., nie mogą przysłonić jego znaczenia jako rewolucjonisty i męża stanu. Autor licznych prac z zakresu teorii i praktyki marksizmu-leninizmu: Marksizm a kwestia narodowa, O podstawach leninizmu, O materializmie dialektycznym i historycznym. STALIN (dawniej Braszów — Bra$ov), m. w środk. Rumunii (Siedmiogród); 123 900 mieszk. (1956); chalaktet miasta śreaniow. (XIV—XV w.); konserwatorium; przemysł: wełn., metalurg., maszyn., chem.; ośrodek turyst. i sportów zimowych. STALINABAD, stoi. Tadżyckiej SRR; 191000 mieszk. (1956); Akad. Nauk Tadż. SRR, uniwersytet i 3 in. wyższe uczelnie; elektrownia wodna; przemysł: maszyn., bawełn., jedwabn., wełn., poligraf., skórz., spoż. STALINA PIK (szczyt), najwyższy szczyt ZSRR w grzbiecie Akademii Nauk (pn.-zach. Pamir), wys. 7495 m. STALINA WIERCH (dawniej Musala), szczyt w Rodopach, wys. 2925 m, najwyższy w Bułgarii i na Płw. Bałkańskim. STALINGRAD (do 1925 Carycyn), m. obw. i port nad Wołgą w Ros. FSRK; 525 000 mieszk. (1956) ; stalownia „Krasnyj Oktiabr“, fabr. traktorów, rafineria ropy naft.; przemysł: maszyn., drzewny, chem., stoczn., skórz., obuwn., konfekc., spoż.; wielki węzeł kol.; połączenie wodne z Donem (Kanał Wołżańsko-Doński); w okolicy wielka hydroelektrownia. — 1918—19 rejon ciężkich walk Armii Czerwonej przeciw oddziałom białogwardyjskim; jedna z największych bitew II wojny świat., w której wojska radź. po zaciekłej obronie przeszły w listopadzie 1942 do kontrofensywy, okrążyły i do lutego 1943 zlikwidowały okrążone zgrupowanie armii niem. (330 000 żołn.). Zob. też wojny światowe. STALINO, m. przemysł, w Zagł. Donieckim w Ukr. SRR; 625 000 mieszk. (1956); 3 wyższe uczelnie; wydobycie węgla kam., wielka huta żelaza, przemysł koksochem., maszynowy. STALINOGORŚK, m. przemysł, w Ros. FSRR (obwód moskiewski), ośr. Podmoskiewskiego Zagłębia Węgl.; 109 000 mieszk. (1956); wielki kombinat chem., elektrownia cieplna; przemysł maszyn., materiałów budowlanych. STALINSTADT,' nowe m. przemysł. w NRD (okręg Frankfurt); 15 200 mieszk. (1955); wielki kombinat hutniczy. STALINSK (dawniej Kuźnieck), m. przemysł, w Ros. FSRR, ośr. Zagłębia Kużnieckiego; 347 000 mieszk. (1956); instytut hutn.; wydobycie węgla kam.; wielka huta żel. i stali, aluminium, fabr. ferrostopów; przemysł chem., maszyn. STALLE, długie ozdobne ławki z wysokimi zapieckami, czasem z baldachimem, umieszczone pod ścianami prezbiterium w kościołach. STALMACH (Stelmach) Paweł (1824—91), poi. duchowny ewang., publicysta; działacz nar. i oświat, na Śląsku Cieszyńskim; na Kongresie Słowiańskim w Pradze 1848 przedstawił memoriał z żądaniem swobód narodowych dla Ślązaków; 1885 założyciel -►Macierzy Szkolnej. STALORYT, technika graf. polegająca na wykonaniu rylcem rysunku na płycie z hartowanej stali, wypełnieniu wgłębienia farbą i odbijaniu na papierze; stosowana od początku XIX w., m. in. do wykonywania banknotów i znaczków pocztowych. STALOWA WOLA, m., pow. miejski, woj. rzesz., wśród Puszczy Sandomierskiej; 17 900 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu metalurg. (Huta „Stalowa Wola“), metal, i budowy maszyn; nowocz. miasto robotn., powstało w okresie międzywoj. jako ośrodek przemysł. STALOWNIA, dział nuty przerabiający w piecach stalown. surówkę, złom żelazny i in. dodatki na stal: 1) s. martenowskie wyposażone w piece martenowskie, najczęściej stosowane; 2) s. besemerowskie lub tomasowskie wyposażone w -►konwertory Bessemera lub Thomasa; 3) s. elektr. wyposażone w różnego rodzaju piece elektr. (łukowe, indukcyjne itd.); praca tych s. może być kombinowana, np. konwertory z piecami martenowskimi, piece martenowskie z elektr. itd. (procesy duplex, tryplex itd.). Zob. też beSSTALSKimSulejman (1869—1937), dagestański pisarz, poeta lud.; pieśni z życia górali kaukaskich. STAŁA FIZYCZNA, wielkość o niezmiennej wartości występująca w rozmaitych dziedzinach zjawisk, np. prędkość światła w próżni, s. Plancka, s. Avogadra, ładunek i masa spoczynkowa elektronu. STAŁA SŁONECZNA, natężenie promieniowania słonecznego na górnej granicy atmosfery ziemskiej; równa się 1,94 cal/cm2 min; dobowe wahania s. s. dochodzą do kilku procent. STAŁOCIEPLNE ZWIERZĘTA, homoiotermiczne [gr.] — mające mniej więcej stałą temperaturę ciała (wahania w granicach kilku stopni), zależną od temperatury otoczenia tylko w małym stopniu; są to zasadniczo ptaki i ssaki. STAMBOLIJSKI Aleksandr (1879—1923), polityk bułg.; przywódca partii chłopskiej; ideolog agraryzmu Stalle  STAMBUŁ i zwolennik zbliżenia z Jugosławią; republikanin; premier 1919—23; zamordowany w wyniku faszystowskiego zamachu Cankowa. STAMBUŁ -»-Istanbul. ŚTAMIC Johann (1717—57), kompozytor czes. okresu przedklasycznego, twórca i kapelmistrz sławnej orkiestry w Mannheim (Bawaria); symfonie, koncerty, utwory kameralne. STAMM Feliks (ur. 1901), trener pięściarzy, twórca poi. szkoły boksu. STAMMLER Rudolf (1858—1938), prawnik niem., prof. w Halle, następnie w Berlinie; Lehrbuch der Rechłsphilosophie (Podręcznik filozofii prawa). STAN, stacja — w Polsce wczesnośredniow. ciążący na ludności obowiązek pomieszczenia i ugoszczenia monarchy, jego urzędników i służby w czasie podróży; w XIII w. zamieniony na daninę. STANCA (wl.J: 1) układ rymów, strofa o rymach abababcc; 2) inna nazwa oktawy. STANCU [stanku] Zaharia (ur. 1904), powieściopisarz rum.; autobiograficzna powieść Bosy — historia chłopa rum. w ustroju kapitalistycznym. STANDARD [ang.], typ, model, przykład; każda ustalona miara rozciągłości, ilości, jakości lub wartości; ustalone przeciętne cechy danego towaru (np. bawełny, kawy) dotyczące zarówno jego ilości, jak i jakości; w biciu pieniędzy ustalona proporcja wagi metalu szlachetnego i stopu; s. życiowy, przeciętny poziom życia, jego warunki materialne; gold-stand a r d, system monetarny, polega na utrzymywaniu pokrycia pieniędzy papierowych w złocie, przy g.-s. pieniądze papierowe są wymieniane na złoto; s. telewizyjny -►telewizyjna norma. STANDARD OIL COMPANY [ang., stąndard oil kąmpany], największy amer. koncern naftowy, zał. 1882 w New Jersey; kontroluje przemysł naft. w licznych państwach kapitalist.; należy do grupy finansowej Rockefellera. STANDE Stanisław Ryszard (1897—1937), poeta i działacz KPP; zbiory wierszy: Mioty, Rzeczy i ludzie, Trzy salwy (z Broniewskim i Wandurskim), Na pewno my; w latach trzydziestych w ZSRR, uwięziony i skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, zrehabilitowany wraz z KPP. STANIĄTKI, w., pow. i woj. krak., na skraju Puszczy Niepołomickiej; 2000 mieszk. (1956); zabytkowy kościół i klasztor benedyktynek, przy klasztorze w XVI w. powstała pierwsza w Polsce szkoła żeńska. STANICA [słów. stan — namiot]: 1) sztandar bojowy pogańskich Słowian (np. Pomorzan) otaczany szczególną czcią; niesiony na czele wojska miał zapewnić zwycięstwo; 2) warowna osada kozacka. STANIOL —cynfolia. STANISŁAWA SW. ORDER, ustanowiony 1765 przez Stanisława Augusta; wprowadzony w Rosji po upadku powstania listopadowego. STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI (1732—98), ostatni król poi. 1764—95; wprowadzony na tron przez Katarzynę II liczącą na jego uległość; wytrawny mecenas nauki, literatury i sztuki; popierał działalność Komisji Edukacyjnej; zał. Korpus Kadetów; dążył do wzmocnienia władzy król. w oparciu o Rosję; mimo wahań i chwiejności brał udział w pracach Sejmu Czteroletniego, zaprzysiągł Konstytucję 3 Maja; potem jednak przystąpił do Targowicy i podpisał rozbiory Polski; abdykował po III rozbiorze na skutek nalegań Katarzyny II; zmarł w Petersburgu. STANISŁAW KOSTKA św. (1550—68), jezuita; kanonizowany 1726. STANISŁAW LESZCZYŃSKI -►Leszczyńscy. STANISŁAWÓW, m. obw. w Ukr. SRR ; 71 200 mieszk. (1938/39); rafineria ropy naft., przemysł: drzewny, papierń., skórz., spoż. STANISŁAWSKA Anna (ok. 1651 — ok. 1700), córka wojewody kij.; autorka ciekawego obyczajowo pamiętnika wierszem Transakcyja albo opisanie całego życia jednej sieroty. STANISŁAWSKI: 1) Jan (1860—1907), malarz ulegający wpływom impresjonizmu; współtwórca Stów. Artystów Polskich „Sztuka“; pejzaże małego formatu; 2) Konstantin S., właśc. Aleksiejew (1863— 1938), ros. aktor, reżyser, pedagog; z W. I. Niemi- K. Stanisławski Stanisław August Poniatowski 906 rowiczem-Danczenką zał. 1893 Moskiewski Teatr Artystyczny (MChAT); stworzył kilkaset doskonałych kreacji scen., osiągnął wielkie sukcesy jako reżyser H. 	Ibsena, A. P. Czechowa i M. Gorkiego; zakładał studia kształcące aktorów i reżyserów oraz uczące gry na scenie operowej; twórca systemu realist gry scenicznej i pracy nad rolą; jego system jest od wielu lat podstawą kształcenia aktorów i reżyserów oraz pracy artyst. w teatrach radź.; Moje tycie to sztuce, Praca aktora nad sobą, Praca aktora nad rolą; 3) Stanisław (1872—1941), aktor, reżyser; najpierw w Krakowie (dyrekcja Pawlikowskiego), Lwowie, Łodzi, później w Teatrze Pol. w Warszawie; doskonały w rolach fredrowskich oraz charakterystycznych (dramat klas. i współczesny). STANISŁAW SZCZEPANOWSKI św. (1030—1079), biskup krak. od 1071; brał udział w spisku możnowładców przeciw Bolesławowi Śmiałemu; skazany na karę śmierci 1079. STANKOVIC Borisav (1876—1927), serb. pisarz realista; w opowiadaniach i powieściach ukazywał rozkład dawnych form życia; Starł dani (Dawne dni). Nieczysta krew. STANLEY [stfnly] Hen2r Morton (1841—1904), ziennikarz i podróżnik amer.; odnalazł Livingstone’a; odkrył Jez. Edwarda i źródłowy dopływ Nilu — Kagerę; 1881—84 zbadał dorzecze Konga, odkrył Jez. Leopolda; 1887—89 przeszedł Afrykę z zach. na wsch.; opublikował znakomite reportaże z podróży. STANLEY POOL [stąnly pu:l], jez. na rz. Kongo w dolnym jej biegu; 450 km*, m. Brazzaville i Leopoldville. STANLEYVILLE [stąnlywil], gł. m. we wsch. Kongo (Afryka); 80 000 mieszk. (1953); port na rz. Kongo; węzeł dróg.; lotnisko. STANOJEVIC Stanoje (1874—1937), historyk jugosł., prof. Uniw. Belgradz., członek Akademii Nauk; Istorija srpskoga nar oda (Historia narodu serbskiego). STANOWE GÓRY, pasmo gór w Syberii Wsch., od pn. części G. Jabłonowych po wybrzeże M. Ochockiego; najwyższy szczyt Gołecz Skalisty (2482 m). STANOWISKO ARCHEOLOGICZNE, miejsce znalezienia zabytków archeologicznych. STANÓW ZJEDNOCZONYCH LITERATURA rozwinęła się w XVII w.; po dziełach hist, i rei. następuje rozwój literatury puryt.; po okresie walk o niepodległość (1775—83) St. Zj. 1. usamodzielnia się — od II poł. XVIII w. staje się narodowa. Wybitnym publicystą okresu wojny był T. Paine, występujący obok wszechstronnego B. Franklina; początki powieści datują się od twórczości Ch. B. Browna; W. Irving, reprezentant romantyzmu, rozwija formę krótkiego opowiadania (short story), gatunku lit. niezwykle do dziś popularnego w St. Zj. W początkach XIX w. rodzi się powieść awanturnicza (Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka J. F. Coopera) oraz romant. powieść o walce człowieka przeciw losowi (H. Melville); do romantyków należy też poeta i wybitny nowelista E. 	A. Poe; twórczość filozoficzną, żywo zainteresowaną zagadnieniami socjologicznymi, rozwijają transcendentaliści (H. D. Tnoreau, R. Emerson); z ich kręgu wywodzi się N. Hawthorne, którego Szkarłatna litera ukazuje czasy panowania purytanizmu; poezję liryczną opartą na motywach lud. uprawia H. W. Longfellow; problem murzyński znajduje oświetlenie w powieściach H. Beecher-Stowe (Chata wuja Toma), a poezja W. Whitmana, wprowadzająca nowe formy, głosi równouprawnienie ras i płci. Po wojnie secesyjnej szeroką sławę zyskuje satjryk Mark Twain ostro wykpiwający śmiesznostki społeczeństwa amer. Na przełomie XIX i XX w. wśród prozaików wyróżniają się: F. Bret Hartę, W. Howells i H. James H. M. Stanley  907 (twórca powieści psychol.); problematykę spoi. porusz® Norris, a S. Crane daje znakomite studia psychiki ludzkiej (Szkarłatne godło odwagi); wybitnym nowelistą jest O’Henry; J. London ukazuje w swych powieściach obraz życia amer, traperów i poszukiwaczy przygód, często zaś występuje z socjalist. krytyką społeczeństwa kapitalist. (Żelazna stopa); U. Sinclair odsłania kulisy stosunków spoi.; po I wojnie świat, problemy społeczeństwa kapitalist poruszają T. Dreiser (Tragedia amerykańska) oraz S. Lewis; prozę tzw. „lost generation" — pokolenia pozbawionego przez wojnę złudzeń — reprezentują J. Dos Passos, E. Hemingway i W. Faulkner; realist, obrazy życia społeczeństwa amer, kształtują w swych powieściach i opowiadaniach J. Steinbeck i E. Caldwell; P. Buck bazuje życie Chin; przemiany spoi. zachodzące w Chinach przedstawia również A. Smedley. Literaturę rewol., związaną z ruchem robotn., reprezentują w okresie międzywoj. i po II wojnie świat. M. Gold, A. Maltz i H. Fast Najwybitniejszym dramaturgiem okresu międzywoj. jest E. O’Neill, obok niego występują W. Saroyan i T. Wilder; najnowszą dramaturgię reprezentują C. Odets, T. Williams i A. Miller. Do najwybitniejszych pisarzy młodego pokolenia należą T. Capote, I. Shaw (Młode lwy), N. Mailer (Nadzy i martwi). W ostatnich latach St. Zj. 1. coraz częściej zwraca się ku zagadnieniom nauki i techniki, co wpływa na olbrzymi rozwój powieści fantast., nauk. itp., a także na wzrost zainteresowania literaturą biograficzną, historyczną i podróżniczą. Pozostająca pod wpływem Whitmana poezja murzyńska, oparta przede wszystkim na pieśniach lud., ożywa w utworach P. 	Dunbara, C. MacKaya, C. Cullena i in. STANÓW ZJEDNOCZONYCH MUZYKA. Pierwotną kulturę muz. USA w XVII—XVIII w. determinował element napływowy z Europy; powstanie muzyki rodzimej przypada na w. XIX; Towarzystwo Filharmoniczne w Nowym Jorku założono 1842; pierwszą operą amer, była Leonora (1845) Henry Frya; w końcu XIX w. spośród większej grupy kompozytorów wyróżnił się Edward McDowell (1861—1908), którego dzieła (fortep., orkiestr.) pierwsze zyskały uznanie poza kontynentem Ameryki; świadomość nar. kompozytorów USA spotęgowała się dzięki A. Dvofâkowi, na którego w czasie pobytu w USA folklor tego kraju wywarł wielkie wrażenie (symfonia Z Nowego Świata); twórcy amer. XX w. reprezentują różne style, od zachowawczych do najbardziej wspólcz.; folklor indiański, z wyjątkiem nielicznych utworów opartych na tym materiale (np. Dowella Suita indiańska), nie wywarł większego wpływu, natomiast śpiewy Murzynów amer, stały się źródłem powstania rodzimego -»-jazzu i oryg. muzyki amer, łączącej styl popul. pieśni i muzyki tan. (jazzowej) ze stylem poważnej muzyki symf. i oper. (G. Gershwin). STANÓW ZJEDNOCZONYCH SZTUKA. Na terenie St. Zj. Am. Pn. do przyjścia Europejczyków rozwijała się oryg. sztuka tubylczych plemion indiańskich (budownictwo drewn., rzeźba, rzemiosło artyst.). Koloniści hol. i ang. przenieśli w XVII w. na teren wsch. Stanów surowe, proste formy klasycyzującej architektury, w której wznosi się kościoły, budowle publiczne i mieszkalne; w tym czasie rozwija się także i prowincjonalna odmiana europejskiego portretu barokowego. W w. XVIII górę bierze wpływ Anglii. Rozkwit sztuki na przełomie w. XVIII/XIX: w architekturze panuje rodzima odmiana klasycyzmu od 1792 (Biały Dom w Waszyngtonie przekształcony w XIX w.), w malarstwie rozwija się portret oraz malarstwo hist; dominuje wpływ ang., a większość malarzy amer, pochodzenia działa nawet w W. Biytanii (J. S. Copley, B. West, G. Ch. Stuart, J. Trumbull). W architekturze II poł. XIX w. i pocz. XX panuje eklektyzm stylowy, ale zarazem wspaniały rozwój techniki konstrukcyjnej („drapacze chmur“); w rzeźbie i malarstwie od poł. XIX w. wpływ Francji staje się dominujący (rzeźbiarz A. Saint-Gaudens. malarska szkoła pejzażystów nar. „Hudson River School", realista W. Homer, impresjonista J. 	Whistler, eklektyczny, zręczny portrecista J. S. Sargent). St. Zj. są jednym z głównych ośrodków rozwojowych sztuki wspólcz.; nowoczesna architektura w swym poszukiwaniu wyrazu piast, znalazła wybitnych przedstawicieli w L. Sullivanie, a zwłaszcza w F. L. Wrighcie; w rzeźbie i malarstwie rozwijają się bujnie wszystkie kierunki postimpresjonistyczne, kubizm, ekspresjonizm i abstrakcjonizm. STANY GENERALNE rfr. Etats généraux], we Francji od 1302 doradcza instytucja przy królu, złożona z przedstawicieli trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczan; początkowo zwoływane w razie potrzeby, stopniowo zwiększały swą ingerencję; zwołane 1789 przez Ludwika XVI (po przerwie od 1614) STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe, to zaś w -«-Konstytuantę. STANY KRAJOWE, reprezentacja stanowa (szlachty i duchowieństwa) utworzona 1782 w Galicji; przedstawiała adresy do tronu i zarządzała funduszem tzw. domestykalnym (powstał z dodatku do podatku gruntowego); 1849 przekształcona w sejm krajowy. STANY REAKTYWNE, zaburzenia psychiczne wywołane przez działanie zbyt silnego dla ustroju bodźca zewnętrznego (psychicznego lub fizycznego). STANY W POLSCE, wytworzyły się od końca XIII w. jako grupy ludzi posiadające wyraźnie wyodrębnione stanowisko prawne; stan szlachecki -«-szlachta; stan duchowny pozostawał pod decydującym wpływem szlachty, która zapewniła sobie najznaczniejsze godności kościelne; stan mieszczański, silny w w. XIV i XV, później stracił swą pozycję ekonomiczną i wszelki wpływ na rządy państwem; stan chłopski pozbawiony był praw polit. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI (United States of America, USA), rep. związkowa w Ameryce Pn.; 7 828 000 km2, 168 640 000 mieszk. (1956); stoi. Waszyngton; składają się z 49 stanów i 1 dystryktu (zob. wykaz) ; zajmują pd. część Ameryki Pn., od Atlantyku do Pacyfiku; na pn. graniczą z Kanadą, na pd. z Meksykiem. Warunki naturalne: na zach. potężny system Kordylierów, rozgałęziający się na kilka łańcuchów; na wybrzeżu G. Nadbrzeżne (2000 m), równoległe do nich od pn. G. Wodospadowe (Mount Rainier 4394 m), od pd. najwyższe góry USA. Sierra Nevada (Mount Whitney 4418 m); na wsch. od nich bezodpływowa pustynna Wielka Kotlina z Wielkim Jez. Słonym, otoczona od wsch. łańcuchem G. Skalistych, które ku wsch. opadają łagodnie w rozległą W. Równinę Prerii; mniej więcej w części środk. rozciąga się od Wielkich Jezior z pn. na pd. wielka niz. Mississippi-Missouri, łącząca się na pd. t pd.-wsch. z Niz. Zatokową 1 Niz. Nadbrzeżną; obie te niziny w części środk. i pn rozdziela stary system gór Appalachów (800 m); największą rz. kraju (najdłuższą świata) jest Mississippi-Missouri z wielu dopływami, uchodząca do Zat. Meksykańskiej; do Atlantyku uchodzą: Hudson, Delaware, Saskatchewan, do Pacyfiku z Kordylierów: Kolumbia, Sacramento, Kolorado; przy granicy kanad. leży największy w święcie basen słodkowodny -«-Wielkie Jeziora, które razem z systemem kanałów 1 rz. Hudson stanowią ważny szlak komunik, wiodący do Atlantyku. Klimat zróżnicowany, o dużych skokach temperatur i chłodniejszy niż krajów eur. na tej samej szer. geogr. (wpływ zimnego Prądu Labradorskiego i zimnych wiatrów znad Oc. Lodowatego Pn. oraz gorących wiatrów znad Zat. Meksykańskiej); ciepły, wilgotny nad Zat. Meksykańską i na pd. wybrzeżu Atlantyku, gorący z umiark. opadami na pd. wybrzeżu Pacyfiku, kontynent. w górach, zmienny i kapryśny na W. Równinie Prerii. Ludność: w 1950 było w USA: białych 135,2 min, Murzynów 15,8 min (gł. w stanach pd. i pd.-wsch.), Indian 343,5 tys. (w rezerwatach); w wyniku stałego napływu ludności do USA w 1950 było 10 min mieszk. urodzonych poza USA; zaludnienie niejednolite; największa gęstość zaludnienia w stanach pn.-wsch. (ponad 200 na km*), z największym m. kraju i świata Nowym Jorkiem, najniższa w zach. górskich (poniżej 5 na km*); 63,7V« ludności miejskiej; miast powyżej 1 min mieszk. — 14, m in Nowy Jork, Chicago, Los Angeles, Detroit, Filadelfia, Boston, powyżej 100 tys. mieszk. — ok. 90: charakterystyczne dla kraju jest powstawanie wielkich zespołów miejskich. Gospodarka: USA są największym i najbogatszym krajem kapitalist.; najbardziej uprzemysłowiony kraj o b. wysokiej technice; charakterystyczna dla gospodarki koncentracja produkcji (największa ze wszystkich krajów) w wielkie koncerny i trusty, niejednokrotnie monopolistyczne; największe z nich: Standard Oil of New Jersey, General Motors, U. 	S. Steel, Du Pont, Ford i wiele in.; zyski tych koncernów wynoszą niejednokrotnie ponad 1 mld doi. (w 1955 zysk koncernu General Motors zatrudniającego 642 tys. robotników wyniósł 1,2 mld doi., co równa się dochodowi nar. Irlandii); również dużą koncentrację wykazują banki, towarzystwa ubezp., przedsiębiorstwa transport.; w wielu gałęziach produkcji przem., skupionej przeważnie w stanach pn. i pn -wsch., wyprzedzają inne kraje; w 1955 produkowały: 625 mld kWh energii elektr. (1 miejsce w świecie), 105,7 	min t stali (1 miejsce), 9,2 min samochodów (1 miejsce), 14,7 min radioaparatów (1 miejsce); przodują również w produkcji samolotów, obrabiarek, apa STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 908 Stany Zjednoczone Ameryki (bez Alaski)  909 STARE DRUKI ratury elektrotechn., produkcji materiałów rozszczepialnych i w przemyśle chem.; przemysł USA wykorzystuje bogate złoża surowców miner.; w 1955 wydobyto: 446 min t węgla (1 miejsce), 333 min t ropy naft. (1 miejsce), 125 min t rudy żel. (1 miejsce); również poważne wydobycie: złota, srebra, miedzi, cynku, wanadu, molibdenu, boksytów, siarki, fosforytów i rudy uranowej; brak natomiast cyny, niklu; w poważnej produkcji płodów rolnych gł. rolę odgrywają stany pn. i środk. (pszenica, kukurydza, owies, hod. bydła), stany pd. (bawełna, trzcina cukr., ryż), stany nadatlantyckie (ogrodnictwo, warzywnictwo, gospodarka mleczna, tytoń). Sieć kol. (379 000 km), skoncentrowana gł. we wsch. i środk. części kraju; szosy (2 735 000 km) rozmieszczone są bardziej równomiernie; samochodów 53 363 000 (1953); szeroko rozwinięta komunik, lotn.; 6237 lotnisk (w tym 347 dostosowanych do długodystansowych lotów; flota handl. o wyporności 27,3 min ton (1954); USA są gł. ośrodkiem bankowo-finansowym w święcie kapitalist, prywatne inwestycje zagr. USA wynoszą ok. 15 mld doi. 1953). Posiadłości w Ameryce: Puerto Rico, Wyspy Dziewicze, Strefa Kanału Panamskiego; w Oceanii: Hawaje, Guam, Samoa Ameryk. Ustrój. Republika federalna (związkowa); konstytucja z 1787 z 22 uzupełnieniami (ostatnie z 1951); najwyższą władzą ustawodawczą jest Kongres, dwuizbowy parlament: izba wyższa (Senat) składa się z 96 senatorów wybieranych na okres 6 lat po 2 z każdego stanu (*/» senatorów ustępuje co 2 lata); izba niższa (Izba Reprezentantów) składa się z 435 kongresmanów (reprezentantów) wybieranych na 2 łata, proporcjonalnie do liczby mieszkańców, przez poszczególne stany; głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach pośrednich na 4 lata; skupia on w swych rękach władzę wykonawczą: powołuje ministrów, jest szefem rządu i głównodowodzącym sił zbrojnych; prezydentowi przysługuje sprzeciw (weto) przeciw postanowieniom Kongresu; może on być uchylony przegłosowaniem przez Kongres większością */» głosów; Sąd Najwyższy, składający się z 9 sędziów, bada zgodność ustaw z konstytucją; każdy stan posiada konstytucję, władzę ustawodawczą, szeroki samorząd w sprawach wewnętrznych; dvstrvkt Columbia zarządzany jest przez władze federalne. Historia: St. Zj. Am. Pn. powstały ze związku 13 ang. kolonii założonych w latach i607—1733 na wschodnim wybrzeżu Ameryki Pn.; spór z Anglią o podatki 1765 i cła prohibicyjne 1773 doprowadził do wojny 1775—83, podczas której 4 VII 1776 została ogłoszona deklaracja niepodległości USA na kongresie w Filadelfii; bohaterowie walki o niepodległość: Washington, Jefferson, Franklin, z cudzoziemców: Kościuszko. Pułaski, Lafayette: 1783 uznanie niepodległości USA przez Anglię, 1787 konstytucja; 1789—97 Washington pierwszym prezydentem; w XIX w. powstawały nowe stany przyjmowane do związku; liczna imigracja z Europy (1787—1914 około 35 milionów); sprzeczności między stanami przemysłowymi na pn. a wyzyskującymi pracę murzyńskich niewolników stanami plantacyjnymi na pd.; poparcie wyzwalającej się spod panowania hiszp. Ameryki Pd., 1823 doktryna Monroe’go „Ameryka dla Amerykanów“; 1846—48 wojna z Meksykiem o Teksas, oderwanie od Meksyku Kalifornii i Nowego Meksyku; podczas prezydentury A. Lincolna (1861—65), przeciwnika niewolnictwa, doszło do secesji stanów pd. 1861 i wojny domowej tzw. secesyjnej 1861—65; zwycięstwo Północy przyniosło zniesienie niewolnictwa w całych USA; odtąd szybki rozwój kapitalizmu; 1867 kupno Alaski od Rosji; 1886 strajk gener. o 8-godzinny dzień pracy uzyskał częściowe powodzenie; 1898 zajęcie Wysp Hawajskich; 1898 wojna z Hiszpanią zakończona aneksją Puerto Rico i Filipin i objęciem faktycznego protektoratu nad Kubą; w XX w. uzależnianie ekonomiczne Ameryki Pd.; 1905 utworzenie IWW (organizacja ruchu związk.), z której 1920—21 powstała partia komunist.; 1903—14 budowa Kanału Panamskiego; w I wojnie świat. USA początkowo neutralne, 1917 przystąpiły do wojny po stronie Ententy; po wojnie stały się wierzycielem większości państw eur. i najbogatszym państwem świata; 1929—34 wielki kryzys ekonomiczny; 1933—45 prezydentura Franklina D. Roosevelta: program ekonomiczny -►„New Deal“, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR; 1941 po ataku Japonii na Pearl Harbour przystąpienie do II wojny świat, przeciw państwom „osi“, sojusz z Anglią i ZSRR; 1945 zrzucenie bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki; po wojnie St. Zj. zmierzają do narzucenia światu swej dominacji; ekspansjonistyczna polityka ich znajduje wyraz w tzw. doktrynie Trumana i planie Marshalla; prowadząc politykę skierowaną przeciw ZSRR, Chińskiej Rep. Lud. i całemu obozowi socjalist. St. Zj. zakładają sieć baz woj. we wszystkich częściach świata; 1950 rozpoczynają interwencję zbrojną w Korei, okupują Tajwan, udzielając poparcia rządom Czang Kai-szeka; z inicjatywy St. Zj. zawarty zostaje 1949 Pakt Atlantycki, 1951 pakt z Australią i N. Zelandią, 1954 pakt SEATO, 1953 prezydentem D. Eisenhower, sekretarzem stanu J. 	F. Dulles; polityka zagr. St. Zj. prowadzona jest w dalszym ciągu z „pozycji siły“. St. Zj. konsekwentnie odrzucają propozycje rozbrojeniowe ZSRR, popierają remilitaryzację NRF; usiłują rozszerzyć swe wpływy na Bliskim i Środkowym Wschodzie dążąc do stłumienia ruchów narodowowyzwoleńczych w krajach arabskich (1958 interwencja zbrojna St. Zj. w Libanie). Wykaz I. Nowa Anglia: 1. Connecticut 2. Maine 3. Massachusetts 4. New Hampshire 5. Rhode Island 6. Vermont II. Atlantyk Środkowy: 7. New Jersey 8. Nowy Jork 9. Pensylwania III. Centrum pn.-wsch.: 10. Illinois 11. Indiana 12. Michigan 13. Ohio 14. Wisconsin IV. Centrum pn.-zach.: 15. Dakota Pd. 16. Dakota Pn. 17. Iowa 18. Kansas 19. Minnesota 20. Missouri 21. Nebraska V. Atlantyk pd.: 22. Delaware Dystrvkt 23. Floryda stanów w USA 24. Georgia 25. Karolina Pd. 26. Karolina Pn. 27. Maryland 28. Wirginia 29. Wirginia Zach. VI. Centrum pd.-wsch.: 30. Alabama 31. Kentucky 32. Mississippi 33. Tennessee VII. Centrum pd.-zach.: 34. Arkansas 35. Luizjana 36. Oklahoma 37. Teksas VIII. Góry: 38. Arizona 39. Idaho 40. Kolorado 41. Montana 42. Nevada 43. Nowy Meksyk 44. Utah 46. Kalifornia Columbia 47. Oregon 48. Waszyngton 49. Alaska (od 1958). STAŃCZYCY, konserwatywne stronnictwo w Galicji, reprezentujące program ugodowy wobec Austrii; nazwa od „Teki Stańczyka“, pamfletu polit., opublikowanego 1869 w „Przeglądzie Polskim“ (przez S. Kożmiana, J. Szujskiego, S. Tarnowskiego i L. Wodzickiego), skierowanego przeciwko polityce spiskowej i ruchowi wyzwoleńczemu. STAŃCZYK, błazen nadworny Aleksandra i Zygmunta I Starego; słynął z ciętych dowcipów, także politycznych. STAŃĆZYK Jan (1886—1952), polityk, prawicowy działacz PPS, członek władz nacz. partii, długoletni sekretarz gen. Zw. Górników, 1922—27 poseł na sejm; 1939—44 min. pracy i opieki spoi. w rządzie emigracyjnym, 1945—46 — w Rządzie Jedności Narodowej. STAPELIA, bylina z rodziny tojeściowatych; Afryka Pd.; podobna do kaktusa — łodyga mięsista, czworokątna, bezlistna; kwiaty duże, siedzące, mają zapach padliny: hodowana często w doniczkach. STAPIŃSKI Jan (1867—1946), działacz ludowy, publicysta; poseł do sejmu galic., parlamentu austr. i sejmu poi.; 1907—13 prezes PSL; od 1913 prezes PSL Lewicy; po 1926 przywódca prosanacyjnego Związku Chłopskiego. STARACHOWICE, m., pow. miejski, woj. kieł., przy pn. krańcu G. Świętokrzyskich, nad Kamienną; 31 200 mieszk. (1956); stary ośrodek góm. (ruda żelaza) i przemysłu metal., fabr. samochodów ciężarowych „Star 20“ i „21“; (Staropolski Okręg Przemysłowy). STARA PLANINA, bułgarska nazw» gór Bałkan." STARA ZAGORA, m. w środk. Bułgarii; 55 300 mieszk. (1956); ośrodek kult. regionu; przemysł: tytoń., spoż., włókien.; wyrób olejków różanych. STARCZOWZROCZNOŚĆ, med. zaburzenia akomodacji wskutek twardnienia soczewki oka po 40 roku życia, uniemożliwiające czytanie; wyrównuje się szkłami wypukłymi (skupiającymi). STARCZYNOWSKA PUSTYNIA, między Starczynowem a Olkuszem, na pd. od Pustymi Błędowskiej, dł. 5 km, szer. 1 km. STARE DRAWSKO, w., pow. szczeciniecki, woj. kosz., na Pojez. Drawskim; 200 mieszk. (1956); ruiny dawnej twierdzy Drahim. STARE DRUKI, starodruki — druki wydane w dawnych wiekach, począwszy od wynalezienia czcionki  STARE MESTO ruchomej (poł. XV w.); końcowa granica określana jest rozmaicie, w Polsce ustalono ją na koniec roku 1800. Zob. też inkunabuł. STARE MfiSTO, w. morawska (Czechosłowacja), znana z wykopalisk z okresu państwa wielkomorawskiego. STARGARD SZCZECIŃSKI, m. pow., woj. szczec., nad Iną; 24 700 mieszk. (1956); węzeł kol., przemysł metal., chem. i farmaceut., przetw.rolny, warsztaty kol. — Stary gród słów., pierwsze wzmianki z 1140, XIV—XVIII w. konkurował ze Szczecinem w handlu zbożem, bydłem i drewnem; średniow. mury z XIII w., got. kościół Mariacki. STARHEMBERG: 1) Ernst hr. (1638—1701), feldmarszałek austr.; 1683 bronił Wiednia przed Turkami przed przybyciem Jana Sobieskiego z odsieczą; 2) Ernst RUdiger książę (1899—1956), polityk austr., uczestnik puczu hitler. 1923 w Monachium, od 1930 przywódca -»-Heimwehry, popierał faszyzujące rządy Dollfussa i Schuschnigga; 1934—36 wicekanclerz, 1938—55 na emigracji. STARKA ZJAWISKO, zjawisko rozszczepienia w silnym polu elektr. linii -►widmowych świecącego fazu lub pary; odkryte 1913 przez fizyka niem. , Starka. STARO-CERKIEWNO-SŁOWIAŃSKI JĘZYK, język pierwszych przekładów Pisma iw., dokonanych w IX w. dla celów misyjnych przez Cyryla (Konstantego) i Metodego, apostołów Słowian; jego podstawę stanowiła gwara macedońska okolic Sołunia (Salonik). W zapisach posługiwano się dwoma alfabetami: początkowo -»-głagolicą, później -♦cyrylicą. Przez długie wieki stanowił podstawę języka lit. Bułgarów, Serbów, Chorwatów, wsch. Słowian, a nawet niesłow. Rumunów. STAROCHRZEŚCIJAŃSKA SZTUKA, wczesna sztuka chrześc. (do VI w.); rozwijała się na podłożu sztuki póżnorzym., gł. w Italii i na chrześc. Wschodzie; sprzed III w., z okresu prześladowań, gł. zabytkami są katakumby z symbolicznymi malowidłami (Rzym, Neapol); od czasów Konstantyna W. (od IV w.) następuje pełny rozwój s. sz., wytwarzają się zasadnicze typy budowli kult.: bazylika kilkunawowa z poprzedzającym ją atrium (nie zachowana pierwotna bazylika Św. Piotra w Rzymie) oraz budowle na planie centralnym, odgrywające głównie rolę biptysteriów i mauzoleów; wnętrza zdobi bogata dekoracja fresk, i mozaikowa (bazylika S. Sabina w Rzymie, .centralne budowle S. Constanza w Rzymie i mauzoleum Galii Placidii w Rawennie); obok malarstwa monumentalnego rozwija się malarstwo miniaturowe; rzeźba statuaryczna jest rzadka (posąg Dobrego Pasterza), często stosowana płaskorzeźba (sarkofagi, plakietki z kości słoniowej; tradycje starochrześc. sztuki rozwinęła od VI w. sztuka bizantyńska. Tabl. 86. STAROGARD GDAŃSKI, m. pow., woj. gd., nad Wieżycą, 1. dopływem Wisły; 20 700 mieszk. (1956); duży ośrodek przemysłu spoż., drzewn., skórzanego, chem., elektrotechn.; got. kościół z XIV w., fragmenty średniow. murów obronnych. — Stary gród słów., w XIV w. wykupiony przez Krzyżaków, prawa miejskie od 1348, w okresie zaboru prus. silnie germanizowany; stare tradycje polskości. STAROKATOLICY, odłam katolicyzmu nie uznający dogmatu o nieomylności papieża; istnieją głównie w krajach niemieckich. STAROLUTERANIE, separatyści rei., organizacje protestanckie broniące pierwotnej doktryny kościoła ewangelicko-augsburskiego. STARORAKI, Merostomata, gromada szczękoczułkowców; wyłącznie morskie, skrzelodyszne; przeważnie kopalne, głównie paleozoiczne; były to największe ze wszystkich stawonogów, do 2 m dl.; do żyjących dziś należy np. -►skrzypłocz. STAROSTA, urzędnik król. w Polsce XIII/XIV— XVIII w., sprawujący na obszarze zwykle jednego powiatu administrację skarbową i policyjną oraz władzę sądową; od XV w. oprócz s. właściwych zw. grodowymi istnieli s. niegrodowi, tj. dzierżawcy dóbr król.; w Polsce międzywoj. i do 1954 s. był na terenie powiatu kierownikiem administracji ogólnej (zespolonej) oraz przedstawicielem samorządu terytorialnego: s. podlegał wojewodzie. STAROWIERCY —raskolnicy. STAROWOLSKI Szymon (?—1656), uczony, publicysta, pierwszy poi. historyk lit., autor ok. 70 dzieł hist., polit., geograficznych i wojsk, w jęz. poi. i łac.; Setka pisarzy polskich (Scriptorum polonicorum Hecatontas), O sławnych mówcach Sarmacji (De Claris oraloribus Sarmatiae), Polonia. STAROŻYTNOŚĆ, okres obejmujący historię naj¬ 910 starszych cywilizacji od ok. 4000 p. n. e. do 476 n. e. (upadek Zach. Cesarstwa Rzym.); s. klasyczna, historia Grecji, Rzymu i państw pozostających w zasięgu kultury gr.-rzymskiej. START [ang.J: 1) ruszenie z miejsca, rozpoczęcie biegu lub wyścigu; lotn. początek lotu od chwili ruszenia samolotu aż do chwili ustalenia się lotu wznoszącego po oderwaniu się od ziemi; startowa dro§a, pas nawierzchni sztywnej ułożonej na lotnisku, o startowania i lądowania samolotów; nawierzchnię s. d. wykonuje się z betonu, żelbetu, betonu sprężonego; 2) miejsce rozpoczęcia biegu, lotu. STARTER -♦rozrusznik. STARYNKIEWICZ Sokrates (1820—1902), generał ros.; 1875—92 jako prezydent Warszawy położył duże zasługi. STARY SĄCZ, m., pow. nowosądecki, woj. krak.; w Kotlinie Sądeckiej, przy ujściu Popradu do Dunajca; 5300 mieszk. (1956); rejon warzywniczy i sadowniczy; zabytkowy kościół i klasztor klarysek z XIII w., cenna biblioteka klasztorna; kościół gotycki z 1200 i in. zabytki. — W XII w. gród kasztelański, prawa miejskie z 1357. STARY TESTAMENT, Stare Przymierze — chrześc. nazwa z II w. ksiąg świętych powstałych przed Chrystusem i opisujących początki i rozwój religii izrael. U Żydów zbiór 39 ksiąg napisanych po hebr. i aram.: Tora (5. ksiąg Mojżesza), 15 ksiąg Proroków, 13 ksiąg Pism (wśród nich literackie) i 6 ksiąg hist.; zbiór ten został przyjęty przez chrześcijan niekatolików; kościół kat. zalicza do S. T. również 7 ksiąg tzw. deuterokanonicznych. STARZEC, Senecio, kosmopolityczny, wielogatunkowy rodzaj z rodziny -♦złożonych; w Polsce s. leśny (S. sileatieus), z rzadka wełnisty o liściach przerywanopierzastych i kwiatach żółtych; lasy i zręby leśne; s. błotny i in. gatunki występują jako chwasty. STARZENIE STOPOW, samorzutne zwiększanie się wytrzymałości i plastyczności niektórych stopów (np. glinu, magnezu) z biegiem czasu; s. s. sztuczne polega na wygrzaniu stopu w temp. ok. 206c w ciągu kilkunastu godzin. STARZYŃSKI: 1) Stefan (1893—1943), polityk, ekonomista; od 1914 w Legionach, od 1934 komisaryczny prezydent m. st. Warszawy; 1939 cywilny komisarz obrony Warszawy, do końca pozostał na posterunku mobilizując ludność do walki; 1939 uwięziony przez Niemców, następnie rozstrzelany; szereg prac z zakresu ekonomii i skarbowości; 2) Juliusz (ur. 1906), historyk sztuki, członek koresp. PAN, prof. Uniw. Warsz., dyr. Państw. Instytutu Sztuki; liczne prace z zakresu historii sztuki XIX i XX w. i krytyki artyst. STASOW: 1) Wasilij P. (1769—1848), ros. architekt, przedstawiciel późnego klasycyzmu; koszary pułku pawłowowskiego i tzw. Moskiewska Brama Triumfalna w Leningradzie; 2) Władimir W. (1824—1906), syn poprzedniego, krytyk artyst. i muz.; czołowy ideolog -►„pieriedwiżników". STASSEN [stasn] Harold E. (ur. 1907), polityk amer., adwokat; 1938—43 gubernator stanu Minnesota, 1945 delegat na konferencję w San Francisco, 1955—58 przedstawiciel USA w Komisji Rozbrojeniowej ONZ. ^ STASSFURT, m. przemysł. w NRD (okręg Magdeburg); 26 800 mieszk. (1955); ośrodek wydobycia soli potas, i kam.; przemysł chem., maszyn., radiotechn. STASZIC Stanisław ks. (1755—1826), wybitny działacz i pisarz polit., przyrodnik i filozof, organizator życia nauk.; czołowy przedstawiciel obozu reform w okresie stanisławowskim; w pracach swych ostro krytykował stosunki feudalne, występował jako rzecznik mieszczaństwa, domagał się S. Staszic S. Starzyński  911 polepszenia doli chłopów; 1798—1805 przeprowadzał badania geol. Karpat; od 1807 członek Izby Edukacyjnej i referendarz Rady Stanu; współzałożyciel i od 1808 prezes Tow. Przyjaciół Nauk; w Królestwie Pol. radca stanu i dyrektor wydziału przemysłu i kunsztów w Komisji Spraw Wewn.; organizator szkolnictwa zawodowego (szkoła górn. w Kielcach); 1816 założył Towarzystwo Rolnicze w Hrubieszowie; Uwagi nad iyciem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski, Ród ludzki, O ziemiorodztwie Karpatów. STASZÓW, m pow.. woj. kieł., nad Czarną, 1. dopływem Wisły; 5100 mieszk. (1956); drobny przemysł przetw.rolny i budowlany (eksploatacja wapieni, gipsu i piasku); kościoły: got. i barok, oraz kramnice z .XVIII w. STATECZNIK, nieruchoma część usterzenia poziomego lub pionowego; służy do zapewnienia samolotowi trwalej równowagi i stateczności w locie. STATECZNOŚĆ: 1) zdolność konstrukcji lub .budowli zachowania niezmiennego położenia i kształtu pod działaniem obciążenia; 2) mech. własność powracania ciała (lub układu) do stanu równowagi, z jakiego zostało wytrącone; w mechanice lotu rozróżnia się: s. statyczną, dążność samolotu do powrotu do stanu równowagi, z którego został wytrącony, s. dynamiczną, zmniejszanie się z czasem wahań około stanu równowagi. STATEK, konstrukcja pływająca z napędem lub bez napędu; s. dzielimy na: handlowe, rybackie, sportowe, specjalne (np. badawcze, ratownicze, holownicze, pilotowe, latarniowe); tabl. 82; s. poPrzekrój rudowęglowca: 1 — ster awaryjny, 2 — szalupa ratunkowa, 3 — nawiewniki, 4 — bomy ładunkowe, 5 — windy ładunkowe, 6 — kabina nawigacyjna, 7 — sterownia, 8 — winda kotwiczna, 9 — ładownie, 10 — podwójne dno, 11 — gródż wodoszczelna, 12 — zasobnia węgla, 13 — rurociąg balastowy, 14 — kotły, 15 — maszyna główna, 16 — wał śrubowy, 17 — ster, 18 — maszyna sterowa wietrzny, każde urządzenie przeznaczone do wielokrotnego przewozu ładunków poza powierzchnią Ziemi, ale w obrębie atmosfery; unosi się przez oddziaływanie (ciśnienie) powietrza na jego powierzchnię; jest nim samolot, balon, spadochron, nie jest nim pocisk artyleryjski, pocisk balistyczny. STATHOUDER, pierwotnie tytuł habsburskich namiestników w Niderlandach. 1572—1795 książąt orańskich jako naczelników Republiki Zjednoczonych Prowincji (Holandii). STATKOWSKI Roman H859—1925), kompozytor i pedagog; utwory kamer., fortep., skrzypc., opery (Maria, Filenls). STATOCYSTA, narząd zmysłu równowagi meduz; pęcherzyk, do którego ścianki dochodzą zakończenia nerwów czuciowych; znaidujący się wewnątrz statolit zależnie od polożeaia ciała naciska na to lub inne miejsce statocysty. STATOLIT, bryłka wytwarzana przez organizm zwierzęcy lub będąca obcego pochodzenia, mieszcząca się wewnątrz statocysty. STATOR -»stojan. STATORIUS-STOJENSKI Piotr (? — ok. 1591), gTamatyk poi. pochodzenia fr., arianin, kierownik szkoły w Pińczowie; autor pierwszej pełnej gramatyki poi. Polonicae grammatices institutio. STATUA -»-posąg. STATUS NASCENDI [lac.J, tn statu nascendi — w stanie powstawania; w chemii termin używany dla podkreślenia znacznie większej aktywności chem. niektórych substancji w momencie ich powstawania, np. wodoru powstającego w wyniku działania kwasu na metal; tłumaczy się to tym, że w momencie powstawania wodór występuje w postaci oddzielnych atomów H, które następnie łączą się w znacznie mniej aktywne, powszechnie występujące w przyrodzie, cząsteczki H2. STAW STATUS QUO [lac.], stan rzeczy istniejący w danej chwili; g. q. ante, stan dawniejszy, poprzedni. STATUT [łac.l, przepisy regulujące strukturę, zadania i sposób działania danej organizacji; niekiedy nazwa przepisów miejscowych; s. diecezjalne, ustawy kość. wydawane przez biskupa na synodzie diecezjalnym; s. Kazimierza Wielkie'go, częściowa kodyfikacja prawa poi., wydana w poł. XIV w. dla Wielko- i Małopolski (s. wiślickie); podstawowe źródło prawa w dawnej Polsce; 8. litewskie, trzy kolejne kodyfikacje prawa litew. z 1529, 1566 i 1588; s. Łaskiego, zbiór praw poi., sporządzony staraniem kanclerza Jana EasKiego, wydrukowany w 1506; s. mazowieckie, dwie kolejne kodyfikacje prawa mazowieckiego z 1532 i 1540; s. nieszawskie, akty wydane w Nieszawie 1454, zawierające m. in. ograniczenia władzy król. w dziedzinie ustawodawstwa; s. organiczny Królestwa Polskiego, ustawa z 1832 regulująca ustrój Królestwa Pol. po klęsce powstania listopadowego; wcielając Królestwo do Rosji zniosła szereg odrębności poi. i zapoczątkowała okres ucisku narodowościowego; g. prowincjonalne, ustawy kość. wydawane przez synod prowincjonalny; 8. w a r c k i, uchwalony 1423 w Warcie', zezwalał właścicielowi wsi na przymusowy wykup sołectwa; ziemia sołtysia przechodziła wówczas na własność pana. STATYKA [gr.]: 1) fiz. dział mechaniki, nauka 0 równowadze ciał znajdujących się pod działaniem pewnych sił. Zob. też mechanika (budowli); 2) chem. dział chemii fiz. zajmujący się zagadnieniem stanu równowagi chemicznej. STATYSTA [lac.], kompars: 1) postać występująca na scenie w roli podrzędnej, nie wchodząca w skład gTupy osób działających; najczęściej członek zespołu pomocniczego w teatrze, nie posiadający praw aktorskich; 2) dawniej mąż stanu; prżen. człowiek mądry, tęga głowa. STATYSTYCZNA KONTROLA JAKOŚCI, badanie produkcji reprezentacyjną metodą w celu nadzorowania procesów produkcyjnych i sprawdzenia jakości towaru przy odbiorze. STATYSTYKA [łac.J: 1) nauka zajmująca się badaniem zjawisk masowych i opracowująca obserwacje liczbowe dla celów naukowych i praktycznych; s. ekonomiczna zajmuje się badaniem prawidłowości procesów spol.-gosp.; s. matematyczna, dział matematyki stosowanej oparty na rachunku prawdopodobieństwa, zajmujący się badaniem własności zbiorów na podstawie znajomości własności pewnej ich części; 2) metoda badania liczbowego, której celem jest poznanie konkretnej rzeczywistości; jest stosowana w naukach spoi., meteorologii, fizyce, astronomii, przemyśle itd.; zadaniem s. różnych dziedzin życia jest zbieranie i opracowywanie materiałów oraz przystosowywanie ogólnych metod s. do poszczególnych zagadnień: 3) zbiory informacji liczbowych. STATYW, podstawa, przeważnie w postaci skladanęgo trójnoga z metalu lub drewna, służąca do ustawiania na niej aparatów geodezyjnych, fotograficznych itp. STAUROLIT, minerał żółto-czerwono-brunatny; krzemian glinu; występuje w skałach metamorficznych pochodzenia osadowego. STAUROTEKA [gr.], ozdobny, zwykle srebrny relikwiarz pochodzenia bizant., w kształcie skrzyneczki, z drzewem Krzyża Świętego. STAVANGER, m. i port w pd.-zach. Norwegii; baza rybołówstwa mor.; 52 200 mieszk. (1954); katedra z XI w., siedziba biskupstwa protest.; muzeum; przemysł: budowy okrętów, maszyn., spoż. (konserwy rybne), włókien. STAW: 1) śródlądowy zbiornik wód powierzchniowych, w którym światło słoneczne przenika aż do dna na całej powierzchni; wyróżniamy s. naturalne 1 sztuczne; 2) anat. miejsce, gdzie stykają się z sobą dwie lub kilka kości poruszające się względem siebie; powierzchnie zetknięcia się kości (pow. stawowe) pokryte są chrząstką, a cały s. otoczony jest torebką łącznotkankową stawową; med. s. rzekomy, nieprawidłowa ruchomość wskutek niezrośnięcia się kości w miejscu złamania; zapalenie stawów jest najczęściej pochodzenia gośćcowego, rzadziej rzeżączkowego lub gruźliczego; objawy: obrzęk s., bolesność przy ruchach, zwykle płyn wysiękowy; z wyróżniające zmiany stawów (gościec, reumatyzm), b. częste cierpienie występujące w drugiej połowie życia zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, w następstwiefizjologicznego zużycia s.; przyczyną cierpienia mogą być także urazy, dawniej przebyte choroby narządu ruchu, otyłość itp.; najbardziej,dotknięte są s. najwięcej obarczone ciężarem ciała i najbardziej ruchome,.  STATKI I OKRĘTY 14 Statek handlowy w przeglądzie historycznym 1 — Feniclci statek handlowy (III tysiąclecie p. n.e.), 2 — Egipska barka transportowa (III tysiąclecie p.n.e.), 3 — Asyryjska galera transportowa (VIII—VII w. p.n.e.), 4 — Śródziemnomorski rzymski statek handlowy (do III w. p.n.e.'. 5 — Frankońska barka śródlądowa (V—VII w.), 8 — Holenderski statek handlowy (XVII w.), 7 — Polska rzkuta wiślana (XVIII w.), 8 — Kliper (XIX w.), 9 — Statek pocztowo-pasażerski „Great Eastem“ (XIX w.), 10 — Pierwszy parowy statek pasażerski Fuítona „Clermont" (XVIII/XIX w.), -11 — Rudowęglowiec, 12 — Supertrawler, 13 — Statek pasażerski żeglugi przybrzeżnej, 14 — Tankowiec, 15 — Transatlantyk „Batory“  STATKI I OKRĘTY I Tablica 81 8 1 — Rekonstrukcja łodzi Wikingów, Z — Parowce rzeczne na Mississippi, 3 — Budowa rudowęglowca w stoczni polskiej, 1 — Wodowanie statku ..Marceli Nowo'ko", 5 — Żaglowiec szkolny ..Dar Pomorza”, C — Załadowywanie frachtowca w porcie, 7 — Brytyjski transatlantyk ,.Queen Elisabeth" w suchym doku. 8 — Statki pasażerskie ..America" i „United States” w porcie nowojorskim, 9 — Wnętrze baru na statku „Batory".  Tablica 82 STATKI I OKRĘTY U 1 — Zbiornikowiec „Kasprowy". 2 — Lodolamacz na wodach Antarktyki. 3 — Statki-latarnie. 4 — Wnętrze statku-promu przewożącego pociągi przez kanai La Manche. 5 — Polskie barki desantowe w akcji, fi — Amerykański pancernik ..Missouri'*. 7 — Model radzieckiego lodolamacza „Lenin" o napędzie atomowym. 8 — Okręt przyszłości o napędzie atomowym.  913 STATKI I OKRĘTY Okręt wojenny w przeglądzie historycznym 1 — Wojenny okręt egipski z czasów XVIII dynastii (XVII w. p. n. e.), 2 — Asyryjska galera wojenna (VIII—VII w. p.n.e.), 3 — Birema rzymska (II w. p. n.e.), 4 — Wojenny okręt Wikingów (VIII w.), 5 — Nef śródziemnomorski z okresu wypraw krzyżowych, 6 — Wojenna galera śródziemnomorska (XV—XVI w.), 7 — Polski okręt wojenny (XVII w.), 8 — Karaka hiszpańska (XVI w.), 9 — Okręt flagowy adm. Nelsona „Victory“ (XVIII w.), 10 — Niszczyciel, 11 — Krążownik, 12 — Torpedowiec, 18 — Lotniskowiec, 14 — Okręt podwodny, 15 — Ciężki okręt liniowy (pancernik) 58 	Mała Enc. Powsz. PWN  STAWA w szczególności: kręgi szyjne, kręgi lędźwiowe, s. biodrowe, kolana; zmiany te wywołują czasami dotkliwe bóle, a nawet ograniczenie ruchu, na ogól nie mają jednak wpływu na ogólny stan zdrowia; zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, gościec, reumatyzm — odmiana -»-gośćca pierwotnie przewlekłego, występująca najczęściej u mężczyzn i doprowadzająca z - biegiem czasu, jeżeli choroba nie jest leczona, do całkowitego zesztywnienia kręgosłupa. STAWA, nieruchomy znak nawigacyjny o różnych kształtach ustawiony na lądzie lub wodzie, wskazujący tor wodny, miejsce niebezpieczne itp. STAWAR Andrzej (ur. 1900), krytyk literacki, czołowy przedstawiciel krytyki marksistowskiej; w okresie międzywoj. związany z KPP; współpracował z „Dźwignią" i „Miesięcznikiem Literackim"; po wojnie wydał Szkice literackie, wstępy i wybory pism Boya, Irzykowskiego, studia o Sienkiewiczu, Gałczyńskim, Dostojewskim; przekład Cichego Donu Szołochowa (z W. Rogowiczem). STAWARKA, muł, szlam na dnie stawów, który jest rodzajem naturalnego kompostu; używana jako nawóz. STAWIDŁO: 1) mechanizm napędzający suwaki lub zawory silnika parowego; 2) zasuwa do spuszczania wodv ze stawu. STAWISKI, m., pow. kolneński, woj. białost., na Wysoczyźnie Kolneńskiej, 1700 mieszk. (1956); drobny przemysł spoż. i miner.; niegdyś targowisko na szlaku handlowym do Prus Wschodnich. STAWISZYN, m.. pow. kaliski, woj pozn.; 1300 mieszk. (1956); w kościele św. Bartłomieja cenne rzeźby got. z XV w. STAWONOGI, Arlliropoda, najliczniejszy tvp świata zwierzęcego; ciało pokryte cłiitynowym oskórkiem, podzielone na segmenty; odnóża z członów połączonych stawami; tu należą: trylobity, skorupiaki, staroraki, pajęczaki, dwuparce, pareczniki, owady. STAWROPOL, m. na pn. skraju Kaukazu w Ros. FSRR, stoL Kraju Stawropolskiego; 123 000 mieszk. (1956); 4 wyższe uczelnie; wielki przemysł rolno-spoż., fabr. obrabiarek; z okolic S. biegnie najdłuższy w Europie rurociąg gazu ziemnego do Moskwy (1300 km). STAWROPOLSKI KRAJ, jednostka adm. Ros. FSRR (pn. Kaukaz); 99 100 W, 1 860 000 mieszk. (1956); stoi. Stawropol; w skład S. K. wchodzi Czerkieski O. A.; ludność: Rosjanie, Ukraińcy, Czerkiesi; uprawa pszenicy, kukurydzy, słonecznika, winorośli; hodowla owiec i bydła rogatego; wydobycie ropy naft. i gazu ziemn.; przemysł rolno-spoż.; zdrojowiska: Piatigorsk, Jessentuki, Kisłowodsk. STAYER [ang.], stajer — koń wyścigowy, wytrzymały, nadający się do biegów na długich dystansach. STAŻ [fr.J: 1) czas próby, praktyki; 2) okres pełnienia funkcji. STĄPORKÓW, osiedle, pow. konecki, woj. kieł., nad Czarną, pr. dopływem Pilicy; 3100 mieszk. (1956); stary ośrodek góm.-przemysł, (pierwsza huta żelaza w XVIII w., zbudowana przez Jana Małachowskiego). STEAK (ang. stejk], zraz, kotlet. STEAPSYNA [gr.], lipaza trzustkowa, ferment trawienny rozkładający tłuszcze; wchodzi w skład soku trzustkowego. STEARYNA [gr.], produkt otrzymywany (obok gliceryny) w procesie hydrolizy łoju; składa się z kwasów: " stearynowego i palmitynowego; z domieszką parafiny lub wosku (utrudniających krystalizację) stosowana do wyrobu świec. STEARYNOWY KWAS C17H35COOH, kwas tłuszczowy, o dużej cząsteczce; jako ester gliceryny w.chodzi w skład tłuszczów. STEATOPYGIA, silne otłuszczenie okolicy pośladkowej, częste u Buszmenów i Hotentotów. STEBNIK, pomieszczenie, do którego przenosi się ule z pszczołami na zimę; w Polsce stosowany rzadko, gdyż pszczoły zimują na dworze. STECHIOMETRIA, nauka obejmująca podstawowe prawa chem. dotyczące ilościowego składu związków chemicznych. STECZKOWSKI Jan Kanty (1862—1939), ekonomista i polityk konserwatywny; 1917—18 kolejno minister i premier z ramienia Rady Regencyjnej, 1920— 21 min. skarbu, 1922—27 prezes Banku Gospodarstwa Krajowego. STEELE [sti :1] Richard (1762—1829), publicysta, eseista i dramaturg ang., zał. tygodnik „The Tatler" (1790) oraz (wraz z Addisonem) czasopismo „Spectator", w których publikował eseje moralistyczne. STEELON "♦poliamidy. STEEPLE CHASE [ang., stj:pl-czejs], konny lub Stefan Batory 914 pieszy wyścig na przełaj z przeszkodami; dawniej metą wyścigu była dzwonnica kościoła, stąd nazwa. STEFAN, imię królów: 1) S. Batory (węg. Bäthory) (1533—86), książę siedmiogrodzki, od 1576 król poi.; zmusił do uległości Gdańsk; toczył wojny z Moskwą (Psków), odzyskał Inflanty oraz przyłączył Połock i Wieliż, dążył do podniesienia znaczenia władzy król. (-»-Zborowski Samuel); podniósł Szkołę Wił. do godności Akademii; 2) S. Duszan (1308—55), król Serbii od 1335, car od 1346; prawodawca (Kodeks Duszana); szczyt potęgi Serbii w średniowieczu; 3) S. I Św. (ok. 975—1038), pierwszy król Węgier, od 997; ok. 1000 wprowadził na Węgrzech chrześcijaństwo .i organizację kość.; otrzymał od papieża koronę król.; zorganizował administracje państwową. STEFANA — BOLTZMANNA PRAWO: całkowita energia wypromieniowywana w 1 sek przez ciało doskonale czarne jest wprost proporcjonalna do czwartej potęgi jego temperatury bezwzględnej; odkryte przez fizyków austr., J. Stefana (1835—93) i L. Boltzmanna (1844—1906). STEFANI Jan (1746—1829), muzyk i kompozytor czes.,, od 1771 w Warszawie; wodewile z poi. melodiami i tańcami (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, 1794), polonezy, utwory kościelne. STEFANIK Milan Rastislav (1880—1919), słowacki uczony i polityk, gen. fr.; 1914—18 działał na rzecz stworzenia państwa czechosłowackiego. STEFANOWSKI Bohdan (ur. 1883) dr h. c. i prof. Polit. Warsz., członek PAN; specjalista w dziedzinie techniki cieplnej i chłodnictwa. STEFAN U ŚW. ( ? —757), papież od 752; koronował 753 Pepina Małego na króla Franków; 755 powstanie państwa kościelnego dzięki darowiźnie egzarchatu raweńskiego przez Pepina. STEFAN WIELKI (ok. 1435—1504), hospodar mołdawski od 1457; uznawał się na przemian lennikiem Polski, Węgier i Turcji; w czasie wyprawy poi. na Turków 1497 zdradził Olbrachta zadając mu klęskę w lasach bukowińskich. STEFANYK Wasyl (1871—1936), pisarz ukr., przyjaciel W. Orkana; nowele z życia wsi galic.; Katrusia, Kamienny krzyi, Sąd. STEFAŃSKI: 1) Walenty (1813—77), księgarz; uczestnik powstania listopadowego; założył -»-Związek Plebejuszy; 1844—46 czynny w przygotowaniach powstańczych; 1848 członek Komitetu Nar. w Poznaniu; 2) Witold (ur. 1891), zoolog, członek PAN, prof. SGGW w Warszawie, sekretarz Wydz. II PAN; prace faunistyczne i ekologiczne dotyczące nicieni wolnożyjącycn oraz prace parazytologiczne (choroby zwierząt domowych). STEFCZYK Franciszek (1861—1924), działacz spółdzielczości, twórca spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych dla chłopów, tzw. kas Stefczyka. STEFFEN Wiktor (ur. 1903), poi. filolog klasyczny, od 1946 prof. Uniw. Wróci.; studia nad dramatem satyrowym, tragedią i liryką grecką. STEGOCEFALE, Stegocephalia, podgromada kopalnych płazów, wymarłych w końcu paleozoiku; do kilku m dl.; miały ogon; głowa i brzuch pokryte pancerzem kostnym. STEIN: 1) [sztajn] Heinrich Karl baron vor» (1757—1831), polityk prus., szef rządu 1807—08; wprowadził reformy liberalne, m. in. zniesienie poddaństwa osobistego chłopów; 1808 wygnany na żądanie Napoleona schronił się w Austrii; 1812—15 był doradcą Aleksandra I; brał udział w kongresie wiedeńskim; rozpoczął wyd. Monumentu Germaniae historica, zostawił prace historyczne; 2) [stajn] Gertrude (1874— 1946), eksperymentalna pisarka amer.; większość życia spędziła w Paryżu, gazie grupowała wokół siebie młodych pisarzy amer. tzw. „ekspatriantów" (expatriates) powojennych; wywarła znaczny wpływ na pisarstwo E. Hemingwaya, Sh. Andersona; Tne Autobiography of Alice B. Tokios, The Making of Americans (Przyczyna powodzenia Amerykanów). STEINBECK [stąjnbek] John (ur. 1902), pisarz amer. należący do tzw. „wielkiej czwórki" (Hemingway, Steinbeck, Caldwell, Faulkner); autor realistycznych powieści z życia Kalifornii; w jego twórczości.  915 piętnującej krzywdę farmerów i robotników kalifornijskich, przewija się wątek mistycyzmu i wiary w płodne siły przyrody; Tortilla Fiat, Myszy i ludzie, Grona gniewu, Ulica Nadbrzeżna, Perta. STEINBERG Saul (ur. 1917), wybitny karykaturzysta amer. (USA). STEINGUT [niem.], delikatne wyroby fajansowe. STEINHAUS Hugo (ur. 1887), matematyk, prof. Uni w. Lw. 1920-—41, prof. Uniw. Wrocław., członek PAN; specjalność: analiza mat., teoria prawdopodobieństwa, zastosowania matematyki; autor popularnego Kalejdoskopu matematycznego. STEINITZ Wilhelm (1836—1900), szachista niem., pierwszy oficjalny mistrz świata 1886—94; jeden z twórców tzw. nowoczesnej szkoły szachowej. STEINKELLER Piotr Antoni (1799—1854), przemysłowiec i kupiec; zal. w Żarkach fabrykę maszyn roln. i kotłów parowych; inicjator budowy kolei żelaznej łączącej Warszawę z Zagł. Dąbrowskim; dzierżawca państwowych hut i kopalń cynku. STEK, anat. wspólne ujście dróg moczowych i płciowych oraz przewodu pokarm.; u człowieka i większości ssaków występuje tylko w początkowym stadium rozwojowym, u niektórych gatunków niższych — w ciągu całego życia. STEKOWCE, Monotremata, podgromada ssaków; Australia i wyspy sąsiednie; składają jaja; liczne gruczoły mleczne bez sutków; młode zlizują mleko z futra; występuje stek; temp. ciała 24—36°; szczęki pokryte rogowym dziobem. Należą tu: dziobak, kolczatka. STELA (lac.J: 1) pomnik nagrobny w kształcie płyty; 2) bot. -►walec (osiowy). STEMPEL [niem.]: 1) piętno, znak fabryczny, wycisk lub cecha na wyrobie lub materiale; 2) -►tłoczenie, tłocznik; 3) s. górniczy -►stojak; 4) pręt metal, do przybijania ładunku prochowego w dawnych typach ręcznej broni palnej, a także do czyszczenia przewodu lufy. STEMPLOWA OPŁATA -skarbowa opłata. STEMPOWSKI Stanisław (1870—1952), działacz spot., literat, bibliotekarz; 1902—05 współzałożyciel i współredaktor socjalist. tygodnika „Ogniwo“; 1936— 1944 członek zarządu Instytutu Gospodarstwa Społecznego; Pamiętniki. STENDAL, m. w NRD (okręg Magdeburg); 39 000 mieszk. (1955); przemysł cheni.1 metal., cukr.; węzeł kolejowy. STENDHAL [stadąl], właśc. łłeyle Henri (1783— 1842), pisarz fr.; zwolennik filozofii Oświecenia, entuzjasta rewolucji fr., namiętny krytyk klas rządzących z okresu Restauracji i Monarchii Lipcowej; przedstawia konflikt jednostki ze społeczeństwem; z wielką siłą i mistrzostwem psychol. maluje żywioł namiętności ludzkich w powieściach: Czerwone i czarne, Lucjan Leuwen, Pustelnia Parmeńska; inne ważniejsze utwory: Kroniki włoskie, Życie Henryka Brulard (autobiografia). STENOKARDIA —wieńcowa choroba. STENOTERMICZNE ORGANIZMY, nieliczne gatunki organizmów zamieszkujące środowisko o małych wahaniach temperatury, np. okrzemki i sinice gorących źródeł. Zob. też eurytermiczne organizmy. STENOTROPIZM [gr.], cecha organizmów polegająca na ich przystosowaniu się do wąskiego zakresu zmienności czynników środowiska zewnętrznego, np. temperatury, wilgotności, rodzaju pożywienia. Zob. też eurytropizm. STENOTYPISTKA [gr:], maszynistka odtwarzająca tekst z notatek stenograficznych za pomocą zwykłej lub stenograficznej maszyny. STEP, bezdrzewne zbiorowisko traw i kserofityez- STERNE nych ziół na obszarach o klimacie kontynentalnym; Eurazja. STEPHENSON [sti:wnsn] George (1781—1848), ang. inżynier; 1814 skonstruował lokomotywę parową; 1821— 1825 zbudował pierwszą linię kolejową. STER, przyrząd służący do nadawania statkowi (wodnemu, powietrznemu) wymaganego kierunku ruchu; w statkach wodnych umocowany zazwyczaj na rufie, uruchamiany ręcznie lub mech.; w samolotach ruchoma część usterzenia pionowego lub poziomego; s. F 1 e ttnera, mała dodatkowa powierzchnia sterująca, umocowana obrotowo przy tylnej krawędzi głównej powierzchni sterowej; pozwala na uruchamianie steru na dużych okrętach lub samolotach stosunkowo małym wysiłkiem. STERBORT, prawa burta statku. Zob. też bakbort. STERCZ —gruczoł krokowy. STEREOCHEMIA, jeden ze specjalnych działów chemii, badający przestrzenne rozmieszczenie atomów w dro- Ster wodny binach. Zob. też izomeria. STEREOFONICZNY FILM, f. udźwiękowiony specjalną techniką nagrywania i reprodukowania dźwięku, która daje złudzenie rzeczywistego kierunku i odległości źródła dźwięku; złudzenie powstaje dzięki temu, że w czasie realizacji filmu dźwięki są rejestrowane przez kilka mikrofonów, a następnie odtwarzane oddzielnie przez' głośniki w różnych punktach sali. STEREOIZOMERIA —izomeria. STEREOKOMPARATOR [gr.-łac.], przyrząd pozwalający na wykorzystanie pary zdjęć stereoskopowych (—stereoskopia) do wyznaczania np. współrzędnych przestrzennych badanego obiektu (w aerofotogrametrii), zmian położenia lub jasności ciał niebieskich itd. STEREOMETRIA, dział geometrii elementarnej zajmujący się badaniem figur przestrzennych. STEREORADlAN, jednostka miary —kąta wielościennego, w skrócie srd; jeżeli ze środka kuli poprowadzimy pólproste przez wszystkie punkty krzywej zamkniętej k, leżącej całkowicie na powierzchni kuli, to część przestrzeni ograniczona w ten sposób stanowi kąt wielościenny o miarze Q = F/R2 srd, przy czym F — pole części powierzchni kuli ograniczonej krzywą Jc, R — promień kuli; pełnemu kątowi wielościennemu odpowiada 4 a srd, jednostkowemu 'Ln srd. STEREOSKOPIA [gr.], metoda uzyskiwania obrazów dających wrażenie plastyczne, przestrzenne; polega na oglądaniu przez odpowiedni układ optyczny dwóch zdjęć fotogr., z których jedno odpowiada obrazowi widzianemu przez lewe, a drugie — przez rawe oko; s. wykorzystuje się w fotoplastykonie, ob. też anaglif oraz tabl. 40. STEREOSKOPOWY FILM, trójwymiarowy, plastyczny — f., który dzięki specjalnej metodzie zarówno filmowania, jak i wyświetlania daje wrażenie trójwymiarowej przestrzeni, bryłowatości przedmiotów i ich przestrzennego rozmieszczenia względem siebie. STEREOTYP [gr.]: 1) odlew składu druk. wykonany sposobem mech., przeznaczony do druku wypukłego przy wielkich nakładach lub wydaniach nie zmienionych; 2) druk wykonany z takiego odlewu. STEREOTYPOWY, dokładnie powtórzony, nie zmieniony. STERLET, czeczuga, Aclpenser ruthenus — ryba z rodziny jesiotrowatych; występuje wyłącznie w zlewisku M. Czarnego i M. Kaspijskiego; dł. do 1,5 m; głowa wydłużona w rodzaj ryja, ogon niesymetryczny; na ciele tarcze kostne; mięso smaczne. STERLING FUNT [ang. pound sterling, £], ang. jednostka monetarna = 20 szylingów (sh); I sh = 12 pensów (d). Zob. też monetarne jednostki (zest.). STERN Anatol (ur. 1899), poeta, po I wojnie świat, związany z ruchem futurystycznym; Futury zje, Ziemia na lewo, Bieg do bieguna, Rozmowa z Apollinem, przekłady z Majakowskiego, wiersze lat ostatnich zebrane w tomie Wiersze i poematy; powieść Ludzie i syrena. STERNBACH Leon (1864—1940), poi. filolog klasyczny; 1891—1935 prof. Uniw. Jag.; prace dotyczące Antologii palatyńskiej, Menandra i pieśni Grzegorza z Nazjansu; wydawca poetów bizantyńskich. Zmarł w hitler. obozie koncentracyjnym. STERNE [ste:n] Laurence (1713—68), pisarz ang., przedstawiciel —sentymentalizmu w literaturze; twórca wyróżniających się oryginalną strukturą i humorem powieści Życie i myśli Tristrama Shandy i Podróż sen STERNHEIM tymentalna, które wywarły duży wpływ na rozwół _ literatury powieściowej, zwł. ang., amer. 1 niemieckiej. STERNHEIM Carl (1878—1942), niem. pisarz ekspres jonist.; opowiadania, powieści, przede wszystkim antymieszczańskie komedie satyr. (Spodnie, Snob, 1913). STEROIDY -sterydy. STEROLE (steryny), występujące w przyrodzie alkohole nienasycone, zawierające 4 pierścienie węglowe w cząsteczce; zoosterole — s. występujące w ¿wiecie zwierzęcym (np. cholesterol — w żółci); fitosterole— s. występujące w świecie roślinnym; ważnym przedstawicielem s. jest ergosterol, z którego pod wpływem promieni ultrafioletowych powstaje witamina D. STEROWANIE, wydawanie w drodze mech. rozkazów urządzeniom elektr., maszynom, silnikom w celu zmiany sposobu ich pracy, np. s. silnikami jest to uruchamianie, regulowanie biegu i zatrzymywanie silników; s. zdalne — przesyłanie sygnałów sterujących (przeważnie w postaci impulsów prądu elektr. lub fal elektromagnet) z odległości; dziedzina techniki zajmująca się kierowaniem z odległości pracą urządzeń techn. (np. s. z. samolotem bez załogi). STEROWIEC, statek powietrzny lżejszy od powietrza, obecnie mało używany (patrz aérostat); powłoka kształtu cygara ze szkieletem metalowym lub bez, wypełniona jest gazem lżejszym od powietrza (hel, wodór); do powłoki przymocowane są gondole z załogą, ładunkiem i silnikami oraz usterzenie kierunku i wys.; najbardziej znane były dawne s. niemieckie typu Zeppelin (nazwisko konstruktora). STEROWNOŚĆ, zdolność statku wodnego lub samolotu do możliwie szybkiego reagowania (wykonywania pożądanych ruchów) odpowiednio do ruchów sterami. STERÓWKI, długie pióra w ogonie ptaków. STERTY, roln. stosy różnego kształtu (okrągłe, prostokątne) ułożone ze snopów zboża, słomy, siana; s. holenderskie, układane między palami, kryte przesuwanym w pionie daszkiem. STERYDY, steroidy — grupa związków org., do której należą sterole, kwasy żółciowe, saponiny i hormony płciowe. STERYLIZACJA [łac.]: 1) wyjaławianie — niszczenie drobnoustrojów, np. za pomocą wysokiej temp. (wypalanie, gorące powietrze, para wodna pod ciśnieniem), sączenia przez filtry, naświetlania promieniami gamma; stosowane w celach antyseptycznych, konserwacji produktów żywn. itp.; s. frakcjonowana —tyndalizacja; 2) kastracja, trzebienie — pozbawienie osobnika zdolności rozrodczych, zwykle przez usunięcie gruczołów płciowych. STERYLIZATOR [łac.J, aparat, w którym surowieo pochodzenia roślinnego (np. sold owocowe) lub zwierzęcego (np. mleko) poddaje się (w naczyniach zamkniętych) pod zwiększonym ciśnieniem działaniu temperatury 105—140°C w celu trwałego zniszczenia drobnoustrojów. STERYLNOŚC, niezdolność organizmu do wytwarzania potomstwa w drodze płciowej; s. naturalna występuje często u mieszańców międzygatunkowych (sterylność mieszańcowa), np. muł, zaś s. sztuczna — otrzymana w wyniku —sterylizacji. ŚTESSEL Anatolij M. (1848—1915), generał ros.; od 1903 komendant Port Artura; w 1905 poddał twierdzę Japończykom, za co 1908 skazano go na śmierć, następnie ułaskawiono. STETOSKOP —słuchawka (lekarska). STEVENSON [sti:wnsn]: 1) Robebt Louis (1850— 1894), krytyk, eseista i powieściopisarz szkoc.; 1890 osiadł na Samoa (O. Spokojny); liczne powieści podróżnicze i sensacyjne; Wyspa skarbów, Dr Jekyll i Mr Hyde, Porwany za miodu, Opowiadania; 2) Adlai Ewing (ur. 1900), amer, polityk partii demokrat. i prawnik, 1946 delegat na Zgromadzenie Ogólne ONZ, 1952 i 1956 kan- /,11 dydat partii demokr. w wyborach na prezydenta USA. STEWARD [ang., stjęed], na statku ,j| i w samolocie pracownik obsługujący I !/fj pasażerów, kelner; stewardessa, l '•id-'ÿ pełniąca te czynności kobieta. I M STEYR [sztajr], m. w Austrii (Au- \ fi stria Górna) ; 36 800 mieszk. (1951) ; za- V (| mek z X w., kościół z XV w.; fabryka /' samochodów „Steyr“, traktorów, mo- U tocykli, maszyn. . ^ *—y STĘP, krok, powolny chód konia Stępa (około 100 m/min). STĘPA, prymitywne, najczęściej wydrążone w pnlu drzewa naczynie do obtłukiwania lub obłuskiwania ziarna, tłuczenia soli itp. za pomocą tluczka-stępora. 916 STĘPAK, ciężki, powolny koń zimnokrwisty, nadający się do bardzo ciężkimi prac. SiĘPKA, kil — belka lub wiązanie denne biegnące wzdłuż kadłuba statku w płaszczyźnie symetrii; założenie s. rozpoczyna budowę statku. STĘPOWSKI-JUNOSZA Kazimierz (1882—1943), aktor, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli poi. szkoły realist.; słynął z gry dyskretnej przy jednoczesnej głębokiej analizie psychol. postaci; Juliusz Cezar, Otello, Shylock, w trag. W. Szekspira, świetne role w dramatach H. Ibsena, B. Shawa, L. Pirandella. STĘSZEW, m., po w. i woj. pozn., nad Samicą; 3200 mieszk. (1956); roszarnia lnu i konopi, młyn, tartak, drobny przemysł metal., drzewny, skórzany. STĘŻENIE, koncentracja — ilość składnika roztworu zawarta w jednostce rozpuszczalnika lub roztworu. Zob. też roztwór. STIGMARIA, odciski tych organów roślinnych na powierzchni skał, które spełniały czynności korzeni u drzew z okresu węglowego (sygilarii i lepidodendronów). ST1L André (ur. 1921), fr. pisarz i działacz polit.; komunista, uczestnik Ruehu Oporu; opowiadania Wola l gniew, powieść Pierwsze starcie. STILB (sb), jednostka jasności — jasność równa — jasności ciała doskonale czarnego w temperaturze krzepnięcia platyny. SiILBESTROL, syntofolina — związek organiczny; bezbarwna krystaliczna substancja; syntetyczny hormon żeński; lek stosowany w chorobach kobiecych. STINNES Hugo (1870—1924), niem. kapitalista, założyciel i główny akcjonariusz wielkiego koncernu stalowego. STIPULATIO [łac.J, w prawie rzym. kontrakt słowny, zawierany w uroczystej formie ustnej. STIRNER Max, wlaśc. Kaspar Schmidt (1806—56), niem. filozof anarchista, zwolennik skrajnego indywidualizmu. STTUK [wl.J, mieszanina gipsu lub pyłu marmurowego, wapna i piasku, używana do wykonywania ozdób rzeźb, (—sztukaterie) oraz do wykładania kolumn i ścian, często zamiast marmuru. STO A POIKILE [gr. Pstry Portyk], nazwa krużganku w Atenach, gdzie wykładał Zenon z Kition, założyciel szkoły stoików. STOBRAWA, pr. dopływ Odry, dł. 85 km, dorzecze 1602 kmS; źródła na Wyż. śląskiej. STOCKPORT [st<?kpo:t], m. w W. Brytanii w zespole m. Manchester; 141 700 mieszk. (1951); muzeum; kościół z XIV w.; duży ośr. przemysłu włókien, (baweln.), przemysł maszyn., rolno-spożywczy. STOCKTON-ON-TEES [stękt8n-on-tj:z], m. w W. Brytanii (Durham); 74 000 mieszk. (1951); rozwinęło się po otwarciu 1825 pierwszej linii kol., która połączyła S. i Darlington; stocznie, przemysł maszyn., metalowy. STOCZEK, m., pow. łukowski, woj. lub.; 1800 mieszk. (1956) ; 14 II 1831 zwycięska bitwa wojsk powstańczych pod wodzą gen. Dwernickiego z wojskami rosyjskimi. STOCZNIA, przedsiębiorstwo przemysłowe zajmuIące się budową oraz remontem i konserwacją stat;ów; s. wyposażone są w pochylnie, doki stale i pływające, hangary itd. ; korzystają z usług licznych warsztatów pomocniczych, które wykonują różne elementy konstrukcji i wyposażenia statków. Polska posiada 8 s., w tym 4 s. rybackie i 3 s. remontowe. Tabl. 57. Statki* Produkcja w niektórych krajach (w tys. BRT) Kraje 1937 1950 1956 Japonia W. Brytania NRF Szwecja Holandia Włochy 451 1030» 161 184 22 348 1325 348 228 107 1736 1380 927 480 448 363 Polska 0 • 4“ 105 • Statki wodowane. b cji. d 1949. 1938. e Oddane do eksploataSTO DNI, trzymiesięczny, ostatni okres rządów Napoleona we Francji, od jego powrotu z Elby do  917 klęski pod Waterloo i powtórnej abdykacji 22 VI 1815 oraz zesłania na Wyspę św. Heleny. STODORANIE, plemię Słowian połabskich w średniowieczu; główny gród Brenna (późniejszy Brandenburg); 1150 utracili niepodległość, gdy po wymarciu lokalnej dynastii ziemie ich zajął Albrecht Niedźwiedź i zaloźyl Marchię Brandenburską. STOICA Chivu (ur. 1908), rum. działacz robotn.; od 1930 w KP Rumunii, w okresie międzywoj. więziony, 1948—55 kilkakrotnie minister różnych resortów, 1950—54 równocześnie wicepremier, od 1955 premier; od 1952 członek Biura Polit. KC Rum. Partii Robotniczej. STOICYZM [gr.]: 1) szkoła filozof, założona w III w. p. n. e. przez Zenona z Kition; nazwa pochodzi od siedziby szkoły -*-Stoa Poikile; stoicy głosili etykę surowej cnoty, która polega na życiu zgodnym z naturą i rozumem; niezgodne z naturą i rozumem są afekty, toteż myśliciel powinien się ich wyzbyć; w fizyce byli materialistami; s. rozwinął w system następca Zenona z Kition, Chryzyp; 2) potocznie obojętność na ból, wytrzymałość, spokój ducha. STOJADINOVIC Milan (1888—1941), polityk jugosł., długoletni min. finansów, 1935—39 premier i min. spraw zagr., zwolennik współpracy z Niemcami i Włochami, następnie internowany i deportowany. STOJAK, górn. słup stawiany jako bezpośrednia lub pośrednia podpora stropu; nazwa gwarowa: stempel. STOJAŁOWSKI Stanisław ks. (1845—1911), galic. polityk chrześc. demokracji; poseł do sejmu galic. i parlamentu austr.; od 1875 red. i wydawca pism lua. „Wieniec“ i „Pszczółka“; pod koniec życia związany z Narodową Demokracją. STOJAN, stator — nieruchoma (nie wykonująca suwów, obrotów lub innych ruchów, np. złożonych) część maszyny energetycznej lub roboczej. Zob. też. wirnik. STOJANOYIC Ljubomir (1860—1930), serbs. historyk, filozof i polityk; Waskrs drżące srpske (Wskrzeszenie państwa serbs.). STOJANOW Ljudmil (ur. 1888), bułg. poeta, pisarz i dramaturg; początkowo symbolista, przeszedł do realizmu; antyfaszysta; poezje Mecz i słowo (Miecz i słowo), proza Cholera, biografia rewolucjonistów (Stambolijski). STOJEŃSKI lub Stoińskl Jan (XVII w.), arianin, wnuk Piotra Statoriusza, minister zboru w Rakowic; po 1638 emigrował do Holandii; Modlitwy nabożne. STOJOWSKI Zygmunt (1870—1946), kompozytor, pianista i pedagog; utwory orkiestr, (symfonia), kamer., fortep., pieśni; przebywał stale w USA. STOKE-ON-TRENT [stouk-on-trent], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 275100 mieszk. (1951); centrum przem. ceram. W. Brytanii; huty, przem. gum. STOKER, ruszt podsuwowy — ruchomy ruszt mechaniczny, zasilający w sposób ciągły palenisko kotłowe. STOKES [stouks] Georg Gabriel (1819—1905), matematyk i fizyk ang.; prace z optyki, hydrodynamiki, fizyki matematycznej. STOKESA PRAWO; siła potrzebna dp poruszania kulki o promieniu r w środowisku (cieczy lub gazie) o współczynniku lepkości ą z niewielką prędkością stałą t>; ma wartość 6 iiron. STOKŁOSA, Bromu», wielogatunkowy rodzaj -»-traw o dużym wiechowatym kwiatostanie, do 1 m wys.; s. bezostna (B. inermis) daje cenną paszę. STOKOWSKI Leopold (ur. 1882), dyrygent amer. polskiego Stokrotka pospolita pochodzenia. STOKROTKA POSPOLITA, Bellis perennls, bylina z rodziny -«-złożonych; liście łopatkowate, zebrane w przyziemną rozetkę, kwiatostan koszyczek z brzeżnymi kwiatami białymi lub różowymi; rowy, pastwiska, przydroża, łąki; lecznicza. STOLARSKI Błażej (1880—1939), prawicowy działacz ruchu lud., początkowo w „Zaraniu“, następnie współzałożyciel i do 1922 prezes „Wyzwolenia“, 1916—17 członek Tymczasowej Rady Stanu, 1918—19 min. rolnictwa, 1919—25 poseł na sejm; zamordowany przez hitler. okupantów. STOLETOW Aleksandr G. (1839—96), fizyk ros.; prof. Uniw. Mosk.; autor prac nad fotoelekbycznością i magnetyzmem; te ostatnie stały się podstawą metod obliczania maszyn elektrycznych. STOLICA APOSTOLSKA [łac. Sedes Apostolica], STOPA siedziba papieża; papiestwo jako najwyższa władza w knśriplp tałnliplf im STOLIK GEODEZYJNY (topograficzny), drewniany pulpit przymocowany do przenośnego statywu, umożliwiający wykreślanie -«-planu (sytuacyjnego) bezpośrednio w terenie. STOLNIK, w piastowskiej Polsce urząd dworski (podawanie potraw przy ucztach król. i zarządzanie kuchnią); później urząd honorowy. STOLONY -rozłogi. STOLZMAN Karol Bogumił (1793—1854), kapitan artylerii, teoretyk wojsk, i działacz polit.; uczestnik powstania listopadowego, na emigracji działacz Młodej Polski i Tow. Demokr. Pol.; Partyzantka, czyli wojna dla ludów powstających najwłaściwsza. STOŁOWE DOBRA, posiadłości ziemskie, z których dochód obracany był na utrzymanie dworu posiadacza (np. monarchy, biskupa). STOŁOWE GÓRY, grupa gór w Sudetach Srodk. o płaskich wierzchołkach; najwyższy szczyt Szczeliniec Wielki (919); liczne wąwozy i in. formy skalne; u podnóża Kudowa Zdrój, Duszniki Zdrój. STOŁYHWO Kazimierz (ur. 1880), antropolog, twórca tzw. krakowskiej szkoły antropologicznej; pierwszy przeciwstawił się zdecydowanie nie uzasadnionej tezie o gatunkowej różnicy między człowiekiem neandertalskim a rozumnym; Analiza typów antropologicznych. STOŁYPIN Piotr A. (1862—1911), polityk ros.; min. spraw wewn. i premier od 1906; tłumił krwawo ruch rewol. 1905—07; zapoczątkował reformę agrarną likwidującą wspólnotę wiejską (—obszczyna); zabity w Kijowie przez eserowca Bogrowa. STOMATITIS [gr.], stan zapalny błony śluzowej jamy ustnej, powstający pod wpływem rozmaitych czynników zewn. lub wewnątrzustrojowych; objawy; rozległy obrzęk i zaczerwienienie błony śluzowej. STOMATOLOGIA [gr.], nauka o chorobach jamy ustnej i zębów. STONKOWATE, Chrysomelidae, rodzina niewielkich chrząszczy, często o metalicznym połysku; w Polsce występuje około 600 gatunków, z których wiele (zarówno larwy, jak i owady dorosłe) jest szkodnikami rozmaitych roślin, np. zawleczona z Ameryki Pn. stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata) żerująca na ziemniakach, bardzo groźna. STONOGI, Oniscoidea, podrząd skorupiaków równonogów przystosowanych do życia lądowego; niektóre gatunki spotykane są w domach. STOP, aliaż — mieszanina metali (niekiedy z dodatkiem pierwiastków niemetalicznych) otrzymywana przez wspólne ich przetopienie (np. stale, mosiądze, brązy, duraluminium); może również powstawać w drodze dyfuzji lub elektrolitycznego osadzania składników; dodanie niewielkiej ilości odpowiedniego metalu może zmienić własności danego stopu, może np. stać sie on twardszy, bardziej sprężysty, odporniejszy na działanie czynników chemicznych. Zob. też stopy lekkie oraz tabela na str. 918. STOPA, med. końcowy odcinek kończyny dolnej od stawu skokowego do palców; dzieli się na stęp, śródstopie i palce; s. płaska, płaskostopie, platfus — obniżenie lub całkowite zniesienie fizjologicznego sklepienia stopy wskutek osłabienia aparatu więzadlowego (zwykle w następstwie nadmiernego obciążenia); s. koślawa, najcięższa postać płaskostopia z obniżeniem przyśrodkowego i uniesieniem bocznego brzegu stopy; s. końska, nadmierne zgięcie podeszwowe stopy, która przy chodzeniu styka się z ziemią tylko palcami; s. końsko-szpotawa, nieprawidłowe ustawienie stopy w nadmiernym zgięciu podeszwowym z przywiedzeniem palców ku linii środkowej; przy chodzeniu tylko palce i główki kości śródstopia stykają się z ziemią. STOPA; 1) w poezji antycznej jednostka miary wierszowej; w nowożytnym wierszu sylabotonicznym najmniejsza powtarzająca się cząstka rytmu złożona z sylab akcentowanych i nieakcentowanych; 2) dawna miara długości w wielu krajach; s. poi. nowa — ok. 0,288 m; s. ang. i ros. = 0,304 ; 3) s. procentowa, stosunek rocznej sumy wpłaconej za użytkowanie kapitału pożyczkowego do wielkości tego kapitału mierzonej pieniądzem; stanowi formę ceny wypożyczonego kapitału. Stopy: a — normalna, b — płaska  STOPER Ważniejsze stopy metali 918 Nazwa Skład procentowy Zastosowanie lub własności Amalgamat złota 10 Au, reszta Hg pozłacanie ogniowe Białe złoto 1) 58—83 Au, 6—14 Ni, 2—21 Cu, 3—10 Zn, do 2 Mn, do 2,5 Cd 2) 60—90 Au, 40—10 Pd biżuteria, dentystyka Brązy cynowe 75—78 Cu, 25—22 Sn odlewy dzwonów Brązy glinowe 80—98 Cu. 20—2 Al monety Dural 2,5—5,5 Cu, 0,2—1 Si, do 0,2—1,1 Mn, 0,2—1,6 Mg, reszta Al twardy i lekki; wyroby prasowane Elektron do 10 Al, do 3,5 Zn, 1,5—2,2 Mn, do 0,3 Si, reszta Mg lekki, wyroby walcowane Konstantan 60 Cu, 40 Ni opory elektryczne Lut cynowy 17—90 Sn, 0,25—6 Sb, reszta Pb temp. topn. 190°—270°; lutowanie Lut srebrny 30—50 Cu, 25—52 Zn, 4—45 Ag lutowanie srebra i złota Mosiądz twardy 58 Cu, 20—30 Ni, 20—35 Zn armatura, okucia Nowe srebro (alpaka, argentan) 45-70 Cu, 8—28 NI, 8-45 Zn przemysł artystyczny Ołów utwardzony 75—94 Pb, 6—25 Sb płyty akumulatorowe Platynoiryd 80—95 Pt, 5—20 Ir minimalna rozszerzalność cieplna Silumin 4,5-13 Si, 1—2,4 Cu, 0,2—0,6 Mg, 0,2—1,1 Mn, reszta Al odlewy części silników; w elektrotechnice Stale szybkotnące 0,6—0,7 C, 0,2—3 Mn, 0,1—0,3 Si, 12—26 W, 4—5 Ch, reszta Fe (ew. także Co i V) narzędzia skrawające Stale węglowe 0,5—1,6 C, 0,15—0,25 Si, 0,1—0,3 Mn, reszta Fe narzędzia Stop Auera 90 mieszaniny metali ziem rzadkich (49 Ce, 39 La, 2 Yb), 10 Fe kamienie do zapalniczek Stop drukarski (stereotypowy) 55—80 Pb, 12—26 Sb, do 22 Sn, również do 0,3 Cu i do 0,6 As czcionki, odlewy drukarskie Stop ferromagnetyczny 55-68 Cu, 26—28 Mn, 4—19 Al magnesy trwale Stop łożyskowy 78 Pb, 15 Sb, 5 Sn, 2 Cu łożyska Stop Monela 67—68 NI, 27—30 Cu, do 6 Fe i Mn (czasami Co) łopatki turbinowe, aparatura chemiczna Stop Wooda 50 Bi, 25 Pb, 12,5 Sn, 12,5 Cd łatwo topllwy (temp. topn. 68°) Tombak 80—90 Cu, 10—20 Zn żółty, czerwony; przemysł artyst. STOPER, zegarek do pomiaru okresów czasu; dokładność zwykle do 0,2 sek.; stosowany w technice i sporcie. STOPIEŃ: 1) mat. jednostka miary kąta; 1° jest to */»•• kąta pełnego (czyli ‘/h kąta prostego); 1°« 0,017 rad.; s. dzieli się na 60' (minut), a minuta na 60" (sekund); s. południka, s. szerokości geograficznej, Viw część południka; długość s. p. waha się na Ziemi od 110,6 km przy równiku do 111,7 km przy biegunie; s. równoleżnika, s. długości geograficznej, Vw część danego równoleżnika; długość łuku 1° na poszczególnych równoleżnikach maleje od równika do bieguna: szer. geogr. 0° — 103 — 203 — 30° — 40° — dł. w km 111,18 109,49 104,48 96,29 85,17 szer. geogr. 50° 60° 70° 80° 90° dł. w km 71,47 55,59 38,03 19,31 0,00 2) podstawowa część różnych skal, np. skali temperatur, twardości itp. STOPIEŃ SWOBODY (liczba stopni swobody): 1) liczba współrzędnych określających położenie ciała, np. punkt materialny ma 3 s. s. — jego położenie w przestrzeni określają 3 współrzędne (np. prostokątnego układu współrzędnych), bryła sztywna ma 6 s. s. — jej położenie będzie znane, jeżeli będzie wiadome położenie jej środka ciężkości (3 współrzędne), kierunek określonej osi (2 współrzędne) oraz kąt obrotu bryły (wokół tej osi) w stosunku do położenia początkowego (I współrzędna); 2) s. s. układu, liczba parametrów (są nimi: temperatura, ciśnienie, stężenie składników), które mogą ulegać zmianie nie wywołując zaniku żadnej z faz rozpatrywanego —układu. STOPIWO, metal elektrody lub drutu spawalniczego, stapiany w czasie spawania; tworzy po zastygnięciu spoinę połączenia spawanego. STOPNICA (dawniej Stobnica), osiedle, do 1869 m., pow. buski, woj. kieł., na pd. krańcach Wyż. Małopolskiej; 1170 mieszk. (1956). Wieś król. z zamkiem myśliwskim, zamek Kazimierza Wielkiego, wielokrotnie przebudowywany; w 1362 prawa miejskie; 1944—45 prawie całkowicie zniszczone. STOPNIE WOJSKOWE, w Siłach Zbrojnych PRL: w wojskach ląd. i lotn. — szeregowiec, st. szeregowiec, kapral, plutonowy, sierżant, st. sierżant, chorąży (przejściowo), podporucznik, porucznik, kapitan, major, podpułkownik, pułkownik, generał brygady, generał dywizji, generał broni, marszałek Polski; odpowiednio w mar. woj.: marynarz, st. marynarz, mat, bosmanmat, bosman, st. bosman, chorąży (przejściowo), podporucznik, porucznik, kapitan, komandor pod 919 STÓJKA Stopnie wojsk lądowych i lotniczych: szeregowiec, st. szeregowiec, kapral, plutonowy, sierżant, st. sierżant, chorąży, podporucznik, porucznik, kapitan, major, podpułkownik, pułkownik, generał brygady, generał dywizji, generał broni, marszałek Polski Stopnie marynarki wojennej: marynarz, st. marynarz, mąt, bosmanmat, bosman, st. bosman, chorąży, podporucznik, porucznik, kapitan, komandor podporucznik, komandor porucznik, komandor, kontradmirał, wiceadmirał, admirał porucznik, komandor porucznik, komandor, kontradmirał, wiceadmirał, admirał. STOPY LEKKIE, stopy glinu lub magnezu o małym ciężarze właściwym (od 1,8 do 2,9 G/cmS); jako składniki stopowe mogą w nich występować: miedź, cynk, krzem, magnez, mangan, nikiel, rzadziej żelazo i antymon; dodatki te polepszają własności wytrzymałościowe i chem.; s. 1. są odporne na wpływy atmosferyczne; podlegają obróbce cieplnej; zalety wytrzymałościowe niektórych stopów glinu (tzw. samoulepszających się) z biegiem czasu wzrastają (-»starzenie stopów); s. 1. szeroko stosowane są zwłaszcza w lotnictwie. STORCZYK, Orchia, rodzaj roślin zielnych z rodziny -»storczykowatych; 80 gat. w Europie, Azji, Afryce Pn. i Ameryce Pn., u nas 17, gł. na łąkach i moczarach; kwiatostan — kłos; kwitną przeważnie w maju (niektóre już w kwietniu); bulwy korzeniowe niektórych dostarczają -»saleDu; s. kukawka (O. militaris), bylina 25—50 cm wys.; liście podłużnie eliptyczne, działki okwiatu (z wyjątkiem warżki) stulone w bladoróżowy hełm; łąki, zbocza, polany; poza tym pospolite: s. plamisty (o plamistych liściach), s. szero- Storczyk kolistny, s. samczy i in. STORCZYKOWATE, orchideje, Orchidaceae — wielorodzajowa rodzina roślin zielnych jednoliściennych; przeważnie podzwrotnikowe lub zwrotnikowe (występują jako epifity i liany), u nas gruntowe (bulwiaste lub kłączowe), niektóre -»roztocza; liczne są hodowane w szklarniach dla pięknych różnobarwnych kwiatów (np. Catłleya, Odontogloasum, S tanhopea), storczyk zaś wanilia uprawiany dla przyprawy; kwiaty zebrane w kłosy, obupłciowe, zapylane przez owady (u niektórych tTopik. przez ptaki), mają swoistą budowę grzbiecista, z charakterystycznym barwnym listkiem, tzw. warżlcą, często kończącą się ostrogą; owoc: torebka; nasiona b. drobne; rodzina ta obejmuje ok. 20 000 gatunków; w Polsce dziko 47 gatunków należących do 24 rodzajów (wszystkie chronione, z wyjątkiem pospolitych czerwono kwitnących), z bardziej znanych: storczyk, obuwik, podkolan. STORM Theodor (1817—88), poeta niem.; wiersze liryczne i nastrojowe nowele (Immensee, Aauis submersua), w których widoczny jest wpływ pieśni ludowych i romantyzmu. STORNIA, fląderka — Pleuronectes flesua, ryba z rzędu plastug; morza eur.; dł. do 30 cm; żyje w przybrzeżnym pasie na dnie, wchodzi czasem do rzek, w Wiśle aż po Warszawę; ceniona w rybołówstwie. STORTHING, parlament norweski. STOS, kaszt — b. mocna podpora stropu wyrobiska góm. wykonana z okrąglaków, kantówek lub szyn, układanych na krzyż na kształt studni czy klatki, wewn. pustej lub wypełnionej kamieniem; stawiany zamiast stojaków w razie dużego ciśnienia górotworu. STOS ATOMOWY -»reaktor jądrowy. STOSINA -»pióro. STOSUNKI PRODUKCJI, stosunki, które kształtują się między ludźmi w procesie społecznej proak terze stanowi posiadaniu i dyspozycji dukcji dóbr materialnych; o ich charak przede wszystkim to, w czy przede wszystkim to, w czyim posiadaniu i dyspozycji znajdują się środki produkcji. STOSUNKÓW OBJĘTOŚCIOWYCH PRAWO -»Gay-Lussaca prawo. STOSUNKÓW STAŁYCH PRAWO -»Prousta prawo. STOSUNKÓW WIELOKROTNYCH PRAWO -»Daltona prawo. STOWARZYSZENIE, trwale, dobrowolne zrzeszenie obywateli w celu prowadzenia działalności kult., spot., sport. itp. bez bezpośredniego przysparzania korzyści majątkowych członkom; s. wyższej użyteczności w Polsce są to s., których zadania zostały uznane przez państwo za szczególnie użyteczne pod względem spoi.; przywilej wyższej użyteczności s. otrzymują wraz ze statutem w drodze rozporządzenia Rady Ministrów (np. Zw. Harcerstwa Pol., PCK). STOWARZYSZENIE LUDU POLSKIEGO, tajna organizacja o celach narodowowyzwoleńczych zal. 1838 w Krakowie przez emisariuszy -»Młodej Polski; przestała działać po 1837; na jej czele stał Seweryn Goszczyński. STOWARZYSZENIE POLSKICH ARTYSTÓW MUZYKÓW (SPAM), zał. 1958, zrzesza wykonawców, pedagogów i krytyków muz.; prowadzi akcje popularyzacyjną (Warszawskie Koncerty, Klub Miłośników Muzyki Kamer., koncerty wiejskie); liczy ok. 800 członków w 26 kolach prowincjonalnych. STOWARZYSZENIE POLSKICH ARTYSTÓW TEATRU I FILMU (SPATiF), zał. 1950 w Warszawie; zrzesza twórców ze wszystkich dziedzin sztuki teatralnej i filmowej. STOWARZYSZENIE WŁOŚCIAŃSKIE, Główne Tow. Włościańskie, założone 22 IX 1848 we Wrocławiu z licznymi filiami na Dolnym Śląsku; skupiało masowo chłopów poi. i niem.; żądało zniesienia feudalnych uprawnień bez odszkodowania. STOŻEK, wzniesienie w Beskidzie śląskim, w paśmie Czantorii, na granicy z Czechosłowacją, wys. 980 m; schronisko. STOŻEK OBROTOWY, bryła powstała przez obrót trójkąta prostokątnego ABC dokoła iednej z przyprostokątnych, np. AC. STOŻEK WZROSTU, wierzchołek rżenia; zbudowany z komórek twórczych, początek wszystkim tkankom pierwotnym rośliny. STOŻKOWA geom.: 1) krzywa s., krzywa przecięcia powierzchni stożka obrotowego płaszczyzną; zależni-’ od położenia płaszczyzny otrzymuje się elipsę, okrąg, hiperbolę, parabolę, parę prostych lub jedną prostą; 2) s. powierzchnia -»powierzchnia (stożkowa). STÓJKA: 1) chłopska, dodatkowa, niestała powinność pańszczyźniana, nie określona co do liczby dni ani co do wymiaru roboty; 2) straż, warta. Stożek obrotowy łodygi lub ko:ych, które dają i  STÓŁ KONCENTRACYJNY STÓŁ KONCENTRACYJNY, urządzenie do wzbogacania mułów lub bardzo drobnych ziarn urobku; lekko nachylona płyta, nieruchoma lub obracająca się albo drgająca; spływający po niej wraz z wodą urobek ulega rozdziałowi na ziarna użyteczne i płonne. STRABON (ok. 63 p. n. e. — ok. 25 n. e.). Grek, wybitny geograf starożytności, autor opisów geogr. — 17 ksiąg Geographikd. STRADIVARI, ród wł. lutników w Cremonie w XVII—XVIII w.; najsłynniejszy Antonio (1644— 1737), którego skrzypce uchodzą za najlepsze na świecie. STRADONICE, m. w Czechach, grodzisko celtyckie z I w. p. n. e., wykopaliska. STRAFFORD [strafed] Thomas Wentworth hr. (1593—1641), polityk ang.; 1628 współtwórca petycji o prawa; od 1632 namiestnik Irlandii; podpora absolutyzmu Karola I; oskarżony o zdradę stanu przez parlament; ścięty. STRAJK [ang.], zaprzestanie pracy przez robotników lub pracowników umysł, jednego lub więcej zakładów pracy; s. jest formą walki pracowników najemnych o wspólne żądania ekon. lub polit. (s. ekonomiczny lub polityczny); s. generalny, {łowszechny — porzucenie pracy przez wszystkich ub większość robotników danego kraju; s. g. paraliżuje całość gospodarki kraju, w którym występuje; s. włoski, robotnicy przychodzą do fabryki, lecz nie pracują; s. okupacyjny, robotnicy przez cały czas trwania s. nie opuszczają fabryki. STRAJKI W POLSCE 1918—39. Pierwsze nasilenie walk strajkowych w okresie wzniesienia fali rewol. 1918—23; 1918—19 s. polit. połączone z demonstracjami i starciami ulicznymi o szczególnym nasileniu w Zagłębiu Dąbrowskim, organizowane przez Rady Delegatów Robotniczych, inspirowane głównie przez SDKPiL i PPS-Lewicę, a następnie KPRP; 1920 s. organizowane przez KPRP przeciw imperialistycznej wojnie z Rosją Radź., 1921—22 masy pracujące zorganizowane w związkach zaw. przeszły do walk o żądania ekonom.; na czoło wysunął się s. powszechny kolejarzy (luty—marzec 1921) ogłoszony w odpowiedzi na' groźbę rządu militaryzacji kolei; fala walk s. wywoływanych nieustającą zwyżką cen i spadkiem realnej wartości zarobków wezbrała w jesieni 1923; w walce o podwyższenie płac w tym okresie szczególnie aktywną rolę odegrał klasowy związek pracowników kol.; najostrzejszy charakter przybrał ruch s. tego okresu w Krakowie, gdzie 6 XI przekształcił się w -»powstanie krak. Po okresie dogasania walk s. 1924, na co m. in. wpłynęła stabilizacja waluty, nowa fala s. napłynęła 1927—28, w okresie rządów sanacji w związku ze światową dobrą koniunkturą gosp., spadkiem bezrobocia i możliwością walki o podwyżkę realnych płac. Zapoczątkował ją powszechny s. włókniarzy łódzkich (4—17 X 1928) o podwyżkę płac i uznanie delegatów fabr. W wielkie Bitwy s. obfitował okres świat, kryzysu ekonom. 1929—33, który dotknął i Polskę; zacięty charakter miały dwa s. tramwajarzy warsz. (w czerwcu i listopadzie 1931), skierowane przeciw obniżce płac; 18II 1932 wybuchł przygotowany przez zaglębiowską organizację KPP, a proklamowany przez Zarząd Centr. Zw. Górników s. powszechny górników w Zagłębiu Dąbr. i Krak., skierowany przeciw 8*/# obniżce płac i narzuceniu rządowego arbitrażu. Pojawia się w tym czasie nowa forma walki — s. okupacyjny, nazywany też s. polskim. Obok tego dość liczne są wypadki żywiołowych, nie kierowanych żadną organizacją polit. czy zawodową, tzw. dzikich s. Do najbardziej bohaterskiej należał 17-dniowy s. okupacyjny w hucie szkła „Hortensja" w Piotrkowie w marcu 1932. Za przykładem robotników zaczynają organizować s. chłopi, wstrzymując dowóz artykułów spoż. do miast (po raz pierwszy trzytygodniowy strajk w lutym 1932 w pow. limanowskim); największą bitwą s. 1933 był zwycięsko zakończony s. powszechny włókniarzy łódzkich (6 III— 3 IV) przygotowany przez łódzką organizację KPP i lewicę związkową; od 1935 walki s. w dużej mierze były protestem przeciw postępującej faszyzacji kraju i sojuszowi z hitler. Niemcami, przebiegały pod hasłem jednolitego frontu lud.; 1935 KPP i PPS inicjują s. protestacyjne przeciw sanacyjnej konstytucji i ordynacji wyborczej do sejmu; najpotężniejsza fala s. w okresie rządów sanacji przetoczyła się 1936 (675 tys. strajkujących, 963 strajki). Najważniejsze z nich to s. powszechny 130 tys. włókniarzy łódzkich /o 16 III), będący wynikiem jednolitofrontowego współdziałania KPP i PPS, oraz 21 III 1936 s. powszechny w Krakowie, połączony z demonstracjami i walkami ulicznymi, które były protestem przeciw 920 pobiciu przez policję strajkujących kobiet w fabryce wyrobów gum. „Semperit ; 25 III, w dniu pogrzebu ofiar walk ulicznych odbył się protestacyjny s. powszechny proletariatu Krakowa. Z powodu krwawych zajść w Krakowie i w Częstochowie doszło do szeregu s. protestacyjnych na terenie całego kraju, a 2 IV 1936 KC ZZ proklamowała ogólnokrajowy s. powszechny; powszechny s. protestacyjny proletariatu Lwowa 20 IV 1936 był odpowiedzią na masakrę 31 robotników. Największą bitwą strajkową stoczoną przez chłopów z rządami sanacyjnymi był 10-dniowy s. ogłoszony 15 VIII 1937 przez SL jako protest przeciw zmasakrowaniu przez policję chłopów w Racławicach. W październiku 1937 s. okupacyjny pracowników Żarz. Główn. ZNP poparty strajkiem nauczycieli — był protestem przeciw zawieszeniu zarządu i wyznaczeniu komisarza rządowego. STRAJK SZKOLNY 1905-08, wybuchł w Królestwie Pol. z inicjatywy organizacji socjalist. pod hasłem wprowadzenia języka poi. do szkół; zakończony ustępstwami ze strony władz carskich. STRALSUND, m. i port w NRD; 65 300 mieszk. (1955); zabytki arch, gotyckiej; przemysł rybny, stoczniowy. STRAMIT, bud. płyty ze słomy prasowanej, oklejane kartonem; używane jako izolacja cieplna. STRANDŻA, stary, zrównany masyw górski na wsch. od gór Rodopów; stromymi stopniami opada ku M. Czarnemu; wys. do 1031 m; przedłużenie S. stanowi piw. Bosfor; lasy liściaste i krzewy. STRAS [fr.], szkło używane do wyrobu imitacji drogich kamieni. STRASBURG, m. we wsch. Francji (Alzacja); 200 900 mieszk. (1954); katedra i budowle średniow.; uniwersytet; produkcja dźwigów, samochodów, obrabiarek; stocznie rzeczne; przemysł spoż., garbarski, chem.; port na Renie: węzeł komunik.; siedziba Rady Unii Zach.-Europejsiciej. — 1262 wolne miasto Ces. Niem.; 1681 przyłączony do Francji; 1871—1918 wcielony do Niemiec; 1919 zwrócony - .* Francji; 1940—44 pod okupacją niemiecką. STRASBURGER: 1) Edward Adolf (1844—1912), botanik poi.; doc. Szkoły Głównej w Warszawie, potem prof, uniwersytetów w Jenie i Bonn; prace z zaresu morfologii, anatomii i cytologii roślin; 2) Edward (1882—1923), ekonomista poi., 1916—23 prof. Uniw. Warsz.; Nauka skarboivoici; 3) Henryk Leon (1887—1951), polityk i dypl. poi., 1921—23 dwukrotnie kierownik ministerstwa przemysłu i handlu, 1923 wicemin. spraw zagr., 1924—32 gen. komisarz RP w Gdańsku; zmarł na emigracji. STRASSER: 1) Gregor (1892—1934), narodowosocjalist polityk niem., przez pewien czas współzawodniczył z Hitlerem o wpływy w partii; zamordowany w tzw. puczu -»Robina; 2) Otto (ur. 1897), brat G., 1925—30 w NSDAP, w opozycji do Hitlera, następnie stworzył własną konkurencyjną faszystowską partię, „Schwarze Front“; 1933—55 na emigracji. STRASZEWICZ Stefan (ur. 1889), matematyk, prof. Polit. Warsz., zasłużony pedagog; specjalność: geometria i topologia. STRASZYKI, Phasmodea, rząd dużych owadów, głównie tropikalnych, o kształcie i barwie ciała przypominających części roślin (liście, gałązki), np. -»liściec, -»patyczak; roślinożerne; ok. 2000 gatunków. STRATA, ujemny wynik finansowy działalności gospod., spowodowany brakiem pokrycia części wydatków dochodami za dany okres operacyjny. STRATEGIA [gr.J, podstawowa część sztuki wojennej obejmująca teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia wojny. STRATFORD-ON-AVON [strątfed-on-ęjwn], m. w W. 	Brytanii (środk. Anglia); 15 000 mieszk. (1951); miejsce urodzin i zgonu W. Szekspira; teatr z XIX w., w którym odbywają się coroczne festiwale szekspirowskie; kościół z XIV w. STRATOSFERA [gr.J, warstwa -»atmosfery zalegająca średnio wysokości od 12 do 80 km; w dolnej części, do wysokości 30—35 km, temperatura powietrza waha się od —45° do —65°, wyżej wzrasta wraz z wysokością, osiągając na wysokości ok. 50 km E. A. Strasburger  921 STRATYGRAFICZNA TABELA Stratygraficzna tabela1 Era (Grupa) Okres Epoka* (Oddział) Flora Fauna (System) A< o N O a Czwartorzęd (1 min — 0 lat) Holocen (10 tys. — 0 lat®) Ocieplenie klimatu, ustąpienie lodowców; powstanie Bałtyku; lądy i morza przybierają dzisiejsze zarysy. Flora współczesna Fauna dzisiejsza; człowiek współczesny (Homo sapiens). Początek czasów historycznych. Plejstocen (1 min — 10 tys. lat) Epoka lodowcowa z kilIcoma zlodowaceniami (glacjałami) przedzielonymi cieplejszymi okresami międzylodowcowymi (interglacjałami). Flora podobna do dzisiejszej; w czasie zlodowaceń flora tundry (brzoza karłowata i in.) wkracza do Europy środkowej. Pojawia się człowiek; epoka kamienna; fauna podobna do dzisiejszej; poza tym dziś wymarłe: mamut, nosorożec włochaty, jeleń olbrzymi, niedźwiedź jaskiniowy 1 in. fl Pliocen (12—1 min Panowanie roślin Trzeciorzęd (60 min lat) £t s z lat) Miocen (28—12 min lat) Maksimum górotwórczości alpejskiej (Alpy, Karpaty, Kaukaz, Himalaje i in.). Transgresje morskie krótkotrwałe i na małych obszarach. Tworzą się bogate złoża ropy naftowej, węgli brunatnych i soli. Klimat ciepły, stopniowe ochłodzenie. okrytozalążkowych; nagozalążkowe na dalszym planie. Coraz więcej rodzajów, a później i gatunków wspólnych z dzisiejszymi. Pod koniec t. akcentują się pasy florystycz- Bezkręgowce zbliżają się coraz bardziej do dzisiejszych; tylko w paleogenie żyły i wymarły duże skało twórcze otwornice — numulity. Wśród kręgowców panują ssaki, które osiągają szczyt rozwoju. W neogenie pojawiają się małpy człekokształtne. Paleogen Oligocen (40—28 min lat) Eocen (50—40 min lat) Paleocen (60—50 min lat) ne*. Kreda (130—60 min lat) ... 	
 W środkowej kredzie naj¬ większa transgresja w dziejach Ziemi. Rozpoczyna się orogeneza alpejska. Ostateczny rozpad Gondwany. Szeroko rozwinięte osady kredy. Klimat ciepły. W dolnej kredzie panują w dalszym ciągu nagozalążkowe, w górnej — ustępują pojawiającym się okrytozalążkowym. Głowonogi — amonity i belemnity pod koniec okresu nagle wymierają. Gady u szczytu rozwoju; z końcem okresu w większości wymierają. Zaczyna się rozwój ssaków. Wielka transgresja w śród- Głowonogi — amonity AC O N oN 4> Jura (155—130 min lat) ku okresu. Ruchy orogeniczne na ogół słabe. Maksymalne pogłębienie geosynkliny alpejskiej. Klimat ciepły. i belemnity dochodzą do szczytu rozwoju. Gady panują na lądzie, w morzu i w powietrzu. Pierwszy ptak. 2 Panowanie nagozalążkowych — iglaste, sagowce i miłorzębowate. wotne, drobne (torbacze). Trias (185—155 min lat) Okres przewagi lądów. W środkowym triasie w Europie płytki zalew morski. W dolnym triasie rozległe utwory pustyniowe. Okres względnego spokoju orogenicznego. Klimat ciepły. Rozwój amonitów i belemnitów. Wymierają płazy tarczogłowe. Zaczyna się panowanie gadów. Pierwsze najpierwotniejsze ssaki (stekowce, torbacze). AC O N O O <0 PU Perm (210—185 min lat) Okres przewagi lądów po orogenezie nercyńskiej; silny wulkanizm. W górnym permie w Europie płytki zalew morski ze złożami ropy naftowej i łupków miedzionośnych. Słabnie tworzenie się węgla kamiennego. W Europie klimat pustynny; w Gondwanie silne zlodowacenie. W dolnym permie panuią rośliny zarodnikowe (paprotniki): paprocie, skrzypy, widłaki; w górnym — wyraźna zmiana flory: paprotniki ustępują nagozalążkowym — kordaitom, iglastym i miłorzębowatym. Wymierają bezkręgowe trybolity, korale czteropromienne i in. Wśród ramienionogów duże formy (Productus). Duże otwornice skałotwórcze (fuzuliny). Z kręgowców panują plaży tarczogłowe. Rozpoczyna się rozwój gadów. Karbon (265—210 min lat) Orogeneza hercyńska: Harz, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ural. Na ich przedpolu zagłębia najbogatszych złóż węgla kamiennego. Na półkuli północnej klimat ciepły, wilgotny, na południowej (Gondwana ) zlodowacenie. Wielki rozwój paprotników: paprocie, skrzypy (kalamity), widłaki (lepidodendrony, sygilarie). Nagozalążkowe kordaity. Wielki rozwój ramienionogów, goniatytów, liliowców, dużych skałotwórczych otwomic (fuzuliny). Obfita fauna lądowa: z bezkręgowych liczne, często b. duże owady. Z kręgowców płazy tarczogłowe; pierwsze gady.  STRATOSTAT 922 Era (Grupa) Okres Epoka * Świat nieorganiczny (System) (Oddział) Flora Fauna Na początku maksymalne W dolnym dewo- Schyłek trylobitów, wyDewon (320—265 min lat) natężenie orogenezy kaledońskiej (góry Norwegii, Szkocji, częściowo Sudety), wielka regresja, wielki ląd pustyniowy; w środko- nie flora psylofitowa, w górnym — przewaga paprotników, które w karbonie dochodzą do mierają graptolity, rozkwit ramienionogów, korali, liliowców; pierwsze amonity (goniatyty). Na lądzie rozkwit wielkoraków, ryb transgresja. rozkwitu. nych. Pierwsze plaży tarczogłowe. O N O O Sylur (360—320 min lat) W dolnym sylurze transgresja, w górnym coraz silniejsze fazy orogenezy kaledońskiej. W dolnym sylurze tylko glony, w górnym — pierwsze rośliny naczyniowe: lą- Wielki rozwój trylobitów, graptolitów, głowonogów (lodzikowatych), ramienionogów, korali; pierwsze ryby pancerne. CU bez liści i korzeni. Transgresja, pogłębienie geosynkliny kaledońskiej, silny wulkanizm. Rozwój trylobitów i graptolitów; z glowonogów obfite łodzikowate. Pierwsze kręgowce bezszczękie. Ordowik (440—360 min lat) Kambr (520—440 min lat) Początek paleontologicznie udokumentowanych dziejów Ziemi. Wyraźnie zaznacza się geosynklina kaledońska. Wyłącznie morskie glony. Pierwsza obfita fauna; główne znaczenie mają archeocjaty rafowe zbliżone do gąbek, trylobity i ramienionogi. £ Wskutek b. wielkiego ubóstwa skamieniałości Rzadko zachowane szczątki radiolarii, robaków. Proterozr (Eozoik) U* £ es <U (1500—520 min lat) i zmetamorfizowania większości utworów — mało danych. Silna orogeneza. W wielu miejscach ślady zlodowaceń. mięczaków i skorupiaków nie dają dokładnego obrazu życia na Ziemi. ¿X *3 Ja 9 a3000—1500 min lat Zupełne zmetamorfizowanie utworów zezwala jedynie na wyróżnienie Zupełny brak skamieniałości; teoretycznie biorąc w tej erze musiało powstać życie. < kilku orogenez. i W celu uzyskania obrazu historycznego rozwoju należy tabelę tę czytać od dołu do góry (od najstarszych utworów do najmłodszych). 2 Podział na epoki podano jedynie przykładowo do ery kenozoicznej. 3 Lata można podać jedynie w przybliżeniu, jako liczby orientacyjne (-»geochronologia); jako 0 przyjęto czasy dzisiejsze. wartość ok. +50°, jeszcze wyżej obniża się, osiągając na górnej granicy wartość Tzędu —100°. STRATOSTAT, balon wolny z hermetyczną kabina, do lotów w stratosferze; używany do badań górnych " ^^RATYFIKACJA [lac.J: 1) uwarstwienie; 2) roln. przechowywanie nasion przed wysiewem w specjalnych warunkach (umiarkowana wilgotność i niska temperatura), co w następstwie sprzyja kiełkowaniu; nasiona przekłada się warstwami wilgot. piasku lub ziemi inspektowej. STRATYGRAFIA tgr.], dział geologii hist. zajmujący się kolejnym następstwem warstw (przy zachowaniu zasady, że starsze występują niżej, a młodsze wyżej), ich składem miner, i skalnym oraz zawartymi w nich skamieniałościami; s. bada warunki powstawania skał i na tej podstawie odtwarza stosunki geogr., jakie wówczas panowały (paleogeografía); posługuje się chronologią względną i bezwzględną (-»geochronologia); podziałowi czasu odpowiada podział utworów geologicznych, powstałych w jednostkach czasu: i II III IV czas: era okres epoka wiek utwory : grupa system oddział piętro Zemsty nietoperza, Barona cygańskiego i in. dzieł scenicznych stał się również mistrzem operetki wied.: 3) Dawid Friedrich (1808—1874), teolog i filozof niem., młodoheglista; Das Leben Jesu kritisch betrachtet; 4) Richard (1884—1949), niem. kompozytor o świat, znaczeniu, neoromantyk, mistrz błyskotliwej instrumentacji, rozwijający ideologię R. Wagnera, jedZob. też stratygraficzna tabela. STRAUBE Kasper (XV w.), drukarz z Drezna lub z Lipska; wg jednej z hipotez wykonawca najstarszych druków krakowskich w języku łacińskim (ok. 1473—76). STRAUSS: 1) Johann (1804—49), austr. kompozytor tańców: walców, marszów, polek, kadrylów; 2) Johann (1825—99), syn poprzedniego, kompozytor, doprowadził walca wied. do doskonałości, a jako twórca J. Strauss (syn) R. Strauss nak ze skłonnością do ścisłych konstrukcji; programowe utwory symf. (Don Juan, Śmierć i wyzwolenie, Figle Sowizdrzała) o ściśle określonych formach, opery (Salame, Elektra, Kawaler srebrnej róży); pieśni, balety,  923 koncerty, utwory fortep. i kamer.; 4) Franz Josef (ur. 1915), polityk niem., przywódca CSU (-►CDU) w NRF, od 1948 poseł do Bundestagu, 1953 min. do specjalnych zadań, 1955—56 min. do spraw energii atomowej, od 1956 min. obrony. STRAWIŃSKI Igor F. (ur. 1882), kompozytor ros.; mistrz techniki i środków twórczych; od 1910 poza krajem; wyszedł z ros. tradycji (balety Ptak ognisty, Pietruszka), później twórca o obliczu kosmopolit., stale eksperymentujący i zmieniający styl (przedklasyczny, klasycyzujący, romantyzujący, dodelcafonia), silnie podkreślający działanie rytmu i dynamiki; balety (Święto uAosny), utwory instrument., wok.-instrument. (Symfonia psalmów), kamer., koncerty. STRAŻ; 1) specjalna uzbrojona służba, powołana do przestrzegania porządku publ. w pewnych urządzeniach lub dziedzinach stosunków, np. straż kol., leśna, pocztowa, przemysł., łowiecka; S. Praw, stworzony w Konstytucji 3 Maja 1791 najwyższy organ kolegialny władzy wykonawczej (rząd); 2) wojsk. s. przednia, awangarda — oddział lub pododdział wojska wysyłany w celu ubezpieczenia od czoła maszerującej kolumny: s, tylna, ariergarda — oddział lub pododdział wojska wysyłany w celu ubezpieczenia od tyłu maszerującej kolumny; 3) s. ogniow a, pożarna — organizacja państw, lub samorząd, powołana do walki z klęską pożarów; pierwsza s. o. w Polsce (II poł. XVIII w.) powstała w Warszawie; pierwsza zawodowa s. o. zorganizowana w Wilnie 1802; s. o. ochotnicza, w Polsce od II poł. XIX w., miejscowa, samorz. powoływana spośród obywateli. STRĄCANIE, wydzielanie substancji z roztworu w postaci jej praktycznie nierozpuszczalnego związku występującego w stanie stałym; strącenie można przeprowadzić albo przez dodanie do roztworu odpowiedniego odczynnika, albo przez chem. rozkład roztworu, np. za pomocą ogrzewania. STRĄCZKOWE, bot. niektóre rośliny z rodziny motylkowatych uprawiane na ziarno; np. groch siewny, g. polny, bobik, wyka siewna, fasola, łubin. STRĄCZYNIEC, kasja, Cassia — rodzaj niewielkich drzew z rodziny motylkowatych; 450 gatunków w obszarach ciepłych; s. cewiasty, czyli cewiniec, C. fistula (Indie Wsch.); C. obocata i C. angustifolia (Afryka Wsch. i Arabia); pierzaste liście (senesowe liście) i długie walcowate strąki (senesowe strączki), zawierające słodki galaretowaty miękisz, są stosowane jako środek przeczyszczający (napary i ziółka). STRĄK, jednoowocolistkowy suchy owoc wielonasienny roślin motylkowatych; pęka szwem brzusznym i grzbietowym. STRĄŻYSKA DOLINA, w Tatrach Zach., u stóp Giewontu, w części górnej powyżej Hali Strążyskiej — Potok Sb-ążyski tworzy Siklawicę (2 progi, 8 i 3 m). STREFA [niem.], pas, obszar, warstwa: 1) astr. s. godzinne -«-czas; 2) s. klimatyczne -«-klimat; 3) urb. obszar o jednorodnym sposobie użytkowania (s. użytkowania, np. przemysłowa) lub o jednorodnej zabudowie (s. zabudowy, np. domami niskopiętrowymi). STREFA DOLAROWA, grupa krajów, obejmująca USA i kraje prowadzące politykę utrzymywania stałości kursów swoich walut w stosunku do dolara (Kanada i szereg krajów Am. Łacińskiej). Zob. też blok sterlingowy. STREFA KANAŁU PANAMSKIEGO -►Panamski Kanał. STREPTOKOKI [gr.], paciorkowce (bakterie). STREPTOMYCYNA, antybiotyk wytwarzany przez grzybek Streptomyces griseus; białe, gorzkawe granulki lub proszek; środek stosowany przy zakażeniach drobnoustrojami Gram-ujemnymi (różne postacie gruźlicy). STRESA, miejscowość wypocz. i kuracyjna w pn. Włoszech (Piemont) nad Lago Maggiore; ok. 4000 mieszk.; 1935 konferencja ang.-fr.-wloska. STRESEMANN Gustav (1878—1929), polityk niem., 1918 współzałożyciel i przywódca partii liberalnej (Deutsche Volkspartei), 1923 kanclerz, 1923—29 min. spraw zagr.; rzecznik porozumienia z Francją, uzyskał zmniejszenie reparacji wojennych, doprowadził do traktatu w Locarno 1925 i do przyjęcia Niemiec do Ligi Narodów 1926, gdzie m. in. ostro występował przeciwko Polsce. STRETTA [wł.], efektowna, przyspieszona w tempie część końcowa arii oper., koncertu itp. STRETTO [wł.], część -►fugi o ścieśnionym przeprowadzeniu tematu przez głosy. STREUYELS [stro:wel] Stijn, właśc. Frank Lateur (ur. 1871), pisarz flam.; realist. powieści i opowiadania z życia chłopów flam., o ostrych konfliktach psychol. i spoi.; De Vlaschaard (Łan lnu). STRICTE [łac.], dokładnie, ściśle. STRONNICTWO CHŁOPSKIE STRICTO IURE [łac.], zgodnie z prawem. STRINDBERG [strjndberjl Johan August (1849— 1912), poeta szwedz.; jego twórczość rozwija się od realistycznego ujęcia życia do mistycyzmu i nastrojów dekadenckich; dramaty: Panna Julia, Ojciec, Pogorzelisko, powieści: Czerwony pokój, Syn dziewki. Spowiedź głupca, Inferno. STRIP-TEASE Tang., stryp-tj:z], modny w kabaretach i rewiach na zachodzie występ taneczny, połączony ze stopniowym zrzucaniem z siebie odzieży przez artystkę, aż do zupełnej nagości. STROBILA, ciało tasiemców składające się z ułożonych w szereg członów lub ciało polipa krążkopławów w trakcie podziału poprzecznego, składające się jakby z ułożonych jeden na drugim talerzyków, które po oderwaniu rozwijają się w młode meduzy; s. powstaje przez strobilację, tj. odsznurowywanie się szeregu osobników lub członów wytwarzanych przez jedną strefę wzrostu. STROBOSKOP [gr.], urządzenie pozwalające widzieć poruszający się przedmiot w ciągu krótkich chwil (w równych odstępach czasu), wskutek czego oko odnosi wrażenie, że przedmiot jest nieruchomy lub porusza się bardzo wolno; używany do wyznaczania szybkości obrotu lub częstotliwości drgań. STROFA [gr.], zwrotka — powtarzający się w utworze poet. kilkuwierszowy układ rytmiczny o określonym układzie rymów. STROFAN rUS, skrętnik, S trophanthus — krzew z rodziny toinowatych; Afryka tropik.; nasiona zawierają glikozyd strofantynę — cenny środek nasercowy; silna trucizna używana przez tubylców Afryki do zatruwania strzał. STROFANTYNA, glikozyd otrzymywany z nasion rośliny Strophanthus, np. S. 	gratus; działa szybko i silnie na mięsień sercowy; stosuje się głównie przy ostrej niewydolności krążenia. STROICZKA, lobelia. Lobelia — roślina zielna z rodziny lobeliowatych ; okolice zwrotnikowe i umiarkowane; liście skrętoległe, kwiaty wargowe, zebrane w grona; w Polsce jeden rzadki gatunek L. Dortmanna w jeziorach pomorskich oraz hodowana jako ozdobna. STROIK: 1) cienka płytka trzcinowa w instrumentach dętych drewn., pojedyncza (klarnet, saksofon) lub podwójna (obój, fagot), powodująca na skutek drgań przy zadęciu powstanie dźwięku w piszczałce; 2) blaszka metal, dźwięcząca pod wpływem pędu powietrza w instrumentach typu harmonii, harmonium. STROIŃSKI Zdzisław, pseud. Marek Chmura (1921—44). poeta; debiutował wydanym konspiracyjnie tomem Okno; zginął w powstaniu warszawskim. STROJENIE: 1) w radiotechn. dobieranie wartości elementów obwodów drgających urządzeń radiotechn. w celu uzyskania -►rezonansu dla danej częstotliwości drgań; np. s. odbiornika radiowego w celu odbierania fali o pożądanej częstotliwości, tj. wysyłanej przez radiostację, której audycji zamierza się słuchać; 2) muz. -►strój. STROMBOLI, stale czynny wulkan w grupie Wysp Liparyjskich na M. Tyrreńskim; wys. 826 m. STROMENGER Karol (ur. 1885), muzykolog poi., krytyk i publicysta muzyczny. STRONCJANIT, minerał bezbarwny lub zabarwiony; węglan strontu; obok -►celestynu źródło otrzymywania strontu. STRONNICTWO CHŁOPSKIE, powstałe 1926 przez połączenie się grupy J. Dębskiego, która wystąpiła z „Wyzwolenia“, ze Związkiem Chłopskim; przywódcy: A. Waleron, J. Dąbski; po 1926 przeszło do opozycji wobec sanacji, 1931 weszło w skład Stronnictwa Ludowego. J. A. Strindberg  STRONNICTWO DEMOKRATYCZNE STRONNICTWO DEMOKRATYCZNE (SD), utworzone 1939, mające wpływy wśród części inteligencji i drobnomieszczaństwa; wywodzi się z klubów demokratycznych, założonych 1937 przez postępowych działaczy organizacji spoi. i zaw., opozycyjnych w stosunku do sanacji; zjazd przedstawicieli klubów demokr. 1938 powołał Komitet Organizacyjny, a pierwszy zjazd Stronnictwa odbył się 1939; czołowymi działaczami klubów i SD 1937—39 m. in. byli: prof. dr M. Michałowicz (od 1949 honorowy przewodniczący Stronnictwa), W. Rzymowski, inż. R. Miller, prof. dr M. Handelsman; stronnictwo stoi na gruncie współpracy z ruchem robota, ł chłopskim w budowaniu podstaw socjalizmu; 1949 z SD połączyło się Stronnictwo Pracy; kolejni przewodniczący SD: 1944—49 W. Rzymowski, 1949—56 W. Barcikowski, od 1956 prof. dr S. Kulczyński. STRONNICTWO LUDOWE (SL): 1) stronnictwo skupiające chłopów b. zaboru austr., powstałe 1895 na zjeździe działaczy chłopskich w Rzeszowie; walcząc przeciw uciskowi chłopów przez obszarników nie wykrystalizowało sprecyzowanego programu polit. i społ.; przywódca: }. Stapiński; 1903 na kongresie w Rzeszowie przyjęło nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe; 2) stronnictwo utworzone 1931 przez połączenie „Piasta“, „Wyzwolenia“ i Stronnictwa Chłopskiego; występowało przeciw rządom sanacyjnym i konstytucji z 1935; na kongresie 1935 żądało m. in. reformy rolnej bez odszkodowania, równouprawnienia mniejszości nar. itp. W okresie II wojny świat rozwijało działalność konspiracyjną tworząc Bataliony Chłopskie; jego prawicowi przywódcy popierali rząd emigrac.; grupa lewicowa od 1944 wydawała pismo „Wola Ludu“, a jej przedstawiciele weszli do konspiracyjnej KRN. Po wyzwoleniu znaczna część działaczy SL stanęła na gruncie Manifestu PKWN; 1945 po powrocie do kraju S. Mikołajczyka grupa prawicowych działaczy występuje ze stronnictwa tworząc PSL; 1949 połączenie SL z PSL w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). STRONNICTWO NARODOWE ♦Narodowa DemokraSTRONNICTWO POLITYKI REALNEJ -«-realiści. STRONNICTWO POSTĘPOWO-DEMOKRATYCZNE, tzw. „pedecja“, utworzone w Królestwie Pol. w styczniu 1905 pod przewodnictwem A. Świętochowskiego; skupiało odłam liberalnej burżuazji i inteligencji dążącej do uzyskania od caratu częściowych ustępstw konstytucyjnych, przeciwstawiało się rewol. ruchowi robotniczemu. STRONNICTWO PRACY (SP), utworzone 1937 z połączenia Narodowej Partii Robotniczej i części Chrześcijańskiej Demokracji w wyniku akcji podjętej w ramach ♦Frontu Morges, o ideologii zbliżonej do chadecji i bazujące na drobnomieszczaństwie; przywódcy: J. Haller, K. Popiel, W. Korfanty. W okresie okupacji związane z rządem emigracyjnym, część jednak, tzw. grupa „Zrywu", poparła PKWN i Rząd Tymczasowy reaktywując 1945 działalność SP; 1949 połączyło się ze Stronnictwem Demokratycznym. STRONT Sr, strontium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 38; metal srebrzysty; w przyrodzie mało rozpowszechniony; związki s. znajdują zastosowanie w pirotechnice (barwią płomień na karminowo). STRONY CZASOWNIKA ♦czasownik. STROŃSKI Stanisław (1882—1954) polityk, publicysta i historyk literatury; do 1939 profesor Uniw. Jag. i KUL; działacz chadecji, następnie endecji; 1913—14 poseł na sejm galic., 1922—35 — na sejm RP; redaktor „Rzeczypospolitej“, „Warszawianki“, 1939—43 wicepremier i min. informacji rządu emigracyjnego. STROP: 1) przegroda pozioma dzieląca budynek na kondygnacje; s. mogą być płaskie albo sklepione; wykonywane z drewna, żelbetu, ceram.-żelbetowe, gipsowo-żelbeL; przy większych odległościach między ścianami stropy płaskie podpiera się podciągiem opartym o słupy; s. prefabrykowane wykonuje się z gotowych żeber (belek) żelbetowych, pustaków i z warstwy betonu nad pustakami albo z dużych płyt prefabrykowanych o wymiarach Jednego pomieszczenia; 2) góra. warstwy skalne zalegające nad wybieranym pokładem lub żyłą. Potocznie: górna pow. wyrobiska, czyli pułap. Zob. też warstwa. STROPNICA, element obudowy góra. z drewna lub metalu podtrzymujący strop na swej długości, podpierany stojakami bądź w inny sposób; gwarowo zw. kapą. STROSSMAYER (lub Strosmajer) Iosip Iuraj (1815— 1905), biskup i polityk chorw., założyciel Jugosł. Akademii Nauk w Zagrzebiu (1867). STROYNOWSKI: 1) Hieronim ks. (1752—1815), pisarz polit.-gosp., działacz Komisji Edukacji Narodowej, rektor Akad. Wił.; w koncepcjach ekonomicz- 924 nych zwolennik ♦fizjokratyzmu; Nauka prawa przyrodniczego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów; 2) Walerian (1759—1834), ekonomista, spóźniony wyznawca i obrońca fizjokratyzmu; Ekonomika powszechna krajowa narodów. STRÓJ: 1) ludowy, tradycyjna świąteczna odzież chłopska, różniąca między sobą kraje i regiony; zachował wiele elementów samorodnej twórczości artyst wsi; utrzymywany dzisiaj przez lud. zespoły artystyczne; 2) w instrumentach muz. nastrojenie wszystkich dźwięków, np. w fortepianie według ♦kamertonu; od pocz. XVIII w. muzyka eur. stosuje s. równomiernie temperowany, według którego oktawa dzieli się na 12 równych odległościami dźwięków (półtonów). W instrumentach strunowych s. określa się nazwami dźwięków strun pustych (nieskróconych), w dętych — nazwą dźwięku podstawowego; 3) zool. s. bobrowy, wydzielina gruczołów przyodbytowych bobra; dawniej przypisywano jej właściwości lecznicze. STRÓŻA, w Polsce wczesnośredn. ciążący na ludności obowiązek pilnowania grodów, prawdopodobnie już w XI w. zamieniony na daninę. STRÓŻE, osiedle, pow. gorlicki, woj. rzesz., nad Białą, pr. dopł. Dunajca; 1450 mieszk. (1956); ważny podkarpacki węzeł kol. na linii Tarnów — Nowy Sącz — Krynica; znaczny ośrodek kolejarzy; warsztaty remontowe. Stare osiedle pochodzące z czasów Bolesława Chrobrego. STRÓŻECKI Jan (1870— 1918), działacz socjalist.; członek II Proletariatu, następnie Zjednoczenia Robotniczego; 1892 współzałożyciel PPS; członek pierwszego CKR PPS (1894); wieloletni zesłaniec; po rozłamie 1906 działacz PPS'^STRUG Andrzej, właśc. Tadeusz Gałecki (1871— 1937), pisarz, związany z ruchem socjalist., działacz MOPR; powieści spol.psychol. obrazujące dzieje walk rewol. 1905 (Ludzie podziemni, Dzieje jednego pocisku), I wojny świat. (Odznaka za wierną służbę. Mogiła nieznanego żołnierza. Klucz otchłani, “iółty Krzyż), konflikty społeczne życia współcz. (Pokolenie Marka Swidy, Pieniądz, Miliardy). STRUGANIE, jeden z procesów obróbki skrawaniem polegający na zbieraniu nożem warstwy materiału z powierzchni płaskich, najczęściej poziomych, przy ruchu posuwisto-zwrotnym noża lub przedmiotu obrabianego; przedmioty krótkie struga się na strugarkach poprzecznych (przedmiot skrawany jest nieruchomy, a nóż wykonuje ruch roboczy), a przedmioty długie na strugarkach podłużnych (nóż jest nieruchomy, a przedmiot wykonuje ruch roboczy); s. można również obrabiać stożkowe koła zębate itp. Tabl. 50. STRUG ŁĄKOWY, narzędzie rolnicze do ścinania darni łąkowej. STRUG WĘGLOWY, maszyna do urabiania miękkiego węgla, która swym ostrzem, tzw. radiem, odwala skraw węgla i urobek kieruje na przenośnik. STRUMA, «. na Płw. Bałkańskim (Bułgaria, Grecja), dł. 439 km; źródła w masywie Witosza, wpada do M. Egejskiego w Zat. Orfańskiej; wykorzystywana do nawadniania. STRUMA ♦wole. STRUMIEŃ, m., pow. cieszyński, woj. kat, nad Wisłą, w pobliżu Jez. Goczalkowickiego (sztuczny zbiornik, inwestycja planu 6-letaiego); 2000 mieszk. (1956); w okolicy m. (Zabłocie) źródła solanki jodo-bromowej, z której produkuje się sól leczniczą (warzelnia). STRUMIEŃ ŚWIATŁA przez daną powierzchnię, ilość energii, iaką promienie światła widzialnego przenoszą w 1 sek przez tę powierzchnię. Jednostką jest lumen (lm). STRUMIEŃ WEKTORA (np. strumień natężenia pola elektr., indukcji elektr., indukcji magnet) przez daną powierzchnię, wielkość skalarna, równa iloczyA. Strug Strug łąkowy  925 nowi pola tej powierzchni przez wartość liczbową składowej wektora, prostopadłej do tej powierzchni. STRUMPH-WOJTKIEWICZ Stanisław (ur. 1898), pisarz i publicysta, autor licznych powieści podróżniczych i historyczno-biograficznych; przekłady z lit, rosyjskiej. STRUNA: 1) muz. źródło dźwięku w szeregu instrumentów muzycznych; wykonywana z jelit owczych (dla uzyskania niższegb dźwięku owija się niektóre s. cienkim drutem) lub z metalu, nylonu, perlonu; 2) zool. s. grzbietowa, chorda dorsalis, sprężysta pałeczka biegnąca wzdłuż ciała u -►strunowców; zarówno w rozwoju rodowym, jak i zarodkowym jest pierwszym zawiązkiem układu szkieletowego; 3) anat. s. głosowa, symetryczne pasmo łącznotkankowe pokryte fałdem błony śluzowej, tworzące wewnątrz krtani 2 poziome, zwrócone ku sobie listewki; drgania s. g. powodują powstawanie głosu; 4) med. s. chirurgiczna -»katgut. STRUNOBETON, beton sprężony za pomocą zbrojenia w postaci drutów (grub. 2—3 mm) naciągniętych przed zabetonowaniem; sprężenia dokonuje się w celu zmniejszenia naprężeń rozciągających po obciążeniu elementu wykonanego ze s. STRUNOWCE, Chordata, typ zwierząt, u których w rozwoju zarodkowym lub przez całe życie występuje struna grzbietowa; należą tu: osłonice, bezczaszkowe i kręgowce. STRUP, sucha pokrywa na Tanach i owrzodzeniach powstająca ze skrzepłej wydzieliny. STRUSIE, duże ptaki z nadrzędu bezgrzebieniowych zaliczane do 3 rzędów; s. afrykańskie (Sitruthioniformes), największe spośród dzisiejszych ptaków o 2 palcach; stepowe tereny i sawanny Afryki 1 Piw. Arabskiego; jedyny gatunek s. afrykański (Struthio cameleus), wysokość 2,6—2,7 m, długość ok. 2 m, ciężar 50—90 kg; żywi się roślinami i drobnymi zwierzętami; monogamiczny; s. amerykańskie (Reiformes) mniejsze, o 3 palcach; stepy Ameryki Pd., np. -*-nandu; s. australijskie (Casuariiformes) duże, o 3 palcach i silnie zredukowanych skrzydłach; stepowo-pustynne obszary Australii i Tasmanii; tu należy -»emu i -»kazuar. STRUSZYŃSKI Marceli (ur. 1880), prof, analizy techn. i towaroznawstwa PoliŁ Warsz., wybitny analityk, autor oryginalnych podręczników o charakterze monograficznym z zakresu analizy chemicznej. STRUS Józef (1510—1568), najznakomitszy poi. lekarz epoki Odrodzenia; nadworny lekarz Zygmunta Augusta; O pulsie. STRUVE: 1) Henhtk (1840—1912), filozof poi., prof. Szkoły Głównej Warsz.; 1871—1903 próf. Uniw. Warse.; "Wykład systematyczny logiki; 2) Otto (ur. 1897), astrofizyk amer.; badania nad budową i ewolucją gwiazd oraz materią międzvgwiazdową. STRUWE: 1) Wasiuj J. (1793—1864), astronom ros., założyciel obserwatorium w Pułkowie, zajmował się gł. astrometrią; pierwszy wysunął przypuszczenie 0 pochłanianiu światła w przestrzeni między gwiazdowej; 2) Piotr B. (1870—1944), ros. ekonomista, filozof 1 publicysta; przedstawiciel „legalnego marksizmu" członek partii konstytucyjnych demokratów; po Rewolucji Październikowej na emigracji. STRYCHNINA, alkaloid otrzymywany z różnych gatunków roślin rodzaju kulczyba (Strychnos); biały, krystaliczny, gorzki proszek; jedna z najsilniejszych trucizn; w lecznictwie stosowana w postaci soli jako •środek wzmacniający system nerwowy i mięśniowy. STRYJEŃSKA Zofia, ur. Lubańska (ur. 1894), malarka; uprawia grafikę, ilustratorstwo, malarstwo ścienne; ilustracje do Monachomachii J. Krasickiego, cykl — Bajki słowiańskie, Tańce polskie; polichromia Starego .Miasta w Warszawie (przed 1939). STRYJENSKI Karol (1887—1932), architekt, założyciel Stow. Rzeźbiarzy „Forma“; schroniska: na Hali ♦Gąsienicowej i w Dolinie Pięciu Stawów, mauzoleum J. 	Kasprowicza na Harendzie pod Zakopanem; również grafika książkowa, projekty zabawek; wzory kilimów. STRYJKOWSKI: 1) Maciej, Strykovius Matys (ok. 1547 — po 1582), historyk i poeta; Kronika polska, ■litewska, imudzka i wszystkiej Rusi pisana prozą ■i wierszem, która przedtem nigdy światła nie widziała; 2) Julian (ur. 1905), pisarz, autor powieści Bieg do Fragald (konflikty społ. Włoch współcz. — nagroda państw. 1952) i Głosy w ciemności (getto żyd. w miasteczku małopolskim). STRYKÓW, m., pow. brzeziński, woj. łódź., nad Moszczenicą; 3200 mieszk. (1956); prawa miejskie z 1394, w XVI w. ośrodek produkcji sukna; w S. urodził się Maciej Stryjkowski, polski kronikarz z epoki •Odrodzenia. STRZELECTWO STRYNKIEWICZ Franciszek (ur. 1893). rzeźbiarz; prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie; głowy portret., pomniki, płaskorzeźby; pomnik Mickiewicza w Poznaniu. STRYPER, rodzaj suwnicy specjalnie przystosowanej do zdejmowania wlewnic z wlewków lub wyjmowania wlewków z wlewnic w odlewniach. STRZAŁECKI Wandalin (1855—1917), malarz; obrazy rodzaj., hist. i batalistyczne. STRZAŁKA ŁUKU, bud. największa odległość pionowa między osią łuku a prostą łączącą środki podpór. Zob. też sklepienie. STRZAŁKA PIORUNOWA -fulguryt. STRZAŁKA WODNA, Sagittaria sagittifolia, bylina z rodziny żabieńcowatych; liście nadwodne trójkątnie strzałkowate, podwodne — taśmowate, kwiaty białe; pospolita w wodach Polski niżowej. STRZAŁOWE, wynagrodzenie (premia) za zabicie zwierzęcia szkodliwego dla gospodarki. STRZAŁOWY, górnik upoważniony do wykonywania robót strzelniczych w przodkach górniczych. STRZEBLA, Phozinus, ryba z rodziny karpiowatych; Europa i Azja pn.; dl. do 15 cm; w Polsce 2 gatunki: s. potokowa, zamieszkuje czyste rzeczki i potoki górskie; s. przekopów a, występuje w bagienkach i dołach torfowych; mięso uważane za przysmak. STRZEGOM, m., pow. świdnicki, woj. wróci., na Przedgórzu Sudeckim, nad Strzegomką; 9200 mieszk. (1956); duże kamieniołomy bazaltu i granitu; przemysł spoż., metal., roszarn.; póżnogot. kościół-bazylika z XIV—XVI w., ratusz z XVII w. Tabl. 61. STRZELCE KRAJEŃSKIE, m. pow., woj. zielonog.; 3600 mieszk. (1956); gorzelnie, młyny, tartaki, cegielnie; staromiejskie mury z 1300, kościół z XIV— STRZELCE OPOLSKIE, m. pow., woj. opol., na Wyż. Śląskiej; 10 600 mieszk. (1956); węzeł kol., centrum przemysłu wapien., metal. (fabr. maszyn roln.), drzewn.; drewn. kościół cmentarny z 1505. STRZELCY ALPEJSCY, od I wojny świat, oddziały armii niem., fr., wł. i austr. specjalnie wyszkolone i przystosowane do działań w terenach górzystych. STRZELCY KONNI, pułki kawalerii stworzone w wojsku Księstwa Warsz. i Królestwa KongTes., uzbrojone w szable i karabinki; w okresie międzywoj. istniało 10 pułków strzelców konnych, różniących się od innych pułków kawalerii tylko oznakami. STRZELCY PODHALAŃSCY oddziały piechoty wprowadzone w armii poi. okresu międzywoj., szkolone do walk w terenie górzystym; w Polsce Ludowej — niektóre oddziały Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. STRZELCZYK Józef, pseud. Janek Barwiński (1907—42), robotnik łódzki, od 1923 działacz KZMP, od 1924 w KPP, 1937—38 dowódca batalionu, następnie Brygady im. J. Dąbrowskiego w Hiszpanii; zginął w walce .z hitlerowcami jako dowódca partyzanckiej grupy desantowej zorganizowanej w ZSRR i przerzuconej na teren Polski. „STRZELEC" -»Związek Strzelecki. STRZELEC: 1) astr. Sagittarius, gwiazdozbiór nieba pd. i znak zodiaku; -»niebo (mapa); 2) zool. Erix jaculus, wąż z rodziny dusicieli; dł. do 1 m; stepy i pustynie Europy wsch. i Azji środk.; przed przeszło 200 laty występował w Polsce; często zakopuje się w ziemi. STRZELECKI: 1) Paweł Edmund (1797—1873), podróżnik po Ameryce Pn. i Pd., odkrywca złota w Australii, badacz Alp Austral., osiągnął najwyższy szczyt i nazwał go Górą Kościuszki; Nowa Południowa Walia; 2) Władysław (ur. 1905). filolog klasyczny, 1933—39 prof. Uniw. Warsz., od 1946 prof. Uniw. WrocL; prace dotyczące gramatyków łac., metryki łac. oraz wczesnej literatury rzymskiej. STRZELECTWO, dyscyplina sport., obejmująca strzelanie z broni krótkiej i długiej na odległ 25— 300 m do celów stałych i ruchomych oraz strzelanie śrutowe do rzutków i myśliwskie strzelanie kulowe do sylwetek zwierząt. P. E. Strzelecki  STRZELEC WYBOROWY STRZELEC WYBOROWY, snajper — specjalnie przeszkolony żołnierz, uzbrojony w karabin z lunetą, prowadzi ogień do trudnych i ważnych pojedynczych „STRZELIN, m. pow., woj. wróci., nad Oławą; 7700 mieszk. (1956); kamieniołomy granitu, przemysł spoż.; fragmenty murów miejskich, kościół z XIII w. STRZELNICZE ROBOTY, górn. całokształt prac związanych z urabianiem skał za pomocą materiałów wybuchowych; należą do nich: wiercenie otworów, ładowanie i odpalanie. STRZELNO, m., pow. mogileński, woj. bydg., na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej; 5400 mieszk. (1956); przemysł drzewny, spoż., budowl., w okolicy sady; kościoły z XII i XIII w. S. należy do najstarszych osiedli w Polsce, prawa miejskie 1231. STRZEMIĄCZKO -*anat. kosteczki słuchowe. STRZEMIESZYCE WIELKIE, m., pow. będziński, woj. kąt.; 11 000 mieszk. (1956); ośrodek góm.-przemysł. z tradycjami górnictwa ołowiu od XIII w. STRZEMIŃSKI Władysław (1893—1952), malarz i rysownik abstrakcjonista, z wykształcenia inżynier-lądowiec; współzałożyciel pisma „Forma“, pedagog, teoretyk sztuki i publicysta, współpracował z żoną Katarzyną Kobro-Strzemińską, rzeźbiarką; Unizm w malarstwie. Zob. też unizm.  STRZĘPIA, występy w murze pozostawione w celu należytego połą- T 7 i j —b^i czenia z murem później wznoszonym, j ' i " STRZĘPKI -►grzybnia. I 1 ■ J# STRZYBOG, staroruskie bóstwo wia- 1 — trów. Strzępia STRZYGA, mit. słów. wiedźma pod postacią ptaka: żywi się krwią ludzką; podobny stwór rodzaju męskiego — strzygoń. STRZY GONIA CHOINOWKA, Pąnolis flammea, duży motyl z rodziny sówek; szkodnik lasów, gąsienice żerują na igłach sosny. STRZYKAWKA, przyrząd lekarski do wprowadzania płynnych Icków wprost pod skórę, do mięśni, żył. tętnic i do jam ciała; składa sie z cylindra szklanego, zakończ, nasadką do osadzania igieł, oraz z metal. Strzykawki lub szkl. tłoka. STRZYKWY, Holothurioidea, gromada dennych szkarłupni; ciało beczułkowate lub robakowate, do 1 m dł.; w skórze luźne maleńkie wapienne płytki i igły szkieletowe; niektóre jadalne, . np. Holothuria edulis z azjatyckich mórz pd., sprzedawana w postaci su- "* * szonej pod nazwą trepang. STRZYŻÓW, m. pow., woj. rzesz., na Pogórzu Dynowskim; 3100 mieszk. (1956); ośrodek rzemieślniczy. STRZYŻYKI, Troglodytidae, rodzina drobnych ptaków z rzędu wróblowatych; liczy ok. 100 gatunków; zamieszkują wszystkie części świata z wyjątkiem Australii i pd. Afryki; owadożerne; w Polsce pospolity strzyżyk wole oczko (T. troglodytes), o krępej budowie, krótkich skrzydłach i krótkim zadartym ogonku; dł. 10 cm, rozpiętość skrzydeł 16 cm. STUART [ang., stjęat], ród szkocki, z którego pochodzi szereg królów szkoc. (1371—1688) i ang. (1603—1714 z przer- Strzykwa wą 1689—1702); założycielem dynastii S. był Robert II; w Anglii pierwszym królem z dynastii S. był Jakub I (jako król szkoc. Jakub VI), a ostatnia — królowa Anna. STUDIO [łac.]: 1) pracownia artysty; 2) izolowane pomieszczenie służące do nagrań dźwiękowych, przystosowane do wymagań akustyki, wyposażone w odpowiednią aparaturę (s. radiowe, telewizyjne, filmowe); tabl. 68; 2) teatr, instytut kształcenia aktorów i reżyserów przy teatrze (scena eksperymentalna). STUDNIA: 1) urządzenie umożliwiające wydobywanie wody gruntowej na powierzchnię ziemi; s. szybowe zapuszczane, z płaszczem z drewna, cegły, betonu, żelbetu; s. rurowe, wbijane w grunt oraz wiercone; s. wbijane (abisyńskie) wyko- , . , . . nywane przez wbi- Studnia artezyjska 926 janie w grunt rury stal., zaopatrzonej w części dolnej w filtr siatkowy oraz w ostrze; s. wiercone, artezyjskie (-►artezyjskie źródło), sięgają do głębokich pokładów wody znajdujących się pod ciśnieniem; 2) bud. ciężka skrzynia betonowa lub żelbetowa opuszczana w grunt; po osiągnięciu wytrzymałych warstw gruntu wypełnia się ją np. chudym betonem i wznosi na niej, jak na fundamencie, budowlę. STUDNICKI-GIZBERT Władysław (1865—1953), polityk, publicysta i ekonomista; przed 1914 kolejno w PPS, SL w Galicji i ND, 1915—18 -►aktywista; w okresie międzywoj. propagował współpracę z Niemcami hitl., z którymi próbował nawiązać kontakty w okresie okupacji; od 1944 na emigracji; Od socjalizmu do nacjonalizmu, Z przeżyć i walk, System polityczny Europy a Polska. STU KAS, Junkers-87, w II wojnie świat, lekki bombowiec niem., przeznaczony do niszczenia celów z lotu nurkowego; zaopatrzony w syreny alarmowe w celu deprymowania przeciwnika. STUKAWKA, aparat telegr. przeznaczony do słuchowego tylko odbioru znaków pisarskich przekazywanych za pomocą alfabetu Morse’a. STULEJKA, fimoza — med. zwężenie otworu napletka uniemożliwiające przesunięcie go poza żolądż; usposabia do stanów zapalnych napletka i żołędzi; forsowne odciągnięcie napletka powoduje jego zadzierzgnięcie (—parafimozę) z obrzękiem i stanem zapalnym. STUŁBIA, Hydra, jamochłon słodkowodny z gromady stułbiopławów; wyłącznie postać polipa; ciało dł. kilku mm; wokół otworu gębowego długie czułki; znane z wybitnych zdolności regeneracyjnych; rozmnaża się przez pączkowanie oraz płciowo. STUŁBIOPŁAWY, Hydrozoa, gromada jamochłonów; zwierzęta zwykle morskie, także słodkowodne, często kolonijne; u większości występuje przemiana ijokoleń (—metageneza), mianowicie bezpłciowe poipy (rozmnażające się przez pączkowanie) i płciowe, zwykle drobne meduzy. STUPOR [łac.], osłupienie — med. stan całkowitego bezruchu, występujący w przebiegu niektórych chorób psych.; chory nie mówi, nie reaguje na bodźce, zachowuje jednak świadomość. 5TÜR L’udovit (1815—56), przywódca kultur, i polit. Słowaków; panslawista; stworzył program ruchu nar., przyczynił się do wprowadzenia słowac. języka lit.; Náreóia slovensko (Narzecza słowackie), STURDZA Demeter (1833—1914), polityk rum.; 1866 wziął udział w obaleniu księcia Cuzy; parokrotny premier. STÜRGKH Karl hr. (1859—1916), polityk austr., od 1911 premier; w czasie I wojny świat, rzecznik polityki silnej ręki, zamordowany przez —F. Adlera. STURM UND DRANG (Burza i Napór], rewol. prąd w literaturze niem. XVIII w. skierowany przeciw absolutyzmowi; powstał m. in. pod wpływem J. 	J. Rousseau. Przedstawiciele: Herder, Klinger, Lenz, Schubert, w młodości Goethe, Schiller. STURZO Luigi don (ur. 1871), ksiądz i polityk wl.; założył 1919 partię ludową („Partito populare italiano“), 1924—46 jako antyfaszysta na emigracji. STUTTGART, stoi. Badenii — Wirtembergii wNRF; 612 000 mieszk. (1956); zabytki arch.; politechnika i in. wyższe uczelnie; wielki ośrodek przemysł, i handl. pd.-zach. Niemiec; fabr. samochód. Mercedes-Benz, przemysł: elektrotechn.. precyzyjny, optycz., poligraf., weln.; ważny węzeł komunikacyjny. Tabl. 28. STUTTHOF —Sztutowo. STWARDNIENIE TĘTNIC —miażdżyca. STWOSZ Wit (Stosz) (ok. 1445—1533), rzeźbiarz i miedziorytnik późnogot., działał w Krakowie i Norymberdze; Ołtarz Mariacki, krucyfiks. Ogrójec i nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w Krakowie, płyta nagrobna Piotra z Bnina we Włocławku, Sw. Trójca, Pozdrowienie anielskie i krucyfiks w Norymberdze, ołtarz bamberski. Tabl. 42, 61. STYCZNA DO KRZYWEJ w punkcie P, graniczne położenie —siecznej przechodzącej przez punkty P i T, gdy punkt T — poruszając się po krzywej — zbliża się nieograniczenio do punktu P. STYGMA — przetchlinka. STYGMAT [gr. nakłucie, odbicie], piętno, znamię, znak wypalany na ciele; stygmaty — w przekonaniu katolików rany, które powstają (zwykle ńa rękach i nogach) u osób  927 będących w stanie ekstazy religijnej jako odbicie ran Chrystusa. STYKA Jan (1858—1925), malarz, uczeń J. Matejki; malarstwo hist. i rei.; panoramy: Golgota i Panorama racławicka (wspólnie z W. Kossakiem i M. Wywiórskim). STYK NERWOWY -synapsa. STYKS -Charon. STYL [łac.], zespół cech formalnych i duchowych, charakteryzujących kierunek rozwojowy sztuki w danym okresie historycznym (np. Gotyk, Renesans, Barok); w węższym znaczeniu — zespół cech charakteryzujących dziedzinę twórczości (np. s w architekturze, malarstwie, muzyce) w pewnej epoce, danego twórcę (np. s. Rembrandta, s. Matejki, s. Chopina) lub, potocznie, tendencje rozwojowe sztuki niektórych dziedzin twórczości w danym kraju (nazwa zwykle od panujących, np. s. Ludwika XVI, s. Stanisława Augusta). STYLISTYKA tląc.], dział teorii literatury rozpatrujący właściwości języka i stylu utworów literackich. STYLIZACJA, świadome kształtowanie dzieła artyst. odpowiednio do wymagań określonego stylu; np. s. utworu na modlę ludową, lub odwrotnie: ujęcie utworu ludowego w wyższą formę artyst.; w plastyce, zwłaszcza w okresach pierwotnych, wyraża się w dekoracyjnym kształtowaniu formy przedstawianych postaci lub przedmiotów. STYLOBAT, w antycznej architekturze gr. powierzchnia ostatniego stopnia, na której bezpośrednio stoją kolumny. STYMULACJA [łac.], wzmaganie procesów życiowych organizmów roślinnych i zwierzęcych przy użyciu stymulatorów — bodźców najczęściej natury chem., np. mikroelementów, biokatalizatorów. STYNKA, Osmerus eperlanut, ryba z rzędu śledziokształtnych; M. Północne, Bałtyk i ich zlewiska; dl. 8—12 cm; przebywa ławicami w strefie pelagicznej czystych jezior oraz w wodach słonawych; ma charakterystyczny zapach świeżego ogórka; jest pokarmem sandacza; ważna ryba użytkowa. STYPA, stary zwyczaj ucztowania na zakończenie obrzędu pogrzebowego, pierwotnie u Słowian (VI w.) nazywany strawą. STYPENDIUM [łac.], stała zapomoga pieniężna, udzielana uczącej się młodzieży lub osobom zajmującym się działalnością twórczą. STYR, pr. dopływ Prypeci, dł. 454 km. STYREN, winylobenzen — nienasycony węglowodór aromatyczny; ciecz bezbarwna, nierozpuszczalna w wodzie; ulega łatwo polimeryzacji, dając wartościowe tworzywa sztuczne (polistyreny, trolitul, Buna S, styroflex). STYRIA (Steiermark), kraj związk. Austrii; 16384 kmS, 1 115 000 mieszk. (1953); stoi. Graz; przeważnie górzysta (Alpy Wsch.); duże obszary lasów i łąk górskich; uprawa zbóż, sadownictwo, hod. bydła; kopalnie lignitu, magnezytu, grafitu; hutnictwo żelaza; przemysł maszyn., chem.; gł. m.: Leoben, Judenburg, Eisencrz. — Wchodziła w skład prowincji rzym. Pannonń i Noricum, zamieszkałych przez plemiona germ.; w VI—X w. opanowana przez Słowian tworzyła księstwo Karyntii; rodzina hr. Steyr w XI w. narzuciła nazwę wraz z panowaniem dla pn. części Karyntii; 1282 S. nadana została księciu austr. Albrechtowi I Habsburgowi; po upadku Austro-Węgier 1918 część pd. przeszła do Jugosławii. SUAHELI JĘZYK -bantu języki. SUAKIN, m. port w Sudanie nad M. Czerwonym; 6900 mieszk. (1953); podupadłe po założeniu Port Sudanu: port pasażerski pątników do Mekki. SUATOU (Szantao), m. we wsch. Chinach (prow. Kuangtung); 215 000 mieszk. (1947); port nad M. Pd.— Chińskim (wywóz cukru, indygo, tytoniu). SUAZI (Swasiland), protektorat w Bryt. Afryce Pd.; 17 364 km2, 208 000 mieszk. (1954); lasy i stepy pokrywają górzysty kraj; hod. bydła, uprawa kukurydzy, bawełny, tytoniu; stoi. Mbabane; wywóz bydła, skór, azbestu. SUBDOMINANTA [łac.], muz. dominanta dolna: 1) czwarty dźwięk —skal durowej i mollowej; 2) akord na tym dźwięku zbudowany (np. f — a — c w C-dur). SUBERYNA, substancja woskowata lub tłuszczowata przesycająca —korek i nadająca mu właściwość nieprzepuszczania cieczy i gazów. SUBIEKTYWIZM [lac.J, w filozofii pogląd, że wszelkie poznanie zależy od właściwości i stanu umysłu ludzkiego oraz jego sposobu odczuwania; potocznie: stronniczy stosunek do rzeczywistości, kierowanie się osobistymi względami i uprzedzeniami w ocenie zjawisk; przeciwieństwo obiektywizmu. SUCHEDNIÓW SUBLAPONOID, typ człowieka o budowie silnej, wzroście niskim, głowie średniej, ciemnych oczach i włosach, niezbyt obfitym uwlosieniu; najczęstszy we Włoszech, Francji i na Węgrzech; niektórzy uważają s. za mieszańca rasy śródziemnomorskiej z łaponoidalną. Tabl. 26. SUBLIMACJA [łac.], bezpośrednie przejście ciała stałego podczas ogrzewania w parę, np. ogrzany stały jod nie topiąc się przechodzi w parę. SUBLIMAT -chlorek rtęciowy. SUBNORDYK, typ człowieka o budowie masywnej, wzroście średnim, głowie krótkiej, jasnej skórze, włosach i oczach, umiarkowanym uwłosieniu; najczęstszy w Polsce; niektórzy uważają s. za mieszańca rasy nordycznej z laponoidalną. Tabl. 26. SUBORDYNACJA [łac.], podporządkowanie, posłuSZCSUBORDYNACJONIZM [łac.], doktryna teol. uznająca Jezusa (Syna Bożego) i Ducha św. za niższych od Boga Ojca i Jemu podporządkowanych. SUBÓTICA, m. w Jugosławii (Wojwodina) w pobliżu granicy z Węgrami; 116 200 mieszk. (1955); przemysł spoż., elektrotechn., drzewny; centrum handl. regionu roln.; węzeł kolejowy. SUBRETKA [fr.]: 1) dawn. pokojówka; 2) teatr. aktorka grywająca role ładnych i sprytnych pokojówek, powiernic swej pani, które przeprowadzają dla niej różne intrygi. SUBSIDIUM CHARITATIVUM [łac. zasiłek miłosierny], w dawnej Polsce ryczałtowa suma, którą w razie uchwalenia podatku przez sejm wpłacało dobrowolnie do skarbu duchowieństwo, formalnie zwolnione od podatków. SUBSKRYPCJA [łac.], przedpłata, także pisemne zobowiązanie do zapłacenia określonej sumy pieniężnej z tytułu pożyczki państw., nabycia akcji albo do wykupienia określonego wydawnictwa. SUBSTANCJA [łac.], istota, podłoże: 1) chem. jednorodny rodzaj materii o ściśle określonym składzie chem.; s. prostą tworzą drobiny składające się z jednakowych atomów (np. drobina tlenu Os); s. złożona, czyli związek chem., składa się z drobin utworzonych z różnych atomów (np. drobina wody H2O); 2) filoz. to, co jest stale w rzeczach i co jest jako takie ich podmiotem; to, co istnieje samo przez się, a nie jako atrybut innej rzeczy. SUBSTANCJE ZAPASOWE -ciała zapasowe. SUBSTRAT [łac.]: I) podłoże, pódkład; 2) językozn. podłoże etniczno-językowe, na które nawarstwia się ludność mówiąca innym językiem i narzuca dawnym mieszkańcom swój język, przy czym dawny język, ginąc, pozostawia zwykle pewne ślady w języku zwycięskim. SUBSTRATY, substancje wyjściowe w reakcji chem. lub technologicznym procesie chem. Zob. też produkt (chem.). SUBSTYTUCJA [łac.], udzielenie przez pełnomocnika dalszego pełnomocnictwa innej osobie. SUBSTYTUT [łac.], zamiennik — surowiec lub materiał pomocniczy, stosowany zastępczo w razie braku właściwego produktu tradycyjnego; również towar, który może zaspokoić potrzeby w wypadku braku poszukiwanego produktu, a który ma zbliżoną do niego wartość użytkową. SUBSYDIUM— subwencja. SUBWENCJA, subsydium [łac.] — pomoc pieniężna udzielana przez państwo organizacjom spoi. lub osobom fizycznym. Zob. też dotacja. SUCHA, m., pow., woj. krak., w obrębie Beskidów Zach., nad Skawą; 6300 mieszk. (1956); węzeł kol., ośrodek przemysłu przetw.-roln., budowl., drzewnego i usług.; zamek z XVII w., zabytkowy kościół, klasztor, plebania. SUCHA IGŁA —suchoryt. SUCHAŃ, m., pow. stargardzki, woj. szczec.; 1000 mieszk. (1956); ośrodek rolniczo-usługowy; prawa miejskie od XV w. SUCHARDA Edward (1891—1947), chemik; prof. Polit. Lw., od 1945 prof. Uniw. i Polit. we Wrocławiu; dokonał syntezy indyga pirydynowego, opracował metodę „półmikro“ analizy elementarnej związków organicznych. SUCHE-BATOR Damdin (1893—1923), rewol. działacz mong.; od 1919 jeden z przywódców walki narodowo-wyzwoleńczej, 1921 współzałożyciel Mong. Partii Ludowo-Rewol., członek jej KC, 1921 dowódca oddziałów partyzanckich współdziałających z Armią Czerwoną; od 1922 min. Tymczasowego Rządu Mongolii; zamordowany przez zamachowca. SUCHEDNIÓW, osiedle przemysł., pow. i woj. kieł., nad Kamionką; 7600 mieszk. (1956); ośrodek  SUCHEJ WODY DOLINA przemysłu cer am. i drzewu.; stare osiedle góra., w XVIII w. centrum hutnictwa. SUCHEJ WODY DOLINA, wielka dolina w Tatrach z dwoma rozgałęzieniami w części górnej: Doliną Gąsienicową i Pańszczycy; droga kołowa Zakopane — Hala Gąsienicowa. SUCHET [siisze] Louis Gabriel (1772—1826), marszałek Francji, książę Albufera; zyskał sławę w kampanii hiszpańskiej; pozostawił pamiętniki nie pozbawione znaczenia również dla historii PolskL SUCHOCZUB, drzewo z uschniętym wierzchołkiem. SUCHODOLSKI: I) Januahy (1795—1875), malarz, uczeń H. Verneta; panoramiczne płótna hist., sceny rodzaj.-hist., batalist. z wojen napoleońskich; Bitwa pod Raszynem; 2) Bogdan (ur. 1903), pedagog i historyk kultury, członek PAN, prof. Üniw. Warsz.; Uspołecznienie kultury, Wychowanie dla przyszloici, U podstaw materialistycznej teorii wychowania, O pedagogikę na miarę naszych czasów. SUCHONA, rz. w ZSRR, 1. dopływ pn. Dźwiny; dl. 562 km; połączona kanałami z systemem żeglugi na Wołdze. SUCHOROŚLA -kserofity. SUCHORYT: 1) technika graf. polegająca na wykonaniu rysunku stalową igłą na płycie metalowej; na brzegach żlobin powstają od igły drobne wiórki metal., które zatrzymują farbę dając w odbitce miękkie tony zacierające ostrość konturu rysunku; pełną wartość artysb ma niewielka tylko ilość odbitek; rozpowszechnił się w XIX w.; 2) odbitka wykonana tą techniką. SUCHOTY, dawna nazwa gruźlicy płuc. SUCHOWIEJ, gorący 1 suchy wiatr wiejący latem z kierunków pd.-wscn. na stepach i półpustyniach eur. części ZSRR; s. zwiększa parowanie, powodując więdnięcie lub usychanie roślin uprawnych. SUCHOWO-KOBYLIN Aleksandr W. (1817—1903), pisarz ros., dramaturg; komedie obyczaj, o silnej nucie satyr., wymierzone przeciw pańszczyźnie i biurokratycznym porządkom car. Rosji; trylogia: Małżeństwo Kreczynskiego, Sprawa, śmierć Tariełkina. SUCHUMI, port nad M. Czarnym, stoi. Abchaskiej ASRR (Gruzińska SRR); 44 300 mieszk. (1939); znany ogród bot., med. instytut doświadczalny; przemysł tytoń., skórz., spoż.; kąpielisko morskie. SUCHY LÓD, dwutlenek węgla zestalony w postaci śnieżnej masy, która gwałtownie sublimując (-►sublimacja), zwłaszcza pod zmniejszonym ciśnieniem, pobiera znaczne ilości ciepła z otoczenia; służy do wytwarzania niskich temperatur, np. w chłodnictwie, oraz do wyrobu napojów gazowych. SUCHYWILK Janusz (1310—82), arcybiskup gnieźn. 1374—82, przedtem kanclerz krak., przeciwnik rządów dynastii węg. w Polsce. SUCRE [sykre], m. w zach. Boliwii (na wys. 2694 m), nominalna stoi. państwa; 40 100 mieszk. (1950); uniwersytet z 1624. SUCRE [sgkre], jednostka monetarna Ekwadoru; -►monetarne jednostki (zestawienie). SU CZA W A (Suceava), m. w pn. Rumunii (Bukowina); 10 100 mieszk. (1948); ośrodek pielgrzymek rei. (St. Jean Novi); drobny przemysł spożywczy. SUCZOU, jedno z najstarszych miast (X w. p. n.e.) w Chinach (prow. Kiangsu); 381 300 mieszk. (1948); uniwersytet; liczne stare świątynie, pałace; duży przemysł bawełn., jedwabn.; jubilerstwo; rzeźby w nefrycie. SUCZOU, m. we wsch. Chinach (prow. Szantung); 339 500 mieszk. (1947); przemysł metal.; ważny ośrodek komunikacyjny. SUDAN, rep. w środk.-wsch. Afryce nad górnym i środk. Nilem; 2 506 000 km*, 8 961 000 mieszk. (1955), Arabowie, Murzyni sudańscy; S. obejmuje: na pn. Pustynię Nubijską i część Libijskiej, w części środk. stepy wyżyn Dar Fur i Kordoran • oraz niziny Gezira i Geziret el-Meroe, nawadniane wodami Nilu Białego i Błękitnego, na pd. bagnistą kotlinę Sud i lesiste wyżyny Azande; klimat na pd. wilgotny, na pn. suchy; koczownicza hod. bydła, prymitywna uprawa prosa, orzeszków ziemnych, na pd. od Chartumu olbrzymie plantacje bawełny; stoi. Chartum, gł. m. Omdurman, Wad Medani, El Obeid, Port Sudan; eksport bawełny (ok. 70*/t eksp.), gumy arab., nasion bawełny. Ustrój. Suwerenna republika od 1 1 1956; dwuizbowy parlament, rząd odpowiedzialny przed parlamentem. , . Historia. W starożytności Nubia, pod wpływami Egiptu; w VII w. podbity przez Arabów i zislamizowany; w XVI—XVIII w. na jego terytorium państwa Dangara i Senner; 1820—22 podbity przez Egipt, w okresie powstania -►Mahdiego 1874—81 uwolnił się 928 spod obcego panowania; 1898 zdobyty przez Anglików pod wodzą Kitchenera, tworzył od 1899 egip.-ang. kondominium; od 1953 do 1956 okres przejściowy od kondominium do niezależności; od 1956 niezależna republika. SUDAN FRANCUSKI, terytorium zamorskie we Fr. Afryce Zach.; 1 192 800 km*, 3 455 000 mieszk. (1952); wyżynny; klimat gorący, suchy (gł. pustynie i pólpustynie); na pd. uprawfe orzecha ziemnego, bawełny, zbóż; na pn. koczownicza hodowla; eksfmrt: orzechy ziemne, bawełna, bydło; gł. m. Bamako. SUDANSKA RASA, najcharakterystyczniejszy składnik czarnej odmiany człowieka; b. wysokorosly długogłowiec, o szaroczaraej lub czamobrunatnej skórze, b. ciemnych oczach i czarnych, wełnistych włosach; twarz szeroka, nos szeroki, płaski, budowa na ogół smukła, uwłosienie b. skąpe, rysy niezbyt grube; charakterystyczny składnik w całej czarnej Afryce; centra w dorzeczu Nigru i górnego Nilu; przypuszczalnie składnik u niektórych ludów pn.australijskich i melanezyjskich. Tabl. 25. SUDBURY [sądbsry], okręg góra. w prow. Ontario (Kanada); eksploatacja potężnych złóż rady niklu; hutn. miedzi, niklu; gł. m. Sudbury (42 490 mieszk. — 1951). SUDECKIE PRZEDGÓRZE, obszar wzniesień na fn. od Sudetów, przechodzący łagodnie w Kotlinę ląską; wyraźne pagórki do 720 m wys. tworzą niekiedy masywy, jak Slęża, Wzgórza Strzelińskie i Wzgórza Strzegomskie; urodzajne lessy; eksploatacja granitów i bazaltów do celów budowlanych; rz.: Oława, Bystrzyca, Kaczawa, Bóbr; gł. m.: Strzelin, Legnica, Bolesławiec; ruiny zamków piastowskich, ślady przedhist grodzisk słowiańskich. SUDERMANN Hermann (1857—1928), pisarz niem. okresu naturalizmu; dramaty społ. (Honor, Ojczyzna)-, powieści: Frau Sorge (Pani Troska), Litauische Ceschichten (Opowieści litewskie). SUDETY, góry w Europie środk., na granicy Polski i Czechosłowacji, między dorzeczem górnej Odry i Łaby; dł. ok. 350 km, szer. 30—40 km; partie szczytowe łagodne, kopulaste; ślady dawnego zlodowacenia w postaci kotłów lodowe, i jezior.; gęsta sieć rzeczna; duże kompleksy leśne; z bogactw miner, węgiel kam., miedź, nikiel i in.; liczne uzdrowiska, u stóp S. m. przemysłowe; S. dzielą się: 1) S. Zach. — najwyższy człon S., do których należą G. Izerskie, Karkonosze, Rudawy Janowickie i G. Kaczawskie, najwyższy szczyt Śnieżka (1603 m.); 2) S. Środk. — Pogórze i G. Wałbrzyskie, G. Kamienne, Sowie, Bardzkie, Stołowe, Orlickie i Bystrzyckie; 3) S. Wsch. — należą tu Jasioniki, masyw Pradziada, G. Opawskie, Złote, Bialskie i masyw Snieżnika. SUDÏEBNIK [ros.J, nazwa kodyfikacji prawa w Rosji z 1497 i 1550. SUE [sü] Eugène (1804—57), pisarz fr.; sensacyjne, niezwykle popularne niegdyś powieści ukazujące nędzę i demoralizację biedoty paryskiej; Tajemnice Paryża, Żyd wieczny tułacz. SUESKA ZATOKA, pn.-zach. odgałęzienie M. Czerwonego, na zach. od Płw. Synaj; dl. ok. 60 km, szer. 2—10 km; w pn. części port Suez, jeden z wylotów Kanału Sueskiego. SUESKI KANAŁ, kanał łączący M. śródziemne z M. Czerwonym (terytorium Egiptu); duże znaczenie gosp., skraca drogę z Europy zach. do pd. i wsch. Azji o ok. 40V»; dł 160 km. szer. 120—150 m. głęb. 12—13 m, zbudowany 1859—69 przez inż. fr. F. Lessepsa; do 1956 zarządzany przez fr.-bryt. spółkę akc., następnie znacjonalizowany przez rząd egip., co stało się powodem interwencji zbrojnej Anglii i Francji w Egipcie. Zob. też Compagnie Universelle du Canal Maritime de Suez. SUESS Edward (1831—1914), geolog austr., prof. Uniw. Wied., gł. twórca teorii -►kontrakcji; posługując się metodą porównawczą dał syntezę wiedzy geol. na przełomie XIX/XX w. SUEZ, m. port. w Egipcie nad Zat. Sueską (M. Czerwone) u pd. wylotu Kanału Sueskiego; 115 000 mieszk. (1952); rafinerie ropy naftowej. SU FATA, narzędzie rybackie; płachta sieciowa rozpięta na dwóch spojonych kijach, służy do wyjmowania ryb : ze stawu Sufata w czasie odłowu. SUFFOLK [safok], hrabstwo w W. Brytanii (pd.-wsch. Anglia); 3882 km*, 442 400 mieszk. (1951); kraj nizinny z kredowymi wzgórzami, żyzna gleba; okręg roln.; hodowla bydła, koni, owiec; liczne ruiny z czasów rzym.; gł. m.: Ipswich, Bury St. Edmunds.  SPORT I Tablica 83 1 Gimnastyka. 2 — Pływanie. 3 — Lekkoatletyka: biek na oszczepem. 5 — Lekkoatletyka: skok w dal. 6 — Zapasy 7 Siatkówka, 10 — Piłka nożna. 3000 m. 4 — Lekkoatletyka: — Szermierka. 8 — Boks. rzut 9 —  Tablira RI SPORT II  929 SUFFOLK, ang. rasa ciężkich koni zimnokrwistych. SUFIKS [tac.], przyrostek — cząstka słowotwórcza wyrazu stojąca po rdzeniu, np. ostroż-n-ośó, ław-fca. Zob. też afiksy. SUFIT, dolna powierzchnia stropu; sufitowe ogrzewanie -►ogrzewanie centralne. SUFIZM, doktryna rei. w islamie, która rozpowszechniła się gl. w Persji i Turcji; zwolennicy s. łączyli się w zakony derwiszów; s. wytworzył bogatą lit., szczególnie poezję mistyczną w jęz. pers., tur. i arab., na wysokim poziomie artystycznym. SUFLER [fr.], osoba podpowiadająca aktorom tekst roli na próbach lub podczas przedstawień; zazwyczaj ukryty w budce na przodzie sceny lub za kulisami. ŚUFRAGAN, koadiutor [łac.] — biskup tytularny dodany do pomocy biskupowi diecezjalnemu. SUFRAŻYSTKI [ang., od suffrage — prawo wyborcze do parlamentu], ang. boiowniczki z pocz. XX w. (w USA od połowy XIX w.) walczące, często drogą gwałtownych demonstracji, o prawo wyborcze kobiet; przywódcą s. od 1903 do I wojny świat. Emmeline Pankhurst. SUGESTIA [lac.], med. wywieranie wpływu na zachowanie się, czyny, przekonania i myśli człowieka nie przez logiczne przekonywanie, lecz przez wykorzystanie jego szczególnej podatności; istnieją różne stopnie sugestii, od ulegania opinii publicznej, modzie itp., aż do sugestii hipnotycznej. Zob. też hipnoza. SU HAK, Saiga tatarlca, gatunek antylopy; stepy zawolżańskie i kazachstańskie; dl. ciała ok. 1,3 m, wys. w kłębie 80 cm; nos silnie wydęty ku przodowi; samce zasadniczo bez rogów; do XVIII w. żył na Ukrainie. Tabl. 35. SUITA [fr.], partita — cykliczna forma muz. instrumentalna, złożona ze stylizowanych tańców; w XVI w. składała się z pavany i gajardy; s. barokowa (XVII—XVIII w.) składała się zasadniczo z tańców: allemande, courante, sarabande, gigue — z dodatkiem nieraz takich, jak menuet, bourre, branie, polonez, gawot, rigaudon — oraz części nietanecznych, jak preludium, aria; w XIX w. i później na s. składają się także częściowo lub wył. programowe obrazy muz. SUKCESJA [lac.]: 1) następstwo prawne, wstąpienie w ogól uprawnień; 2) dziedziczenie, wejście w ogół praw majątkowych po zmarłym; spadek. SUKCESJA ZESPOŁÓW, powolne zmiany —zespołów roślinnych spowodowane —walką o byt i przekształcaniem się siedliska wskutek wypierania jednej roślinności przez inną. SUKIENNICE, hala targowa pośrodku rynku w Krakowie. przeznaczona początkowo na handel suknem; zbudowane w XIV w., po pożarze 1555 odbudowane w stylu renesans, z udziałem J. M. Padovana; częściowa przebudowa 1875 przez T. Prylińskiego zmieniła pierwotny wygląd. SUKMANA [tur.], w poi. stroju lud. sukienne okrycie wierzchnie; powstała z kmiecego żupana, o kroju regionalnym. SUKNO, tkanina wełniana z przędzy zgrzebnej, na ogól o splocie płóciennym, która przez folowanie otrzymuje spilśnioną powierzchnię. ŚUKSELAINEN Vieno Johannes (ur. 1906), polityk fiń.. ekonomista; od 1945 przewodniczący partii agrarnej, od 1950 kilkakrotnie min., od 1956 przewodniczący parlamentu, od maja do października 1957 premier. SUKULENTY [łacj, rośliny o cechach kseromorficznych (—kseromorfizm); występują w siedliskach suchych; mała powierzchnia parowania, cienkie i szeroko rozgałęzione korzenie, mięsiste grube pędy, w których s. magazynują duże zapasy wody na okres suszy; np. kaktusy, wilczomlecze, agawa, aloes, rozchodnik, rojnik. Zob. też kserofity. SULAWESI -Celebes. SULECHÓW, m. pow., woj. zielonog., na Wysoczyźnie Lubuskiej; 6800 mieszk. (1956); drobny przemysł przetw.-rolny; fragmenty średniow. murów. Prawa miejskie z końca XIII w. SULEJMAN -Soliman. SULEJÓW, m., pow. piotrkowski, woj. łódź.; 4400 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu wapien., drzewn.; mury obronne opactwa cystersów z XII w., rom. kościół z 1232, muzeum regionalne. SULEJÓWEK, w., pow. miejsko-uzdrowiskowy Otwock, woj. warsz.; 3600 mieszk. (1956); ośrodek uzdrowiskowo-wypoczynkowy. SULĘCIN, m. pow., woj. zielonog., na Wysoczyżnie Lubuskiej; 5300 mieszk. (1956); przemysł drzewny, spoż., eiektrotechn.; fragmenty murów średniow., got. kościół; w okolicy liczne iez. i lasy. SULFADIAZYNA, —sulfonamid; środek stosowany przy zapaleniu płuc, czerwonce itp. SUŁKOWSKI SULFAGUANIDYNA, —sulfonamid; biała krystaliczna substancja; działa bakteriostatycznie; środek stosowany w zakażeniach bakteryjnych przewodu pokarmowego, np. w czerwonce, biegunce letniej i jesiennej u dzieci. SULFAMIDY -sulfonamidy. SULFANILOWY KWAS, p-aminobenzenosulfonowy kwas — ciało krystaliczne, rozpuszczalne w gorącej wodzie; służy jako substancja wyjściowa w produkcji barwników azowych i środków leczniczych. SULFATIAZOL —cibazol. SULFHYDRYLOWA GRUPA (sulfohydrylowa), Holowa grupa — grupa atomów —SH, charakterystyczna dla tioalkoholi. SULFITACJA, siarkowanie — utrwalanie produktów owocowo-warzywnych (soki, wina, moszcze, przeciery) przez dodanie dwutlenku siarki (siarczynów), hamującego rozwój bakterii i drożdży dzikich, powodujących niepożądaną fermentację. SULFONAMIDY, sulfamidy — związki organiczne, pochodne kwasu p-aminobenzenosulfonowego (np. sulfatiazol, sulfaguanidyna itd.) o działaniu bakteriostatycznym; w lecznictwie stosowane w chorobach infekcyjnych oraz jako zasypki i maści w schorzeniach skórnych. SULFONOWA GRUPA, grupa —SO3H, wywodząca się z kwasu siarkowego HjSO* przez odjęcie jednej grupy —OH, charakterystyczna dla kwasów sulfonowych. SULFONOWANIE, reakcja chem. polegająca na zastąpieniu atomu wodoru w węglowodorach (lub ich pochodnych) grupą sulfonową —SO3H. SULFONOWE KWASY, organiczne pochodne kwasu siarkowego, w którym 1 grupa OH zastąpiona jest rodnikiem organicznym (alkilem lub arylem). SULIGOWSKI Adolf (1849—1932), prawnik i ekonomista; wydal m. in. Bibliografią prawniczą polską XIX i początku XX to. SULIMIERSKI Filip (1843—85), zasłużony popularyzator geografii w Polsce, wieloletni red. „Wędrowca", gł. inicjator i wydawca Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. SULINA, środk. ramię delty Dunaju w Rumunii, dł. 63 km, szer. 100—130 m, głęb. 3,5 m; duże znaczenie dla żeglugi; u ujścia do M. Czarnego port Sulina. SULKY [ang.], lekki wózek dwukołowy do oprzęgania młodych koni; używany także w wyścigach kłusaków. SULLA, Lucius Cornélius S. (138—78 p. n. e.), I wódz rzym. ; 94—89 prowadził zwycięską wojnę z Mitrydatesem o panowanie nad Grecją i Azją Mn.; 83 kierował walką — optymatów przeciwko zwolennikom Mariusza; w okresie swej kilkoletniej dyktatury przeprowadiził reformy na rzecz rządzącej oligarchii; bezwzględny w walce: wprowadził —proskrypcje. SULLY [sülj] Maximilien de Béthune, książę de (1559—1641), min. króla fr. Henryka IV; realizował jego plan gospodarczego podniesienia kraju, przeprowadził wiele retorm w rolnictwie. SULLY PRUDHOMME [svil; priidçm] René François Armand (1839—1907), poeta fr. z kręgu parnasistów, autor liryki refleksyjnej i poematów filoz. Nagroda Nobla 1901. SULMIERZYCE, m., pow. krotoszyński, woj. pozn., nad Czarną Wodą, pr. dopływem Baryczy; 2000 mieszk. (1956); ośrodek roln.-usługowy; zabytkowy ratusz z XVII w.; w 1551 w S. urodził sie Sebastian Klonowicz; najpiękniejsze w Wielkopolsce stroje lud. i hafty. SULU, grupa wysp między Mindanao a Borneo należących do rep. Filipin; 2812 km2, ok. 240 800 mieszk., mahometanie; wulkaniczne, zalesione; roślinność zwrotnik.; gl. produkty: orzechy kokos., trzcina cukr., kauczuk. SULU MORZE, zach. część Oc. Spokojnego, między Filipinami a wyspą Borneo; 420 000 km2, w części wsch. głębokość powyżej 4000 m. SUŁKOWSKI: 1) August Kazimierz (1729—86), wojewoda pozn.; 1775—76 marszałek Rady Nieustającej; stronnik ros.; uczestniczył w grabieży funduszów pojezuickich; 2) Antoni (1735—96), wojewoda gnieźnieński; 1793 kanclerz w. kor. z ramienia Targowicy; 3) Józef (ok. 1768—98), utalentowany oficer; uczestnik kampanii 1792 i powstania 1794; adiutant Napoleona; Sulky 59 	Mała Enc. Powsz. PWN  SUŁTAN odbył kampanię wł. i egip.; poległ w Kairze; republikanin; żąda) zrównania stanów; Ostatni glos obywatela polskiego; 4) Antoni Paweł (1785—1836), generał, 1813 po śmierci ks. J. Poniatowskiego nacz. wódz armii polskie). SUŁTAN [arab.], tytuł panującego w krajach muzułm., zwłaszcza w Turcji. SUM, Silums glanis, ryba z rodziny sumowatych; wody słodkie Europy; w Polsce rzadki; dł. nawet powyżej 1,5 m, ciężar ponad 200 kg; dawniej poławiano w Dnieprze osobniki do 5 m dł. i 300 kg wagi; muliste dna jezior i większych rzek; b. drapieżny; mięso smaczne; s. elektryczny (Mdlapterurus electricus) z rzek afrykańskich, ma dobrze rozwinięty narząd elektryczny. SUMA [łac.], wynik dodawania. SUMAC Yma, właśc. Zolia Chśvarri Castillo (ur. 1922), śpiewaczka peruwiańska o fenomenalnej skali głosowej (4 oktawy). SUMAK, Rhtis, krzew lub małe drzewo z rodziny nanerczowatycb; 120 gat. w obszarach umiarkowanych i ciepłych; kwiaty drobne, zielonawe, zebrane w długie wiechy; s. odurzający, tzw. octowiec (R. typhina) — Ameryka Pn., u nas sadzony w ogrodach; liście nieparzystopierzaste, kora i drewno używane w garbarstwie; s. jadowity (R. toxicodendron) Ameryka Pn., Azja Wsch., u nas hod. w parkach; płożący lub pnący się krzew do 8 m wys.; liście trójlistkowe, owłosione; włoski wywołują uporczywe zapalenie skóry; silnie trujący. Niektóre gatunki dostarczają czarnej laki i jap. wosku. SUMAROKOW Aleksandr P. (1717—77), pisarz ros., poeta i dramaturg; wybitny przedstawiciel klasycyzmu, zyskał miano „rosyjskiego Moliera“ i „Racine’a Północy"; liryki, poematy, ody, sielanki, utwory komediowe, tragedie. SUMATRA, druga co do wielkości wyspa w grupie Wielkich Wysp Sundajskich (Indonezja); 473 607 km*, 10 500 000 mieszk. (1948), Malajowie, Chińczycy, Hindusi, Arabowie; środek wyspy górzysty (czynne wulkany), część pn.-wsch. nizinna, częściowo bagnista; klimat gorący, wilgotny, duże opady deszczu; bujna roślinność; zwierzęta: słonie, pantery, tygrysy, tapiry; produkty rolne i leśne: kauczuk, kamfora, herbata, kawa, pieprz, kopra; wydobycie: węgiel (największe wydobycie w Indonezji), ropa naft., złoto i srebro; gł. m.: Medan, Padang, Palembang. — 1509 S. podbita przez Portugalczyków, którzy zostali wyparci 1596 przez Holendrów; pod ich kontrolą do 1944; następnie walki o niezawisłość; od 1945 S. wchodzi w skład Rep. Indonezyjskiej, Tabl. 17. SUMBA (Tżendąna), wyspa w grupie Małych Wysp Sundajskich na Oc. Indyjskim (Indonezja); 11 000 km*, 182 400 mieszk. (1930), Malajowie; górzysta (do 800 m); rzadkie lasy, sawanny; duża hodowla koni; eksport drewna sandałowego; gl. m. Waingapu. SUMBAWA (Soembava), wyspa w grupie Małych Wysp Sundajskich na Oc. Indyjskim (Indonezja); 13 980 km*, 315 500 mieszk. (1930); Malajowie; wulkany (Tambora 2756 m); hod. bydła, koni; eksport ryżu, tytoniu, drewna sandałowego. SUMEROWIE, pierwotni niesemiccy mieszkańcy Mezopotamii; stworzyli wysoką cywilizację znaną z wykopalisk w gł. miastach S.: Ur, Uruk, Lagasz; w pocz. II tysiąclecia p. n. e. podbici przez napływowy element semicki (Akkadyjeżyków); język S. jeden z najstarszych języków w staroż. Mezopotamii, wyparty później przez języki semickie; dotychczas nie udało się stwierdzić jego pokrewieństwa z innymi językami; zachowały się teksty sumeryjskie w piśmie Klinowym z ok. 3000 lat p. n. e. SUMERYJSKA SZTUKA, najstarsza sztuka Mezopotamii, sięgająca IV tysiąclecia p. n. e.; zabytki architektury staroż. miast.: Lagasz, Ur, Uruk, Nippur; pałace i świątynie z cegły; zachowane posągi kam. oraz płaskorzeźby przedstawiające postacie ludzkie, sceny woj., myśliw., rei. itp. oraz wyroby zdobnicze złote i srebrne. S. sz. wywarła silny wpływ na późniejszą sztukę babilońską i asyryjską. SUMIK I ŁĄTKA, składowe części słupowej konstrukcji ścian, rozpowszechnionej u Słowian; łątka, 930 słup z wyżłobionym! rowkami (pazy), w które wsuwa się zaciosane na końcach okrąglaki, belki lub grube deski, zw. s u m i k a m i. SUMIK KARŁOWATY AMERYKAŃSKI, Amiurus nebulosas, ryba słodkowodna z rodziny sumowatych; Ameryka Pn i Srodk., do 20—25 cm dł., do Europy sprowadzony w drugiej połowie XIX w.; zaaklimatyzował się w wodach stojących i wolno płynących rzekach; nieliczny; mięso smaczne. SUMMY [łac.], w scholastyce: prace . . obejmujące całokształt jakiejś dziedziny Konstrukcja wiedzy (logiki, filozofii, prawa kano- ściany suminicznego, liturgiki), podręczniki. Od kowo-lątkowa XII w pojawiają się summy teolog., usiłujące objąć całokształt myśli teolog.; najbardziej znana jest Summa teologiczna Tomasza z Akwinu. SUMY, m. nad rze. Psioł w Ukr. SRR; 1944 ośrodek organizacji poi. oddziałów wojsk, w ZSRR. SUN CIN-LIN (ur. 1890), chin, działaczka polit. i społ., żona i współpracowniczka Sun Jat-sena, uczestniczka rewolucji 1924—27 i walk nar.wyzwoleńczych przeciw jap. okupantom; 1949—54 zastępca przewodniczącego Centralnego Rządu Chiń. Rep. Lud., od 1954 zastępca przewodniczącego Stałego Komitetu Ogólnochiń. Zgromadzenia Przedstawicieli Lud., 1950 wybrana do Świat. Rady Pokoju. SUND (Öresund), płytka cieśn. między pd. częścią Szwecji a wyspą Zelandią (Dania); najmniejsza szer. 4,5 	km; przez S., Kattegat i Skagerrak wiedzie droga mor. z Bałtyku na M. Północne; na zach. brzegu port Kopenhaga — stolica Danii. SUNDA CIEŚNINA, w Indonezji między Sumatrą a Jawą, łączy Oc. Indyjski z M. Jawajskim; szer. 22—105 km; w pd. części słynna wyspa wulkan. KraSÜNDAJSKI ARCHIPELAG, część wysp Archip. Malajskiego; obejmuje Wielkie Wyspy Sundajskie: Sumatrę, Bomeo, Celebes, Jawę, oraz Małe Wyspy Sundajskie; Bali, Lombok, Sumbawa, Sumba, Flores, Timor i in.; 1 630 000 km*, 82 082 000 mieszk. (1954), w większości Malajowie; wszystkie wyspy prócz pn. i pn.-wsch. części Bomeo (W. Brytania) oraz wsch. części Timoru (Portugalia) należą do Indonezji. SUNDERLAND [sąndalęnd], m. i port w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); 181 500 mieszk. (1951); muzeum, galerie sztuki; stocznie, przem. maszyn., chcm., szklarski; wywóz węgla. SUNDSVALL [sęndswal], m. i port w pn. Szwecji; 27 700 mieszk. (1955); duży ośrodek przemysłu drzewn., produkcja sprzętu elektrotechnicznego, maszynowego. SUNG, dynastia cesarska w Chinach 960—1279, panowała nad pd. i centr. Chinami, obalona przez Mongołów (Kublaj-chana). SUNGARI, rz. w pn.-wsch. Chinach (Mandżuria), pr. dopływ Amuru, dł. ok. 1300 km, źródła w górach na pograniczu z Korcą; żeglowna; duże zasoby liydroenergii. SUN JAT-SEN (1866—1925), chiń. polityk, wybitny rewol. demokrata, bojownik o nar. i społ. wyzwolenie Chin, 1894 założyciel Tow Odrodzenia Chin, przekształconego 1905 w Ligę Związkową, skupiającą postępowe odłamy burżuazji i inteligencji, 1907 wysunął trzy hasła, które skupiły do walki szerokie odłamy narodu: obalenie dynastii mandżurskiej, stworzenie republiki i ziemia dla chłopów; przywódca rewolucji 1911, która doprowadziła do obalenia cesarstwa, wybrany tymczasowym prezydentem republiki; 1912 założyciel -»-Kuomintangu; zmuszony do ustąpienia przez chiń. militarystów; po zwycięstwie Rewolucji Październikowej i powstaniu KPCh realizował zasadę: sojusz z ZSRR, sojusz z KPCh, poparcie dążeń robotników i chłopów. SUNNA [arab. zwyczaj, prawo], zbiór tradycji, gł. prawniczej odnoszącej się do Mahometa; stanowi uzupełnienie Koranu; S. spisana została w VIII— J. Sulkowski  931 SUNNICI, główny i tzw. prawowierny odłam muzułmanów. SUN-TSY (koniec VI — pocz. V w. p. n. e.) chiń. teoretyk wojsk, czarów staroż.; O sztuce wojennej. . SUOMI JĘZYK -►fińskie języki. SUPER- [łac.J, nad, ponad; część wyrazu oznaczająca stopień najwyższy. Zob. też hiper. SUPERELITA, nasiona otrzymane z rozmnożenia wyselekcjonowanego przez hodowcę ziarna wyjściowego. SUPEREXLIBRIS, exlibris wytłoczony lub naklejony na zewnętrznej okładzinie książki. SUPERFINISH -»obróbka skrawaniem. SUPERFOSFAT, sztuczny nawóz fosforowy otrzymywany jako produkt działania kwasu siarkowego na drobno zmielone fosforyty lub apatyty; stanowi mieszaninę rozpuszczalnego kwaśnego fosforanu wapnia Ca(H2P04)2 i gipsu CaSC>4»2H20; s. podwójny, także podobny doń składem chem. precypitat (dwufosfat) — nie zawierają gipsu. SUPERHETERODYNA, odbiornik radiowy, w którym odbierane drgania wysokiej częstotliwości przetwarza się na drgania o pewnej stałej częstotliwości pośredniej, poddawane wzmacnianiu; w porównaniu z odbiornikami o bezpośrednim wzmacnianiu s. odznaczają się znacznie większą czułością i -»selektywnością. SUPERINFEKCJA [łac.J, zakażenie dodatkowe nowym zarazkiem ustroju już zakażonego. SUPERINTENDENT [łac.J, wyższy duchowny protest., zwierzchnik nad kilkoma parafiami, niekiedy nad całym okręgiem w kraju; zatwierdzany przez władzę państwową. SUPERIOR [łac.J, przełożony kat. zakonu. SUPERNOWE, -»gwiazdy zmienne fizycznie, na których zachodzą eksplozje zwiększające ich jasność miliardy razy; przypuszcza się, że po wybuchu s. prze- VV\AAAAAAAA stają istnieć. Zob. też nowe i cefeidy. SUPERPOLIAMIDY -»poliamidy. SUPERPOZYCJA FAL, 0 nakładanie się na siebie fal wychodzących z różnych _ , , , , . punktów; w .miejscu spot- Superpozycja fal: c Jest kania drgania środowiska superpozycją a i b w'ywołane przez poszczególne fale sumują się, poza tym obszarem każda z fał rozchodzi się tak, jakby na swej drodze nie spotkała innej. SUPERTOMASYNA -»termofosfaty. SUPERYIELLE [superwięlj Jules (ur. 1884), poeta 'Wi SURABAJA i dramaturg fr., surrealista; jego utwory cechuje refleksyjność i filozof, spojrzenie; liryki Gravitations, powieść Arka Noego. SUPIŃSKI Józef (1804—93), ekonomista, zwolennik szkoły narodowej; b. popularny w okresie pozytywizmu dzięki wysuwaniu hasła powszechnej kapitalizacji; Szkoła polska gospodarstwa społecznego. SUPLEMENT [łac.J, materiał dodatkowy uzupełniający lub aktualizujący treść dzieła (np. bibliografii, encyklopedii), stanowiący najczęściej osobny tom. Zob. też appendix. SUPLIKI [łac.J, pisma zawierające skargi i prośby, składane w XVI—XVIII w. przez chłopów z dóbr głównie duchownych i król. swoim panom. SUPN1EWSKI Janusz (ur. 1899), chemik-fannakolog, prof. Uniw. Jag., członek PAN; prace z zakresu syntezy organicznej, badania nad witaminami i antybiotykami. SUPORT, część tokarki; na s. umocowane jest narzędzie tnące (-»tokarka). SUPPÉ [supę) Franz von (1819—95), kompozytor austr.; operetki wied. Piękna Galatea, Boccaccio, popularne uwertury. SUPRAPORTA [wl.J, malowidło lub płaskorzeźba nad drzwiami; typowa dla wnętrz XVII—XVIII w. SUPRASL: 1) m., pow. i woj. białost.; nad Supraślą, pr. dopł. Narwi, wśród Puszczy Knyszyńskiej; 8100 mieszk. (1956); fabr. konfekcji. — W XVIII w. gł. siedziba zakonu bazylianów, którzy zbudowali tu fabr. papieru i założyli drukarnię, wydając dzieła cerkiewne i świeckie w językach cerkiewno-slowiańskim, polskim i łacińskim; obecnie szczątki bogatej niegdyś biblioteki; 2) dopływ Narwi. dł. 92 km, źródła pod w. Topolany. SUPREMACJI AKTY [łac.J, ustawa przyznająca królowi zwierzchnią władzę nad kościołem w Anglii; wydana 1534 przez Henryka VIII; odnowiona 1559 przez Elżbietę I. SURA [arab.J, nazwa każdego ze 114 rozdziałów Koranu. SURABAJA, m. drugie co do wielkości i największy port eksport Jawy (Indonezja); 935700 mieszk. (1956); F. Suppé ■ łottio * mangan U kobalt ■ nikiel OD etirom M wolfram O tnotibdan ■ wanad mtedt O cyna & cynk l otów O bokayty A siarka ' A piryty A toatoryty A »<f« potaaowa # diamenty O ptmtyna # G ttoto & arabro Surowce mineralne w świecio  SURAKARTA przemysł: budowy okrętów, metalurg., rafinerie ropy naft.; eksport cukru, kauczuku, kawy, tytoniu, ropy naft.; import tekstyliów, maszyn. .„„SURAKARTA, m. w środk. części Jawy (Indonezja); 369 800 mieszk. (1956); ośr. handl. obszaru roln.; fabryka wyrobów tytoń., centrum rzemiosła artystycznego. SURA2, m., pow. łapski, woj. białost., nad Narwią; 1100 mieszk. (1956); rolnictwo; na G. Królowej Bony ślady średniow. zamku mazowieckich Piastów; jedno z najstarszych miast na Podlasiu, prawa miejskie 1440, w XVIII w. siedziba sądów ziemskich i powiatu. SURDOPEDAGOGIKA [gr.], gałąź pedagogiki specjalnej obejmująca zagadnienia nauczania i wychowania głuchoniemych (dzieci i dorosłych). SURDUT [fr.J, wizytowy ubiór męski, rodzaj dlui'iej dwurzędowej marynarki, zwykle z sukna czarnego ub kortu, noszony do sztuczkowych spodni na przełomie XIX i XX w. SURIKOW Wasilij I. (1848—1916), malarz ros. ¡sceny zbiorowe z dziejów dawnej Rusi; Poranek przed egzekucją strzelców, Bojarynia Morozowa, Zdobycie Sybiru. SURINAM Gujana (Holenderska). SURKOW Aleksiej A. (ur. 1899), poeta ros., jeden z organizatorów i kierowników życia lit. w ZSRR; wiersze liryczne i opisowe, artykuły krytycznoliteSUROGAT [lac.J, namiastka — środek łub tworzywo, zastępujące w pewnym stopniu właściwy materiał, z którym ma niektóre właściwości wspólne; np. sacharyna jest s. cukru. SUROJADKA (grzyb) -»-gołąbek. SUROWCE, produkty naturalne pochodzenia zwierz., rośl. lub mineralnego stanowiące materiał wyjściowy. wszelkich procesów technol.; podlegają przeróbce na półfabrykaty i wyroby gotowe; również produkty wstępne, podlegające dalszej przeróbce na półfabrykaty; s. mineralne, skały i minerały, użytkowane w gospodarce jako materiały wyjściowe dla energetyki (np. węgiel, ropa naft., uran), metalurgii, (rudy i" kruszce metali), przemysłu chem. (np. siarka, wapienie, węgiel), bud. maszyn (np. diamenty, grafit, mika) oraz budownictwa (np. marmur, margiel, porfir). SUROWICA: med. 1) s. krwi, osocze pozbawione wlóknika; płynna część krwi oddzielająca się po pewnym czasie od skrzepu; 2) s. lecznicza, serum — s. krwi zwierząt uodpornionych przez wstrzykiwanie żywych lub zabitych zarazków albo ich jadów; stosowana w celach leczn. lub zapobiegawczych (s. przeciwbłonicza, s. przeciwtężcowa). SUROWIECKI: 1) Karol (1754—1824), publicysta; przeciwnik reform w epoce Sejmu Wielkiego; Córa rodząca..., Świstek warszawski wyświstany; 2) Wawrzy- 932 nieć (1769—1827), ekonomista, historyk 1 publicysta; zwolennik A. Smitha; domagał się rozwoju przemysłu i podniesienia miast; O upadku przemysłu i miast w Polsce. SURÓWKA: 1) surowe jarzyny, odpowiednio przyrządzone jako dodatek do mięsnych dań; 2) owoce surowe z cukrem jako deser. SURÓWKA WIELKOPIECOWA, produkt otrzymany w wielkich piecach; żelazo będące surowcem techn.; jako główne domieszki zawiera: węgiel C, krzem Si, mangan Mn, fosfor P oraz siarkę S (składnik szkodliwy); rozróżnia się: 1) s. odlewniczą (czarną), zawierającą węgiel w postaci grafitu; łatwo dającą się obrabiać, używaną do odlewów żeliwnych (wypełnia dokładnie formy); 2) s. przeróbczą (białą), kruchą, twardszą od poprzedniej, zawierającą mniej krzemu, natomiast więcej manganu, używaną gł. do wyrobu stali; 3) s. specjalne, przeznaczone zwłaszcza do wyrobu stali specjalnych lub odlewów 0 szczególnych własnościach (np. odpornych na kwasy); do nich zalicza się żelazomangan (stop zawierający 65—80V» manganu) oraz żelazokrzem (stop zawierający powyżej 5•/• krzemu). SURREALIZM [fr.], ruch artyst. powstały w latach 1920—30 we Francji, obejmujący literaturę i sztuki piast. Odrzucając obraz świata, jaki dostarcza nauka 1 sztuka tradycyjna, pragnął odkryć rzeczywistość nową, „nadrealną“; w tym celu dążył do uniezależnienia wyobraźni artysty od wszelkich form logicznego myślenia; powołując się na psychoanalizę chciał oprzeć proces twórczości artyst. na skojarzeniach wypływających z podświadomości — jak obrazy w majaczeniu sennym — spontanicznych i automatycznych, nie skrępowanych żadnymi względami moralnymi, estetycznymi ani/rozumowymi. S. był reakcją zarówno przeciw realizmowi i naturalizmowi, jak i przeciw sztuce bezprzedmiotowej. Twórcą doktryny s. jest A. Breton; gł. • przedstawiciele: S. Dali, M. Ernst, Y. Tanguy, T. Tzara, P. Eluard, L. Aragon. SURREY [sąry], hrabstwo w W. Brytanii (pd. Anglia); 1869 km2, 1 602 500 mieszk. (1951); kraj wyżynny (North Downs), rolniczy; mleczarstwo, hodowla owiec; gł. m. Guildford (stoi.), Croydon, Richmond, Wimbledon. SURZYŃSKI: 1) Józef ks. (1851—1919), kompozytor utworów kość. i wydawca dawnej poi. muzyki kość. (Monumento Musicae Sacrae in Polonia); 2) Mieczysław (1866—1924), brat J., kompozytor, organista i pedagog w zakresie gry na organach. SUSEŁ, Citellus, gryzoń z rodziny wiewiórkowatych; stepy i pola Eurazji i Ameryki Pn.; dl. ciała ok. 20 cm, ogon krótki; futerko w białe plamki. Żyje w koloniach; kopie nory; na zimę zapada w sen; 2 gatunki w pd. Polsce. Tabl. 36. tei kn°.Z~, O uran Surowce energetyczne w święcie  933 SUSŁOW Michaił A. (ur. 1902), działacz radź. ruchu robotn., od 1921 członek KPZR, w okresie II wojny świat, członek rady wojennej frontu pn. kaukaskiego, od 1941 w KC, od 1955 członek Prezydium KC KPZR; 1950—54 członek Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. SUSÓWKI -»-pchełki ziemne. SUSPENSA [lac.], kara poprawcza, zabraniająca duchownemu pełnienia jego czynności lub korzystania z uprawnień, np. zakaz odprawiania mszy. SUSPENSORIUM [lac.], podpaska mosznowa — woreczek z elastycznej tkaniny, przymocowany tasiemkami do paska obejmującego biodra. SUSQUEHANNA [suskeanna], rz. na wsch. USA, dl. 750 km; źródła w Appalachach, wpada do Zat. Chesapeake (Oc. Atlantycki). SUSS Hans z Kulmbachu (1480—1522), malarz niem. okresu Renesansu; 1511—14 tworzył w Krakowie na zlecenie rodziny Bonerów (obrazy rei. dla krak. kościołów). SUSSEX [sasyks], hrabstwo w W. Brytanii (pd. Anglia); 3774 km*, 936 800 mieszk. (1951); kraj wyżynny, pagórkowaty; hodowla bydła, owiec, mleczarstwo, roln., pastwiska; na wybrzeżu znane kąpieliska; gł. m. Lcwes (stoi.), Brighton, Hastings. SUSSEX, rasa kur o użytkowności mięsno-nieśnej (ogólnoużytkowe); upierzenie najczęściej białe z ciemnymi piórami na szyi, skrzydłach i ogonie; nogi białe. SUSZ, m. pow., woj. olszt., na Pojez. Iławskim; 3900 mieszk. (1956); przemysł skórz. 1 przetw.-rolny. SUSZARKA, najczęściej elektrycznie ogrzewane metalowe urządzenie w kształcie szafki o odpowiedniej termicznej izolacji; używane w laboratorium do osuszania preparatów. SUSZARNIE, urządzenia przemysłowe, w których sie usuwa ciecz (najczęściej wodę) z wilgotnych ciał lub roztworów; jako czynnik dostarczający ciepła stosuje się gorące powietrze lub gazy spalinowe. SUSZKO Jerzy (ur. 1889), chemik-organik, prof. Uniw. Pozn.; członek PAN; badania głównie z zakresu budowy i stereochemii związków organ. SUTASZ, wyroby plecione (galony, taśmy), wytwarzane z nitek, które krzyżują się skośnie. SUTEK, mamma, parzysty narząd na brzusznej powierzchni (w różnych miejscach) ciała ssaków; liczba s. jest różna u różnych gatunków zwierząt; s. składa się z trzonu (osadzonego szeroką podstawą na powierzchni tułowia i stanowiącego skupienie gruczołowe w tkance łącznej) oraz brodawki (zawierającej przewody wydzielające); rak s., nowotwór złośliwy, wychodzący z nabłonka gruczołów mlecznych; nie leczony daje wcześnie przerzuty, zwłaszcza do kręgosłupa, prowadząc do wyniszczenia nowotworowego i śmierci; wczesna operacja daje dobre wyniki; zaa lenie s., występuje najczęściej u karmiących koict w następstwie zakażenia naskórka brodawki sutkowej; objawy: zaczerwienienie, obrzęk i ból, wysoka gorączka i dreszcze, duża skłonność do zropienia. SUTENERSTWO [fr.J, czerpanie zysku z opieki nad prostytutką lub z ułatwiania nierządu. SUTERENA: 1) części budynku znajdujące się oniżej poziomu terenu; 2) mieszkanie w tej części udynku. ŚUTRY, księgi staroind. oparte na Wedach, zawierające przepisy z różnych dziedzin (np. CrihjasutTa, reguły odnoszące się do obrzędów domowych). SUTTNER Berta von (1843—1914), austr. pisarka antywojenna; gł. dzieło: Die Waffen nieder! (Precz z orężem). Pokojowa Nagroda Nobla 1905. SUVA -Fidżi. SUWAK LOGARYTMICZNY, przyrząd złożony z dwóch przesuwających się po sobie linijek z naniesionymi skalami logarytm.; służy do mnożenia, dzielenia, potęgowania, pierwiastkowania itp. SUWALSKIE POJEZIERZE, najbardziej wsch. część Pojez. Mazurskiego; krajobrazowo b. urozmaicone; rz. Czarna Hańcza, Rospuda, największe jez. Wigry, najgłębsze w Polsce — jez. Hańcza; część jezior łączy Kanał Augustowski. SUWAŁKI, m. pow., woj. bialost., na Pojez. Suwalskim; 19 100 mieszk. (1956); przemysł spoż., ośrodek usługowy i admin, rolniczego zaplecza; zabytkowy kościół, ratusz i in.; w S. urodziła się Maria Konopnicka. SUWERENNOŚĆ [fr.], niepodległość, zwierzchnictwo, cecha władzy najwyższej, od nikogo niezależnej; z punktu widzenia prawa wewnętrznego (państwowego) swobodne, wolne od ingerencji czynników zewnętrznych decydowanie o ustroju polit., społ., gosp.; w stosunkach międzynar. z pojęciem s. oznaczającym władzę państwa łączą się zasady współżycia między narodami, a mianowicie: niepodzielności terytorialnej, SWEELINCK nieagresji, nieinterwencji, równości i wzajemnych korzyści w stosunkach między państwami. SUWMIARKA, przyrząd mierniczy do pomiarów małych długości działający na zasadzie ręcznego przesuwania suwaka po prowadnicy; całkowite milimetry odczytuje się wprost na skali, a dziesiąte części na —noniuszu; s jest zwykle urządzona tak,_ że można nią mierzyć długość przedmiotów, szerokość (lub średnicę) i głębokość otworów. SUWNICA, dźwignica ustawiona w warsztatach, halach i na placach składowych przeznaczona do przeładunku i transportu materiałów; główną jej część stanowi konstrukcja mostowa, po której przesuwa się wózek z wciągarką do podnoszenia ładunków; rozróżniamy s. pomostowe, jeżdżące po szynach umieszczonych w górnych częściach hal warsztatowych lub na osobnych pomostach; s. bramowe, z dwiema podporami (nogami) jeżdżącymi po dolnym poziomie oraz s. półbramowe, z jedną podporą na dolnym i jedną na górnym poziomie. SUWOROW Aleksandr W. (1730—1800), ros. feldmarszałek, wybitny strateg; w wojnie z Turcją 1787— 92 odniósł szereg zwycięstw, m. in. 1789 pod Rymnikiem; 1799 jako dowódca armii austr.-ros. we Włoszech pobił Francuzów pod Cassano d’Adda, Novi, dokonał słynnej przeprawy wojsk ros. przez Ąlpy i walczył w Szwajcarii; brał udział w tłumieniu rtlchów wolnościowych, tłumił powstanie Pugaczowa, 1794 walcząc przeciw powstaniu kościuszkowskiemu dowodził wojskami ros. przy zdobyciu i rzezi Pragi. Dzieła z zakresu wojskowości. SUWY (ssania, sprężania, rozprężania, wydechu) —spalinowy silnik (tłokowy). SUZA, stolica staroż. kraju Elam, później jedna z rezydencji królów pers.; wykopaliska. SUZEREN [fr.], w prawie lennym najwyższy senior, który nie jest niczyim wasalem; monarcha. W XIX w. zwierzchnik państw lennych (np. sułtan tur. dla księstw rumuńsk., Serbii i Bułgarii). SUZIN: 1) Adam (1806—79), filareta, zesłany 1824 do Orska, następnie do Orenburga; 1838 wrócił do kraju; Wycieczka w stepy kirgiskie-, 2) Paweł (1839— 63), oficer wojsk ros.; wykładowca artylerii w Pol. Szkole Wojsk, w Cueno; jeden z dowódców w powstaniu 1863 w woj. augustowskim; poległ pod Stragiszkami. SVALBARD [swąlbar], prow, norweska w Arktyce; składa się z archip. Spitsbergen i Wyspy Niedźwiedziej ; 62105 km2, 3800 mieszk. (1950), w tym 2600 obywateli radź.; stoi. Barentsburg. AT.AVD _wa SVEDBERG [swedbęij] Theodor (ur. 1884), chemik szwedz.; badania nad koloidami. Nagroda Nobla 1926. SVERMA [szwerma] Jan (1901—44), działacz czechosł. ruchu robotn.; od 1921 członek KP Czechosłowacji, od 1935 nacz. redaktor centr. organu partii ,,Rudó PrAvo“; zginął w powstaniu antyhitler. w Słowacji. SVERRE Sigurdson (ok. 1150—1202), król Norwegii od 1184; saga o S. S. jest ważnym źródłem historycznym. SVOBODA Ludwik (ur. 1895), czechosł. polityk i generał; 1917—20 w czes. legionie w Rosji, 1920—38 w armii czechosł., 1939 organizator legionu czes. w Polsce, potem w ZSRR, dowódca tworzonych tam oddziałów czechosł., 1945—50 min. obrony. SWANSEA [suęnzy] (Abertawe), m. i port w W. Brytanii (Glamorgan-Walia); 160 800 mieszk. (1951): muzeum, wyższe szkoły, ruiny zamku normandzkiego; ośrodek przem. metalurg., przem. maszyn., stoczn., chem., metal.; eksport antracytu. SWARADŻ (sanskr. własny rząd], hasło ruchu nar. rzucone z początkiem XX w. przez —Hinduski Kongres Narodowy. SWAROŻYĆ —Dadźbóg. SWARZEWO, w. rybacka, pow. pucki, woj. gd., nad Zat. Pucką; 770 mieszk. (1956). SWARZEW’SKA KĘPA, bezleśna wysoczyzna górująca nad Zat. Pucką, wys. 55 m; przy wsch. krańcu Kępy — w. Swarzewo. SWARZĘDZ, m., pow. i woj. pozn., nad Jez. Swarzędzkim; 8300 mieszk. (1956); ośrodek usługowy i drobnej wytwórczości. SWASTYKA, krzyż zagięty na końcach ramion, spotykany m. in. na przedmiotach okresu wczesnohist.: 1) starosłow. symbol ognia i ciepła; 2) znak staro?Si? ’r,wprowa. °ny )ako godło politycznej organizacji NSDAP; 3) religijny znak symboliczny używany przez niektóre sekty Indii. SWEDENBORG [swedenborj] Emanuel (1688— 1772), fizyk i chemik szwedz., mistyk, twórca nowego wyznania rei. w Anglii. SWEELINCK [swęjlink] Jan Pietres (1562—1621),  SWEN WIDŁOBRODY niderl. kompozytor i organista; utwory organ., zwłaszcza fantazje i ricercary, o wielkim znaczeniu dla rozwoju polifon. form instrumentalnych. SWEN WIDŁOBRODY (?—1014), król Danii od 9S8, syn Haralda Sinozębego; przedsiębrał wyprawy na Anglię, ok. 1000 podbił część Norwegii. SWETONIUSZ, Caius Suetonius Tranquilłus (ok. 75— ok. 150), filolog i historyk rzym.; autor życiorysów 12 cesarzy rzym. (od Cezara do Domicjana) i słynniejszych pisarzy (zachowana część o retorykach i filologach); wywarł wpływ na późniejszych biografów. SWIERDŁOW Jaków M. (1885—1919), działacz ros. ruchu robota., jeden z organizatorów i kierowników partii bolszewików, Rewolucji Październikowej i państwa radź.; uczestnik rewolucji 1905—07; od 1912 członek KC partii; od 1918 przewodniczący Ogólnoros. Centr. Komitetu Wykonawczego (WCIK). SWIEBDŁOWSK (dawniej Jekatierinburg), m. obw. na Uralu w Ros. FSRR; 707 000 mieszk. (1956); wielki ośr. nauk.-techn.; uniwersytet, instytut góm. i ta. wyższe uczelnie; fabr. bud. maszyn ciężkich (Uralmasz) — urządzenia dla przemysłu huta. i naft., fabr. maszyn ciężkich dla przemysłu chem., turbin, aparatury elektr., narzędzi precyz.; przemysł farmaceut., gumowy, mas plastyczn., obuwn., spoż.; wielki węzeł kolejowy. SWIETŁOW Michaił A. (ur. 1903), poeta i dramaturg ros.; twórczość jego cechuje szlachetny patos romant.; melodyjne wiersze oparte na wersyfikacji lud. pieśni i ballad; poematy Grenada, Pieśń o Kachowce, dramat Bajka. SWIFT [suyft] Jonathan (1667—1745), pisarz i publicysta ang. pochodzenia irl.; duchowny anglik.; autor słynnych Podróży Guliwera, ostrej satyry na stosunki spoi. i polit. ówczesnej Anglii, oraz licznych pamfletów, m. ta. w obronie Irlandii przed ang. kolonizatorami. SWINARSKI Artur Maria (ur. 1900), poeta, satyryk i dramaturg (m. in. sztuka Achilles i panny), autor zbioru celnych parodii literackich. SWINBURNE [suynba:n] Algemon Charles (1837— 1909), poeta i dramaturg ang. epoki wiktoriańskiej; mistrz Kunsztownej formy; Poematy i ballady, tragedie (Bothwell). ŚWIR, rz. w pn.-zach. eur. części ZSRR; wypływa z jez. Onega, wpada do jez. Ładoga; dl. 224 km; część bialomorsko-baltyckiej i wolgo-baltyckiej drogi viodnej; hydroelektrownie. SWORNIGACIE, w., pow. chojnicki, woj. bydg., na Pojez. Kaszubskim, nad Brdą; ok. 450 mieszk. (1956); ośrodek wypoczynkowy i sportów wodnych, stare osiedle kaszubskie, ślady fosy zamku krzyżackiego, drewn. kościół z 1742. SWORZEN, niepoprawnie bolec — krótki, okrągły pręt, łączący przylegające elementy maszynowe (-►połączenie elementów maszynowych). SWOSZOWICE, w. i J. Swift Sworzeń zdrojowisko, pow. i woj. krak.; 1700 mieszk. (1956); źródła solanki siarczanowej j siarczkowej, borowina. SYBARIS, kolonia gr. zał. w VIII w. p. n. e. nad Zat. Tarencką; słynna z bogactwa, zbytku i zamiłowania mieszkańców do wygód — stąd sybaryta. SYBERIA, olbrzymi obszar zajmujący pn. część Azji (bez Kazachstanu) od Uralu na zach. po Oc. Spokojny na wsch.; należy do ZSRR, wchodzi w skład RFSRR; dzieli się na S. Zach. od Uralu po Jenisej, S. Wsch. od Jeniseju po góry nad wybrzeżem Pacyfiku; klimat surowy kontynental.; tundra, tajga; odpływ wielkich rz. do mórz arktycznych, olbrzymie zasoby energii wodnej; liczne bogactwa miner.rudy metali, węgiel, złoto, diamenty. — Nazwa kraju od Sybir, stolicy tatarskiego chanatu nad Irtyszem; 1582 zdobyty przez moskiewskich Kozaków pod wodzą Jermaka; 1640 jego następcy dotarli do brzegów O Spokojnego; stopniowa kolonizacja wprowadzała nieznaną ludności tubylczej uprawę roli; miejsce zeslań polit. przeciwników caratu (m. in. uczestników 934 powstań poi. I działaczy poi. ruchu robotniczego); w okresie władzy radzieckiej wzrost eksploatacji licznych bogactw naturalnych, rozwój przemysłu, wzrost kultury ludności, powstanie szeregu nowych miast, ośrodków i stacji nauko wo-badaw-czych, rozwój sieci komunikacyjnej itd. SYBILLA, u staroż. Rzymian wieszczka i kapłanka Apollina; było ich wiele; najsłynniejsza przebywała w -►Kumę; od jednej z nich pochodziły Księgi si/bilińskie, z których senat rzym. czerpał radę w ciężkich dla państwa chwilach. SYBILLI ŚWIĄTYNIĄ, mała klasycystyczna budowla na planie koła, z kolumnadą obiegającą dokoła, wzniesiona jako budowla parkowa w Puławach przez Piotra Aignera w końcu XVIII w. — Zob. też Puławy. SYBIN (Sibiu) m. w środk. Rumunii (Siedmiogród); 90 500 mieszk. (1952); charakter m. średniow.; kościoły XIV—XV w.; przemysł: maszyn., elektrotechn., włókien., papierń. SYCÓW, m. pow., woj. wróci., wśród Wzgórz Trzebnickich; 3500 mieszk. (1956); ośrodek usługowy i drobnego przemysłu; kościoły z XVI i XVIII w. SYCYLIA (Sicilia), wyspa (25 462 km*) na M. Śródziemnym, dzielnica autonom. Włoch; 25 707 km* (wraz z pobliskimi drobnymi wyspami), 4 624 000 mieszk. (1954); zabytkowe budowle z czasów gr. i normandzkich; przeważnie górzysta i pagórkowata; czynny wulkan Etna 3263 m; częste trzęsienia ziemi; obfite zasoby siarki i ropy naft.; na wybrzeżu uprawa owoców pd., winorośli, oliwek, w środkowej części uprawa pszenicy; ważny okręg turyst.; gl. m.: Palermo (stoi.), Messyna, Katania, Syrakuzy. — W starożytności Kolonizacja fenicka, gr. i kartagińska; 241 p. n. e. prowincja rzym.; 493 zdobyta przez Ostrogotów; 535 wcielona do Bizancjum; 827 podbita przez Arabów; od XI w. w rękach Normanów, połączona z południową Italią (-►Królestwo Obojga Sycylii); 1194—1266 pozostawała pod rządami Honenstaufów, 1266—84 Karola Anjou, do 1713 Aragonii i Hiszpanii; 1720—35 Austrii; od 1735 Królestwo Obojga Sycylii pod panowaniem bocznej linii Burbonów hiszp. do zjednoczenia Włoch 1860—61. SYCYLIJSKA CIEŚNINA (Tunezyjska), oddziela pn. wybrzeże Afryki (Tunezja) od Sycylii, łączy zach. i wsch. basen M. Śródziemnego; szer. 150 lcm, głęb. do 1636 m. SYCZUAN, prow. w pd.-zach. Chinach; 347 000 km*, 62 304 000 mieszk (1953); olbrzymia kotlina („Czerwony Basen“) otoczona wysokimi górami (do 7590 m); klimat podzwrota.; uprawa (2—3 zbiory rocznie) ryżu, trzciny cukr., tytoniu, herbaty; chów bydła; złoża ropy naft., rudy żel.; hutnictwo żel.; przemysł chem.; duży przemysł lekki: gł. m.: Czungking, Czcngtu (stoi.); w skład prow. wchodzi Kancyjski Tybetański Okręg Autonomiczny utworzony 1955. SYDENHAM [sydnam] Thomas (1624—89), lekarz ang., pierwszy opisał pląsawicę. SYDEROLIT -►meteoryt. SYDERYCZNY [lac.J OBIEG, okres czasu między dwoma kolejnymi takimi samymi położeniami względem gwiazd ciała niebieskiego obserwowanego z Ziemi; w szczególności s. miesiąc równy 27,321661 dni jest okresem obiegu Księżyca wokół Ziemi. Zob. też synodyczny obieg. SYDERYT: 1) miner, szpat żelazny — minerał barwy szarawożółtej lub brunatnej; węglan żelaza; najczęściej tworzy ziarniste lub zbite skupienia, nieraz zanieczyszczone gliną (s. ilasty); formy soczewkowate lub kuliste noszą nazwę sferosyderytu; ważna ruda żelaza- w Polsce występuje w Częstochowskiem i w G. Świętokrzyskich; 2) geol. -►meteoryt. SYDNEY [sydny], największe m. i port Związku Austral., stoi. Nowej Pd. Walii; 1 897 000 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł: stoczn., maszyn., elektrotechn., chem., spoż.; eksport: zboże, masło, mięso, konserwy. Tabl. 14, 28. SYDON, staroż. m. fenickie na terytorium dziś. Libanu; jeden z najważniejszych ośrodków życia gosp. Fenicji; dziś niewielkie m. Sajna. SYFILIS -kiła. SYFON [gr.], techn.: 1) zamknięcie wodne urządzeń połączonych z rurami kanaliz. stosowane w celu zabezpieczenia przed przedostawaniem się przykrych wyziewów kanałowych; s. jest rurą wygiętą w kolano, tak że w niej stale zatrzymuje się woda, wypełniając cały przekrój rury; 2) odcinek rurociągu, odpowiednio wygięty, ułożony np. pod dnem rzeki, kanału itp.; 3) zool. otwór lub rurkowaty kanał z krawędzi płaszcza Syfon  Sygilaria 935 u większości mięczaków, doprowadzający i odprowadzający wodę do jamy płaszczowej. SYGIETYNSKI: 1) Antoni pseud. Gosławiec (1850— 1923), krytyk lit., artyst. muz. i teatr., powieściopisarz, nowelista; Współczesna powieść we Francji; Maksymilian Gierymski; Na skałach Caloados, Wysadzony z siodła; 2) Tadeusz (1896—1955), syn A., kompozytor, twórca zespołu pieśni i tańca „Mazowsze“; popularne utwory i -opracowania pieśni ludowych. SYGILARIA, Sigillaria, jedna z najpospolitszych wymarłych zarodnikowych roślin drzewiastych z okresu węglowego; spokrewniona z dzisiejszymi widłakami; S. elegans znana z odcisków kory z charakterystycznymi bliznami po odpadłych liściach. SYGNALIZACJA [łac.J, gałąź techniki, obejmująca metody przekazywania -»sygnałów na odległość; s. elektryczna zajmuje się metodami przekazywania sygnałów droga elektryczną. SYGNAŁY: 1) umowne znaki akustyczne, optyczne lub elektryczne (impulsy), przeznaczone do przekazywania na odległość informacji, rozkazów itp.; przyrządami do nadawania s. akustycznych lub optycznych (sygnalizatorami) są np.: syrena alarmowa, dzwonek elektr., lampka sygnalizacyjna; s. kolejowe, polecenia i ostrzeżenia przekazywane drużynie pociągowej oraz pracownikom związanym z ruchem pociągów i pracą manewrową za pomocą sygnałów (np. semaforów, tarcz, gwizdków i in.); w s. k. stosuje się barwy, czerwona — zatrzymanie jazdy, pomarańczowa — ostrzeżenie, zielona — zezwolenie na jazdę, niebieska — zakaz manewrowania poza sygnał, biała — światło kontrolne; s. m o r s k i e, znaki umowne nadawane za pomocą radia, semaforów, światła, flag barwnych, figur geometrycznych itp. służące do porozumiewania się lub ułatwiania -»nawigacji; s. czasu -»czasu służba; 2) s. pomiarowe, w geodezji wszelkie znaki pomiarowe w terenie (np. słup betonowy lub kamienny, hak wbity w ścianę itp.). „SYGNAŁY", pismo spoi.-lit. postępowej inteligencji, wydawane we Lwowie 1933—34 i 1936—39; 1934—38 zawieszone przez władze sanacyjne; red. T. Hollender, K. 	Kury luk. SYGNATARIUSZ [łac.], państwo podpisujące umowę, traktat, konwencję itp. SYGNATURA [lac.]: 1) własnoręczny znak artysty na jego dziele (w formie np. podpisu, monogramu, figury geonietr., postaci zwierz, itp.). Zob. też gmerk; 2) cyfrowy lub cyfrowo-literowy znak miejsca, określający miejsce wydawnictwa w magazynie bibliotecznym itp.; 3) -»kustosz. SYGNET [łac.], ozdobny pierścień z wyrytym herbem lub monogramem właściciela, służący do pieczętowania w laku. SYHOT (rum. Sighet, węg. Marmaros-Sziget), m. w pn. Rumunii (Maramureę) nad Cisą; 1918 w Marmaros-Sziget na Węgrzech internowano tych legionistów II Brygady, którzy pod Rarańczą nie zdołali się przebić przez linię frontu. SYJAM (Muang Thai), król. na Płw. Indochińskim, nad Zat. Syjamską (M. Pd .-Chińskie); 513 521 km*, 20 300 000 mieszk. (1955), gł. Syiamczycy (Tai); stoi. i gł. port Bangkok; równina przecięta południkowo biegnącą wyżyną; na pn. i zach. góiy (do 2500 m); gęsta sieć rzeczna, gł. rz. Menam; na brzegach mangrowia; klimat zwrotnik., monsunowy; na zach. lasy zwrotnik., na wscn. sawanny; uprawy (9,3•/• pow.) gł.: ryż, bawełna, tytoń, na Piw. Malajskim drzewo kauczukowe, pieprz, palma kokos.; hod. bydła (bawoły); wydobycie cyny, wolframu, drobny przemysł włókien., spoż. (łuszczamia ryżu, wyrób masła kokos.), tartaki; eksport: ryż i kauczuk (77Vo), cyna, drewno tekowe; handel z W. Brytanią, USA, Japonią. Ustrój. Dziedziczna monarchia konstyt.; konstytucja z 1932 (zmiany z 1951); jednoizbowy parlament pochodzi w połowie z wyborów, w połowie jest mianowany przez króla. , , , , Historia. Ok. VI w. przybyłe z pd. Chin na terytorium obecnego S. szczepy Thai utworzyły liczne drobne państwa, z których państwo S. wytworzyło się dopiero w XIV w.; S. rozpoczął wtedy podboje i opa¬ SYLWIN nował Małakkę i Kambodżę; w XV i XVI w. S. ucierpiał od najazdów birmańskich i chiń.; po krótkim okresie świetności w XVII w. pokonany przez Burmańczyków w XVIII w.; obecna dynastia Chakri panuje od 1782; kontakt z Europejczykami od XVI_w.; państwo niepodległe w XIX i XX w. mimo dużych strat terytorialnych na rzecz Francji i Anglii; od 1932 monarchia konst.; od 1939 oficjalna nazwa kraju Thailand; w II wojnie świat. S był okupowany przez Japonię od 1941; członek ONZ od 1946, członek SEATO od 1954. SYJAMSKA ZATOKA, zach. część M. Pd.-Chińskiego, między Piw. Malajskim i Indochińskim; głęb. do 94 m; u ujścia rz. Menam port Bangkok. SYJAMSKI JĘZYK, język z rodziny -»thai, którym mówi ludność nad rz. Menam u Zat. Syjamskiej (ok. 6 min ludzi); tradycja lit. sięga XIII w. Zob. też cbińsko-tybetańskie języki. SYJONIZM [od Syjon, nazwy wzgórza w Jerozolimie], nacjonalistyczny ruch żyd. zapoczątkowany w końcu XIX w., zmierzający do stworzenia i umocnienia państwa żyd. na terenie dawnej Palestyny; twórca i główny ideolog T. Herzl. SYKOMORA, ośla figa, Ficus sycomorus — drzewo z rodziny morwowatych; Afryka Wsch.; owoce niezbyt smaczne; drewno cenne, trwałe, używane do wyrobów rzeźbiarskich, a w starożytnym Egipcie na skrzynie dla mumii. SYKSTUS, imię papieży: 1) S. IV (Francesco della Rovere, 1414—84), papież od 1471; przedtem generał franciszkanów; mecenas sztuki, fundator Kaplicy Sykstyńskiej; 2) S. V (Felice Perettd, 1521—90), papież od 1585; franciszkanin; ustalił liczbę kardynałów na 70; przyczynił się do ukończenia budowy kopuły św. Piotra. SYKSTYÑSKA KAPLICA (Cappella Sistina), papieska kaplica domowa w Watykanie, zbudowana 1473—81 przez G. Dolci; na ścianach freski malarzy renesans. Pinturicchia, Botticellego, Ghirlandaja, Perugina i in.; słynne malowidła Michała Anioła na sklepieniu; Stworzenie ł początek śuHata, Dzieje grzechu pierworodnego, postacie proroków, sybill i młodzieńców (1508—12) oraz na ścianie ołtarzowej Sąd Ostateczny (1534 41). SYKSTYÑSKA MADONNA, najbardziej znany obraz Rafaela z ok. 1513; przedstawia Matkę Boską z Dzieciątkiem oraz św. Sykstusem i św. Barbarą; obecnie w Galerii Drezdeńskiej. SYKTYWKAR (dawn. Ust’-Sysolsk), m. w Ros. FSRR, stoi. Komi ASRR; 17 200 mieszk. (1939); przemysł drzewny, spożywczy. SYLABA -»zgłoska. SYLABOTONICZNA WERSYFIKACJA -»wiersz sylabotoniczny. SYLABOWIEC -»wiersz sylabiczny. SYLENOWIE, mit. gr. bóstwa rzeczne o kształtach półludzkich i pólkońskich, utożsamione następnie z saKrami; najbardziej znani: 1) Sylen — wychowawca ionizosa, 2) -»Marsjasz. SYLIMANIT, minerał; krzemian glinu; składnik skał metamorficznych, zwłaszcza gnejsów; stosowany w przemyśle ceramicznym. SYLLABUS [gr.], dodatek do encykliki Piusa IX Quanta cura z 1864, zawierający potępienie poglądów uznanych za wolnomyślne, potem za modernistyczne (m. in. panteizm, naturalizm, racjonalizm, socjalizm, komunizm); nowy, uzupełniony s. ukazał się 3 VII 1907. SYLO -»silos. SYLOGIZM [gr.], log. niezawodny schemat uprawniający do wywnioskowania z dwu zdań kategorycznych (przesłanki rozumowania), w których powtarza się ta sama nazwa, trzeciego zdania kategorycznego Íwniosek rozumowania) nazwy tej nie zawierającego; np. „każde S jest M oraz każde M jest P, a więc każde S jest P"). SYLUR, trzeci okres ery paleozoicznej; dawniej w szerszym ujęciu obejmował również -»ordowik; nazwa pochodzi od celtyckiego plemienia Sylurów, Zob. też stratygrafia (tabela). SYLWESTER U (Gerbcrt z Aurillac, ok. 945—1003), papież od 999; Francuz; jeden z najbardziej wykształconych ludzi epoki; przyjaciel Ottona III, współtwórca jego uniwersalistycznych koncepcji. SYLWETA [fr.]: 1) w sztuce jednobarwne płaskie przedstawienie np. człowieka w kolorze ciemnym na jasnym tle lub odwrotnie; 2) krótka charakterystyka osoby. SYLWIN, minerał bezbarwny lub zabarwiony na czerwono i żółtawo; chlorek potasu; występuje razem z solą kamienną w złożach soli potasowych; stosowa SY-MA TS’IEN ny jako nawóz potasowy i jako surowiec związków potasowych. SY-MA TS’IEN (145—84 p. n. e.), twórca chiń. historiografii, autor dzieła Szy-ki (Zapiski historyczne), będącego pierwszą próbą ujęcia całości dziejów Chin. SYMBIOZA [gr.], mutualizm — forma takiego współżycia dwóch różnogatunkowych organizmów (symbiontów), która przynosi korzyści obu partnerom, np. porosty stanowią symbiozę grzybów z glonami. Zob. też pasożytnictwo. SYMBOL [gr.]. umowny przedmiot, znak zastępujący osobę, pojęcie lub wydarzenie (np. w chemii s. pierwiastka, berło — s. władzy, krzyż — s. chrześcijaństwa). Zob. też atrybut, emblemat. SYMBOLIZM [gr.): ł) wprowadzanie do dzieła sztuki przedmiotów, postaci, scen, które poza swym znaczeniem bezpośrednim wyrażają pośrednio, na zasadzie tradycji, określone pojęcia lub idee (symbol); sztuką w znacznym stopniu symboliczną jest np. sztuka wczesnochrześc. i średniow.; 2) kierunek w sztuce eur. II poł. XIX w. i pocz. XX w., gł. w literaturze i plastyce; głosił, że dzieło artyst. powinno wyrażać wieczne i tajemnicze problemy duchowego życia człowieka, których nie można zrozumieć w drodze poznania intelektualnego; odwoływał się do intuicji, do przeżycia emocjonalnego i stanów mistycznych jako środków poznania. Gl. przedstawiciele: S. Mallarmś, M. Maeterlinck, G. Moreau, P. Gauguin, J. Ensor; w Pnlcpp T SYMETRALNA ODCINKA, prosta prostopadła do odcinka w jego środku. SYMETRIA [gr.], własność niektórych figur geom. (względnie ich części) oraz ciał materialnych dotycząca ich rozmieszczenia względem pewnych punktów, prostych lub płaszczyzn, np. sześcian jest symetryczny względem swego środka, elipsa — względem swych osi głównych itp. Figury symetryczne często dadzą się na siebie nałożyć, ale nie zawsze, np. przedmiot i jego odbicie w lustrze są figurami symetrycznymi nienakładalnymi, podobnie lewa i prawa rękawiczka. Symetria występuje w przyrodzie (wśród kryształów, roślin i zwierząt), jest stosowana w technice i sztuce (architektura, ornamentyka). SYMFEROPOL (Simfieropol), m. obw. na Krymie w Ukr. SRR; 159 000 mieszk. (1956); w okolicy wykopaliska staroż.; produkcja maszyn; przemysł spoż., elektrotechn., skórz.-obuwn. SYMFONIA [wł. sinfonia], od czasów klasycyzmu najważniejsza forma wielkich dzieł orkiestr, o budowie cyklu -»-sonatowego; s. koncertująca, z udziałem instrumentu solowego lub grup instrumentów „dialogujących“; s. programowa, o konkretnej programowej treści pozamuzycznej (H. Berlioz). Zob. też orkiestra (symfoniczna), poemat (symfoniczny). SY MONIA [hebr.], świętokupstwo, sprzedawanie za pieniądze łask i stanowisk kościelnycn; termin pochodzi od Szymona Maga, który chciał kupić od apostołów sztukę czynienia cudów. SYMPODIALNE ROZGAŁĘZIENIE -►pęd roślinny. SYMPOZJON [gr. uczta): 1) uczta gr. z towarzyszeniem muzyki i tańca; 2) nieoficjalne zebranie kręgu specjalistów poświęcone jakiemuś zagadnieniu. SYMPTOM [gr.], objaw; symptomatologia -►semiotyka. SYMULACJA [łac.], udawanie (np. objawów choroby) w celu wprowadzenia w błąd otoczenia. SYNAGOGA -►bóżnica. SYNAJ, płw. w Azji Zach., między Zat. Akaba i Sueską (M. Czerwone); należy do Egiptu; 59 000 km*; górzysty (do 2640 m), pustynny; zasoby ropy naft. i manganu. SYNANTROPIJNE ORGANIZMY [gr.], rośliny, a zwłaszcza zwierzęta, które nie będąc pasożytami ani gatunkami udomowionymi lub hodowlanymi, przystosowały się do bytowania w warunkach wytworzonych rzez człowieka w jego siedzibach, np. pokrzywa, pluswa. karaluch, mucha domowa. SYNAPSA, styk nerwowy — miejsce zetknięcia się dwóch neuronów, gdzie następuje przekazywanie pobudzenia. SYNCHROCYKLOTRON, fazotron — zmodyfikowany cyklotron, w którym cząstki elementarne uzyskują energię rzędu setek MeV. SYNCHRONICZNA TABLICA, tablica, na której zestawiono szereg zdarzeń zaszłych w tym samym czćłsie. SYNCHRONIZACJA [gr.], doprowadzanie zmian, występujących w dwóch lub kilku procesach fiz. lub techn., do całkowitej jednoczesności. W przypadku okresowości tych zmian s. ma na celu zrównanie ich częstotliwości przy jednoczesnej ewent. zgodności -►faz 936 (np. s. prądnic prądu zmiennego, połączonych równolegle; zob. połączenia elektryczne). Stan uzyskany dzięki s. nosi nazwę synenronizmu. SYNCHROTRON -bewatron. SYNCYTIUM [gr.], wielojądrowa masa protoplazmatyczna powstała zwykle ze zlania się licznych komórek. Zob. też plazmodium. SYNDESMOLOGIA Igr], dział anatomii, nauka 0 budowie więzadeł stawowych. SYNDYK -upadłość. SYNDYKALIZM [gr.], kierunek w robotn. ruchu związkowym; powstał w XIX w we Francji, Hiszpanii; podobnie jak anarchiści, syndykaliści negują konieczność istnienia państwa, występują przeciw dyktaturze proletariatu, walce polit., udziałowi w niej związków zawodowych i istnieniu polit. partii klasy robotn.; s. uważa za podstawową formę walki z burżuazją strajk generalny i sabotaż, występuje natomiast przeciw walce zbrojnej; związki zawodowe (syndykaty) powinny wywłaszczyć posiadaczy środków produkcji 1 stać się podstawowymi komórkami przyszłego społeczeństwa. SY'NDYKAT: 1) forma —monopolu kapitalistycznego; poszczególni uczestnicy s. zachowują samodzielność prawną i produkcyjną, zbyt zaś towarów, a niekiedy i zakup surowców dokonywane są przez wspólne biuro; 2) nazwa związku zawodowego we Francji. SYNEKDOCHA [gr.], zwrot stylistyczny, polegający na określeniu całości lub ogóiu przez część lub odwrotnie (np. „Hiszpan na świeżej zamku ruinie“ zamiast: „Hiszpanie...“). SYNEKOLOGIA, dział —ekologii zajmujący się badaniem całości zespołu osobników w zależności od środowiska. Zob. też autekologia. SYNEKURA [łac.], stanowisko dobrze płatne, nie wymagające pracy. SYNERGICZNY [gr.], wzmacniający działanie innego czynnika. SYNERGIDY, dwie komórki sąsiadujące z komórką jajową w —woreczku zalążkowym roślin nasiennych. SYNGAMIA Igr.], płciowe połączenie się dwóch —gamet. SYNHEDRION [gr.], najwyższa rada i trybunał żyd. w Jerozolimie od II w. p. n. e. do jej zburzenia (70 n. e.), złożony z 70 członków. SYNKLINA [gr.], łęk — geoi. wklęsła część -fałdu. Zob. też antvklina. SYNKLINÓR1UM [gr.], geol. obszar obniżony w stosunku do otoczenia, złożony z szeregu —synklin oddzielonych wąskimi —antyklinami, np. centralna depresja karpacka w okolicach Krosna i Jasia. Zob. też antyklinorium. ^ ^ ^ ^ akcentu na dźwięk. * na który w metrycz- Synkopa nym (—metrum) przebiegu utworu akcent naturalny nie przypada. SYNKRETYZM [gr.], łączenie w jedną całość motywów różnych, nawet sprzecznych, religii i systemów filozoficznych. SYNOD [gr.], w kościołach kat. i protest, zjazd duchowieństwa poświęcony omawianiu zagadnień teol., obrzędowych i adm.; s. diecezjalny, zjazd duchowieństwa diecezji, zwoływany przez biskupa; s. prowincjonalny, zjazd biskupów należących do jednej prowincji kościelnej. SYNOD RZĄDZĄCY, najwyższy organ kościoła prawosł. w Rosji, ustanowiony przy Piotrze I (1721). SYNODYCZNY OBIEG, okres czasu między dwoma kolejnymi takimi samymi położeniami względem Słońca ciała niebieskiego obserwowanego z Ziemi; w szczególności s. miesiąc, okres czasu między jednym a drugim (kolejnym) nowiem Księżyca, wynosi 29,5305S8 dnia. Zob. też syderyczny obieg. SYNONIMY [gr. synönymos — równoimienny], wyrazy lub zwroty język, różniące się brzmieniem, lecz bliskie znaczeniowo, np. hałas, wrzawa, rozgwar, harmider; s. przyczyniają się do zróżnicowania odcieni znaczeniowych, a zwłaszcza stylistycznych. SYNOPA (staroż. Sinope, tur. Sinob), m. port. w Azji Mn., nad M. Czarnym; 630 p. n. e. założona jako kolonia Miletu, 183 p. n. e. stolica królów Pontu, od ok. 45 p. n. e. pod panowaniem rzym.; 1853 zniszczenie floty tureckiej przez rosyjską. SYNOPTYCZNY [od gr. synopsis — zestawienie, przegląd ogólny], dajacy ogólny pogląd na daną rzecz czy zjawisko dzięki łącznemu, poglądowemu przedstawieniu wszystkich części jakiejś całości. Zob. też meteorologia (synoptyczna).  937 SYNTAGMATA [gr.], zbiór ustaw poi. prawa ziemskiego drukowany w dwóeh wydaniach ok. 1488. SYNTAKSA -składnia. SYNTEZA [gr.]: 1) łączenie wiehi różnych elementów w jedność; całościowe poznanie jakiegoś zjawiska oparte na poprzednim zbadaniu jego elementów. Zob. też analiza; 2) reakcja chem., podczas której z dwu lub więcej prostych substancji wyjściowych (substratów) otrzymuje się produkt bardziej złożony. SYNTINA, etylina — nazwa benzyny syntetycznej otrzymywanej w Polsce metodą Fischera—Tropscha (przez syntezę z tlenku węgla i wodoru). SYNTOFOLINA -stilbestrol. SYNUZJE, czasowe lub stałe niewielkie skupienia gatunków roślin uwarunkowane pewnymi ekologicznymi różnicami siedliska, np. kępy porostów, menów, traw. SYRAKUSE [syrakjurs], m. w USA (Nowy Jork); 220 600 mieszk. (1950); przemysł maszyn., elektrotechn. chem.; w okolicy kopalnie soli kam. (50*/* wydobycia USA). SYRAKUZY (Siracusa), m. i port w pd. Włoszech (Sycylia); 74 000 mieszk (1954); liczne budowle zabytkowe z czasów staroż., muzeum archeol.; kąpielisko. SYR DARIA, rz. w Azji Srodk., gómy bieg w górach Tien-szan, po połączeniu z Karadarią płynie przez Dolinę Fergańską i Niz. Turańską jako Syr Daria; wpada deltą do Jez. Aralskiego; dl. (z Narynem) 2850 km; żeglowna w dolnym biegu; duże znaczenie nawadniające; wielka hydroelektrownia farchadzka pod m. Biegowat. SYRENA, przyrząd do wytwarzania -«-dźwięków; składa się z dwóch tarcz z otworami, ruchomej i nieruchomej, przez które przepuszcza się strumień powietrza; częstotliwość wydawanego dźwięku zależy od prędkości obrotu tarczy ruchomej; s. używana bywa jako sygnalizator akust. (—sygnały) oraz do pomiarów częstotliwości dźwięków wytwarzanych przez różne źródła. SYRENY: 1) mit. gr. stwory o kształtach półptasich i półkobiecych; zamieszkiwały wyspy; śpiewem swym wciągały żeglarzy w miejsca niebezpieczne dla statków; później przedstawiano s. jako półkobiety-półryby; w tej postaci s. weszła do herbu Warszawy; 2) zool. krowy morskie, Sirenia — rząd gromady ssaków; wyłącznie wodne; pobrzeża mórz. Przednie kończyny przekształcone w płetwy ze szczątkowymi kopytkami, tylne zanikły; ogon w postaci poziomo ustawionej płetwy; rzadkie szczeciniaste włosy; odżywiają się roślinnością podwodną; 2 rodzaje: diugoń i manat; trzeci rodzaj — krowa morska (Rhytina stelleri) — wytępiony w końcu XVIII w. SYRENSKI (Syrenius) Szymon (1541—1611), przyrodnik; studiował na Uniw. Jag., potem za granicą; 1589 objął katedrę botaniki w Akad. Krak.; dzieło botaniczno-lekarskie Zielnik (1613). SYRIA, rep. w Azji Zach. nad wsch. wybrzeżem M. Śródziemnego; od 1 II 1958 w unii z Egiptem, część Zjednoczonej Republiki Arab«skiej; 184 479 km®, 3 900 000 mieszk. (1955), gł. Arabowie (mahomet.); stoi. Damaszek. Część zach. i pd. górzysta o klimacie śródziemnomor.; ku pd. wsch. płaskowyż Pustyni Syryjskiej o gorącym klimacie pustynnym i małych opadach (poniżej 250 mm); większość obszaru bez stałych rzek; gl. rz.: Eufrat, Chabur, Asi (Orontes); podstawą gosp. rolnictwo (sztuczne nawadnianie) na zach. i pn. kraju oraz w dolinach rzek; uprawa pszenicy, jęczmienia, bawełny, oliwek, cytrusów, tytoniu; hod. gl. koczownicza (owce, kozy, wielbłądy); przemysł włókien. (Haleb, Homs), rolno-spoż., cementowy; rzemiosło artyst.; gł. port Latakia; eksport bawełny (ok. 50% wywozu). Historia. W starożytności teren podbojów wielkich państw Azji Przedniej i Afryki; od 301 p. n. e. centrum państwa Seleucydów, od 64 p. n. e. prowincja rzym.; od 636 we władzy Arabów; w ciągu XI—XIII była obiektem wypraw krzyżowych; 1516—1918 prowincja tur.; od 1918 terytorium mandatowe fr. łącznie z Libanem (od 1920); okupowana 1941 przez Anglików, którzy w tym roku uznali jej prawo do niezależności, co uznał też de Gaulle; od 1945 członek ONZ i Ligi Arab.; 1955 układ wojsk, z Egiptem; 1 II 1958 wchodzi do Zjednoczonej Republiki Arabskiej. SYRINGOMYELIA —jamistość rdzenia. SYR1NGS, mit. gr. nimfa, w ucieczce przed bożkiem Panem zamieniona przez bogów w trzcinę; z 7 nierównej długości trzcinowych piszczałek Pan stworzył instrument nazwany od jej imienia syringą. SYRIUSZ -Pies Wielki. SZABLON SYROKOMLA Władysław, właśc. Kondratowicz Ludwik (1823—62), poeta, historyk lit., tłumacz; kilka tomów Gawęd i rymów ulotnych, poemat Urodzony Jan Dęboróg, Dzieje literatury polskiej, przekłady poi. poetów łac. XVI w. oraz poezji ukr. i ros. (Szewczenko, Rylejew, Lermontow). SYROP: 1) owocowy (ulepek) — sok silnie słodzony; 2) skrobiowy — gęsta lepka cie.cz, zawierająca do 45% cukrów, otrzymywana z krochmalu; stosowany w cukiernictwie. SYROVY Jan (ur. 1888), generał czechosł. o poglądach prawicowych i anty radź.; 1938 gen. inspektor armii czechosł. i premier; po II wojnie świat, skazany za kolaborację z Niemcami. SYRTA, zatoki M. Śródziemnego: 1) S. Wielka, w pn. Afryce u wybrzeży Libii, głęb. do 1805 m; szeroko otwarta ku morzu; we wsch. części port Benghan; 2) S. Mała, u wybrzeży Tunezji; głęb. do 51 m, port Gabes. SYSTEM [gr.]: 1) zestawienie, całościowy i uporządkowany układ przedmiotów, zdarzeń, twierdzeń, reguł postępowania, np. s. filozoficzny, etyczny, naukowy, finansowy, miar i wag; 2) geol. drugiego rzędu jednostka podziału utworów geol.; dzieli się na oddziały (serie), a w czasie odpowiada ona okresowi. Zob. też stratygrafia (tabela); 3) muz. dźwiękowy, dobór dźwięków ustalonej wysokości na podstawie podziału -»-oktawy (-»strój równomiernie temperowany); s. ćwierćtonowy, dzielący oktawę na 24 równe części (ćwierćtony); s. tonalny — tonalność; s. atonalny — a tonalność; s. funkcyjny, s. dur-moll —harmonika; s. nutowy notacja —muzyczna; s. dwunastoionowy —dodekafonia. SYSTEMATYKA ORGANIZMÓW, dział biologu zajmujący się klasyfikacją organizmów; zadaniem tej nauki jest uporządkowanie i ujęcie wszystkich istot żywych w pewien system, w oparciu o naturalne pokrewieństwo tych istot (system naturalny) lub tylko w oparciu o ich zewnętrzne podobieństwo (system sztuczny). Zob. też roślina, zwierzę. Jednostki systematyczne państwa (Regnum) roślin przykład: wiechlina syberyjska Typ {Phylum): organowce (Cormophyta) Gromada (Divisio): kwiatowe (Anthophyta) Podgromada (Subdivisio): okrytozalążkowe (Angiospermae) Klasa (Classis): jednoliścienne (Monocotyledones) Rząd (Ordo): plewowce (Glumijlorae) Rodzina (Familia): trawy (Gramłneae) Rodzaj (Genus): wiechlina (Poa) Gatunek (Species): wiechlina syberyjska (P. sibirica) Jednostki systematyczne królestwa (Regnum) zwierząt przykład: niedźwiedź brunatny Podkrólestwo (Subregnum): wielokomórkowce (Metazoa) Typ (Phylum): strunowce (Chordata) Podtyp (Subvhylum): kręgowce (Vertebrate) Gromada (Classis): ssaki (Mammalia) Podgromada (Subclassis); łożyskowce (Placentalia) Rząd (Ordo): mięsożerne (Carnivora) Rodzina (Familia): niedżwiedziowate (Ursidae) Rodzaj (Genus): niedźwiedź (Ursus) Gatunek (Species): niedźwiedź brunatny (Ursus aretos) Uwaga: w obrębie niektórych gatunków roślin i zwierząt wyróżniamy poclgatunki, odmiany i formy. SYSTOLE [gr.], skurcze mięśnia sercowego. SYZRAN, m. i port nad Wołgą w Ros. FSRR (obwód kujbyszewski); 169 00 mieszk. (1956); fabr. turbin wodn., kombajnów, rafineria ropy naft.; produkcja asfaltu; przem. spoż.; węzeł kolejowy. SYZYF, w mit. gr. założyciel i pierwszy król Koryntu; chciwy i podstępny; po śmierci skazany w Tartarze na wtaczanie pod górę kamienia, który wciąż osuwał się na dawne miejsce (stąd „Syzyfowa praca“). SYZYGIUM [gr.]: 1) — koniunkcja lub -»opozycja; 2) nów lub pełnia Księżyca. SZABELSKI Bolesław (ur. 1896), kompozytor; utwory orkiestr., organ., wokalne. SZABER —tłuczeń. SZABLA [węg.], broń sieczna o krzywej głowni, używana od starożytności do XX w.; w Polsce od XVI w. SZABLE, Iow. kły dolnej szczęki samca dzika. SZABLON [fr.], forma, wzór, wg którego seryjnie  QSfiiá&ao SSŁSSS&S. 11111111 ItlUttl Szachy SZABLOZĘBY TYGRYS wyrabia się lub zdobi jednakowe przedmioty. Zob. też wzornik, wykrój. SZABLOZĘBY TYGRYS -►machajrodon i smilodon. SZABOTA -»-młot mechaniczny. SZABROWNICTWO, kradzież lub przywłaszczenie sobie cudzego mienia ruchomego, pozbawionego należytej ochrony wskutek wojny lub innego nadzwyczajnego zdarzenia. SZACH [pers.j: 1) nazwa monarchy w Iranie i niektórych innych krajach muzulm. Wschodu; oficjalny tytuł króla pcrs.: szachen-szach (król królów); dawniej u Turków padyszach; 2) w szachach ruch powodujący bezpośrednie zagrożenie króla. SZACHMATOW Aleksie) A. (1864—1920), językoznawca ros.; gl. sfera zainteresowań: rozwój języków wsch.słow., tzw. ruskich. SZACH-NAME [księga o królach], olbrzymi poemat epicki w języku nowopers., napisany w X w. n. e. przez Firdausiego. SZACHOWNICA, kwadratowa powierzchnia podzielona na 64 jasne i ciemne, ułożone na przemian kwadraty, służąca do gry w szachy, warcaby i in.; sz. gruntów, zjawisko występujące w krajach o dużej liczbie ludności małorolnej; polega na tym, że grunty jednego gospodarstwa rozrzucone są w drobnych działkach na znacznym obszarze; sz. g., spowodowana zwykle podziałami spadkowymi, utrudnia prowadzenie racjonalnej gospodarki; likwidacja sz. g. odbywa się przez komasację; w Polsce sz. g. występuje gl. w woj. południowych. SZACHTY, m. przemysł, we wsch. części Donbasu w Ros. FSRR; 180 000 mieszk. (1956); kopalnie węgla kam.; przemysł metal., spoż., lekki. SZACHY [pers.], grę prowadzą dwaj przeciwnicy na -►szachownicy; każdy ma 16 figur: 8 pionków, 2 wieże, 2 skoczki (konie), 2 gońce (laufry), hetmana (damę) i króla; gracze wykonują ruchy wg ustalonych prawideł; celem gry jest doprowadzenie do -►mata. Sz. powstały w Indiach; w Europie znane od czasu wojen krzyżowych. SZADEK Tomasz (ok. 1550 — po 1611), poi. kompozytor renesans.; msze, motety. SZADEK, m., pow. sieradzki, woj. łódź., na Wysoczyźnie Łaskiej; 2200 mieszk. (1956); drobny przemysł garbarski i przetw.rolny; got. kościół z fragmentami got. polichromii Gan z Wrocławia, 1451). SZADŹ -sadź. SZAFARZYK -Safaftk P. J. SZAFEL, podręczne naczynie drewniane do zapraw murarskich. SZAFER Władysław (ur. 1886), botanik, członek PAN, prof. Uniw. Jag., dyr. Instytutu Bot. PAN w Krakowie; prace z zakresu florystyki, geografii roślin i paleobotaniki; działacz na polu oenrony przyrody, twórca poi. szkoły paleobotanicznej. SZAFIR -►korund. SZAF1REK, Muscari, roślina cebulkowa z rodziny łiliowatych; Afryka Pn., Azja Zach. i kraje śródziemnomor.; kwiaty niebieskie, bezwonne, zebrane w zbite grona; u nas w stanie dzikim rzadki, 4 gat. tylko w pd. części niżu (Śląsk, Wyż. Małopol., Roztocze) ; hodowany jako rośl. ozdobna. SZAFLARY, w., pow. nowotarski, woj. krak., na Szafirek drobnokwiatowy Podhalu, w dolinie Białe- obok cebula go Dunajca; 2600 mieszk. (1956); stara osada u stóp zameczku, w XIII w. siedziba kasztelanii podhalańskiej zakonu cystersów; kościół z XVIII w. SZAFOT [fr.J, rusztowanie pod -►gilotynę. SZAFRAN, krokus, Crocus — górska bylina z rodziny kosaćcowatych; liście wąskolancetowate, kwiaty duże, liliowe; chroniony; z wysuszonych znamion słupka otrzymujemy proszek, najczęściej czerwony, o swoistej woni, zw. w handlu również szafranem, stosowany w lecznictwie oraz jako przyprawa; barwi na żółto ciasto, tkaniny itp. (tabl. XV). Zob. też krokosz. F. Szalapln 938 SZA FRANEK Józef ks. (1804—74), proboszcz z Bytomia, działacz poi. ruchu nar. na Śląsku; 1848 —19 poseł do sejmu prus., żądał wprowadzenia języka poi. do życia publ. na Śląsku. SZAFUZA (Schaffnausen), m. w Szwajcarii nad Renem; 25 900 mieszk. (1950); zabytki architekt. z XI—XV w.; przemysł włókien., metal.; słynne zegarki; elektrownia wodna na Renie (wodospad Schaff hausen). SZAGINIAN Marietta S. (ur. 1888), pisarka ros., publicystka, powieściopisarka; debiut poet. świadczący 0 związkach z symbolistami, powieści o dramat, akcji 1 powikłanej fabule (Jim Dollar), powieść o budownictwie socjalist. Zapora wodna; reportaże Szlakami pięciolatki, Podróż po Radzieckiej Armenii, studia kryt. literackie, m. in. o Goethem. SZAGRYN [fr.], groszkowata barwna skóra wyprawiana ze skór końskich i oślich. SZAJNOCHA Karol (1818—68), historyk, literat ł publicysta; 1835—37 więziony za udział w tajnych organizacjach; redagował „Dziennik Literacki“ we Lwowie, kustosz Ossolineum; Jadwiga i Jagiełło, Lechicki początek Polski. SZAKAL, Thos aureus, gatunek z rodziny psów; zarośla i skały Afryki Pn. i pd.-środk. Azji; dł. ciała 75 cm + ogon 30 cm; sierść brunatnożólta; żywi się ssakami i padliną; żyje parami lub w małych stadach. Tabl. 18. SZAKŁAK, Rhamnus, krzew z rodziny szakłakowaSch do 3 m wys.; liście iptyczne, kwiaty drobne, zielonkawe; lasy, zarośla, zbocza; leczniczy. SZALANDA, duża płaskodenna barka używana do przewożenia towarów na kanałach i zatokach. SZALAPIN Fiodor I. (1873—1938), śpiewak ros., bas świat, sławy; najsłynniejsza rola — Borys Godunow; Autobiografia. SZALEJ JADOWITY, cykuta, Cicuta virosa — silnie trująca bylina z rodziny -►baldaszkowatych; łodyga naga, do 1,20 m wys., liście pierzastozlożone, kwiaty białe, zebrane w baldach złożony; bulwiaste kłącze z komorami powietrznymi ułożonymi nad sobą; podmokle łąki, brzegi wód. Tabl. XVI. SZALOWANIE -►deskowanie. SZALUPA, łódź okrętowa, stosowana do celów ratunkowych, komunikacyjnych i in. SZAŁ, furia — ostre zaburzenie świadomości objawiające się gwałtownym stanem podniecenia; występuje w przebiegu niektórych chorób psychicznych. SZAŁAMAJA [fr.], dawny instrument dęty drewn.; prototyp oboju. SZAŁOWSKI Antoni (ur. 1907), kompozytor; utwory orkiestr., kameralne. SZAŁWIA, Salvia, rodzaj bylin z rodziny -►wargowych; liście sercowato-jajowate, kwiaty grzbieciste, fioletowoniebieskie, rzadziej brudnoźółte; suche łąki, Szalej jadowity wzgórza, widne zarośla; gatunki o kwiatach purpur, hod. jako ozdobne- sz lekarska (S. officinalis), będąca w uprawie, jest stosowana w lecznictwie. Tabl. XVI. SZAMANIZM [sanskr.], forma religii pierwotnej opartej na -►animizmie, znana większości pierwotnych ludów świata; występuje gl. u ludów pn. i pn -wśch Syberii; szamani, pełniący rolę kapłanów, czarodziejów i znachorów, wywierali duży wpływ na życie grupy pierwotnej. 1 7 SZAMBELAN [fr.], wysoki urzędnik dworski w służbie osobistej księcia; później godność tytularna w monarchiach i na dworze papieskim. SZASERZY 939 SZAM1L (ok. 1798—1871), przywódca rei. i polit. górali -»-Dagestanu w ich walkach przeciw Rosji 1834—59; wzięty do niewoli i zesłany. SZAMIR Mosze (ur. 1917), powieściopisarz i dramaturg hebr. w Izraelu; Król z krwi i kości. SZAMOCIN, m., pow. chodzicski, woj. pozn., 2700 mieszk. (1956); fabr. galanterii drzewnej, młyn; dom wczasów dziecięcych. SZAMOTA, glina ogniotrwała wypalona i skruszona; stosowana jako dodatek przy wyrobie ceram. materiałów ogniotrwałych (cegieł, płytek). SZAMOTUŁY, m. pow., woj. pozn.; na Wysoczyźnie Poznańskiej; 11 000 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu przetw.rolnego, fabr. mebli, cegielnia; zamek z XVI w., got. kolegiata z XV w. i in.; w okolicach stroje lud. (tabl. XIII), pieśni i tańce region. Prawa miejskie 1284. SZAMOZYT, minerał; uwodniony glinokrzemian żelaza i magnezu; składnik pewnych osadowych rud żelaza. SZAMPAN [fr.], musujące wino gronowe; nazwa od Szampanii. SZAMPANIA (Champagne), dzielnica hist. we wsch. Francji; falista nizina przecięta doliną Mamy; pastwiska, hodowla bydła rogatego; uprawa winorośli; produkcja znanych win musujących; gł. m. Reims, Troyes. SZAMPON [ang.], płyn lub proszek stosowany do mycia głowy; zawiera mydło lub inne substancje pieniące, np. wyciąg z panamy, oraz dodatki zapachowe. SZAMUN Ch. -»Chamoun Chamel. SZAN, autonom. dzielnica we wsch. Birmie, powstała 1948; 150 000 km*, ok. 1 500 000 mieszk.; stoL Laszio; prymitywne rolnictwo (herbata); hodowla. SZANFARA (VI w.), poeta staroarab.; najpiękniejszy jego poemat Lamijat al-arab przyswoił literaturze poi. A. Mickiewicz (Szanfary). SZANGHAJ, największe m. w Chinach; 6 350 000 mieszk. (1955); kilka uniwersytetów, liczne szkoły techn. i instytuty nauk.; największy ośrodek przemysłu bawełn. w Chinach (50% og. liczby wrzecion); stocznie; przemysł maszyn.; jeden z największych portów świata, skupiający 50*/» handlu zagr. Chin; od 1843 do II wojny świat, istniały w Sz. koncesje międzynar., na terenie których zbudowano liczne zakłady przemysłowe. SZANIAWSKI: 1) Józef Kalasanty (1764—1843), literat, pisarz polit., sekretarz Tow. Przyj. Nauk, zwolennik rewolucji fr., uczestnik insurekcji kościuszk.; później konserwatysta, prokurator gen. Królestwa Kongresowego; Co to jest filozofia, Rady •przyjacielskie, List odpowiedni; 2) Klemens, pseud. Klemens Junosza (1849—98), powieściopisarz i nowelista, redaktor „Wędrowca“; twórczość jego to charakterystyczne obrazki z minionej epoki, Kreślone na tle życia zubożałej szlachty i Żydów, zaprawione dużą dozą liryzmu i serdecznego humoru; Przez róiowe szkiełka, Pająki, Czarne błoto. Monologi; 3) Jerzy (ur. 1887), wybitny dramaturg współcz., autor licznych sztuk o problematyce przede wszystkim psychol., nasyconych poetycką nastrojowością; Ptak, Żeglarz, Adwokat i róże, Most, Krysia, Dwa teatry; proza: Łgarze pod Złotą Kotwicą, Profesor Tutka; wspomnienia: W pobliżu teatru. SZANIEC [niem.J, rodzaj ziemnego umocnienia polowego składającego się z wału i rowu; dawniej służył jako osłona stanowisk ogniowych artylerii. SZANIECKI Olrych Jan (1783—1840), publicysta i polityk, adwokat; podczas powstania listopadowego rzecznik uwłaszczenia chłopów, zwolennik równouprawnienia Żydów; na emigracji we Francji. SZANKIER, med. owrzodzenie wywołane przez chorobę weneryczną: 1) sz. miękki, wrzód weneryczny — choroba wener. przenoszona wyłącznie przez kontakt płciowy; 24—48 godzin po zakażeniu na zewnętrznych narządach płciowych występują zmiany w postaci pojedynczych łub mnogich bolesnych owrzodzeń pokrytych ropną wydzieliną; 2) sz. twardy, objaw pierwotny kiły, występuje 3 tygodnie po zakażeniu w postaci niebolesnego twardego owrzodzenia w miejscu wtargnięcia zarazków, najczęściej na narządach płciowych, rzadziej na innych (w przypadku zakażenia pozapłciowego). SZANSER Władysław, pseud. Władysław Ordon (1847—1914), poeta, prozaik; Fiołki, Poezje, przekład Dekamerona Boccaccia. SZANSI, prow. we wsch. Chinach; 170 000 km*, 14 314 500 mieszk. (1953); lessowa wyżyna; klimat kontynent.; w dolinach rzek uprawa zbóż, bawełny, tytoniu, winorośli; na wyżynie chów bydła; złoża antracytu, węgla bitumlcz. (50% zasobów Chin), rud żel.; w rozbudowie hutnictwo żel. i stali; przemysł: maszyn., włókien., spoż.; gł. m. Taijiian (stoi.), Tatung. Fenjang SZANTAŻ [fr.], zmuszanie kogoś do określonego zachowania się przez zastraszenie lub zagrożenie ujawnienia kompromitującego postępowania lub dokumentu. SZANTUNG, prow. we wsch. Chinach; 120 000 km*. 48 876 500 mieszk. (1953); przeważnie nizinna z dwoma masywami górskimi (na zach. i wsch.); klimat kontynent, złagodzony wpływem morza; uprawa zbóż, orzechów ziemnych, bawełny, cytrusów: jedwabnictwo; kopalnie węgla (3 miejsce w produkcji Chin), rudy żel., boksytu, kaolinu; hutnictwo żel. i stali; przemysł: stoczn., maszyn., lekki; gł. m.: Cinan (stoi.), Cingtao, Siiczou, Czefu. SZAP, nici szapowe — nici produkowane z naturalnego włókna jedwabnego gręplowanego, przędzione mechanicznie. SZAPOKLAK rfr.J, sztywny kapelusz męski w formie cylindra składanego za pomocą sprężyn; noszony na przełomie XIX i XX w. do stroju balowego. SZARACZKOWA SZLACHTA, uboga szlachta zagrodowa; nazwa pochodzi od noszonej przez nią odzieży robionej z lichej, szarej wełny domowej. SZARADA [fr.], zagadka; wyraz wielosylabowy odgaduje się przez stopniowe określanie pojedynczych sylab. SZARAK -»-zając. SZARA MAŚĆ -»rtęciowa maść. SZARAŃCZA WĘDROWNA, Locusta migratoria, owad z rzędu prostoskrzydlych; dl. ok. 8 cm; żyje w ciepłych okolicach Eurazji i w Afryce, gdzie występuje nieraz masowo; groźny szkodnik, niszczy wszelką zieleń . SZARANCZAKI -»prostoskrzydle. SZARAWARY [pers.], długie, szerokie, bufiaste spodnie wsch.; w Polsce noszone w XVI—XVIII w. „SZARE SZEREGI“, kryptonim konspiracyjnego Zw. Harcerstwa Pol. w okresie II wojny świat.; utworzone we wrześniu 1939 w Warszawie składały się z Organizacji Harcerek i Organizacji Harcerzy; działalność Sz. Sz., prowadzona w ścisłym współdziałaniu z AK. obejmowała: szkolenie, wywiad wojsk., partyzantkę, mały sabotaż i dywersję (np. wysadzenie torów kolejowych pod Urlami, Błoniem i in., odbicie więźniów pod Arsenałem i w Celestynowie, liczne zamachy, m. in. na Kutscherę). W powstaniu warsz. w ramach AK brały udział bataliony Sz. Sz. „Zośka“, ,,Parasol“, kadra batalionu „Wigry“ oraz kilka innych oddziałów. Rozwiązanie Sz. Sz. nastąpiło 17 I 1945. SZARFENBERG (Scharffenberg) Marek (?—1545), księgarz i nakładca poi., właściciel papierni, drukarni i introligatorni; protoplasta słynnej rodziny drukarskiej w Polsce XVI w. SZARI, największa rz. wpadająca do jez. Czad (Fr. Afryka Równ.), dł. 1400 km. SZARMEZA -»charmeuse. SZAROGŁAZ, szarowaka — osadowa -»skała klastyczna, zwykle barwy szarej, zielonawej, niemal do czarnej; zbliżona do piaskowców w spoiwie ilasto-krzemionkowym; zawiera liczne okruchy innych skal. SZAROTKA, Leontopodium, bylina z rodziny złożonych; 41 gatunków w górach Europy i Azji; roślina gęsto, grubo, biało ofilcowana z koszyczkami kwiatowymi zebranymi w główkę otoczoną różyczką odstających liści; u nas w Tatrach sz. alpejska (L. alpinum) pod ochroną. Tabl. XV. SZAROWAKA -»szarogłaz. SZARPIE [fr.], używany dawniej prymitywny materiał opatrunkowy, otrzymywany przez skubanie nitek z kawałków płótna lnianego lub bawełn.; dziś zastąpiony przez gazę i watę. SZARWARK [niem.], przymusowe świadczenie chłopskie w robociźnie przy naprawie i urządzaniu dróg bitych i komunikacji w kraju. SZARYTKI -»siostry miłosierdzia. SZARZYNSKI: 1) Stanisław Sylwester (XVII— XVIII w.), kompozytor; zachowane utwory (motety, koncerty wokalne, msza, sonata triowa) świadczą o znakomitej technice stylu koncertującego; 2) Sęp M. -»Sęp-Szarzyński M. SZARŻA [fr.]: 1) ranga, stopień wojsk.; 2) natarcie kawalerii; 3) teatr, przesadna gra aktora zniekształcająca rolę. SZASERZY [fr.], w armii Ks. Warsz. strzelcy piesi stanowiący obok woltyżerów typ lekkiej piechoty; później także strzelcy konni będący obok ułanów lekką kawalerią.  SZASZŁYK SZASZŁYK [tur.], potrawa z plasterków baraniny przekładanych słoniną, pieczonych na rożenkach. GRZYB -«-borowik (szatański). ■ . ARABi rz. w Iraku, częściowo na granicy z Persją, powstała z połączenia Eufratu i Tygrysu* di. zmienna, obecnie 110 km, uchodzi deltą do Zat. Perskiej; żeglowna do Basra, dostępna dla morskich statków. SZAWELSK1E POWSTANIE, 1769 powstanie chłopów w ekonomii szawelskiej na Litwie przeciwko panom; powstańcy utworzyli chłopską republikę, zlikwidowaną przez wojska królewskie i carskie. SZCZAKOWA, osiedle przem. w obrębie miejskiego pow. Jaworzno; 7400 mieszk. (1956); węzeł kol., osr. przem. budowl. (cementownia), huta szkła, garbarnia. SZCZARA, 1. dopływ Niemna, dł. ok. 320 km; wypływa z Jez. Kołdywskiego. SZCZAW, Rumex, wielogatunkowy rodzaj roślin z rodziny rdestowatych; zazwyczaj byliny, zawierające kwas szczawiowy; sz. polny, sz. zwyczajny i in. są lekko trujące; odmiana uprawna znana jako warzywo. SZCZAWIK, zajęcza kapusta, Oxalia acetosella — bylina z rodziny szczawikowatych rzędu dzióbowców; liście 3-Iistkowe, w smaku kwaskowate (kwas szczawiowy), kwiaty jasnożólte; lasy liściaste i mieszane. SZCZAWIKOWA SÓL, krystaliczna sól, w skład której wchodzi kwaśny szczawian potasu, kwas szczawiowy i woda; silnie trująca; służy do wywabiania plam z rdzy; stosowana w farbiarstwie. SZCZAWIŃSKI Władysław (1879—1951), aktor; amant i wodewilista operetkowy (Warszawa, Wilno i Łódź). SZCZAWIOWY KWAS, najprostszy kwas dwukarboksylowy; bezbarwne kryształy rozpuszczalne w wodzie; b. rozpowszechniony w postaci soli w świecie roślinnym; silna trucizna; stosowany w technice jako zaprawa (przy farbowaniu tkanin), także do otrzymywania barwników oraz do bielenia słomy. SZCZAWNICA, zdrojowisko i stacja klimat., pow. nowotarski, woj. krak., w Pieninach w dolinie pot. Grajcarka, pr. dopł. Dunajca; 4400 mieszk. (1956); źródła szczawy alkaliczno-słonej (znane już w XVII w.), łazienki do kąpieli miner, i kwasowęglowych, inhalatoria, solarium itp., liczne sanatoria i domy wypoczynkowe; zdrojowisko powstało w pocz. XIX w. SZCZAWNO ZDRÓJ, m., pow. walbrz., woj. wrocł., w G. Wałbrzyskich; 8100 mieszk. (1956); zdrojowisko, szczawy alkaliczne i ziemno-alkaliczne; zakład przyrodoleczniczy. SZCZĄTKOWE NARZĄDY, rudymenty — organy niedorozwinięte, prawie lub całkowicie nie funkcjonujące, które jednak u przodków danego gatunku były rozwinięte normalnie i spełniały rolę na równi z innymi narządami (u człowieka np. wyrostek robaczkowy, kręgi ogonowe). SZCZEBRZESZYN, m., pow. zamojski, woj. lub., jedyne miasto na Roztoczu; 4800 mieszk. (1956); ośrodek usługowy dla pobliskich zakładów przem. w Klemensowie (cukrownia), Badaczowie (kombinat tłuszczowy) i Brodach Małych (fabryka kalafonii i terpentyny); liceum pedagog., szkoła metal.; cerkiew z 1560, ślady wałów obronnych i fosa; w okolicy malownicze wąwozy w lessach. — 1672 konfederacja wojsk hetmana Jana Sobieskiego w obronie władzy hetmańskiej, przeciwko konfederacji gołąbskiej. Zob. też Gołąb. SZCZECIN, m. woj., pow. i powiat miejski, nad Odrą, 65 km od Bałtyku; 229 500 mieszk. (1956); gł. m. wybrzeża zach. (drugie po Warszawie pod względem powierzchni), b. zniszczone podczas II wojny świat., wielki port, węzeł kol., przemysł stoczn., metalurg., metal, i budowy maszyn, włókien sztucznych, fabr. tlenu i kwasu siarkowego i wiele in. gałęzi przemysłu; Politechnika, Pomorska Akad. Med., WSR, kilka teatrów, filharmonia, rozgłośnia radiowa, Muzeum Pomorza Zach. z działem morskim, archiwum państwowe, biblioteki, ogród botaniczny itp.; ruiny zabytkowego starego miasta; fragmenty murów obronnych, got. kościoły z XII w., zniszczony got. ratusz, katedra, renesans, zamek książąt szczecińskich (naukowa placówka archeol.); przedmieście Dąbie (węzeł kol.); port szczeciński między Odrą, Regalicą a jez. Dąbie; w okolicy Sz. liczne tereny lecznicze i wypoczynkowe. — Jedna z najstarszych (IX */.) osad slow. nad Bałtykiem; 1243 otrzymał prawo miejskie; od XIII w. napływ Niemców; wymiana handlowa z Polską na drodze wodnej Warta—Odra i na drogach lądowych (Poznań—Gdańsk); do 1637 wraz z Pomorzem Zach. należał do Piastów szczecińskich; 1648—78 przeszedł pod panowanie Szwedów, później brandenburskie i pruskie; 1945 wrócił do Polski. 940 SZCZECINA, włosie świni i dzika; surowiec na szczotki i pędzle. SZCZECINEK, m. pow., woj. kosz., na Pojez. Drawskim; 20 300 mieszk. (1956); węzeł kol.; ośrodek admin.-usługowo-przemysłowy; przemysł przetw.rolny, tekstylny, drzewny; fabr. narzędzi roln.; zamek książąt pomorskich; ośrodek turystyczny. SZCZECIŃSKIE POBRZEZE, pas Pobrzeża Bałtyckiego między zach. granicą Polski a d. biegiem Regi na wsch.; obejmuje wyspę Wolin; w dużym stopniu zalesione, wykorzystywane roln.; wzniesienie morenowe do wys. 135 m.; porty handl. i rybackie, kąpieliska; gł. m. i port Szczecin. SZCZECIŃSKIE WOJEWÓDZTWO, w pn.-zach. Polsce, na wsch. od Odry, obejmuje część Pobrzeża Bałtyckiego, Pojez. Pomorskiego, wyspę Wolin, część wyspy Uznam, Zalew Szczeciński i Kamieński, porty nadmorskie i kąpieliska; 12737 km*, 683 000 mieszk. (1956), gęstość zaludn. 54 osoby na 1 km2, w miastach 58,6*/» ogółu ludności woj.; gleby: czarne ziemie pobagienne, damiowo-bielicowe na glinach i piaskach, mady; pow. leśna 24,8*/*, największe kompleksy leśne: Puszcza Wkrzańska, Lasy Goleniowskie, Knieja Bukowa, część Puszczy nad Drawą; rezerwaty leśne; uprawa zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych, hodowla trzody chlewnej, owiec; surowce miner.: wapienie, kreda, torfy; gł. gałęzie przemysłu: metalurg, (huta Stołczyn), metal., miner., enem. (nawozy fosforowe, włókna sztuczne), drzewny, przetw.rolny i spoż., przetworów rybnych; gł. ośrodki przemysł: Szczecin, Goleniów, Stargard, Gryfice, Świnoujście, Łobez, Barlinek, Gryfino, Dębno; porty morskie: Szczecin i Świnoujście, kąpieliska nadmorskie: Międzyzdroje, Świnoujście, Dziwnów, Wisełka, Mrzeżyno. SZCZECIŃSKI KONGRES, 1570 rokowania po 7-letniej wojnie między Szwecją, Danią i Lubeką przy pośrednictwie Francji, Cesarstwa i Polski; zakończone pokojem; nie doprowadziły jednak do załatwienia kwestii inflanckiej. SZCZECIŃSKI ZALEW, przybrzeżne jez. pochodzenia lodowcowego, basen ujściowy Odry, ok. 800 km2, głęb. 5—6 m, częściowo w granicach NRD, połączony z Bałtykiem przez Dziwnę, Świnę, Pianę; pogłębiony tor wodny Świnoujście—Szczecin, dostępny dla statków oceanicznych. SZCZECIOGONKI, Thysanura, rząd niewielkich owadów z podgromady bezskrzydłych; ok. 400 gatunków, z nich w Polsce zaledwie 7; tu należy rybik cukrowy. SZCZECIONOGI, Chaetopoda, gromada pierścienic; na każdym segmencie mają pojedyncze szczeci lub ich pęczki umieszczone po bokach ciała; tu należą skąposzczety (np. dżdżownica) i wieloszczety (np. -»-nereida). SŹCZEĆ, Dipsacus, roślina zielna spokrewniona z marzanowatymi; Europa, Indie wsch.; w Polsce 4 gat. (przydroża, zarośla): rośliny dwuletnie, kolczaste, kwiaty liliowe lub żółtawe; sz. barwierska, Europa pd.; główki kwiatowe duże, ze sztywnymi szczeciami, po wysuszeniu używane do czesania tkanin. SZCZEKOCINY, m., pow. włoszczowski, woj. kieł., nad Pilicą; 3400 mieszk. (1956); drobny przemysł buSzczecin  941 dowl., drzewny i przetw.rolny; barok, pałac z XVII w. 6 VI 1794 bitwa między korpusem Kościuszki a wojskami ros.-prus. zakończona klęską Polaków. SZCZELINOMIERZ, cienka płytka lub blaszka określonej grubości, służąca do mierzenia szczelin (najczęściej pomiędzy częściami maszyn) przez wsuwanie sz. w mierzoną szczelinę. SZCZELINY SKRZELOWE, występujące u strunowców otwory, którymi przednia część przewodu pokarmowego komunikuje się ze środowiskiem zewnętrznym; u kręgoustnych i ryb na ścianach ich mieszczą się skrzela, u wyższych kręgowców są tylko u zarodków. SZCZEPAK, nóż ogrodniczy do odpowiedniego cięcia zrazów i podkładek w czasie szczepienia. SZCZEPANOWSKI Stanisław, pseud. Piast (1846— 1900), działacz polit., publicysta; organizator przemysłu naft.; 1889 poseł do sejmu galic. i parlamentu austr.; Nędza Galicji w cyfrach. SZCZEPAŃSKI: 1) Ludwik (1872—1954), poeta i publicysta, red. krakowskiego „Życia“; Srebrne noce. Hymny, Nowy romantyzm w poezji polskiej; 2) Władysław ks (1877—1927), orientalista, podróżnik; zwiedził Syrię, Palestynę i kraje arab.; prof. Uniw. Warsz.; 3) 	Jan (ur. 1913), socjolog, prof. Uniw. Łódź.; prace z dziedziny teorii socjologii; 4) Jan Alfred, pseud. Jaszcz (ur. 1902), historyk lit. i teatr., alpinista; reportaże, wspomnienia; 5) Jan Józef (ur. 1919), powieściopisarz i nowelista; powieści Polski wrzesień, Portki Odyssa, opowiadania. SZCZEPIENIE: 1) med. sz. ochronne, wprowadzanie do ustroju drogą pozajelitową (wyjątkowo doustnie) osłabionych lub martwych zarazków bądź ich 1'adów w celu wytworzenia odporności na choroby za;ażne; w wielu krajach (także w Polsce) sz. o. przeciwko ospie, durowi brzusznemu, błonicy, gruźlicy, chorobie Heinego-Medina i in. ma charakter masowych Szczepienie roślin: stosowanie, pienie w klin (w sarnią nóżkę), C — kożuchówka, D — szczepienie w szparę akcji spoi.-higienicznych; 2) bot. sz. roślin, zabieg uszlachetniania roślin przez łączenie części pędu szlachetnej odmiany (zraz) z ukorzenionym dziczkiem (podkładką); istnieje kilka sposobów sz., jednym z nich jest -*-okulizacja. SZCZEPIONKA, preparat z żywych lub zabitych zarazków albo z produktów ich przemiany materii lub rozpadu, całkowicie lub w znacznym stopniu pozbawiony właściwości chorobotwórczych; służy do czynnego uodporniania ludzi lub zwierząt przeciw określonej chorobie zakaźnej; sz. stosuje się w celach zapobiegawczych, rzadziej leczniczych. Zob. też autoszczepionka. SZCZEPKIN Michaił S. (1788—1863), aktor ros.; z pochodzenia chłop pańszczyźniany, samouk; 1805 rozpoczyna działalność sceniczną na prowincji; 1818 w Charkowie, 1823 w mosk. Teatrze Małym. Twórca klas. wzorów postaci Gribojedowa i Gogola; wytyczył kierunek rozwoju ros. realizmu scenicznego. SZCZEPKOWSKI Jan (ur. „ Szkoły Sztuk Zdobniczych w Warszawie, współzałożyciel „Ładu"; rzeźby na elewacji Banku Gospodarstwa Kraj. i Sejmu, pomnik W. Bogusławskiego w Warszawie. SZCZERBA Lew W. (1880—1944), językoznawca radź., jeden z prekursorów fonologii. SZCZERBAKI, Xenarthre, rząd gromady ssaków; M. Szczepkin 1878), rzeźbiarz, prof. SZCZYPCE Ameryka Pd.; uzębienie uproszczone lub brak; grupa liczna w trzeciorzędzie, dziś zaledwie kilkadziesiąt gatunków; należą tu: leniwce, mrówkoiady i pancerniki. SZCZERBAKOW (dawniej Rybinsk), m. w Ros. FSRR nad Wołgą; 162 000 mieszk. (1956); przemysł: maszyn., drzewny, skórz., tłuszcz. SŹCZERK, piaszczysta gleba różnoziarnista o większej lub mniejszej zawartości części próchnicznych lub gliny, zdolna do tworzenia struktury gruzclkowatej; uważana za typową glebę żytnio-ziemniaczaną. SZCZE2UJA, Anodonta, jeden z rodzajów małżów słodkowodnych; muszla do 26 cm dl.; w Polsce dwa gatunki. SZCZĘKA: anat. 1) sz. górna, dwie symetryczne kości czaszki leżące poniżej oczodołów; ograniczają z boku jamę nosa oraz górną część jamy ustnej; w dolnych krawędziach sz., tworzących wspólny luk, osadzone są zęby; 2) sz. dolna -»-żuchwa. SZCZĘKOCZUŁKOWCE, Chelicerata, podtyp stawonogów; odnóża głowowe przekształcone w parę szczękoczuików, położonych przed otworem gębowym i pełniących zasadniczo rolę szczęk, oraz w parę nogogłaszczkow; tu należą przeważnie lądowe pajęczaki i wodne -»-staroraki. SZCZIPACZOW Stiepan P. (ur. 1899), poeta ros., liryk subtelny i wrażliwy, chętnie korzystający z techniki śpiewnej poezji lud.; Stroki lubwi (Wiersze miłości), Pawlik Morozow. SZCZODRZEN1EC, Cytisus, rodzaj obficie kwitnących krzewów z rodziny -»-motylkowatych; liście trójlistne lub pojedyncze, kwiaty żółte, zebrane w grona; lasy sosnowe. SZCZOTKA ELEKTRYCZNA, styk ślizgowy, zazwyczaj grafitowy, stosowany np. w maszynach elektr. (-»-prądnica, silnik) w celu odprowadzenia lub doprowadzenia prądu (za pośrednictwem pierścieni ślizgowych lub komutatora). SZCZOTL1CHA SIWA, Corynephorus canescens, szarozielona gęstokępkowa trawa o szydłowatych, cienkich i ostrych blaszkach liściowych; bylina wydm piaszczystych i borów sosnowych. SZCZUCZYN, m., pow. grajewski, woj. białost., nad Wissą; 3100 mieszk. (1856); mały ośrodek usługowy; w XVII w. kolegium pijarów, barok, kościół ufundowany przez Jana Sobieskiego po wyprawie wiedeńskiej; ślady zamku Szczuków. SZCZUKA Stanisław Antoni (1654—1710), działacz i pisarz polit.; sekretarz Jana III, marszałek sejmu, podkanclerzy litew., zwolennik Augusta II; Zaćmienie Pohki światu powszechnemu wykazane przez Szczerotę Prawdzickiego. SZCZUPAK, Esox lucius, ryba z rodziny szczupakowatych; Europa, Syberia, Ameryka Pn.; dl. do 1,5 m; bytuje w przybrzeżnym pasie jezior, w rzekach oraz w wodach słonawych; drapieżnik, poluje z zasadzki; zarybia się nim rzeki i jeziora; mięso smaczne, cenne. SZCZUROWSKI Jacek (1718 — ok. 1777), jezuita, kompozytor utworów kość. i świeckich. SZCZURY, Rattus, gryzonie z rodziny myszowatych; kosmopolityczne szkodniki; dł. ciała ok. 20 cm + prawie tyleż ogon; sierść szarawa z rudawym odcieniem; wszystkożeme; rozmnażają się przez cały rok; przenoszą wiele chorób niebezpiecznych dla człowieka. W Polsce 2 gatunki: sz. śniady i wypierający go sz. wędrowny. Odmiany albinotyczne używane jako zwierzęta laboratoryjne. SZCZWOŁ, pietrasznik, Conium maculatum — dwuletnia roślina z rodziny baldaszkowatych; strefa umiarkowana, u nas pospolity w ogrodach, na rumowiskach i w rowach przydrożnych; ma nieprzyjemny zapach piżma, silnie trujący (otruto nim Sokratesa); w literaturze niesłusznie nazwany cykutą. SZCZYGIEŁ, Carduelis carduelis, ptak z rzędu wróblowatych; Eurazja, pn. Afryka i znaczna część Azji; zaaklimatyzowany w Ameryce i Nowej Zelandii; w Polsce pospolity, ale nieliczny; nie odlatuje; dł. 14 cm, rozpiętość skrzydeł 25 cm; żywi się nasionami chwastów, w lecio zjada również owady. SZCZYPAWKI -»-biegacze. SZCZYPCE -kleszcze. Szczwól plamisty, u dołu owoc — rozłupka  SZCZYPCZYKI SZCZYPCZYKI, pinceta — narzędzie chirurg, o sprężystych ramionach zakończonych tępo (sz. anatomiczne) lub ząbkami (sz. chirurgiczne). SZCZYPIOREK, Allium schoenoprasum, roślina warzywna trwała, z rodziny liliowatych; zwarte kępki o jadalnych rurkowatych liściach. SZCZYPIORNIAK, gra sport, w piłkę ręczną (oparta na zasadach piłki nożnej) na boisku o wymiarach 90—110 m dług., 55—65 m szer.; czas trwania gry 2 X 30 min dla mężczyzn, 2 X 20 min dla kobiet; drużyna składa się z 11 graczy. SZCZYRBSK1E JEZIORO, na pd. stokach Tatr Wys. (Czechosłowacja); 20,4 ha, 1350 m n.p.m.; także nazwa miejscowości klimat nad jeziorem. SZCZYRK, osiedle górskie, pow. bielski, woi. kat., w Beskidzie Śląskim, między Klimczokiem a Skrzy cznem; 4000 mieszk. (1956); stacja klimatyczna, ośrodek wczasów letnich i zimowych, prewentorium przeciwgruźlicze; drewn. kościół z XVIII w.; tereny sportów zimowych. SZCZYTNO, m. pow., woj. olszt., w pd. części Pojez. Olsztyńskiego; 11100 mieszk. (1956); węzeł kol.; roszamia lnu, przemysł drzewny i-przetw.-rolny; „Wieża Juranda“ z dawnego zaniku krzyżackiego znana z Krzyżaków H. Sienkiewicza, monumentalny zamek z 1933; Muzeum Mazurskie; tradycje poL ruchu nar. w XIX w. i w pocz. XX w. SZCZYT OBCIĄŻENIA, największe obciążenie elektr. występujące w danym zespole odbiorczym układu elektroenergetycznego w pewnym okresie czasu, np. w ciągu doby (szczyt wieczorny), roku (szczyt zimowy). SZECED (Seged), m. i port na Cisie, pd.-wsch. Węgry: 88 000 mieszk. (1955); katedra, uniwersytet; centrum gosp pd.-wsch. Węgier; przemysł: spoż., włókien., skórz., tytoń. SZEHAB Fuad (ur. 1902), libański polityk i generał, w lipcu 1958 wybrany prezydentem Libanu. SZEHEREZADA, bohaterka tzw. „opowieści ramowej“, zbioru Tysiąc i jedna noc, rzekoma narratorka tych bsick SZEHU MECHMET (ur. 1913), alb. działacz robotn., od 1942 w KP Albanii, od 1948 w Biurze Polit. Alb. Partii Pracy; od 1954 premier. SZEIK, szejch [arab. starzec] — naczelnik plemienia arab., przywódca muzulm. gminy wyznaniowej, tytuł duchownych muzułmańskich. SZEJCH UL-ISLAM [arab.], najwyższa godność duchowna muzułmańska. SZEJENOWIE, plemię Indian grupy jęz. algonkin; obecnie w rezerwatach w Montana i Oklahoma (USA); dawniej wojowniczy lud prerii, łowcy bizonów. SZEJTAN [arab ], w demonologii muzulm. zły duch. SZÉKESFEHÉRVAR [se:keszfehe:rva:r], m. na Węgrzech między Budapesztem a Balatonem; 41600 mieszk. (1949); katedra z grobami królów z dynastii Arpadów; muzeum; biskupstwo; przemysł: alumin., spoż., chem.; dawna stoi. Węgier i m. koronacyjne. SZEKFÜ [sekfii] Gyula (1883—1955), węg. historyk, prof. Uniw. Budapeszt., członek Akademii Nauk, autor (wraz z B. Hómanem) 7-tom. historii Węgier. SZEKLERZY, grupa Węgrów zam. pn.-wsch. Siedmiogród; ok. 500 tys.; gł. rolnicy i hodowcy bydła. SZEKSPIR -►Shakespeare. SZELA Jakub (?—1866), przywódca antyfeudalnego ruchu chłopów w Zachodniej Galicji w lutym 1846; od władz austr. żądał obniżki pańszczyzny lub oczynszowania; po stłumieniu ruchu przesiedlony na Bukowinę. Zoo. też rabacja galicyjska. SZELAK, żywica otrzymywana z drzewa Fleus religiosa, również syntetycznie; rozpuszczalna w spirytusie! stosowana do wyrobu lakierów, politur i in. SZELĄG, drobna miedziana moneta staropolska. SZELĄGOWSKI: 1) Adam (ur. 1873), historyk, prof. Uniw. Lw. do 1939; Walka o Bałtyk, Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego; 2) Franciszek (ur. 1898), prof. Polit. Warsz., członek koresp. PAN; specjalista w dziedzinie konstrukcji stalowych. SZELĄG WIELKI, jez. w zach. części Pojez. Mazurskiego, na zach. od Ostródy, 632 ha, dł. ok. 13 km, gleb. do -34 m; brzegi przeważnie wysokie i zalesione; połączenia kanałowe z in. jeziorami. SZELBURG-ZAREMBINA Ewa (ur. 1899), powieściopisarka; Wędrówka Joanny, Ludzie z wosku; dramat Sygnały; opowiadania hist. Legendy Warszawy, utwory dla dzieci. SZELESTNICA, choroba zakaźna bydła 1 owiec; główny objaw: powstawanie szeleszczących obrzęków wskutek gromadzenia się w mięśniach pęcherzyków gazu. SZELF [ang.], kontynentalna platforma — zalana morzem część lądu, łagodnie pochylona, zwykle do głębokości ok. 200 m; obrywa się ku głębinom morskim stromym stokiem kontynent. Zob. też cokół lądowy. 942 SZELIGOWSKI Tadeusz (ur. 1896), kompozytor; opery (Bunt żaków, Krakatuk), balety, utwory orkiestr., kamer., instrument., wok., muzyka filmowa. SZELIN1AK, Hylobius abietis, chrząszcz z rodziny ryjkowców; dł. ok. 10 mm; szkodnik lasów iglastych; owad dorosły ogryza korę młodych gałązek i drzewek; larwa żeruje w drewnie pni. SZELIT, minerał barwy żółtawoszarej; wolframian wapnia; ruda wolframu. SZELSKI OKRES, szelska kultura (od miejsc. Chelles, Francja) — jeden z najstarszych okresów -►paleolitu; narzędzia krzemienne. SZELUTO Apolinary (ur. 1884), kompozytor, członek grupy -►Młodej Polski; utwory symf., kamer., fortep., pieśni. SZEMBEK: 1) Stanisław (1650—1721), prymas poi.; początkowo stronnik Augusta II, następnie w opozycji; 2) Krzysztof Hilary (1722—97), biskup płocki od 1785; brał udział w pracach Rady Nieustającej i w przygotowaniach kodeksu Zamoyskiego; zwolennik reform, aktywny w Sejmie Czteroletnim; 3) Jan hr. (1881— 1945), dyplomata, od 1921 poseł na Węgrzech, w Rumunii i Belgii, 1932—39 wicemin. spraw zagr.; Journal 1933—39 (Dziennik 1933—39). SZENAJCH Władysław (ur. 1879), lekarz pediatra, kier. Katedry Propedeutyki Pediatrycznej Akad. Med. w Warszawie. SZENILOWE DYWANY (aksminster), dywany tkane, w których jako wątek używana jest szenila (paski wielobarwne z uprzednio wytworzonej tkaniny) układająca się tak, że tworzy odpowiednie wzory. SZENJANG —Mukden. SZENSI, prow. we wsch, Chinach; 192 000 km*. 15 881300 mieszk. (1953); na pn. wyżyna lessowa, na pd. góry; klimat kontynent.; w dolinach rzek uprawa zbóż, bawełny, herbaty, tytoniu; na wyżynie koczownicze pasterstwo; wydobycie ropy naft. (jeden z gł. obszarów w Chinach), węgla, ruay żel.; przemysł gllekki; gł. m.: Si-an (stoi.), Tungkuan, Jenan. SZENTES [sentesz], m. w pd.-wsch. Węgrzech; 34 400 mieszk. (1949); warsztaty kol.; przemysł: tartacz., ceraro., spoż. SZENT-GYORGYI [sęnt-diórdi] Albert (ur. 18931, biochemik węg.; odkrył witaminę C. Nagroda Nobla 1937. SZENWALD Lucjan (1909—44), poeta, działacz KZMP i KPP, w czasie II wojny świat, oficer I Armii WP; debiutował z grupą lit. „Kwadryga"; poemat Scena przy strumieniu; zbiór Z ziemi gościnnej do Polski. SZEPIŁOW Dymitr T. (ur. 1905), radź. polityk 1 publicysta; od 1926 w KPZR, od 1952 członek KC, a od 1954 sekretarz KC partii; 1956 min. spraw zagr., 1957 usunięty z władz partii. SZEPTYCKI: 1) Andhzej Roman hr. (1865—1944), od 1899 biskup grecko-katolicki, od 1900 arcybiskup-metroiiolita lwowski i halicki, zwolennik zależności kościoa gr.-kat. od Rzymu, rzecznik nacjonalizmu ukr.; 2) Stanisław hr. (1867 ■— ok. 1940), brat A. R., generał, do 1918 w wojsku austr., 1916 komendant Legionów z ramienia władz austr., 1918 szef sztabu gen. armii poi., 1923 min. spraw wojskowych. SZEREGI STATYSTYCZNE, indywidualne dane dotyczące zbiorowości sklasyfikowane wg określonych właściwości (np. sklasyfikowanie ludności wg wieku lub zawodu, urodzeń wg miesięcy); sz. dynamiezn e, czasowe, chronologiczne, rozwojowe — sz. liczbowe przedstawiające przebieg pewnego zjawiska w czasie; sz. rozdzielcze, sz. liczbowe przedstawiające strukturę zbiorowości wg cech dających się wyrazić liczbowo. SZEREG LICZBOWY, wyrażenie matematyczne o postaci oi + 02 + 03 + ... oznaczane zwykle symboO© lem ^ S Of ; liczby au oj itd. nazywamy wyrazami szeregu; liczby *i “ ai, «2 ” oi + 02, «3 “ oi + 02 + 03 itd. nazywają się sumami cząstkowymi. Mówi się, że szereg jest zbieżny, jeżeli ciąg sum cząstkowych st, *2, »s> ma granicę skończoną s (-►granica funkcji); liczbę s nazywa się sumą szeregu. SŹERMENTOWSKI Józef (1833—76), malarz poi. osiadły głównie w Paryżu; liczne krajobrazy poi. oraz sceny rodzaj.; Odpoczynek oracza. Pogrzeb chłopski. Bydło schodzące do wodopoju, Kobziarz wśród dzieci. SZERMIERKA [czes.], fechtunek — sztuka władania białą bronią (szabla, szpada, floret); polega na walce dwóch zawodników na planszy; pole trafienia jest inne dla każdego rodzaju broni: dla szabli — cala górna część tułowia, dla floretu — od szyi do pasa, przy czym nie wolno atakować rąk, dla szpady — cale ciało przeciwnika. W spotkaniu na florety i szable  943 SZKŁOWSKI prowadzi się walkę do 5 trafień, na szpady — do 3 trafień. Tabl 84 SZEROKOŚĆ GEOGRAFICZNA, kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną równika i promieniem ziemskim przechodzącym przez dany punkt; zależnie od tego, czy dany punkt znajduje się na półkuli pn. czy pd., odróżnia się sz. g. północną lub południową. SZERSZEŃ, Vespa crabro, największy z krajowych przedstawiciel rodziny os; użądlenia kilkunastu szerszeni na raz mogą spowodować śmierć człowieka; gniazda duże, dochodzą do wielkości głowy ludzkiej. SZERYF [arab. szlachetny, dostojny]; 1) tytuł honorowy członków rodu proroka; 2) dawny tytuł sułtanów Maroka; 3) do 1916 tytuł tur. gubernatora Mekki. SZERYF [ang.], w Anglii i USA urzędnik w hrabstwie o — szerokich dawniej — kompetencjach adm. i sądowych. SZERYZACJA: 1) naturalna, jedna z metod przyśpieszonego dojrzewania deserowego wina owocowego; 2) sztuczna, nadawanie winu smaku zbliżonego do smaku ciężkiego wina hiszp. Sherry. SZERZENIE -pokład. SZESNASTKA, muz. wartość rytmiczna dźwięku o połowie wartości ósemki (—nuta). SZETLANDY (Shetland Islands), grupa górzystych wysp w W. Brytanii na pd.-wsch. od wybrzeży Szkocji; 1426 km*, 19 300 mieszk. (1951); rybołówstwo, hodowla owiec, koni (kucyki — Shetland-ponnies); stoi. Lerwick na wyspie Mainland. SZETLANDY POŁUDNIOWE, grupa górzystych wysp w Antarktyce, na pd. od Ziemi Ognistej, 2300 km*, wys. do 2000 m; pokryte śniegiem i lodowcami; należą do W. Brytanii. SZEWALSKI Robert (ur. 1903), prof. PoliŁ Gdańskiej, członek koresp. PAN; specjalista w zakresie maszyn energetycznych, konstruktor pierwszej poi. turbiny parowej. SZEWCZENKO Taras (1814—61), ukr. poeta i malarz, twórca nowocz. literatury ukr., rewolucyjny demokrata; z pochodzenia chłop pańszczyżn., 1847—57 w więzieniu i na zesłaniu; zbiorek poet. Kobzarz, poematy Hafdamacy, Sen, Kaukaz, Neofici, Maria, wiersze lir., dramat Nazar Stodoła, powieści i dziennik w języku rosyjskim. SZEWCZYK Wilhelm (ur. 1916), pisarz i publicysta, związany ze Śląskiem; 1945—50 red. czasopisma lit. ,,Odra“; Poemat górniczy; powieści: Kleszcze, Skarb Donnersmarcków; szkice kryt. Niemiecka dramaturgia, Śląski trud literacki. SZEWIOT, tkanina z wełny czesankowej, barwiona, o splocie skośnym. SZEW KOSTNY, naturalne połączenie dwóch sąsiadujących zo sobą kości (np. czaszki). SZEZLONG ffr.l, rodzaj kanapy w kształcie wydłużonego fotela. T. Szewczenko SZIGEM1TSU Mamoru (1887—1957), polityk jap.; od 1943 min. spraw zagr.; 1945 podpisał kapitulację Japonii, skazany przez Międzynar. Trybunał w Tokio jako zbrodniarz woj.; 1954 wicepremier i min. spraw zagranicznych. SZIRAZ, m. w pd. Iranie; 129 000 mieszk. (1955); zabytki architektury z VII w.; wielkie ogrody, uprawa winorośli; cytrusów; produkcja win, rzemiosło artysŁ (dywany, brokaty). SZlWA, Śiwa, jedno z głównych bóstw hinduizmu, bóg stworzenia i zniszczenia, często przedstawiany w tańcu. SZKAPLERZ [łac.]: 1) szata z dwóch kawałków sukna, wkładana przez głowę; noszony przez zakonników na habicie; 2) dwa małe kawałki sukna z wizerunkiem Marii lub Chrystusa, połączone dwoma sznurkami; noszony od XIII w. na piersiach przez osoby świeckie, zwł. członków bractw religijnych. SZKARLATYNA -płonica. SZKARŁUPNIE, Echinodermata, typ zwierząt wyłącznie morskich, osiadłych lub pełzających po dnie; symetria ciała promienista (wtórnie), zasadniczo pięciopromienna, z nawrotami do symetrii dwubocznej; mają wapienny szkielet skórny; charakterystyczny dla nich jest —ambulakralny układ; tu należą rozgwiazdy, wężowidła, liliowce, jeżowce, skrzywy. SZKATUŁKA [wł.j, ozdobna skrzyneczka do przechowywania drobiazgów i kosztowności. Zob. też piksyda. SZKIC [wł. — schizzo]: 1) pierwsza realizacja koncepcji artystycznej; 2) zamierzona — ostateczna forma wyrazu artyst., która nosi cechy pierwotnej koncepcji, może być wykonana różnymi technikami (farbą olejną, tempera, ołówkiem, akwarelą i in.). SZKIELET —kościec. SZKIELETOWA KONSTRUKCJA, konstrukcja stalowa lub żelbetowa złożona ze słupów, belek i rygli; tworzy szkielet budynku, dźwigający obciążenia i przenoszący je na fundament; ściany w sz. k. są wypełnione lekkim materiałem o właściwościach izolac. SZKIRIATOW Matwiej F. (1883—1954), działacz radź. ruchu robotn.; od 1906 w KPZR, wielokrotny więzień carski, uczestnik rewolucji październikowej, 1939 i 1952 wybrany do KC partii; piastował szereg czołowych stanowisk państw, i partyjnych. SZKLARNIA, cieplarnia — budynek oszklony, w którym przechowuje się lub hoduje rośliny wrażliwe na zimno, nie nadające się do hodowli gruntowej w danych porach roku, oraz rośliny pochodzące z innych klimatów; sz. może być sztucznie ogrzewana. Szklarnia SZKLARSKA PORĘBA, w., pow. jeleniogórski, woj. wróci., w Sudetach nad Kamienną, 1. dopł. Bobra; 5200 mieszk. (1956); duży ośrodek wczasów, stacja klimatyczna i turystyczna; huta i szlifiernia szkła. SZKLARZ -ważki. SZKLIWO: 1) powłoka na wyrobach ceram. wykonana z mieszaniny składników kwaśnych (krzemionka, kwas borowy) i zasadowych (tlenki ołowiu); po nałożeniu mieszaniny wyrób podlega wypaleniu, w czasie którego powłoka staje się szklista i nieprzepuszczalna dla płynów; służy również do celów zdobniczych. Zob. też glazura; 2) anat. emalia pokrywająca koronę zęba warstwa zbudowana z soli fosforowych i wapniowych; najtwardsza tkanka ustroju; 3) miner. sz. wulkaniczne, —skała magmowa powstała wskutek b. szybkiego oziębienia lawy, uniemożliwiającego wydzielenie wyraźnych krystalicznych składników miner. Zob. też obsydian, smolowiec, perlit, pumeks. SZKŁA KONTAKTOWE, soczewki wyrównujące wady wzroku, nakładane bezpośrednio na gałkę oczną (pod powieki). SZKŁO: 1) sz. nieorganiczne, substancja przezroczysta, bezpostaciowa, nierozpuszczalna, stanowiąca mieszaninę zakrzepłych krzemianów (najczęściej sodu, potasu i wapnia); zły przewodnik ciepła i elektryczności; w wyższej temp. mięknie i staje się ciągliwe, daje się wyginać, wydmuchiwać, prasować; gatunki sz.: łatwo topliwe zwykłe sz. sodowo-wapniowe, używane jako materiał budowlany (szyby okienne, pustaki, cegły, dachówki, płyty faliste zbrojone) oraz do wyrobu naczyń codziennego użytku; trudno topliwe sz. potasowe, używane do wyrobu naczyń laboratoryjnych; flint — sz. zawierające tlenek ołowiu, odznaczające się dużym współczynnikiem załamania światła, stosowane do wyrobu przyrządów optycznych; sz. o podobnym składzie używane jest również do wyrobu przedmiotów ozdobnych (kryształy itp.); specjalne sz. laboratoryjne (jenajskie i pyreks), zawierające tlenek boru, odznacza się znaczną odpornością na zmiany temp. oraz na działania chem.; sz. kwarcowe, będące prawie czystą krzemionka, nadzwyczaj odporne na gwałtowne zmiany temp. Najstarsze przedmioty szklane pochodzą z III tysiąclecia p. n. e.; od I w. n. e. pojawiają się przedmioty wydmuchiwane; w XIX w. wynaleziono metodę odlewania; 2) sz. organiczne, pleksiglas — syntetyczna żywica, bezbarwna, przezroczysta, nie rozpryskuje się przy uderzeniu; stosowane do wyrobu szyb samolotowych, artykułów galanteryjnych oraz przyrządów optycznych. Zob. też metakrylowy kwas; 3) s z. wodne, roztwory wodne krzemianów sodu NaaSiOs i potasu K2Si03 o silnym odczynie alkalicznym; używane do konserwacji drewna, impregnacji tkanin, papy dachowej (jako substancje nadające ognioodporność). „SZKŁO ZŁOTE“, fondi d’oro — naczynia szklane wykonane techniką polegającą na wtapianiu listków złota między 2 płytki szklane; znane od III—IV w wyrabiane w XVIII w., zwłaszcza na Węgrzech. SZKŁOWSKI Wiktor B. (ur. 1893), pisarz ros., pro SZKOCJA 944 zaik, publicysta i teoretyk lit., przedstawiciel tzw. SZKOŁA GŁÓWNA GOSPODARSTWA WIEJSKIEszkoły formalnej w badaniach lit., jeden z czołowych GO (SGGW), zał. 1906 jako wydział rolniczy Tow. teoretyków „Lefu“; studia Tieorija prozy, Żamietkl Kursów Nauk. w Warszawie; 1911 przekształcona na o prozie russkich kłassikow, powieści historyczne. kursy przemysł.-rolnicze; 1916 Wyższa Szkoła Rolnicza; SZKOCJA (Scotland), pn. część wyspy W. Brytanii; 1918 upaństwowiona. 77170 km2, 5192 000 mieszk. (1954), ludność pochodzę- SZKOŁA GŁÓWNA PLANOWANIA I STATYSrua celt., miejska 82,9V»; jęz. urzęd. ang.; w Lanark- TYKI (SGPiS). zreorganizowana 1949 dawna Szkoła shite węgiel i rudy żel. (ciężki przemysł); w górzystej Główna Handlowa; wyższa szkoła ekonomiczna zał. części Sz. rozwinięta hodowla owiec, na wybrzeżach 1906 jako kursy handl.; od 1912 dyrektorem, a naslęprybołówstwo; produkcja ubrań weln., materiałów ba- nie wieloletnim rektorem był właściwy twórca szkoły, weln., jedwabn., whisky, piwa, papieru; największe m. B. Miklaszewski. Glasgow, centrum przemysłu budowy okrętów; stoi. Edynburg. Historia. Zamieszkała przez plemiona Piktów i celtyckich Szkotów, które w starożytności odparły najazd rzymski, następnie Anglosasów. Od IX w. królestwo Sz., system feudalny wzorowany na angielskim; wojny między Sz. i Anglią, pragnącą narzucić jej swoje zwierzchnictwo; 1371 na tronie szkockim — dynastia Stuartów, której 1603 dostał się tron ang. W poł. SZKOŁA GŁÓWNA WARSZAWSKA, wyższa uczelnia poi. w Warszawie w latach 1862—69, później przekształcona na uniwersytet ros. (1869—1914); wychowankami SGW byli m. in. H. Sienkiewicz, A. Dygasiński, A. Świętochowski i P. Chmielowski. „SZKOŁA POLSKA“, czasopismo pedag. wychodzące 1849—53 w Poznaniu; założycielem i redaktorem był -»-E. Estkowski. SZKOŁA PRACY, kierunek w pedagogice końca XVI w. — rozszerzanie się protestantyzmu w Sz., XIX i pocz. XX w., zwany także szkołą aktywną lub walki rei., zwycięstwo kalwinizmu; 1651 Sz. podbita twórczą; postuluje budzenie i rozwijanie aktywności przez Cromwella stała się częścią republiki ang.; 1660 odzyskała niepodległość; 1707 złączona z Anglią w królestwo W. Brytanii. SZKOCKA NIZINA, szerokie obniżenie między stokami gór Grampian na pn. a G. Pd.-Szkockimi na pd.; złoża węgla kamiennego, ołowiu, cynku, miedzi, żelaza; skupia się tu 2/3 ludności Szkocji; główne m. Glasgow i Edynburg. SZKOCKI JĘZYK, język z rodziny języków -►celtyckich; mówi nim ludność pn.-zach. Szkocji i na wyspach Hebrydach; tradycja lit. od końca XIII w., szczyt rozwoju w XVI w.; odtąd wypierany stopniowo przez język angielski. SZKODER (Shkodér), drugie co do wielkości m. w Albanii, nad Jez. Szkoderskim; 34 000 mieszk. (1945); cytadela wenecka z XV w.; tkalnie, cementownie; przemysł skórz., tvton.; dawniej zwane Skutari. SZKODERŚKIE JEZIORO, na Płw. Bałkańskim, na granicy Albanii i Jugosławii; poziom wody zmienny; 356—370 km2. glęb. do 44 m; żeglowne. SZKODY GÓRNICZE, uszkodzenia powierzchni i budynków znajdujących się na niej wywołane podziemnymi robotami eksploat.; powstają zwykle wskutek niedostatecznego zabezpieczenia górotworu przed osiadaniem. ucznia, większe uspołecznienie pracy szkolnej, zbliżenie do życia, m. in. przez wprowadzenie robót ręcznych; najwybitniejsi przedstawiciele: J. Dewey, G. Kirschensteiner, H. Sandig, A. Fevriśre, w Polsce J. Ostrowski i H. Rowid. SZKOŁA REALNA, średnia szkoła ogólnokształcąca równoległa do gimnazjum klasycznego; powstała w XIX w.; miejsce języków staroż. zajęły nowoż.; na pierwszym planie nauczania były przedmioty matem.-przyrodnicze. SZKOŁA RYCERSKA -Korpus Kadetów. SZKOŁY HISTORYCZNE W POLSCE, kierunki w badaniach i poglądach na dzieje Polski; zapoczątkowali je A. Naruszewicz i J. Lelewel; najważniejsze: szkoła krakowska, konserwatywna, ujemnie oceniająca przeszłość kraju (W. Kalinka, J. Szujski, M. Bobrzy ński) i szkoła warszawska (W. Smoleński, T. Korzon), pozytywistyczna, stroniąca od ocen i wniosków aktualizujących. SZKORBUT, gnilec — awitaminoza na tle braku witaminy C; objawy: wylewy krwi do skóry, owrzodzenie śluzówek i wypadanie zębów. SZKOT Duns (ok. 1266—1308), ang. teolog i filozof; franciszkanin, przeciwnik tomizmu; w oparciu o naukę św. Augustyna stworzył kierunek teolog, i filoz. zw. SZKOJEC, jednostka rachunkowa = V24 grzywny; skotyzmem, przeciwstawiający się wprowadzaniu Aryw XIV w. sz. = 2 grosze. stotelesa do filozofii chrześc. i głoszący prymat woli SZKOLNICTWO w Polsce, jest: 1) jednolite, tzn. na4, rozumem. „ , zachowana jest ciągłość przejścia od najniższych 'do SZKOŁKARSTWO, dział ogrodnictwa (leśnictwa); najwyższych szczebli, 2) bezpłatne, z systemem stypen- hodowla sadzonek drzew i krzewów użytkowych (owodiów, burs i internatów, 3) publiczne, tj. utrzymywane cowych, ozdobnych, leśnych); szkółka, teren, na z funduszów państw., 4) obowiązkowe, tj. z sankcjami którym hoduje się sadzonki drzew i krzewów, społ. aż do rygorów karnych włącznie w razie nie- SZKUNER [hol.], żaglowiec o ożaglowaniu gafloposyłania dziecka do szkoły (przymus szkolny obej- wym, co najmniej 2-masztowy; sz. posiadający na muje dzieci od 7 do 14 lat); szkolnictwo podstawowe fok-maszcie reję nazywa się sz. rejowym. Zob. też i średnie podlega Min. Oświaty, szkoły wyższe Min. ożaglowanie (rys.). Szkolnictwa Wyższego lub innym zainteresowanym resortom; szkołą podstawową jest powszechna, jednolita szkoła 7-klasowa, której ukończenie jest warunkiem wstępu do szkoły średniej; szkoła podstawowa realizuje minimum wykształcenia w zakresie obowiązku szkolnego; szkoła średnia obejmuje szkolnictwo licealne ogólnokształcące i zawodowe (technika); trwa 4—5 lat; ukończenie jej uprawnia do ubiegania się o przyjęcie do szkoły wyższej; szkoła ogólnokształcąca jednolita 11-letnia, stopnia podstawowego i licealnego, daie ogólne wykształcenie w zakresie nauk podstawowych, bez konkretnej specjalizacji; szkoła zawodowa przygotowuje specjalistów do pracy w określonych dziedzinach wiedzy (przemysł, rolnictwo, budownictwo, oświata, komunikacja itd.). Zasadnicze szkoły zawodowe (2—3-letnie) przygotowują robotników wykwalifikowanych, technika — kadry techników o kwalifikacjach średnich; szkoły przysposobienia zawodowego przysposabiają do zawodu tych, którzy nie mają ukończonych 7 klas szkoły podstawowej; kadry o najwyższych kwalifikacjach kształcą szkoły wyższe: uniwersytety, politechniki, akademie medyczne,_ wyższe szkoły roln.. wyższe szkoły ekon. itd.; uzyskanie lub uzupełnienie wykształcenia osobom pracującym umożliwiają pi wówe, ogólnokształcące i zawodowe szkoły dla odstaa pra- Szkunery SZKUTA [skand.], średniej wielkości poi. statek rzeczny z XVI—XVIII w. o 1—2 masztach i 10 wiosłach; używana przede wszystkim w spławie. SZKUlTNIK, rzemieślnik zajmujący się budową mniejszych statków drewn., obecnie — kutrów rybackich, jachtów, łodzi i sprzętu żeglarskiego. SZKWAŁ [szwedz.], porywisty wiatr, często z deszczem; jego silne i krótkie podmuchy groźne są dla żeglarza. SZLABAN [niem.], podnoszona bariera; służy do otwierania i zamykania drogi na przejazdach kol. i miejscach strzeżonych. SZLACHTA, stan społ. wywodzący się z rycerstwa; posiadanie prawa feudalnej dziedzicznej własności ziemi, ujmowanego jako wynagrodzenie za służbę wojsk., cujących, które prowadzą również kształcenie kores- która była podstawowym obowiązkiem świeckim feupondencyjne oraz studią zaoczne i eksternistyczne; dałów, oraz zwolnienie od danin zapewniło sz. zdonauczaniem i wychowaniem dzieci, które w jakikol- bycie władzy polit. i umożliwiło podporządkowanie jej wiek sposób odchylają się od normy i wymagają spe- innych stanów; w Polsce jako stan wyodrębniła się cjalnej metody w nauczaniu i wychowaniu, zajmują w XIV w.; uzyskała następnie szereg przywilejów gwasię szkoły specjalne (podstawowe i zasadnicze zawo- ranlujących jej wolność podatkową, nietykalność osodowe): dla niewidomych i słabo widzących, głuchych, bistą i dóbr, reprezentację stanową z uprawnieniami opóźnionych w rozwoju umysłowym itd.; oprócz tego ustawodawczymi (sejm), wyłączne prawo do urzędów istnieją szkoły podstawowe i'licea ogólnokształcące dla państw, i wyższych godności kość., prawo wyboru przewlekle chorych. króla i wypowiadania mu posłuszeństwa; znakiem zew 945 nętrznym szlachectwa były herby 1 zawołania; przynależność do stanu dziedziczna, rzadziej uzyskiwana w drodze nobilitacji (nadanie szlachectwa przez sejm) lub —indygenatu; zapewniwszy sobie przewagę gosp. i polit. szlachta żyła z eksploatacji uzależnionych od siebie innych stanów, zwłaszcza chłopów, zmuszonych do bezpłatnej pracy na ziemi dworskiej; w ramach stanu szlacheckiego wyróżniały się następujące grupy: magnateria, najbogatsza część sz., skupiająca w swych rękach największe majątki (latyfundia) i najwyższe godności i uzależniająca od siebie ubogą klientelę szlachecką; sz. folwarczna, średnia, stanowiąca podstawową część szlacheckiego stanu; sz. zagrodowa, uboga, nie mająca poddanych i pracująca na własnych gospodarstwach; sz. gołota, nie posiadająca ziemi, żyjąca na koszt i w służbie sz. bogatej; sz. traci swą pozycję w XIX w.; ostatnie przywileje likwiduje w Polsce konstytucja 1921. SZLAGOWSKI Antoni Władysław (1864—1956), biskup, 1943—46 zarządzał diecezją warsz.; pisarz kat. i wybitny kaznodzieja. SZLAKA -żużel. SZLAMOWNIKI -odstojnikl. SZLAM WAPIENNY —wapno (defekacyjne). SZLARA, u ptaków promienisto rozmieszczone na płask pióra wokół oczu; charakterystyczna cecha sów. SZLEJA, rodzaj uprzęży; parciane lub rzemienne pasy z postronkami, zakładane koniowi na kark i pierś. SZLENKIER Ksawery, kupiec poi., prezes Kongregacji Kupieckiej w Warszawie; 1861 członek —Delegacji Miejskiej. SZLEZWIK (Schleswig), m. i port bałtycki w NRF; 35500 mieszk. (1955); katedra got; przemysł skórz., rybny. SZLEZWIK-HOLSZTYN (Schleswig-Holstein), kraj w pn. NRF, w pd. części Płw. Jutlandzkiego; 15 668 km*, 2362 000 mieszk. (1953); stoi. Kilonia; uprawa zbóż, warzyw, buraków cukr ; hodowla bydła rogatego, rybołówstwo mor.; różnorodny przemysł; gł. m.: Lubeka, Flensburg, Neumunster, Szlezwik. — Dwa księstwa połączone 1386; wpływy niem. i duńskie; od 1480 książętami S.-H. byli królowie duńscy, z tym że Holsztyn był lennem Rzeszy; po wojnie z Austrią i Prusami 1864 Dania utraciła obydwa księstwa na ich rzecz, 1866 Austria zrzekła się swych praw do S.-H. na rzecz Prus; po I wojnie świat na mocy plebiscytu 1919 pn. Szlezwik wrócił do Danii. SZLICHTYNGOWA, m., pow. wschowski, woj. zielonog.; 800 mieszk. (1956); ośrodek roln.-usługowy. SZLICHTYNG Jonasz (1592—1661), arianin, wykształcony w Holandii, min. zboru w Raikowie; za napisanie dzieła Confessio fidei Christianie (Wyznanie wiary chrześcijańskiej) wygnany z Polski, przeniósł się do Holandii, skąd wygnany, osiadł w Szczecinie. SZLIFOWANIE, jeden z procesów obróbki skrawaniem mający na celu nadanie obrabianemu przedmiotowi pożądanej gładkości i bardzo dokładnych wymiarów; sz. stosuje się przeważnie do obróbki zahartowanych powierzchni płaskich, okrągłych, gwintów itp., m. in. do ostrzenia narzędzi do obróbki metali; narzędzia do sz.: ściernice (tarcze ścierne lub tarcze szlifierskie); maszyna do sz. nazywa się szlifierką; szlifierka do ostrzenia narzędzi nosi nazwę ostrzarki. SZLIFY —epolety. SZLISELBURSKA TWIERDZA, obecnie Pietrokriepost’, na wysepce Oriechowyj u wypływu Newy z jez. Ladoga, pochodzi z XIV w., wzmocniona przez Piotra W.; w XIX w. ciężkie więzienie dla przestępców polit. (W. Łukasiński, L. Waryński); 1917 zburzona; obecnie muzeum. SZLUZA -śluza. SZŁAP, nazwa chodu konia szłapaka (—inochodziec). SZMAGLEWSKA Seweryna (ur. 1916), pisarka i publicystka; Dymy nad Birkenau, Prosta droga Łukasza. SZMALKALDZKI ZWIĄZEK, zawarty przez niem. książąt protestanckich i miasta protestanckie 1531 w Schmalkalden (Las Turyński) dla wzajemnej pomocy I obrony praw rei. i polit. wobec cesarza Karola V; po niepomyślnej wojnie 1546—47 z Karolem V rozwiązany. SZMARAGD, minerał -beryl. SZMAUS Józef (1855—1907), ślusarz, poi. działacz I Proletariatu; po dokonaniu zamachu na szpiega, aresztowany i skazany na karę śmierci, zamienioną następnie na 20 lat katorgi. SZMER, cichy dźwięk o nieokreślonej wysokości. SZMERGIEL [niem.], drobnoziarnisty twardy minerał; tlenek glinu zanieczyszczony tlenkami żelaza; szmerglowy papier, gruby papier pokryty sz., używany do szlifowania i polerowania. SZORSTKOLISTNE SZMIDT Otto J. (1891—1956), matematyk, astronom i geofizyk radź.; twórca hipotezy meteorowej powstania układu planetarnego; znany badacz polarny. SZMIRA [niem.], utwór lit lub spektakl teatr., pozbawiony jakichkolwiek wartości artystycznych i rażący brakiem smaku. SZMUG1EL —przemyt SZMYDTOWA Zofia (ur. 1893), historyk lit., prof. Uniw. Warsz., redaktor „Rocznika Literackiego“; prace krytyczne o Norwidzie, Mickiewiczu, CervanSZNAJDE Franciszek (1790—1850), oficer Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; w powstaniu listopadowym dowódca brygady jazdy; 1849 brał udział wraz z Mierosławskim w powstaniu badeńskim. SZNAUCER [niem.], rasa psów obronnych z grupy pinczerów; sierść szorstka, szara lub czarna. SZNURECZEK, funikulus — zalążnia (rys.). SZOBER Stanisław (1871—1937), językoznawca, prof. Uniw. Warsz.; interesował się głównie językiem polskim; Gramatyka języka polskiego, Słownik ortoepiczny. SZODON [fr.J, rodzaj gorącego sosu z wina, cukru i żółtka, podawany do słodkich potraw. SZOGUN [jap. shógun — dowódca], początkowo: dowódca armii cesarskiej, następnie tytuł wojsk, dyktatorów, od XII do XIX w. faktycznych władców iaponii; szogunat jako system został utworzony przez linamoto Yoritomo po 1185, obalony 1867. SZOK —wstrząs. SZOKALSKI Julij M. (1856-1940), geograf ros., admirał; autor map; specjalista w zakresie oceanografii, hydrografii i limnologii. SZOKING —shocking. SZOLAPUR (Sholapur), m. w Indiach na pn. zach. od Hajdarabadu; 266 000 mieszk. (1951); ośr. przemysłu bawełnianego. SZOLEM Alejchem, wlaśc. Szolem Rabinowicz (1859—1916), wybitny powieściopisarz żyd. z Ukrainy, zmarł w Nowym Jorku; Tewie Mleczarz, Menechem Mendel, Motel syn kantora, autobiografia Wracając z jarmarku. Notatki komiwojatera. SZOLNOK [sęlnok], m. na Węgrzech; 42 000 mieszk. (1949); port na Cisie; fabryka celulozy, rafineria cukru, gorzelnie; gorące źródła. SZOLON —Saigon Szolon. SZOŁOCHOW Michaił A. (ur. 1905), pisarz ros., kontynuator tradycji wielkiego realizmu prozy ros. XIX w., znakomity epik, skalą talentu zestawiany ż L. Tołstojem, monografista życia i obyczajów naddońskiej Kozaczyzny. Młodzieńczy zbiór Opowiadania znad Donu, wielka epopeja powieściowa Cichy Don, powieść o kolektywizacji wsi Zorany ugór. SZOMBATHELY [sęmbathej], m. w zach. Węgrzech; 43 000 mieszk. (1950); biskupstwo; przemysł: bawełn., skórz., spoż.; cegielnie. SZOPIENICE, m., pow. miejski, woj. kat., na Wyż. Śląskiej, nad Rawą; 52 700 mieszk. (1956); kopalnie węgla, huty cynku, przemysł chem.; pierwsze kuźnice z XVI w., w XVIII w. wyrób białej broni, m. in. dla oddziałów Kościuszki; w XIX w. duży ośrodek górniczo-przemysłowy. SZOPKA: 1) jasełka, rodzaj teatru kukiełkowego, udramalyzowane sceny z narodzenia Chryątusa; w Polsce znana od XIII w.; zgodnie z tradycją lud. okres chodzenia z szopką trwa od Bożego Narodzenia do Trzech Króli; 2). satyryczne widowisko teatr, przeważnie lalkowe, symbolizujące postaci i zdarzenia znane z życia polit., kult itp. SZOP PRACZ, Procyon lotor, gatunek z rodziny szopów, rzędu mięsożernych; łasy Amer. Pn.; dł. ciała ok. 65 cm + ogon 25 cm; nadrzewny; wszystkożemy; hodowany dla cennego futra. Tabl. 7. SZORSTKOLISTNE, Bo- Szop pracz Szołochow 60 	Mała Enc. Powsz. PWN Koń w szorach Szostakowicz SZORTHORNY raginaceae, rodzina roślin dwuliściennych; liście naprzemianlegle, łodygi pokryte twardymi włoskami; np. żmijowiec, żywokost. SZORTHORNY [ang. shorthorn], rasa bydła angielskiego. SZORY, rodzaj uprzęży; szeroki skórzany pas zakładany na pierś konia wraz z pomocniczymi rzemieniami. SZOS [niem.], w dawnej Polsce podatek miejski bądź państw., płacony przez mieszkańców miast. SZOSA [fr.j: 1) droga o nawierzchni tłuczniowej; 2) potocznie: każda droga międzyosiedlowa o twardej nawierzchni. SZOSTAKOWICZ Dymitr D. (ur. 1906), kompozytor radź., wskrzesiciel tradycji P. Czajkowskiego w sensie powrotu do muzyki jako wyrazu emocjonalnego, jednak przy użyciu nowoczesnych środków techniki kompozytorskiej; symfonie (VII — Leningradzka), opery, oratoria (Pieśń o lasach), utwory kamer., fortep., chór., scen. i film. ilustracje muzyczne. SZOSZONI, Indianie grupy jęz. uto-azteckicj, zam. na obszarze od środk. Wyoming do wsch. Kalifornii; dawniej zbieracze i myśliwi, częściowo kopieniacze (Hopi). SZOT [fr.J, zagłębienie na pustyni, zalewane sporadycznie wodą; jest miejscem gromadzenia się osadów soli (np. na Saharze algersko- tunezyjskiej). SZOWINIZM [fr.j, skrajny nacjonalizm, wyrażający się w bezkrytycznym i przesadnym uwielbieniu własnego narodu oraz w nienawiści i pogardzie innych narodów, często połączony z zaborczą ekspansją militarną; nazwa pochodzi od napoleońskiego żołnierza Chauvin, uwiecznionego w komedii Scribe’a, który dla uwielbianego cesarza gotów był dokonać każdego czynu. SZOSTAK, jez. na Pojez. Mazurskim, 680 ha, glęb. do 25 m; brzegi urozmaicone, bezleśne; odpływ do jez. Laśmiady. SZOSTAK, dawna poi. moneta srebrna = 6 gr.; wybijana od XVI w. SZPACHLA [niem.], plaska łopatka używana przez artystów malarzy do nakładania farby na’ płótno lub do rozcierania i mieszania farb na palecie. SZPACHLOWKA [niem.], mieszanina różnych składników o konsystencji plastycznej, stosowana do wyrównywania drobnych uszkodzeń lub nierówności podłoża przed malowaniem. SZPADA [wł.], broń sieczna o prostej i ostro zakończonej głowni, używana w Europie od XVII do XIX w.; obecnie nazwa jednej z dyscyplin szermierki. SZPAGAT [wł.]': 1) cienki, mocno skręcony sznurek; 2) pozycja taneczna lub akrobatyczna polegająca na rozciąganiu w rozkroku poziomo nóg w ten sposób, że przylegają one do ziemi, a tułów zachowuje pozycję pionową. SZPAGIN Gieorgij S. (1897—1952), radź. konstruktor broni, m. in. pistoletu maszyn., tzw. pepeszy. SZPAK: 1) Stumus vulgaris, ptak z rzędu wróblowatych; wsie, ogrody i parki Eurazji, niedawno zaaklimatyzowany w Ameryce Pn.; zimuje w Afryce; dl. 22 cm, rozpiętość skrzydeł 40 cm; upierzenie czarne o twardysh, metalicznie połyskujących piórach; żywi się owadami, ślimakami i stąd b. pożyteczny; 2) koń maści ciemnosiwej. SZPALER [wł.]: 1) ściana utworzona z gęsto posadzonych drzew lub krzewów nie cięta jak żywopłot; posadzony po obu stronach drogi tworzy aleję; 2) szereg ludzi ustawionych po obu stronach np. ulicy; 3) staropol. nazwa tkaniny dekoracyjnej jedwabnej lúb wełn. zdobiącej ściany. SZPALTA [niem.], skład druk. o dowolnej ilości wierszy, odbity dla przeprowadzenia korekty zw. szpaltową. SZPARAG, Asparagus, rodzaj klączowych bylin z rodziny liliowatych; długie pędy; liście łuskowate, drobne, łodygi zielone, spłaszczone, pełnią czynności asymilacyjne; kwiaty drobne, zielonawożółte; 100 946 gat. w suchych obszarach Europy, Azji i Afryki. U nas pospolicie uprawiany jako warzywo s. lekarski (A. officlnalis), którego system korzeniowy (karpa szparagowa) przysypany ziemią wytwarza soczyste, białe, jadalne pędy (szparagi). Niektóre gatunki sz. są hodowane w doniczkach jako ozdobne, np. A. Sprengeri, A plu- Szparag lekarski (jadalny) łłWilłS • SZPARKOWY APARAT, zespół przekształconych komórek skórki liścia, regulujący wymianę gazów między tkankami wewn. a otaczającą atmosferą (oddychanie i wyparowywanie wody). SZPAT, wlogacizna — wet. guzowate wypuklenie wskutek przewlekłego zapalenia kości w dolnym przyśrodkowym odcinku stawu stępu. SZPATY [niem.], spaty — nazwa używana dawniej w górnictwie i w mincralo- Aparat szparkowy: 1 gii na określenie minerałów szparka, 2 — epiderma, 0 doskonałej lupliwości, np. ® kutykula sz. polny na określenie skalenia, sz. wapienny — kalcytu, sz. islandzki — kalcy tu występującego w Islandii w postaci przezroczystych kryształów, sz. cynkowy — smitsonitu itd. SZPETAL GÓRNY, w., pow. wlocł., woj. bydg.; 1000 mieszk. (1956); w okolicy sady, uprawa buraka cukr., w pobliskiej Chełmicy cukrownia. SZPIC, rasa psów średniej wielkości; użytkowane; jako Stróże lub psy pociągowe; krępe, długi gładki włos, biały lub czamy; żywe i agresywne. Tabl. 66. SZPIEGOSTWO, gromadzenie i przekazywanie obcemu państwu wiadomości, dokumentów lub innych przedmiotów stanowiących tajemnicę państwową lub wojskową. SZPIK [niem.], tkanka wypełniająca wolne przestrzenie w kościach; występuje jako sz. czerwony i żółty; w sz. czerwonym powstają czerwone i białe ciałka krwi; sz. żółty utworzony jest z tkanki tłuszczowej; zapalenie sz. kostnego, proces zapalny, najczęściej ropny, zwykle w kościach długich, powodujący ograniczoną martwicę (martwak kostny) ©raz przetoki. SZPILKOWE -«-iglaste. SZPINAK OGRODOWY, Splnacia oleracea, warzywna roślina jednoroczna z rodziny komosowatych; pochodzi ze Wschodu (przeniesiony w czasie wojen krzyżowych); uprawiany jako pożywna jarzyna. SZPINALSKI Stanisław Leopold (1901—57), pianista i pedagog. SZPINET [wł.], wczesna odmiana klawesynu. SZPITAL [łac.j, podstawowy zakład zamkniętej opieki leczn. dla ciężko (lub zakaźnie) chorych, wyposażony w urządzenia potrzebne do rozpoznawania i leczenia; stało pogotowie lekarzy i pielęgniarek; sz. posiada oddziały: chirurgiczny, wewnętrzny i inne oddziały specjalistyczne. Dwa rodzaje budowy: 1) system korytarzowy (blokowy), jeden gmach; 2) system pawilonowy, osobne budynki dla każdego oddziału 1 poszczególnych pracowni pomocniczych. SZPITALNICY, zakony i zgromadzenia zakonne opiekujące się chorymi i szpitalami; zapoczątkowane w IX w., rozpowszechnione w okresie wypraw krzyż.; w Polsce sz. noszą nazwę bonifratrów. SZPONTON [wł.], broń drzewcowa, rodzaj krótkiej -»-partyzany, o grocie zaopatrzonym w haki lub kolce; używany w XVIII w. w armiach eur. jako odznaka oficerów i podoficerów. SZPROT, Spratus spratus, pospolita ryba z rodziny śledziowatych; M. Północne i Bałtyk; dl. 15 cm; żyje ławicowo, odżywia się planktonem; poławiany masowo; spożywany w stanie wędzonym i w konserwach. SZPROTAWA, m. pow., woj. zielonog., nad Bobrem; 8000 mieszk. (1956); przemysł metal, i tkacki; fragmenty średniow. murów miejskich, got. kościół z XIII w., przebudowany w XV w.; w okolicy wykopaliska archeologiczne. SZPRYCA [niem.], ręczna pompka do opryskiwania (np. roślin). SZRAPNEL [ang.], pocisk artyleryjski wypełniony kulkami ołowianymi lub stalowymi; używany w XIX i XX w. do zwalczania celów odkrytych, wynaleziony 1793 przez Anglika, gen. H. Shrapnela.  947 SZREDER Jakub (?—1853), prawnik poi.; oficer Księstwa Warsz.. obrońca włościan; w tajnym Tow. Patriotycznym reprezentował najdalej idący program agrarny; uczestnik powstania 1831. SZRENICA KARKONOSKA, szczyt w grzbiecie Karkonoszy, nad Szklarską Porębą; wys. 1362 m. SZREŃ -►firn. SZRON, igiełki, słupki i blaszki lodu tworzące się na wychłodzonych przedmiotach podczas cichych, pogodnych nocy, gdy temperatura powietrza jest niższa od 0°. SZTAB [niem.J, zespół przydzielony dowódcy jako organ pomocniczy, organizujący dowodzenie wojskami; sz. generalny (lub główny), kieruje całością sił zbrojnych w czasie pokoju i wojny. SZTABA [niem.]: 1) belka drewn. lub stal., pionowa lub pochyła, lekko wygięta, stanowiąca dziobowe przedłużenie stępki, zwana też dziobnicą; wiąże poszycia burt; 2) staropol. nazwa dzioba statku. SZTAFAŻ [fr), w malarstwie postacie ludzkie lub zwierzęce, niewielkie scenki rodzaj, uzupełniające i ożywiające pejzaż, wedutę, marinę itp. SZTAFETA [wł.l, bieg rozstawny — konkurencja lekkoatletyczna o charakterze zespołowym, polegająca na kolejnym przekazywaniu pałeczki po przebyciu ■wyznaczonego odcinka trasy. Zob. też lekkoatletyka. SZTAG [niem.J, stalowa lina usztywniająca maszt w kierunku dziobu. Zob. też olinowanie. SZTAKSEL [niem.]: 1) ogólna nazwa trójkątnego żagla ukośnego podnoszonego na sztagu; 2) czworokątny żagiel zawieszany między masztami; 3) trzeci, licząc od dziobu, żagiel przedni. Zob. też ożaglowanie. SZTALINYAROS -►Dunapentele. SZTALUGA [niem.], kozioł — drewn. stojak z umocnieniami, służący malarzowi do umieszczania obrazu na odpowiedniej wysokości. SZTAMBUCH [niem.], album — pamiętnik przeznaczony do wpisywania przez znajomych i przyjaciół wierszy, aforyzmów, umieszczania rysunków; modny w końcu XVIII i w XIX w. SZTAMPA [wł.], szablon: 1) mechaniczne powtarzanie środków w technice aktorskiej, reżyserskiej, dekoracyjnej itp.; banalne chwyty artyst.; 2) rzecz banalna, oklepana. SZTANCA -►tłocznik. SZTANCOWANIE -►tłoczenie. SZTANDAR [fr.], chorągiew, godło oddziału wojsk, lub organizacji cywilnej. SZTANGA [niem.J, przyrząd do podnoszenia ciężarów; składa się z gryfu (laski albo drążka), 2 zacisków (zamków) oraz 15 par pierścieni (talerzy). SZTAPEL [niem.], stos drewna tartego, w Którym poszczególne sztuki ułożone są warstwami na przekładkach jedna nad drugą; zapewnia wysychanie drewna i zabezpiecza przed zagrzybieniem. SZTAUOWANIE [niem.], sztauerka — rozmieszczanie w ładowni okrętowej ładunków w sztukach lub praca w ładowni przy ich wyładunku. SZTELWAGA -►orczyca. SZTOKFISZ [niem.], rozpłatany, wypatroszony dorsz, wysuszony na rusztowaniach drewnianych (Islandia, Norwegia). SZTOKHOLM (Stockholm), stoi., największe m. i drugi co do znaczenia port mor. Szwecji, wielki ośrodek przem.-handl. i kult.; 777 000 zespół miejski 1 029 000 mieszk. (1956); leży u styku jez. Malaren z Bałtykiem, przy starym szlaku wodnym wiodącym w głąb kraju; jedno z najpiękniejszych nowoczesnych m. w Europie; uniwersytet, Akad. Szwedz., politechnika, akademia handl., leśna, konserwatorium, Instytut Nobla, liczne muzea i biblioteki, zabytki z XIII— XVIII w. (zamek król., stare miasto, pałace, kościoły); przemysł: maszyn, (m. in. silniki, turbiny, generatory, maszyny roln.), elektrotechn. (Ericsson), radiotechn., samochód., chem., stoczn., wełn., konfekcyjny. Tabl. 33. SZTOLNIA [niem.]: 1) góm. prawie poziome wyrobisko korytarzowe prowadzące z powierzchni, ze stoku góry w jej głąb, np. w celu dotarcia do złoża kopaliny użytecznej; 2) podziemny przewód (tunel) służący do przeprowadzania wody pod masywem skalnym; sz. stanowi najczęściej składową część wodnej siłowni. SZTON -►żeton (2). SZTORM [niem.], b. silny wiatr wiejący nad obszarami mórz i oceanów; termin stosowany w meteorologii mor.; sz. odpowiadający 9° skali -►Beauforta ma prędkość 75 km/godz.; silny sz. — 10° sk. B., prędkość 90 km/godz.; gwałtowny sz. — 11° sk. B., prędkość 125 km/godz. Zob. też huragan. SZTUCER [niem.], początkowo ręczna broń palna o krótkiej gwintowanej lufie (np. poi. karabinek kozie60* SZTUKA LUDÓW PIERWOTNYCH niecki z XVIII w.); obecnie jedno- lub wielostrzałowa palna myśliwska broń kulowa do polowania na grubą zwierzvnę. SZTUCZNE ODDYCHANIE, zabieg mający na celu zastąpienie normalnych ruchów oddechowych u osób z porażeniem narządu oddychania (topielcy, porażeni prądem, zatruci tlenkiem węgla). Zob. też pierwsza pomoc (tabela). SZTUCZNE ODŻYWIANIE, med. wprowadzanie środków odżywczych do ustroju drogą inną niż przez usta: przez zgłębnik do żołądka lub do dwunastnicy, przez sztucznie wytworzoną przetokę żołądkową, przez odbytnicę oraz bezpośrednio do krwi. SZTUFADA [fr.], duszona pieczeń wołowa, naszpikowana słoniną. „SZTUKA“ — Towarzystwo Artystów Polskich „Sztuka“ powstało 1897, założone przez T. Axentowicza, J. Chełmońskiego, J. Fałata, J. Malczewskiego, J. Mehoffera, J. Stanisławskiego, W. Tetmajera, L. Wyczółkowskiego, S. Wyspiańskiego; propagowało w licznych wystawach w kraju i za granicą sztukę o cechach nar.; członkowie Towarzystwa reprezentowali różne orientacje artyst.; do „Sz“. należeli później O. Boznańska, W. Jarocki, Z. Trzcińska-Kamińska, W. Weiss. SZTUKA CZARNA -►mezzotinta. SZTUKA LUDOWA, twórczość artyst. ludu pracującego, głównie chłopów, a także innych grup zawodowych, jak np. rybaków, górników oraz małomiasteczkowych rzemieślników; terminem tym określa się również twórczość niecywilizowanych ludów kolorowych. W Polsce szt. 1. odznacza się szeroką skalą swych dziedzin; w jej zakres wchodzi obok piśmiennictwa, muzyki i tańca, także budownictwo i plastyka: do budownictwa lud. zaliczamy budynki mieszkalne i gosp. (chałupy, spichrze itp.), przemysł, (młyny, wiatraki) i kultowe (kościoły drewniane, kapliczki przydrożne); plastyka ludowa obejmuje: malarstwo (na szkle, ścienne), drzeworyt, rzeźbę (świątki), tkactwo, hafciarstwo, garncarstwo, stolarstwo, metaloplastykę, wycinanki itp.; sztukę ludową cechuje zachowawczość tradycyjnych rodzimych form i techniki wykonania, prymitywizm, dekoracyjność i bogata ornamentyka oraz wielka ekspresja; w swym hist. rozwoju podlega ona oddziaływaniu sztuki „wielkiej“, przetwarzając indywidualnie i z dużym opóźnieniem wpływy stylów hist. przenikających za pośrednictwem kościoła, dworu i miasta, a zarazem sama staje się nieraz dla niej źródłem inspiracji twórczej; rozwój szt. 1. kształtował się zależnie od warunków materialnych i świadomości klasy pracującej; największe osiągnięcia przypadają w okresie wzmożonych ruchów wolnościowych w XVI w. oraz w pierwszych dziesiątkach lat po uwłaszczeniu chłopów; po I wojnie świat, nastąpił kryzys twórczości lud. na skutek zalewu wsi i miasteczek tandetnymi wyrobami fabr.; jednocześnie zapoczątkowany w końcu XIX w. program artyst. dążący do stworzenia stylu nar. zwrócił powszechną uwagę na wartości szt. 1. (np. styl zakopiański); po II wojnie świat, państwo otoczyło opieką wszystkie dziedziny twórczości lud., wskutek czego zamierające tradycje ożyły i nastąpił nawrót ożywionej działalności artyst. tak w dziedzinie śpiewu i tańca (zespoły artyst. „Mazowsze“, „Ś.ąsk“), {ak i w dziedzinie plastyki (malarstwo ścienne w Zaipiu k. Tarnowa, koronkarstwo na Śląsku Cieszyńskim i w pow. szamotulskim w Wielkopolsce, koszykarstwo w Pułtuskiem, wycinanki w Łowickiem, ceramika w Iłży, Białymstoku i na Kaszubach, stolarszczyzna na Podhalu, hafty kaszubskie, poznańskie i śląskie, tkaniny białostockie, opoczyńskie i łowickie). Tabl. 64. SZTUKA LUDÓW PIERWOTNYCH. Wydzielić w niej można trzy regiony: Afryka, Azja z wyspami mórz pd., i Ameryka Pn. i Pd.; charakteryzuje ją brak sztuki monumentalnej i rozwój rzemiosła artyst. (sprzęty domowe, tkactwo, ozdoby i rytownictwo w kości, maski i rzeźba kultowa). W Afryce najważniejsza sztuka feud. państewek Benin, Dahomej i Aszanti ze względu na wyjątkową specyfikę formy; plecionkarstwo z rafii i rzeźba w drzewie osiągnęły najwyższy poziom w Kongo i Kamerunie; rzeźba operuje tematyką figuralną ludzką i zwierzęcą: postacie ujęte frontalnie z karykaturalnie podkreślonymi cechami typowymi mają uproszczone formy. Sztuka Azji jest bardziej zróżnicowana; przedmioty przemysłu artyst. cechuje dekoracyjność. Najbardziej malarska jest sztuka Oceanii; charakterystyczna jest polichromowana rzeźba sakralna o fantastycznych formach oraz plecionkarstwo i tap (tkaniny z łubu); typową formą kultową jest słupowa rzeźba ażurowa tzw. malanggan, powszechny w Melanezji, oraz polichromowane maski; ulubionym ornamentem jest motyw oczu. Dla Nowej Zelandii charakteryst. są rzeźbione wnętrza domów z ulubionym motywem spirali. Indianie obu Ameryk celowali w wyrobie drobnych  SZTUKA SPOŁECZEŃSTW PIERWOTNYCH ozdób z ptasich piór, naczyń z tykw, kilimków i kolorowych tkanin; znane są też kompozycje figuralne stanowiące rodzaj pisma obrazkowego. Tabl. 85. SZTUKA SPOŁECZEŃSTW PIERWOTNYCH. Sztuka pojawia się w okresie młodszego -»-paleolitu, ok. 40—80 tysiącleci p. n. e.; ma ona w przeważającej części charakter magiczny i związana jest z wierzeniami dotyczącymi myślistwa; reprezentują ją malowidła i ryty na ścianach jaskiń, rzeźby w kości, kamieniu i glinie, ryty na kości oraz ozdoby z kości, zębów, muszli itp.; najważniejszymi zabytkami są malowidła zwierząt kręgu tzw. frankokantabryjskiego (pd. Francja i Hiszpania), odznaczające się świeżością i realizmem obserwacji (jaskinie: Altamlra w Hiszpanii oraz Font-de-Gaume i Lascaux we Francji), oraz wsch.-hiszpańskiego, mające charakter sylwetowy i podejmujące tematykę z życia codziennego. Dalszy rozwój sztuki następuje w mezolicie i przede wszystkim -»neolicie (na terenie Europy od ok. 3000 do ok. 2000—1200 p. n. e.). W związku z ukształtowaniem się uprawy roli i hodowli bydła zmieniają się warunki rozwoju sztuki, przybiera ona inny charakter; powstaje kultowe budownictwo kamienne (-»dolmeny, aleje -»menhirów, kromlechy), rozwija się ceramika zdobiona ornamentami sznurowymi, wstęgowymi i geometrycznymi oraz drobna plastyka kultowa, zwłaszcza figurki kobiece. Epoki metali (brązu od ok. 2000—1200 do ok. 1100—600 oraz żelaza — do ok. początku n. e.) przynoszą rozwój sztuki związanej z obróbką metali, początkowo brązu 1 złota, później żelaza i innych; przedmiotami sztuki staje się broń, naczynia i ozdoby; wysoko rozwija się ceramika toczona na kole garncarskim, zdobiona ornamentyką. Tabl 85. SZTUKA STOSOWANA, sztuka wprowadzona do życia codziennego w formie artystycznie wykonanych przedmiotów użytkowych (meble, naczynia itp.); termin stworzony w końcu XIX w. przez grupę artyst Młoda Polska. SZTUKATERIE [wł.], ozdoby rzeźb, ze stiuku stosowane jako dekoracja architektoniczna (np. na sklepieniach i sufitach), zwłaszcza w renesansie, baroku i klasycyzmie. SZTUKA UŻYTKOWA -»rzemiosło artystyczne. SZTUKA WOJENNA, sposoby przygotowania i prowadzenia wojny jako całości oraz poszczególnych operacji I walk; obejmuje: strategię, sztukę operac. i taktykę; sz. operacyjna, część sz. w. obejmująca teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia operacji woj.; stanowi ogniwo łączące strategię 1 taktykę. SZTUKI PLASTYCZNE, architektura, malarstwo, rzeźba, grafika, rzemiosło artyst.; rozwój szt piast -»tabela na str. 949. SZTUM, m. pow., woj. gd.; 4000 mieszk. (1956); ośrodek admin. i usługowy Dogatego zaplecza roln.; przetwórstwo rybne; hodowla. SZTUMSKA WIEŚ, w., pow. sztumski, woj. gd.; 12 IX 1635 rozejm m. Polską i Szwecją na 26 lat; Szwedzi wycofali się z Prus (-»Altmark) i zrezygnowali z pobierania cła u ujścia Wisły i w Pilawie. SZTURARZE, przeszkadzacze — rzemieślnicy nie zrzeszeni w cechach; zwalczani przez cechy i władze miejskie; lokowali się często w -»jurydykach. SZTURM [niem.], gwałtowne uderzenie w celu zdobycia oddzielnego obiektu; również atak na twierdzę, silnie umocnioną miejscowość lub pozycję. SZTURMAK [niem.j: 1) hełm tzw. burgundzki zaopatrzony w grzebień oraz nakarczek i policzek, używany w XVI i XVII w.; 2) ręczna broń palna z rozszerzonym wylotem lufy, używana w XVII—XVIII w. SZTUTOWO, w., pow. nowodworsko-gd., woj. gd., na Żuławach Wiślanych; 2300 mieszk. (1956); ośrodek roln., w pobliskich Kątach warsztaty szkutnicze i port rybacki; miejscowość wypoczynkowa; od 1939 do 1945 hitler. obóz koncentr. (Stutthof) z 20 podległymi mu na terenie woj. gd. (zginęło tam przeszło 650Ó0 osób w komorach gazowych). SZTYCH [niem.], 'grawiura [fr.J: 1) rycina wykonana techniką metalorytniczą (np. miedzioryt, staloryt); 2) pchnięcie szablą; również ostry koniec szabli lub szpady. SZTYGAR [nicm.], kierownik oddziału kopalni; sz. zmianowy, pomocnik i zastępca kierownika oddziału sprawujący dozór nad robotami góra. na danej zmianie. SZTYGI, snopy ustawione w dwóch szeregach, oparte o siebie kłosami, tworzące daszki. SZTYWNOŚĆ, wielkość oporu, jaki ciało fiz. sta- Sztygi 948 wia obciążeniu odkształcającemu; sz. zależy od wymiarów geometr. ciała, współczynnika sprężystości materiału i rodzaju obciążenia. SZUANIE [£r., zapewne od chats-huants — sowy, puszczyki], nazwa chlopów-rojalistów w Bretanii, Normandii i Wandei, walczących w okresie Wielkiej Rewolucji Fr. w obronie monarchii; wodzem był Jean Cottereau o przezwisku Chouan; ruch zlikwidowany do 1800; nazwą tą objęto następnie wszystkich rojalistów zach. Francji. SZUBA [niem.], obszerne, długie okrycie wierzchnie podbite futrem; używane od XVI w. SZUBERT Michał (1787—1860), poi. botanik; założyciel (1818) Ogrodu Bot. w Warszawie, znawca flory okolic Warszawy. SZUBIN, m. pow., woj. bydg., nad Gąsawką, 1. dopływem Noteci; 4200 mieszk. (1956); przemysł metalowy i spożywczy. SZUBRAWCÓW TOWARZYSTWO, organizacja zał. 1817 w Wilnie przez Kazimierza Kontryma; grupowało postępowe elementy na Litwie; walczyło orężem satyry z zacofaniem; organem Tow. były „Wiadomości Brukowe“; 1822 rozwiązane. SZUCH (Schuch) Jan Chrystian (1752—1813), saski botanik i architekt; od 1775 w Polsce, twórca ogrodu i kilku budowli w Łazienkach. SZUJSKI Józef (1835—83), historyk, publicysta, działacz polit, dramaturg i poeta, uczestnik powstania 1863; początkowo liberał, później konserwatysta; jeden z założycieli „Przeglądu Polskiego“, współautor Teki Stańczyka; od 1869 prof. Uniw. Jag.; jeden z twórców szkoły historycznej krak.; Dzieje Polski. SZUKALSKI Stanisław (ur. 1893), rzeźbiarz; założyciel grupy artyst. „Rogate Serce“; rzeźbę jego cechuje fantastyka i symbolizm; Krak, Bolesław Prawy, Myśl. SZU-KING [księga dokumentów], zabytek literatury chiń. z okresu klasycznego; zawiera rzekome wypowiedzi chińskich władców i dostojników między XXIII a VIII w. p. n. e., które miał zebrać z ustnej tradycji Konfucjusz; cenny dokument kultury. SZUKRI el Kuatli (ur. 1891), polityk syryjski; 1919—20 członek rządu króla Faisala w Syrii, 1920—30 na wygnaniu, 1943—49, 1955—58 prezydent Syrii; przeciwstawiał się podporządkowaniu Syrii wpływom USA; 1958 wraz z prezydentem Egiptu Nässerem doprowadził do powstania Zjednoczonej Republiki Arabskiej. SZULC Stefan (1881—1956) statystyk i demograf, poi., badał wpływ ustroju społ.-gosp. na zjawiska demograficzne; Metody statystyki. SZULKIN Paweł (ur. 1911). profesor Polit. Warsz., członek PAN, specjalista w dziedzinie radiotechniki. SZUM, mieszanina dźwięków o różnych częstotliwościach i amplitudach. SZUMADIAT prow. hist. w Jugosławii (Serbia) między Sawą, Dunajem i Morawą; jeden z najgęściej zaludnionych terenów Jugosławii; hodowla trzody chlewnej; ziemie orne 70V» pow.; uprawa kukurydzy, pszenicy, buraków cukr., sady (śliwy), winnice; gł. m.: Belgrad, Smederevo, Kragujcvac. SZUMAWA, pasmo górskie na granicy Czechosłowacji i Niemiec, stanowiące pd.-wsch. przedłużenie Czeskiego Lasu: najwyższy szczyt Jawor (1457 m); gęste lasy świerkowo-jodłowe. SZUPÍNKA, owoc pozorny, który powstaje nie tylko ze słupka, ale i z innych części kwiatu, np. u róży i jabłoni — z dna kwiatowego. SZUS [niem.], szybki zjazd na nartach w linii spadku stoku. SZUTER -»tłuczeń. SZWABACHA -»gotyckie pismo. SZWABIA (Schwaben), bist, dzielnica na pd. Niemiec, obecnie regencja w Bawarii; 10 200 km*, 1 307 000 mieszk. (1956); gł. m. Augsburg. Jedno z głównych księstw średniow. królestwa niem. obejmowało obszar niem. Szwajcarii, Alzacji, pd. Badenii, Wirtembergii i bawarskiej Sz.; od 496 należała do państwa Franków, 1096—1268 do Hohenstaufów, 1268 rozpadła się na wiele części. SZWABOWIE, Swebowie, grupa zach.germańska zamieszkała między Renem i Łabą, dialekt grupy góraoniem. (hochdeutsch). J. Szujski  949 SZTUKA Rozwój sztuk plastycznych kręgu europejsko-śródziemnomorskiego Sztuka starożytna (III tysiąclecie p.n.e — 300 n.e.) Sztuka egipska (ok. 2800 — 700 p. n. e.) Okresy Starego (ok. 2800 — 2200), Średniego (ok. 2100 — 1750) i Nowego Państwa (ok. 1600 — 700 p. n. e.) Cechy charakterystyczne. Monumentalność, dążenie do jasnej, zamkniętej formy; w architekturze i rzeźbie główny materiał — kamień; architektura przeważnie o charakterze sakralnym (piramidy — grobowce, świątynie); rzeźba pełna o przedstawieniach figuralnych ujętych frontalnie (posągi bóstw i faraonów) i relief (stele grobowe); malarstwo ścienne i na papirusach; rzemiosło artyst: wyroby z metalu, kości słoniowej, drewna, glin^r. ziela. Piramida Cheopsa w Cizeh koło Kairu ok. 2600; świątynie w Karnaku i Luksorze XIV — XIII w.; Wielki Sfinks w Gizeh ok. 1400; głowa Nefretete XIV w. Sztuka Mezopotamii (ok. 3000 — ok. 540 p. n. e.) Sztuka sumero-akkadyjska, asyryjska i babilońska. Cechy charakterystyczne. Monumentalna architektura świecka i sakralna; zespoły pałacowo-sakralne, zigguraty, obwarowania; materiał — cegła z gliny suszonej, ozdoby z glazurowanej; rzeźba w kamieniu dekor., figuralna (pełna i relief) ujęta hieratycznie (sceny wojenne, z polowań, uczt, fantastyka zwierzęca); malarstwo: mozaiki, freski, polichromie; rzemiosło artyst.: brązownictwo, gliptyka, wyroby z kości słoniowej, pieczęcie cylindryczne. Dzieła. Asyria: wiszące ogrody Semiramidy IX w.; pałac Sargona II w Khorsabad VIII w.; pałac w Niniwie VII w.; posąg Assur-Nassir-Pala z Nimrud IX w.; konający lew — relief ok. 650. Babilonia: świątynia w Ur ok. 2000; pałac Nabuchodonozora VII w.; brama bogini Isztar w Babilonie; stela zwycięstwa Naramsina ok. 2600; stela Hammurabiego XVIII w. Sztuka egejska (ok. 2000 — 1200 p. n. e.) Obejmuje wschodnią część Morza Śródziemnego. Główne ośrodki: Kreta, później Peloponez (sztuka mykeńska). Cechy charakterystyczne. Wysoko rozwinięta architektura świecka; malowidła ścienne o charakterze dekoracyjnym; ceramika ze stylizowanymi motywami roślinnymi i fauny morskiej, figurki, broń, naczynia. Dzieła. Pałace w Knossos na Krecie ok. 1700; Brama Lwów w Mykenach ok. 1500. Sztuka grecka (X w. p. n. e. — przełom n. e.) Okresy: najwcześniejszy i archaiczny X — VI w., klasyczny V — poi. IV w. oraz hellenistyczny poi. _ IV w. — przełom n. e. Główne ośrodki: Crecja i Azja Mniejsza; także pd. Italia. Cechy charakterystyczne. Logika, harmonia, umiar, poszukiwanie jedności kompozycyjnej, podporządkowanie szczegółów całości; w architekturze wprowadzenie porządków architekt: doryckiego,_ jońskiego, korynckiego; gł. typ — świątynia, materiał — kamień; w rzeźbie dążenie do kanonu piękna w oparciu o przedstawioną z poprawnością anatomiczną postać ludzką, poszukiwanie właściwych proporcji ciała ludzkiego; gł. temat — człowiek, przedstawienia mitologiczne; w okresie hellenistycznym dążenia realistyczne, wirtuozeria formy; zabytki malarstwa monumentalnego nie zachowały się; rzemiosło artyst: ceramika (malarstwo wazowe czarnofigurowe, czerwonofigurowe), terakota, wyroby z metalu, złotnictwo, chryzelefantyna. Sztuka grecka jest źródłem inspiracji stylów eur. czasów nowożytnych. Twórcy i dzieła. Architektura: świątynie na Akropolu w Atenach V w.: Partenon, świątynia Nike, Erechteion, Propyleje; świątynia Posejdona w Pestum. Rzeźba: V w. Fidiasz (posągi Ateny i Zeusa oraz fryz partenoński), Myron (Dyskobol), Poliklet (Doryforoś); IV w. Lizypp, Praksyteles — (posąg Hermesa z Dionizosem), Skopas i Leochares (Apollo Belwederski); II w. posągi Nike z Samotraki i Wenus z Milo; I w. p. n. e. Laokoon. Malarstwo: Polygnot V w. i Apelles IV w. Sztuka rzymska (VI w. p. n. e. — IV w. n. e.) Na terenie Italii poprzedziła ją sztuka etruska IX — VI w.: architektura, rzeźba, malarstwo. Cechy charakterystyczne sztuki rzymskiej. Wpływy etruskie i greckie; utylitaryzm, laickość, reprezentacyjność; rozwinięta urbanistyka; w architekturze monumentalne budynki świeckie i sakralne; adaptacja i modyfikacja porządków architektonicznych gr. (toskański i kompozytowy); sklepienia kolebkowe, krzyżowe, kopułowe; często budowle na planie centralnym; użycie cegły i kamienia; rzeźba: kopie rzeźb gr., realist, reliefy i rzeźba rrtretowa, malarstwo dekoracyjne (pompejańskie w. n. e.), freski; rzemiosło artyst.: złotnictwo, medalierstwo, brązownictwo, meblarstwo. Twórcy i dzieła. Architektura: teoretyk architektury Witruwiusz, I w. p. n. e.; Forum Romanum, Łuk Tytusa i Colosseum w Rzymie, Akwedukt Agryppy w Nlmes, I w. n. e., Panteon i Termy Karakalli w Rzymie oraz Willa Hadriana w Tivoli, II w. Rzeźba: płaskorzeźby Ara Pacis Augustae i Łuku Tytusa w Rzymie, I w. n.e.; na kolumnie Trajana w Rzymie, II w.; posąg konny Marka Aureliusza na Kapitolu w Rzymie, II w. Sztuka średniowieczna (IV — XV w.) Sztuka starochrześcijańska (I — V w.) Do III w. w ramach sztuki antycznej rozwija się na podłożu sztuki rzymskiej, głównie w Italii; od IV w. także i na chrzelc. Wschodzie. Cechy charakterystyczne. Kontynuacja tradycji sztuki rzymskiej przy jej adaptacji do nowych potrzeb kultowych; w architekturze do III w. katakumby; od IV w. gł. typ budowli sakralnej — bazylika, obok niej budowle centralne; wnętrza bogato zdobione freskami i mozaikami; rozwinięta gaskorzeźba (sarkofagi); malarstwo figuralne 1 symiliczne, obok ściennego i mozaiki także miniatury rękopisów; ukształtowanie się cbrześc. ikonografii; rzemiosło artyst.: wyroby z kości słoniowej, emalie, tkaniny. Dzieła. Architektura: katakumby w Rzymie i Neapolu, od I w.; bazyliki w Rzymie: nie istniejąca Sw. Piotra oraz S. Maria Maggiore, IV w. i S. Sabina, V w.; rotunda S. Costanza w Rzymie. Malarstwo: mozaiki w S. Costanza, IV w. i S. Pudenziana, V w. w Rzymie. Sztuka bizantyńska (V — XV w.) Sztuka cbrześc. Wschodu z gł. centrum w Bizancjum; enklawy we Włoszech. Okresy rozkwitu za ces. Justyniana, VI w., „renesans macedoński“ IX — XII w. I „renesans Paleologów“ XIII — XV w. Cechy charakterystyczne. Rozwój ba podłożu sztuki starochrześc., kontynuacja tradycji antyku; w architekturze łączenie budowli centralnej z planem podłużnym; wysoki poziom wiedzy konstrukcyjnej przy użyciu sklepień kopułowych; bogata dekoracja wnętrza mozaikami i freskami, mała dbałość o stronę zewn.; rzeźba ornamentalna, rzadko figuralna; bujny rozwój malarstwa monumentalnego (mozaiki, freski), tablicowego i miniaturowego; styl monumentalny, hieratyczny, idealistyczny; w rzemiośle artyst. rozwinięte złotnictwo. emalie, wyroby z kości słoniowej, gliptyka, tkaniny. Tradycje sztuki bizantyńskiej przetrwały w sztuce ruskiej do XVII w. Dzieła i twórcy. Architektura: w Rawennie S. Vitale i S. Apollinare in Classe, VI w.; Hagia Sophia w Konstantynopolu, architekci Anthemios z Tralles i Izydor z Miletu, VI w.; bazylika Sw. Marka w Wenecji, XI w. Malarstwo: mozaiki w Rawennie w S. Vitale i S. Apollinare Nuovo, VI w. Sztuka przedromańska 1 romańska (VIII—XIII w.) Przedromańska sztuka karolińska we Francji i Niemczech IX — X w. Od X w. sztuka romańska z gł. centrum we Francji, obejmuje Europę zach., pd., pn. i środk.  SZTUKA 950 Cechy charakterystyczne. W architekturze rozwój budowli bazylikowych, wzbogacenie ich planu; masywność struktury, zwartość proporcji; jasność w układzie spiętrzonych brył, wysoki rozwój techniki sklepiennej przy stosowaniu sklepień kolebkowych, krzyżowych, kopuł i in.; we wnętrzach arkady i filary krzyżowe; luk pełny; rzeźba głównie monumentalna, związana z architekturą (portale, kapitele kolumn), figuralna, zwierzęca, często fantastyczna, roślinna, geometryczna; malarstwo głównie monumentalne i miniaturowe, witraże; monumentalność kompozycji, poczucie dekoracyjne, idealizm; rzemiosło artyst.: zlotnictwo, emalierstwo, wyroby z kości slon., brązownictwo (drzwi), tkaniny. Dzieła. Architektura karolińska: kaplica Karola W. w Akwizgranie, przełom VIII/1X w. Romanizm — we Francji Notre-Dame-la-Grande w Poitiers, XI — XII w. i kościół w Vćzelay, XII w.; we Włoszech S. Ambrogio w Mediolanie, XI — XII w. i katedra w Pizie, XI w.; w Niemczech kościół św. Michała w Hildesheim, XI w.; w Anglii katedry w Lincoln i Durham, XI — XII w.; w Polsce przedromańska rotunda św. Feliksa i Adaukta na Wawelu, X w. i romańskie kolegiaty w Opatowie i Tumie pod Łęczycą, XII w. Rzeźba: we Francji zespoły rzeźbiarskie kościołów w Moissac, XI — XII w., z XII w. w Autun i Notre-Dame-Ia-Grande w Poitiers; portal królewski katedry w Chartres, XII w.; we Włoszech rzeźbiarz B. 	Antelami, XII w. Malarstwo: freski w Saint-SavIn-sur-Gartempe we Francji, XII w. Sztuka gotycka (XII — XV w.) Główne centrum Francja; zasięg jak sztuki romańskiej; styl przejściowy XII — XIII w.; styl dojrzały (we Francji „promienisty") XIV w.; styl późny (we Francji „płomienisty") XV w. W niektórych krajach gotyk trwa do XVI w. Cechy charakterystyczne. W architekturze rozwój budowli bazylikowych i halowych; oprócz architektury sakralnej wysoki rozwój świeckiej (zamki, ratusze, kamienice); dzięki udoskonalonym sklepieniom krzyżowo-żebrowym i systemowi filarowo-szkarpowemu z lukami odporowymi doskonałość i lekkość konstrukcji, mała masa ścian, wielkie okna; luk ostry; dekoracja monumentalna podporządkowana architekturze; rzeźba w kamieniu i później w drzewie; malarstwo monumentalne i tablicowe, miniatury, grafika; w rzeźbie i malarstwie rozwój w kierunku realistycznym; w rzemiośle artyst. rozwinięta wytwórczość cechowa we wszystkich dziedzinach. Twórcy i dzieła. Architektura: we Francji katedry w Chartres, koniec XII w. — XIII, Reims, XIII — XIV w., Amiens XIII w. i Notre-Dame w Paryżu XII — XIII w.; w Anglii katedry w Salisbury XIII w. i Canterbury, XI — XVI w.; w Niemczech katedry w Kolonii, od XIII, ukończ, w XIX w., Bambergu XIII w. i Ulm XII — XV w.; we Włoszech katedra w Mediolanie XIV w. i pałac Dożów w Wenecji XIV—XV w.; w Hiszpanii katedra w Burgos XIII w.; w Polsce kościoły Mariacki w Krakowie XIV — XV w. i Gdańsku XIV — pocz. XVI w. oraz Barbakan w Krakowie, koniec XV w. Rzeźba: zespoły rzeźbiarskie z w. XIII katedr w Chartres, Amiens i Reims; we Włoszech rodzina Pisanów XIII — XIV w.; w Niderlandach C. Sluter przełom XIV/XV w.; w Polsce i Niemczech Wit Stwosz przełom XV/XVI w.: Ołtarz Mariacki w Krakowie, koniec XV w. Malarstwo: we Francji z XV w. Pietà z Awinionu i miniatury braci Limbourg; we Włoszech wyłamanie się z bizantynizmu w kierunku protorenesansowym reprezentują Cimabue XIII w., w końcu XIII i I poł. XIV w. Duccio i Giotto, nurt gotycki — S. Martini; w Niemczech K. Witz, I poł. XV w.; na przełomie w. XV/XVI M. Neithardt (Grünewald); w Polsce XV w. malarstwo małopolskie (Opłakiwanie z Chomranic), tryptyki krakowskie. Sztuka nowożytna (XV — XIX w.) Sztuka Renesansu (XV — XVI w.) Główne ośrodki Włochy (Florencja, Rzym, Wenecja) i Niderlandy od XV w.; w innych krajach eur. oprócz Europy wsch. od XVI w. Wczesny renesans w XV w. (we Włoszech „quattrocento"), późny XVI w. (we Włoszech „cinqnecento"). Cechy charakterystyczne. Twórcze nawiązanie do antyku (stąd nazwa „Odrodzenie"); poszukiwanie jasności i harmonii kompozycji; rozwój teorii sztuki; w architekturze przejęcie wielu elementów architektury i ornamentyki antycznej; rzejrzystość proporcji i podziałów; obok buownictwa kościelnego rozwój świeckiego; w rzeźbie i malarstwie zwrot ku naturze i realizm oparty na studiach anatomii ciała ludzkiego i naukowo poprawnej perspektywie; tematyka mitologiczna i religijna, portrety; rzeźba monumentalna i statuaryczna w kamieniu, brązie i terakocie; w malarstwie freski, malarstwo tablicowe od końca XV w. olejne, miniatura; zagadnienia przestrzeni, światłocienia (sfumato) i koloru; rozwój grafiki; pejzaż jest ważnym elementem kompozycji; w okresie późnego Renesansu tendencje manieryzmu (1530—1600): w rzeźbie i malarstwie uwysmuklenie postaci, wyrafinowanie, stylizacja, elegancja ruchu, idealizm; w rzemiośle artyst. rozwój przedmiotów zbytku i użytkowych — zlotnictwo, ceramika, meble. szkło, tkaniny itp. Twórcy i dzieła. Architektura: we Włoszech XV w. F. Brunellesco (S. Lorenzo, kaplica Pazzich, kopula katedry we Florencji), L. B. Alberti, XV/XVI w. D. Bramante (Tempietto w Rzymie), Michał Anioł (Biblioteca Laurenziana we Florencji, plac kapitoliński w Rzymie), XVI w. A. Palladio (Villa Rotonda pod Vicenzą), bazylika Sw. Piotra w Rzymie (Bramante, Saneallo, Michał Anioł. Vignola) XVI — XVII w., Palazzo Farnese w Rzymie XVI w.; w Hiszpanii XVI w. J. de Herrera (Escurial); we Francji XVI w. P. Lescot; zamki w Chambord i Blois; w Niderlandach XVI w. C. Floris (ratusz w Amsterdamie); w Polsce XVI w. Franciszek Florentczyk (Zamek wawelski). B. Berecci (kaplica Zygmuntowska), B. Morando (Zamość); zamki w Baranowie i Krasiczynie, XVLXVII w.; typowym pol-. skim elementem jest attyka Rzeźba: we Włoszech w XV w. L. Ghiberti (brązowe drzwi baptysterium we Florencji). J. délia Quercia, Donatello (pomnik Gottamelaty w Padwie, Dawid), A. Verrocchio (pomnik Colleoniego w Wenecji), A. i L. della Robbia (terakota); XVI w. Michał Anioł (Walka centaurów, David, Pietà, posąg Mojżesza w Rzymie, grobowce Medyceuszów we Florencji); rzeźba manierystyczna XVI w. B. Cellini (złotnictwo) ; we Francji XVI w. J. Goujon, G. Pilon; w Polsce XVI w. B. Berecci, J. Padovano, J. Michałowicz, S. Gucci — bujny rozwój rzeźby nagrobkowej. Malarstwo: we Włoszech szkoły: florencka, lombardzka, rzymska, umbryjska, parmeńska, wenecka; w XV w. Masaccio (freski w S. Maria del Carmine we Florencji), P. Ucello, P. della Francesca, A. Mantegna, S. Botticelli (Narodziny Wenus, Wiosna); XV/XVI w. Leonardo da Vinci (Ostatnia Wieczerza, fresk w kościele S. Maria delle Grazie w Mediolanie, Mona Lisa), XVI w. Rafael (freski w Watykanie, Madonna Sukstyńska), Michał Anioł (freski w kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie); w szkole weneckiej AVI w. Giorgione (śpiąca Wenus), Tycjan (Miłość niebiańska i ziemska, portrety), P. Veronese, Tintoretto; manieryści A. Bronzino i Parmifianino; w Niderlandach w XV w. J. i H. van yck (ołtarz gandawski), R. van der Wevden, H. Memling, XV/XVI w. H. Bosch, XVI w. P. Bruegel st.; w Niemczech XV/XVI w. A. Durer, L. Cranach, H. Holbein; we Francji J. Fouquet, XVI w. T. 	Clouet i szkoła Fontainebleau; w Hiszpanii XVI w. manierysta El Greco; w Polsce miniatorska szkoła krakowska XVI w. (kodeks Behema, Stanisław Samostrzelnik). Sztuka Baroku (koniec XVI w. — III ćwierć XVIII w.) Właściwy Barok we Włoszech, Hiszpanii, Flandrii, Europie środk. oraz Rosji od ok. 1700, częściowo we Francji. Przeciwstawny mu nurt klasycyzujący silny we Francji i Holandii, dominujący w Anglii; wczesny Barok poważny i surowy, dojrzały bogaty, bujny, dynamiczny, późny uspokojony, w niektórych krajach styl Rokoka 1720—70. Sztuka wczesnego i dojrzałego Baroku (koniec w. XVI — 1720) Cechy charakterystyczne. Reprezentacyjność, dążenie do powiązania w jedną całość kompozycyjną architektury, rzeźby i malarstwa, dynamika; w architekturze silne kontrasty form i świa 951 SZTUKA tlocienia, efekty malarskie (stiuki, marmury), stosowanie wielkich porządków arch., przepych dekoracji, w późnym okresie płynność linii, wielkie założenia paiacowo-parkowe i miejskie, rzeźba pałacowo-parkowa, pomnikowa, kościelna, realizm, dynamika, wirtuozostwo formy; malarstwo ścienne iluzjonistyczne, w malarstwie sztalugowym i grafice wyodrębniają się rodzaje: obok portretu malarstwo rodzajowe, krajobraz, martwa natura; bujny rozwój rzemiosła artyst.; powstanie pierwszych manufaktur. Twórcy i dzieła. Architektura : we Włoszech XV1/XVII w. G. B. Vignola i G. della Porta (Il Gesù w Rzymie — prototyp jezuicki kościoła popularnego w Baroku, o jednej nawie z rzędami kaplic po bokach, z kopulą); XVII w. L. Bernini (kolumnada przed bazyliką Św. Piotra w Rzymie); F. Borromini, twórca Baroku o płynnych formach (S. Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie), B. Longhena, XVIII w. F. Juvarra, L. Vanvitelli (pałac w Caserta); w Hiszpanii XVII/XVIII w. J. Churriguera; w Niemczech i Austrii XVII/XVIII w. J. Fischer von Erlach, L. Hildenbrandt, B. Neumann, Dientzenhoferowie; we Francji XVII/XVIII w. T. Hardouin-Mansart (założenia placów królewskich, pałac wersalski, Grand Trianon w Wersalu, kościół Inwalidów w Paryżu), nurt klasycyzujący C. Perrault (fasada kolumnowa Luwry), architektura ogrodów Le Nôtre; w Polsce XVII w. G. Trevano (kościół Sw. Piotra i Pawła w Krakowie), Tylman z Gameren (kościół Sw. Anny w Krakowie, pałac Krasińskich i kościół Sakramentek w Warszawie), A. Locci (pałac w Wilanowie), XVIII w. P. Ferrari. Rzeźba; we Włoszech XVII w. L. Bemini (Apollo i Dafne, Ekstaza iw. Teresy); we Francji XVII/XVIII w. P. Puget, A. Coysevox, Girardon; w Niemczech XVII/XVIII w. A. Schlüter; w Polsce XVII w. G. B. Falooni (stiuki), XVII/XVIII w. B. Fontana. Malarstwo: we Włoszech koniec XVI w. bolońska Akademia Carraccich, XVII w. M. A. Caravaggio, G. 	Reni, Domenichino, D. Feti, B. Strozzi, malarstwo iluzjonistyczne P. da Cortona, A. Pozzo; we Flandrii XVII w. P. P. Rubens (Zdjęcie z krzyża, cykl obrazów Marii Medici, portret Heleny Fourment), J. Jordaens, A. van Dyck (portrety), F. Snyders, D. Teniers; w Holandii XVII w. Rembrandt (Lekcja anatomii doktora Tulpa, Straż nocna, Powrót syna marnotrawnego, portrety), J. Vermeer v. Delft, F. 	Hals, pejzażyści J. van Goyen i J. Ruisdael; w Hiszpanii XVII w. J. de Ribera, F. Zurbarán, B. E. Murillo, D. Velasquez (Poddanie Bredy, Las Meninas, Prządki); we Francji XVII w. G. de la Tour, bracia Le Nain, J. Callot, N. Poussin, C. Lorrain, P. de Champaigne, Ch. Le Brun; w Austrii XVIII w. F. A. Maulpertsch; w Czechach XVII w. K. 	Skfeta; w Polsce XVII w. T. Dolabella, F. Lexycki. J. Siemiginowski, rytownicy J. Falk i J. Ziarnko. Sztuka Rokoko (1720 — ok. 1770) Ostatnia faza Baroku; styl ten obejmuje przede wszystkim dekorację i wnętrza, rzeźbę i malarstwo; gł. ośrodki Francja (jako styl Ludwika XV), Europa środk., Wenecja, Rosja. Cechy charakterystyczne. Płynność i miękkość linii, elegancja, intymność, asymetria detalu, zamiłowanie do pastelowej gamy barw; w ornamentyce charakterystyczny motyw muszli (rocaille) i motywy chińskie; rozwinięta rzeźba dekoracyjna (stiuki i snycerstwo); malarstwo dekoracyjne, sztalugowe, miniatury, akwarele, pastele; tematyka rodzajowa (sceny pasterskie), mitologiczna, religijna; wielki rozwój rzemiosła artyst. zbytkowego, wynalezienie sposobu produkcji porcelany w Europie, bujny rorwoj meblarstwa, zwłaszcza we Francji i Anglii (T. Chippendale). Twórcy i dzieła. Architektura i wnętrza: we Francji J. A. Melssonier; w Niemczech M. D. Pöppclmann (Zwinger w Dreźnie), J. Ch. Knöffel, C. Knobelsdorf (Pałac Sanssouci); w Rosji B. Ra- strelli (pałace Zimowy w Leqingradzie i w Carskim Siole, dziś Puszkin); w Polsce architekci sascy i Fontanowie (pałace warszawskie); w późniejszym okresie ośrodek w Wilnie — J. K. Glaubitz. Rzeźba: we Francji G. Coustou, J. B. Pigalle, E. M. Falconet (pomnik Piotra W. w Leningradzie); rozwój rzeźby ogrodowej; w Polsce bogata rzeźba kościelna. Malarstwo: we Francji A. Watteau (Odjazd na wyspę Cyterę), F. Boucher, J. F. Fragonard, J. B. S. Chardin; we Włoszech szkoła wenecka — G. 	B. Piazzetta, G. B. Tiepolo, weduciści A. Canale, B. Bellotto (tworzył także w Polsce), F. Guardi; w Niemczech grafik D. Chodowiecki; w Polsce S. Czechowicz, T. Kuntze. Sztuka Klasycyzmu (ok. 1760 — ok. 1830) Nurt klasycyzujący istniał równolegle do barokowego od Renesansu; stał się dominujący w II poł. XVIII w.; wzrost zainteresowania starożytnością (odkrycie Pompei 1748, badania Winckelmanna, ryciny Piranesiego; w Polsce działalność S. K. Potockiego); przejaw prądów Oświecenia. We Francji styl Ludwika XVI (ok. 1760—92), dyrektoriat (1795—99), empire (1804—15); style te w innych krajach eur. stosowano głównie do wnętrz i rzemiosła artyst Na ogół podział na wczesny klasycyzm (do ok. 1800; w Polsce styl St. Augusta) i późny klasycyzm. Cechy charakterystyczne. Zwrot do antyku, poszukiwanie jasnej, racjonalnej kompozycji; w architekturze stosowanie portyków i kolumnad; wczesna faza elegancka, lekka, późna — surowa, reprezentacyjna; rzeźba figuralna i płaskorzeźba, także stiuk, dekoracyjna i portretowa; malarstwo dekoracyjne (arabeski, groteski), sztalugowe — tematy mitologiczne i historyczne, portret; rozwój miniatury; rozwój wszystkich rzemiosł artyst. związanych z wyposażeniem wnętrz: meblarstwa (w Anglii T. Sheraton i G. Hepplewhite, w Polsce meble kolbuszowskie), ceramiki (Wedgwood, Sevres, Wiedeń, Berlin, Petersburg, w Polsce Belweder, Korzec, Baranówka). Twórcy i dzieła. Architektura: w Anglii klasycyzm palladiański od XVI w.: I. Jones XVI/XVII w., XVII/XVIII w. Ch. Wren, I. Vanburgh, XVIII w. bracia Adam; we Francji XVIII w. J. A. Gabriel (Petit Trianon w Wersalu, pałace na Place de la Concorde w Paryżu); C. N. Ledoux, J. C. Soufflot (Panteon w Paryżu), XIX w. J. F. Ćhalgrin (Łuk Triumfalny w Paryżu), C. Percier i P. F. L. Fontaine (twórcy stylu empire); w Niemczech XIX w. G. Langhans, K. F. Schinkel, L. v. Klenze (Gliptoteka w Monachium); we Włoszech XVIII w. G. Piermarini (La Scala w Mediolanie); w Rosji XVUI w. W. Bażenow, M. Kazakow, XVIII/XIX w. G. (Juarenghi, XIX w. A. Zacharów (Admiralicja w Leningradzie), K. Rossi (urbanistyka); w Polsce XVIII w. E. Szreger (fasada kościoła Karmelitów w Warszawie), D. Merlini i Ch. Kammsetzer (Łazienki, wnętrza Zamku Król. w Warszawie), S. B. Zug (kościół ewangelicki w Warszawie), W. Gucewicz (klasycyzm wileński), XIX w. P. Aigner (kościół Sw. Aleksandra w Warszawie), J. Kubicki (Belweder w Warszawie), A. Corazzi (pałac Staszica i Teatr Wielki w Warszawie). Rzeźba: we Włoszech XVIII/XIX w. A. Canova, w Danii B. Thorwaldsen (pomniki ks. J. Poniatowskiego i M. Kopernika w Warszawie); we Francji XVIII w. J. A. Houdon; w Niemczech XIX w. G. Schadow, Ch. Rauch; w Polsce XVHI w. P. Le Brun, XIX w. J. Tatarkiewicz. Malarstwo: we Francji XVIII w. M. Q. Latour, J. B. Greuze, E. Vigée-Lebrun. XVIII/XÎX w. J. L. David (Przysięga Horaciuszy), XIX w. F. Gérard, J. H. D. Ingres (Źródło), E. Isabey (miniatury); w Szwajcarii XVIII w. A. Kauffmann (portrety); w Niemczech A. R. Mengs XVIII w.; w Anglii rozwój malarstwa portretowefo i krajobrazowego w XVIII w.: J. Reynolds, . Gainsborough, R. Romney; w Rosji XVIII/XIX w. D. 	Lewicki, O. Kiprenski; w Polsce XVIII w. M. Bacciarelli, XVIII/XIX w. F. Smuglewicz, I. P. Norblin, Z. Vogel, XIX w. A. Brodowski. Sztuka nowoczesna i współczesna (XIX — XX w.) Sztuka Romantyzmu (1800 — 1860) swoboda wypowiedzi artysty, prymat uczucia, zwrot _ , , . . . tt i ttttttt ^u przeszłości narodowej, zainteresowanie średnioTendencjo p rerom antyczne juz w II poi. XVIII wieczem, historyzm; na pierwszy plan wvsuwa «¡ie w.: angielskie ogrody naturalne (pejzażowe), sztucz- malarstwo i rzeźba, architektura schodzi na dalszy; ne ruiny, sentymentalne i parkowe budowle „go- w architekturze neogotyk, który później przeradza tyckie". Romantyzm rozwija się równolegle do kia- się w eklektyczne nawiązanie do stylów dawnych sycyzmu i przeciwstawia mu się. epok, trwające do końca XIX w.; w rzeźbie silniejCechy charakterystyczne. Indywidualna sze związki z klasycyzmem (forma); w malarstwie  SZWABSKO-BAWARSKA WYŻYNA 952 rozwój malarstwa narodowego, przede wszystkim historycznego, a także pejzażowego i rodzajowego; we Francji i w Anglii najważniejsze zagadnienia koloru i światła, w Niemczech linii; w rzemiośle artyst. nowe style wnętrza; we Francji styl Ludwika Filipa 1830—48, w Europie środk. Biedermeier II ćw. XIX w.; powolny upadek rzemiosła artyst., początek masowej produkcji maszynowej; naśladownictwo stylów hist. Twórcy i dzieła. Architektura: w Anglii neogotyk od poł. XVIII w.; R. Morris, Ch. Barry (parlament w Londynie poł. w. XIX); we Francji Viollet-le-Duc (teoretyk neogotyku, autor licznych rekonstrukcji), Ch. Garnier (Opera paryska); w Niemczech G. Semper; w Belgii J. PoUaert; w Polsce H. Marconi, A. Idźkowski. Rzeźba: we Francji F. Rude (Marsy Hanka na Łuku Triumfalnym w Paryżu). Malarstwo: w Hiszpanii F. Goya XVIII/XIX w. (portrety Mai, Rozstrzelanie powstańców, Ca~ prichos); w Anglii pejzażyści W. Turner, J. Constable, F. Bonnington; we Francji F. Gros, T. Géricault (Tratwa Meduzy), E. Delacroix (Wolność prowadząca lud na barykady); w Niemczech nazareńczycy dążący do odnowy malarstwa religijnego (I. F. Overbeck i in.), M. Schwind, K. D. Friedrich; w Polsce A. Orłowski, P. Michałowski (obrazy olejne i akwarele), A. Grottger (cykle z walk wolnościowych Polski: Polonia, Lituanie, Warszawa). Sztuka II połowy XIX w. Różnorodne tendencje i kierunki. Przodującym ośrodkiem jest Francja. Cechy charakterystyczne. W architekturze od III ćw. XIX w. rozwój budownictwa przemysłowego, bloki mieszkaniowe, wieżowce, osiedla; użycie nowych materiałów: żelaza, żelazobetonu, szkła; rozwój urbanistyki; panowanie stylów historycznych; w malarstwie realizm (1845—1870, w Europie wseh. do 1890) o akcentach demokratycznych, rozwój narodowego malarstwa rodzajowego, pejzażowego i historycznego; od ok. 1870 we Franâi impresjonizm w malarstwie (wrażeniowość, stuum w plenerze, jasne barwy, problem światła); ed ok. 1895 we wszystkich gałęziach sztuki rozwija się modernizm (zw. secesją, Art Nouveau, Jugendstil), przygotowany w Anglii dążeniem do odnowy rzemiosła artyst. (J. Ruskm, W. Morris); w architekturze reakcja przeciw historyzmowi, poszukiwanie stylu narodowego, głównie w dekoracji; w rzeźbie i malarstwie dekoracyjność, akcentowanie linii, elementy symbolizmu; we Francji tendencje te tylko częściowo przejawiają się w malarstwie postimpresjonistów, akcentujących kolor i budowę obrazu. Twórcy i dzieła. Architektura: II poł. XIX w. Baltard (Hale Centralne w Paryżu, 1854), Wieża Eiffla, 1889. Realizm. Malarstwo: we Francji szkoła barbizońska pejzażystów z T. Rousseau; T. Millet, H. Daumier (litografia Ulica Transnonain), G. Courbet (Kamieniarze); w Niemczech A. Mentzel, W. Leibl; w Rosji „pieriedwiżnicy“, Sóźniej I. Riepin, W. Surikow; na Węgrzech i. Munkécsy; w Polsce H. Rodakowski (portret matki), malarze rodzajowi A. Kotsis i J. Szermen- towski; J. Matejko (wielkie obrazy hist. Kazanie Skargi, Unia Lubelska, Rejtan, Batory pod Pskowem, Bitwa pod Grunwaldem); M. i A. Gierymscy, J. Chełmoński. Impresjonizm. We Francji w malarstwie E. Manet (Śniadanie na trawie), E. Degas, główna grupa C. Monet, A. Renoir, C. Pissarro, A. Sisley; rzeźbiarz A. Rodin; w Niemczech malarz M. Liebermann; w Polsce J. Pankiewicz, W. Podkowiński, L. Wyczółkowski, O. Boznańska. Postimpresjonizm. We Francji malarze P. Cézanne, P. Gauguin, Holender V. van Gogh; pointyliści E. Seurat i P. Signac. Modernizm i symbolizm. We Francji malarze J. Puvis de Chavannes. nabiści (M. Denis); rzeźbiarz A. Bourdelle; w Niemczech H. Thoma, A. Feuerbach, H. von Marées; w Szwajcarii A. Böcklin, F. Hodler; w Rosji grupa „Mir iskusstwa“; w Polsce w architekturze S. Witkiewicz (styl zakopiański), w rzeźbie X. Dunikowski, w malarstwie grupa „Młodej Polski“ (S. Wyspiański, J. Malczewski), W. Wojtkiewicz, W. Slewiński. Sztuka XX w. Rozliczne kierunki i tendencje. Cechy charakterystyczne. W architekturze dalszy rozwój urbanistyki, budownictwo typowe, nowe materiały: prefabrykaty, masy plastyczne; poszukiwanie stylu współczesności: konstruktywizm, funkcjonalizm, prostota brył, dążenie do połączenia architektury z rzeźbą, malarstwem i rzemiosłem artyst; poza Francją ważnymi ośrodkami są Holandia, Włochy, Ameryka. W rzeźbie i malarstwie kontynuacja tradycji postimpresjonistycznej, rozwój w kierunku antyrealistycznym, zagadnienia formy i koloru. W rzemiośle artyst rozwój w kierunku funkcjonalizmu urządzenia wnętrza. W ZSRR od ok. 1930, w krajach demokracji ludowej od ok. 1950 realizm socjalistyczny; nawiązanie do tradycji narodowej, klasycyzmu w architekturze, realizmu XIX w. w malarstwie. Kierunki, twórcy i dzieła. Architektura: we Francji bracia Perrault, Le Corbusier; w Niemczech W. Gropius, współcześnie Niemayer; w Ameryce F. L. Wright, w Holandii V. den Roe; w Polsce B. Pniewski. Rzeźba i malarstwo: prymitywizm 1886 H. Rousseau; fowizm 1906 A. Dérain, M. Matisse, R. Dufy, M. Vlaminck; kubizm 1907 malarze P. Picasso, G. Braque, F. Léger, rzeźbiarz ros. A. Archipenko; futuryzm z gł. ośrodkiem we Włoszech 1909 malarz U. Boccioni; ekspresjonizm ok. 1905, gł. ośrodek w Niemczech K. Nolde, O. Kokoschka, we Francji malarze M. Chagall, G. Rouault, Ch. Soutine; abstrakcjo n i z m 1912 malarz W. Kandinsky, rzeźbiarz H. Arp — rozwój po ostatniej wojnie, zwłaszcza w Ameryce; neoplastycyzm 1917 malarz hol. P. Mondrian; surrealizm 1924 malarze E. de Chirico, P. Klee, J. Miro, S. Dali, taszyzm 1950; w Polsce rzeźbiarze X. Dunikowski, H. Kuna, E. Wittig; formizm 1917—22, T. Czyżewski, Z. Pronaszko, L. Chwistek; k a piżm od 1923, J. Czapski, J. Cybis, Z. Waliszewski, E. Eibisch. Prądy neorealistyczne w Europie zach. Realizm socjalistyczny w ZSRR (architekci W. Szczujew, A. Tamanian; rzeźbiarka W. Muchina). SZWABSKO-BAWARSKA WYŻYNA, rozległa wyż. w Niemczech, między Alpami na pd. zach. a Lasem Bawarskim na pn. wsch. i górnym biegiem Dunaju na pn.; średnia wys. 400—600 m, liczne ślady działalności lodowcowej, bagniste jez. i torfowiska, dość znaczne obszary lasów, na terenach otwartych rolnictwo; gł. m. Monachium. SZWABSKO-FRANKOŃSKA WYŻYNA, rozległy obszar wyż. i niecek tektonicznych w Niemczech, na pn. od górnego Dunaju; w części zach. nosi nazwę Jury SzwabskieJ, w części wscn. Jury Frankońskiej; urozmaicona rzeźba, głęboko wcięte doliny rzeczne (m. in. rz. Men), ślady działalności wulkan., żyzne gleby; gł. m. Stuttgart, Norymberga. SZWADRON [niem.], pododdział kawalerii, odpowiednik kompanii w piechocie; w armiach eur. od XVIII w. SZWAJCARIA (Schweiz, Suisse, Svizzera), rep. federacyjna w Europie zach.: graniczy z NRF, Francją, Włochami, Austrią, Liechtensteinem; na jej terytorium leżą 2 enklawy: niem. (Biisingen, Verenahof), wł. (Campione); 41 295 km*, 4 900 000 mieszk. (1954), w tym Szwajcarów mówiących po niem. 72,6V«, po franc. 20,7V«, po wł. 5,2•/«, po retoromańsku 1,1 V«; stoi. Berno; adm. dzieli się na 25 kantonów. Warunki naturalne: kraj górzysty; pd. część zajmują Alpy (ok. 60°/t pow.); największa wysokość w Masywie Monte Rosa (Dufour Spitze — 4634 m); w pn.-zach. części góry Jura (10Vt pow.); w środk. urodzajna Wyżyna Szwajcarska (30*/« Sow.), liczne rzeki obfitujące w woę i energię (Ren, Aar. Rodan, Reuss) i jeziora (Genewskie, Bodeńskie, Neuchńtelskie, Maggiore, Czterech Kantonów); w dolinach na pd. zboczach Alp klimat śródziemnomor., na wyżynie umiarkowanie ciepły z łagodną (0°C) zimą i dość gorącym latem (18°C); w górach surowy, alpejski z obfitymi opadami (przeszło 2000 mm); na wys. 2000—3200 m zaczyna się linia wiecznego śniegu; liczne lodowce (największy Aletsch). Gospodarka: mimo górzystego charakteru ziemie użytkowane roln. zajmują 52,VI* (w tym orne 6,5*/«, pastwiska 22,4*/», łąki 23,8*/•), lasy 23,8*/», inne 23,5°/«; rolnictwo dobrze rozwinięte pokrywa */s zapotrzebowania wewn.; gł. uprawy: pszenica, żyto, jęczmień, owies, ziemniaki, buraki cukr., tytoń; dobrze rozwinięta hodowla: bydło rog.,  953 świnie, owce, kozy; Sz. poza energią wodną 1 materiałami budowl. nie ma żadnych poważniejszych bogactw naturalnych; produkcja energii elektr. 13,3 mld kWh (1954); rozwinięty przemysł: precyz. (maszyny, zegarki, aparaty elektr., instrumenty pomiarowe), chem. (barwniki, lekarstwa), spoż. (czekolada, sery, mleko w proszku); sieć komunik, (dł. w km): koleje — 5131 (w tym zelektryfik. 4880), szosy 16 909; flota mor. 133 171 BRT, rzeczna 263 622 BRT; międzynar. ożywiony ruch turyst.; eksport: maszyny, zegarki, instrumenty i aparaty, art. chem., sery; import: rudy metali, surówka, maszyny, węgiel, pasze, żywność. Ustrój. Republika związkowa; konstytucja z 1874 (wielokrotne zmiany); dwuizbowy parlament wybierany na 4 lata; Rada Stanu składa się z 44 przedstawicieli kantonów i Rada Narodowa — z 196 członków wybranych w wyborach powszechnych; organem wykonawczym jest Rada Federacyjna wybierana przez E ar Lament na 4 lata w liczbie 7 osób; każdy z członów Rady F. sprawuje funkcje ministra; z jej grona co roku wybierany jest prezydent republiki; każdy z 25 kantonów ma własny organ przedstawicielski i rząd; kobiety nie mają prawa wyborczego. Historia: Obszar w starożytności zamieszkany przez celtyckich Helwetów, przechodził kolejno pod panowanie Rzymian, Burgundów i Franków; po podziale monarchii karolińskiej 843 należał najpierw do dzielnicy Lotara, później do Niemiec; 1291 kantony Schwyz, Uri i Unterwalden rozpoczęły walkę o niezależność od swych panów feudalnych, której pierwsza faza zakończyła się zwycięstwem Szwajcarów nad Leopoldem austr. pod Morgarten 1315; w następnych latach do Konfederacji Szwajcarskiej przystępowały dalsze kantony; niepodległość Szwajcarii uznał 1499 ces. Maksymilian I; suwerenność Sz. potwierdził 1648 Sakój westfalski; w XVI w. reformacja, działalność wingliego i Kalwina, wojny religijne; 1798 Francuzi przekształcili Sz. w Republikę -»-Helwecką; kongres wiedeński 1815 zagwarantował Sz. wieczystą neutralność; w XIX—XX w. Sz. udzielała schronienia licznym emigrantom polih; od 1864 była siedzibą Międzynar. Czerwonego Krzyża, a 1920—46 Ligi Narodów; w obu wojnach świat, pozostała neutralna. SZWAJCARSKA LITERATURA dzieli się na dwie odrębne językowo grupy — franc. i niem. — ściśle związane ze swymi literaturami macierzystymi, wykazujące jednak pewne odrębne cechy; ponadto istnieje też literatura sz. w języku włoskim i reto romańskim. 1) Sz. 1. w języku niem.: w średniowieczu powstają pieśni lud., zwł. o tematyce hist., dramaty rei. i polit., z minnesangerów wymienić należy: Haalauba, Steinmara; w okresie Reformacji — N. Manuela i P. Gengenbacha; w. XVIII jest okresem rozkwitu lit.; wyróżniają się teoretycy lit. Bodmer i Breitinger, liryk i powieściopisarz A. Haller, twórca idylli S. Gessner, pedagog J. H. Pestalozzi i in.; realizm XIX w. reprezentują powieściopisarze: G. Keller, J. Gotthelf i C. F. Meyer; w XX w. tworzą K. Spitteler, H. Federer i in. 2) Sz. 1. w języku franc. datuje się od XVIII w. i kontynuuje nar. tradycje moralizatorsko-wychowawcze; wymienić tu należy myślicieli: A. Viñeta, H. Amiela, powieściopisaizy: E. Roda, R. de Traza oraz wybitnego przedstawiciela lirycznej powieści C. F. Ramuza. SZWAJCARSKA MUZYKA. We wczesnym średniowieczu klasztor w St. Gallen był jednym z gł. ośrodków chorału gregoriańskiego oraz źródeł sekwencji (Notker Balbulus) i traktatów teoret.; w XVI w. L. Śenfl tworzy muzykę kość. wokalną 1 organową, a H. Glareanus pisze swój Dodekachordon — dzieło teoret. o skalach kość.; pochodzenia szwajc. są A. Honegger SZWECJA (-►francuska muzyka) i E. Jaques-Dalcroze, a za jednego z czołowych współcz. twórców eur. uchodzi Frank Martin; szwajc. kulturę muz. cechuje rozległe uprawianie śpiewu chóralnego. SZWAJCARSKA SZTUKA. Na terenie Szwajcarii znajdują się cenne zabytki arch, rzym.; w obrębie trzech gł. terytoriów językowych rozwój sz. sz. związany jest z dziejami sztuki fr., wł. lub niem.; z okresu karolińskiego i romańskiego pochodzą kościoły (Romainmótier, Payerne, Szafuza), malowidła ścienne (Münster) i miniaturowe (szkoła z St Gallen); rozwija się architektura, rzeźba i malarstwo gotyckie (katedra w Lozannie); na przełomie gotyku i renesansu Szwajcaria daje w malarstwie twórców o ogólnoeur. znaczeniu (K. Witz, U. Graf, H. Holbein); architektura renesans, w. XVI i XVII rozwija się zwłaszcza w Szwajcarii wł. i niem.; barok rozkwita w w. XVIII (Einsiedeln, St. Gallen); wybitne indywidualności malarrkie w w. XVIII i XIX (J. E. Liotard, A. Graff; w w. XIX symboliści A. Böcklin i F. Hodler); poważna jest rola architektów szwajc. w budownictwie współcz. (Le Corbusier). SZWAJCARSKA WYŻYNA, podalpejska wyż. w Szwajcarii, między Alpami na pd.-wsch. a górami Jura na pn.-zach.; dl. ok. 250 km, szer. do 60 km, średnia wys. 400—600 m; liczne jez.; na pd.-zach. zamknięta Jez. Genewskim, na pn.-wsch. Jez. Bodeńskim; lasy liściaste, rozwinięte rolnictwo i przemysł, liczne osiedla, w tym gł. miasta Szwajcarii ze stoi. Berno. SZWAJCER Jerzy, pseud. Jotes (ur. 1892), karykaturzysta; ilustracje w czasopismach kraj. i zagr.; liczne albumy karykatur; Notatnik karykaturzysty, Okiem karykaturzysty. SZWALBE Stanisław (ur. 1898), polityk i działacz spółdzielczy; w okresie okupacji w RPPS, z której ramienia wszedł do KRN, 1945—48 przewodniczący Rady Naczelnej PPS, 1947—52 wicemarszałek sejmu, 1948—54 członek KC PZPR. SZWARCE Bronisław (1834—1904), działacz radykalnego skrzydła czerwonych, członek Centralnego Komitetu Narodowego, redaktor „Ruchu“; aresztowany 23 XII 1862, osadzony w Szliselburgu, potem zesłany na Syberię; do kraju powrócił po 30 latach. SZWECJA (Sverige), lcról. parlamentarne we wsch. części Płw. Skandynawskiego; 449 000 km2, 7 290 100 micszk. (1955); stoi. Sztokholm; Sz. składa się z trzech dzielnic hist. (Götaland na pd., Svealand w części środk. i Norrland na pn.); adm. dzieli się na 24 lany. Warunki naturalne: w pn.-zach. części Sz., wzdłuż granicy z Norwegią — G. Skandynawskie (Kebnekaise 2123 m), w pn. — Wyż. Norlandzka, w środk. — obszerna nizina z licznymi jeziorami Vänem, 5500 km2, Vättem, 1900 km2, Malaren), w pd. — jałowa wyż. Smńland, żyzny piw. Skania i niziny nadmorskie; wyspy Gotlandia i Olandia. Klimat: w pn. Sz. chłodny, kontynent., w środk. i pd. łagodniejszy, bardziej morski; Sztokholm: średnia stycznia —3°, lipca +16°: na pn. kraju długie noce polarne. Ludność: Szwedzi (99°/«), wyznanie protest., na pn. Lapończycy: zaludnienie b. nierównomierne (śr. 17 na km2); 75V« ludności mieszka w środk. i pd. Sz.; ludność miejska 48V«: zatrudnionych w przem. 41*/», w roln. i leśn. 20,5V«, w handlu i transporcie 23V«; gł. m.: Göteborg, Malmö, Norrköping, Hälsingborg, Uppsala. Gospodarka: zamożny kraj przem. o wysokiej kulturze rolnej, gł. hodowla bydła; produkcja roślinna w środk. 1 pd. Sz. (siano, ziemniaki, owies, żyto, w Skanii pszenica i jęczmień); gł. bogactwem kraju, prócz surowców miner., są lasy (55V« og. pow.); rybołówstwo mor., gł. na wybrzeżu zach.; surowce miner.: ruda żelaza w Laponii (Kiruna, Gällivare) i Bergslagen (Grängesberg); łączne zasoby ok. 3 mld ton, roczna produkcja ok. 16 min ton; inne: cynk, miedź; brak węgla zastępuje częściowo produkcja energii hydroelektr. (21,3 mld kWh w 1953); przemysł b. silnie rozwinięty, zwłaszcza metalurg, (stale szlachetne, miedź elektrolit.), elektrotechn., okręt., drzewny i chem.; gl. ośrodki przem. w rejonie wielkich jezior w środk. Sz. i Skanii; system komunik. — koleje (ok. 50V« zelektryfik.), drogi, kanały — b. dobrze rozbudowany w środk. i pd. Sz.; gł. porty mor. (przeładunek w min ton 1954): Göteborg 5,5, Sztokholm 5,0, Luleä 3,5, Malmö 2,2; flota handl. 2,8 min BRT (1955); eksport: celuloza, papier, drewno i wyroby drzewne (m. in. zapałki), ruda żel. (ok. 15 min ton rocz.), stal, maszyny.; import: paliwa (m. in. węgiel z Polski), produkty rośl. i surowce włókien. Ustrój. Dziedziczna monarchia konstytucyjna; konstytucja  SZWEDZKA LITERATURA z r. 1809 (wielokrotne zmiany, ostatnia w 1929): dwuizbowy parlament: członkowie jednej izby wybierani są przez parlamenty okręgowe i rady większych miast, drugiej — pochodzą z wyborów powszechnych; rząd odpowiedzialny jest przed parlamentem. Historia: Państwo od IX w.; 1164 pierwsze arcybiskupstwo w Uppsali; w XII w. opanowanie Finlandii; 1397—1523 połączenie z Danią i Norwegią unią kalmarską; po jej zerwaniu Sz. usamodzielniła się z nar. dynastią Wazów na czele; w XVI w. reformacja; XVII w. Sz. stała się jednym z czołowych mocarstw eur.; wojny z Polska i Danią oraz udział w wojnie trzydziestoletniej przyniosły jej zdobycze terytorialne na południowych i wschodnich wybrzeżach Bałtyku; upadek potęgi w XVIII w. po klęsce Karola XII w wojnie północnej 1700—21; 1751—1818 dynastia Holstein-Gottorp; udział w wojnach przeciw Napoleonowi 1805—10; 1809 utrata Finlandii na rzecz Rosji; 1814 przyłączenie Norwegii oderwanej od Danii; od 1818 dynastia Bernadotte; 1905 utrata Norwegii, która stała się samodzielnym państwem; szybki rozwój przem.; w obu wojnach świat. Sz. pozostała neutralna; 1947 przystąpiła do planu Marshalla; od 1950 królem — Gustaw VI Adolf. Mapa Sz. na str. 251. SZWEDZKA LITERATURA. Najstarszymi pomnikami są prawa krajowe z XIII i XIV w.; w średniow. panuje lit. rei., obok niej kroniki, ballady ludowe \Folksvisa), wspólne dla całej Skandynawii. W epoce Renesansu tworzy poeta G. Stjemhjelm; pierwiastki barok. występują w utworach G. Dahlstjemy; w XVIII w. teozof E. Swedenborg wywiera wpływ na pisarzy eur.; wybitnymi poetami tego okresu byli C. 	M. Bellman i T. Thorild, przeciwnik klasycyzmu; romantyzm wykazuje dwa kierunki: mistyczno-spekulatywny (pismo „Fosforos“, zał. 1810, pisarze D. A. Atterbom, F. Palmblad i in.) oraz zwrot do staronordyckiego świata sag i baśni (czasopismo „Iduna“ od 1811, pisarze E. G. Geijer, E. Tegnćr i in.); od 1820 — prądy realistyczne; J. L. Almąuist pisze opowiadania z życia ludu, V. Rydberg powieści hist.; wpływ na literaturę eur. wywiera A. Strindberg; przywódcą naturalizmu jest G. Geijerstam, „sztukę dla sztuki“ reprezentuje P. Hallstróm; najwybitniejszy liryk szwedz. V. Heidenstam tworzył też powieści hist.; sławę świat, zdobyła Selma Lagerlof; literaturę najnowszą reprezentują H. Bergman i P. Lagerkvist. SZWEDZKA MUZYKA, o silnych tradycjach rodzimej muzyki lud., znalazła się pod znacznym wpływem niem. neoromantyzmu R. Wagnera i F. Liszta (A. Hallćn, H. Alfvćn), od którego nie jest wolna także młodsza generacja twórców (N. Berg, E. Kallstenius, T. 	Rangstróm, K. Atterberg). SZWEDZKA SZTUKA. Teren Szwecji odegrał ważną rolę w dziejach sztuki przedhist. i wczesnośredniowiecznej; właściwa sz. sz. rozwija się od przyjęcia chrześcijaństwa w XI w.; sztuka romańska (XI— XIII w.), reprezentowana przez kościoły kamienne, zachowuje długo swe tradycje w okresie gotyku (XIV — poi. w. XVI); rzeźba i malarstwo got. pozostają pod wpływem Niemiec; w renesansie (poł. w. XVI — poł. XVII) na pierwszy plan wysuwa się budownictwo zamkowe; silne są związki z architekturą poi.; barok przyjmuje się opornie (poł. w. XVII — poł. w. XVIII); klasycyzm (poi. w. XVIII — pocz. w. XIX) rozwija się w architekturze, rzeźbie (J. T. Sergel) i malarstwie; rozwój malarstwa nar. w XIX— XX w. (C. J. Fahlcrantz. A. Zom, rzeźbiarz C. Milles); wysoki poziom ma architektura współcz., zwłaszcza wnętrza. SZWEDZKI JĘZYK, jeden z języków pn.germ., tzw. skandynawskich, tradycja lit. sięga XIII w. SZWEJK, bohater powieści -»-Haśka, czes. typ lud., sprytnie maskujący zdrowy rozsądek pozorną tępotą. SZWERNIK Nikołaj M. (ur. 1888), działacz radź. ruchu robotn ; od 1905 w partii bolszewickiej, od 1925 członek KC KPZR; 1946—53 przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, 1953—56 przewodniczący Wszechzwiązkowej Rady Zw. Zaw., następnie przewodniczący Komitetu Kontroli Partyjnej KC partii, od 1957 członek Prezydium KC KPZR. SZWEYKOWSKI Zygmunt (ur. 1894), historyk lit., prof. Uniw. Pozn.; znawca okresu pozytywizmu; Twórczość Bolesława Prusa, Rozwój powieści w Polsce, Dramat Dygasińskiego. SZWOLEŻEROWIE [fr.J, lekka kawaleria; 1807 utworzony przez Napoleona I poi. pułk jego gwardii konnej; odznaczył się w walkach w Hiszpanii (Somosierra i Saragossa); w Polsce w okresie międzywoj. istniały 3 pułki szwoleżerów, różniące się od pozostałej kawalerii tylko oznakami. SZYB: 1) pionowe wyrobisko prowadzące do złoża w głębi ziemi, zwykle z stojącą nad nim wieżą szybową; sz. ślepe nie wychodzą na powierzchnię. 954 są sz. podziemnymi; szybki — sz. o mniejszym przekroju, spełniające zadania pomocnicze w stosunku do zadań normalnych sz.; wieńce sz. — drewniana obudowa sz. składająca się z prostokątnych lub wielobocznych ram; przedziały sz., np. przedział wyciągowy (z klatkami lub skipami), przedział drabinowy (z drabinami dla ludzi w razie uszkodzenia wyciągu), rzedział rurowy (dla rurociągów wodnych, podsadzowych itp.); nadszybie, pomost koło szybu na powierzchni ziemi wraz z urządzeniami, gdzie odbiera się urobek wyciągany z sz.; podszyoie, zespół wyrobisk (komór i chodników) znajdujących się w sąsiedztwie sz. na danym poziomie, potrzebnych do prowadzenia ruchu sz.; 2) sz. naftowy — otwór wiertniczy wraz z wieżą; tabl. 54 i 60. SZYBENIK (Sibenik), m. i port w Jugosławii (Dalmacja); 19 000 mieszk. (1953); liczne budowle got.; zakłady alumin. i elektrotechn.; w okolicy kopalnie boksytu, węgla brun., elektrownia wodna; baza marynarki woj.; wywóz drewna, marmuru, wina. SZYBER [niem.], zasuwa do przymykania kanału kominowego dla regulacji ciągu. SZYBKOSC, droga przebywana, np. przez środek transp., w jednostce czasu; sz. maksymalna, największa szybkość pojazdu dopuszczalna ze względu na jego konstrukcję lub na stan drogi; sz. handlowa, przeciętna sz. pociągu w km/godz. z uwzględnieniem czasu postoju na stacjach; sz. techniczna, średnia sz. pociągu w km/godz. bez uwzględnienia czasu postoju na stacjach; sz. eksploatacyjna samolotu, średnia sz. podróżna (handlowa) lotu, wynikająca z ilości przebytych km/godz przy wykorzystaniu optymalnej mocy napędu w czasie przelotu. SZYBOWANIE -lot. SZYBOWIEC, statek powietrzny cięższy od powietrza, nie posiadający silnika napędowego; ma skrzydła nieruchomo związane Z całością statku, wykonuje loty ślizgowe; utrzymuje się dłużej w powietrzu przez wykorzystanie prądów wznoszących. Tabl. 77. Szybowiec: 1 — kabina pilota, 2 — kadłub, 3 — opierzenie ogonowe, a — ster kierunkowy, b — ster wysokości 4 — skrzydła, 4a — lotki, 5 — kółko do transportu naziemnego, 6 — płoza do lądowania SZYBOWNICTWO, dziedzina sportu lotniczego wykorzystująca ruchy atmosfery do wykonywania lotów bezsilnikowych; umiejętność korzystania z występujących w atmosferze ruchów powietrza daje możność osiągania na szybowcach znacznych wysokości i dużych odległości przelotów; ustanowiony 1952 rekord wysokości wynosi 13 489 m, a rekord przelotu z 1951 — 861 km; sport szybowcowy obejmuje nastę{rnjące konkurencje: przelot otwarty, docelowy, doceowo-powrotny, wysokość absolutna, przewyższenie i przeloty prędkościowe na trasach trójkątnych o ol>wodzie 100, 200 i 300 km, w których Międzynar. Federacja Lotnicza (FAI) rejestruje oficjalne rekordy międzynarodowe SZYCH [niem.]: 1) lniana lub bawełniana nić okręcona nitką metal, (miedź, srebro, złoto), używana przy wyrobie haftów i koronek; 2) w przenośni fałszywa świetność. SZYCIACZUANG, m. we wsch. Chinach (prow. Hopei): 200 000 mieszk. (1952); warsztaty kol.; duży węzeł komunikacyjny. SZYCOWNA Aniela (1859—1921), pedagog i psycholog; zwolenniczka pedagogiki eksperyment.; współzałożycielka Pol. Tow. Badań nad Dziećmi w Warszawie: Rozwój pojęciowy dziecka. SZYDŁOWIEC, m. pow., woj. kieł., nad Korzeniówką; 4900 mieszk. (1956); hutnictwo żelaza, przemysł budowlany (eksploatacja i obróbka piaskowca szydłowieckiego); zabytkowy renesans, ratusz, got. kościół, zamek z XVII w , częściowo rekonstruowany. SZYDŁOWIECKI Krzysztof (1467—1532). kanclerz w. kor., wojewoda i kasztelan krak., zausznik Habsburgów; humanista, mecenas sztuki i nauki. SZYDŁOWSKI Ignacy, pseud. Gulbi (1793—1846), pedagog, literat; członek Tow. —Szubrawców; redaktor „Tygodnika Wileńskiego“; cenzor wil.; Oda do Jana Śniadeckiego, Oda do roku ISIS.  955 SZYDŁÓW, osiedle, do 1869 m., pow. chmielnicki, woj. kieł, na pograniczu G. Świętokrzyskich z Niecką Nidziańską; 1200 mieszk. (1956); liczne zabytki, m. in. średniow. mury z białego piaskowca, z XIV w. zabytkowe got. kościoły i zamek kazimierzowski. SZYFMAN Arnold (ur. 1882), reżyser, teatrolog, literat; twórca i długoletni kierownik Teatru Polskiego w Warszawie; obecnie honorowy dyrektor tego teatru i naczelny kierownik odbudowy Teatru Wiel^CSCTFONIEIU‘[fr.], wysoka komoda z szufladami na bieliznę; używana o d końca XVIII w. SZYFR [fr.J, tajne umowne znakowanie używane w korespondencji wojsk., dyplomat. i handl. dla zachowania tajemnicy. SZYICI [arab.], polit.-rei. odłam w islamie, odrzucający -►Sunnę, uznający jedynie Koran i tradycje zaohowane w rodzinie Ałego, zięcia Mahometa; obecnie oficjalne wyznanie w Iranie. SZYJKOWSKI Marian (1883—1952), historyk lit., prof. uniw. w Pradze; Dzieje nowożytnej tragedii polskiej. Dzieje komedii polskiej, Schiller w Polsce. SZY-KI [zapiski historyczne], dzieło historyka chiń. Sy-ma Ts'iena; obejmuje dzieje Chin do I w. p. n. e. SZY-KING [Księga pieśni], antologia najst. poezji chiń. z ok. VI w. p. n. e., przypisywana Konfucjuszowi. SZYLDWACH [niem.], w dawnej terminologii wojsk, wartownik. SZYLING; 1) jednostka monetarna Austrii; -►monetarne jednostki (zestawienie); 2) moneta ang. — 1/20 funta sterlinga. SZYLKRET [niem.]: 1) masa otrzymywana przez ogrzewanie i prasowanie rogowych płytek pancerzy żółwi morskich (np. karetty); używana do wyrobów galanteryjnych i inkrustacji; 2) sz. olbrzymi (Chelonia mydas), żółw żyjący w morzach podzwrotn., ok. 1 m dł., do 450 kg wagi; mięso jadalne, b. smaczne. SZYLLER Stefan (1857—1933), architekt, współorganizator Muzeum Rzemiosł w Warszawie; gmach Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, główny gmach Politechniki w Warszawie. SZY ŁKA, jedna z rz. źródłowych Amuru w Syberii Wsch.; dł. 555 km; płynie w wąskiej, skalistej dolinie; żeglowna. SZYMANOWSKA Marla (1790—1831), pianistka, autorka salon, utworów fortep. ; matka Celiny, żony A. Mickiewicza. SZYMANOWSKI: 1) Józef (1748—1801), poeta, prawnik; szambelan Stanisława Augusta; członek Tow. Przyjaciół Nauk; sielanki, poematy i rozprawy, przekład Świątyni Wenery w Knidns Montesquieu; 2) Marcin (1775—1830), aktor sceny warsz. z czasów W. Bogusławskiego i L. Osińskiego; znakomity odtwórca postaci bohaterskich (Hamlet, Otello, Tezeusz w Fedrze); 8) Wojciech (1801—61). aktor warsz. Rozmaitości, wybitny w rolach charakteryst.; tłumacz, red. Świata Dramatycznego; 4) Wacław (1821—86), pisarz, publicysta, tłumacz; w młodości należał do cyganerii warsz., od 1868 red. „Kuriera Warszawskiego“; Poezje i dramaty; 5) Władysław (1840—1917) i 6) Wiktoryna z Sz. Bakałowiczowa, aktorzy, dzieci Wojciecha; 7) Karol (1882—1937), wybitny kompozytor; stosowane przez niego nowocz. formy i środki wypowiedzi muz. stały się drogowskazem dla współcz. pokolenia kompozytorów poi.; w twórczości przeszedł ewolucję od stylu neoromant. poprzez wpływy impresjonizmu i ekspresjonizmu do własnego „narodowego" stylu opartego na elementach poi. folkloru; symfonie, opery (Hagith, Król Roger), balety (Harnasie); Stabat Mater, utwory kamer., fortep., skrzypc. (2 koncerty), chór. (Pielni kurpiowskie), pieśni; 8) Wacław (1885—1930), rzeźbiarz i malarz; pomnik Chopina w Łazienkach w Warszawie: 9) Witold (ur. 1908), irof. Polit. Warsz., członek oresp. PAN; specjalista w dziedzinie budowy obrafeiajpk- , . K. Szymanowski SZYMANÓW, w., pow. sochaczcwski, woj. warsz.; 830 mieszk. (1956); w budowie kombinat młynarski. SZYMAŃSKI: 1) Stanisław ks. (II poi. XVIII w.), pisarz, współpracownik S. Łuskiny; redaktor „Gazety Narodowej i Obcej“; wiersze i komedyjki; Z ośka albo wiejskie zaloty; 2) Roman (1840—1908), publicysta, działacz polit, w Poznańskiem; od 1871 red. „Orędownika“, SZYSZYNKA od 1906 „Kuriera Poznańskiego"; organizator i przyldam (1852—1916). prozaik i publicysta; za udział w poi. ruchu niepodległościoP ki wódca kat. ruchu lud.; 3) Adam (1852—1916). prozaik i publicysta; za udział w poi. ruchu niepodległościowym zesłany na Syberię (1878—94); Szkice, Z jakuckiego Olimpu, Matka; 4) Julian (1870—1958), lekarz okulista, profesor uniw. w Paranie i w Wilnie; przed I wojną świat, działacz Polonii pd.amer., 1928—30 marszałek senatu; 5) Czesław, pseud. Ceniek (1907— 43), działacz KZMP i KPP, więzień Berezy Kartuskiej; sekretarz Komitetu Łódzkiego PPR i szef sztabu GL w Łodzi; zginął w walce z hitler. okupantem; 6) Edward (1907—43), poeta, działacz lewicy, autor wierszy o tematyce rewol.; zamordowany przez hitler. okupantów; Dwadzieścia milionów. Słońce na szynach; przekład poet. Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy. SZYMBARK, w., pow. gorlicki, woj. rzesz.; w obrębie Beskidu Niskiego, naa Ropą; 2200 mieszk. (1956); letnisko; renesans, dwór obronny. SZYMONOWIC Szymon, Simonides Simon (1558— 1629), poeta Renesansu; współpracował z Janem Zamoyskim przy organizowaniu Akademii w Zamościu; znany w Europie z utworów łac.; Sielanki. SZYMPANS, Anthropopithecus troglodytes, małpa człekokształtna; równikowe lasy Afryki; wzrost ok. 1,5 m; uwłosienie czarnobrunatne; twarz, dłonie i stopy nagie; nadrzewny; żywi się owocami; żyje rodzinami, czasem w niewielkich stadach. Tabl. 3. SZYNA [niem.]: 1) w kolejnictwie walcowana belka stal. spoczywająca na podkładach, po której toczą się koła pojazdów kolej, lub tramwajowych (sz. toczne); 2) med. przyrząd ortopedyczny do unieruchomiania kończyny, wykonany ze sztywnego materiału, dostosowany lub dający się dostosować do kształtu kończyny. SZYNDZIELNIA, szczyt w Beskidzie Śląskim, boczne ramię Klimczoka, wys. 1031 m; schronisko, wyciąg krzesełkowy z Olszówki Górnej (pod Bielskiem). SZYNEL [ros.], płaszcz mundurowy wojsk., urzędniczy lub szkolny. SZYNKA, zespół mięśni tylnej nogi świni. SZYNSZYLA, Chinchilla breoicandata, gryzoń; góry Chile, Peru i Boliwii; dł. ciała do 40- cm -j- ogon 20 cm; piękna puszysta sierść, na grzbiecie i bokach srebrzystoszara, na brzuchu biała; hodowane dla cennych futerek; pokrewny gatunek w Chile, mniejszy. SZYPER [niem.], dowódca mniejszego statku: holownika, kutra ryb., portowego statku pomocn. itp. SZYPKA, przeł. w środk. części Starej Planiny w Bułgarii, wys. 1270 m; komunikacja łatwo dostępna; 1878 zaciekłe walki ros.-tur. zakończone klęską Turków. SZYPOTY -►bystrze. SZYPUŁKA KWIATOWA, pęd kwiatonośny (bez kwiatu). SZYR Eugeniusz (ur. 1915), działacz poi. ruchu robotn., ekonomista; członek KC PZPR; od 1930 w KZMP, następnie w KPP, 1936—38 uczestnik walk w Hiszpanii, od 1943 w WP w ZSRR; od 1949 wiceprzewodniczący, 1953—56 przewodniczący PKPG, od 1957 członek Rady Ekonomicznej. SZYSZAKLI Adib (ur. 1909), syryjski polityk i oficer, 1949 i 1951 jeden z przywódców zamachu stanu, 1952 wicepremier, 1953 min. spraw wewn., 1953—54 prezydent Republiki, obalony w drodze zamachu stanu, emigrował. SZYSZKA, kwiatostan u nagonasiennych, w szczególności u iglastych; sz. żeńska wykształca na zdrewniałych Tuskach nasiennych nasiona; sz. męskie wykształcają pyłek. SZYSZKIN Iwan I. (1832—98), malarz ros., realista; pejzaże (krajobrazy leśne). SZYSZKO-BOHUSZ Adolf (1883—1948), architekt, historyk sztuki, konserwator; kierownik odbudowy Wawelu w okresie mię ‘ Przekrój poprzeczny szyny kolejowej Wawelu; SZYSZKO-JAGODA, kwiatostan szyszkokształtny, o łuskach nasiennych zmięśniałych i soczystych, np. u jałowca. SZYSZKOW Wiaczesław J. (1873—1945), pisarz ros., prozaik, opisuje życie ludności Syberii, korzysta chętnie z mowy potocznej chłopów (tzw. „skaz“); powieśó autobiograf. Tajga, powieści Wataga, Pejpus-ozlero, Rzeka posępna, powieść hist. Jemieljan Pugaczow. SZYSZMANOWICZE, ród bułgarski, z którego w XIV w. pochodziło czterech carów bulg. SZYSZYNKA, anat. nasadka mózgowa, epiphysis cerebri — narząd wielkości ziarna pieprzu, położony wewnątrz mózgowia; znaczenie dotychczas nie wyjaśnione.  ŚCIANA 956 ś Ściąg P. Ściegienny ŚCIANA: 1) bud. konstrukcja ograniczająca wnętrze budynku; ś. przenoszą obciążenie na fundament, zabezpieczają wnętrze budynku od wpływów atmosf. oraz przedzielają pomieszczenia; mogą być drewniane, murowane, betonowe, z pustaków, z gliny itp.; 2) góm. wyrobisko wybierkowe znacznej długości (w Polsce do 400 m) ograniczone po bokach chodnikami, między którymi wybiera się kopalinę. ŚCIANKA DZIAŁOWA, przepierzenie — lekka prze-1 groda pionowa dzieląca wnętrze budynku na poszczególne pomieszczenia; ś. dz. wykonuje się z cegieł, pustaków ceramicznych, drewna itp. . , ŚCIĄG, pręt albo belka łączącą podpory (słupy, ściany) łuków, sklepień i innych konstrukcji powodujących poziome rozpieranie podpór; przejmuje siłę poziomą (rozpór). ŚCIĄGACZ, najczęściej ^£3^5 ^ ; 4 tulejka nagwintowana na 1 jednym końcu lewym gwintem, a na drugim prawym M (nakrętka rzymska) z wkrę- ML conymi w nią uszami; po- ^ kręcanie tuleją w jedną lub ■■ zbliżanie lub oddalanie się •'*=. uszu od siebie i naciąganie lub luzowanie przy- |l r- ■ & mocowanych do nich taśm, ŚCIBOR-RYLSKI Alek- . fjfl snnder (ur. 1928), prozaik; JŁ- MM powieść Węgiel i zbiór I P SciEGIENNY Piotr ks. I i ' i (1800—90). twórca programu antyfeudalnej i nar.wyzwoleńczej walki lud. -»-Złota książeczka-, uwięziony za organizowanie chłopskiego powstania w Kieleckiem 1844; 25 lat spędził w więzieniach rosyjskich i na zesłaniu. ŚCIEK ULICZNY, rynsztok — otwarty kanał uliczny odprowadzający wody opadowe. ŚCIERNICA -►szlifowanie. ŚCIERNISKO, pole po sprzęcie zbóż; po sprzęcie żyta zwane też rżyskiem. ŚCIERWICA, Sarcophaga, jeden z rodzajów dość dużych muchówek; podobna do muchy domowej; rodzi żywe larwy składając je na padlinie, mięsie, a nawet w ranach żywych zwierząt. ŚCIERWOJADY, Catharte, pod rząd ptaków drapieżnych; Ameryka Pd. i pd. okolice Ameryki Pn.; z wyglądu i obyczajów podobne do sępów; czasem nazywane sępami Nowego Świata; tu należy np. -►kondor. ŚCIĘCNO, włóknista, niekurczliwa część mięśnia łącząca go z kością. ŚCIGACZ, mały, szybki, b. zwrotny okręt woj.; używany do zwalczania okrętów podwodnych, do walki artyleryjskiej ze ścigaczami nieprzyjacielskimi oraz do torpedowania średnich i dużych okrętów woj.; rozróżniamy ś. artyleryjskie i torpedowe. Zob. też okręt ŚCINAWA, m., pow. wołowski, woj. wrocł., nad Odrą; 3000 mieszk. (1956); węzeł komunikacyjny. ŚCIÓŁKA: 1) podściółka, suchy i miękki materiał (słoma, torf, trociny itp.) podścielany na legowiskach zwierząt gospodarskich; 2) ś. leśna, warstwa naziemnych mchów. ŚFZZ (FSM) -►związki zawodowe (tabela). ŚLAZ, malwa, Malva — rodzaj z rodziny ślazowatych, rzędu wiązkowców; u nas 7 gatunków, niektóre uprawiane w ogródkach jako ozdobne; liście bogate w witaminę C i śluzy; kwiaty duże, dzwonkowate, o budowie promieniste!; ś. kędzierzawy (M. crispa), często zdziczały w ogrodach, roślina oleista i włóknista; pospolity na przydrożach ś. dziki (M. silvestris), leczniczy, o klapowanych karbowanych liściach i różowopurpurowych kwiatach. ŚLAZOWATE, Malvaceae, rodzina roślin dwuliściennych; liście naprzemianległe, dłoniasto klapowane, owoce rozłupki; należą tu rodzaje: ślaz, prawoślaz, bawełna i in. ŚLĄSK, obszar między Sudetami, Beskidem Śląskim i Wyż. Krakowsko-Częstochowską w dorzeczu górnej i środk. Odry, gł. w granicach Polski (śląska Kotlina i Śląska Wyżyna); do Czechosłowacji należy pd. część S. — Śląsk Cieszyński między rz. Ostrawicą, Białą i Beskidem Śląskim. — Ok. 990 wchodził w obręb państwa poi.; teren długotrwałych sporów z Czechami i walk z Niemcami; od 1138 S. stał się dzielnicą potomków księcia Władysława Wygnańca, syna Bolesława Krzywoustego; nastąpiło silne rozdrobnienie księstwa (w XIII _w. około 30 małych księstewek); mimo silnych związków z resztą Polski (próby Henryków odbudowy królestwa) w I poL XIV w. księstwa ś. uznały zwierzchnictwo Czech; w XV w. Polska dążyła do odzyskania śląska; w rezultacie uzyskała księstwa: siewierskie 1443 oraz nabyte 1457 księstwo oświęcimskie i 1494 księstwo Zatorskie; od 1526 S. razem z Czechami znalazł się pod władzą Habsburgów. 1742 po zwycięskiej wojnie z Austrią Fryderyk II przyłączył S. do Prus bez skrawka pd.-wsch. (ś. Opawski i S. Cieszyński), które odtąd tworzyły S» Austriacki; od II poł. ślaz zaniedbany, obok owoc Górny Śląsk  957 XIX w. nastąpiła silna germanizacja; po I wojnie świat, w wyniku plebiscytu i 3 powstań ludności poi. na niem. Górnym S. (1919—21) część tej ziemi została przyznana Polsce, a austr. S. Cieszyński został podzielony między Czechosłowację i Polskę; po II wojnie świat, cały S. wrócił do Polski. Tabl. 59 i XIII. „ŚLĄSK“, poi. zespół pieśni i tańca, zorganizowany 1953 przez S. Hadynę. ŚLĄSKA KOTLINA, obszar równoległy do Sudetów, wzdłuż biegu Odry, otoczony od pd.-wscb. Wyż. Śląską, od pd.-zach. Sudetami i Przedgórzem Sudeckim, od pn. G. Kocimi (Wzgórza Trzebnickie); rozwinięta sieć rzeczna; Odra z dopływami: Mała Panew, Stobrawa, Widawa, Nysa Kloazka, Ślęza, Bystrzyca, Kaczawa; gleby urodzajne, duże kompleksy leśne; klimat łagodny i ciepły; gł. m.: Wrocław, Opole, Legnica, Źirgań. ŚLĄSKA WYŻYNA, obszar między doliną Odry, Wyż. Krakowsko-Częstochowską i Kotliną Raciborsko-Oświecimską, zbudowany ze starych utworów paleozoicznycn; pokłady węgla kam.; wyż. pokrywają lessy, gliny morenowe i piaski (pustynie — Starczynowsfca i Błędowska); Sr. wys. 300 m, najwyższe wzniesienia — Skała (502 m), Góra Sw. Anny (410 m); z rzek krótkie górne odcinki Małej Panwi, Kłodnicy, Brynicy, Liswarty i in.; znaczna część wyż. wchodzi w skład Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego; obok żel żelaza, HP chan. itp.; największa gęstość zaludnienia w Polsce; gt. m.: Katowice, Zabrze, Bytom, Gliwice, Sosnowiec, Chorzów i in.; gęsta sieć dróg. i kol.; ważną rolę w transporcie odgrywa Kanał Gliwicki. ŚLĄSKIE ZIEMSTWO KREDYTOWE, instytucja kredytu długoterminowego zał. 1769 dla popierania własności feudalnej na Śląsku. ŚLĄZACY, mieszkańcy terenów dorzecza górnej Odry i Wisły, po Sudety na zach. i hist. granicę polityczną i administracyjną na wsch.; rozróżniamy grupy: południową (Górali śląskich, Wałachów, Lachów, Raciborzan i in.) oraz północną (Opolan, Górzan i in.). Zob. też region (mapka). ŚLEBODZINSKI Władysław (ur. 1884), matematyk, prof. PoliL Wrocł.; specjalność geometria różniczkowa. ŚLEDZIENNICA, Chrysosplentum, bylina z rodziny skalnicowatych; w Polsce 3 gatunki na łąkach, bagnach, w wilgotnych zaroślach; liście ustawione skTętolegle, kwiaty żółtawe, niepozorne, zapylane przez ślimaki. ŚLEDZIONA, nieparzysty narząd w jamie brzusznej kręgowców; u człowieka kształtu owalnego, wagi ok. 200 g, leżący w lewym podżebrzu; produkuje białe ciałka krwi; w ś. ulegają rozpadowi zużyte krwinki czerwone. ŚLEDZTWO, postępowanie przygotowawcze polegające na zebraniu materiału dowodowego potrzebnego do wszczęcia procesu karnego. ŚLEDŹ, Clupea harengus, ryba z rodziny śledziowatych; Atlantyk pn. i Pacyfik pn., w Europie wzdłuż wybrzeży od M. Barentsa do Zat. Biskajskiej; niekiedy wchodzi w ujścia rzek; żyje ławicowo, odbywa regularne wędrówki; odżywia się planktonem; wyróżniono wiele ras; masowo poławiany; najważniejsza ryba w rybołówstwie światowym. ŚLEMIĘ, składowa część jednej z b. starych konstrukcji dachu; pozioma belka stanowiąca grzbiet dachu, oparta na dwóch lub więcej ustawionych w rząd rozwidlonych słupach zw. sochami; do ś. przymocowane są z obu boków, żerdzie podtrzymujące pokrycie dachu. ŚLENDZIŃSKI Ludomir (ur. 1889), malarz i rzeźbiarz, członek „Rytmu“, założyciel Tow. Plastyków (1919) w Wilnie; portrety, kompoz. fuguralne. ślepa Arkada -«-blenda. ŚLEPA KISZKA, początkowy odcinek jelita grubego, łączy się z jelitem cienkim i wyrostkem robaczkowym; leży w jamie brzusznej, na prawym talerzu biodrowym; zapalenie ś. k. -»wyrostek robaczkowy. ŚLEPA PLAMKA, anat. miejsce na dnie oka, gdzie włókienka nerwowe biegnące z siatkówki skupiają się ; pd.-wsch. Euro:. ciała do 30 cm; ślepiec Slemieniowosochowa konstrukcja dachu Śliwiński w wiązkę tworząc pień nerwu wzrokowego; ś. p. nie zaw.iera zakończeń nerwowych odbierających wrażenia świetlne, padające więc na nią promienie światła nie wywołują wrażeń wzrokowych. ŚLEPE OKNO -►blenda. ŚLEPIEC, Spalax typhlus, pa, zach. Azja, pn.-wsch. Afry] oczy zarośnięte skórą, brak małżowin usznych oraz ogona; tryb życia podziemny (jak krety). ŚLEPOTA, med. całkowita utrata wzroku; może być wrodzona (czasem dziedziczna) lub nabyta (w następstwie urazów, stanów zapalnych i zwyrodnieniowych lub nowotworów); ś. barw -»daltonizm; ś. duchowa, upośledzenie lub utrata zdolności rozpoznawania wzrokiem otaczających przedmiotów; występuje wskutek uszkodzenia płatów potylicznych mózgu, zawierających ośrodki wzroku; ś. zmierzchowa (kurza), hemeralopia — zaburzenie adaptacji (przystosowania wzroku do ciemności); może być wrodzona albo nabyta (w następstwie niektórych chorób lub długotrwałego odżywiania pozbawionego witaminy A); wet. ś. miesięczna, powracające nieuleczalne zapalenie oczu u młodych koni, kończące się ś.; występuje zwykle w okolicach nizinnych. SLEPOWRON, Nycticorax nycticorax, mały ptak z rodziny czapli; lasy olchowe, zarośnięte błota i brzegi wód pd. i środk. Europy, pn. Afryki, pd. Azji i Ameryki Pn.; dł. 60 cm, rozpiętość skrzydeł 110 cm; żywi się drobnymi zwierzętami wodn. i ląd.; gnieździ się koloniami na drzewach razem z innymi czaplami; na zimę odlatuje. ŚLESIN, m., pow. koniński, woj. pozn., nad Jez. Slesińskim i Jez. Mikorzyńskim; 1900 mieszk. (1956); mały ośrodek uslugowo-roln^ przy szlaku wodnym z Konina do Kruszwicy. ŚLEWIŃ5KI Władysław (1855—1919), malarz; pejzaże (morze i wybrzeża Bretanii), martwa natura i portrety. ŚLĘZA, 1. dopływ Odry, dł. 88 km, dorzecze 982 km*, źródła na Pogórzu Sudeckim, na pd. od Niemczy. ŚLĘZA (Sobótka), odosobnione wzniesienie na Przedgórzu Sudeckim, na wsch. od Świdnicy, wys. 719 m; wraz z otaczającymi wzgórzami tworzy dość duży masyw; ś. jest rezerwatem przyrodniczo-archeologicznym. ŚLIMAK: 1) anat. część ucha wewn., która odbiera wrażenia słuchowe; 2) techn. kolo zębate o zębach nawiniętych śrubowo. ŚLIMAKI, brzuchonogi, Castropoda — gromada mięczaków o ciele przeważnie asymetrycznym, z wyodrębnioną głową (z czułkami i parą oczu), nogą i worem trzewiowym ukrytym zwykle w spiralnej muszli (której niekiedy brak lub jest uwsteczniona); oddychają skrzelami albo tzw. jamą płucną; rozdzielnoplciowe lub obojnaki; rozwój pros- < ty lub z przeobrażeniem; ok. 80 tys. gatunków w moizach, wodach słodkich i na glimak winnic2ek ŚLINA, med. wydzielina gruczołów ślinowych (śli. . . - J ję' Cii , , < - ,.;cy, ciągnący się płyn, w którego skład wchodzą: woda, substancje miner, i org. (m. in. ptialina oraz substancja bakteriobójcza — lizozym). ŚLINIANKI, gruczoły ślinowe; zapalenie ś. przyusznych -»świnka. ŚLIWA, Primus, rodzaj roślin z podrodziny śliwowych (pestkowych); drzewa lub krzewy uprawiane bądź rosnące dziko; owoc (pestkowiec) owalny lub kulisty, zależnie od odmiany uprawnej — żółty, zielony, czerwony, fioletowy lub czarny; deserowy i na przetwory; tu należy np. węgierka, lubaszka, tarnina. śLIWICKI Józef (1867—1944), aktor, reżyser, pedagog; od 1885 w Krakowie, potem 1898 w Warszawie, gdzie pełnił też funkcję kierownika artyst.; założyciel i wieloletni prezes ZASP. ŚLIWIŃSKI: 1) Ludwik (1857—1923), reżyser warsz. teatrów rząd.; podniósł poziom operetki, czyniąc ją jedną z najlepszych w Europie; 2) Artur (1877—1952), polityk i historyk; od 1907 członek Komitetu Zagr. PPS — Frakcji Rewolucyjnej, w okresie I wojny świat, przewodniczący Centralnego Komitetu Nar. (blok stronnictw niepodległościowych w Królestwie Pol.), 1917 członek Tymczasowej Rady Stanu, 1922 kilkudniowy  SLIZ premier; Joachim Lelewel, Powstanie kościuszkowskie; 8) 	Stanisław (ur. 1887), prof. prawa i procesu karneo Uniw. Warsz., członek PAN; Prawo karne, Proces amy, zasady ogólne, Oddanie pod sąd. SLIZ, Nemachilus barbatulus, ryba z rodziny piskorzowatych; Europa i Syberia; dl. do 15 cm; żyje w czystych wodach bieżących lub przy brzegach jezior 0 dnie piaszczystym; w Polsce pospolity; znaczenia gosp. nie ma. ŚLIZG: 1) lot z ustawieniem podłużnej osi samolotu skośnie do kierunku lotu (kierunek prędkości samolotu nie leży w jego płaszczyźnie symetrii); stosowany do intensywnej utraty wysokości przed lądowaniem; i. na ogon, figura -»akrobacji lotniczej; 2) ryza — urządzenie do transportu drewna w terenie górskim. w postaci rynny ziemnej lub drewnianego koryta. śLIZGACZ, płaskodenna łódka z przyczepnym silnikiem, używana w sporcie motorowodnym. ŚLIZG LODOWY, bojer — rodzaj jachtu na 3 płozach, z masztem i żaglem; porusza się z dużą Slizgacz szybkością po lodzie. ŚLUB: 1) uroczyste przyrzeczenie, przysięga; 2) forma zawarcia związku małżeńskiego; ś. cywilny, świecka forma zawarcia związku małżeńskiego przed urzędnikiem stanu cywilnego, w Polsce powszechnie wprowadzona w 1946; ś. kościelny, forma zawarcia związku małżeńskiego przed duchownym danego obrządku. ŚLUBY LWOWSKIE, złożone przez Jana Kazimierża 1 IV 1656 przyrzeczenie m. in. poprawy doli chłopów i obrony wiary; komentowane następnie przez kler na niekorzyść protestantów, zwłaszcza arian. ŚLUZ, lepka, ciągliwa ciecz pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego; ś. roślinny stanowią polisacharydy (wielocukry) zdolne do pęcznienia; ś. zwierzęcy składa się przede wszystkim z glikoproteidu mucyny; wydzielają go gruczoły śluzowe mieszczące się w błonach śluzowych (np. przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, narządów rodnych). ŚLUZA, szluza [niem.j — urządzenie budowane na kanałach wodnych lub przy stopniach piętrzących; służy do przeprowadzania statków z jednego poziomu wody na drugi; również budowla pozwalająca na spiętrzanie płynącej wody ponad normalny poziom. ŚLUZA POWIETRZNA, urządzenie w postaci szczelnego zbiornika, pozwalające na przeprowadzanie ludzi i materiałów z ciśnienia atmosf. do ciśnienia wyższego i z powrotem; połączona jest zwykle z kesonem do robót podwodnych, w którym panuje ciśnienie powietrza wyższe od atmosf., równoważące ciśnienie słupa wody. ŚLUZÓWCE, Myzophyta, jednokomórkowe plechowce bezzieleniowe; tworzą galaretowate wielojądrowe masy plazmatyczne, tzw. służ nie, białe lub kremowe, poruszające się ruchem pelzakowatym (ameboidalnym); miejsca wilgotne i cieniste na starych pniach, w ściółce leśnej itp.; skomplikowany cykl rozwojowy. ŚLUZÓWKA, anai. błona śluzowa wyścielająca wszystkie przewody, które łączą się ze światem zewn. (przewód pokarmowy, oddechowy, moczowoplciowy). ŚLUŻNIA -»plazmodium. ŚMIAŁEK DARNIOWY, Deschampsia caespitosa, pospolita wieloletnia trawa o gładkim źdźble i żeberkowatvch szorstkich liściach; chwast łąkowy. śMIAŁOWSKI Michał (ur. 1906), prof. materiałoznawstwa chem. Polit. Warsz.; członek korespondent PAN; prace z zakresu chemii powierzchni metali oraz korozji. ŚMIECIUSZKA -»dzierlatka. ŚMIERĆ, zjawisko nieodwracalnego ustania wszystkich czynności życiowych organizmu, zwłaszcza przemiany materii; przyczyną może być starość fizjol., czynniki chorobotwórcze łub jakiekolwiek inne czynniki zewn., np. chemiczne, mechaniczne; ś. cywilna, pozbawienie skazanego na podstawie wyroku sądowego wszelkich praw obywatelskich i majątkowych. ŚMIERDZIEL -»skunks. ŚMIERTELNOŚĆ, wskaźnik określający liczbę zgonów przypadających na 100 chorych; ś. oblicza się dla poszczególnych chorób lub ich grup. ŚMIETANA, ukwaszona śmietanka, zwykle o zawartości tłuszczu 22*/t. ŚMIETANKA, gotowy do spożycia produkt o zawartości tłuszczu 10*/« (słodka), 22*/t (spożywcza) lub S5Vł (kremowa), uzyskany z mleka przez odwirowanie, pasteryzowanie i homogenizowanie. ŚMIETKA, szkodnik z rodziny muchowatych; 1) ś. kapuściana (Hylemyia brassicae), larwy uszkadzają rośliny krzyżowe, gł. kapustę; 2) ś. brukwianka (Hylemyia florarła), szkodnik roślin krzyżowych; 3) ś. 958 ćwiklanka (Pegomyia hyosełani), występuje na burakach; 4) ś. ozimówka (Hylemyia coarctata', szkodnik zbóż. ŚMIETNISKA MUSZŁO WE, archeol. wzgórza powstałe — głównie nad morzem — z nagromadzenia odpadków (przeważnie muszli) z domostw ludzi późnego mezolitu i wczesnego neolitu. ŚMIGIEL, m., pow. kościański, woj. pozn., na Niz. Wielkopolskiej; 4200 mieszk. (1956); przemysł metal, i przetw.-rolny; w XVII w. duży ośrodek sukienniczy. ŚMIGLEtKl Marcin (1562—1618), jezuita, polemista wyznaniowy, pisarz; autor cenionego współcześnie dzieła Logica selectis disputationibus et ąuestionibus ikistrata i wielu dzieł teologicznych. ŚMIGŁO, mechanizm składający się z 2 do 5 łopat o profilu analogicznym do profilu skrzydła, osadzonych promieniowo w piaście ś. nasadzonej na wał silnika; obracane przez silnik wytwarza ciąg, ti. siłę działającą na samolot w kierunku lotu; ś. drewniane mają zwykle stały kąt ustawienia łopat (nie zmieniający się w locie), ś. metalowe zwykle mają łopaty nastawiane w locie przez pilota lub automatycznie dla uzyskania większej sprawności; przy prędkości lotu bliskiej prędkości dźwięku sprawność ś. znacznie maleje i dlatego konieczne jest zastosowanie napędu odrzutowego. ŚMIGŁOWIEC, helikopter — rodzaj -»wiropłata, którego powierzchnie nośne kształtu wielkiego Śmigla (jednego lub kilku) o pionowej osi obrotu wirującego nad kadłubem są napędzane silnikiem; może wznosić się i opadać pionowo; lot poziomy uzyskuje się przez lekkie pochylanie osi śmigła w kierunku lotu. ŚMIGOWNICA, lekkie działo połowę o długiej lufie; używane w Europie XVI—XVII w. ŚNIADECKI: 1) Jan (1756—1830), matematyk, astronom i filozof okresu Oświecenia; położył duże zasługi w organizowaniu życia nauk., zwłaszcza w dziedzinie nauk mat.-przyrodn. w Polsce; popularyzator, dydaktyk; rzecznik empiryzmu i metody indukcyjnej; twórca Jan Śniadecki Jędrzej Śniadecki poi. terminologii mat; O filozofii-, 2) Jędrzej (1768— 1838), brat Jana, lekarz, chemik, pedagog, publicysta; od 1797 prof. chemii w Akad. Wił., później prof. medycyny tej uczelni; członek Tow. Przyjaciół Nauk i Tow. Szubrawców; artykuły (felietony satyryczne) ogłaszał w „Wiadomościach Brukowych , „Dzienniku Wileńskim“ i in.; Próżniaczo filozoficzna podróż po bruku, O fizycznym wychowaniu dzieci, Teoria jestestw organicznych. ŚNIARDWY, jez. na Pojez. Mazurskim, największe w Polsce, łącznie z zat. 10 6150 ha, śr. glęb. 10, maksym, do 25 m; brzegi częściowo bagniste, bezleśne, zarastające trzciną, częściowo wysokie i lesiste; dwie wyspy; połączone kanałami i cieśninami z licznymi jeziorami, wraz z którymi składa się na śródląd. system żeglugi; rozwinięte rybołówstwo i sporty wodne. ŚNIEĆ CUCHNĄCA, ś. kamienna, Tiletia tritici — grzyb z rodziny głowniowatych; wywołuje chorobę pszenicy; ziarna w chorych kłosach wypełnione są wewnątrz czarnym proszkiem, składającym się z zarodników, o silnym śledziowym zapachu. ŚNIED2 -»patyna. ŚNIEG, opad atmosf. złożony z kryształków lodu. najczęściej w postaci sześcioramiennych gwiazdek; przy temperaturze powietrza wyższej od —5° kryształki lodu łączą się tworząc płatki ś.; z chmur klębiastych deszczowych pada krótkotrwały ś. przelotny, o wyraźnie zmiennym natężeniu, zw. śnieżycą, z chmur zaś o budowie warstwowej jednostajny ś. ciągły lub z przerwami; ś. ziarnisty, opad atmosf. złożony z kruchych, nieprzezroczystych ziarenek śnieżnych o śred ŚRODKI OBROTOWE 959 nicy ok. 1 mm; występuje w niewielkich ilościach z niskich chmur warstwowych lub z mgły. ŚNIEGOŁOM, drzewa złamane lub powalone ciężarem okiści śnieżnej. ŚNIEG U LICZKA, Sy mphoricamus, ozdobny krzew z rodziny przewiertniowatych; drobne, różowe, miododajne kwiaty i śnieżnobiała, soczyste, jagodokształtne owoce; często hodowana w ogrodach. ŚNIEŻKA, najwyższy szczyt Karkonoszy, a zarazem Sudetów; wys. 1603 m; na granicy czechosł.; zbudowany z łupków i granitu, wierzchołek pokryty rumowiskiem skalnym; długotrwała pokrywa śnieżna, silne wiatry, mgły; obserwatorium PIHM, schronisko turystyczne. ŚNIEŻNA LINIA, wieczny śnieg — wysokość, powyżej której spada więcej śniegu aniżeli może się stopić w ciągu lata; poziom śn. 1. zależy od szerokości geogr., ilości opadów, charakteru i położenia stoków 8°SNIEŻNA POKRYWA, Snieguliczka warstwa śniegu utworzona przez opady stale i pokrywająca więcej niż połowę powierzchni ziemi w danym rejonie; ma niewielką gęstość, dużą zdolność odbijania promieni świetlnych i jest złym przewodnikiem ciepła (chroni ozime zasiewy od zmarznięcia); na zachodzie i w środku Polski ś. p. trwa średnio 30—40 dni, na wschodzie do ok. 80 dni, w Karkonoszach do 200 dni w roku. ŚNIEŻNE KOTŁY, lodowcowe kotły wcięte w pn. stok grzbietowej partii Karkonoszy, na dnie 5 jeziorek. ŚNIEŻNIK, szczyt w Sudetach Wsch., wys. 1425 m; długotrwała pokrywa śnieżna. ŚNIEŻYCZKA — przcbiśnieg. ŚPIĄCE PĄKI -«-pąk. ŚPIĄCZKA: 1) med. koma — stan głębokiej utraty przytomności, której nie można przywrócić żadnymi bodźcami zewn.; występuje przy cukrzycy, mocznicy, chorobach wątroby i mózgu oraz jako niebezpieczny objaw upojenia alkoholowego; ś. afrykańska, ciężka choroba wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju świdrowców; zakażenie przenosi się przez ukłucie muchy tse-tse; objawy: gorączka, zanurzenia nerwowe, zwłaszcza chorobliwy sen; występuje, często nagminnie, w Afryce tropikalnej; 2) zool. -«-sen zimowy. ŚPICHRZ, śpichlerz, komora, elewator — skład lub magazyn zbożowy, obecnie z mech. urządzeniem transportowym i przewietrzającym; ś. podłogowe, wielkie hale w budynku jedno- lub wielopiętrowym; i. komorowe, składają się z komór pionowych, ładowanych u góry, opróżnianych u dołu. Zob. też silos. ŚPIEW, ciąg zmiennych w wysokości, natężeniu i barwie dźwięków wytwarzanych przez glos ludzki (także ptaków); ś. bywa solowy, chóralny, a cappella, gregoriański (-«-chorał), recytatyw, parlando, koloratura. Zob. też wokaliza. ŚPIEWAJĄCE, śpiewaki właściwe, Oscines, grupa ptaków najliczniejsza zarówno pod względem liczby gatunków, jak i osobników; tu należy kruk, mysikrólik, skowronek i in.; żyją na całej kuli ziemskiej w różnych środowiskach; nogi przystosowane do czepiania się gałęzi; są -«-gniazdownikami; pierwotnie wszystkie ś. żyły na drzewach; dlatego większość porusza się skacząc, a jedynie gatunki przystosowane do życia na stepach szybko biegają. ŚREDNIA: 1) ś. arytmetyczna n liczb ai, “i + “« + ••• + °n aa, ..., o_, liczba określona wzorem , np. ś. a. liczb 2, 3 i 7 jest 2+3+7 4; 2) ś. geometryczna n liczb oi, 02» ... on dodatnich i różn nych od zera, liczba określona wzorem V t ^. ..«n , i np. ś. g. liczb 2 18 jest ]/V8 “4; 3) ś. harmoniczna n liczb ai, «2. •••» a„ różnych od zera, licz1 ba li, której odwrotność — jest L arytmetyczną od¬ wrotności liczb danych: 1 °i an h n ’ 4) 	ś. kwadratowa n liczb oi, a«, ..., an, liczba dana np. ś. k. liczb 1, 2 i 2 jest + a» + 3 V*. ŚAEDNIAN -*-drukarskie miary. ŚREDNICE SPRZĘŻONE STOŻKOWE!, dwie średnice a i b, z których każda dzieli na połowy cięciwy stożkowej równoległe do drugiej średnicy. ŚREDNICOMIERZ, fita, klupa — przyrząd do pomiaru średnicy drzew i drewna okrągłego; składa się z listwy z podziałką, na której osadzone są pod kątem prostym dwa ramiona: jed- / no stałe, drugie przesuwane. ŚREDNIOGÓRZE CZEŚ- Średnice sprzężone KIE, góry na pn. od Pragi, nad Łabą płynącą przełomem na pn.; wys. ok. 835 m; liczne i różnorodne formy wulkaniczne. ŚREDNIOGÓRZE WĘGIERSKIE, system niewysokich gór przecinających Nizinę Węgierską na pd.-zach. od Budapesztu, między Dunajem, Drawą a Rabą; najwyższy masyw, znany p. n. Lasu Bakońskiego, wys. do 715 m; u pd. skraju tego masywu jez. Balaton. ŚREDNIOWIECZE, okres od upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego (ok. 476) do wielkich odkryć i reformacji (ok. 1500); wg innych kryteriów ś. sięga do rewolucji ang. w XVII w. ŚREDNIÓWKA, cezura — w wierszu sylabicznym stały wewn. przedział między wyrazowy po określonej liczbie sylab. ŚREM, m. pow., woj. pozn., nad Wartą; 9700 mieszk. (1956); ośrodek adm.-usług. i przemysł, (budowy maszyn, mineralny itp.); muzeum regionalne; zabytkowe kościoły i kamieniczki. ŚREŻOGA, zwarzenie się liści lub kwiatów wskutek zimna. ŚRODA, m. pow., woj. pozn., na Niz. Wielkopolsko-Kujawskiej; 12100 mieszk. (1956); cukrownia i in. zakłady przemysłu przetw.-roln., tkalnia, fabr. konfekcji; zabytkowy got. kościół (kolegiata) z XV w. kilkakrotnie rozbudowywany i przebudowywany, domki mieszczańskie z XVIII w. ŚRODA ŚLĄSKA, m. pow., woj. wrocł., nad Sredzką Wodą, 1. dopł. Odry; 5000 mieszk. (1956); 2akłady przemysłu spoż. i skórz.; częściowo zachowane mury miejskie, zabytkowy kościół z XIII w. ŚRODEK CIĘŻKOŚCI, punkt, przez który stale przechodzi wypadkowa ciężarów wszystkich cząstek ciała, bez względu na orientację ciała w przestrzeni; w ziemskim polu ciężkości śr. c. jest identyczny ze środkiem masy. ŚRODEK MASY układu punktów, punkt zachowujący się tak, jak gdyby cała masa układu była w nim skupiona, a wszystkie siły zewn. działające na punkty należące do układu były do niego przyłożone; siły wewn. układu nie zmieniają ruchu ś. m., np. wybuch lecącego na zasadzie bezwładności pocisku nie zmieni ruchu jego ś. m. W ziemskim polu ciężkości ś. m. jest identyczny ze środkiem ciężkości. ŚRODEK PRAWNY, w postępowaniu administracyjnym i sądowym prawo do wystąpienia o zmianę decyzji; należą tu: odwołanie, zażalenie, skarga incydentalna, prośba o wznowienie postępowania, prośba o przywrócenie terminu, remonstracja. ŚRODKI LECZNICZO-ZABEZPIECZAJĄCE, forma środków zabezpieczających stosowana wobec osób, których czyn pozostaje w związku z chorobą umysłową czy z nałogiem (alkohol, narkotyki itd.); polegają one na umieszczeniu sprawcy w zakładzie leczniczym (zakład dla psychicznie chorych, zakład leczniczy dla alkoholików, narkomanów itp.); celem nie jest represja, ale leczenie. ŚRODKI OBROTOWE, środki materialne i pieniężne przedsiębiorstw produkcyjnych; dzielą się na: fundusze obrotowe (surowce, materiały, paliwo, półfabrykaty) i fundusze cyrkulacji (gotowe do sprzedaży wyroby, środki pieniężne niezbędne do zakupienia surowców, materiałów, wypłaty płacy roboczej itd.); ś. o. zużywają się całkowicie w ciągu jednego okresu  ŚRODKI ODWOŁAWCZE produkcyjnego, a ich wartość wchodzi w całości do kosztów własnych. ŚRODKI ODWOŁAWCZE, wszelkie sposoby odwołania się od orzeczeń sądowych w celu spowodowania rozpoznania sprawy przez sąd wyższej instancji. Zob. też apelacja, rewizja (sądowa). ‘■'■' ŚRODKI PRACY, przedmioty, za pomocą których człowiek oddziaływa na przyrodę w celu wytwarzania dóbr materialnych, a więc narzędzia, maszyny itp., ś. p. jest również ziemia jako przedmiot działalności gospodarczej. ŚRODKI PRODUKCJI, przedmioty używane w procesie produkcji, stanowiące rzeczowy, obiektywny czynnik produkcji; na ś. p. składają się przedmioty pracy i środki pracy. ŚRODKI TRWAŁE, środki pracy oraz inne przedmioty długotrwałego użytkowania; dzielą się na produkcyjne (maszyny, urządzenia, budynki produkc., środki transportu i inwentarz żywy długotrwałego użytkowania) i nieprodukcyjne (budynki mieszk., domy oraz urządzenia instytucji społ., adm., ochrony zdrowia itp.). ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE, forma represji karnej wprowadzona na przełomie XIX i XX w. do znacznej większości ustaw karnych na świecie; represja ta związana jest przede wszystkim z pewnymi cechami osobistymi sprawcy, który jest uznany za przestępcę niepoprawnego, nałogowego, zawodowego czy w ogóle niebezpiecznego dla porządku prawnego, lub wykazującego wstręt do pracy (-»-typologia przestępców); stanowi ona w swej istocie przedłużenie kary pozbawienia wolności (kara i środki zabezpieczające) bądź samoistną represję karną; polega na umieszczeniu skazanego w zamkniętym zakładzie zabezpieczaj ącyra (dom pracy przymusowej, zakład dla niepoprawnych itp.) na okres najczęściej z góry nie określony (wyroki nieoznaczone). SRODKOWO-ROSYJSKA WYŻYNA, wyżynna część Równiny Rosyjskiej między górnym biegiem Donu, Wyż. Wałdajską i Niz. Czarnomorską, na pd. od Moskwy; silnie rozczłonkowana i rozcięta dolinami rzek; wys. ok. 300 m. SRODKOWO-SYBERYJSKA WYŻYNA, rozległy płaskowyż we wsch. Syberii, między Jenisejem i Leną; śr. wys. 500—700 m; pokryta tajgą. ŚRODKOWY WSCHÓD, określenie obejmujące kraje: Libia, Egipt, Sudan, Jemen, Aden, Arabia Saudyjska, Oman, Oman Traktatowy, Katar, Bahrein, Kuwejt, Jordania, Izrael, Liban, Syria, Cypr, Turcja, Irak, Iran. ŚRODKOWY ZACHÓD (Middle West), hist. okręg USA, tradycyjnie uważany za „najbardziej amerykański“; obejmuje stany: Ohio, Indiana, Illinois, Michigan, Iowa, Wisconsin i Minnesota. ŚRODOWISKO BIOLOGICZNE -biotop. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE, otaczająca człowieka przyroda, pojmowana jako zespół zjawisk i procesów; wyróżnia się następujące elementy ś. g.: budowa geol., ukształtowanie powierzchni, sieć hydrograf., klimat, gleby oraz świat rośl. i zwierz.; wszystkie te elementy, występując na określonych obszarach, są wzajemnie powiązane i uwarunkowane; ś. g. ulega ciągłym przemianom spowodowanym działaniem sił przyrody oraz działalnością gosp. społeczeństwa. ŚRÓDBORÓW, podmiejskie osiedle Warszawy, stacja klimatyczna. ŚRÓDCIAŁKO —centrosom. ŚRÓDLĄDOWY KANAŁ (Mittellandkanal), w Niemczech; część ważnej drogi wodnej Ren—Odra; łączy kan. Dortmundzko-Emski z Łabą i kan. Łaba—Hawela, przecinając Wezerę i Leine; dl. 357 km. ŚRÓDPIERSIE, przestrzeń wewnątrz klatki piersiowej ; w ś. leży serce, przełyk, grasica, tchawica z głównymi oskrzelami, naczynia krwionośne, nerwy trzewi klatki piersiowej i częściowo jamy brzusznej oraz liczne węzły i naczynia chłonne. śRÓDPIĘTRO —poziom kopalniany. ŚRÓDSKÓRNIA —endoderma. ŚRÓDZIEMNE MORZE, część Oc. Atlantyckiego wcinająca się w ląd między Europą a Afryką, z oceanem połączona Cieśn. Gibraltarską, z M. Czarnym Dardanelami i Bosforem, z M. Czerwonym Kanałem Sueskim; 2969 tys. km*, głęb. do 4632 m; zasolenie do 39St; wyspy i cieśn. dzielą S. M. na kilka odrębnych basenów: M. Liguryjskie, M. Tyreńskie, M. Jońskie, Adriatyk, M. Egejskie, M. Marmara i M. Czarne; wybrzeże eur. silnie rozczłonkowane — liczne wyspy i zatoki, wybrzeże afryk. mało urozmaicone; porty: Barcelona, Marsylia, Genua, Neapol, Port Said, Stambuł, Pireus, Bejrut i in. ŚRÓDZIEMNE MORZE AMERYKAŃSKIE, zach. część Oc. Atlantyckiego; obejmuje gł. ZaL Meksykańską i M. Karaibskie, leżące między Ameryką Pn., Srodk. i Pd. a Wielkimi i Małymi Antylami; ok. 4300 km*; 960 duże znaczenie dla żeglugi po wybudowaniu Kanału Panamskiego. ŚRÓDZIEMNOMORSKA RASA, składnik białej odmiany człowieka; niskorosły, śniadoskóry, ciemnooki i ciemnowłosy długogłowiec lub o głowie długawej, twarzy wąskiej lub średniej i wąskim lub dość wąskim nosie; budowa dość smukła, uwłosienie umiarkowane, rysy często delikatne; centrum rozmieszczenia: kraje śródziemnomorskie, zwłaszcza zach. i środk.; wyraźne wpływy tej rasy zaznaczają się niemal w całej Europie, pn. Afryce, krajach arab., Iranie i Indiach, zwłaszcza pn., i na obszarach ekspansji krajów śródziemnomorskich. Tabl. 25. ■“ ŚRUBA [łac.], sworzeń z naciętym gwintem; ś. złączna służy do łączenia elementów w budowie maszyn i różnych konstrukcjach (—połączenia elementów maszynowych); ś. napędowa z gwintem trapezowym lub prostokątnym używana jest do przenoszenia ruchu. np. w dźwignikach podnoszących ciężary. ŚRUBA MIKROMETRYCZNA: 1) precyzyjnie wykonana śruba, pozwalająca np. na drobne przesunięcia układu optycznego mikroskopu względem oglądanego przedmiotu; 2) niekiedy używana nazwa —mikrometru. ŚRUBA OKRĘTOWA, rodzaj pędnika okrętowego złożonego z piasty i skrzydeł, umieszczonego na końcu wału pędnego, na zewnątrz części rufowej kadłuba statku; po raz pierwszy zastosowana 1838 na statku ang. „Archimedes". ŚRUBA POCIĄGOWA —tokarka. SRUBKOWANIE, wiosłowanie „na śrubkę“ — wpra- śruba okrętowa wianie w ruch łodzi jednym wiosłem umieszczonym na rufie i poruszanym w ten sposób, że pióro zatacza w wodzie ósemki, działając podobnie jak skrzydło śruby okrętowej. ŚRUT [niem.], kulki ołowiane o średnicy 2 do 5 mm; kilkanaście do ponad dwustu sztuk stanowi pocisk naboju śrut. do strzelania drobnej zwierzyny. ŚRUTA: a) ś. poekstrakcyjna, pozostałość po ekstrakcji tłuszczu z nasion roślin oleistych, cenna pasza treściwa; b) grube części ziarna zbóż po pierwszym rozdrobnieniu przy przemiale. ŚRYŻ, gąbczasty lód o kolistym kształcie unoszący się z prądem na powierzchni rzeki; początkowe stadium zjawisk lodowych na rzece, prowadzących do powstania pokrywy lodowej. ŚUDRA, najniższa kasta w Indiach staroż.; śudrowie byli sługami kast wyższych. śW. ANNY GÓRA: 1) jedno ze wzniesień Wzgórz Wlodzickich (w Sudetach) nad Nową Rudą, wys. 647 m; 2) Sw. Anny Góra —Chełm. ŚW. BERNARDA PRZEŁĘCZ, dwie przeł. w Alpach Zach., na pograniczu Francji i Włoch: 1) Wielka, oddziela masyw Mont Blanc od Alp Penińskich, wys. 2472 m; częste lawiny; klasztor od 962 ; 2) Mała, na pd. od Wielkiej, między Mont Blanc i Alpami Graickimi, wys. 2188 m. SW. ELIASZA GÓRA, szczyt na pograniczu pd. Alaski i Kanady; wys. 5488 m; wielkie lodowce schodzą do poziomu morza. ŚW. HELENY WYSPA, na Oc. Atlantyckim, położona o 1900 km na zach od wybrzeża Afryki; 122 km*. 4900 mieszk. (1953); wulkaniczna; klimat mor.; gl. m. Jamestown; kolonia bryt — Odkryta 1502 przez Portugalczyków, od 1650 posiadłość bryt. Kompanii Wsch.indyjskiej; 1815—21 miejsce wygnania Napoleona I. ŚWIADCZENIE, przedmiot i jednocześnie cel zobowiązania; może ono polegać na daniu czegoś (np. sprzedaż, darowizna), na czynieniu (np. na wykonywaniu pracy), na nieczynieniu (np. niewykorzystywaniu praw patentowych) lub znoszeniu czegoś (np. obowiązek znoszenia przejazdu czy przechodu na rzecz sąsiada, który nie ma dostępu do drogi publicznej); ś. osobiste, obowiązek polegający na wszelkiego rodzaju pracy fiz. i umysł, wykonywanej za wynagrodzeniem; może być związany z realizacją zadań państwa (np. elektryfikacja wsi) lub z obroną kraju; ś. w naturze, obowiązek wykonywania pracy kwalifikowanej lub niekwalifikowanej, dostarczania środków przewozowych, odstąpienia za wynagrodzeniem materiałów albo zastępczego świadczenia pieniężnego na cele publiczne; ś. rzeczowe, powszechny obowiązek obejmujący: udzielanie informacji o przedmiocie świadczeń, przysposobienie do świadczeń i odstępowanie za wynagrodzeniem na rzecz państwa przedmiotów świadczenia; przedmiotem świadczenia mogą być rzeczy ruchome, nieruchomości lub prawa. ŚWIADKOWIE JEHOWY —Badacze Pisma św. ŚWIADOMOŚĆ, zdolność umysłu ludzkiego do od Tablica 85 SZTUKA SPOŁECZEŃSTW I LUDÖW PIERWOTNYCH 1 — Kromlech w Stonehenge (XX w. p.n.e.). 2 — Dolmen w Verrières (XX w. p.n.e.). 3 — Wenus z Willendorf. 4 — Malowidło z grot w Altamirze, S — Rzeźba ze statku. Skandynawia (VI w.). S — Jeździec na koniu, pn. Sumatra, 7 — Figura kobiety, Kongo, 8 — Kultowy posąg przodka. Nowa Irlandia w Oceanii. 9 — Łyżka indiańska z koziego rogu, Ameryka Pn. 9  ¿w Tablica 86 SZTUKA STAROCHRZEŚCIJAŃSKA I BIZANTYŃSKA 5 6 1 — Wnętrze kościoła S. Sabina w Rzymie (V w.). 2 — Wnętrze mauzoleum Galii Placidii w Rawennie (V w.). 3 — Wnętrze kościoła św. Zofii w Konstantynopolu (VI w.). 4 — Bazylika św. Marka w Wenecji (XI w.). 5 — Ces. Justynian z orszakiem, mozaika z kościoła S. Vitale w Rawennie (VI w.). 6 — Sarkofag' w kościele S. Apollinare in Classe w Rawennie (VII w.). 7 — Ikona bizantyńska (XI w.), 8 — Sobór św. Dymitra we Włodzimierzu n. Klazmq.  961 zwierciedlanla obiektywnej rzeczywistości: 1) świadomość świata zewn., ekstraspekcyjna, tj. odzwieciedlająca otoczenie; 2) świadomość własnych przeżyć psych., skierowana „na wewnątrz“, czyli introspekcyjna. „ŚWIAT“: 1) tygodnik ilustr. zal. 1906 przez S. Krzvwoszewskiego; pozostawał pod jego redakcją przeszło ćwierć wieku; przestał wychodzić 1939; w ostatnich latach prowadził go L. Chrzanowski; 2) magazyn ilustr., ■tygodnik, ukaztije się w Warszawie oa 1951; red. S. Arski. ŚWIATŁA CIŚNIENIE, ciśnienie, jakie wywiera światło padające na powierzchnię jakiegoś.ciała; ś. c. doświadczalnie zostało stwierdzone przez fizyka ros. P. Lebiediewa; ś. c. tłumaczy powstawanie ogonów komet. ŚWIATŁA NAWIGACYJNE, międzynar. lub państw., światła umieszczane na statkach w celu zapobieżenia zderzeniom, ustawiane na brzegach, na morzu i na śródlądowych drogach wodnych. ŚWIATŁO: 1) potocznie — forma energii wywołująca wrażenie wzrokowe oraz działająca na błonę fot; 2) fiz. promieniowanie o dł. fali od 0,38 u do 0,77 u; od XVII w. podejmowane są próby wyjaśnienia natury światła; 1672 (I. Newton) powstała teoria korpuskularna (emisyjna), wg której istotę ś. stanowią strumienie <lrobnych cząstek materialnych biegnących z określoną prędkością; teoria ta tłumaczyła zjawiska odbicia i załamania; niemal równocześnie (1678, Ch. Huygens) pojawiła się teoria falowa, uzupełniona w początkach XIX w. (T. Young, A. J. Fresnel), która przypisywała ś. charakter fal sprężystych; wyjaśniała ona dobrze zjawiska interferencji i ugięcia fal; w XIX w. powstała nowa teoria, elektromagnetyczna (J. C. Maxwell), wg której światło polega na rozchodzeniu się fal elektromagnet. ; wyjaśnia ona prostoliniowe rozchodzenie się ś., interferencję, polaryzację, ugięcie, podwójne załamanie; początki XX w. przyniosły pewien nawrót do teorii korpuskularnej — teorię fotonów (M. Planck. A. Einstein); wg niej światło (także ogólnie fale elektromagnet.) jest wysyłane oraz pochłaniane w sposób nieciągły — kwantami; fala świetlna stanowi więc zbiór kwantów (fotonów) biegnących z prędkością światła; tecfria ta nie tłumaczy zjawisk interferencji; tak więc prawidłowy (zgodny z doświadczeniem) opis jedynie niektórych zjawisk świetlnych daje teoria fal elektromagnet., innych zaś teoria fotonów; nauką jednolicie opisującą zjawiska związane ze światłem icst dziś mechanika kwantowa; prędkość rozchoazcnia się fal świetlnych w próżni (prędkość ś. c) wynosi wg ostatnich pomiarów 299793 km/sek <w przybliżeniu c —300 000 km/sek); ś. białe, pojęcie nie określone ściśle; zwykle ś. b. nazywa się ś. dzienne lub inne wywierające na oko takie samo wrażenie jak ś. dzienne; wrażenie ś. b. można wywołać przez zmieszanie wszystkich barw widma, również przez zmieszanie odpowiednio dobranych dwóch tzw. barw dopełniających lub też odpowiednio dobranych trzech barw; ś. jednobarwne, monochromatyczne — widzialne promieniowanie elektromagnet. o określonej, jednej tylko długości fali; źródła ś., ciała wysyłające światło, np. słońce, żarówka elektr., paląca się świeca; ź. ś. o rozmiarach tak małych, że można je pominąć, nazywamy punktowym; można je wytworzyć oświetlając mały otworek zebraną przez soczewkę wiązką światła; w praktyce najczęściej spotyka się rozciągłe ź. ś.; zob. też fotometria; 3) bud. -*-rozpiętość. ŚWIATŁO BŁYSKOWE, oświetlenie sztuczne umożliwiające zdjęcie fot. przy niedostatecznym oświetleniu naturalnym; uzyskuje się przez spalanie sproszkowanego magnezu („magnezja“) lub wiórków (folii) aluminium w wypełnionej tlenem żarówce błyskowej, albo przez wyładowania elektr. w tzw. lampie błyskowej — fleszu (ang. flash). ŚWIATŁOCZUŁE MATERIAŁY, materiały, na których się wykonuje zdjęcia fot.; składają się z podłoża i warstwy światłoczułej (którą w fotografii czamo-białej stanowi przeważnie zawiesina bromku srebra w żelatynie); dzielą się na negatywowe i pozytywowe; ś. m. negatywowe wytwarza się na podłożu przezroczystym (celuloid, acetyloceluloza — błona, szkło — płyta); wyrabia się różne rodzaje, zależnie od przeznaczenia (fotografia amatorska, zawodowa, rentgenowska, chemigrafia, fotografia w podczerwieni itp.), aparatu, w którym mają być użyte (płyty, błona plaska, błona zwojowa, film kinematograficzny), różne formaty itd.; odznaczają się wysoką ogólną światłoczułością oraz określoną barwoczulością; ś. m. pozytywowe wytwarza się na podłożu nieprzezroczystym (fotograficzny papier) i przezroczystym (film kinematograficzny pozytywowy, materiał do -►diapozytywów); odznaczają się na ogół niską światłoczułością i nie są barwoczułe. Zob. też fotografia (barwna). SWIATŁOCZUŁOSĆ, stopień reagowania materiału SWIDRYGIEŁŁO Porównanie skal światloczułości CUK 22 64 88 125 250 DIN 13/10 17/10 19/10 21/10 23/10 GOST 16 32 45 90 130 Scheiner 23 27 29 31 33 fot. na działanie światła; przy materiałach negatywowych określa się w stopniach różnych skal. ŚWIATŁODRUK, fototypia — odmiana druku płaskiego; metoda wprowadzona 1868. SWIATŁOLECZNICTWO, naświetlanie, aktyno terapia — metoda leczenia światłem widzialnym oraz promieniowaniem podczerwonym i nadfioletowym (naturalnego światła słonecznego lub lamp leczn.: kwarcowej, Sollux i in.). ŚWIATŁOLUBNOSC -«-heliofity. ŚWIATŁOMIERZ, przyrząd do ustalania czasu ekspozycji zdjęcia fotogr.; istnieją ś. optyczne i fotoelektryczne. ŚWIATŁOŚĆ -►natężenie (źródła światła). ŚWIATŁO WSTRĘT, objaw stanów zapalnych oka; mniej dokuczliwy w zapaleniu spojówek, charakterystyczny dla zapalenia tęczówki. ŚWIATŁO ZODIAKALNE, światło słoneczne rozproszone na drobnych pyłkach i meteorach krążących w układzie słonecznym; widoczne w pogodne noce jako jasna poświata, trochę podobna do Drogi Mlecznej. SWIATOSŁAW Igorewicz (?—972), w. książę kijowski od 945; pobił Chazarów, organizował wyprawy na pn. Kaukaz, Bułgarię, Bizancjum; zginął w walce z Pieczyngami. ŚWIATOWA RADA POKOJU, organ międzynar. ruchu działaczy polit, i intelektualistów, powołany 1950 na Kongresie Obrońców Pokoju w Warszawie i złożony z przedstawicieli nar. komitetów obrońców pokoju; na periodycznie odbywanych sesjach SRP rozpatruje podstawowe sprawy dotyczące utrzymania pokoju. ŚWIATOWIT, Swietowit, Swantewit — mit. slow. 4-głowy bóg wojny, losu, urodzaju oraz prawdopodobnie słońca i ognia, utożsamiano go bowiem ze Swarożycem; gł. miejsce jego kultu — Arkona na Rugii — słynne z wróżb (biały koń S.). ŚWIATOWY ZWIĄZEK POCZTOWY (Union Postale Universelle — UPU, Międzynarodowa Unia Pocztowa), związek zrzeszający organizacje pocztowe wszystkich kraiów świata; zał. 1874 przez 21 państw p. n. Powszechnej Unii Pocztowej; siedziba w Bernie. ŚWIĄD, uczucie swędzenia; ś. może występować na małej powierzchni lub na całym ciele; przyczyny bywają różne, np. zaburzenia hormonalne i przemiany materii, czynniki fiz., chem. lub psych.; towarzyszy niektórym chorobom skóry. ŚWIĄTNIKI GÓRNE, w., po w. i woj. krak., na Pogórzu Karpackim; 1500 mieszk. (1956); słynne od dawna z artyst. wyrobów ślusarskich; zabytk. kościół. SWIBNO, w. rybacka, kąpielisko nadmorskie, pow. i woj. gd., na Żuławach Wiślanych, nad ZaŁ Gdańską; 730 mieszk. (1956). ŚWIDER: 1) pr. dopływ Wisły, dł. 83 km, dorzecze 1240 km*; źródła na pd.-wsch. od Latowicza; 2) podwarsz. osiedle i stacja klimatyczna, pow. Otwock, woj. warsz., nad Świdrem; obserwatorium geofizyczne. ŚWIDER, narzędzie do wiercenia otworów w materiałach niemetalowych, np. w drewnie, ziemi itp. ŚWIDERSKA Alina (ur. 1875), powieściopisarka i tłumaczka (przekład Boskiej Komedii Dantego); powieści biogr. o R. Wagnerze (Królowie), Z. Krasińskim (Zygmunt), A. Mickiewiczu (Adam). ŚWIDERSKA KULTURA okresu póżn. -►paleolitu i wcz. mezolitu; nazwa od miejscowości Świdry Wielkie k. Warszawy; typowe dla ś. k. są krzemienne ostrza liściowate z trzonkiem; rozprzestrzeniona na niżu środk.-europejskim. ŚWIDNICA, m. pow. i pow. miejski, woj. wrocł., na pn. od Sudetów, nad Bystrzycą, 1. dopł. Odry; 34 000 mieszk. (1956)_; przemysł: metal., elektrotechn., vuv miwun. 111C.lal. J Oicn Li Vy ICWliłł. | skórz., drzewny, włókien., spoż.; węzeł dróg kol. i bitych; zabytkowy ratusz, kościoły z XIV—XV i kamienice mieszczańskie. XVII 	w., ŚWIDNIK, m., pow. i woj. lub.; 6700 mieszk. (1956); osiedle robota.; wytwórnia sprzętu komunikacyjnego. SWIDRAKI, Teredo, morskie małże o silnie wydłużonym, robakowatym ciele; z przodu maleńka muszla z ostrymi żabkami, służącymi do drążenia kanałów w drewnie, długości 20—30, a nawet 80 cm; na zewnątrz wysuwają tylko cieniutkie, nitkowate syfony; wyrządzają olbrzymie szkody niszcząc drewn. urządzenia portowe, kadłuby kutrów itp. ŚWIDROWCE -►trypanosomy. SWIDRYGIEŁŁO (1370—1452), w. książę litew. 1430—32, brat Władysława Jagiełły; w oparciu o ludność ruską W. Księstwa Litew. i o Krzyżaków walczył 61 	Mała Enc. Powsz. PWN  SWIDWA 0 zerwanie unii pol.-Iit.; 1435 pokonany pod Wiłkomierzem; od 1442 książę wołyński. SWIDWA -►dereń. ŚWIDWIN, m. pow., woj. kosz., na Pojez. Drawskim, nad Regą; 8000 mieszk. (1956); drobny przemysł przetw.-rolny; got.-barok. zamek krzyżacki w miejscu słów. grodziska, szczątki murów obronnych z XIV w. 1 in. zabytki. SWIDZIŃSKI Karol (1841—77), poeta; brał udział w powstaniu 1863 i w Komunie Paryskiej; utwory S. zebrał i wydał Władysław Bełza w tomie Poezje. ŚWIEBODZICE, m., pow. świdnicki, woj. wrocł.; 12 900 mieszk. (1956); przemysł metal., drzewny i włókien.; ratusz i kościół z XVIII w. ŚWIEBODZIN, m. pow., woj. zielonog., nad Jez. Zamkowym; 11600 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny, spoż., ceram., drzewny, fabr. mydła; ratusz z XVI w., fragmenty murów miejskich, zabytkowe domy. ŚWIECA ZAPŁONOWA, element instalacji zapłonowej wkręcany na gwint do głowicy silnika spalinowego tak, że elektrody, między którymi powstaje iskra, tkwią w przestrzeni sprężania; jedna z elektrod połączona jest z masą silnika, druga, starannie izolowana, z cewką zapłonową lub iskrownikiem. ŚWIECĄCE OBŁOKI, cieniutkie wysokie chmury 0 zabarwieniu niebieskawym, srebrzystym lub niekiedy różowym, występujące b. rzadko w górnej części stratosfery (75—90 km); dają się zaobserwować w letnie noce; poruszają się ze wschodu na zachód z prędkością 150—300 km/godz. ŚWIECENIE MORZA, fosforescencia m. — ogólne wrażenie jednolitego świecenia fal spowodowane przez niektóre bakterie, -►nocoświetlika lub pewne gatunki meduz i osłonie. S WIE CIE, m. pow., woj. bydg., przy ujśoiu Wdy do Wisły; 10400 mieszk. (1956); ośrodek adm.-usług. 1 przemysł, (cukrownia); zakłady młynarskie; zakład psychiatryczny (podczas II wojny świat hitlerowcy wymordowali tu ok. 1350 pacjentów), szczątki zamku krzyżackiego; S. należy do najstarszych miast pomor. 1 grodów nadwiśl.; w XII w. stolica Gryfitów, książąt pomor.; miejskie prawo chełmińskie 1338. ŚWIERADÓW ZDRÓJ, m., pow. lwówecki, woj. wrocł., w G. Izerskich, nad Kwisą; 2600 mieszk. (1956); zdrojowisko (szczawy alkaliczno-ziemne i żelaziste, źródła radoczynne). ŚWIERCZEWSKI Karol, pseud. Walter (1897—1947), generał, działacz poi. i międzynar. ruchu robota., w okresie ros. wojny domowej w Gwardii Czerwonej, następnie w armii radź.; w hiszp. wojnie dom. (1936—39) dow. 14 Międzynar. Brygady Ochotników, następnie 35 Międzynar. Dywizji Ochotników, w której skład wchodziła 13 poi. Brygada im. J. Dąbrowskiego; od 1943 organizator wojska poi. w ZSRR, od 1944 dowódca 2 Armii WP, następnie wicemin. obrony; członek KC PPR; zginął w walce z bandami -►UPA, ŚWIERGOTKI, Anthus, owadożeme, drobne, szaro ubarwione ptaki z rzędu wróblowatycn; lasy, pola, łąki oraz góry Eurazji; dł. do 17 cm, rozpiętość skrzydeł do 31 cm; w Polsce ś. drzewny, ś. polny, ś. łąkowy i siwerniak; przelotne. ŚWIERKLANIEC, w., pow. tarnogórski, woj. kat.; 2700 mieszk. (1956); zakłady ogrodn. i sadown., ośrodek wypoczynkowy i turyst.; sztuczny zbiornik na Brynicy. ŚWIERK POSPOLITY, Picea excelsa, wysokie drzewo iglaste stożkowatego po- K. Świerczewski 962 kroju, z rodziny sosnowatych; krótkie, wąskie i ostre igły osadzone na poduszeczkach; szyszki dojrzałe zwisające, odpadające w całości; w górach — regiel górny; leczniczy. ŚWIERSZCZE, Cryllidae, rodzina owadów z rzędu prostoskrzydlych; samce wydają charakterystyczne dźwięki przez pocieranie skrzydeł, na których znajduje się aparat dźwiękowy; w domach, zwłaszcza piekarniach, młynach, żyje ś. domowy (Gryllus domestlcus). ŚWIERZĄWSKI Karol Boromeusz (1731—1806), aktor zespołu W. Bogusławskiego; obdarzony przez Stanisława Augusta tytułem „pierwszego aktora polskiego“. ŚWIERZB, med. pasożytnicza, zakaźna choroba skórna, wywołana przez -►świerzbowca; na skórze występują pęcherzyki, przeczosy, krosty i nadżerki; dotkliwy s wiącl nasila się po rozgrzaniu ciała; wet. ś. zwierząt, schorzenie skóry wywołane przez drobne pasożytnicze pajęczaki; objawy: świąd, guzki, pęcherzyki, krostki; łysienie i nadmierne rogowacenie skóry. ŚWIERZBIĄCZKA, uczuleniowe schorzenie skóp', o podłożu nerwowym; rozpoczyna się najczęściej w dzieciństwie; powoduje b. dotkliwe swędzenie miejscowe lub ogólne. ŚWIERZBOWIEC, Acarus slro = Sarcoptes scabiei — pasożyt z rzędu roztoczy, powodujący u człowieka chorobę zw. świerzbem (scables); niektóre odmiany pasożytują także na zwierzętach hodowanych, np. koniach, owcach, psach; samice wgryzają się w głąb skóry i robią chodniki do 2 cm dł., samce i młode żyją na powierzchni skóry. ŚWIERZOPA [staropol.], SVVIETLIK: 1) robaczek świętojański, Lampyris noctiluca — chrząszcz świecący o zmroku (zarówno dorosły, jak i larwa); świeci dolną stroną końcowych segmentów odwłoka; samice nie mają skrzydeł; 2) Euphrasia, rodzaj roślin zielnych z rodziny trędownikowatych; w Polsce 13 gatunków; pospolite na brzegach lasów, łąk; półpasożyty, łączą się ssawkami z korzeniami roślin łąkowych; ś. łąkowy (E. Rostkoviana) stosowany przy chorobach oczu; 3) oszklony otwór w górnej części budynku do oświetlenia pomieszczenia; stosowany m. in. w halach przemysł., warsztatach, strychach. ŚWIETLNE NARZĄDY, organy o charakterze gruczołowym, wytwarzające światło; występują u niektórych ryb mor. i głowonogów (zwłaszcza głębinowych), skorupiaków i innych bezkręgowców wodnych oraz u niektórych owadów; w wytwarzaniu światła czasem współdziałają symbiotyczne bakterie świe- Swietlik łąkowy cące. ŚWIETLÓWKA świetlik świerk pospolita: 1 — kwiatostany męskie uwalniające pyłek, 2 — szyszka (kwiatostan żeński) młoda, 3 — szyszka dojrzała lampa (wyładowcza). ŚWIEŻENIE (dawniej zw. fryszowaniem, pudlingowaniem), proces utleniania domieszek surówki (krzemu, manganu, węgla, fosforu itd.) tlenem powietrza oraz tlenkami metali (np. Fe203 w postaci rudy lub zgorzeliny); w wyniku ś. surówki otrzymuje się stal o określonym składzie chem.; świeżarki, urządzenia, w których przeprowadza się świeżenie: fryszerki, pudlingarnie, piece martenowskie, gruszki Besśemera, Thomasa, dziś nowocz. konwertory. SWIĘCAjTY, jez. na Pojez. Mazurskim, we wsch. części basenu jez. Mamry, 789 ha, dł. 5,5 km, szer. 2,4 km, głęb. do 24 m. SWIĘClNO, w., pow. pucki, woj. gd.; 171X1462 wojska poi. pokonały oddziały zaciężne pozostające w służbie krzyżackiej. ŚWIĘTA KATARZYNA, w., pow. i woj. kieł., w G. Świętokrzyskich, u stóp Łysicy; 330 mieszk. (1956); niegdyś pustelnia i kapliczka dla pielgrzymów (w miejscu słów. gontyny); od XV w. siedziba bernardynów. ŚWIĘTA LIPKA, w., pow. kętrzyński, woj. olszt., nad jez. Dejnową; 150 mieszk. (1956); zabytki archi 963 SWINOUJSCIE tektury, m. in. barok, kościół, jeden z najpiękniejszych ŚWIĘTOPIETRZE, grosz św. Piotra — danina wprow Polsce, zdobiony przez mistrzów mazurskich i war- wadzona w Anglii w VIII w. na rzecz papieża, płamińskich, z cennymi dziełami sztuki z XVII i XVIII w. eona następnie przez liczne kraje kat.; w Polsce ŚWIĘTE PRZYMIERZE, zawarte 1815 z inicjatywy wprowadzona w XI w. stała się regularnym podatAleksandra I przez monarchów Rosji, Prus i Austrii; kiem; w czasach nowoż. dobrowolne ofiary składane zobowiązywało rządy do utrzymania ładu utworzonego przez wiernych na utrzymanie Stolicy Apostolskiej, na kongresie wied. 1815; polityka ta miała cele reak- SWIĘTOSŁAWSKI: 1) Zenon Bolesław (1813—75), cyjne: zapobieżenie ruchom wolnościowym i niepod- uczestnik powstania listopad.; na emigracji członek lcglościowym małych państw oraz powrót do absolu- Tow. Demokr. Pol.; jeden z założycieli i ideologów tyzmu; następnie do przymierza przyłączyły się Anglia, -»-Ludu Polskiego; Lud polski w emigracii; 2) Wojciech Francja oraz inne państwa eur.; iedynie Watykan i Tur- (ur. 1881), fizykochemii:, prof. Polit. Warsz. 1919—39 cja pozostały poza nim; stłumiło rewolucję w Hiszpa- i Uniw. Warsz. od 1947, min. oświaty 1935—39; czlonii i Neapolu; rozpadło się po 1848. nek PAN; doniosłe badania w dziedzinie termochemii, ŚWIĘTOCHŁOWICE, m. pow., woj. kat, na Wyż. ebulioskopii, azeotropii, poliazeotropii, fizykochemii Śląskiej; 56 300 mieszk. (1956); ośrodek górnictwa, prze- węgla kam. oraz ciekłych surowców org.; autor ponad mysłu metalurg, od 1830 (Huta „Florian*'), metalowego. 400 prac nauk. i wielu monografii. ŚWIĘTOCHOWSKI: 1) Aleksander, pseud. W. Okoński (1849—1938), pisarz, publicysta i historyk, teoretyk i jeden z gł. przedstawicieli pozytywizmu poi., którego program głosił w swym tygodniku „Prawda" i od 1881); większość jego Izieł lit. ma charakter proframowy, reprezentując jdee emokr. i humanist.; powieści (Twinko), dramaty (Duchu), studia: Historia chłopów polskich, Źródła moralności; 2) Bolesław (ur. 1895), agrobiolog, członek koresp. PAN, prof. Wyższej Szkoły Roln. we Wrocławiu; prace z zakresu ogólnej uprawy roli i roślin. ŚWIĘTOJAŃSKI CHLEB, Ceralonla siliqua, drzewo rodziny motylkowatych; ŚWIĘTY GOTHARD, jeden z centralnych masywów krystal. Alp Szwajc., na pn. od A. Lepontyjskich; wys. do 3200 m; Sw. Gotharda Przełęcz, wys. 2112 m, dzieli masyw na 2 części; zach. wyższa i bardziej zlodowacona; jeziora; Sw. Gotharda tunel, pod masywem S. G. (na wys. 1154 m), na linii kolejowej Lucerna (Szwajcaria) — Mediolan (Wiochy); dl. 15 km. ŚWIĘTY KRZYŻ, drugi po Łysicy najwyższy szczyt G. Świętokrzyskich, w grzbiecie Łysogór (593 m), z małym osiedlem; klasztor Demardynów sprowadzor.ych do Polski za panowania pierwszych Piastów i kościół z czasów Bolesława Chrobrego. ŚWINA, rz. o charakterze cieśniny, gł. droga odpływu Odry z Zalewu Szczecińskiego do M. Bałtyckiego; uregulowana i pogłębiona; dł. 13 km, szer. ok. 150 m; między dolną S. a Zalewem kanał przez pd.-wsch. część wyspy Uznam. ŚWINIARKA, prymitywna owca krajowa, b. wytrzymała i dobrze dostosowana do naszych warunków, lecz drobna, o grubej, ordynarnej wełnie i mało wydajna. ŚWINIARSKI Michał (1740—93), prawnik, syndyk w Warszawy; obrońca interesów miejskich w czasie kraje śródziemnomor.; Uście świętojański chleb: A — Seim“ Czteroletniego; przypuszczalnie autor pracy duże, pierzaste, zimotrwałe; gałązka z kwiatostanem Wiadomość o pierwiastkowej miast zasadzie w Polwysuszone płaskie strąki są męskim, B — kwiat mę- **«*?•__Ł jadalne, zawieraj« miękisz gki, q kwiatostan żeń- SWINICA, szczyt graniczny, jeden z najwyższych o miodowym smaku. gkj’ D kwiat żeński, w P°k części Tatr Wys. (2301 m), w gł. grani Tatr, ŚWIĘTOJAŃSKI ROBA- ’ £ owoc * nac* dolinami: Gąsienicową, Pięciu Stawów Polskich CZEK -»-świetlik. i Waleńtkową (w Czechosłowacji), między turniami: SWIĘTOJURCY, członkowie i stronnicy tzw. Rady Pośrednią, Waleń tkową i Zawratową. Swiętojurskiej (nazwa od katedry Sw. Jura we Lwo- ŚWINIE, Suidae, rodzina parzystokopytnych podwie), naczelnego organu ruchu ukr. w Galicji podczas rzędu nieprzeżuwających; kosmopolityczne, z wyjątWiosny Ludów. ^ kiem Australii i Amer. Pn.; kły u samców duże, trójŚWIĘTOKRZYSKIE GÓRY, należą do najstarszych graniaste, wystające na zewnątrz ryja; nogi krótkie, w Polsce; zbudowane ze skał paleozoicznych (kwar- 4-palczasteTz nich tylko palce III i IV dotykają ziemi; cyty, łupki, wapienie, piaskowce), o formach kopulas- ogon krótki, cienki; wszystkożeme; należą tu m. in.: tycn lub stożkowatych pagórków; gł. pasma: Łysogóry Świnia domowa, dzik, babirusa, pekari. z Łysicą i Świętym Krzyżem, Masłowskie, Jeleniowskie, Dymińskie, Klonowskie, Chęcińskie; najwyższe wzniesienie 611 m; rz. Kamienna, Bobrza, Czarna Nida, Lubrzanka i in.; surowce miner.: rudy żelaza, miedzi, ołowiu, baryt, wapienie krystaliczne polerowane na marmur, kwarcyty, piaskowce ciosowe, gliny ceramiczne i ogniotrwałe; Staropolski Okręg Przemy- ŚWINKA Jakub (?—1314), arcybiskup gnieźn. od słowy, ośrodki przemysłowe na pograniczu G. Swię- 1283; popierał działalność Przemysława II i Władytokrzyskich, Wzgórz Koneckich i Wyż. Opatowskiej; sława Łokietka, zmierzającą do zjednoczenia rozbitej gł. m. Kielce; szczątki pierwotnej puszczy (Święto- na dzielnice Polski pod władzą królewską, krzyski Park Narodowy); pamiątki historii i kultury ŚWINKA, zapalenie przyusznic — ostra choroba polskiej. Tabl. 59. zakaźna występująca głównie u dzieci i młodzieży, ŚWIĘTOKRZYSKI PARK NARODOWY IM. S. ŻE- wywoływana przez swoisty wirus; zakażenie przenosi ROMSK1EGO, obejmuje skaliste i leśne partie Łysogór się przez powietrze; objawy: gorączka i obrzmienie z Puszczą Jodłową, część Doliny Wilkowskiej i Dolinę przyusznic; czasem powikłania ze strony jąder, trzustki Czarnej Wody, Górę Psarską, Stawianą, Miejską, Chel- i układu nerwowego. mową oraz liczne uroczyska leśne, łącznie ok. 56 km*; < ŚWINKA MORSKA, Cavia porcellus, gryzoń; Jej powstał 1950; w podszyciu i runie lasów mieszanych ojczyzną jest Am. Pd.; dł. ciała 25—30 cm; w tylnych wiele roślin reliktowych górskich i zach.eur.; rezerwaty wyłączone z gospodarki ludzkiej. SWIĘTOKRZYŻCY, członkowie warsz. filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego; nazwa od miejsca zebrań Świnia: A — wielka biała szlachetna, typ mięsny bekonowy; B — golębska (puławska); C — biała zwisłoucha w budynku obok kościoła Sw. Krzyża; gł. przedstawiciele: Gustaw Ehrenberg, Aleksander Wężyk, Michał 01SSWlĘTOKUPSTWO -»-symonia. ŚWIĘTOPEŁK: 1) (?—895), książę morawski od 871; zrzucił zwierzchność -»-Ludwika Niemca 874; 2) S. (?— 1266), książę Pomorza Gdańskiego od 1220: uniezależ- kończynach tylko S palce; ogona brak; ubarwienie różnił się od Leszka Białego i 1227 doprowadził do jego maite; oswojona przez Inków, obecnie w stanie dzikim zabójstwa; 1242—48 wspólnie z Prusami toczył wojnę nie^występuje^ zwierzę laboratoryjne. świnki morskie przeciw Krzyżakom. m., pow. woliński, woj. szczec., 61' Świstak po obu brzegach Świny, na wyspie Wolin I Uznam, nad Zat. Pomorską; 9300 mieszk. (1958); awanport Szczecina (65 km), najdalej na zach. wysunięty port poi.; baza poi. rybołówstwa dalekomorskiego; liczne urządzenia portowe; stocznia lodzi i kutrów rybackich, warsztaty remontowe statków; drobny przemysł metal.; ruch turystyczny i wczasowy. ŚWISTAK, Marmota marmota, gryzoń z rodziny wiewiórkowatych; hale i turnie gór środkowoeur.; df. ciała 50—60 cm; krępy, futro rdzawoszare, buduje obszerne nory; żywi się roślinami zielnymi (bulwy i korzenie); na zimę zapada w sen; wydaje donośny świst. W Polsce tylko w Tatrach; chroniony. Tabl. 62. SWISTOWKA, dolinka wisząca w Tatrach Wys., odgałęzienie Doliny Roztoki; wcina się w pn. stoki Opalonego Wierchu; popularny szlak turystyczny Morskie Oko — Pięć Stawów Polskich. ŚWITALSKI Kazimierz (ur. 1886), polityk sanacyjny, od 1914 w Legionach, 1928—29 min. oświaty, 1929 premier, 1930—35 marszałek sejmu, 1936 wojewoda krakowski. ŚWITEZIANKA: 1) wg legendy nimfa jez. Świteź; 2) Calopteryz splendens, metalicznie ubarwiony owad z rzędu ważek; samiec ma skrzydła ciemnoniebieskie z granatową przepaską, samica — jasnozielone jednolite (-»-dymorfizm płciowy); lata nad wodami; pospolita. ŚWITE2, jez. w pobliżu Nowogródka (Białoruska SRR), 1,5 km!, 195 m n. p. m. »64 SWITKOWSKI Piotr (1744—93), zasłużony publicysta okresu Oświecenia; eks-jezuita; wydawał w Warszawie postępowe czasopisma poświęcone problemom spot., polit i gosp.; redagował i wydawał „Pamiętnik Historyczno-Polityczny" 1782—92, „Magazyn Warszawski“ 1784—85, „Zabawy Obywatelskie“ 1792—93. ŚW. JERZEGO KANAŁ, cieśn. między pd. Irlandią a Walią (zach. Anglia); łączy M. Iryjskie z Oc. Atlantyckim; szer. ok. 74 km, śr. głęb. 55—60 m. ŚW. TOMASZA (Sfio Thomś) WYSPA, u wybrzeży zach. Afryki, w Zat. Gwinejsfeiej; wraz z pobliską ^ Książęcą (Principe) kolonia portug.; łącznie 2, 60 200 mieszk. (1950), Murzyni; górzysta, wulkan.; klimat zwrotnik.; uprawa i wywóz kawy, kakao; gł. m. SSo Thomś (5600 mieszk.). ŚW. WAWRZYŃCA RZEKA, rz. w Kanadzie, częściowo na granicy z USA; dl. 1240 km; wypływa z jez. Ontario, wpada do Zat. Sw. Wawrzyńca (Oc. Atlantycki) tworząc lejek ujściowy szer. do 150 km; żeglowna, do Montrealu dostępna dla statków mor.; połączenie kanałowe z rz. Hudson i systemem Pięciu Wielkich Jezior Ameryki Pn. ŚW. WAWRZYŃCA ZATOKA, część Oc. Atlantyckiego u wsch. wybrzeży Kanady, między Nową Fundlandią, Labradorem i Nową Szkocją; początek b. ważnego szlaku mor. z oceanem przez Rz. Sw. Wawrzyńca na W. Jez. Amerykańskie. T t: 1) litera alfabetu lac.; 2) symbol jednostki tona (11 = 1000 kg). T, 	skrót przedrostka tera — oznacza bilion. Ta, symbol pierwiastka chem. tantalu. TAAFFE Eduard von hr. (1833—95), polityk austr.; parokrotny min. spraw wewn.; jako premier 1879—93 opierał się na parł. większości kleryk.-słów., uznawał dążenia Słowian do autonomii, gotów był uznać Czechy jako trzeci człon federacji Austro-Węgier. TABAKA [fr.J, machorka, bakuń, Nicotiana rustica — dwuletnia roślina z rodziny psiankowatych, spokrewniona z -»-tytoniem; pochodzi z Am. Pd.; uprawiana gł. w ZSRR i Polsce; liście jajowate, kwiaty zielonkawożółte; zawiera dużo nikotyny i kwasu cytrynowego; liście stosowane do palenia (tytoń gorszy) i jako używka (w formie sproszkowanej i odpowiednio zaprawionej wciągana przez nos pobudza do kichania). TABAKIERKA, płaskie ozdobne pudełko z metalu szlach., kości słoniowej itp. na tabakę; używana zwłaszcza w XVIII w. TABELE PRESTACYJNE [łac.J, wykaz uprawnień i powinności chłopów pańszczyźnianych z wyszczególnieniem obszaru roli, powierzchni zasiewów oraz ciężarów i służebności; stosowany w XIX w. w Polsce. TABERNAKULUM [lac.], w kościele kat. ozdobna obudowa na ołtarzu przeznaczona do przechowywania puszki z hostiami. Zob. też cyborium. TABES DORSALIS [łac.], wiąd rdzenia — postać późnej kiły układu nerwowego; objawy: gwałtowne bóle w obrębie tułowia i narządów wewn., niezborność ruchów, zaburzenia chodu, zmiany w stawach; t a b e t y k, człowiek chory na tabes. TABIDZE Gałaktion W. (ur. 1892), poeta gruz.; rozwinął wersyfikację gruz.; jego poezje przedrewol. noszą znamiona symbolizmu, od których uwalnia się w późniejszych utworach epickich. TABIT Antun (ur. 1901), postępowy działacz spoi. Libanu, przewodniczący libań. Komitetu Obrońców Pokoju, członek Światowej Rady Pokoju, odznaczony złotym medalem pokoju. TABLE D’HOTE [fr., tabl dot], wspólny stół w restauracjach, pensjonatach, hotelach itp. TABLETKA, pastylka — postać dozowanego leku; dwustronnie płaski lub wypukły krążek otrzymywany przez sprasowanie. TABLETKARKI -»prasy. TABLICA ROZDZIELCZA, płyta w rozdzielni lub nastawni mieszcząca przyrządy rozdzielcze, sterujące, kontrolne i pomiarowe, niezbędno do utrzymania układu elektroenergetycznego lub jego części w stanie prawidłowej pracy. TABLINUM, w staroż. domu rzym. duży pokój między atrium i perystylem. TABOR: 1) góra w pn. Izraelu (wys. 562), na pd.zach. od jez. Jam Kinered; 1799 pod górą T. zwyciętwo gen. Bonaparte nad Turkami i Arabami podczas wyprawy syryjskiej; 2) m. w Czechosłowacji, nad rz. Luznicą; 17 900 mieszk. (1956); niegdyś twierdza husytów, zal. 1420 przez Żiikę. TABOR [tur.]: 1) wojsk, obóz warowny w wojsku poi. XVI—XVII w.; otoczenie wojska kilkoma rzędami wozów ułatwiało obronę w otwartym polu; obecnie środki transport, z wszelkim zaopatrzeniem (amunicja, żywność itp.) dla wojska; 2) t. kolejowy, kolejowe środki transport (wagony, lokomotywy); 3) t. żeglugowy, łączna liczba statków należących do danego przedsiębiorstwa żeglugowego. TABORA, m. w Tanganice (wsch. Afryka); 13 000 mieszk. (1951); węzeł kolejowy. TABORYCI [czes. tśborita], odłam husytów reprezentujący interesy ubogiego chłopstwa, mieszczaństwa (nazwa od twierdzy Tabor w Czechach); t. walczyli przeciw feudałom duchownym i świeckim oraz niemczyżnie; domagali się odmiany obyczajów chrześciiańskich, zorganizowali doskonalą armię; przywódcą t tył Jan Żiżka; 1434 pokonani pod Lipanami przez -►utrakwistów. TABU [polinez. zakaz]: 1) w społeczeństwie pierwotnym zakaz dotykania pewnych przedmiotów łub dokonywania pewnych czynności, np. zabijania zwierząt otaczanych szczególną czcią; 2) przen. coś, co jest zakazane. TABULA RASA [łac.J, dosl. wygładzona tabliczka woskowa, czysta, nie zapisana karta; przen. umysł nie ukształtowany (np. umysł dziecka), ale zdolny do przyewiłinnin wif*fl7v TABULATURA [lac.], notacja muz. XV—XVII w., posługująca się różnymi systemami liter, cyfr, znaków, stosowana dla organów, lutni, gitary itp. Jednym z najcenniejszych zabytków dawnej muzyki poi. jest T. Jana z Lublina z 1540, największa t. organowa XVI w. (520 stron). TABUN [tur.], duże stado koni lub bydła na stepie. TACHEOMETR -»tachymetr. TACHIMETR -»tachymetr. TACHOMETR [gr.J, przyrząd wskazujący szybkość pojazdu w danej chwili; tachograf, przyrząd szybkość tę rejestrujący w postaci wykresu. TACHYKARD1A [gr.], częstoskurcz — przyśpieszona czynność serca.  965 TAJEMNICA LEKARSKA TACHYMETR [gr.], tacheometr, tachimetr — przyrząd (budową przypominający teodolit) do zdjęć geodezyjnych w celach kartograficznych. TACHYMETR1A [gr.], metoda sporządzania planu sytuacyjno-wysokościowego poprzez optyczny pomiar odległości i różnic wysokości przy użyciu specjalnego -»-teodolitu (tachymetru) i -»-łat niwelacyjnych. TACYT, Publius Comelius Tacitus (ok. 55—120), największy historyk rzym ; Dzieje (lata 69—96), Roczniki (lata 14— 68), Germania (m. in. pierwszy dokładniejszy opis Slowian-Wenedów) i in.; Tachymetr ceniony dla żywości opisu, świetnych charakterystyk i zwartości stylu. TACZANKA [ros.], lekki, 2- lub 4-kołowy wózek z karabinem maszyn., używany przez oddziały wojsk, w Rosji w okresie wojny dom. 1918—20; w okresie między woj. w Polsce wyposażenie pułków kawalerii. TACZANOWSKI: 1) Władysław (1819—90), ornitolog poi. świat, sławy; prace z zakresu systematyki i biologii ptaków; m. in. O ptakach drapieżnych to Królestwie Polskim, Ptaki krajowe; 2) Edmund (1822—78), generał; jeden z dowódców powstania 1863, naczelnik wojenny woj. kaliskiego; odznaczyl_ się w bitwach pod Pyzdrami, Ignacewem, Sędziejowicami. TADŻYCKA LITERATURA. Sięga początkami do najstarszych pamiątek słowa pisanego ludów irań. Azji Środkowej (Awesta, manichejskie teksty rei.). W okresie wspólnoty historecznej i językowej przodków obecnych Tadżyków z Persami twórczość wielkich pisarzy i poetów piszących we wspólnym języku, tzw. „farsi lub „darP‘ (w okresie X—XV w.: Rudaki, Firdausi, Dakiki, Ibn Sina, Nosir, Chosraw, Omar Chajjam, Amir Chisraw, Saadi, Hafiz, Dżami) należy również i do t. 1., bez względu na to, czy pochodzili oni z terenu obecnego Tadżykistanu. W XI w. wielki utwór tadż. prozy Kobus noma (Kobus name). Od XVI w. rozdrobnienie polit. powoduje stopniowe wytwarzanie się odrębnej t. 1. Od XIX w. rozwój nowej literatury, która sięga do żywego języka ludu. Pisarze demokraci: A. Donisz, S. Ajni. W okresie radzieckim silny rozwój kierunków lit. opartych na żywym języku; do prądu tego włączają się starsi pisarze (Ajni). Nową t. 1. radziecką reprezentują: A. Łacbuti, M. Tursunzade, M. Mirszakar. TADŻYCY, naród pochodzenia irańskiego, podstawowa ludność Tadżyckiej SRR; zamieszkują także Uzbecką SRR; w ZSRR 1,2 min oraz ok. 2 min w Afganistanie i Iranie. TADŻYKISTAN, Tadżycka SRR, rep. związkowa w radź. Azji Srodk.; 142 500 km*, 1 800 000 mieszk. (1956); stoi. Stalinabad; dzieli się na 3 obwody i 1 obwód autonom.; górzysty; na zach. Góry Turkiestańskie i Husarskie, na wsch. Pamir (Pik Stalina — 7495 m), liczne lodowce (m. in. jeden z największych lodowców górskich świata — Lodowiec Fcdczenki); rzeki: Piandż (Arnu Daria), Wachsz, Zerawszan, Syr Daria; klimat kontynent (zróżnicowany zależnie od wzniesienia n.p. m.); ludność: Tadżycy (60*/«), Uzbecy, Rosjanie, Kirgizi, skupiona gł. w dolinach; ludność miejska 17V* (1939); gł. miasta: Stalinabad, Leninabad; w dolinach rzek i Kotl. Fergańskiej uprawa bawełny, lnu (olej), sezamu, róż, winorośli, owoców połudn., pszenicy, hod. jedwabnika; w górach hod. bydła rog., owiec (2,3 min szt. — 1955); wydobycie metali kolor., węgla, ropy naft.; przemysł: maszyn., chem., bawełn., jedwabn., skórz., spoż. (olejarski, winiarski, konserwowy). — Historia: Tadżycy są potomkami dawnych szczepów baktryjskich i sogdiańskich (irańsk. pochodzenia); w średniowieczu pod panowaniem Mongołów i Uzbeków, w II poi. XIX w. zostali podbici przez carską Rosję; po upadku emiratu Buchary (1920) utworzyli (1924) republikę autonom. (początkowo w obrębie radź. Turkiestanu, a potem Uzbeckiej SRR); od 1929 Tadżycka SRR jest rep. związkową. Zob. też ZSRR. TAFT [tńft]: 1) William Howard (1857—1930), prezydent USA 1909—13, republikanin; 1901—04 pierwszy amer. gubernator Filipin; 1921—30 sędzia sądu najwyższego; szerzył ideę międzynar. trybunału rozjemczego; 2) Robbbt Alphonso (1889—1953), syn W. H., polityk amer., senator, współautor -*• Tafta-Hartley a ustawy. TAFTA fpers.], tkanina jedwabna o delikatnym połysku, szeleszcząca przy poruszaniu dzięki pewnej sztywności. TAFTA-HARTLEYA USTAWA, ustawa antyrobotn. uchwalona przez Kongres USA 23 VI 1947 na wniosek senatora Tafta i członka Izby Reprezentantów Hartleya; wprowadziła ograniczenia prawa do strajków i brała w obronę łamistrajków. TAG, rz. na Płw. Pirenejskim, w Hiszpanii i Portugalii, dł. 1008 km, dorzecze 81 000 km*; źródła w G. Iberyjskich, lejkowate ujście do Oc. Atlantyckiego: b. duże wahania wodostanu; żeglowna tylko w dolnym biegu; port mor. Lizbona, stoi. Portugalii TAGANROG, port nad M. Azowskim w Ros. FSRR; 189000 mieszk. (1956); ośrodek przemysłu ciężkiego: huta stali, walcownia, produkcja kotłów o wys. ciśnieniu, kombajnów, obrabiarek, przyrządów pomiar.; przemysł obuwn., spoż. TAGANROSKA ZATOKA, pn.-wsch. część M. Azowskiego; dł. 150 km, szer. do 52 km; ujście Donu; porty: Żdanow, Taganrog. TAGLIONI [talioni] Maria (1804—84), wł. tancerka, reprezentantka romant. stylu w balecie; 1827—47 występowała w operze paryskiej i gościnnie w całej Europie. TAGORE Rabindranath (1861—1941), najwybitniejszy pisarz ind. czasów nowoż.; pisał w języku bengal. i ang. pieśni, opowiadania, powieści i dramaty; założyciel uniwersytetu w Santiniketan k. Kalkuty; swoje poglądy filoz. wyłożył w dziele Sadhana; Gitanjali, Rozbicie, Dom i iwiat, Opowiadania. Nagroda Nobla 1913. TAHA HUSAJN (ur. 1891), filolog i literat arab. z Egiptu; prace z dziedziny historii kultury krajów arab. i eur.; wprowadził (wraz z innymi) na grunt arab. metody i osiągnięcia orientalistyki europejskiej. TAHITI -»-Towarzystwa Wyspy. TAI, jez. we wsch. Chinach, w pobliżu Szanghaju; „ „ ok. 4000 km*. R- Tagore TAI, paleomongolska grupa ludów mieszkających na Piw. Indochińskim, aż po Płw. Malajski; ok. 20 min; najliczniejsi Syjam czy cy, ok. 9 min. TAICZUNG, m. w Chinach, na wyspie Tajwan; 207 000 mieszk. (1950); ośrodek handlu ryżem, kamforą; montaż samolotów. TAI JUAN, m. we wsch. Chinach; stoi. prow. Szansi; 720 000 mieszk. (1953); uniwersytet; huta żel. i stali; fabr. traktorów; cementownia; przemysł lekki. TAIKUN [jap. wielki władca], tytuł szoguna w Japonii. TAINAN, m. w Chinach na wyspie Tajwan; 229 500 mieszk. (1950); duży przemysł spoż.; produkcja oleju rycynowego; przemysł metalowy. TAINE [tęn] Hippolyte (1828—93), krytyk, filozof i historyk fr., pozytywista; uznawał istnienie praw w historii i uważał, że powinna ona, tak jak nauki przyrodnicze, uogólniać fakty; zadaniem sztuki jest odtwarzanie przyrody, a twórczość artysty uwarunkowana jest rasą (czynnikami wewnętrznymi), środowiskiem i momentem hist.; Les origines de la France contemporaine (Początki współczesnej Francji), Historia literatury angielskiej, Filozofia sztuki. T AI-PTNG, Taiping [chiń. wielki pokój], nazwa powstania chłopskiego w Chinach 1850—66 przeciw rządom król. i wpływom eur. mocarstw kapitalist.; stłumione przez miejscowych feudałów i wojska euroPCJTAlROW Aleksandr J. (1885—1950), aktor i reżyser ros.; 1914 zal. moskiewski Teatr Kameralny; zwolennik poglądu, że teatr nie powinien udawać życia, lecz podkreślać „teatralność“; jego koncepcja teatru syntetycznego, łączącego w jedną skomponowaną całość wszystkie elementy widowiska, wywarła wpływ na eur. ekspresjonizm sceniczny. TAJEMNICA LEKARSKA, obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkief;o, o czym dowiaduje sie ekarz (a również personel ^ Tairo\  TAJFUN pom.-lek.) w związku z wykonywaniem swojego zawodu; zwolnienie z Ł 1. może nastąpić jedynie w wypadkach uzasadnionych interesem publicznym. TAJFUN [chiń.], nazwa -►cyklonu tropikalnego nad M. Pd.-Chińskim, wyspami Filipińskimi i przylegającą do nich od wschodu częścią Oc. Wielkiego. TAJGA [ros.], las iglasty występujący w klimacie pn.kontynentalnym; zajmuje znaczne obszary, gl. na Syberii i w pn. części Europy. TAJGETOS, pasmo górskie w pd. części Peloponezu, dl. ok. 75 km; najwyższy szczyt Ajos Elios (2409 m); partie szczytowe, pokryte przez znaczną część roku śniegiem, mają charakter rzeźby alpejskiej; w dolinach sady i gaje oliwkowe. TAJMUR Mahmud (ur. 1894), arab. nowelista 1 dramaturg pochodzący z Egiptu; jego twórczość, pozostająca pod silnymi wpływami eur., porusza głównie tematy społeczne. TAJMYR, piw. między M. Karskim i M. Łaptiewów; ok. 400 000 km2; Przyl. Czeluskina na T. (77°43' szer. geogr. pn.) stanowi najbardziej na pn. wysuniętą część Kontynentu azjat.; klimat polarny, tundra. TAJMYRSKI (Dołgańsko-Nieniecki) O. N., okręg nar. w pn. części Kraju Krasnojarskiego (RFSRR); 820 200 km*, 34 000 mieszk. (1956); ośr. a dm. Dudinka; całkowicie na obszarze tundry; hod. renów, myślistwo. TAJU, m. we wsch. Chinach (prow. Kiangsi); 15 000 mieszk. (1952); ważny ośrodek wydobycia wolframu. TAJUMULCO [tanumulko], wygasły wulkan na granicy Gwatemali i Meksyku, najwyższy szczyt w Ameryce Środk. (4210 m.). TAJWAN (Formoza), wyspa u pd.-wsch. wybrzeży Chin, część ChRL; 35 800 km2, 7617800 mieszk.' (1950), Chińczycy 98*1», w górach resztki ludności malajskiej; stoi. Taipei; większość T. górzysta (do 3590 m), jedynie na zach. nizinna; gorący, wilgotny klimat zwrotnik.; uprawa ryżu, trzciny cukr., herbaty, owoców południowych; świat, producent kamfory; kopalnie węgla, ropy naft., miedzi, złota; hutnictwo żel., aluminium; przemysł chem. i spoż.; gł. m. : Cilung, Tainan, Taiczung. — Mimo dawnych kontaktów z Chinami kolonizowany przez Chińczyków dopiero w czasach późniejszych; 1624—61 kolonia hol.; po krótkim okresie niezależności włączony 1683 do Chin; 1895 po wojnie chiń.-jap. oddany Japonii; zwrócony Chinom 1945, od 1949 jest siedzibą nielegalnego rządu Czang-Kai-szeka, który ogłosił tam Nar. Republikę Chiń.; całkowita kontrola przez USA, utrzymujące na T. swe siły zbrojne. TAJWAŃSKA CIEŚNINA —Fu-kien. TAKAOKA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 131500 mieszk. (1955); przemysł alumin., włókien. TAKEDA Izumo (1691—1756), jap. dramaturg; Sekret Sugawary (fragment Terakoja, czyli wiejska szkółka grano w Polsce). TAKIELUNEK [niem.j, osprzęt żaglowca; taklow a ć, zakładać osprzęt. TAKLA-MAKAN, pustynia piaszczysta w zach. Chinach, w prow. Sinkiang (wsch. Turkiestan), od pd. wsch. otoczona górami Ałtyn-tag, od pn. Tien-szan, a od zach. doliną rz. Chotan Daria. TAKORADI -►Sekondi. TAKSJE [gr.], reakcje ruchowe swobodnie poruszających się niższych zwierząt i roślin na różne bodźce, jak np. światło (fototaksja), temperaturę (termotaksja) itp. Zob. też refleksy i tropizmy. TAKSOMETR [gr.], licznik samochodowy wskazujący opłatę za przejazd (przewóz) samochodem usługowym (tzw. taksówką). TAKSONOMIA [gr.], nauka o zasadach klasyfikacji organizmów. Zob. też systematyka organizmów. TAKSÓWKA [fr.J, samochód do przewozu osób (t. osobowa) lub ładunków (Ł bagażowa) za opłata wg taksometru. TAKSY WOJE WODZIŃSKIE, taryfy cen maksymalnych na wyroby rzemieślnicze; ustalane od 1565 przez wojewodów głównie w interesie szlacheckiego konsumenta. TAKT [lac.]: 1) jednostka regularnego podziału metrycznego (-►metrum) w przebiegu utworu muz.; w notacji muz. (od poł. XVII w.) przestrzeń między dwoma pionowymi kreskami (taktowymi) na pięciolinii. Rodzaj Ł wskazuje tzw. oznaczenie taktowe na początku utworu (lub jego części) w postaci dwru cyfr, np. ^ znaczy, że t. obejmuje 2 ćwierćnuty, ® — 6 ósemek, znak C — 4 ćwierćnuty. Takty dzieli się m. in. na dwudzielne (np. ^, g C ) i trójdzielne (np. ^ ) Zob. też przedtakt; 2) przen. zdolność wyczuwania, jak należy zachować się, postąpić odpowiednio w różnych sytuacjach w stosunkach z ludźmi; 3) techn. -►spalinowy silnik. TAKTYKA [gr.]: 1) sposób, metoda postępowania 968 mająca doprowadzić do osiągnięcia określonego celu; 2) część sztuki woj. obejmująca teorię i praktykę prowadzenia walki; określa sposoby i metody działania i współdziałania pododdziałów, oddziałów i związków taktycznych różnych rodzajów wojsk na polu walki. TAKYR, typ pustyni ilastej, o równej powierzchni, pokrytej warstewką zbitego iłu, pociętego systemem szczelin na wieloboki. TAL Tl, thallium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 81; szary metal; związki t. towarzyszą rudom cynkowym; solo t. używane jako trutki na gryzonie oraz do wyrobu specjalnego gatunku szkła. TALAR, największa, najbardziej rozpowszechniona srebrna moneta wybijana w Europie od XV w., w Polsce od 1528; w obiegu do II poi. XIX w. TALERZE, żele, czynele — instrument perkus. składający się z 2 metal, talerzy wzajem o siebie uderzanych. TALERZÔWKA, narzędzie rolnicze zaliczane do bron; składa się z osadzonych na osi tarcz żelaznych; kraje i jednocześnie płytko spulchnia glebę; odmiany: t. 	gwiaździsta, ma płytkie wcięcia na obwodzie talerzy; t łopatkowa, o głębokich wcięciach. TALES Z MILETU (ok. 640— ok. 546 p. n. e.), filozof, matematyk i astronom gr. ; jeden z „siedmiu mędrców“ Grecji, pierwszy z jońskich filozofów przyrody; utrzymywał, że woda jest materią, z której powstało wszystko co istnieje, a materię uważał za ożywioną; przepowiedział zaćmienie Słońca w dniu 28 V 585 p. n. e.; sformułował kilka podstawowych twierdzeń geometrycznych. TALIA -►Muzy. TALIEN (japt Dairen, ros. Dalnij), m. w pn.-wsch. Chinach (prow. Liaoning); 766300 mieszk. (1953); drugi po Szanghaju port; największy w świecie ośrodek przetwórstwa soi; stocznie; rafinerie ropy naft; przemysł maszyn., chem. Zob. też Kuantung. TALIZMAN [gr.], przedmiot rzekomo przynoszący swemu posiadaczowi szczęście; t. znane są na całym świecie. TALK [łac.], minerał barwy białawozielonawej ; zasadowy krzemian magnezu; blaszkowy, b. miękki i tłusty w dotyku, bez smaku i zapachu; składnik skał metamorficznych; w przemyśle kosmet. stosowany do wyrobu smarów, kredek, pudrów itd.; w farmacji znany też jako łojek — środek osuszający (zasypka naskóma). TALLEYRAND-PÉRIGORD [talejr$-perigę:r] Charles Maurice de hr. (1754—1838), dyplomata fr.; 1789 biskup Autun, członek Stanów Generalnych jako przedstawiciel duchowieństwa; 1791 poparł rewolucję; za udział w przeprowadzeniu cywilnej konstytucji duchowieństwa i wprowadzenie jej w życie ekskomunikowany, wygnany; po powrocie dopomógł Napoleonowi w dojściu do władzy; 1797—1807 był ministrem spraw zagr. za Dyrektoriatu, Konsulatu i Cesarstwa; 1814—15 przyczynił się do restauracji Burbonów, na kongresie wiedeńskim odegrał wybitną rolę; 1830 poparł Ludwika Filipa. TALLGREN Aame Michael (1885—1945), wybitny archeolog fiń. ; badacz ludów ugrofińskich. TALLIN (dawniej Rewel), stoi. Estońskiej SRR, port nad Zat. Fińską; 257 000 mieszk. (1956) ; Akademia Nauk Estońskiej SRR, politechnika i in. wyższe uczelnie; przemysł: stoczn., maszyn., precyz., obuwn., papierń., zapałcz., mebl., włókien., fabryka fortepianów ; węzeł kolejowy. TALMA François Joseph (1763—1826), fr. aktor dramat; od 1787 związany z Comédie Française; jeden z jej założycieli; walcząc ze starymi, klasycznymi tradycjami dążył do realizmu w grze i inscenizacji. TALMUD [hebr.], cało- p. J Talma Ch. Talleyrand-Périgord  967 TANINA kształt doktryn rabinackich z I—V w., zawierający nowe tłumaczenie prawa mojż.; na T. składa się Miszna (krótkie omówienie praw mojż.) i Gemara (dyskusja), złożona z -*-Halachy i -*-Agady; M. pisana jest po hebrajsku, G. po aramejsku i hebrajsku. W Polsce drukowany po raz pierwszy 1559. TALVIO Maila, właśc. Mikkola (1871—1952), powieściopisarka fiń.; działaczka społ. i bojowniczka o prawa kobiet; powieści: Kurjet (Żurawie), Kirkonkello (Dzwony kościelne); przekłady arcydzieł literatury poi. (Sienkiewicz i Reymont). TAŁTY, jez. na Pojez. Mazurskim, 762 ha, głęb. do 51 m. TAMA [niem.]: 1) budowla wodna usypana z kamieni lub ziemi i umocniona faszyną, wznoszona przy -►regulacji rzek; 2) góm. budowla odgradzająca jedną część wyrobiska od drugiej; rozróżnia się t. wentylacyjne, wodne, pożarowe, podsadzkowe, specjalne i in. TAMANDUA, Tamandúa tetradactyla, gatunek z rzędu szczerbaków, rodziny mrówkojadów; lasy Brazylii i Paragwaju; nadrzewne; dl. ciała 60 cm + 40 cm ogon, który jest chwytny. TAMANSKI PÓŁWYSEP, nizinny, bagnisty płw. między M. Czarnym i Azowskim, od Krymu oddzielony Cieśniną Kerczeńską; ok. 2000 km*; złoża ropy naft. i rudy żelaza. TAMARYNDOWIEC, Tamarindus indica, drzewo z rodziny motylkowatych; Afryka tropik., hodow. w Indiach, na Jawie i we Włoszech; liście pierzaste, kwiaty grzbieciste; młode strąki spożywane jako jarzyna lecznicza (środek przeczyszczający). TAMARYSZEK, Tamarix, krzew z rodziny tamaryszkowatych, do 3 m wys.; Europa, Azja (pustynie); łuskowate, drobne liście; często sadzony w parkach; u nas występuje na żwirowiskach nadrzecznych w Karpatach. TAMBOW, m. obw. w eur. części Ros. FSRR; 150 000 mieszk. (1956); przemysł: spoż., maszyn., metal., chem. TAMBUR -►bęben. TAMBURYN -►bęben (bębenek baskijski). TAMERLAN [od Timur Lenk — Timur Kulawy] (1336—1405), mong. wódz i zdobywca; twórca państwa sięgającego ód granic Chin po M. Czarne, ze stolicą w Samarkandzie; jego podbojom towarzyszyły masowe rzezie i wyniszczenie całych prowincji. Tabl. 46. TAMIL JĘZYK -►drawidyjskie języki. TAMIZA, gł. rzeka w W. Brytanii; dł. 336 km; lejkowatym ujściem wpada do M. Północnego; połączona kanałami z innymi rz. Anglii i Walii; 76 km od ujścia T. leży Londyn. TAMM Igor J. (ur. 1895), fizyk radź.; prace z zakresu zastosowań mechaniki kwantowej w fizyce jądrowej oraz z teorii elektryczności. Nagroda Nobla 1958. TAMMERFORS -►Tampere. TAMPERE (szwedz. Tammerfors), m. przemysł, w Finlandii; 109 900 mieszk. (1955); przemysł: włókien., obuwn., drzewny, papierń., metalurg., maszyn. TAMPICO, m. w Meksyku nad Zat. Meksykańską; port nad rz. Panuco, 11 km od morza; 94 300 mieszk. (1950); ośr. bogatego obszaru roponośnego; rafinerie i eksport ropy naft.; węzeł kolejowy. TAMPONADA [fr.], wypełnianie jam ciała lub ran zwitkami lub paskami gazy chirurg, (tamponami) w celu zatamowania krwawienia. TAM-TAM [chiń.], instrument perkus. podobny do -►gongu, jednak o cieńszej tarczy i dźwięku bardziej matowym. TANA, jez. w Abisynii (Afryka wsch.); 3100 km*, 1830 m n. p. m., głęb. 72 m; liczne wyspy; z jez. T. wypływa Nil Błękitny. TANAGRA, staroż. miasto w Beocji (Grecja), znane z terakotowych figurek z IV/III w. p. n. e. TANAKA Giichi (1863—1929), gen. i polityk jap., kilkakrotny minister, od 1927 premier; autor tzw. memoriału Tanaki, planu podboju świata przez Japonię. TANALBINA, połączenie chem. białka i taniny; środek ściągający, przeciwbiegunkowy. TANANARIVE, stoi. Madagaskaru; 182 200 mieszk. (1954); muzeum, zabytki sztuki malgaskiej, obserwatorium astr.; węzeł kol., dróg., lotnisko. TANATOS, mit. gr. uskrzydlony bóg śmierci, syn Nocy i brat Hypnosa (Snu). TANDEM [lac.], układ w maszynach, pojazdach itp., przy którym dwa połączone szeregowo (jeden za drugim) elementy napędowe lub pociągowe oddziałują na wspólny wał, np. dwuosobowy rower, na którym kolarze siedzą jeden za drugim, zaprzęg konny lub psi (w krajach podbiegunowych), w których zwierzęta pociągowe są zaprzężone jeden za drugim, silnik parowy lub spalinowy o cylindrach położonych jeden za drugim itp. TANEW, pr. dopływ Sanu, dł. 93 km, dorzecze 2303 km*; wypływa na pd. stokach Roztocza; przepływa przez Puszczę Solską. T’ANG, chiń. dynastia cesarska 618—906 zał. przez Li Yuana; okres jej panowania był okresem szczytowej potęgi Chin; złoty wiek literatury i sztuki. TANGANIKA: 1) jez. we wsch. Afryce, 32 880 km*. 780 m n. p. m., głęb. 1435 m, dł. 650 km, szer. 22— 80 km, otoczone górami; rz. Lukuga łączy jez. T. z rz. Kongo; 2) bryt. terytorium powiernicze we wsch. Afryce; 939 300 km*; 8 196 000 mieszk. (1954), przeważnie Murzyni Bantu; zajmuje rozległą wyż. stepową, opadającą w wąski pas niziny nad Oc. Indyjskim; na pd. i pn. wysokie góry (Kilimandżaro 6010 m); klimat gorący i wilgotny; rolnictwo: sizal (35*/» produkcji świat.), bawełna, kawa, tytoń i orzechy ziemne; hodowla; surowce miner.: diamenty, złoto, węgiel, srebro; eksport: sizal, bawełna, diamenty, złoto, kawa, skóry; stoi. i gł. port Dar-es-Salam. TANGENSOIDA, krzywa płaska będąca wykresem funkcji y *» tg x. Zob. też funkcja (trygonometryczna). TANGER, m. port. w Maroku, nad Zat. Gibraltarską; 184 000 mieszk. (1953); przetwórstwo rybne; lotnisko. 1912—56 strefa umiędzynarodowiona. TANGO [hiszp.], taniec to warz., dość powolny, w takcie dwudzielnym, pochodzenia argent. Zob. też jazz. TANGSZAN, m. we wsch. Chinach (prow. Hopei); 693 800 mieszk. (1953); szkoła inż.; kopalnie węgla Tangensoida huta żel. i stali. TANIEC, układ ekspresyjnych ruchów ciała i gestów wykonywanych w takt muzyki albo rytmicznych dźwięków (głos ludzki, klaskanie, instrumenty perkusyjne). — Wyrażanie życia duchowego rytmicznym -uchem zaobserwowano już u ludów pierwotnych. Najprostsze układy taneczne to szereg lub koło, do nich dołączał się stopniowo popis solistów. U ludów pierwotnych uroczyste tańce towarzyszyły wszystkim ważniejszym okolicznościom życiowym (t. wojenne, miłosne, myśliwskie); ich charakter magiczny często zobowiązywał do specjalnych strojów i masek. W kulturze eur. tańce od najdawniejszych czasów odgrywały ważną rolę. W Grecji t., uważany za jedną z podstawowych gałęzi sztuki muz., był nieodłączny od uroczystości rodzin., społ., rei.; stanowił także ważny element gr. teatru. W teatrze rzym. pantomima taneczna osiągnęła wysoki stopień rozwoju. Z zabaw przy muzyce, kończących średniow. turnieje, rozwinął się we Włoszech i Francji w XV—XVI w. -»balet, który wkrótce stał się jedną z najważniejszych atrakcji wszelkich zabaw dworskich w Europie. Sztuka tańca szczególnie wysoko rozwinęła się na dworach fr. od XVI do XVIII w.; powstałe wówczas tańce (gawot, menuet) były niejednokrotnie stylizacją lokalnych t. ludowych. Podobnie też z ludowych t wywodzą się wprowadzone do salonów XIX w. t. wirowe (walc, polka). Wiek XX sięgnął wreszcie do folklorów pierwotnych i spopularyzował rytmy taneczne, takie jak tango, charleston, samba itp. (-»jazz). Od XVIII w. zarysował się wyraźny przedział między Ł traktowanym rozrywkowo a t. jako gałęzią sztuki widowiskowej (balet, zespoły taneczne, zespoły girlsów) uprawianej przez zawodowców. Na ogół jednak t. teatralny czerpie motywy ze wszystkich rodzajów t. rozrywkowego. Obecnie rozróżnia się dwie zasadnicze gałęzie Ł widowiskowego: t. gimnastyczny, bezobrazowy, którego istotą jest sam ornament ruchowy (np. balet klasyczny) oraz t. obrazowy, przedstawiający czynności i zdarzenia <Ł „wyzwolony , „wyrazisty"). TANINA, garbnik znajdujący się w galasówkach, korze dębowej i innych roślinach; stosowana w garbarstwie do garbowania skór, w farbiarstwie jako zaprawa oraz w lecznictwie jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy.  TANK „TANK Maksim, właśc. Skurko Jewgienij I. (ur. ino« * białorus.; działalność poet. rozpoczął po J.S30 w Wilnie; utwory o tematyce patrioŁ i wolnościowej, w których brzmi nuta rewol. buntu; Narocx, Pod macztof, Januk Sialiba; przekłady poezji polskiej. TANK [ang.]: 1) -»-zbiornik; 2) niewłaściwa nazwa czołgu. TANKA [jap. krótka pieśń], jedna z najpopularniejszych i najstarszych form jap. poezji lirycznej. TANKIETKA [ang.l, mały, lekki, słabo opancerzony i uzbrojony czołg z okresu międzywojennego. TANKOWANIE, napełnianie zbiorników materiałami pędnymi. TANKOWIEC -»-zbiornikowiec. TANKRED (?—1112), normandzki książę Sycylii, jeden z przywódców I, wyprawy krzyżowej; odznaczył się 1099 przy zdobywaniu Jerozolimy; uwieczniony przez T. Tassa w Jerozolimie wyzwolonej. TANNU-OŁAj pasmo górskie w pn. części Azji Srodk., na wsch. od Ałtaju Rosyjskiego; wys. do 306-1 m. TANTA, m. w Egipcie w delcie Nilu; 151700 mieszk. (1952); ośr. handlowy. TANTAL, mit. gr. władca Sypilosu w Lidii (Azja Mn.); goszcząc bogów podał im pieczeń z syna swego, Pelopsa, za co skazano go w Tartarze na wieczny głód i pragnienie w pobliżu wody i owoców, których nie mógł dosięgnąć, oraz na przebywanie w pobliżu skały, która groziła mu zmiażdżeniem (stąd „męki Tantala“). TANTAL Ta, tantalum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 73; metal szary, odporny na działanie czynników chem.; występuje w przyrodzie w małych ilościach; używany do wyrobu aparatów i narzędzi odpornych chem. (chirurg., chem.) oraz jako dodatek uszlacnet» niający stal« TANTIEMA [fr.]s 1) dodatek do stałego wynagrodzenia, udział członków zarządów, rad nadzorczych i komisji rewizyjnych spółek akcyjnych w zyskach przedsiębiorstw; 2) określony w procentach udział autora w dochodzie z wystawienia jego sztuki, wydania książki, wykonania utworu muzycznego itd. TAŃSKI: 1) Czesław (1863—1942), artysta malarz, pionier lotnictwa; konstruktor wielu modeli i szybowców, na których dokonywał próbnych lotów; 2) Janusz (1864—99), matematyk, nauczyciel; 1890—91 współorganizator i działacz Związku Robotników Pol. w Warszawie; aktywny uczestnik Socjaldemokracji Królestwa Pol.; więzień caratu. TAOIZM, kierunek światopogl. w Chinach, z czasem mocno nasiąkły mistycyzmem i zabarwiony rei. (duchy, demony); przeciwstawia się -►konfucjanizmowi; opiera się na pojęciu tao (droga = naturalny bieg przyrody), do którego jednostka powinna się dostosować; rzekomy twórca Lao-tsy; gł. księga -*-Tao-te-king. TAORMIŃA, m. w pd. Włoszech (Sycylia); 7400 mieszk. (1936); malowniczo położona miejscowość klimatyczna; zabytki gr. (teatr). TAO-TE-KING [księga drogi i cnoty], zabytek staroż. literatury i filozofii chiń.; wg tradycji autorem miał być Lao-tsy (VI w. p. n. e.), prawdopodobnie jednak nauki jego spisali późniejsi zwolennicy. TAPAJOS, rz. w Brazylii, pr. dopływ Amazonki; dł. ok. 2000 km; źródła na Wyż. Brazylijskiej; b. liczne progi; żeglowna 280 km w dolnym biegu. TAPIOKA [brazyl.], kaszka z bulw korzeniowych -►manioku; surogat wyrabia się z krochmalu. TAPIRY, Tapiridae, rodzina z rzędu nieparzystokopytnych; błotniste lasy nadwodne Am. Pd. (4 gatunki) oraz Indii Wsch. i Malajów (1 gatunek); dł. ciała do 2 m, wysokość 1 m; skóra pokryta krótką sierścią; przednie kończyny 4-palczaste, tylne 3-palczaste; nos i warga tworzą ryj. Tabl. 7. TAPISERIA [fr.], tkanina aekor., np. -►arrasy. TAPUJASI, Indianie paleoamerykańskiej grupy jęz. wschodniej Brazylii; gł. zajęcia — myślistwo i rybołówstwo; broń — luk i maczuga; mieszkanie — zasłona od wiatru. TARA [arab.], ciężar opakowania towaru, czyli różnica między ciężarem -►brutto i -►netto towaru. TARABAN [tur.], rodzaj bębna używanego dawniej w wojsku; wykonany z miedzianego kociołka z naciągniętą na obwodzie skórą. TARABLUS (Tripolis), port nad M. śródziemnym w Libanie; 60 000 mieszk. (1954); zakończenie ropociągu naft. z Iraku; rafineria ropy naftowej. TARADAJKA: 1) powóz bez resorów, prosta kolaska, bryczka; 2) grzechotka używana w W. Piątek zamiast dzwonka. TARAN, machina ■wojenna do burzenia murów, rodzaj belki o żelaznym zakończeniu w kształcie baraniej głowy; znany już w armiach staroż. Wschodu. 968 TARANCZEWSKI Wacław (ur. 1903), malarz; prof. Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie; malarstwo monument, ł sztalug.; martwa natura, portrety, malowidła ścienne w kościele Św. Marcina w Poznaniu. TARAN HYDRAULICZNY, najprostsza pompa o własnym napędzie wodnym; działa na zasadzie impulsu wywołanego wzrostem ciśnienia wskutek nagłego zatrzymania masy wody będącej w ruchu w części pompy; stosowany w niewielkich urządzeniach wodociągowych do tłoczenia małych ilości wody na wysoki poziom. TARANT, koń lub pies maści białej z rozrzuconymi ciemnymi plamami wielkości od orzecha laskowego do jabłka. TARANTAS, powóz podróżny z pudłem podobnym do karety, osadzonym na długich drągach zamiast resorów. TARANTELA [wl.], b. szybki wł. taniec lud. w takcie trójdzielnym; w formie stylizowanej komponowany jako utwór wirtuozowski (F. Chopin, F. Liszt). TARANTULA, Lycosa tarentula, duży (do 3 cml pająk występujący w pd. Europie; nie buduje sieci łownej; w średniowieczu uważany za b. niebezpiecznego (jad jego miał wywoływać szał pobudzający do obłędnego tańca — tarantela — aż do zupełnego wyczerpania lub nawet śmierci); w rzeczywistości ukąszenie tego pająka wywołuje tylko miejscowy obrzęk. Termin rozszerzony na inne gatunki rodziny Lycosidae. TARAS [lac.], tarasa, terasa: 1) geol. plaski, prawie poziomy próg na zboczu doliny rzeki luh nad brzegiem morza, obrywający się stromo ku rzece lub morzu; Ł powstają wskutek wzmożonej działalności Tarasy erozyjnej (-►erozia) rzeki (t rzeczne) lub morza (t morskie); 2) nasyp ziemny umocniony podmurówką; 3) rodzaj balkonu lub dach otoczony balustradą. TARAS FEDOROWICZ, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzplitej; 1630 stoczył nie rozstrzygniętą bitwę pod Perejaslawiem; wzięty do niewoli polskiej. TARASIEWICZ Michał (1871—1923), aktor związany gł. ze sceną krak., sławny odtwórca bohaterów repertuaru romant (np. postaci Kordiana). TARASNICA, lekkie działo kalibru ok. 40 mm; używane w XV w. przez wojska husyckie w Czechach, początkowo do obrony murów twierdz, później także w otwartym polu. TARBES [tarb], m. w pd. Francji (Gaskonia); 50 000 mieszk. (1955); przemysł: maszyn., elektrotechn., włókien.; arsenał. TARCICA, materiał drzewny otrzymany przez przetarcie z okrąglaków; rozróżnia się t obrzynaną (z 4 stron) i t. nieobrzynaną (z 2 stron); sortymenty t.: deski grub. 13—45 mm, bale grub. 50— 100 mm, szer. 100—200 mm, listwy grub. 13—29 mm* szer. 25-—90 mm, łaty grub. 32—76 mm, szer. 50— 140 mm, krawędziaki grub. 10—18 cm, szer. 10—18 cm, belki grub. 12—22 cm, szer. 20—28 cm. Tarcica Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w min mS) Kraje 1937 1953 1955 świat 185,0 271,1 294,0 w tym: USA 68,4 86,7 92.3 ZSRR 83,8 66.4 75,6 Kanada• 9.5 18,3 19.5 Japonia 10,5 14,7 15,7 Szwecja 6,9» 7,1 8,1 NRF • 7,1 7,9 Polska 4,8 5,8 6,9 “ Łącznie z Nową Fundlandią. 6 Łącznie z podkładami kolejowymi.  969 TARNOWSKIE GÓRY TARCIE, siła działająca przeciwnie do kierunku (galeria), biblioteka Telekiana (od XIII w.); przemysł ruchu podczas poruszania się ciała po powierzchni spożywczy. drugiego ciała lub też podczas ruchu ciała w środo- TAR1, mączka otrzymywana z rośliny Caesalplnio wisku ciekłym albo gazowym; w celu zmniejszenia digyna (rodzina motylkowate; Indie), niepożądanego t. w maszynach między powierzchniami TARIFA, przylądek na Płw. Pirenejskim, przy CieCiemymi stosuje się smary (-«-smarowanie) lub łożyska śninie Gibraftarskici, stanowiący pd. kraniec kontytoczne, zastępując t. posuwiste (suwliwe) znacznie nentu eur. — 35°59o0" szer. geogr. pn. mniejszym od niego t- potoczystym (tocznym); TARIK, dowódca arab., wielkorządca Afryki Pn.; Ł wewnętrzne w gazach i cieczach -»-lepkość. 711 rozpoczął podbój Hiszpanii przez Arabów; od jego TARCZA [lac.]: 1) wojsk, a) uzbrojenie ochronne imienia nazwa Gibraltaru (Dżebel-al-Tarik — góra używane przez piechotę i kawalerię od starożytności'Tarika). do w. XVII; różnej wielkości i kształtu, sporządzana TARKA, u chitonów i ślimaków płytka na fałdzie drzewa pokrytego skórą lub blachą; b) płyta stal. j języka z licznymi ząbkami, przeważnie chi ty no wy mi; przy dziale lub karabinie masz. osłaniająca * obsługęŁ rozciera pokarm przed pociskami nieprzyjaciela; 2) geol. obszar pofałdowany i usztywniony w czasach prekambryjskich (-»prekambr), później wypiętrzony i obnażony, np. t. skandynawska lub kanadyjska; 8) Ł. ścierna -»-szlifowanie. TARCZA KOEPE, kolo pędne — część składowa maszyny wyciągowej w kopalni; koło o dużej średnicy; w rowku na obwodzie koła, wyłożonym materiałem 0 dużym współczynniku tarcia, umieszczona jest lina; do obu jej końców przywieszone są klatki lub skipy. TARCZA SOBIESKIEGO, Scutum Sobiesci — gwiazdozbiór w pobliżu równika niebieskiego; -»niebo (mapą). TARCZOWATA CHRZĄSTKA, największa z chrząstek krtani, osłaniająca od przodu narząd głosu; tworzy na szyi wyniosłość krtaniową, tzw. jabłko Adama. TARCZOWNICA, Par- ^ melia, porost o żółtopomarańczowej lub zielonkawożóltej piesze typu skorupiastego; pospolity na korze drzew, starych płotach itp. TARCZÓWKI, tarczykowate, Penlatomłdae — rodzina dość dużych owadów z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych; niektóre są szkodnikami roślin krzyżowych, np warzywnica (Eu- Tarczownica rydema oleraceum). TARCZYCA, gruczoł wydzielania wewn. • położony na szyi, pokrywający od przodu dolną część krtani; wydzielina (hormon) Ł, tyroksyna, zawierająca jod, odgrywa dużą rolę w przemianie materii i energii; nadczynność t. wywołuje nadmierną pobudliwość układu nerwowego, niepokój, zwiększoną przemianę materii; może prowadzić do choroby -»Basedowa; niedoczynność t. u osób starszych powoduje zmniejszoną przemianę materii i zaburzenia układu nerwowego, u dzieci może doprowadzić do -»obrzęku śluzowatego, w przypadkach szczególnie ciężkich — do -»kretynizmu; powiększenie t. -»wole. TARDENOASKA KULTURA, eur. kultura okresu mezolitu (nazwa od m. Fer en Tardenois, dep. Aisne, Francja); typowe dla niej są drobne narzędzia krzemienne o kształtach geometrycznych. TARDI Pieire (tur. 1897); geodeta fr., organizator międzynar. współpracy geodezyjnej; autor fundamentalnego podręcznika: Traité die géodésie. TARDIEU [tardiç] André (1878—1945), polityk 1 dziennikarz fr., współtwórca traktatu wersalskiego, 1929—30 i 1932 premier. TARENCKA ZATOKA, część M. Jońskiego, między Płw. Apulijskim i Kalabryjskim w pd. Włoszech; port Tarent. TARENT (Taranto), m. i port w p>d. Włoszech (Apulia) nad M. Jońskim (Zat. Tarencka); 180 000 mieszk. (1954); baza wojenna, stocznie: przemysł ceram.-chem. — W starożytności Taras, kolonia gr. zał. 705 p. n. e. przez Spartan, 272 zdobyta przez Rzymian (Tarentum). TARG, miejsce i instytucja wymiany towarowej odbywanej okresowo, np. w określone dni tygodnia; w Polsce średniow. plac handl. oraz osada z ludnością rzemieślniczo-handl.; osady targ. rozwinęły się w XI—XIII w., wiele z nich przekształciło się w miasta na prawie niemieckim. TARGOWICKA KONFEDERACJA, magnacki spisek dla obalenia Konstytucji 3 Maja, zawiązany 14 V 1792 przy pop>arciu Katarzyny II; przywódcami t. k. byli: St S. Potocki, K. Branicki, A. M. Sapieha, S. Rzewuski i in.; rezultatem jej działalności był II rozbiór Polski; 151X 1793 rozwiązana. TARGU MURES [targu muresz], m. w środk. Rumunii (Siedmiogród); 65 200 mieszk. (1956); gl. m. Węgierskiego Obw. Au tonom.; ośrodek kult. Szeklerów (Węgrzy rum.); kościół z XV w.; Pałac Kultury !cicr& pokarm. TARKWINIUSZ, imię królów rzym.: 1) T. Priskus, Lucius Tarquinius Priscus (Stary) (VII/VI w. p.n.e.), pochodzenia etruskiego; jemu przypisuje się budowę świątyni na Kapitolu, cyrku i kanału odwadniającego (Cloaca Maxima); 2) T. Superbus, Lucius Tarquinius S. (Pyszny) (V1/V w. p.n.e.), siódmy i ostatni król rzym.; okrutny despota, wg tradycji wygnany 510 p.n.e. TARLE Jewgienij W. (1875—1955), historyk radź., członek Akad. Nauk ZSRR; Napoleon; Talleyrand; Wojna krymska oraz Historia dyplomacji XIX w. TARŁO: 1) Jan (1684—1750), wojewoda sandom.; stronnik Leszczyńskiego; pojednawszy się pozornie z Augustem III spiskował przeciwko niemu ze Szwecją; wróg Czartoryskich, przeciwnik ich reform; 2) Adam (1713—44), wojewoda lubelski, 1734 marszałek konfederacji dzikowskiej (-»Dzików); przeciwnik Czartoryskich; zginął w pojedynku z Kazimierzem Poniatowskim. . TARŁO, okres godowy u ryb;. niektóre' • gatunki na t. wybierają określone tereny i w tym .celu odbywają nawet b. uciążliwe wędrówki (np. ryby łososiowate, węgorze i in.). TARN, rz. w pd.-zach. Francji, pr. doplvw Garonny; dł. 875 km; źródła we wsch. części Masywu Centralnego; w górnym i środk. biegu płynie wąską i głęboką doliną; w dolnym biegu żeglowna. TARNAWSKI Wit (ur. 1894), lekarz i literat, od 1939 w Anglii; wnikliwe studia o J. Conradzie. TARNICA, najwyższy szczyt zach. części Biesźiżadów, między doliną górnego Sanu a Wołosatki, w pobliżu granicy z ZSRR; wys. 1348 m, stoki lesiste, na grzbiecie połonina i skałki; rozległy widok. TARNIK, raszpla — pilnik z pojedynczymi zębami; służy do obróbki stosunkowo miękkich materiałów (drewna, skóry, tworzyw sztucznych). TARNINA, Prunus spinosa, ciernisty krzew z rodzaju śliw: kwiaty białe, rozwijają się przed liśćmi w końcu kwietnia; łatwo rozmnaża się z odrostów korzeniowych, odporna na mróz i suszę, niekiedy używana na podkładkę dla śliw; owoc — kulisty, drobny pestkowiec koloru granatowego, cierpki; posp. na miedzach, brzegach lasów. TARNOBRZEG, m. pow., woj. rzesz., w Kotlinie Sandomierskiej, nad pr. brzegiem Wisły; 4200 mieszk. (1956); w okolicy zasoby siarki; kościół i klasztor z XVII w., got zamek odbudowany po zniszczeniu wojennym. TARNOGRODZKA KONFEDERACJA GENERALNA, zawiązana 1715 przez średnią szlachtę w celu usunięcia z kraju wojsk saskich; przez zwrócenie się do Piotra W. o pośrednictwo w tej sprawie, spowodowała zmniejszenie wojska poi. ao 24 000 i zakaz tworzenia konfederacji. TARNOGRÓD, osiedle, niegdyś m., pow. biłgorajski, woj. lub., w Kotlinie Sandomierskiej; 2200 mieszk. (1956); 1715 -»tamogrodzka konfederacja. TARNOPOL (Tiemopol), m. obw. w Ukr. SRR; 85 800 mieszk. (1939); przemysł spoż.; słynne targi końmi. TARNOWSKI: 1) Jan (1488—1561), hetman w. kor., kasztelan krak., zwycięzca spod Obertyna 1531; stronnik dworu w czasie -»Kokoszej Wojny; pod koniec życia w opozycji wobec dworu; 2) Stanisław (1837— 1917), historyk literatury, prof. Uniw. Jag., prezes Akademii Umiejętności, reprezentant konserwatywnego obozu Stańczyków; Komedie Aleksandra Fredry, Jan Kochanowski, Historia literatury polskiej. TARNOWSKIE GÓRY, m. pow., wof kat na Wvł Śląskiej; 26 200 mieszk. (1956); węzeł koli; ośrodek J. Tarnowski  TARNÓW przemysłu i górnictwa (rudy cynku, ołowiu); zabytkowe kamienice z podcieniami z XV—XVIII w.; kościół z 1535 przebudowany w XIX w.; górnictwo od XIII w., 1803 pierwsza szkoła górnicza na ziemiach polskich. TARNÓW, m. pow. i pow. miejski, woj. krak.; na granicy Kotliny Sandomierskiej i Pogórza Karpackiego; 58 800 mieszk. (1956); węzeł kol., duży ośrodek przemysł., zakłady azotowe im. F. Dzierżyńskiego, mech., elektrotechn., ceramiczne; ślady zamku Tarnowskich z XIV w., got-renesans, ratusz z muzeum, zabytkowe kościoły i kamieniczki z XVI—XVIII w., katedra z 1400, wielokrotnie przebudowana, w niej słynne pomniki renesans.; miejsce ur. gen. J. Bema, mauzoleum z jego zwłokami. TARO -»kolokazja. TAROWANIE, obciążanie szalek albo regulacja mechanizmu wagi tak, aby bez przedmiotu ważonego wykazywała ona równowagę. TARPAN, Equus gmelinl, dziki koń stepów czarnomorskich; wytępiony w połowie XIX w. TARPEJSKA SKAŁA, w staroż. Rzymie skalista ściana w pn.-wsch. stronie Kapitolu, z której strącano skazanych na śmierć za zdradę stanu. TARRAGONA, m. port. w Hiszpanii nad M. Śródziemnym; 38 800 mieszk. (1951); ruiny z czasów rzym., dobrze zachowany akwedukt, katedra got. z XIII w.; ośr. handlowy, eksport wina. TARRASA, m. w pn.-wsch. Hiszpanii (Katalonia); 68 500 mieszk. (1954); ośrodek przemysłu włókienniczego. TARSJUSZ, wyrak, Tarstus — rodzaj z podrzędu tarsjuszy (Tarsioidea), łączonego z lemurami w rząd małpiatek; Archip. Malajski; dł. ciała do 17 cm + ogon 24 cm; oczy wielkie; na palcach przylgi; nadrzewny; żywi się owadami, małymi jaszczurkami i owocami; nocny. Tabl. 18. TARSKI Alfred (ur. 1902), logik, filozof i matematyk; 1925—39 prof. Uniw. Warsz., od 1939 w USA, od 1942 prof. Uniw. w Berkeley (Kalifornia); badania w zakresie logiki matematycznej, współtwórca metalogild. TARTAGLIA [tartęlja] Niccolo (1506—57), matematyk wŁ; autor metody rozwiązywania równań algebr, stopnia trzeciego. TARTAK, zakład przemysł, zajmujący się przecieraniem drewna na -»-tarcicę; w zależności od rodzaju napędu -»-traków, rozróżnia się t. elektryczne, woane, parowe itp. TARTAKOWER Sawelij (1887—1956), szachista poi., arcymistrz; wielokrotny reprezentant Polski na olimpiadach szachowych; mistrz Polski w 1935—37. TARTAR, mit. gr. najgłębiej położona część Hadesu; miejsce najcięższych każni. TARTINI Giuseppe (1692—1770), wł. skrzypek, teoretyk muz. i kompozytor; liczne koncerty oraz sonaty skrzypc. i triowe. TARTU (dawniej Dorpat), m. uniwersyteckie (uniw. z 1632) w Estońskiej SRR; 60 000 mieszk. (1938); zabytki arch.; fabryka maszyn roln., przemysł obuwn., spoż. TARTUFFE [tartuf], główna postać komedii Moliera Świętoszek; uosobienie obłudy i fałszywej pobożności. TARUC [taruk] Luis (ur. 1905), filipiński działacz robota, i bojownik o niezależność polit. Filipin, 1942 twórca antyjapoń. armii ludowej, po 1945 na czele walki przeciw rządowi filipiń. podporządkowującemu kraj polityce USA. TARYBA [litew. rada], reprezentacja polit. Litwy sprawująca władzę 1917—18, obejmująca przedstawicieli burż. ugrupowań polit.; ogłosiła niepodległość Litwy w ścisłym oparciu o Niemcy. TARYFA [wł.], zestawienie stawek opłat lub cen za usługi, np. t. celna, kolejowa, pocztowa. TARYFIKATOR KWALIFIKACYJNY, tabela stawek płac w zależności od kwalifikacji wymaganych przy pracy, od stopnia odpowiedzialności, uciążliwości i innych właściwości poszczególnych robót. TARYM, rz. we wsch. Turkiestanie, dł. ok. 2200 km, powstaje z połączenia rz. Kaszgar Darii, Jarkand Darii i Chotan Darii, przepływa wzdłuż pn. skrawków pustyni Takla-Makan i uchodzi do jez. Lob-nor. TASAK [czes.], narzędzie kuchenne do siekania i rąbania; kształt szerokiej, płaskiej, prostokątnej siekierki z krótką rączką. TASIEMCE, Cestoda, gromada z typu płazińców, obejmująca 1500 gatunków; wyłącznie pasożyty wewn., gł. kręgowców; ciało wstęgowate, z reguły podzielone na człony, na przodzie ze -»-skoleksem; przewodu pokarmowego i narządów zmysłów brak; obojnaki; rozwój związany ze zmianą żywicieli 1 metamorfozą; Tasiemiec uzbrojony: A — człony ze środk. odcinka ciała, B — główka 970 cykle rozwojowe poszczeg. gatunków rozmaite; występują postacie larwalne, np. -»-wągier; t niższe (Cestodaria), ciało owalne, nie podzielone na człony; tu należy żyjąca w ciele ryb jesiotrowatych Amphilina foliacea; t. właściwe (Cestodes), ciało wydłużone, przeważnie członowane, i wówczas wielokrotny aparat rozrodczy; tu należy -►bruzdogłowiec szeroki, t. bąblowcowy (T. echinococcus) i in.; t. uzbrojony, soliter (Taenia solium); pasożytuje w jelicie człowieka; dł. 2—3 m; jego wągry występują w mięśniach świni, ale trafiają się i u człowieka (oko, mózg); człowiek zaraża się spożywając niedogotowaną lub niedosmażoną wieprzowinę. TASMAN Abel Janszoon (1603—59), żeglarz hol.; 1642—43 odkrył wyspę, nazwaną później jego imieniem (-»Tasmania), wyspy Tonga i wsch. część archipelagu Fidżi; 1644 zbadał pd.-wsch. wybrzeże Nowej Zelandii oraz zat. Karpentarię. TASMANIA, wyspa u pd.-wsch. wybrzeży Australii; stan Związku Austral.; 67 889 km*, 325 800 mieszk. (1955) 	; stoi. Hobart; górzysta (do 1573 m), niziny przy wybrzeżach; klimat umiarkowany; gęsta sieć rzeczna, dużo jezior pólodowcowych; w lasach (19*/» pow.) eukaliptusy, buki; gosp. gł. hodowlana: owce (2 465 000), bydło (275 000); uprawy: ziemniaki, pszenica, owies, jęczmień, owoce; wydobycie wolframu (90‘/t Zw. Austral.), miedzi, cynku, ołowiu, srebra, złota; przemysł: metalurg., papierń., spoż.; pojazdów mech. 71 000. TASMANCZYCY, wytępieni w XIX w. mieszkańcy Tasmanii; kultura T. była zbliżona do kultury Australijczyków. TASS, Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza, agencja prasowa ZSRR zał. 1925; przedtem -»ROSTA. TASSO Torąuato (1544—95), poeta wł.; poemat epicki pisany oktawą Jerozolima wyzwolona, sielanki, dram. Amyntas, poezje liryczne, rozprawy. TASZKENT, stoi. Uzbeckiej SRR; 778 000 mieszk. (1956) 	; najważniejszy ośrodek kult., nauk. i gosp., jedno z najstarszych miast radź. Azji Środk.; liczne zabytki arch. (stare miasto); uniwersytet i 15 in. wyższych uczelni; Akademia Nauk Uzbeckiej SRR i ok. 50 zakładów nauk.; fabryki maszyn roln. („Uzbeksielmasz“, „Taszsielmasz“), kombinat bawełn.; przemysł: maszyn., elektrotechn., farbiarski, spoż.; węzeł kolejowy. TASZNIK POSPOLITY, Capsella bursa-pastoris, chwast z rodziny -»krzyżowych, o charakterystycznych sercowatych owocach — łuszczynkach; liście Sierzastodzielne, kwiaty białe; pola, śmietniki, przy• lppTnioyy TASZYCKI: 1) Mikołaj (XV/XVI w.), przywódca szlachty poi. za Zygmunta I Starego, mówca i prawnik; współautor odrzuconego 1534 przez sejm projektu kodyfikacji prawa (tzw. statut Taszyckiego); 2) Witold (ur. 1898), językoznawca, prof. Uniw. Jag., członekkorespondent PAN; gł. zainteresowania: imiennictwo poi. i pochodzenie poi. języka lit; O dawności mazurzenia, Najdawniejsze polskie imiona osobowe. TASZYZM [fr. tache — plama], odmiana malarstwa bezprzedmiotowego (-»abstrakcjonizm) występująca po 1950; głosi spontaniczność aktu twórczego, który powinien się ograniczać do tworzenia przypadkowych zestawień i kombinacji plam i smug farby; gł. przedstawiciele: C. Bryen, G. Mathieu, G. Sauer, L. Hersch. TAŚMA MIERNICZA, przyrząd do pomiaru długości, najczęściej w postaci taśmy stalowej, zazwyczaj dł. 20 m, z naniesioną w cm podziałką. Zob. też przymiar taśmowy. TAŚMOCIĄG, zespół przenośników taśmowych, używanych do transportu urobku góm., połączonych ze sobą i tworzących jeden ciąg. TAŚMOTEKA -»fonoteka. Tasso  Tatarak zwyczajny: 1 — kolba Kwiatowa, 2 — kłącze 971: TASMOWKA, pila do drewna, w której narzędziem tnącym jest taśma bez końca, rozpięta na kołach; stosowana do przecierania drewna okrągłego (Ł do kłód) lub w stolarstwie (t stolarska). TATABANYA, m. w pn. Węgrzech; 40 400 mieszk. (1953); ośrodek górn. węgla brunatn.; huty aluminium; przemysł maszyn., chem. TATARAK ZWYCZAJNY, Acorus calamus, bylina błotna ok. 1 m wys., z rodziny obrazkowatych; Uście mieczowate, łodygi 3-boczne; kłącze obłe, czołgające się, zawiera olejki eteryczne używane w przem. perfum., spoż. i w lecznictwie (lek odkażający); brzeąi potoków i stawów. TATARESCU Gheorghe (ur. 1892), liberalny polityk rum., 1934—37 oraz 1939—40 premier; 1946—47 min. spraw zagranicznych. TATARKA, Fagopyrum tataricum, jednoroczna roślina uprawna z rodziny rdestowatych; z Azji Srodk. przeniesiona do Europy prawdopodobnie przez Tatarów;' od -*■ gryki różni się zielonawymi kwiatami i mniejszymi, chropowatymi nasionami (na kaszę). TATARKIEWICZ: 1) Jakub (1798—1854), rzeźbiarz klasycystyczny, uczeń B. Thorwaldsena; 2) Władysław (ur. 1886), filozof i historyk sztuki, prof. Uniw. Warsz.; Historia filozofii, O szczęściu, Pięć studiów 0 Łazienkach, Merlini. TATARSKA ASRR, rep. autonom. w Rosyjskiej FSRR, na Powołżu; 67 600 km«; 2 784 000 mieszk. (1956); stoi. Kazań; wydobycie ropy naft.; przemysł: maszyn., chem., drzewny, rołno-spoż. TATARSKA CIEŚNINA, oddziela wsch. wybrzeże Azji od wyspy Sachalin, łącząc M. Ochockie z M. Japońskim; szer. w najwęższym miejscu zwanym Cieśniną Newelskiego 7,5 km, głęb. 6—14 m. TATARZY: 1) ludy dawnego imperium mong. 1 Złotej Ordy; 2) tur. narody ZSRR; T. nadwołżańscy, T. 	astrachańscy, T. syberyjscy, T. krymscy, T. kasimowscy; ok. 4,4 min. TATERNICTWO, turystyka wysokogórska uprawiana w Tatrach. Zob. też alpinizm. TATRY, łańcuch górski w obrębie Karpat Zach., na granicy Polski i Czechosłowacji; ok. 750 km*, dł. 52 km, szer. do 15 km; najwyższy szczyt Garluch (2663 m); otoczone od pn. i pn.-zach. Kotliną Orawsko-Nowotarską, od pd. i pd.-wsch. LiptowskoSpisłcą; rzeźba T. o charakterze alpejskim jest wynikiem wypiętrzenia w trzeciorzędzie oraz działalności lodowców; zbudowane z granitów, piaskowców, łupków krystalicznych, gnejsów, wapieni; roślinność układa się strefowo: do 1500 m piętra lasów — reÎla dolnego i górnego, od 800 m strefa kosodrzewiny, hal, powyżej 1800 m tumie; osobliwością flory oprócz kosodrzewiny sa limby, z fauny zaś świstak i kozice; głęboko wcięte doliny potoków, liczne wodospady, ok. 100 jez. zw. stawami wypełnia kotły lodowcowe i zagłębienia; T. dzieli się na: T. Zachodnie od Przełęczy Huciańskiej po przełęcz Liliowe, T. Wysokie od przełęczy Liliowe po przełęcz pod Kopą i T. Bielskie (Czechosłowacja) ; najwyższe szczyty w T. TAURY Wys.; Garluch, Łomnica, Rysy; gł. doliny w T. Zach.: Chochołowska, Kościeliska, w T. Wys.: Dolina Suchej Wody; największe jez.: Morskie Oko, Czarny Staw, Pięć Stawów Polskich; w T. Zach. liczne formy krasowe (jaskinie, podziemne korytarze, wywierzyska); partie T. z fragmentami przyrody pierwotnej stanowią ścisły rezerwat, wydzielony obszar z gosp. człowieka stanowi Tatrzański Park Narodowy; duży ruch turyst., liczne szlaki, schroniska, stacje naukowe, obserwatoria, kolejka linowa na Kasprowy Wierch; wyciągi. Tabł. 60. TATRZAŃSKI PARK NARODOWY, obszar całych Tatr polskich od wylotu Doliny Chochołowskiej do wylotu Doliny Olczyskiej, obszary leśne wzdłuż arogi Zakopane—Morskie Qko aż do doliny rz. Białki; na zach., pd. i wsch. łączy się z Parkiem Narodowym Słowackim; w obrębie Parku obszary podlegające ochronie ścisłej i częściowej; powstał w 1954. TATUAŻ [polinez.], trwały rysunek na ciele wykonany przez nakłucie skóry i wprowadzenie farby. Zwyczaj znany większości społeczeństw pierwotnych; ma charakter zdobniczy, wiąże się z kultem i magią; współcześnie rozpowsz. wśród marynarzy. TATUNG, m. we wsch. Chinach (prow. Szansi); 100 000 mieszk. (1952); kopalnie węgla, przemysł włókien.; węzeł kolejowy. TATYSZE, potomkowie plemienia perskiego Buju-tat, zam. w Azerbaidżańskiej SRR, Dagestańskiej ASRR i Irackim Azerbajdżanie; ok. 30 tys. Kultura zbliżona do azerbajdżańskiej. TAUBENSCHLAG Rafał (1881—1958), poi. papirolog, historyk prawa; prof. Uniw. Warsz.; członek PAN; liczne prace z zakresu prawa babi!., syryj., gr., rzym., średniow., poi.; The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri (Prawo gr.-rzym. Egiptu w świetle papirusów). TAUNUS, prawobrzeżne pasmo Nadreńskich G. Łupkowych; dł. 75 km, wys. do 880 m (Feldberg), opada stromo ku dolinie Renu i dolnego Menu; źródła mineralne. TAURUS, łańcuch górski w Azji Mniejszej (Turcja), dł. 1325 km, ciągnący się od pd. wybrzeży M. Egejskiego, przez Wyż. Armeńską po granicę Iranu; dzieli się na T. Zach., Srodk. i Wsch., od T. środk. oddziela się ku pn. Antytaurus; najwyższy szczyt w T. Srodk. Ala Dagi (3734 m). TAURY, dwa pasma górskie w Alpach Wsch., w Austrii: 1) T. Wysokie, między doliną rz. Salzy Tatry  TAURYDA na pn. a doliną rz. Drawy na pd.; dl. 134 km, szer. 45 km, wys. do 3798 m (Cross Glöckner); gł. grzbiet zlodowacony; 2) T. Niskie, stanowią wsch. przedłużenie Wysokich; obfitują w liczne jeziora. TAURYDA, obecnie Krym; wg mit. gr. znajdowała się tam świątynia Artemidy, w Której kapłanką była Ifigenia. TAURYNA, aminoetylosulfonowy kwas — aminokwas spotykany w organizmach zwierzęcych; wchodzi w skład kwasów żółciowych. TAU-SAGIZ, Scorzonera tau-sagyz, bylina z rodziny złożonych; góry Azji Srodk.; gruby, mięsisty korzeń i żółte kwiaty; kauczukodajny (korzenie); uprawiany w ZSRR. TAUTOLOGIA [gr.], zdanie, w którym powtarza sie określenie nie wnoszące nic nowego, np. „pewien człowiek jest człowiekiem“. TAUTOMERIA, rodzaj izomerii polegający na występowaniu związków chem. w dwóch formach strukturalnych, przy czym obie formy znajdują się w równowadze i w zależności od warunków mogą przechodzić jedna w drugą; w przypadku gdy obie formy zostały wyodrębnione, mówimy o desmot r o p 1 i. TAWLINA, Sorbaria sorbifolia, krzew z rodziny Tóżowatych, do 2 m wys.; Azja; liście pierzasto-złożone i drobne białe kwiaty zebrane w wiechę; u nas hodowana. TAWUŁA, Spiraea, obficie kwitnący krzew z rodziny -►różowatych; liście pojedyncze, kwiaty drobne, białe, różowe lub czerwone, zebrane w grona lub wierzchotki; suche zbocza pd. Polski; sadzone liczne gatunki, jako ozdobne. TAXIS Franz von (1460—1517), organizator pierwszego międzynar. połączenia pocztowego (Wiedeń— Bruksela, ok. 1500); poczta rodzfny T. (od 1650 Thurn-T.), obejmowała prawie całą Europę,; w niektórych państewkach niem. przetrwała do poi. XIX w.; poczta poi. podlegała T.-T. 1562—64. Zob. też poczta. TAYLOR: 1) [tęjlo] Brook (1685—1731), matematyk ang.; autor prac mat. odnoszących się do zagadnień fiz.; znany gL z „twierdzenia Taylora“: /(* + /»)“• “ f (*) + hf'(x) +— .V*/" (*) + ...; 2) [tęjlar] Fredkrick t Winslow (1856—1915), inżynier amer., współtwórca -►nauki organizacji i kierownictwa; krytykowany za Intensyfikację pracy robotników w ustroju kapitalistycznym; Zosady naukowego zarządzania; 3) Edward (ur. 1884), ekonomista poi., prof. Uniw. Pozn.; Statyka i dynamika w teorii ekonomii, Wstąp do ekonomiki, Teoria produkcji. TAYLORYZM, system organizacji pracy, którego twórcą jest amer. inż. F. W. Taylor; celem t jest maksymalne spotęgowanie intensywności pracy przez wyeliminowanie zbędnych ruchów robotnika w drodze systematycznej analizy procesu produkcji. TĄPANIE, wstrząsy podziemne z odgłosami, wywołane pękaniem mocnych i sprężystych skał; występuje wskutek naruszenia równowagi sił w górotworze przy eksploatacji złóż lub wskutek ruchów tektonicznych. Tb, symbol pierwiastka chem. terbu. TBILISI (dawniej Tyflis), stoi. Gruzińskiej SRR nad rz. Kurą; 635 000 mieszk. (1956); ośrodek kult., nauk. i przem.; jedno z najstarszych miast ZSRR; od VI w. stoi. Gruzji; ruiny twierdzy, zamek, stare miasto; uniwersytet i 11 wyższych uczelni; Akad. Nauk Gruz. SRR; przemysł: maszyn., spoż., weln., jedwabn., dziewiarski, konfekc., skórz., obuwn., drzewny. Tc, symbol pierwiastka chem. technetu. TCHAWICA, środkowy odcinek dróg oddech.; rozpoczyna się u dolnego brzegu krtani, kończy się na wysokości IV kręgu piersiowego rozwidleniem na dwa oslcrzela główne. TCHAWKI, tracheae, narządy oddechowe zasadniczo lądowych stawono§ów; jest to układ drobniutkich rurek oprowadzających powietrze do wszystkich zakątków ciała. TCHAWKODYSZNE, Tracheata, stawonogi zasadniczo lądowe, oddychające powietrzem atmosferycznym; narządem oddechowym są tchawki; należą tu owady, wije, pratchawce. TCHÓRZ, Mustela putorius, drapieżnik z rodziny kunowatych; zabudowania wiejskie i brzegi lasów Europy; dł. ciała 35—45 cm + ogon 15 cm; ubarwienie brunatne, na brzuchu ciemniejsze; pospolity w całej Polsce; futro użytkowe (elki). 972 TCHÓRZOFRETKA, hodowlana krzyżówka tchórza eur. i fretki; cenne futro (elki). TCZEW, m. pow. i pow. miejski, woj. gd.; nad 1. 	brzegiem Wisły; 80 600 mieszk. (1956); duży węzeł kol.; port rzeczny, ośrodek przemysłowy, stocznia rzeczna, fabr. gazomierzy, warsztaty kol. — Prawa miejskie od 1260, w 1306 bitwa Wł. Łokietka z Brandenburczykami; w okresie międzywojennym — do czasu zbudowania portu w Gdyni — port przeładunkowy dla węgła eksportowanego. Te, symbol pierwiastka chem. telluru. TEAKOWE (tikowe) DRZEWO, Tectona grandis, wiecznie zielone drzewo z rodziny werbenowatych; Malaje, Indie Wsch.; dostarcza cennego ciężkiego drewna (c. wł. 0,89) brunatnej barwy, używanego do budowy statków. TEAM [ang. ti:m], drużyna sport; w Polsce drużyna wyłoniona z czołowych zawodników kilku różnych klubów (zrzeszeń sportowych) w celu wspólnego wystąpienia w zawodach. TEATR [gr.]: 1) gmach specjalnie budowany lub przystosowany do wystawiania utworów scen.; 2) zespół lub instytucja, zajmująca się wystawianiem utworów scen.; 3) dziedzina sztuki widowiskowej polegająca na odtwarzaniu przez aktorów za pomocą slowr Teatr rzymski w Orange rekonstrukcja Rozgałęzienie ten a wek w ciele owada 1 ruchu treści utworów scen. — Historia. W staroż. Grecji w V w. p. n. e. ukształtował się typ odkrytego budynku teatr, z okrągłym placem pośrodku (orchestra), prowizorycznym budynkiem kulis (skene), na którego tle (proskenium) odbywały się widowiska, oraz amfiteatr, widownią obiegającą plac dookoła (ateński teatr Dionizosa). W staroż. Rzymie Ł stanowił jednolitą budowę półokrągłą, obejmującą w zasadzie te same części składowe co Ł gr. Odrodzenie budownictwa teatr, nawiązującego do form antyku nastąpiło w Renesansie (Palladio, Teatro Olimpico w Vicenzy). W odróżnieniu od antyku architektura nowoż. stosuje formę teatrów nakrytych dachem. Rozwój budownictwa teatr, datuje się od XVII w., kiedy wytworzył się 1 rozpowszechnił typ Ł włoskiego (np. Scala w Mediolanie). W architekturze klasycyzmu rolę przodującą przejęła Francja. W Polsce najwybitniejszym przykładem t. klasycystycznego jest -►Teatr Wielki w Warszawie. Zob. też scena. Widowiska t. wyłoniły się z obrzędów kultowych; kolebką Ł eur. jest Grecia, gdzie t. rozwinął się w VI w. p. n. e. z występów cnóralnych w czasie uroczystości ku czci Dionizosa. Wyłonienie z chóru solisty, któremu chór odpowiadał, zapoczątkowało dialog (-►Tespis). Charakterystyczne dla t. antycznego było zastosowanie koturnów, odpowiednich kostiumów i masek; chodziło bowiem o wyobrażanie postaci typowych, a nie rysów szczegółowych. Podobny charakter miała również tragedia starorzym. Obole tego t. (teatru literackiego) pojawiały się od najdawniejszych czasów przedstawienia ludowe, odznaczające się soczystym realizmem, rubasznością, zamiłowaniem do scen obyczajowych (gr. mimos, rzym. komedia atellańska). Formy ludowe przedostały się do wielkich widowisk późniejszego t. rzym. (pantomimy). Z upadkiem kultury staroż. nastąpiła długa przerwa, w której właściwego t. nie było, choć elementy teatr, występowały w różnych uroczystościach, turniejach itp. Właściwe widowiska teatr., które wyłoniły się znowu z obrzędów kultowych, obrzędów liturgicznych, mających charakter widowisk, sięgają X w.; o Ł śreaniow. mówi się jednak dopiero oa XII w., kiedy widowiska wyszły poza kościół; treść ich była wzięta z Biblii (dialogi wielkopostne i bożenarodzeniowe, widowiska pasyjne), ale rozbudowana licznymi fragmentami obyczajowymi.  973 Aktorzy średniow. byli niezawodowi, przedstawienia organizowały cechy mieszcz.; stopniowo jednak zaczęło występować zjawisko specjalizacji i łączenia się w zespoły. Wiązało się to również z postępującym procesem laicyzacji przedstawień, z rodzeniem się Ł obyczajowego (intermedia, farsy, Icrotochwile itp.); tradycje te utrzymały się w t. eur. aż do końca XVII w., zachowując przeważnie żywe związki z lokalną tradycją ludową. W XVI 1 XVII w. wyłoniły się z nich wielkie teatry lit. w Hiszpanii (Lope de Vega, Calderon) i Anglii (Ł elżbietański, scena Szekspir., która jest swoistym rozwinięciem przenośnej estrady jarmarcznej). Inne kontynuacje tego nurtu to wł. commedia delrarte w XVII w. oraz jej odpowiedniki we Francji, Niemczech i Austrii; w Polsce t. przejawiał również tę linię rozwojową: od rei. dialogów do bujnie rozwijającego się w XVII w. t. 	mieszcz. (komedia rybałtowska). Od XV w. rozpoczął się jednak nowy kierunek rozwojowy (1486 w Ferrarze pierwsze przedstawienie komedii Plauta po włosku), który w XVIII w. zwyciężył i od tego czasu kształtuje oblicze Ł eur. Rozwijający się renesans zainteresował się literackim t. antycznym, podejmował prace rekonstrukcyjne. W XVII w. powstały t. 	stałe, rozpoczął się rozwój opery, dwory organizowały wspaniałe widowiska ze skomplikowanymi efektami scenicznymi. Klasycy francuscy, Corneille, Racine, Molière, stworzyli wzory t. literackiego, które w XVIII w. rozpowszechniali ich następcy. Reakcja przeciw pseudoklasycyzmowi, jaka pod koniec XVIII w. rozpoczęła się we Francji, Anglii i Niemczech, rozbiła sztywne konwencje ówczesnego t. literackiego; w tym kierunku działali Diderot i Lessing, później Schiller i Goethe oraz romantycy XIX w., nawracający do tradycji Szekspir.; wszystkie te zmiany dokonywały się na już ukształtowanej scenie pudełkowej, która narzucała kierunek rozwoju inscenizacji. Widownią walki tych odmiennych kierunków był też od samego początku pierwszy zawodowy t. polski W. Bogusławskiego i L. Osińskiego (-«-Teatr Narodowy). Od XIX w. w t eur. dążność do tworzenia iluzji rzeczywistości: w pierwszym okresie tendencje „naturalnej^ gry gł. aktorów, w drugiej poi. stulecia dążenie do gry zespołowej, stwarzającej wyższy stopień iluzji (t meiningeński), wreszcie coraz bardziej realistyczny charakter dekoracji. Jednocześnie t. stawał się instytucją coraz precyzyjniej zorganizowaną; obok aktorstwa wytworzyły się zawody reżysera, scenografa, kierownika lit i in. Od początku XX w. w t nastąpił nowy skok w udoskonaleniu urządzeń technicznych (gł. wpłynęło na to zastosowanie elektryczności). Od pierwszych lat XX w. coraz szerzej rozwijają się prądy przeciwstawiające się iluzjonistycznemu realizmowi; prądy te korzystają z doświadczeń innych dziedzin sztuki (malarstwo poezja, film), interesują się pozaeuropejskim t. konwencjonalistycznym (t. chiński) oraz tradycjami eur. sprzed okresu sceny pudełkowej (t. staroż., średniow., Szekspir.). Tę reformę t. głosili przede wszystkim inscenizatorzy-reżyseizy tacy, jak: E. G. Craig w Anglii, M. Reinhardt, E. Piscator, B. Brecht w Niemczech, Ch. Dullin, J. Copeau, G. Baty, G. Pitoëff we Francii, W. E. Meyerhold, E. B. Wachtangow w Rosji, L. 	Schiller w Polsce. W teatrze najnowszym toczą się dyskusje między różnymi kierunkami i chociaż scena pudełkowa wciąż jeszcze panuje, to dla naszych czasów charakterystyczne są nowe próby zmiany jej charakteru (gra na proscenium, brak kurtyny w niektórych t, widowiska pod gołym niebem), a jednocześnie poszukiwania dramatu, który by temu stylowi odpowiadał. Tabl. 87. Teatry i instytucje muzyczne w Polsce Wyszczególnienie 1938 1956 Teatry i instytucje muzyczne Przedstawienia w tys. Widzowie i słuchacze w min * Dane z 1936. b Tylko w miastach mieszkańców. 103* 6,2» powyżej 138 39,4 16,1 20 tys. „TEATR", pismo poświęcone krytyce teatr., zał. 1945 jako miesięcznik (obecnie dwutygodnik): od 1952 organ SPATiF; w 1957 rozszerzył problematykę i zmienił tytuł na „Teatr i Film". Red. nacz. (kolejno): J. 	N. Miller, L. Schiller, J. A. Szczepański, obecnie E. 	Csśto. TEATR IM. BOGUSŁAWSKIEGO w Warszawie, 1924—28, pozostawał w pierwszym sezonie pod dyr. L. 	Schillera i W. Horzycy, w drugim — L. Schillera, TEBRIZ W. Horzycy I A. Zelwerowicza. Teatr, pomyślany jako scena łącząca popularność i szeroką dostępność z wysokim poziomem artyst. i dążeniami eksperymentatarskimi, zdobył pozycję jednego z najciekawszych w okresie 20-lecia międzywoj.; z wielu wybitnych przedstawień pamiętne są zwłaszcza monumentalne inscenizacje L. 	Schillera: Kniaź Potiomkin Micińskiego, Nieboska komedia Krasińskiego, Achilleis Wyspiańskiego, Róża Żeromskiego; wyraźnie postępowe oblicze T. im. B. spowodowało jego zamknięcie przez Radę Miejską wskutek nacisku reakcji; salę zamieniono na kino. TEATR IM. J. SŁOWACKIEGO w Krakowie, 0 wielkich tradycjach artyst., powstał w 1893, w okresie bujnego rozkwitu żyoia artyst. Tradycje swe dziedziczył po Teatrze Starym (zbudowanym 1843) — teatrze o wysokim poziomie sztuki aktorskiej 1 inscenizacji (szczególnie w okr. dyrekcji S. Kożmiana). Pod dyr. T. Pawlikowskiego T. im. S. stał się najciekawszą i repertuarowo najodważniejszą sceną poi.; następcy Pawlikowskiego (m. in. J. Kotarbiński, L. 	Solski, A. Grzymała-Siedlecki, T. Trzciński, J. Osterwa) przyczynili się do dalszego rozwoju tej soeny. TEATR LUDOWY: 1) sztuka widowiskowa wyrastająca samorzutnie z tradycyjnych zwyczajów i obrzędów (szopka, maszkary zapustne); 2) teatr organizowany w środowisku wiejskim lub robotniczym przez ludowe zespoły amatorskie. TEATR NARODOWY w Warszawie, czołowa scena poi. w okresie stanisławowskim i Księstwa Warszawskiego. Pierwszą publiczną scenę poi. otworzył Stanisław August w 1764, ale dopiero w 1779 zbudowano dla niej osobny gmach na pl. Krasińskich. Teatr ten nazywano T. Wielkim albo Polskim, od 1807 T. Narodowym. Kierował nim W. Bogusławski, potem L. Osiński. Opiekę nad teatrem sprawowała Komisja Rządową, która po upadku powstania listopadowego przekształciła się w ros. Dyrekcję Teatrów Rządowych. W 1833 teatr przeniesiono do nowego gmachu przy pl. Teatralnym i zmieniono nazwę (władze carskie) z T. N. na -«-Teatr Wielki. W gmachu tym większą salę zajęła opera, mniejszą zespół dramat., który po 1836 połączył się z zespołem T. „Rozmaitości . 1924 po odbudowaniu spalonego 1919 gmachu A. Corazziego wrócił do niego zespół „Rozmaitości“; przywrócono mu jednocześnie nazwę T. N. W czasie II wojny świat, budynek uległ zniszczeniu, 1949 w odbudowanej już części gmachu T. N. rozpoczął znów działalność. TEATROLOGIA [gr.], nauka o teatrze, obejmująca prace badawcze z zakresu histerii, socjologii, estetyki sceny, inscenizacji, aktorstwa, reżyserii i in. dziedzin pracy teatralnej. TEATR POLSKI w Warszawie, zbudowany 1913 z inicjatywy A. Szyfmana, póżn. długoletniego dyrektora tego teatru. Oparta na nowocz. zasadach praca zespołu artyst. T. P. szybko zwyciężyła w opinii publicznej w rywalizacji z przestarzałymi już wówczas „Rozmaitościami". W okresie 20-lecia międzywoj. T. P. obok T. Narodowego uważany był za nieoficjalną (w przeciwstawieniu do „teatrów rządowych" instytucja prywatna), reprezentacyjną scenę polską. Odbudowany po II wojnie świat, prowadzi od 1946 dalszą działalność, zachowując nadal charakter sceny reprezentacyjnej. TEATR „ROZMAITOŚCI" w Warszawie, zał. 1829 z inicjatywy części zespołu T. Narodowego oraz kierownictwa szkoły teatr.; od 1836 (po przeniesieniu do gmachu Corazziego — pl. Teatralny) T. R. przejął tradycje T. Narodowego, Które reprezentował przez cały w. XIX. Na scenie T. R. występowali wielcy aktorzy: Żółkowski, Królikowski, Rychter, Halpertowa, Modrzejewska, Leszczyński, Frenkiel, Kamiński; 1915 kierownictwo teatru objęło zrzeszenie artystów, potem zarząd miejski; 1919 po spłonięciu sali teatru zespół występował na scenach dawnej farsy i operetki; po odbudowie gmachu (1924) powrócono do nazwy T. Narodowego. TEATR WIELKI w Warszawie, zbudowany 1833 rzez architekta A. Corazziego na pl. Teatralnym, wyitne dzieło arch. i równocześnie najlepiej wyposażony teatr w Polsce, o dwóch salach: na dużej opera, balet i wielkie przedstawienia dramat., na mniejszej — dramat (-»-Teatr Narodowy, T. ,,Rozmaitości"); zniszczony w czasie I wojny świat, (odbudowany 1924) i powtórnie w czasie II wojny świat.; odbudowana została scena T. Narodowego. Scena opery, rozszerzona i przystosowana do nowocz. wymogów, obecnie w odbudowie. Tabl. 47. TEBRIZ (Tauriz), m. w pn.-zach. Iranie (Azerbajdżan), 280 000 mieszk. (1950); „błękitny meczet" z XV w., cytadela, uniwersytet (zał. 1946); ośr. handl.  TEBY Azerbajdżanu; przemysł: włókien., skórzany, wyrób dywanów; T. wielokrotnie niszczony w czasie trzęsień ziemi. TEBY: 1) m. nad Nilem, w II tysiącleciu p. n. e. stoi. Górnego Egiptu; gł. ośrodek kultu Amona; świątynie w Luksorze i Kamaku; w pobiżu T. znajduje się Dolina Królów z licznymi grobowcami faraonów; 2) (Thiwe), m. w środk. Grecji (Beocja); 12600 mieszk. (1951); handel produktami roln. — W starożytności stoi. Beocji; jedno z najważniejszych m. antycznej Grecji. TECHNET Tc, technetium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 43; pierwszy sztuczny Sierwiastek otrzymany 1937 w drodze przemian jąrowych; w przyrodzie nie występuje. TECHNICOLOR, wynaleziona w USA metoda otrzymywania zdjęć fotogr., gł. filmów kinematogr., w barwach naturalnych; zdjęcia wykonuje się równocześnie 974 na 3 filmach, które dzięki odpowiednim filtrom rejestrują wyciągi barwne: żółty, czerwony i niebieski; pozytyw uzyskuje się wykorzystując poszczególne wyciągi do przenoszenia odpowiednich barwników na jedno podłoże (podobnie jak w barwnym druku offsetowym). TECHNIKA [gr.]: 1) w znaczeniu ogólnym całokształt środków i czynności, wchodzących w zakres działalności ludzkiej, związanej z wytwarzaniem dóbr materialnych; rozwój t opiera się na odkryciu i wyzyskaniu praw natury, źródeł energii (wody, węgla, nafty, energii jądrowej), zasobów surowcowych (metali, włókien, tworzyw ceramicznych) itp.; jako nauka stosowana opiera się na zdobyczach takich nauk teoret., jak matematyka, fizyka itp.; 2) umiejętność posługiwania się w określony sposób różnymi instrumentami i organami, np. t. gry na fortepianie, Ł wokalna, t malarska. Ważniejsze wynalazki Data Nazwa wynalazku Twórca Kraj P ? ? ? ? Mezopotamia P Mezopotamia ? ? P P Egipt Mezopotamia ? Egipt, Fenicja ? Mezopotamia ? Wielki Ju Egipt Chiny P Asyria, Babilonia ? Egipt P Asyria ? Asyria Sostratos Egipt Klezybiusz Egipt Archimedes Syrakuzy ? Chiny Tsoi-Lun Chiny Pi-Szeng Chiny Wei-Szing Chiny ? Niemcy Flavio Cioja Włochy Gutenberg Niemcy Henlein Janssen Niemcy Holandia Galileo Włochy Galileo Włochy Pascal Francja Fahrenheit Franklin Polska (Gdańsk) USA Połzunow, Watt Rosja, W. Brytania W. Brytania Arkwright, Crompton b-cia Montgolfier Francja Cartwright W. Brytania Volta Włochy Fulton USA Aspdin W. Brytania Stephenson W. Brytania Schilling, Morse Rosja, USA Daguerre Francja Foucault Francja Lukasiewicz Polska Siemens Niemcy Monier Francja Nobel Szwecja Lodygin, Edison Rosja, USA Bell USA Parsons W. Brytania Benz, Daimler Niemcy b-cia Lumière Francja Marconi, Popow Włochy, Rosja b-cia Wright USA Baird Szkocja Lawrence USA Ruska, Knoll i in. Niemcy zespół USA, Niemcy, W. nia, Francja Schlack, Carother USA zespół USA zespół USA zespół USA zespół ZSRR zespół ZSRR P* n. e. ok. 100 000 ok. 70 000 ok. 4000 ok. 3000 2500 2280 1700—1500 1500—1400 1300—1000 700 rozniecanie ognia łuk wytop miedzi pojazd kołowy radio żagiel kolo garncarskie szkło brąz zwierciadło regulacja rzek cegła wypalana warsztat przędzalniczy wytop żelaza wodociąg 230 pompa tłocząca 212 dźwig -80 młyn wodny +105 n-e- papier 1041 czcionki 1232 proch 1200—1300 wielki piec 1302 kompas 1450 prasa drukarska 1505 zegar sprężynowy 1590 mikroskop optyczny 1609 teleskop 1641 zegar wahadłowy 1642 maszyna do liczenia 1714 termometr rtęciowy 1752 piorunochron 1764—76 maszyna parowa 1769—79 przędzarka mech. 1783 balon 1785 mech. warsztat tkacki 1800 ogniwo galwaniczne 1807 parostatek 1824 cement portlandzki 1825 lokomotywa parowa 1832—37 telegraf 1838 fotografia 1844 lampa łukowa 1853 lampa naftowa 1866 prądnica elektryczna 1887 żelazobeton 1867 dynamit 1872—75 żarówka elektryczna 1876 telefon 1884 turbina parowa 1885 samochód z silnikiem spalin. 1895 kinematograf 1895—96 radio 1903 samolot 1926 telewizor 1930 cyklotron 1933 mikroskop elektronowy 1934-43 radar 1938 perlon, nylon 1942 stos atomowy 1945 bomba atomowa 1946 mózg elektronowy 1954 elektrownia atomowa 1957 sztuczny satelita Ziemi  975 TECHNIKUM, średnia szkoła zawód.; nauka trwa 4—5 lat, w zależności od kierunku; absolwenci Ł otrzymują tytuł techników. TECHNOLOGIA [gr.], nauka o metodach przeróbki i obróbki materiałów; dzieli się na: 1) t mechaniczną, obejmującą procesy związane ze zmianą zewnętrzna materiału, np. rozdrabnianie, kucie, skrawanie, odlewnictwo; 2) t. chemiczną, obejmującą procesy otrzymywania związków chem. na skalę przemysłową; ze względu na rodzaj surowca lub otrzymywanego produktu t chem. dzieli się na szereg t specjalistycznych, np. L węgla, t. ropy naftowej, t. barwników, t. mas plastycznych, t. nawozów sztucznych; w praktyce podział t. na mechaniczną i chemiczną zwykle zanika, gdyż całokształt meted otrzymywania użytecznych przedmiotów obejmuje zarówno procesy mech., jak i chem.; np. t metali obejmuje procesy związane ze zmianą kształtu (np. odlewnictwo, obróbka skrawaniem, obróbka plastyczna) oraz procesy związane ze zmianą składu chem. 1 struktury metali (np. obróbka cieplno-chem.). TECHUEŁCZOWIE, prawie wymarłe plemię Indian paleoameiykańskiej grupy jęz. w Patagonii; koczownicy, myśliwi; broń — luk, dzidy, bola i lasso. TE DEUM LAUDAMUS [łac. Ciebie, Boże, chwalimy], hymn dziękczynny w chorale gregoriańskim z pocz. VI w. (za autora uważano mylnie Ambrożego, biskupa Mediolanu w IV w.); opracowania wielogłos. wokalne i wok.-instrumentalne. TEDZEN, rz. w Azji Srodk., górny i środk. bieg pod nazwą Herirud w Afganistanie, dolny w Turkmeńskiej SRR; dzieląc się na liczne odnogi ginie w piaskach pustyni Kara-kum; dl. 1124 km; wody T. nawadniają sady, pola bawełny, ryżu i pszenicy. TEFRYT, magmowa -►skała wylewna pokrewna -►bazaltowi; gł. składnikiem mineralnym jest lcucyt lub nefelin.  TE GI-CZEN, właśc. Dzo Gi-czhon (1913—51), koreański poeta komunistyczny. TEGU (dawniej Taikyu), m. w pd. Korei; 313700 mieszk. (1949); przemysł jedwabn., rolno-spożywczy. TEGUCIGALPA, stoi. Hondurasu; 100 000 mieszk. (1950); uniwersytet; ośrodek handlu płodami roln. (banany); lotnisko. TEHERAN, stoi. i największe m. Iranu, u podnóża gór Elburs; 1 200 000 mieszk. wraz z przedmieściami (19551; zabytki archit. (pałac z XII w.); uniwersytet (zał. 1935), muzea; przemysł jedwabn., baweln., skórzany, wytwórnie dywanów; węzeł komunik., przy transirańskiej magistrali kolejowej. TEHERAŃSKA KONFERENCJA, odbyta 28 XI— 1 XII 1943 z udziałem szefów rządów USA, W. Brytanii i ZSRR w Teheranie (Iran) dla koordynacji działań militarnych przeciw Niemcom, Japonii i ich sojusznikom; ustaliła również ogólny zarys powojennych granic Polski. TEHUANTEPEC, przesmyk między zat. Campeche (Zat. Meksykańska) i zat. Tehuantepec (Oc. Spokojny); szer. 220 km; stanowi granicę między Ameryką Pn. a Srodk. TEICHMANN Ludwik Karol (1823—95), anatom poi., prof. Uniw. Jag.; odkrył kryształki —heminy; próba T. pozwala wykryć ślady krwi w podejrzanych plamach. TEINA -kofeina. TEISSEYRE [tesser]: 1) Wawrzyniec (1880—1939), poi. tektonik i geolog naftowy; prof. Polit Lw., pracował w Karpatach poi. i rum. oraz na Podolu; dał syntezę ich budowy geologicznej; 2) Henryk (ur. 1903), poi. geolog, tektonik i geomorfolog; prof. Uniw. Wrocł.; członek koresp. PAN: badacz Karpat i Sudetów; 3) Stanisław (ur. 1905), malarz, prof. Państw. Wyższej Szkoły Sztuk Piast, w Sopocie; pejzaże, portrety, martwa natura, malarstwo ścienne oraz mozaika. TEIZM [gr. theós — bóg], pogląd uznający istnienie Boga osobowego, istoty nadprzyrodzonej i rozumnej, która wpływa na świat i na losy ludzkie. TEJREZJASZ, mit. gr. ślepy wieszczek tebański; wg jednej z wersji kalectwo to było zemstą Hery za rozstrzygnięcie sporu między nią i Zeusem po myśli Jej męża; Z. obdarzył wówczas T. długowiecznością1. TEKAMEBY, Testacea, rząd korzenionóżek słodkowodnych o jednokomorowej skorupce z substancji organicznej, u większości gatunków inkrustowanej cząstkami mineralnymi; w warunkach nie sprzyjających tworzą —cysty. TEKA STAŃCZYKA —stańczycy. TEKELY (Thókfily) Imre (1656—1705), książę siedmiogrodzki od 1687, magnat węgierski, wódz powstania 1678 przeciw Habsburgom. TEKOWE DRZEWO —teakowe (tikowe) drzewo. TELEGRAM TEKSAS (Tex), największy stan w USA; 692 328 km*, 7 711 200 mieszk. (1950), Murzyni 7'/§; stoi. Austin; na zachodzie wyżyna opadająca ostro ku nizinie nad Zat. Meksykańską; rozwinięte rolnictwo, uprawa bawełny (I miejsce w USA), sorgo, pszenicy ozimej, owoców; hod. bydła (I miejsce w USA); bogate złoża ropy naft. (43*/o wydobycia USA), poza tym siarka, gaz ziemny; przemysł naft., spoż. (duże rzeźnie). — W XVI w. odkryły przez Hiszpanów, do końca XVIII w. słabo zasiedlony; 1821—36 należy do Meksyku, krótki okres niezależności, od 1845 — do USA. TEKSTOLIT, fenolowa masa piast wypełniona płótnem i prasowana w temp. 130—150°C pod ciśn. 150— 300 atm.; stosowany do wyrobu łożysk walcowniczych, kół zębatych, części aparatów elektrotechn. i in. TEKSZLA, Rubus arclicus, bylina z rodziny różowatych, spokrewniona z maliną; obszary subarktyczne; trójdzielne liście, duże kwiaty i ciemnoczerwone jadalne owoce; spotykana w pn. części Polski. TEKTONICZNE ZABURZENIA, zmiany w pierwotnym stanie skorupy ziemskiej wskutek ruchów górotwórczych, jak sfałdowania, przesunięcia itp. (w odróżnieniu od zaburzeń spowodowanych eksploatacją złóż). TEKTONIKA [gr.]: 1) arch, zwartość, organiczność, jednolitość kompozycyjna; 2) geol. —geotektonika. TEKTURA [łac.], produkt włóknisty wytwarzany z masy papierniczej (—papier); wytwarza się t.: introligatorsko-pakową, budowlaną, obuwniczą, techniczną, drukową. TEL, pagórek powstały z nawarstwienia szczątków dawnych osad. TEL AWIW — JAFFA, dwumiasto (—Jaffa) i port Izraela; największy ośrodek kult., polit., gosp. kraju; 363 000 mieszk. (1956); siedziba rządu, parlamentu; szkoły wyższe, muzeum Dalekiego Wsch., galeria sztuki; przemysł: chem., włókien., metal., tytoń.; szlifiernie diamentów. Miasto T. A. zostało zał. w 1909 przez sjonistów. TELEFON —telefoniczny aparat. TELEFONIA [gr.], dział telekomunikacji elektr.,. obejmujący zagadnienia przewodowego przesyłania dźwięków na odległość; dzięki modulacji prądów tel. możliwe jest •wykorzystanie jednej pary przewodów (jednego łącza) do przesyłania wielu niezależnych rozmów (t wielokrotna). TELEFONICZNY APARAT, urządzenie do prowadzenia rozmowy na odległość; gł. części t. a.: mikrotelefon do nadawania i odbierania mowy, dzwonek elektr. iako odbiornik sygnału wywoławczego, induktor (mała prądnica o napędzie korbkowym) lub tarcza numerowa jako nadajnik sygnału wywoławczego. Wynalazcą telefonu jest G. Bell (1876); udoskonalił go A. B. Strowger (1889) przez wynalezienie —łącznicy automatycznej. Tabl. 89. TELEFONICZNY AUTOMAT, publiczny aparat tel. łączący po wrzuceniu monety o odpowiedniej wartości. TELE FONOGRAM, wiadomość przekazana telef. i zapisana w miejscu odbioru (zazwyczaj w punkcietelekomunikacyjnym). TELE FOTOGRAFIA [gr.], przesyłanie na odległośćobrazów nieruchomych drogą przewodową lub dozprzewodową. TELEGONIA [gr.], przesąd dawnych hodowców,, iż jednorazowe chociażby pokrycie samicy ssaka określonym samcem odbija się dziedzicznie na potomstwie dalszych miotów po innych ojcach; jak dotąd t. 	nie ma naukowego potwierdzenia. TELEGRAF — telegraficzny aparat. TELEGRAFIA [gr.], przesyłanie na odległośćw drodze przewodowej znaków pisarskich w postaci podporządkowanych im określonych kombinacji impulsów prądowych, których zestaw tworzy umowny alfabet telegraficzny, np. alfabet Morse’a; w miejscu odbioru następuje samozapts tych znaków, najczęściej, w postaci uproszczonej. TELEGRAFICZNY APARAT, urządzenie do tele{rafowania (—telegrafia); w Ł a. Morse’a (wynal. 837) kropkom i kreskom alfabetu Morse’a odpowiadają krótkie i długie impulsy prądowe, sterujące mechanizm samopiszący (zapisu dokonuje się na przesuwanej taśmie papierowej); w nowszych typach t. a. stosowane są automat nadajniki oraz urządzenia drukujące (po stronie odbiorczej); najbardziej nowoczesnymi t a. są —dalekopisy. TELEGRAF MASZYNOWY, urządzenie mech. lubelektr. na statku do przekazywania rozkazów z pomostu nawigacyjnego do maszynowni; uruchamia się za pomocą przesunięcia rączki na odpowiedni rozkaz oznaczony na tarczy umieszczonej na pomoście. TELEGRAM, wiadomość przesłana za pomocą telegrafu i zapisana w miejscu odbioru.  TELEKOMUNIKACJA TELEKOMUNIKACJA, dziedzina techniki dotycząca przesyłania na odległość sygnałów (mowy, muzyki, znaków pisma, obrazów itp.), przeważnie przy użyciu energii elektr. (Ł. elektryczna); rozróżnia się t. 	przewodową (telefonia, telegrafia, radiofonia przewodowa) oraz t. bezprzewodową (radiofonia bezprzewodowa, radiotelegrafia, telewizja). TELEMACH, syn Odyseusza i Penelopy, jeden z bohaterów Odysei Homera. TELEMANN Georg Philipp (1681—1767), niem. kompozytor Baroku, niezwykle płodny we wszystkich ówczesnych rodzajach muzyki wokalnej i instrumentalnej. TELEMARK [norw.], ewolucja narciarska służąca do zmiany kierunku lub zahamowania, wykonywana w głębokim śniegu; obecnie już rzadko stosowana. TELEMECHANIKA, dziedzina techniki związana z przesyłaniem na odległość sygnałów sterujących i kontrolnych; obejmuje dwa działy: -»sterowanie zdalne i -»telemetrię. TELEMETRIA [gr.], dział telemechaniki, dotyczący przesyłania na odległość wyników pomiarów wielkości fiz.; umożliwia wykonywanie pomiarów w punktach trudno dostępnych, jednoczesne odczytywanie wyników szeregu pomiarów przeprowadzanych w różnych punktach itp. TELEMIA -»bryndza. TELEOBIEKTYW, specjalnej budowy obiektyw fotogr., o długiej ogniskowej; umożliwia uzyskanie stosunkowo dużych obrazów oddalonych przedmiotów. Tabl. 40. TELEOLOGIA [gr.], finalizm — pogląd, wg którego świat dąży do z góry założonego celu, a przebiegiem zjawisk rządzi obok przyczynowości celowość. TELEPATIA [gr.], rzekome bezpośrednie przekazywanie i odbieranie na odległość myśli, bez udziału narządów zmysłu. Zob. też okultyzm. TELESIO Bernardino z Cosenzy (1509—88), filozof wł., zwolennik wiedzy opartej na doświadczeniu i eksperymencie; odrzucał wszelką metafizykę i dociekania typu scholastycznego; zalecał badanie przyrody wg jej własnych zasad. Wraz z G. Bninem i T. Campanellą przyczynił się do odrodzenia materializmu. TELESKOPY [gr.], przyrządy służące do obserwacji ■ciał niebieskich; pozwalają na zwiększenie -»kąta widzenia i na doprowadzenie do oka dużej ilości wychodzących z obserwowanego ciała promieni świetlnych; zasadnicze typy t.: 1) refraktory, mające budowę -»lunet, zwykle o znacznej średnicy obiektywni i długiej ogniskowej; 2) reflektory, w których rolę obiektywu spełnia zwierciadło wklęsłe. Zob. też radioteleskop. TELESKOPY -»złote rybki. TELETECHNIKA [gr.], dział telekomunikacji dotyczący porozumiewania się na odległość z zastosowaniem przewodów; t. łączeniowa, dział t. dotyczący tworzenia obwodów w urządzeniach elektr., gł. telefonicznych, telegraficznych, sygnalizacyjnych, telemechanicznych i telekontrolnych. TELETRANSMISYJNA STACJA, zespół aparaturowy przeznaczony do wzmacniania elektr. impulsów sygnałowych, przesyłanych na duże odległości; t. s. stosuje się np. w przypadku długich linii telefonicznych, rozmieszczając je w odstępach co kilkadziesiąt kilometrów. TELEWIZJA [gr.-lac.], przekazywanie na odległość ruchomych obrazów wraz z towarzyszącym im dźwiękiem drogą radiową (przy użyciu oddzielnych Odbiorniki telewizyjne w niektórych krajach Kraje Lata Liczba odbiorników w tysiącach na 1000 ludności Belgia Czechosłowacja * Francja * Kanada NRD NRF Polska * USA W. Brytania “ Wiochy » ZSRR 1955 1956 1956 1955 1955 1956 1957b 1956 1950 1956 1955 72 76 314 2000 50 445 40 39000 5863 224 823 8,1 5.7 7,2 127.4 2.8 8,8 1,6 232,0 114.5 4,6 4,1 • Liczba abonentów. b Stan w dniu 30 VI. 976 nadajników radiowych obrazu i dźwięku) lub, rzadziej, kablową; każdy obraz zostaje rozłożony na pewną liczbę linii (-»telewizyjna norma) za pomocą -►ikonoskopu i przekształcony na impulsy elektr. modulujące falę nośną -»nadajnika; obrazy odbiera się za pomocą telewizora. TELEWIZOR, urządzenie radiotechniczne da odbierania ruchomych obrazów przesyłanych drogą radiową; przy użyciu -»kineskopu przekształca impulsy elektr., odpowiadające poszczególnym punktom obrazu, na impulsy świetlne, odtwarzające go na -»ekranie telewizyjnym; Ł umożliwia ponadto odbieranie towarzyszących obrazowi dźwięków, podobnie jak w zwykłym odbiorniku radiowym. TELEWIZYJNA NORMA, Ł standard — przyjęte wartości charakterystyczne dotyczące optycznego rozkładu obrazu i przesyłania go wraz z towarzyszącym mu dźwiękiem drogą radiową; podstawowe tn.; liczba linii, na które rozkłada się przesyłany obraz, wpływająca w decydujący sposób na jego wyrazistość (Polska i Zw. Radź. 625, Ameryka 525, Francja 819), częstotliwość obrazów (25 obr/sek), odstęp między^ częstotliwością fali nośnej obrazu i dźwięku TELEWIZYJNE ŁĄCZE, zespół urządzeń nadawczo-odbiorczych pośredniczących w przekazywaniu drogą radiową obrazu i dźwięku z ośrodka -»telewizyjnego do radiostacji telewizyjnej, z jednego ośrodka do drugiego bądź też z wozu transmisyjnego do ośrodka. TELEWIZYJNY OŚRODEK, centrum telewizyjne, telecentrum — zespół pomieszczeń wraz z urządzeniami technicznymi, związany bezpośrednio z przygotowywaniem i nadawaniem programu telewizyjnego. TELEWIZYJNY TEST, telewizyjny obraz kontrolny nadawany przez radiostację telewizyjną przed właściwym programem w celu umożliwienia wyregulowania telewizorów na ostrość odbioru. TELL Wilhelm, legend, bohater walk o wolność Szwajcarii przeciw Habsburgom w XV w., zmuszony przez wójta austr. Gesslera do zestrzelenia jabłka z głowy własnego syna; tytułowa postać dramatu Schillera. TELL EL-AM ARNA, dziś miejscowość w środk. Egipcie. Za panowania Amenofisa IV (XIV w. p. n. e.) stolica Egiptu zw. Achetaton, zał. przez niego i opuszczona po jego śmierci. Od końca XIX w. teren bogatych wykopalisk. TELLUR Te, tellurium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 52; należy do rodziny tlenowców; mało rozpowszechniony w przyrodzie; używany przy barwieniu szkła i porcelany. TELOFAZA -»mitoza. TELUGU JĘZYK -»drawidyjskie języki. TEMAT [gr.]: 1) zespół zjawisk, zdarzeń lub zagadnień będący przedmiotem utworu lit, obrazu, pracy nauk. itp.; przedmiot rozmowy; 2) muz. zbudowany z pewnej liczby motywów wyrazisty odcinek melodyczny stanowiący zasadniczy pomysł kompozycji, wykorzystany zwykle w dalszym jej biegu; t. z wariacjami, utwór muz. instrumentalny składający się z utworu zasadniczego (temat) i jego różnorodnych odmian [wariacje); 8) ięzykozn. Ł wyrazu, część wyrazu, która pozostaje po odrzuceniu końcówki, np. ławk-a. TEMBERSKI Stanisław (?—1679), kanonik, prof. Akad. Krakowskiej i jej historiograf; roczniki akademickie z lat 1647—56 i 1667—72. TEMBLAK [tur.], med. opaska lub chustka trójkątna unieruchamiająca (przez podwieszenie) uszkodzoną kończynę górną. TEMESZ, rz. w Rumunii i Jugosławii, 1. dopływ Dunaju; dł. 841 km; źródła w Karpatach Pd. TEMIDA (Themis), mit. gr. bogini sprawiedliwości, prawa i obyczaju; małżonka Zeusa i matka Hor; przedstawiana z rogiem obfitości i mieczem w dłoniach lub z zawiązanymi oczyma, mieczem i wagą. TEMISTOKLES (ok. 525— ok. 460 p. n. e.), polityk i wódz ateński, uczestnik bitwy pod Maratonem: rozbudował flotę ateńską i port w Pireus, co umożliwiło odniesienie decydującego zwycięstwa nad flotą perską w bitwie pod Salaminą w 480. W wyniku rozgrywek polit. skazany w 470 na wygnanie uszedł do króla Persów; otruł się nie chcąc brać udziału w działaniach przeciw Grecji. TEMPERA [wł.]: 1) technika malarska polegająca na użyciu farb, których spoiwem jest białko, żółtko, guma, kazeina itp. mieszane z olejami lub żywicami; znana od starożytności, stosowana zwłaszcza w średniowieczu; 2) obraz malowany tą techniką. TEMPERATURA [łac.l, wielkość odczytywana na skali tennometrycznej, określająca stan cieplny ciał (-►ciepło), będąca miarą energii bezładnego ruchu drobin; skale t. (termometryczne), skale opierające się  TEATR I Tablica 8? 1 — Teatr grecki w Epidauros (IV w.p.n.e.). 2 — Teatr rzymski w Orange (II w.), 3 — Scena misteriów średniowiecznych w Valenciennes. 4 — The Globe Theater w Londynie (XVI w.). 5 — Theatre Francais w Paryżu (XVIII w.), 6 — Bolszoj Tieatr w Moskwie (XIX w.), 7 — Teatr ..Roxy” w Nowym Jorku (XX w ). 8 — Teatr ..Volksbühne” w Berlinie (XX w.). 8  Tablica 88 TEATR II 1 — Aktor starożytny. 2 — Arlekin z Commedia dell’arte. 3 — Molière jako aktor we własnej komedii ..Szkoła żon". 4 — J. L,. Barrault jako Hamlet w tragedii W. Shakespeare’a. 5 — H. Modrzejewska w dramacie F. Schillera ..Maria Stuart”, 6 — S. Jaracz w sztuce G. B. Shawa „Major Barbara". 7 — ..Matka Courage" B. Brechta w inscenizacji Berliner Ensemble. 8 — ..Dziady" A. Mickiewicza w reż. L,. Schillera. 9 — „Otello”, opera G. Verdiego w inscenizacji Teatro Reale w Rzymie. 10 — ..Jezioro łabędzie", balet P. Czajkowskiego w Teatrze Wielkim w Moskwie. 10  977 na pewnych, zależnych od t. własnościach cial_ (-»termometr); najczęściej stosowana jest s. t. Celsjusza, przyjmująca jako dwa stałe punkty t. krzepnięcia (O^C) oraz t. wrzenia (100®C) czystej wody pod ciśnieniem normalnym (760 mmHg); s. t. rzadziej używanymi są: Fahrenheita (°F), Rćaumura (°R), Kelvin a (°K), zw. też bezwzględną lub absolutną; jej zero odpowiada —273° wg skali Celsjusza; t. 	liczoną wg skali Kelvina zwie się t. bezwzględną (absolutną); zob. też tabela; zasada wyrównywania się t.: jeżeli żadne z ciał układu nie przepuszczającego promieniowania nie jest źródłem ciepła i jeżeli ciała te znajdują się przez dostatecznie długi czas w zetknięciu, to ich t. staja się równe; t. 	inwersji, t. charakterystyczna dla danego gazu, powyżej której przy nagłym rozprężeniu następuję ogrzanie tego gazu, poniżej zaś — oziębienie; t. krytyczna, charakterystyczna dla każdej substancji t., powyżej której dana substancja nie może być skroplona; substancje w stanie lotnym powyżej t. k. przyjęto nazywać gazami, poniżej — parami. Przeliczanie temperatur według różnych skal termometrycznych Skala Celsjusza (międzynarodowa) Skala bezwzględna (Kelvina) Skala Réaumura Skala Fahrenheita 0°C 273.15°K 0°R 32°F 10(PC 373,15°K 80=R 212°F t t+273,15 4 Tł 9 Tt+32 T—273,15 T Ą (T—273,15) -|(T—273,15) + +32 5 T r*i 1 îr+273,15 rR 9 _4_iR+32 —(rP -32) +273,15 ~9~ (tr—32) *F Objaśnienie: Wiersze 3—6 podają przeliczenie dowolnej ilości stopni jednej ze skal na odpowiednią ilość stopni innych skal, np. jeżeli T=73,15°K, to odpowiada to (patrz czwarty wiersz) 73,15 — - 273,15 = —200°C lub 4- (73,15 — 273,15) *> = — 160-R lub J- (73,15 — 273,15) + 32 = —328°F. TEMPI PASSATI Jwł.], czasy minione. TEMPKA Tadeusz (ur. 1885), lekarz-hematolog, kier. Kliniki Chorób Wewn. Akad. Med. w Krakowie, członek PAN. TEMPLARIUSZE, zakon rycerski zał. 1118 przez rycerzy fr. dla obrony pielgrzymów w Palestynie i walki z niewiernymi; 1291 przeniesieni na Cypr, później do Francji, gdzie doszli do wielkich bogactw; 1307 król fr. Filip IV wytoczył t. proces o herezję, zakończony m. in. konfiskatą ich majątków; 1312 papież Klemens V zniósł zakon t.; w Polsce t. osiedlili się w Zagościu i Żukowie. TEMPO [wł.], muz. stopień szybkości wykonania utworu, określany gł. terminami wł.: largo, lento, adagio (t. powolne), andante (umiarkowane), allegro, presto (szybkie). Zob. też agogika. „LE TEMPS“ (fr., 16 ta — czas], paryski dziennik polit. (1829—41, 1861—1942) zał. przez J. Coste; podczas II wojny świat, skompromitowany koiaboracjonizmem. TEMUDŻYN —Dżyngis-Chan. TENCALLA Constantino, Włoch, w Polsce od ok. 1630, nadworny architekt Władysława IV, przedstawiciel baroku; kaplica św. Kazimierza w katedrze wileńskiej (1636), elewacja kościoła Sw. Teresy w Wilnie, projekt kolumny Zygmunta III w Warszawie. TENCZYNEK, w., pow. chrzanowski, woj. krak.; ok. 1000 mieszk., przemysł (cegielnia, fabr. przetw owocowych); barokowy kościół z XVIII w.; w pobliżu ruiny zamku tenczyńskiego z XIV w. TEODOZJA TENDER [ang.], pojazd szynowy doczepiany do parowozu, przeznaczony do przewozu zapasu paliwa (np. węgla) i wody. TENDRZAK, parowóz ze skrzyniami ładunkowymi na paliwo (np. węgiel) i wodę, umieszczonymi na jego podwoziu; zwykle przystosowany do jazdy w obu kierunkach bez obracania na krańcach szlaku. TENERYFA (Tenerife), największa z Wysp Kanaryjskich; 2352 kmS, 261 800 mieszk. (1940); gl. m. Santa Cruz de Tenerife; czynny wulkan Pico de Teyde (3716 m); uprawa trzciny cukr., bananów, jarzyn. TENIERS [tonię], rodzina malarzy flam.: 1) Dawid St. (1582—1649); obrazy hist., rodzaj, i rei.; Artysta to pracowni, Kuszenie sto. Antoniego; 2) Dawid Ml. (1610—90), malarz rodzajowy; wnętrza karczem, chłopskich domów, kiermasze, zabawy wiejskie itp. ; Alchemik, Wielka kuchnia. TENIS [ang. lawntennis], gra na korcie betonowym, z ubitej ziemi, drzewa, strzyżonej trawy, o wymiarach 23,77 X 10,97 m; siatka wys. 0,91 m zawieszona w poprzek pośrodku kortu; do gry używa się piłek kauczukowych pokrytych białym suknem. Tabl. 84. T. stołowy -»ping-pong. TENNESSEE [tęnasj:]: 1) rz. w USA, 1. dopływ Ohio; dl. 1600 km; źródła w Appalachach; skanalizowana i dostępna dla statków; wielkie hydroelektrownie; 2) (Tenn.); stan w USA; 109 404 km*, 3 291 000 mieszk. (1950), Murzyni 15V«; stoi. Nashville; obszar między Mississippi a pd. Appalachami; uprawa kukurydzy, bawełny, tytoniu; przemysł włókien., chem.; wydobycie węgla, pirytów. — T. Valley Authority (TVA), urząd związkowy USA, zał. w 1933 na podstawie -»New Deal dla wykorzystania siły wodnej w dolinie rz. T. (na obszarze 7 stanów, ok. 100 tys. km*) i zagospodarowania: budowa zapór wodnych, elektrowni wodnych, fabryk azotu; zalesienie, melioracja; gł. ośrodek Knoxville. TENNÖ [jap. niebiański król], tytuł władcy jap. TENNYSON [tęnysn] Alfred (1809—92), poeta i dramaturg ang., epigon romantyzmu, gł. przedstawiciel poezji epoki wiktoriańskiej; cykl opowieści o królu Arturze, liryki i sztuki teatralne. TENOR [wł.], muz.; 1) najwyższy głos męski; 2) śpiewak o takim głosie (t. bohaterski, liryczny); S') w średniow. kompozycjach głos prowadzący główna melodię. Zob. też chór, klucz. TENSOMETR, przyrząd do pomiaru odkształceń liniowych (wydłużeń); istnieją t.: mech., mech.-optyczne, elektr.; dzięki proporcjonalności odkształceń do naprężeń (prawo Hooke’a) t. służą pośrednio do pomiaru naprężeń. TENSOR, pewne uogólnienie wektora występujące we współczesnej fizyce i matematyce; tensorowy rachtinek, dział matematyki będący uogólnieniem rachunku wektorowego; t. r. ma szerokie zastosowanie w mechanice, fizyce teoretycznej, geometrii różniczkowej i in. TE NUTA DZIERŻAWNA -»czynsz dzierżawny. TENZING Norkey Bhotia (ur. 1914), góral z Nepalu, 1935—53 uczestnik ekspedycji na Mount-Everest oraz innych wypraw himalajskich; 29 V 1953 wraz z E. Hillarym zdobył jako pierwszy Mount-Everest. TEOBROMINA, alkaloid występujący w nasionach dreewa kakaowego; biały krystaliczny proszek; w lecznictwie stosowany jako środek moczopędny i hipotensyjny w obrzękach pochodzenia sercowego, niewydolności nerek, dusznicy bolesnej itp. TEODOLIT [gr.], przyrząd do pomiaru kątów, używany w astronomii i geodezji; składa się z ruchomego koła poziomego i pionowego z podziałką stopniową do odczytywania mierzonych kątów pionowych i poziomych, z lunetki celowniczej, z noniuszów i libelli; całość spoczywa na trójnożnym statywie; t. górniczy, instrument geodez. do pomiaru kątów poziomych i pionowych, dostosowany do potrzeb miernictwa góm.; rozróżnia się t. g. wiszące i stojące. TEODORA (ok. 497—548), cesarzowa bizant., od 527 zon^ Justyniana Wielkiego; ambitna, obdarzona niezwykłą inteligencją, urodą i energią; wywierała wielki wpływ na rządy. a Józef (1864—1938), arcybiskup, od 1902 metropolita lwowski obrządku ormiańskiego, reakc. polityk zbliżony do endecji, poseł na sejm galicyjski i do parlamentu wied., 1919—29 poseł na sejm RP, 1922—23 senator; Na przełomie. TEODORYK WIELKI (454—526), król Ostrogotów od 471; jako sprzymierzeniec Bizancjum pokonał Odoakra i zawładnął Italią, gdzie utworzył 493 państwo Ostrogotów ze stolicą w Rawennie; bezskutecznie próbował usunąć sprzeczności między Rzymianami i Gotami. TEODOZJA (Fieodosija), m. w Ukraińskiej SRR na Krymie; port, zdrojowisko i kąpielisko mor. nad 62 	Mała Enc. Powsz. PWN  TEODOZJUSZ M. 	Czarnym; ok. 50 000 mieszk. (1956); ruiny twierdzy genueńskiej, wykopaliska staroż., galeria obrazów I. 	Ajwazowskiego; przemysł: winiarski, tytoń., spoż. (kawior). TEODOZJUSZ, imię cesarzy rzym.: 1) T. I. Wielki Flavius Theodosius (346—95), panował od 379; odparł najazd germ. Gotów; po przyjęciu chrztu zwalczał pogan; podzielił Imperium Rzym. na Cesarstwo Wsch. i Zach.; 2) T. II (401—50), cesarz wsch. państwa rzym. od 408, wnuk T. I; za jego rządów powstał zbiór praw zw. Codex Theodosianus. TEODYCEA [gr. obrona Bogal, termin stworzony przez G. Leibniza; oznacza usprawiedliwienie sprzeczności między istnieniem zła na świecie a wszechmocą i dobrocią Boga. TEOFAN GREK (ok. 1350 — ok. 1410), najwybitniejszy malarz póżnobizant. ; ikony, freski (w cerkwi Przemienienia Pańskiego w Nowogrodzie, w soborze archangiclskim, na Kremlu mosk.). TEOFILAKTOS Simokattes, Teofilakt z Symokaty (VII w.), historyk bizant., autor kroniki z okresu panowania cesarza Maurycego. TEOFILINA, alkaloid występujący w liściach herbaty, otrzymywany także syntetycznie; biała krystaliczna substancja o gorzkawym smaku; środek moczopędny, stosowany przy obrzękach pochodzenia sercowego, niewydolności nerek itp. TEOFRAST (Theofrastos) z Lesbos (ok. 372— ok. 287 p. n. e.), gr. uczony; dzieła z dziedziny logiki, metafizyki i przyrody; pierwszy naukowy bc-dacz roślin, zw. stąd „ojcem botaniki“. TEOGŃIS z Megary (VI w. p. n. e.), liryk gr., słynny ze swych elegii pełnych sentencji politycznych i moralnych. TEOGONIA, dzieło -*-Hezjoda zawierające mity o stworzeniu świata, pochodzeniu bogów i ich walkach aż do ustalenia porządku w świecie pod panowaniem Zeusa. TEOKRACJA [gr.], ustrój państwowy, w którym władzę, uważaną za pochodzącą od Boga lub bóstw, dzierżą kapłani (np. staroż. Judea). TEOKRYT z Syrakuz (III w. p. n. e.), jeden z najwybitniejszych poetów gr. epoki aleksandryjskiej; rozwinął sycylij. mimy pasterskie, zw. początkowo idyllami, potem bukolikami (sielankami); T. miał wielu naśladowców w starożytności i epokach późniejszych (np. w epoce Odrodzenia). , TEOLOGIA [gr.J, usystematyzowana nauka o Bogu. T. 	katolicka dzieli się na: 1) historyczną: biblisSika, archeologia biblijna, historia kościoła, historia ogmatów, patrystyka, 2) systematyczną: dogmatyka, apologetyka, etyka i teologia moralna, 3) praktyczną: katechetyka, homiletyka, liturgia, teologia pastoralna, prawo kanoniczne. TEORBAN [wł.], lutnia o skali bas. (XVI—XVIII w.). TEORIA BŁĘDÓW, dział matematyki zajmujący się badaniem dokładności funkcji / (a, b, c, ...), gdy wielkości a, b, c, ... znane są w pewnym przybliżeniu. Ważnym działem t. bl. jest rachunek wyrównawczy, który obejmuje m. in. wyznaczanie najprawdopodobniejszej wartości jakiejś wielkości, gdy znamy kilka jej przybliżonych pomiarów; r. w. posługuje się —rachunkiem prawdopodobieństwa. TEORIA LICZB, jedna z najstarszych gałęzi matematyki poświęcona badaniu własności liczb całkowitych (np. liczb pierwszych); obecnie zajmuje się m. in. szerzej teorią liczb algebraicznych. TEORIA MNOGOŚCI, dział matematyki omawiający ogólne własności rozmaitych zbiorów, złożonych ze skończonej lub nieskończonej liczby elementów. TEOWNIK —kształtowniki. TEOZOFIA [gr.], doktryna spokrewniona z mistycyzmem, zakładająca bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem; powstaia w Indiach, występuje w chrześcijaństwie i w —kabale. W XIX w. krzewicielką teozofii bvla Rosjanka H. Blawatska (zm. 1891), założycielka Towarzystwa Teozoficznego, i jej następczyni, Angielka A. Besant (1847—1933). TĘPA Franciszek (1828—89), malarz akwarelista; rodzajowe sceny wsch., portrety (portret A. Mickiewicza). TEPLICE, m. w Czechosłowacji (pn. Czechy); 978 TERAPIA [gr.], leczenie; t. przyczynowa, oddziaływanie na źródła (przyczyny) choroby, np. chirurgiczne usunięcie raka, podawanie naparstnicy przy chorobie serca itp.; t. objawowa, łagodzenie lub usuwanie dokuczliwych objawów: bólów, nadmiernego pocenia się u gruźlików itd.; t. tkankowa, metoda íeczenia przez wszczepianie choremu odpowiednio spreparowanych tkanek zwierzęcych. TERASA —taras. TERATOLOGIA [gr.], nauka o wadach rozwojowych, —patologia. TERAZZO —lastrico. TERB Tb, terbium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 65; metal —ziem rzadkich. TERBORCH Gerard (1617—81), malarz hol.; portrety i obrazy rodzaj., zwłaszcza sceny z życia bogatych mieszczan; Lekcja muzyki. TERCET [wł.]: 1) zespół wokalny złożony z 3 wykonawców; 2) utwór na taki zespół. Zob. też trio. TERCJA [lac. trzecia]: 1) w szermierce trzecia pozycja obronna, chioniąca cały bok przed cięciem; 2) w hokeju na lodzie jedna z trzech części meczu trwająca 20 min.; 3) druk. —drukarskie miary; 4) mus. —interwal. TERCJARZE, osoby świeckie zrzeszone przy niektórych zakonach (franciszkanów, dominikanów, karmelitów), postępujące wg zatwierdzonej przez papieża reguły. TÉRCYNA [wl.], zwrotka złożona z 3 wierszy 11-zgłoskowych o układzie rymów: aba beb ede itd. TEREK, rzeka w ZSRR, dl. 626 km; źródła na pd. stokach Kaukazu; wpada do M. Kaspijskiego rozległą, bagnistą deltą; wykorzystywana do nawadniania. TERENCJUSZ, Publius Terentius Afer (ok. 190— ok. 150 p. n. e.), Kartagińczyk, najwybitniejszy obok Plauta komediopisarz rzym.; przerabiał przeważnie ■Menandra; zachowało się 6 komedii: Świekra, Bracia, Dziewczyna z Andros, Eunuch, Formio, Samodręk. TERENOZNAWSTWO, gałąź topografii, zespół wiadomości o terenie i mapach oraz o ich praktycznym wykorzystaniu. TERESPOL, m., pow. bialski, woj. lub.; 2 km od Bugu, stacja graniczna; 3800 mieszk. (1956); zakłady przetwórstwa owocowo-warzywniczego. TEREZJANA, kodeks karny w Austrii wydany przez Marię Teresę w 1768; zawiera przepisy z zakresu prawa karnego procesowego i materialnego; przewiduje stosowanie tortur, kary za uprawianie czarów. TERIER [ang.], niewielki szorstkowłosy pies biały z łatami, używany do polowań na dziki; rozróżnia się t. niemieckie i szkockie. TERIOLOGIA [łac.-gr.], nauka o budowie i życiu ficalr/iw TERMA —cieplica. TERMIDOR —Thermidor. TERMIKA [gr.], pionowe prądy wznoszące powietrza, wywołane nagrzaniem dolnych warstw atmosfery od rozgrzanego promieniowaniem słonecznym terenu; t. wykorzystuje się w czasie lotów szybowcoch do zyskiwania wysokości. TERMINATOR [lac.], uczeń rzemieślniczy odbywający naukę pod kierunkiem majstra. TERMINY SADOWE, okresy wyznaczone do dokonywania czynności w toku postępowania sądowego; 37 100 mieszk. (1955); ośr. górn. (węgiel brunatny); ram.; zdr( aktywne. przemysł chem., ceram.; zdrojowisko, źródła radioTEPPER FERGUSSON Piotr (?—1794), najbogatszy bankier poi. z II poł. XVIII w.; jego majątek szacowano na 65 min zł poi.; 1793 zbankrutował. TERAKOTA [wł.], wyroby ceram. o skorupie porowatej, z drobnoziarnistej gliny, po wypaleniu czerwone lub żółte, bez szkliwa; stosowane w budownictwie (płyty okładzinowe, fryzy) i w drobnej rzeźbie. Znana w starożytności, popularna w okresie Renesansu. t. 	s. prekluzyjne (zawite) są nieprzekraczalne, mogą być jednak• przywrócone. Zob. też przywrócenie terminu. TERMISTOR, opornik półprzewodnikowy, którego oporność maleje wraz ze wzrostem temperatury; do wyrobu t. są używane tlenki różnych metali; t. znajdują zastosowanie przy pomiarze temperatury oraz w urządzeniach kontrolnych i zabezpieczających, reagujących na bodźce cieplne. TERMIT, mieszanina sproszkowanego glinu i tlenku żelaza, która po zapaleniu reagując powoduje wytworzenie się temperatury ok. 3500° (—aluminotermia); służy do spawania metali, jest składnikiem bomb zapalających. TERMITY, bielce, lsopłera — rząd tropikalnych owadów, obejmujących ponad 1000 gatunków; żyją w wielkich, zorganizowanych społeczeństwach: roślino-, zwłaszcza drewnożerne, stąd bardzo szkodliwe; niektóre gatunki budują olbrzymie i twarde budowle zw. termitierami, których nadziemną część nazywamy kopcem termitów.  979 TERMOCHEMIA, dział chemii fiz. badający zjawiska cieplne towarzyszące reakcjom chemicznym. TERMODYNAMICZNA PRZEMIANA (proces), ciąg zjawisk połączony z wymianą pracy i ciepła z otoczeniem. TERMODYNAMICZNA RÓWNOWAGA, stan, w którym ciała istnieją obok siebie (w zetknięciu lub zmieszaniu) nie zmieniając swych mas oraz żadnej innej własności fiz. (np. para nasycona i ciecz, z której powstała ta para); można ją zakłócić przez doprowadzenie ciepła lub działania sił. TERMODYNAMICZNY SILNIK, silnik cieplny — urządzenie do zamiany energii cieplnej na mechaniczną; część ciepła pobranego z tzw. grzejnicy (zbiornika ciepła o wyższej temp.) zamienia na pracę, a resztę oddaje do chłodnicy (zbiornika ciepła o niższej temp.); na tej zasadzie pracują np. maszyny parowe, silniki spalinowe; sprawność t. s. określa się stosunkiem ilości ciepła zamienionego przez silnik na pracę do ilości ciepła pobranego z grzejnicy; sprawność Ł s. odwracalnego równa się stosunkowi różnicy temp. grzejnicy i chłodnicy do bezwzględnej temp. grzejnicy. TERMODYNAMIKA [gr], nauka o przemianach różnych form energii w ciepło i na odwrót; t. zasady: 1) suma pobranego przez układ ciepła i pobranej pracy równa się przyrostowi jego energii wewn.; 2) niemożliwe jest przeniesienie ciepła od ciał zimniejszych do cieplejszych bez użycia pracy; 3) przy zbliżeniu się temp. do zera bezwzględnego -»-entropia TERMOELEKTRYCZNOŚĆ, ogół zjawisk termoelektr., polegających na powstawaniu sil elektromotor. w obwodzie złożonym z różnych metalicznych -►przewodników (również niektórych półprzewodników), gdy ich spojenia są utrzymywane w różnych temperaturach. Zob. też termoelement, termostos, Peltiera zjawisko. TERMOELEMENT [gr.-łac.], ogniwo termoelektryczne, termoogniwo — obwód złożony z 2 różnych spojonych końcami przewodników (drutów) metalicznych; zastosowanie najważniejsze — mierzenie temperatur; do mierzenia niskich temp. używany jest L miedź-konstantan, do wysokich platyn a-platynorod (stop platyny z rodem) lub wolfram-wolframomolibden (stop wolframu z molibdenem). Temperaturę wyznacza się przez pomiar siły termoelektr. (—termoelekt^czność) powstającej wtedy, gdy jedno spojenie znajduje się w topniejącym lodzie (To), drugie zaś w miejscu, którego temp. ma być wyznaczona (T) (mniej dokładnie przez pomiar natężenia prądu wywołanego różnicą temperatur). TERMOEMISJA -►elektronów emisja. TERMOF1TY, rośliny środowisk o wysokich temperaturach, np. gorących źródeł, zwłaszcza niektóre grzyby i bakterie, ginące już w temp. poniżej 35°C. TERMOFOR [gr.], worek gumowy lub wygięta, laska puszka blaszana; napełniony gorącą wodą służy o ogrzewania, wypełniony lodem lub zimną wodą — do miejscowego ochładzania ciała. TERMOFOSFATY, sztuczne nawozy fosforowe produkowane przez stapianie w piecach elektr. wysokoprocentowych fosforytów z sodą i krzemionką, np. supertomasyna. TERMOGRAF [gr.], samopiszący przyrząd do pomiaru temp. powietrza i jej zmian. TERMOLUMINESCENCJA -luminescencja. TERMOMETRY [gr.], wywzorcowane przyrządy, za pomocą których określa się -►temperaturę, wykorzystując zjawiska zachodzące pod wpływem jej zmian; na zjawisku rozszerzalności cieplnej cieczy oparte są powszechnie znane t. rtęciowe (rys.); zasadniczą ich częścią jest zbiorniczek z rtęcią zakończony u góry próżniową kapiłarą; pod wpływem ogrzania rtęć zwiększa swą objętość, wypełniając stopniowo kapilarę; w t. maksymalnych, używanych jako lekarskie, przewężenie w miejscu przejścia zbiorniczka w kapilarę uniemożliwia cofanie się rtęci z kapilary przy obniżeniu temperatury; stosowane w meteorologii t. maksymalno-minimalne (rys.) pozwalają na dokładny pomiar najwyższej i najniższej temperatury w pewnym okresie czasu; zmiana objętości al¬ TERRARIUM koholu (A) powoduje przesunięcie się słupka rtęci; pałeczki (P¡ i P2) są przesuwane przez wznoszącą się powierzchnię rtęci; do dokładnych pomiarów (do 1/1000°) służą L Beckmanna; do celów nauk. najlepiej nadają się t. gazo w e, w których temperaturę wyznacza się przez pomiar objętości lub ciśnienia gazu (wodoru lub helu); na zjawisku zależności oporu elektr. przewodników lub półprzewodników od temperatury oparte są b. dokładne t. oporowe, używane jako wzorcowe oraz w technice; do określania temperatury stosuje się również —termoelementy, -►pirometry, czasem pewne substancje, tzw. termokolory, zmieniające barwę zależnie od temperatury. TERMONASTIE —nastie. TERMOOGNIYVO -►termoelement. TERMOPILE [gr. Gorące Wrota], wąwóz między górami Oeta i morzem, prowadzący do środk. Grecji. — W 480 p. n. e. oddział Spartan z Leonidasem na czele padł tu w walce z nawałą perską broniąc przejścia. TERMOPLASTYCZNE TWORZYWA -►tworzywa sztuczne TERMOREAKTYWNE TWORZYWA -tworzywa sztuczne. TERMORECEPTORY [gr.-łac.], fizjol. zakończenia czuciowe w skórze, odbierające wrażenia ciepła i zimna. TERMOREGULACJA, fizjol. mechanizmy fizjol. utrzymujące temperaturę ciała zwierząt stałocieplnych na jednakowym poziomie przez kontrolę ilości ciepła wytwarzanego w ustroju (L chemiczna) i oddawanego otoczeniu (t. fizyczna). TERMOS —Dewara naczynie. TERMOSKOP [gr.], przyrząd do porównywania temperatur; zaopatrzony w przyjęte skale zwany jest termometrem. TERMOSTAT, urządzenie służące do utrzymywania ciał w stałej temperaturze. TERMOSTOS, układ ogniw termoelektr. połączonych szeregowo (—ogniwo galwaniczne); służy do pomiaru b. małych zmian temperatury, np. wywołanych padającym na jedno ze spojeń strumieniem świetlnym. TERMOSYFON, urządzenie do chłodzenia; działa na zasadzie różnicy gęstości wody cieplej i zimnej, wskutek czego następuje ruch wody w naczyniach połączonych; stosowany m. in. do chłodzenia silników spalinowych. TERMOTERAPIA [gr.], leczenie ciepłem przez nagrzewanie (termofor, gorące okłady) lub przez wykorzystywanie działania szybkozmiennych prądów elektrycznych (diatermia). TERMOTROPIZM'—tropizmy. TERMS OF TRADE [ang., ta:mz ow trejd], stosunek cen asortymentu towarów import, do danego kraju i asortymentu towarów eksport, z danego kraju w określonym czasie, obliczany w celu ustalenia podstawy do kształtowania polityki handlu zagranicznego. TERMY, publ. zakłady kąpielowe w Rzymie; często wspaniale wyposażone, z salami odczytowymi i gimnastycznymi, np. termy Karakalli (pocz. II w.). TERNÍ, m. w środk. Włoszech (Umbría); 87 000 mieszk. (1954); hutnictwo żelaza, stalownie, hydroelektrownia; przemysł włókienniczy. TEROFITY, rośliny zielne jednoroczne przebywające w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego cały cykl rozwojowy. Zob. też pseudoterotity. TERPANDER (VII w. p. n. e), poeta i muzyk gr., autor nomów — kompozycji przeznaczonych do śpiewu przy wtórze kitary. TERPENTYNA, mieszanina związków organicznych (gl. terpenów), otrzymywana przez suchą destylację drewna z drzew iglastych; żółta ciecz o charakterystycznym zapachu; stosowana jako rozpuszczalnik, do wyrobu lakierów i farb olejnych; oczyszczona (terpentynowy olejek) stosowana w lecznictwie. TERPENY, grupa węglowodorów alicyklicznych, które można uważać za polimery izoprenu CjHs; najprostsze odpowiadają wzorowi CioHio, dwuterpeny C20H32, trójterpeny C30H48 itd.; występują w olejkach eterycznych drzew szpilkowych, nadając im charakterystyczny zapach. TERPSYCHORA -Muzy'. TERRA INCOGNITA [łac.], ziemia nieznana, obszar nie zbadany; prsen. dziedzina mało znana. TERRAMYCYNA, antybiotyk otrzymywany z hodowli promieniowca Streptomyces rimosus, występującego w glebie; żółty krystaliczny proszek; w lecznictwie stosowana jako środek działający bakteriostatycznie i bakteriobójczo na drobnoustroje Gram-dodatnie i Gram-ujemne. TERRARIUM [łac.], pomieszczenie okryte siatką drucianą albo częściowo oszklone, służące do hodowli W T ermoelement $/ñ Termometry: a — rtęciowy, b — maksymalno-minimalny 62' TERRA ROSSA zwierząt lądowych lub Iądowo-wodnych, np. owadów, płazów, gadów. TERRA ROSSA [wl.], ziemia czerwona; ilasta, żelazista, ciężka gleba; występuje w krajach tropikalnych i pd. Europie; cenna. TERRA SIGILLATA [łac.], rodzaj naczyń glin. z wytłaczanym ornamentem wypukłym, importowanych na Słowiańszczyznę z prowincji rzym. w początkach naszej ery. TERROR, wygasły wulkan w Antarktyce na wyspie Rossa u brzegów Pd. Kraju Wiktorii; wys. 3277 m, pokryty lodowcami. TERROR [łac. strach, groza], stosowanie przemocy w celu zastraszenia przeciwnika. TERRY Ellen Alicia (1847—1928), aktorka ang.; znana z ról tragicznych i komediowych (repertuar szekspirowski) w Anglii i in. krajach Europy oraz w Ameryce. TERŚYTES, postać z Iliady Homera, szpetna pod względem fiz. i moral.; zabity przez Achillesa. TERTULIAN, Quintus Septimius Florens Tertullianus (ok. 160—ok. 225), Tetor i prawnik, apologetyk chrześcijaństwa, polemista i rygorystyczny moralista, autor wielu dzieł. Występował przeciwko władzy biskupów rzymskich. TERUEL, m. we wsch. Hiszpanii (Aragonia); 18 700 mieszk. (1950); kościół gotycki, renesans, katedra; ośr. handlu produktami roln. W czasie wojny domowej 1936—39 rejon ciężkich walk. TERYTORIALNY PODZIAŁ, podział kraju na jednostki administracyjne, np. w Polsce istnieje podział na województwa, powiaty, miasta, dzielnice większych miast, gromady i osiedla, w ZSRR — obwody, rejony, we Francji — departamenty, obwody, gminy, w Anglii — hrabstwa, parafie. TERYTORIUM [łac.], obszar ziemi o określonych granicach; t. państwowe, obszar ziemi (powierzchnia i wnętrze), słup powietrza oraz wody wewnętrzne i przybrzeżne podlegające suwerennej władzy państwa. TERYTORIUM PÓŁNOCNE (Northern Territory), część Związku Austral, podległa władzom federalnym; 1 356 000 km*, 17 000 mieszk. (1955), Australijczycy (tubylcy) 42*/«; stoi. Darwin; płaska wyż. (200—300 m), na pd. góry (do 1500 m); klimat na pn. zwrotnik, (lasy 0,1'/* pow.), rzeki stałe, we wnętrzu pustynny, rzeki okresowe; kraj prawie nie zamieszkany (1 na 60 km*); hod. bydła (966 000), owiec; wydobycie złota, uranu. Tabl. 14. TERYTORIUM PÓŁNOCNO-ZACHODNIE (North-West Territory), jednostka adm. w Kanadzie, obejmująca pn. część kraju (wraz z kanad. Arktyką); 3 379 700 km*, 16 000 mieszk. (1951), biali, Eskimosi, Indianie; gł. łowiectwo, rybołówstwo. TERZAGHI [tercagi] Charles (ur. 1883), ur. w Pradze, zam. w USA, inżynier, geolog i konstruktor fundamentów; twórca mechaniki gruntów oraz współcz. teorii osiadania gruntów spoistych nawodnionych. TESLA Nikola (1856—1943), chorwacki inżynier elektryk; wynalazł transformator powietrzny wysokiej częstotliwości (transformator Tesli). TESLI PRĄDY, prądy o wielkiej częstotliwości, powstające w uzwojeniu wtórnym transformatora Tesli; nie działają szkodliwie na ciało ludzkie; wykazują zjawisko naskórkowości. TESLI TRANSFORMATOR, specjalny transformator bez rdzenia żelaznego; pierwotny obwód (Oj) składa się z cewki, zawierającej kilka zwojów grubego drutu, kondensatora (C) oraz iskiernika; w wyniku wyładowań naładowanego kondensatora (przez cewkę i iskiemik) w obwodzie powstają drgania wysokiej częstotliwości; w obwodzie _ f wtórnym (O2) — solenoidzie wsta- ^ ranstormator wionym do cewki obwodu pier- Tesli wolnego — powstają indukowane szybkozmienne napięcia (szczególnie wysokie, gdy zachodzi rezonans między obwodami), mogące osiągnąć miliony woltów; ciało ludzkie jest na nie niewrażliwe. TESPIS z Aten (VI w. p. n. e.), kapłan Dionizosa, twórca tragedii gr.; dodając aktora do chóru występującego w czasie Dionizjów wprowadził dialog i akcję dramatu; pierwszą tragedię wystawił w Atenach 534 p.n.e.; wg Horacego (Ars poetica) organizator pierwszego teatru objazdowego (stąd ,,wóz Tespisa“). TESSALIA, żyzna kraina w środk. Grecji; 13 986 km*, 628 900 mieszk. (1951); jeden z gł. regionów roln. kraju (pszenica, jęczmień, warzywa, hod. jedwabników, tytoń, cytrusy, oliwki, migdały); wydobycie rudy chromu (okolice Farsali); gł. m.t Larisa (stoi.), Wolos (gł. port mor.), Trikkala. 980 TEST [łac.l, próba badawcza w psychologii, mająca na celu określenie rodzaju i stopnia właściwości psych, i psychofiz. człowieka (np. t. inteligencji, uwagi); t. diagnostyczny, pozwalający stwierdzić, czy dana osoba ma określone właściwości psych, zdolności itp.; t. projekcyjny, pozwalający wychwycić te cechy i reakcje, które człowiek na ogół zataja i których stara się nie uzewnętrzniać; t. standaryzowany, wypróbowany na określonej liczbie osobników, stosowany powszechnie w poradnictwie zawodowym. TEST-ACT- [ang.], akt wydany przez króla ang. Karola II 1673 na żądanie parlamentu nie dopuszczał katolików do piastowania godności i urzędów państw.; 1829 zniesiony. TESTAMENT [łac.], jednostronne, odwołalne rozporządzenie ostatniej woli, ustanawiające w przepisanej formie dziedziców na wypadek śmierci. TESTOSTERON (testoviron i in.), męski hormon płciowy nadający anatom, i psychiczne cechy męskie, otrzymywany także syntetycznie; stosuje się domięśniowo przy schorzeniach na tle niedomogi płciowej u mężczyzn, jak również przy niektórych chorobach kobiecych oraz nowotworowych. TEŚTOWANIE, bud. fugowanie, spoinowanie. TESZIK-TASZ, jaskinia w górach Bajsun-tau, (pd. Uzbekistan); stanowisko kultury mustierskiej, z pochówkiem dziecka rasy neandertalskiej. TETANIA —tężyczka. TETANUS -tężec. TÉTE-A-TÉTE [fr., tęt a tęt], bez świadków, sam na sam. TETMAJER Włodzimierz (1862—1923), malarz, związany ze środowiskiem Młodej Polski; obrazy o tematyce lud. (folklor krakowski): Święcone, Oczepiny, Oberek, Krakowiak. TETMAJER-PRZERWA Kazimierz (1865—1940), poeta, powieściopisarz, dramaturg, przedstawiciel „Młodej Polski“; Poezje (I— VII), oparte na folklorze" góralskim powieści i opowiadania (Legenda Tatr, Na skalnym Podhalu), dramaty, powieści: Anioł śmierci, Koniec epopei. Panna Mery. TETRACHORD [gr.], odcinek skali diatonicznej obejmujący 4 kolejne dźwięki w interwale kwarty; dwa kolejne t. tworzą oktawę. TETRADY [gr ], 4 komórki o charakterystycznym układzie powstałe po drugim podziale redukcyjnym jądra komórkowego (mejozie); występują np. w komórkach macierzystych —archesporu męskiego lub żeńskiego; w tetradach wykształcają się m. in. ziarna pyłku. Zob. też diady. TETRAEDR [gr.] —czworościan. TETRAEDRYT [gr.], nieprzezroczysty minerał barwy stalowoszarej, o połysku metalicznym, z grupy siarkosoli; gł. antymonin miedzi, zawierający często żelazo, cynk, srebro, rtęć oraz arsen i bizmut; kruszec miedzi. TETRAGONALNY [gr.] —krystalograficzne układy. TETRALINA, czterowodoronaftalen — węglowodór aromatyczny; powstaje przez katalityczne uwodornienie naftalenu pod ciśnieniem; dobry rozpuszczalnik; służy też jako dodatek do paliwa do silników spalinowych. TETRALOGIA: 1) w staroż. Grecji połączenie dramatów wystawianych jednego dnia w czasie Dionizjów: 3 tragedie łączące się ze sobą treścią i dramat satyrowy; 2) cykl utworów lit. złożony z 4 części o wspólnym temacie, lecz odrębnych tytułach. TETRAPLOID, osobnik mający 4 zespoły chromosomów; t. występują w przyrodzie jako Tasy w obrębie gatunku lub też otrzymywane są sztucznie z diploidalnych gatunków działaniem subst. chem., np. kolchicvny. Zob. też poliploid. TETRÁRCHIA [gr.], system rządów polegający na podziale terytorium państwa między 4 wspólrządców-tetrarchów; forma znana w niektórych państwach staroż. Grecji i w Rzymie (od czasów Dioklecjana). TETRODA —lampa elektronowa. TETUAN, m w pn. MaroKu; 93 000 mieszk. (1952); muzeum archeol., liczne meczety; tkaniny, wyroby skórz.; dawna stoi. Maroka hiszp. TETYDA: 1) (Thetis) mit. gr. boginka morska, żona K. Przerwa-Tetmajer  981 Peleusza, matka Achillesa; 2) morze śródziemne, które istniało od starszego -►paleozoiku po starszy -►trzeciorzęd i oddzielało pd. ląd -►Gondwany od pn. lądów Europy, Azji i Ameryki Pn. T. tworzyła -►geosynklinę, z której powstały -►Alpidy. Pozostałością szczątkową T. 	jest dzisiejsze M. Śródziemne. TEUTOBURSKI LAS, wapienne pasma wzniesień w pn.-zach. Niemczech, w Westfalii; dł. 100 km, szer. 15 km, wys. do 468 m; klęska Rzymian w 9 r. TEUTONI: 1) szczep germański, wraz z Cynobrami dokonał pierwszego najazdu germ. na państwo rzymskie, 102 p. n. e. pokonany przez Mariusza; 2) nazwa nadawana Niemcom w ogóle. TEUTONCZYK, typ człowieka o wzroście rosłym, jasnych włosach i oczach, budowie smukłej, iecz mocnej, obfitym uwłosieniu; niektórzy uważają go za mieszańca rasy nordyckiej z kromanionoidalną. Tabl. 26. TEZAURYZACJA [gr.], gromadzenie bezczynnych zapasów złota, pieniędzy kruszcowych, np. przechowywanie oszczędności w gotówce w domu zamiast złożenia ich do banku; oznacza wycofywanie pieniędzy z obiegu. TEZEUSZ, mit. gr. syn króla Aten, Egeusza, i AitTy; zjednoczył państwo attyckie ze stolicą w Atenach; pogromca Minotaura; uczestnik wyprawy -►Argonautów, polowania na dzika kalidońskiego i walk z Amazonkami i centaurami. Zob. też Ariadna, Fedra, Hipolit. TĘCZA: 1) barwne łuki ukazujące się na tle zasłony z kropel wody oświetlonych promieniami słonecznymi; powstaje wskutek załamania i wewnętrznego odbicia światła słonecznego w kropelkach deszczu, -►mżawki lub mgły; im mniejsze są kropelki, tym słabsza staje się barwa łuków; widoczna tylko, gdy jesteśmy odwróceni tyłem do tarczy słonecznej i gdy wysokość słońca ponad horyzontem nie przekracza 43,5°; 2) t., luk tęczowy — arch. rozwiązanie przejścia nawy kościelnej w prezbiterium. TĘCZN1KI, Calosoma, pożyteczne chrząszcze z rodziny biegaczy; najbardziej znany u nas duży, metalicznie zielony t. liszkojad (Calosoma sycophanta), pożerający gąsienice brudnicy nieparki i in. motyli szkodliwych; wszystkie gatunki t. są u nas pod ochroną. TĘCZÓWKA, błona w kształcie krążka z otworem (źrenicą) pośrodku, ustawiona wewnątrz gałki ocznej (-►oko) przed soczewką, nieprzezroczysta dla promieni świetlnych wskutek obecności pigmentu nadającego oczom tzw. barwę; t. pełni rolę przesłony w aparacie optycznym oka, zmniejsza lub powiększa źrenicę, regulując ilość światła padającego na siatkówkę; zapalenie t. powstaje na tle gośćca (najczęściej), ukrytych ognisk zapalnych, gruźlicy, kiły, po urazach lub w ostrych chorobach zakaźnych; ostre z. t. bardzo bolesne, nie leczone prowadzi do zarośnięcia źrenicy, do Jaskry wtórnej i ślepoty. TĘCŻYNSCY Z TĘCZYNA, małopolska rodzina magnacka; do wielkiego znaczenia doszła w XV w.; wygasła 1637. TĘGOPOKRYWE -►chrząszcze. TĘGORYJEC DWUNASTNICY, Ancylostoma duodenale, nicień, pasożyt jelita cienkiego człowieka; larwy rozwijające się z jaj wydalanych z odchodami żyją w wodzie lub wilgotnej glebie; do ciała człowieka wnikają przez skórę. TĘGOSKÓR POSPOLITY, trufla rzekoma, Scleroderma vulgare — grzyb spokrewniony z purchawką; owocnia w kształcie niedużej bulwy; często brany za truflę prawdziwą (jadalną), która u nas nie występuje; spożyty w większej ilości powoduje zatrucie; brzegi lasów, przy drogach leśnych, na pastwiskach, na glebie piaszczystej. Tabl. IV. TĘTNIAK, aneuryzma — miejscowe rozszerzenie tętnicy spowodowane zwyrodnieniem jej ścian (szczególnie włókien sprężystych w tkance mięśniowej); występuje na tle kiły (w większości przypadków), rozległej miażdżycy (u osób starszych), wskutek urazów. TĘTNICA, arteria — naczynie krwionośne biegnące od serca do obwodu ciała; ma stosunkowo grube ścianki. TĘTNIK -►pulsometr. TĘTNO, puls — rytmiczne powiększanie się wymiaru poprzecznego naczyń krwionośnych, przede wszystkim tętnic, spowodowane przepływaniem przez nie prądu krwi. TĘŻEC, tetanus — groźna choroba wywoływana przez jady swoistego zarazka (pałeczki t. zarodnikującej w ziemi); zakażenie w większości przypadków następuje przez zanieczyszczenie rany ziemią zawierającą zarazki t.; objawy: długotrwałe skurcze całych grup mięśni, napadowe, bolesne, kurczowe drgawki, THEATRE LIBRĘ niezwykle wzmożona pobudliwość odruchowa na najsłabsze nawet bodźce. TĘ2NIA, dziś już nie używane urządzenie do odparowywania solanki; wysokie rusztowanie drewniane wypełnione chrustem, po którym ścieka i paruje doprowadzona z góry solanka; jedyna obecnie w Polsce istnieje w Ciechocinku. TĘ2NIK MOSTOWY, belka (kratownica) usztywniająca konstrukcję mostu np. na działanie sił pozio- Tężnik kratownicowy mych (parcie wiatru). TĘ2YCZKA, tetania — choroba występująca na tle zmniejszenia zawartości zjonizowanego wapnia we krwi; przyczyny: niedobór wydzieliny gruczołów przytarczycznych, niedobór witaminy D i in.; cechą charakterystyczną t. jest zwiększona pobudliwość układu mięśniowo-nerwowego; napady długotrwałych skurczów mięśni, bolesne drgawki, skurcze krtani. tg -►funkcja. tgh -►funkcja. Th, symbol pierwiastka chem. toru. THACKERAY [tąkary] William Makepeace (1811— 63), pisarz ang., wybitny przedstawiciel powieści realist. epoki wiktoriańskiej; wyszydza burżuazję i jej moralność; Księga snobów, Targowisko próinoici (1848), Historia Henryka Esmonda, Rodzina Newcomów. THAER Albrecht (1752— 1828), lekarz niem.; twórca racjonalnego rolnictwa; pierwszy zwrócił uwagę na znaczenie nauk przyrodniczych dla rolnictwa. THAI JĘZYKI, języki z rodziny -►chińsko-tybetańskiej, rozpowszechnione w Indochinach i niektórych okolicach pd. Chin; należą tu m. in. syjamski, lao, li, szan. THAKIN TAN TUN (ur. 1910), działacz birmań. ruchu robota., współzałożyciel KP Birmy, przed 1939 przywódca ruchu narodowowyzwoleńczego przeciw Anglikom, w okresie II wojny świat, na czele ruchu oporu przeciw agresorom japońskim. THÄLMANN Ernst (1886—1944), czołowy działacz niem. ruchu robota., od 1925 przewodniczący KC KP Niemiec; w okresie I wojny świat działacz antymiłitarystyczny, 1917—1920 w USPD, następnie w KP Niemiec, 1923 gł. organizator hamburskiego powstania, 1924 założyciel organizacji Roter Frontkämpferbund; rzecznik jednolitego frontu proletariatu i organizator ruchu antyfaszyst., od 1933 w obozie Buchenwald, gdzie został zamordowany. THÄR, pustynia w pn.-zach. Indiach, 295 000 km*, śr. wys. 300 m, słabo zaludniona. THASOS, wyspa gr. w pn. części M. Egejskiego; 400 km*, ok. 13 000 mieszk.; górzysta; rolnictwo (winorośl, oliwki), hodowla, rybołówstwo; złoża cynku, ołowiu; w starożytności wydobycie złota. THĆATRE-ANTOINE W. M. Thackeray E. Thälmann ►Théâtre Libre. THÉÂTRE DE L’OPÉRA [teatr dô lopera] (Opera Paryska), jedna z dwóch czołowych scen operowych Paryża, zał. 1671, mieszcząca się od 1875 w gmachu wzniesionym przez architekta Ch. Garnier (arcydzieło architektury). Drugą sceną jest Opéra Comique, wyodrębniona od 1898; obie sceny podlegają Académie Nationale de Musique et de Danse, nazywanej też popularnie Operą Paryską. T. de TO. od lat stanowi szczytowy wyraz fr. kultury muz., wokalist. i balet.; inscenizacje jej cechuje pewien konserwatyzm. THÉÂTRE LIBRE [teatr ljbr — wolny teatr], fr. stowarzyszenie teatralne, zał. 1887 przez A. Antoine. Teatr ten propagował naturalizm zarówno w repertuarze, jak inscenizacji; żywa działalność objazdowa  THEMERSON 982 w Europie; na jego wzór powstawały inne sceny tego rodzaju (niem. Freie Bühne); od 1897 przekształcił się w przedsiębiorstwo teatralne Théâtre Antoine. THEMERSON Stefan (ur. 1910), poi. pisarz, od 1938 na emigracji w Anglii; powieści o charakterze „powiastek filozoficznych“ Wykład profesora Mmaa (przedmowa B. Russella), Bayamus, książki dla dzieci, filmy eksperymentalne (wespół z Franciszką T.). THERMIDOR [gr. thérmé — gorąco, doron — dar), 11 miesiąc w -►kalendarzu rewol. fr., odpowiadający okresowi 20 VII — 18 VIII; 9 Thermidora II roku republiki fr. (27 VII 1794), data obalenia Robespierre’a i jego radykalnej grupy przez umiarkowanych Konwentu Nar.: Górę i Bagno; koniec terroru. Zob. też Konwent Nar. i rewolucja fr.; termidorianie, grupa Konwentu, która wzięła udział w powyższych wydarzeniach. THIERRY [tjerj] Augustin (1795—1856), publicysta i historyk fr.; uczeń Saint-Simona; głosił konieczność opierania dziel hist, na dokumentacji oryginalnej; opracował różne problemy z dziejów Anglii i Francji, zwłaszcza z okresu Merowingów; wydał materiały źródłowe do historii stanu trzeciego. Z powodu utraty wzroku prace swoje dyktował przez niemal 25 ostatnich lat życia. THIERS [tje:r] Adolphe (1797—1877), pierwszy prezydent III republiki fr. 1871—73; publicysta, polityk i historyk fr.; założyciel gazety „National“ 1830; orleanista; współtwórca rewolucji i monarchii lipcowej, kilkakrotny minister Ludwika Filipa; przywódca opozycji w okresie II Cesarstwa; kierował walką z Komuną Paryską; autor Histoire de la Révolution française (Historia rewolucji francuskiej) oraz Historii Konsulatu i Cesarstwa. THIETMAR (Dytmar) (975—1018), biskup Merseburga, kronikarz niem., autor Kroniki, źródła do historii Niemiec i krajów słowiańskich w X i XI w. THIMIG Hugo T. (1854—1944), aktor i reżyser austr.; role komiczne i charakteryst. ; od 1874 związany z wiedeńskim Burgtheater jako aktor, reżyser, od 1912 także dyrektor; protoplasta rodziny aktorskiej (Hermann, Helene, Hans). THIONVILLE [tiąwjl], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 23 100 mieszk. (1954); kopalnie rudy żel.; hutnictwo. THOMAS: 1) Sidney Gilchrist (1850—85), metalurg ang., wynalazł sposób otrzymywania stali z surówki 0 dużej zawartości fosforu; jako produkt uboczny uzyskuje się tomasynę (nawóz sztuczny); 2) Albert (1878— 1932), polityk fr., socjalista, w okresie I wojny świat, min. uzbrojenia, następnie dyr. Międzynar. Biura Pracy. THOMPSON [tęmpsn]: 1) William (1785—1833), ang. socjalista utopijny, zwolennik R. Owena; jeden z ricardiańskich socjalistów; Inquiry into the Principles of the Distribution of Wealth Conductive to Human Happiness (Badania nad zasadami podziału bogactwa prowadzącego do szczęśliwości ludzi); 2) Ernest Seton (I860—1947), pisarz amer, pochodzenia ang.; sam ilustrował swoje książki z życia zwierząt; Biography of a Grizzly (Życie niedźwiedzia), Buffalo Wind. THOMSEŃ Christian Jiirgenssen (1788—1865), archeolog duński, twórca chronolog. systemu następstwa trzech epok: kamienia, brązu i żelaza. THOMSON [tomsn]: 1) James (1700—48), poeta szkocki; prekursor romantyzmu; poematy (Pory roku); 2) William (1824—1907), od 1892 lord Kelvin, fizyk 1 matematyk ang.; pracował w rozmaitych dziedzinach fizyki, gł. w termodynamice; twórca bezwzględnej skali temperatur 1854 ; 3) Joseph John . (1856—1940), fizyk ang.; badania nad przewodnictwem elektr. gazów, masą i ładunkiem elektronu oraz promieniotwórczością; nagroda Nobla 1906 ; 4) Georg Paget (ur. 1892), fizyk ang.; prace z fizyki kwantowej; 1927 wykazał doświadczalnie falową naturę elektronów; nagroda Nobla 1937. THOREAU [tęurou] Henry David (1817—62), poeta, eseista i przyrodnik amer.; współpracował z R. W. Emersonem, zabierał głos w dyskusji o zniesieniu niewolnictwa; Walden or Life in the Woods (Walden, czyli życie w lasach). THOREZ Maurice (ur. 1900), czołowy działacz fr. i międzynar. ruchu robotn., 1920 współzałożyciel, od 1925 członek Biura Polit. KC, a od 1930 gener. sekretarz KC KP Francji; od 1928 członek Komitetu Wykonawczego Kominternu. od 1932 deputowany do parlamentu; 1939—45 w ZSRR, 1945—47 minister stanu i wicepremier. THORNDIKE [tomdajk] Edward Lee (1874-1949), psycholog i pedagog amer.; rozwinął psychologię wychowawczą i psychologie uczenia się; wprowadził nowe metody badań inteligencji i zdolności uczenia się; Educational Psychology (Psychologia wychowawTHORVALDSEN [tęrwalsen] Bertel (1768—1844), rzeźbiarz duń., czołowy przedstawiciel klasycyzmu w Europie; Wjazd Aleksandra Wielkiego do Babilonu — fryz dla jednej z sal Kwirynału w Rzymie, grobowiec Piusa VII w Bazylice św. Piotra w Rzymie; pomnik ks. J. Poniatowskiego i M. Kopernika w Warszawie. Tabl. 47. THUGUTT: 1) Stanisław Józef (1862—1956), wybitny mineralog, prof. i rektor (1919/20) Uniw. Warsz.; autor wielu prac z mineralogii eksperymentalnej i mikrochemii, wybitny znawca grupy —zeołitów; 2) Stanisław (1873—1942), poi. polityk, działacz spółdzielczy i ruchu ludowego; w okresie I wojny świat, działacz POW, następnie w Legionach, 1918—19 min. spraw wewn. w rządzie lubelskim i w rządzie Moraczewskiego, od 1922 prezes „Wyzwolenia“ i poseł na sejm, jeden z założycieli Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. THULLIE Maksymilian (1853—1939), inż., prof. Polit. Lw., działacz polit.; liczne prace specjalistyczne z zakresu budowy mostów; jeden ze współtwórców teorii konstrukcji żelbetowych. THUN: 1) jez. w środk. Szwajcarii; 48 km*, dł. 18 km, glęb. do 217 m, 560 m n. p. m.; przepływa rz. Aar; 2) m. w środk. Szwajcarii; 24 100 mieszkańców (1950); zamek i kościół z XII w.; produkcja zegarków; ośrodek turystyczny w Alpach BerneńTHURN-TAXIS -Taxis F! THYSSEN: rodzina wielkich przemysłowców niem.; 1) August (1842—1926), założyciel koncernu T.; 2) Fritz (1873—1951), syn A., przewodniczący Internation. Rohstahlgemeinscnaft, jeden z głównych akcjonariuszy wielkiego koncernu stalowego Vereinigte Stahlwerke; finansował Hitlera. Ti, symbol pierwiastka chem. tytanu. TIAGŁY (ciągły, ciahły), w średniowieczu na Rusi i W. Księstwie Lit chłop zależny, odrabiający pańszczyznę sprzężajną (własnym bydłem). TIAHUANACO [tjauanąko], ruiny świątyni w Bo liwii (21 km na pd. od jez. Titicaca) zbudowanej przed przybyciem Inków, prawdopodobnie przez Indian Ajmara; gł. kompleks otoczony monolitycznymi słupami. TIAMINA, witamina Bi, aneuryna — witamina z grupy B; bierze zasadniczy udział w przemianie materii organizmów; w większych ilościach występuje w otrębach; drożdżach, wątrobie; niedobór objawia się zaburzeniami w tkance nerwowej w postaci tzw. polineuritis (np. beri-beri). TIARA [gr.]: 1) nakrycie głowy królów Q JSJ staroperskich; 2) pontyfikalne nakrycie gło- n i| wy papieża; początkowo w kształcie spi- II czastej, gładkiej czapki, od XIV w. z na- £ £ łożonymi trzema koronami. TIAZOL, związek heterocykliczny pięr, układ tiazolowy spotyka się cioczłonowy; układ tiazolowy spotyka się w wielu środkach leczniczych (np. peni- Tiazol cylina). TIBULLUS, Albius T. (ok. 55—19 p. n. e.), poeta rzym., autor elegii wyrażających miłość poety do Delii i Nemezydy oraz pochwalę życia wiejskiego; ich cechy charakterystyczne: sielankowość nastroju, miękkość uczuć, wytwomość formy. TICHONOW Nikołaj S. (ur. 1896), pisarz ros., poeta, nowelista; wczesne wiersze pod wpływem akmeistów, późniejsza twórczość poświęcona ludziom rewolucji i socjalist. przemianom kTaju; Kirów z nami, Opowiadania leningradzkte, Gruzińska wiosna. TICHY Karol (1871—1939), malarz, ceramik; od 1904 prof. Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie; kierował pracownią ceramiczną w ASP, zajmował się również kilimkarstwem; współzałożyciel Stowarzyszenia Polskiej Sztuki Stosowanej. TICINO [ticzinol: 1) rz. w pn. Włoszech, 1. dopływ Padu; dł. 259 km; źródła na pn. stokach Alp Lepontyjskich; przepływa przez jez. Lago Maggiore; hydroelektrownie; 2) (Tessin), kanton w pd. Szwajcarii; 2811 km*, 179 000 mieszk. (1954), w większości mówiących po włosku; stoi. Bellinsona; przeważnie górzysty, z lasami i pastwiskami; w dolinach winnice, uprawa tytoniu, kukurydzy; przemysł: metal., chem.,  983 drzewny; region turyst.-wypoczynkowy (Locarno, Lugano). TIECK Ludwig (1773—1853), niem. poeta romant.; baśnie, powieści, komedie satyr. (Kot w butach), dramaty (Życie i śmierć św. Genowefy), nowele realistyczne. TIENC1N, m. wydzielone we wsch. Chinach; 2 750 000 mieszk. (1955); 2 uniwersytety, politechnika i in. szkoły wyższe; duży ośrodek przem.; huta żel. i stali; przemysł lekki; ważny węzeł komunik.; trzeci pod względem wielkości obrotów port w Chinach (w pobliżu zat. Pohai). TIEN-SZAN (Góry Niebieskie), system górski w Azji Środk. złożony z licznych łańcuchów rozdzielonych głęb. kotlinami; zach. część w ZSRR, wsch. w Chinach; dł. ok. 1600 km; śr. szer. ok. 300 km; najwyższe szczyty: Pik Pobiedy (7439 m) i Chan-Tengri (6995 m); klimat surowy, kontynent.; wieczne śniegi, duże lodowce. TIEPOLO Giovanni Battista (1696—1770), wenecki malarz barok., mistrz wielkich malowideł dekor.; Antoniusz i Kleopatra, freski w Villa Valmarana k. Vicenzy, w Palazzo Labia w Wenecji. TIERS ÉTAT (fr. tię:r zeta, stan trzeci], część ludności Francji nie należąca do stanu szlacheckiego ani duchownego (mieszczanie i chłopi), nazwa sprzed rewolucji fr.; przedstawiciele t. é. 1789 uczestniczyli po raz pierwszy w -►Zgromadzeniu Narodowym. TIESNIAKI, „cieśniacy“, rewolucyjny odłam bułg. partii socjaldemokr. po rozłamie 1903; duży wpływ na t. wywierali Lenin i bolszewicy; 1919 partia Ł i>rzekształcila się w Bułg. Partię Komunist. ; do b naeżał —G. Dymitrow. TIGLAPILESAR, imię kilku władców staroż. Asyrii; 1) T. I., 1115—1074 p. n. e. wzmocnił potęgę państwa asyr. przez podboje sięgające do Azji Mn. i wybrzeży M. 	Śródziemnego; 2) T. III, 745—727 p.n. e., prowadził politykę ekspansji i stosował masowe przesiedlenia ludności podbitej; twórca silnej organizacji państwowej. TIGRAJCZYCY, plemię etiopskie zam. pn. Abisynię; ok. 500 tys.; jęz. tigrinia (tigral) należy do grilpy semickiej. TIGRANES II, (?—56 p. n. e.) z rodu Arsacydów, król Armenii od 95; rozszerzył granice państwa, założył stolice Tigranocertę; w sojuszu z Mitrydatesem prowadził długoletnie wojny z Rzymianami i pokonany uznał się ich wasalem. TIGRANOCERTA, staroż. stolica Armenii (teren dziś. Turcji), w 77 p. n. e. zał. przez Tigranesa II; w 69 n. e. oblężona i zniszczona przez Lukullusa. TIGRYJCZYCY, etiopskie plemię zam. Erytreję; ok. 220 tys.; jęz. tigre należy do grupy semickiej. TIHUA —Urumczi. TIK [fr.], uporczywie powtarzający się mimowolny skurcz pewnej grupy mięśni, np. mięśni mimicznych twarzy. TILBURG [tilbOrh], m. w pd. Holandii; 128 700 mieszk: (1955); przemysł: włókienniczy maszynowy, garbarski.. TILLY Johann Tserclaes hr (1559—1632), dowódca niem. wojsk katol. w wojnie 30-letniej; 1620 zwyciężył pod Białą Górą wojska czes. unii protestanckiej; 1631 zdobył na Szwedach Magdeburg; 1632 pokonany przez Gustawa Adolfa pod Breitenfeld. TIMBUKTU, m. handl. w Sudanie Fr.; 6500 mieszk. (1948); ważny węzeł transsaharyjskich dróg karawanowych; w wiekach średnich ośrodek kult. i gl. m. Afryki. „THE TIMES“ [da tąjmz], znany i wpływowy dziennik ang., zał. 1785 przez J. Waltera (1749— 1812), obrońcę wolności prasy, i J. J. Astora; zrazu był organem niezależnym, sprzyjającym konserwatystom; pierwszy wprowadził (1803) Korespondencję zagr. i stał się wyrocznią w sprawach polityki międzynar.; 1908 nabyty przez lorda —Northcliffe’a. TIMIRIAZIEW Kliment A! (1843—1920), ros przvrodnik-darwinista, czl. Petersburskiej AN; stworzył ros. szkołę w fizjol. roślin, badał proces fotosyntezy w roślinach; utalentowany popularyzator i publicysta. TIMISZOARA (Timisoara), m. w Rumunii; centrum K. Timiriaziew TIRPITZ kult. i gosp. Banatu; 142 000 mieszk. (1956); zamek Hunyadiego z XV w., politechnika, uniwersytet i in. szkoły wyższe; przemysł: wełn., bawełn., elektrotechn., metal., skórz., chem. TIMOKRACJA [gr. time — oszacowanie, krśtos — władza], w staroż. Grecji forma ustroju polit. opartego na podziale społeczeństwa na klasy wg stanu majątk. (-►Solon); zapewniała rządy bogatym. TIMOLEON (V/IV w. p.n.e.), gr. przywódca lud. z Koryntu; wyzwolił Syrakuzy spod tyranii Dionizosa II, a na Sycylii uwolnionej od Kartagińczyków, wprowadził rządy demokratyczne. TIMOR, największa wyspa w grupie Małych Wysp Sundajskich; 33 615 km*, 877 700 mieszk. (1950), Malajowie, Papuasi; górzysta, częściowo zalesiona, sawanna; zach. T. wchodzi od 1947 w skład Indonezji (14 625 km*, 435 700 mieszk.), wsch. T. jest kolonią portug. (18 990 km*, 442 000 mieszk.); eksport kopry, drzewa sandałowego, kawy. TIMORSKIE MORZE, zach. część Oc. Spokojnego, między pn. wybrzeżem Australii a wyspą Timor. TIMOSZENKO: 1) Stiepan (Stephen) P. (ur. 1878), uczony w dziedzinie mechaniki teoret. i stosowanej; prof, wyższych uczelni technicznych w Rosji, a od 1922 w USA; prace z dziedziny wytrzymałości materiałów i teorii sprężystości. 2) Siemion K. (ur. 1895), radź. marszałek, bohater Zw. Radź.; od 1919 w KPZR, w wojnie radz.-fińskiej 1939—40 dowódca pn.-zach. frontu, 1940—41 min. obrony, następnie kierował operacjami frontu zach. i pd.TIMUR LENK —Tamerlan. TINAMU —kusaki. TING, wiec w krajach skandyn. w średniowieczu. TING LING (ur. 1907), powieściopisarka chiń.; powieści o tematyce społ.-rewol.; Słońce nad rzeką Sangkan. TINKTURA —nalewka. TINTA, jednolite tło odbite jasną farbą, na którym drukuje się tekst lub klisze farbą ciemną. TINTORETTO, wlaśc. Jacopo Robusti (1518—94), malarz wenecki, uczeń Tyci ana; prekursor baroku; obrazy rei., portrety; Cud św. Marka, obrazy w Scuola di San Rocco i w Pałacu Dożów, Wieczerza w San Giorgio Maggiore w Wenecji. TIOALKOHOLE — merkaptany. TIOFEN, heterocykliczny związek pięcioczłonowy, zawierający jeden atom siarki w pierścieniu; ciecz bezbarwna, o słabym zapachu; znajduje się w smole pogazowej, także w surowym benzenie (benzolu). TIOKOL, rodzaj kauczuku syntet. o dużej zawartości siarki; produkt kondensacji związków dwuchloroorganicznych (np. CICH2 • CH2CI) z wielosiarczkiem sodu; odporny na działanie olejów, benzyny oraz kwasów; stosowany do wyrobu uszczelek, przewodów itp. TIOLOWA GRUPA —sulfhydrylowa grupa. TIOMOCZNIK, pochodna mocznika, w którym tlen zastąpiony został siarką; bezbarwne kryształy, łatwo rozpuszczalne w wodzie. TIOSIARCZAN SODU Na2S*0,.5H80, antychlor— sól o własnościach redukujących; stosowany we włókiennictwie do wiązania resztek chloru, w fotografii jako utrwalacz (rozpuszcza halogenki srebra). TIOZWIĄZKI, związki chem., w których atom tlenu zastąpiony został przez atom siarki, np. mocznik CO(NH2)« — tiomocznik CS(NH2)2, ważniejsze grupy t.: tioalkohole (merkaptany), tioetery, tiokwasy. TIPPERARY [typoręęry] (irl. Thiobrad Arann) m. w pd. Irlandii; 5300 mieszk. (1951); ośr. handlu produktami mleczarskimi gł. okręgu hodowl. — Znana piosenka żołnierska: It’s a long way to T. TIPU SAHIB (1751—99), sułtan pd.indyj. księstwa Maisur; pokonany przez Anglików w walce o niepodległość Majsuru. TIRANA, stoi. Albanii; ok. 100 000 mieszk. (1956); 3 szkoły wyższe; przemysł: włók., metal., obuwn., spoż.; w pobliżu hydroelektrownia na rz. Mati. TIRO, Marcus Tullius T. (I w. p. n. e.), wyzwoleniec Cicerona, jego sekretarz i autor biografii; wynalazł (lub udoskonalił) system stenografii nazwany od jego imienia Notae Tironnianae, używany jeszcze W TLRPITz'^frpic] Alfred von (1849-1930), w. admiTintoretto  TIRSO rał niem., twórca niem. potęgi na morzu, w okresie I wojny £wiat. rzecznik nieograniczonego stosowania łodzi podwodnych przeciw flocie alianckiej. TIRSO, największa rz. na Sardynii, dl. ok. 240 km; uchodzi do Zat. Oristano. TIRSO DE MOLINA, właśc. Tellez Gabriel (ok. 1571—1648), wybitny dramaturg hiszp. szkoły Lope de Vegi; komedie obycz., hist, i rei.; jego najpopularniejszy utwór Uwodziciel z Sewilli i kamienny goić wprowadza do literatury postać -►Don Juana. TISELIUS Arne Wilhelm Kaurin (ur. 1902), biochemik szwedz.; badania nad białkami; nagroda Nobla 1948. TISO Jozef ks. (1887—1947), polityk slowac.; 1927—29 czechosłow. min. zdrowia, 1938 premier autonom. Słowacji, 1939—45 prezydent utworzonej przez Hitlera republiki slowac.; za współpracę z Niemcami hitler, osądzony i stracony. TISSE Eduard K. (ur. 1897), radź. operator filmowy; współpracownik Eisensteina. TISZA [tjsa]: 1) Koloman a. Kálmán (1830—1902), polityk węg.; przywódca liberałów; premier 1875—90 i minister spraw wewn. i skarbu; wprowadził obowiązek powsz. nauczania; podniósł znaczenie Węgier w monarchii habsburskiej; 2) Istvan hr. (1861—1918), polityk węg., przywódca burż. Naród. Partii Pracy; premier 1903—05 i 1913—17; zabity przez zrewolucjonizowanych żołnierzy. „TITANIC“, szybki ang. parowiec pasażersko-pocztowy; zatonął w wyniku otarcia się o górę lodową 1911 r.; spośród 2790 ludzi załogi i pasażerów zginęły 1503 osoby. TITCHENER [tyczanar] Edward Bradford (1867— 1927), psycholog amer., uczeń -»-W. Wundta; Experimental Psychology (Psychologia eksperymentalna). TITICACA, jez. w Andach, na granicy Peru i Boliwii; wys. 3812 m n. p. m., pow. 6900 km*. głęb. do 272 m. Tabl. 6. TITO, wlaśc. Josip Broz (ur. 1892), jugosl. mąż stanu, marszałek; od 1937 gener. sekretarz KP Jugosławii; 1941—45 dowódca jugosl. oddziałów partyzanckich w wojnie wyzwoleńczej przeciw hitler, okupantom; od 1945 premier, od 1952 przewodniczący KC Związku Komunistów Jugosławii, od 1953 prezydent republiki. ' TITOGRAD (dawniej Podgorica), stoi. Czarnogóry (Jugosławia); 17 000 mieszk. (1954); fabryka tytoń.; handel wełną, futrami; zniszczony w czasie II wojny światowej. TITOV VELES (dawniej Veles), m. w Jugosławii (Macedonia); 21 400 mieszk. (1953); fabryka włókien., opium; garncarstwo. TITULESCU Nicolae (1883—1941), prawnik i polityk rum. z partii liberalnej; 1927—36 min. spraw zagr., współtwórca Małej Ententy. TIUL [fr.J, tkanina ażurowa o regularnych oczkach wielokątnych, wytwarzana przez przeplatanie dwóch systemów nitek nie pod kątem prostym, jak w tkaninach zwartych, lecz ukośnie, przy czym liczba nitek wątku i osnowy jest jednakowa. TI U ME Ñ, m. obw. w Rosyjskiej FSRR (Syberia Zach.), port nad Turą; 125 000 mieszk. (1956); ośr. przemysłu drzewn.; fabryki maszyn budowl., tokarek, mas plastycznych; przemysł futrzarski, spożywczy. TIUTCZEW Fiodor I. (1803—73), poeta ros-, romantyk, mistrz liryki refleks.; był wyznawcą panslawizmu; jego kunsztowna i melodyjna poezja oddziałała na pokolenie ros. symbolistów. TIVOLI, m. w środk. Włoszech (Lacjum) k. Rzymu; 20 800 mieszk. (1951); malownicze położenie; ruiny rzym.. Villa d’Este — ogrody i fontanny z XVI w.; papiernie, przemysł spożywczy. TKACTWO, ręczne lub mech. wytwarzanie -►tkanin. Wyrób tkaniny użytk. znany jest od okresu neolitu. Wytwórczością ozdobnych, wzorzystych tkanin dekor. zajmowano się w starożytności zarówno na Tkanie J. Broz Tito Splot tkacki tiulu 984 Wschodzie, jak i w Babilonii, Asyrii, Egipcie i Grecji. W Europie powstał w VI w. ogromny ośrodek tkacki w Konstantynopolu. W IX i X w. ośrodki w pd. i pd zach. Europie. Od średniowiecza rozwija się we Francji i Flandrii tkactwo arrasowe, a wśród ludów islamu — strzyżonych i wiązanych kobierców. Z tego też czasu pochodzą pierwsze wzmianki o wyrobie wzorzystych tkanin w Polsce. Warsztaty zw. krosnami były pierwotnie ręczne; mechanizacja ich rozpoczęła się w XVIII w. Jeden z pierwszych warsztatów mech. wprowadził J. de Vaucanson 1744. Udoskonalone warsztaty E. Cartwrighta (1784), a następnie J. M. Jacquarda (1790) przyczyniły się do rozwoju przemysłu włókien. Od połowy XIX w. zaczął wchodzić w powszechne użycie napęd mechaniczny. TKACZE, Ploceus, rodzaj ptaków z rzędu wróblowatych; należy tu ok. 120 gatunków zamieszkujących Afrykę, Indie i Australię; ptaki wielkości wróbla, żyją towarzysko, wiją misterne workowate gniazda w koronach drzew; żywią się nasionami i owadami. TKANINA, materiał otrzymywany przez przeplatanie dwóch układów przędzy: nitek osnowy biegnących wzdłuż t. oraz nitek wątku biegnących prostopadle do nitek osnowy i krzyżujących się z nimi w określonym porządku (t. zw. splot t.); powierzchnia tkanin może być gładka albo strzyżona (kobierce, dywany, plusz, aksamit), opracowana jedno- lub dwustronnie; t. podwójna (np. płaszczowa) ma dwie osnowy i dwa wątki, przy czym obie warstwy są wiązane bezpośrednio albo za pomocą specjalnej osnowy (lub wątku) łączącej; t. lita (np. brokat), t. zawierająca nici metalowe (np. t. złotolite). Zob. też tkactwo. TKANKI, zespoły komórek o podobnej budowie, jednakowych czynnościach i tym samym pochodzeniu; t. 	zwierzęce: t. nabłonkowa (jedno- i wielowarstwowa), składa się z komórek ściśle przylegających, okrywa ciało zwierząt z zewnątrz oraz wyściela jamy ciała; t. łączna (t. ł. właściwa, tłuszczowa, chrzęstna i kostna), zawiera dużą ilość substancji międzykomórkowej; 1. łączne wypełniają przestrzenie między innymi tkankami, otaczają i ograniczają narządy, łączą rozmaite części, utrwalają ich położenie i tworzą dla nich podpory; t. mięśniowa (gładka i poprzecznie prążkowana), składa się z wydłużonych komórek mięśniowych; z niej są zbudowane mięśnie; t. nerwowa, składa się z komórek nerwowych (jedno-, dwu- i wielobiegunowych), przyjmuje, przewodzi i przekazuje bodźce; oprócz wymienionych tkanek w skład większości organizmów zwierz, wchodzą swoiste płyny: krew i limfa; t. roślinne: t. asymilacyjna, komórki -►miękiszowe, w których odbywa się -►asymilacja węgla (fotosynteza); t. okrywająca, warstwa komórek powierzchni roślin; pierwotna t. 	okrywająca (skórka) i wtórna (peryderma lub korowina); t. przewodząca —floem (lykoj i ksylem (drewno); t. naczyniowa -►ksy leni; t. sitowa -►floem; t. twórcza, zespół komórek, które dzieląc się wytwarzają inne komórki, przekształcające się w komórki i tkanki stałe, np. merystem stożków wzrostu, kambium. fellogcn i in.; t. w y d z i e 1 n i c z a, zespól komórek miękiszowych tworzący urządzenia wydzielnicze: przewody żywiczne, zbiorniki olejków, gruczoły wydzielnicze. nektaria itp.; t. wzmacniająca. zespół komórek o silnie zgrubiałych i zmechanizowanych ścianach (np. kolenchyraa. sklerenchyma, komórki kamienne); t. wentylacyjna, luźno ułożone komórki miękiszowe łączące się z aparatami szparkowymi i z -►przetchlinkami. TKANKOWCE, wielokomórkowce, Metazoa — wszystkie zwierzęta, prócz jednokomórkowców, tj. pierwotniaków oraz drobnej grupy Mesozoa; ciało zbudowane z wielu komórek, tworzących -►tkanki. TKANKOWE ROŚLINY -naczyniowe rośliny. TKANKOWE UTLENIANIE, proces polegający na odszczepieniu wodoru od substancji odżywczej i przeprowadzeniu go w związek z tlenem atmosferycznym; energia uzyskana podczas utleniania tkankowego zostaje wykorzystana do wytwarzania organicznych związków kwasu fosforowego, których rozkład dostarcza energii na potrzeby komórki. Tl, symbol pierwiastka chem. talu. TLEN O, oxyęenium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 8; gaz bezbarwny, bez smaku i zapachu, podtrzymujący palenie, b. aktywny chem. (łączy się prawie ze wszystkimi pierwiastkami); jako pierwiastek występuje w powietrzu (ok. 23*/«), w postaci związanej jest najpospolitszym składnikiem skorupy ziemskiej  985 (ok. 50°/*), występuje w wodzie, tkance żywej itp.; techniczne otrzymywanie t. polega na frakcjonowanej destylacji ciekłego powietrza; t. 	używany bywa jako składnik gazów spalanych w palnikach do cięcia i spawania metali, w wielu syntezach chemicznych oraz w lecznictwie, ratownictwie (aparaty tlenowe). TLENKI, dwuskładnikowe związki chem. prawie wszystkich pierwiastków z tlenem, np. t. wapnia CaO, t. zelaza; FeO i Fe203, t. azotu: N2O, NO, N^Oj, NO2, N2O5; t. niemetali reagując z wodą dają kwasy, tlenki metali — zasady. TLENOWA JEDNOSTKA, Tlustosz pospolity jednostka masy (ciężaru) przyjęta w chemii i w fizyce do określania masy: atomów, drobin i elementarnych -►cząstek (względne ciężary atomowe, drobinowe); równa się Vw masy atomu tlenu. TLENOWCE: 1) chem. siarkowce — nazwą ogólna pierwiastków o charakterze niemetalicznym, maksymalnie sześciowartościowych, tworzących rodzinę główną szóstej grupy -»okresowego układu; tlen (O), siarka (S), selen (Se), tellur (Te) i polon (Po — pierwiastek promieniotwórczy); 2) biol. -»aeroby. TLENOWY APARAT, przyrząd do dostarczania tlenu do oddychania na znacznych wysokościach, pod wodą, przy pewnych niedomogach itp.; połączony z butlą tlenową jako zbiornikiem tlenu. Tabl. 12. TLENOWY WYCHÓW, zimny wychów — metoda polegająca na hartowaniu i intensywnym żywieniu zwierząt w celu poprawy odporności i zdrowotności; szczególnie ma zastosowanie w hodowli bydła. TLEŃ, w., pow. świecki, woj. bydg., nad Czarną Wodą (Wda), wśród Borów Tucholskich; poniżej T. zapora na Wdzie i sztuczny zbiornik; ośr. wczasów, obozów i sportów wodnych. TLINKIT, plemię Indian grupy jęz. na-dene, na wybrzeżu pn. Pacyfiku, w Alasce; rybacy i łowcy morskiej zwierzyny. TŁOCZENIE: 1) techn. jeden z procesów -»obróbki plastycznej polegający na otrzymywaniu gotowych przedmiotów za pomocą bezpośredniego ich kształtowania przeważnie z blach; rozróżnia się t. na zimno (cienkie blachy) i t. na gorąco (grube blachy); procesy t. dzieli się na procesy kształtowania z naruszeniem spójności materiału (wykrawanie — „sztancowanie“) i bez jej naruszenia (stosowane również w introligatorstwie i zdobnictwie do wytłaczania skór, tektury, kartonu itp.); ze względu na swe zalety (oszczędność zużycia materiałów, duża wydajność itp.) coraz szerzej stosowane w różnych gałęziach przemysłu; 2) druk. dawna nazwa druku. TŁOCZNIK, narzędzie do wykonania przedmiotów tłoczonych; głównymi częściami roboczymi tłocznika są: stempel (sztanca), płyta tnąca, płyta ciągowa i matryca gnąca. TŁOK, część silnika -»parowego lub -»spalinowego uszczelniona pierścieniami, wykonująca suwy zwrotne w cylindrze silnika pod działaniem ciśnienia gazów (suw czynny) albo energii kinetycznej korbowodu (suw bierny); również część -»pompy tłokowej. TŁOKA, powaba — dodatkowa forma pańszczyzny, zobowiązująca chłopów do pracy na pańskim poiu w okresach szczególnego zapotrzebowania, zwłaszcza przy żniwach. TŁUCZEŃ, szaber, szuter — drobny materiał kamienny otrzymany przez kruszenie lub tłuczenie; używany do nawierzchni drogowych i betonów. TŁUMIENIE, zjawisko zmniejszania się amplitudy (energii) drgań mechanicznych lub elektrycznych związane z przemianą energii mechanicznej (elektrycznej) na energię cieplną. ' TŁUMIK, sordino [wł.l — przyrząd do ściszania siły dźwięków w instrumentach smyczk. — w kształcie grzebyka zakładanego na podstawek i dętych w kształcie gruszki wsuwanej do wylotu rury, zmienia barwę ich dźwięku; również odpowiednie urządzenie w fortepianie (lewy -»pedał, moderator). Zod. też una corda. TOCZENIE TLUSTOSZ, Pinguicula, roślina owadożerna z rodziny plywaczowatych; bagna w pn. i środk. Europie, w Ameryce, w Azji; w Polsce 3 gat.; liście niepodzielone, skupione w przyziemnej rozetce, kwiaty grzbieciste; organami chwytnymi są liście opatrzone gruczolkami. TŁUSZCZAK, med. guz łagodny zbudowany z tkanki tłuszczowej, otoczony torebką; występuje najczęściej w tkance podskórnej, gł. na plecach, szyi, biodrach (często mnogie). TŁUSZCZE, glicerydy — trójestry gliceryny i wyższych kwasów tłuszczowych, gl. palmitynowego, stearynowego, oleinowego; t. dzielą się na roślinne (oleje) i zwierzęce (smalec, słonina, tran, łój, masło); najważniejsza forma zapasu energii organizmów; utwardzanie tłuszczu -»uwodornianie. TŁUSZCZOPOT, wydzielina gruczołów skórnych ssaka; nasyca włos (wełnę) i chroni przed słońcem lub wilgocią. Zob. też lanolina. TŁUSZCZOWE KWASY, kwasy organiczne szeregu alifatycznego o jednej grupie -»karboksylowej; wyższe t. 	k. (tj. o większej ilości atomów węgla w cząsteczce) występują w tłuszczach i olejach jako glicerydy, w woskach — jako estry wyższych alkoholi; syntetyczne otrzymywanie t. k. polega na utlenianiu węglowodorów stałych; stosowane do wyrobu mydeł i sztucznych tłuszczów. TŁUSZCZOWE ZWIĄZKI -»alifatyczne związki. Tm, symbol pierwiastka chem. tulu. TOALETKA [fr.J, gotowalnia — stolik z lustrem, przeznaczony na przybory do czesania, kosmetyki i inne drobiazgi potrzebne do ubioru. TOBAGO, wyspa na M. Karaibskim; posiadłość bryt.; wchodzi w skład Federacji Karaibskiej; 300 km!, 33 000 mieszk. (1953); na ogól wyżynna, klimat podzwrotn.; plantacje kakao, orzechów kokos., tytoniu; gł. m. Scarborough. TOBATA, m. i port na wyspie Kiusiu w Japonii; 87 000 mieszk. (1950); przemysł: metalurg., chem., elektrotechn., włókien., szklany; rafineria ropy naft.; baza rvbacka. TOBOGGAN [ang., tobogn], rodzaj sanek z jednej szerokiej płozy wygiętej z przodu; rozpowszechniony wśród myśliwych Ka- _ , nady; w górach używany loboggan w ratownictwie. TOBOLSK, m. w Rosyjskiej FSRR (obw. tiumeński), port nad Irtyszem, u ujścia Tobołu; 24 000 mieszk. (1933); stocznie; przemysł drzewny, spoż.; 1708—1824 gł. m. Syberii. TOBÓŁ, rz. w Rosyjskiej SRR, 1. dopływ Irtyszu; źródła na wsch. odgałęzieniach pd. Uralu; dl. 1626 km; żeglowny w dolnym biegu. TOBÓŁKI POLNE, TÍilapsi arcense, pospolity trujący chwast z rodziny -»krzyżowych; kwiaty białe, owoc — szeroko oskrzydlona luszczynka; pachnie czosnkiem; pola, ogrody, brzegi dróg. TOBRUK, m. i port w Libii (Afryka Pn.); 2500 mieszk. (1951); od kwietnia do grudnia 1941 bezskutecznie oblegany przez wojska wł.-niem.; w jego obronie wzięła udział poi. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich pod dowództwem gen. S. Kopańskiego; w czerwcu 1942 zdobyty przez Niemców, w listopadzie 1942 odzyskany przez Brytyjczyków. TOCANTIŃS, rz. w Brazylii, dl. 2640 km, źródła na Wyż. Brazylijskiej, uchodzi wraz z pd. odnogą Amazonki (Parà) szerokim lejkiem do Oc. Atlantyckiego; żeglowna w dolnym biegu. TOCCATA [wł.J, utwór na instrument klawiszowy (organy, fortepian), o charakterze wirtuozowskim. TOCQUEVILLE [tokewU] Alexis de (1805—59), fr. historyk i polityk; min. spraw zagranicznych 1849; La démocratie en Amérique (Demokracja w Ameryce), L’Ancien Régime et la Révolution Franęaisą (Ancien Régime i rewolucja francuska). TOCZEK, Voloo*. glon z typu zielenic; poszczególne gatunki tworzą kuliste ruchome kolonie złożone z dużej liczby (do kilkunastu tys.) komórek; rowy, Íeziorka itp. zbiorniki słod;owodne (nieraz masowo). TOCZENIE, jeden z najczęstszych procesów -»obróbki skrawaniem, polegający na zbieraniu nożem Tłumik skrzypcowy  TOCZEŃ GRUŹLICZY warstwy materiału podczas obrotu obrabianego przedmiotu; t. wzdłużne — Ł powierzchni Docznych (zewn. i wewn.), np. wałków, cylindrów, stożków oraz iirzedmiotów o powierzchniach kształtowych (krzywoiniowych); t. poprzeczne (planowanie) — t. powierzchni prostopadłych do osi obrotu; t. kopiowe (kopiowanie), t. przedmiotu na żądany kształt według wzornika sterującego nóż. kierunek obrotu kierunek posuwu nora obrabiany Schemat toczenia TOCZEŃ GRUŹLICZY, wilk — gruźlica skóry; występuje najczęściej na twarzy w postaci guzków, które ulegając rozpadowi powodują szpecące blizny. TODOWIE, wymierające plemię pd.-zach. Indii, jęz. rodzimy drawidyjskiej grupy tamil-kurukh; osiadły tryb życia w niewielkich i rozproszonych wioskach; wyłączne zajęcie pasterstwo (bawotv). TODT Fritz (1891—1942), działacz hitlerowski, inżynier, od 1933 min. do spraw budowy dróg i mostów, główny budowniczy Linii Siegfrieda, od 1940 min. uzbrojenia, w okresie II wojny świat, organizator służby pracy, rekrutowanej w drodze przymusu spośród ludności krajów podbitych (Organizacja Todta). TOEPL1TZ Teodor (1875—1937), działacz spoi. i samorządowy, pionier reformy mieszkaniowej i budownictwa spółdz. (Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa) w Polsce, 1924 współzałożyciel Towarzystwa Urbanistów Polskich. Toea TOGA; 1) w staroż. Rzymie długa wierzchnia szata męska z drapowanego wełn. płatu tkaniny, zarzucana na lewe ramię; 2) uroczysty strój profesorów, sędziów, adwokatów i prokuratorów. TOGHRUL BEG (? — ok. 1063), założyciel dynastii seldżuckiej; dokonał wielu podbojów; 1055 zdobył Bagdad. TOGLIATTI Palmiro, pseud. Ercole Ercoli (ur. 1893), czołowy działacz wł. i międzynar. ruchu robotn., publicysta i teoretyk, od 1915 w Partii Socjalist., 1921 	współzałożyciel KP Włoch, od 1927 jej przywódca, w okresie faszyzmu na emigracji w ZSRR, 1935—43 członek sekretariatu Międzynarodówki Komunistycznej, 1944—46 wicepremier i min. sprawiedliwości, 1948 ciężko ranny w faszyst. zamachu. TOGO Heihachiro (1847 —1934), admirał jap., dowódca w wojnie ros.-jap. 1904—05, zwycięzca w bitwie pod -»-Ćusimą. TOGO, w zach. Afryce nad Zat. Gwinejską; 90 000 km2, ok. 1 500 000 mieszk., sudańscy Murzyni; pagórkowata wyżyna; przeważnie sawanny; klimat górą* cy, wilgotny; gł. rolnictwo i pasterstwo; podział polit.: T. Francuskie terytorium powiernicze Francji; 56 000 km*, 1 031 000 mieszk. (1953), sudańscy Murzyni; stoi. Lomé; klimat zwrotnik.; uprawy: kakao, bawełna, kawa, olejowiec, kukurydza, maniok; przemysł gł. spoż. (olejarstwo) ; eksport: kakao, kawa, bawełna; T. Brytyjskie -»-Ghana. — Od 1884 kolonia niem., od 1919 mandat bryt. i fr. z ramienia Ligi Narodów; po II wojnie świat, terytorium powiern CTÓjAD, Aconitum, rodzaj bylin z rodziny -»-jaskrowatych; łodyga wysoka, liście dloniastodzielne, kwiaty grzbieciste, żółte, niebieskie lub fioletowe; gat. tTUjące, stos. w med. (-»-akonityna) ; t. mocny (A. na- 986 pellus), gatunek silnie trujący; usypiska i upłazy skalne, łąki. TOJAMA, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 170 500 mieszk. (1955); uniwersytet; huty alumin. i żel.; przemysł maszyn., chem., włókienniczy. TOJESC, Lysimacliia, rodzaj bylin z rodziny pierwiosnkowatych; łodyga płożąca się lub wzniesiona, liście naprzeciwległe, kwiaty żółte, białe lub różowe; w Polsce 5 gat. w wilgotnych zaroślach i na łąkach; t. 	rozesłana (L. nummularia), płożąca się, liście okrągławe, kwiaty żółte; posp. na mokrych łąkach; lecznicza. TOJO [todzio] Hideki „ . , (1884—1948), generał i po- Tojad mocny lityk jap., militarysta, 1941—44 premier, związał się z Niemcami i Włochami, 1944—45 szef sztabu gen.; jako zbrodniarz wojenny stracony z wyroku Międzynar. Trybunału Wojskowego w Tokio. TOJOHASI, m. na wyspie Honsiu w Japonii; 203 000 mieszk. (1955); ośrodek okręgu hod. jedwabnika; przemysł: jedwabn., spoż., chem., drzewny. TOK: 1) -«-klepisko; 2) -»-toki. TOKAJ, m. w pn.-wsch. Węgrzech; 6000 mieszk. (1948); znany ośr. produkcji wina. TOKAJ, węg. wino deserowe z winogron podsuszonych, produkowane w okolicach Tokaju. TOKARKA, obrabiarka służąca do -»-toczenia; najbardziej rozpowszechnione są t. kłowe, w których obrabiany przedmiot umieszcza się w kłach znajdujących się we wrzecionie i koniku; obrót wrzeciona (a zatem i przedmiotu) następuje za pośrednictwem wrzeciennika z przekładnią zębatą nadającą przedmiotowi różne prędkości obrotowe, którym odpowiadają różne prędkości skrawania; nóż skrawający jest umieszczony w suporcie, przesuwanym po łożu t. za pomocą wałka pociągowego (przy toczeniu wzdłużnym) lub śruby pociągowej (przy toczeniu gwintów); zob. też obróbka skrawaniem; t. 	karuzelowa, karuzelówka — t. z wrzecionem o pionowej osi, w której obrabiany przedmiot obraca się w płaszczyźnie poziomej na stole t.; stosuje się do obtaczania i wytaczania przedmiotów o dużych wymiarach, np. kół zamachowych, bębnów itp. P. Togliatti Tokarka: 1 — podstawa (kadłub), 2 — obudowa wrzeciennika 3 — konik, 4 — tarcza saraocentrująca, 5 — przedmiot obrabiany, 6 — kieł, 7 — nóż, 8 — ¡mak nożowy, 9 — suport, 10 — śruba pociągowa, 11 — wałek pociągowy, 12 — silnik, 13 — skrzynka posuwów TOKARSKI Julian (ur. 1883), mineralog, petrograf i gleboznawca, prof. Akademii Górniczo-Hutniczej i Wyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie, członek PAN. TOKARZ Wacław (1873—1937), historyk wojskowości i powstań narodowych; prof. Uniw. Warsz.; Ostatnie lata Hugona Kołłątaja; Wojna polsko-rosyjska 1831, Sprzysiąienie Wysockiego i Noc Listopadowa. TOKARZEWICZ Józef, pseud. J. T. Hodi (1841— 1919), publicysta, filozof, powieściopisarz; działacz emigracji postyczniowej we Francji; współpracownik wielu pism, m. in. „Prawdy“, „Ateneum“, „Kraju“; Zarys filozofii rodzimej, Wybór prac literackich, Pan ilepy Paweł, Pan głuchy Gaweł.  987 TOKI, objawy gwałtownego pobudzania płciowego samców ptaków; przejawiają się wydawaniem dźwięków, charakterystycznymi ruchami ciała, lotami, często walką. TOKIO, stoi. Japonii, na wyspie Honsiu, nad Zat. Tokijską (Pacyfik), otoczone żyzną równiną Kanto; największe m. Azji; 8 310 Ó00, zespół miejski 10 025 000 mieszk. (1957); liczne uniwersytety, akademia nauk i in. instytucje nauk.; pałac cesarski; największy handl., finans., przemysł, ośrodek kraju; przemysł: maszyn., elektrotechn., metal., chem., metalurg., poligraf., skórz., spoż., i in.; wielki port handl. i pasażerski; ważne lotnisko i węzeł kol.; wraz z Jokohamą i przedmieściami T. tworzy jedną całość urbanist., przemysł, i portową. — Zał. w XV w.; 1603—1867 pod nazwą Jeddo siedziba -►szogunów, od 1869 rezydencja cesarza i stolica; 1703 i 1923 niemal całkowicie zniszczone na skutek trzęsienia ziemi. Tokio TOKOFEROL, witamina E — witamina rozrodcza; substancja rozpuszczalna w tłuszczach; w większych ilościach występuje w oleju z kiełków pszenicy, oleju sojowym i bawełnianym; niedobór wywołuje bezpłodność. TOKONOMA, nisza w pokoju w domach jap., w której zawiesza się cenny obraz, ustawia kwiaty itp. TOKSEMIA [gr.], zatrucie całego ustroju jadami bakteryjnymi; występuje w różnych chorobach zakaźnych, np. w błonicy. TOKSOPLAZMOZA, choroba odzwierzęca wywołana przez pierwotniak toxoplasma gondii; w Polsce występuje rzadko. TOKSYKOLOGIA [gr.], nauka o truciznach; wykrywa ich obecność w ustroju, bada ich działanie na żywy organizm oraz sposoby zapobiegania zatruciom. TOKSYNA -►jad bakteryjny. TOKUGAWA, jap. ród książęcy należący do klanu Minamoto; 1603 Tokugawa Ieyasu otrzymuje godność szoguna, którą T. dziedziczą do 1867, stąd nazwa okresu — Tokugawa. TOKUNAGA Sunao (ur. 1899), postępowy jap. pisarz i działacz społeczny związany z ruchem proleTOLEDO [łac. Toletum]: 1) m. w środk. Hiszpanii (N. Kastylia); 40 200 mieszk. (1950); alkazar z XIII w.; katedra gotycka z XIII w., muzeum El Greco; przemysł ceram., dawniej znany ośr. wyrobu białej broni; — 192 p. n. e. podbite przez Rzymian; 534—712 stoi. państwa Wizygotów; 713—1036 pod panowaniem Arabów; 1085 zdobyte przez Alfonsa VI zostaje stolicą Hiszpanii (do 1559), w czasie wojny dom. 1936—39 miejsce ciężkich walk; 2) [toli:dou] m. w USA (Ohio); 303 600 mieszk. (1950); port wywozowy węgla nod jez. Erie; produkcja samochodów i samolotów; przemysł: spoż., włókien., chem. TOLERANCJA WYMIARU, różnica między największą a najmniejszą dopuszczalną wartością danego wymiaru wykonanej części maszyny lub elementu budowli. TOLKMICKO, m., kąpielisko nadmorskie, pow. elbląski, woj. gd., nad Zalewem Wiślanym; 1800 mieszk. (1956); mały port rybacki i pasażerski; zakłady TOŁSTOJ ceramiczne i przetw. owoców; zabytkowe budownictwo. TOLLER Ernst (1893—1939), niem. pisarz ekspresjonist.; antyfaszysta, zwolennik idei socjalizmu; więziony za udział w radzieckim rządzie Bawarii 1919; od 1933 na emigracji w USA, gdzie zmarł śmiercią samobójczą; dramaty antywojenne Die Wandlung (Przemiana) i społeczne Masse Mensch, Pastor Hall, wiersze. TOLUEN, metylobenzen (produkt techn. nosi nazwę toluolu) — węglowodór aromatyczny, otrzymywany przy destylacji smoły pogazowej; ważny surowiec do wyrobu barwników, materiałów wybuchowych (trotyl), środków leczn. i in. TOLUIDYNA, aminotoluen — substancja wyjściowa do produkcji barwników; występuje w trzech odmianach izomerycznych (o-, m-, p-). TOLUOL -►toluen. TOŁBUCHIN Fiodor I. (1894—1949), radź. marszałek, Bohater Związku Radź.; dowódca armii w bitwie stalingradzkiej, dowodził wojskami, które wzięły udział w wyzwalaniu Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Węgier i Austrii. TOŁŁOCZKO Stanisław (1868—1935), chemik, prof. Uniw. Lw., pionier w stosowaniu metod fizykocnem. w Polsce; badał szybkość rozpuszczania się ciał stałych; prace nad węglowodorami nasyconymi, znane podręczniki akademickie. TOŁPIE -►madrepory. TOŁSTOJ: 1) Aleksiej K. (1817—75), pisarz ros., poeta, dramaturg i satyryk o tendencjach słowianofilskich, piewca patriarchalizmu starej Rusi; ballady i dumy, poematy satyr., trylogia dramat, śmierć Iwana Groźnego, Car Fiodor Iwanowicz, Car Borys; 2) Lew N. (1828—1910), pisarz ros. światowej sławy, wielki moralista, mistrz analizy psychol.; od wczesnych lat młodości był ogromnie wrażliwy na problematykę etyczno-moralną społeczeństwa ros.; podróż za granicę narzuca mu przekonania, że źródeł zła należy szukać we współczesnej cywilizacji burż., obiera więc ideał patriarchalnego życia wsi, osiada w Jasnej Polanie i tu pędzi żywot między pisarstwem a codziennym trudem chłopa-rolnika; w początkach lat 80-tych krystalizuje się jego teoria, że postęp jest możliwy tylko w drodze samodoskonalenia się człowieka; postanawia poświęcić się swoistemu apostolstwu dla ludu; pisze dzieła teolog., nawołuje do powrotu do czystych zasad obyczajów pierwszych chrześcijan; w obliczu rewolucji głosi hasło niesprzeciwiania się złu gwałtem; w 1910 ucieka ze swego majątku, w dziesięć dni później umiera na małej stacyjce Astapowo; twórczość T. ukazuje wszystkie zasadnicze sprzeczności życia ros. okresu od uwłaszczenia chłopstwa (1861) do pierwszej rewolucji 1905; Lenin nazwał Tołstoja „zwierciadłem rewolucji"; trylogia autobiograf.: Dzieciństwo, Lata chłopięce, Młodość, epopea poświęcona wojnie 1812 Wojna i pokój; powieści Anna Karenina, Zmartwychwstanie, szereg mniejszych utworów: Śmierć sędziego Golowina, Hadżi Murat; dramaty: Potęga ciemnoty, Płody edukacji, Żywy trup oraz wiele artykułów na tematy filozof.-relig., społ. L. Tołstoj A. N. Tołstoj i lit.; 3) Aleksiej N. (1883—1945), pisarz ros., kontynuator wielkich tradycji realizmu ros. XIX w.; debiutował jako poeta; w dalszej twórczości uprawiał prawie wszystkie gatunki prozy, poczynając od szkicu obyczaj., poprzez romans detekt., powieść utopijno-fantast., aż po wielkie epickie powieści współcz. i hist.; w trylogii Droga przez mękę ukazującej losy inteligencji ros. w latach I wojny świat, i rewolucji dał szeroki obraz stosunków społ.-obyczaj. tego okre*  TOŁUMBAS su; tom wspomnień Dzieciństwo Nikity, powieści fantast.: Aelita, Wynalazek inż. Garina, powieść hist. Piotr I, opowieść dramat. Iwan Groźny. TOŁUMBAS -»bęben (wielki). TOŁWIŃSKI: 1) Tadeusz (1888—1951), inżynier, pierwszy prof. urbanistyki na Polit. Warsz.; wybitny pedagog, autor pierwszego poi. podręcznika urbanistyki; 2) Stanisław (ur. 1895), architekt-urbanista, działacz spoi.; więziony przez carat; 1917 uczestnik Rewolucji Październikowej; w okresie międzywoj. w klasowym ruchu spółdzielczym, w okresie okupacji hitler. współpracował z PPR; 1945—50 prezydent m. st. Warszawy. TÓM, część większego dzieła wyodrębniona przez autora lub wydawcę, zaopatrzona we własną kartę tytułową, najczęściej osobno oprawiona. TOMAHAWK, topór wojenny, broń Indian Am. Pn. TOM ANO WA: 1) T. Dolina, odgałęzienie górnej partii Doliny Kościeliskiej; pd.-zach. część jest ścisłym rezerwatem; 2) T. Przełęcz, w Tatrach Zach., nad Doliną Tomanową, w gł. grzbiecie poi. Tatr najniższa (1686 m) i równocześnie jedno z najłatwiejszych przejść na stronę pd. (słowacką). TOMASYNA, nawóz sztuczny otrzymywany jako produkt uboczny przy produkcji stali metodą Thomasa; zmielony żużel zawierający związki fosforu. TOMASZ A KEMPIS św., właśc. T. Hemerken (ok. 1380—1471), autor kilku traktatów ascetycznych; przypisują mu również słynną książkę mistyczną O naśladowaniu Chrystusa. TOMASZEWSKI: 1) Dyzma Bończa (1749—1825), poeta, komediopisarz pseudokl.; autor manifestu konfederacji targowickiej (1792); Rolnictwo, Jagiellonida, Małżeństwo w rozwodzie-, 2) Boris W. (1890—1957), ros. teoretyk i historyk lit., wybitny tekstolog, red. wydań zbiór. Puszkina, Gogola, Turgieniewa, Dostojewskiego, L. Tołstoja; przedstawiciel tzw. szkoły formalnej w badaniach lit.; prace z zakresu wersyfikacji i prozodii, Teoria literatury; 3) Henryk (ur. 1914), malarz, grafik, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; plakat, scenografia, ilustracje książek i czasopism satyrycznych, dekoracje okolicznościowe, wystawy itp. TOMASZÓW: 1) Lubelski, m. pow., woj. lub., na Roztoczu, nad Solokiją, 1. dopl. Bugu; 7600 mieszk. (1956); zakłady przemysłu drzewnego i przetw.-roln.; kościół modrzewiowy z 1727 (jeden z najstarszych w Polsce); 2) Mazowiecki, m. pow., pow. miejski, woj. lódz.; przy ujściu Wolbówki i Czarnej do Pilicy; 43 900 mieszk. (1956); Tomaszowska Fabryka Włókien Sztucznych; zakłady produkcji sukna, filców, tkanin technicznych itp.; węzeł kol.; zabytkowe kościoły, pałac Ostrowskich z 1812, nowocz. ratusz. TOMASZ Z AKWINU św. (1225—1274), filozof i teolog wl., doktor kościoła zwany Doktorem Anielskim, uczeń Alberta Wielkiego, największa postać scholastyki; w komentarzach filozof, do dzieł Arystotelesa oraz w wielu innych dziełach położył podstawy własnego systemu opartego na arystotelesowskim podziale na materię i formę, byt i istotę, potencję i akt; uważał wiarę i wiedzę, objawienie i rozum za dwie różne dziedziny głosząc, że nie ma miedzy nimi żadnej sprzeczności; faktycznie jednak podporządkowywał rozum objawieniu twierdząc, że istnieją prawdy dostępne tylko objawieniu, a rozum jako uzupełnienie objawienia może jedynie prawd takich bronić; w zakresie teologii św. Tomasz dal najpełniejszy system teolog, oparty na scholastycznych przesłankach filozoficznych; filozofia jego zw. tomizmem ogłoszona została przez Leona XIII (1879) za oficjalną filozofię kościoła kat.; Summa theologiae. TOMBAK -»mosiądz. TOMICKI Piotr (1464—1535), biskup krakowski; podkanclerzy w. kor.; sekretarz i doradca Zygmunta I; mecenas sztuki; akta dotyczące jego działalności zebrał współcześnie S. Górski (Acta Tomiciana). TOMIZM, doktryna filozof. Tomasza z Akwinu. TOMKA WONNA, Anthozanthum odoratum, wieloletnia trawa kępkowa; zawiera kumarynę nadającą sianu zapach; w całej Polsce b. pospolita. TOMKIEWICZ Władysław (ur. 1899), historyk sztuki i kultury, prof. Uniw. Warsz.; Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII. TÓMKOWICZ Stanisław (1850—1938), historyk sztuki, konserwator zabytków w Małopolsce Zach., członek PAU; prace z zakresu historii sztuki i inwentaryzacji sztuki w Polsce; Inwentaryzacja Galicji Zachodniej...-, Watcel — Teka Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 	IV; Ulice i pałace Krakowa w ciągu wieków. TOMMASEO Niccolo (1802—74), pochodzący z Dalmacji pisarz wł.; gorący patriota, czynny polityk w 1848; twórczość b. różnorodna: poezje, opowiada- 988 nia, studia hist., polit. i lit., prace słownikowe; interesował się Słowiańszczyzną i twórczością MickieTOMOFAN -»celofan. TOMOGRAFIA [gr.], badanie narządów wewn. za pomocą rentgenowskich zdjęć warstwowych, dających obraz płaszczyzny leżącej na dowolnej głębokości. TOMSK, m. obw. w Rosyjskiej FSRR (Syberia Zach.); 224 000 mieszk. (1956); uniwersytet, politechnika i in. wyż. uczelnie; przemysł metal., drzewny (zapałki, ołówki). TON: 1) wrażenie słuchowe wywołane dochodzącą do ucha falą akustyczną wysyłaną przez ciało drgające ruchem harmonicznym; wysokość t. zależy od częstotliwości drgań żrodla; muz. także określenie jakości dźwięku (barwy) instrumentu („piękny ton“). Zob. też cały ton, półton, ćwierćton; 2) techn. biała glinka używana do przygotowania wodnych farb budowlanych. TONA, tonna (t): 1) jednostka masy = 1000 kg = = 10 kwintali (q); 2) t. rejestrowa, jednostka pojemności statków; 1 tona rej. = 100 stópS ang. = = 2,8316 m3; zob. też BRT i NRT. TONACJA [gr.], podstawa harmoniczna utworu muz. opartego na harmonice funkcyjnej, wyznaczona przez tonikę (akord toniczny) gamy, której dźwięki stanowią główny materiał melodyczny i harmoniczny utworu; t. nosi nazwę odpowiedniej gamy (np. C-dur, d-moll) i służy także do identyfikacji utworu, np. „sonata (w tonacji) D-dui“; t. jest tyle, ile nazw dźwięków: 12 durowych (pisanych wielką literą: C-dur) i 12 mollowych (małą literą: g-moll). Zob. też transpozycja; t. równolegle (paralelne), t. dur i moll o tej samej liczbie znaków przykluczowych (krzyżyków bądź bemoli), np. F-dur i d-moll (1 bemol); t. jednoimienne, t. dur i moll o tej samej tonice, np. C-dur i c-moll. TONALIT, magmowa skala głębinowa składem mineralnym zbliżona do -»diorytu kwarcowego. TONALNOŚC [gr.], w utworze muz. utrzymana zależność dźwięków od dźwięku centralnego (toniki) i akordów od trójdźwięku toniki (-»muzyczna funkcja), tj. oparcie utworu lub jego części na jednej, określonej tonacji; t. była systemem panującym w muzyce eur. XVI—XIX w. Zob. też politonalność, atonalność. TONAŻ -»pojemność statku. TONDO [wl.], okrągły obraz lub płaskorzeźba; forma popularna szczególnie we Włoszech w okresie Renesansu. TONGA RÓW, ocean, rów w pd.-zach. części Oc. Spokojnego, na wsch. od Wysp Tonga; głęb. do 9184 m. TONGA WYSPY, grupa wysp w pd.-zach. Polinezji na Pacyfiku (zwierzchnictwo W. Brytanii); 697 km*. 52 600 mieszk. (1954); wulkaniczne i koralowe, lasy zwrotn.; gł. produkty: orzechy kokos., banany. TONICZNE ŚRODKI (tonizujące), leki wzmacniaJąCTONICZNY WIERSZ -»wiersz. TONIKA [gr.], dźwięk centralny skali diatonicznej, w skalach durowej i mollowej pierwszy ich dźwięk; także akord na tym dźwięku zbudowany (np. c-e-g w C-dur); t. jako punkt odniesienia (-»muzyczna funkcja) pozostałych akordów jest elementem statycznym tonacji i dlatego stanowi doskonałe zakończenie kadencji, części bądź całości utworu. TONKIN -»Bakbo. TONKIŃSKA ZATOKA, pn.-zach. część M. Poludniowo-Chińskiego między wybrzeżem Azji (Chiny i Wietnam) a wyspą Hainan; glęb. do 82 m; port Haifong. TONOKILOMETR, jednostka stosowana przy obliczaniu pracy środków przewozowych; przewiezienie jednej tony ładunku na odległ. jednego km. TONOPLAST [gr.], półprzepuszczalna plazmatyczna otoczka wakuolarna oddzielająca sok komórkowy od cytoplazmy. TONOWANIE, fot. zmiana barwy pozytywu w wyniku zamiany srebra tworzącego obraz w barwne związki srebra. TONSBERG [tonsberg], m. i port w pd. Norwegii;  989 TORFOWIEC 12 300 mieszk. (1934); duża baza wielorybnicza; przemysł rybny, rafineria ropy naft.; najstarsze m. w Norwegii. TONSURA [łac.], wygolone kółko na głowie kapłana łub zakonnika katolickiego. TONUS [łac.), stałe napięcie tkanki, zwłaszcza mięśni i naczyń; utrzymywane przez autonomiczny układ -»nerwowy. TOPAZ, minerał, fluorokrzemian glinu; występuje w niektórych kwaśnych granitach; przezroczyste kryształy, najczęściej barwy żółtawej; kamień szlachetny. Tabl. VIII. TOPELIUS Sakari (1818—98), poeta, historyk i bajkopisarz fiń., przedstawiciel romantyzmu; pisał po szwedzku; Viniera vallar (Opowieści wieczorów zimowych). TOPIK: 1) zool. Argyroneta aquatica, pająk wodny; wśród roślinności pod powierzchnią wody buduje domek z pajęczyny i napełnia go przynoszonym znad powierzchni powietrzem, którym oddycha; 2) techn. wymienny element -»bezpiecznika topikowego ulegający stopieniu przy jego zadziałaniu. TOPINAMBUR -»bulwa. TOPNIENIE, przejście ciała ze stanu stałego w stan ciekły z równoczesnym pobraniem pewnej ilości ciepła; ciała krystaliczne topią się w określonej temperaturze (zw. temp. topnienia). Zob. też ciepło przemiany. Temperatury topnienia (krzepnięcia) niektórych substancji Substancja °C Substancja °C Hel —272 Cyna 232 Tlen —219 Ołów 327 Powietrze —213 Cynk 419 Azot —210 Gips (palony) 450 Benzyna —150 Glin 658 Alkohol etyl. —114 Sól kuchenna 800 Chlor —101 Złoto 1063 Rtęć — 39 Miedź 1083 Mleko — 11 Żeliwo 1200 Oliwa — 5 Marmur 1340 Wino — 4 Stal 1350 Woda morska — 2,5 Nikiel 1453 Woda czysta 0 Kwarc 1470 Masło 32 Żelazo 1530 Lój wołowy 42 Platyna 1773 Fosfor (biały) 44 Iryd 1454 Stearyna 56 Osm 2500 Wosk 63 Tantal 3030 Siarka (romb.) 113 Wolfram 3380 Cukier 160 Diament 3500 Selen 220 Grafit 3600 TOPNIKI, dodatki mineralne obniżające temperaturę topnienia; stosowane np. przy wytopie lub przeróbce metali w piecach metalurg, w celu związania i upłynnienia zbędnych i szkodliwych domieszek wsadu przez utworzenie ciekłego żużlu. TOPOGRAFIA Igr.], technika pomiaru i przedstawiania na mapie rzeźby terenu z jego szczegółami (osiedla, drogi, mosty, lasy itd.) za pomocą umownych znaków, w skali od 1:5000 do 1:100 000. TOPOLA, Populus, rodzaj szybko rosnących drzew z rodziny wierzbowatych, do 30 m wys.; liście długoogonkowe, sercowate, kwiaty — wiatropylne bazie rozwijające się przed liśćmi; u nas pospolite: białodrzew, czyli t. biała (P. alba) o korze szarobialej i liściach spodem białych; sok ora, czyli t. czarna (P. nigra) o korze ciemnobrunatnej, lecznicza; osika, osina (P. tremula) o liściach okrągławych, na długich skręconych ogonkach (trzęsą się przy podmuchu), wilgotne lasy; często sadzone: t. włoska (P. nigra var. itallca) z krajów śródziemnomor. (tabl. 29), a ostatnio również różne szybko rosnące gatunki pn.-amer., np. t. kanadyjska (P. canadensis). TOPOLOGIA [gr.J, dział matematyki zajmujący się własnościami przestrzeni nie zmieniającymi się przy bardzo ogólnych ciągłych przekształceniach tej przestrzeni (np. rozciąganie, kurczenie). TOPOLSKI: 1) Maciej (1766—1812), malarz, przedstawiciel kierunku realist., uczeń F. Smuglewicza; portret J. Sierakowskiego; 2) Feliks (ur. 1907), malarz i rysownik-karykaturzysta; od 1935 w Londynie. TOPON1MIA -»toponomastyka. TOPONOMASTYKA [gr.], toponimia — dział językoznawstwa badający nazwy miejscowe, ich historię, pisownię, sposób wymawiania itp. TOPORKOW Wasyli O. (ur. 1889), ros. aktor, reżyser, pedagog, związany z MChAT, uczeń K. S. Stanisławskiego i kontynuator jego prac. TOPORNICKI Karol -»Gajcy Tadeusz. TOPOROWA CYRHLA, szerokie, płaskie wzniesienie (1003 m) nad Kotliną Zakopiańską i małe osiedle góralskie; przechodzi tu szosa Zakopane—Morskie Oko. TOPOR: 1) rodzaj siekiery; 2) broń obuchowa składająca się z dużego żeleźca, zwykle o półkolisto wygiętym ostrzu, osadzonego na krótkim drzewcu; używany powszechnie od czasów najdawniejszych do XVII w. TOR: 1) chem. Th, thorium, pierwiastek chem. 0 liczbie atom. 90; jeden z najbardziej rozpowszechnionych pierwiastków promieniotwórczych; trudno topliwy metal; występuje w przyrodzie w minimalnych ilościach; związki jego są używane do wyrobu koszulek żarowych, lamp radiowych; 2) fiz. (Tr), jednostka ciśnienia równa ciśnieniu słupa rtęci o temp. 0° 1 wys. 1 mm; nazwa pochodzi od nazwiska fizyka wł. E. 	Torricellego; 3) techn. zespół równoległych ciągów elementarnych, np. dwóch ciągów szynowych (t. a kolejowy), kilku (trzech lub czterech) ciągów swodowych służących do przesyłu energii elektrycznej i należących do wspólnego obwodu elektrycznego (t. elektroenergetyczny); jeden lub więcej równoległych t. wraz z urządzeniami pomocniczymi stanowi linię; spośród linii elektroenergetycznych rozróżnia się linie wysokiego napięcia (0,5— 4Ó0 kV) i linie niskiego napięcia (do 500 V). Zob. też koleje; 4) iegl. t. wodny, farwater — żeglowna droga dla statków między mieliznami. TORAKOPLASTYKA [gr.], operacja chirurg, polegająca na wycięciu kawałków żeber w celu zmniejszenia pojemności odpowiedniej połowy klatki piersiowej i spowodowania w ten sposób uciśnięcia i unieruchomienia chorego płuca. TORAKOSKOPIA -»endoskopia. TORBACZE, workowce, Marsupialia — podgromada ssaków; ciąża trwa b. krótko; po urodzeniu dalszy rozwój słabiutkiego noworodka przebiega w torbie skórnej na brzuchu samicy; młody wisi u sutki, której koniec pęcznieje mu w pyszczku; 3 rzędy: 1) wielosiekaczowce (Polyprotodontia) — np. dycielfy; Australia i Am. Pd. i Srodk.; 2) Caenolestoidea — Am. Pd.; 3) skąposiekaczowce (Diprotodonłia) — np. kangury, koala; Australia i sąsiednie wyspy. TORBIEL, cysta — guz workowaty, jedno- lub wielokomorowy, otoczony torebką, wypełniony płynem przesiąkowym (t. jajnika, nerki). TORCZYŃSKA SUPLIKA, broszura polit. w formie supliki chłopskiej, datowana 1767 w miasteczku Torczyn na Wołyniu; zapowiadała powstanie chłopów ukraińskich. TORDESILLAS [tordesjljas], m. w środk. Hiszpanii (St. Kastylia), 5000 mieszk. (1950); 1494 w T. podpisano układ między Hiszpanią i Portugalią, zgodny z bullą papieża Aleksandra VI z 1493, dzielący ówczesny świat niechrześcijański na dwie strefy wpływów. TOREADOR [hiszp], zapaśnik w walce byków. TOREBKA, owoc suchy pękający, rozmaicie zbudowany, powstały ze zrośnięcia kilku owocolistków; przeważnie wielonasienny; np. makówka. TORF, najmłodsze ogniwo węgli kopalnych, zawiera ok. 50—65*/« pierwiastka C, odznacza się dużą wilgotnością; w Polsce b. rozpowszechniony; stosowany jako paliwo, nawóz oraz surowiec chemiczny. TORFOWIEC, Sphagnum, jedyny rodzaj mchu z rzędu torfowców; pęd główny o nieograniczonym wzroście (gdy dolne części roślinki butwieją, górne rosną dalej), liczne gałązki Torfowiec: A — pokrój boczne; duża pojemność ogólny, B — gałązka z zawodna (komórki wodochłon- rodnią, C — fragment ne); tworzy bialawozielone budowy komórkowej liślub rudawe miękkie podusz- cia; 1 — komórki chloroki na bezwapiennych, wił- fiłowe, 2 — komórki wodgotnych glebach; buduje ne z porami i listewkami torfowiska wysokie; z na- wzmacniającymi  TORFOWISKO gromadzonych butwiejących gałązek tworzą się pokłady torfu; suchego torfu używa się do przechowywania owoców i nasion; wysuszony torfowiec stosowany jako materiał opatrunk. na rany ropiejące, mat. pakowy, ściółka. TORFOWISKO, błotne zbiorowisko roślinne tworzące się przeważnie w klimacie umiark. i dostarczające torfu; t. niskie, łąkowe, powstaje w dolinach rzek — oprócz odpływu ma również dopływ lub przepływ wody; bogate w sole odżywcze, odczyn obojętny; składa się przede wszystkim z trzciny, turzyc, wierzb, poza tym z sitowia, traw i mchów; u nas posp.; t. wysokie, występuje w zagłębieniach zbierających wody opadowe — ma tylko odpływ; ubogie w pokarmy mineralne, odczyn kwaśny; zbiorowisko gł. torfowców, poza tym bagna, borówki bagiennej, żurawiny, wełnianki, często z udziałem karłowatej sosny; w Polsce rzadkie; t. przejściowe, zbiorowisko roślin t. niskiego (turzyce, trzcina itp.) z dużym udziałem torfowców; uwarunkowane dopływem wodv z opadów atmosferycznych. TORII, charakterystyczny drewn. łuk (lub brama) nad drogą prowadzącą do świątyni sintoistycznej w Japonii. Tabl. 93. TORKRETNICA, urządzenie do narzucania pod ciśnieniem zaprawy cementowej na konstrukcje dudowlane; umożliwia uzyskiwanie warstwy narzutowej o dużej wytrzymałości i żądanej grufcości; stosowana do naprawiania uszkodzonych konstrukcji żelbetowych, do wykonywania konstrukcji cienkościennych itp. TORNADO [hiszp.], trąba w atmosferze; termin używany w Ameryce Pn. TORNE, rz. w Szwecji, częściowo na granicy z Finlandią; dł. 420 km; wpada do Zat. Botnickiej; u ujścia porty Haparanda i Tornio. TORONTO [taręntou], stoi. i gł. port prow. Ontario w Kanadzie, nad jez. Ontario; 682 000, zespół m. 1251000 mieszk. (1954); 3 uniwersytety, konserwatorium, biblioteka; wielki ośrodek finans.-handl. (banki, giełda); przemysł: spoż., maszyn., elektrotechn., konfekc., chem.; węzeł kolejowy. TORPEDA, pocisk do niszczenia podwodnej części okrętu; typowa t. ma średn. ok. 55 cm i dł. 8 m; wyrzucana z wyrzutni za pomocą sprężonego powietrza albo ładunku prochowego posuwa się pod wodą dzięki własnemu napędowi; główna broń okrętów podwodnych i ścigaczy torpedowych. Torpeda: 1 — zderzak, 2 — głowica bojowa, 3 — zbiornik powietrzny, 4 — mechanizmy sterowe, K — krzyżulec, 5 — śruby napędowe, 6 — ster pionowy — kierunkowy, 7 — ster poziomy — głębokościowy, 8 — maszyna główna, 9 — przyrząd głębokościowy, 10 — podgrzewacz, 11 — przeciwciężar TORPEDOWIEC, mały, szybki okręt woj.; gł. jego uzbrojeniem obok artylerii są wyrzutnie torpedowe; ostatnio nazywany niszczycielem przybrzeżnym. Zob. tez okręt. TORQUAY [tę:kj], m. w W. Brytanii, u pd. wybrzeży Anglii (Devonshire); 53 200 mieszk. (1951); ruiny opactwa z XII w., wyższe szkoły; znane wyroby z terrakoty i marmuru; kąpielisko. TORQUEMADA [torkemąda] Thomas de (1420—98), dominikanin hiszp.; od 1483 wielki inkwizytor; słynny z okrucieństwa. TORRE ANNUNZIATA, m. i port w pd. Włoszech (Kampania), nad Zat. Neapolitańską; 64 300 mieszk. (1951); produkcja makaronu, konserw owoc.; przemysł maszynowy. TORRE DEL GRECO, m. i port w pd. Włoszech (Kampania), nad Zat. Neapolitańską; 64 300 mieszk. (1951); wyroby z korala; produkcja makaronu. TORRES Luis V. de, żeglarz hiszp. z XVII w., badacz przybrzeżnych wód austral.; 1606 odkrył cieśn. nazwaną jego imieniem, pd. wybrzeża Nowej Gwinei oraz wvspy w archip. Nowe Hebrydy. TORRESA CIEŚNINA, oddziela przylądek Jork w pn. Australii od Nowej Gwinei, łącząc M. Arafura z M. Koralowym; szer. 170 km; liczne wyspy, skały i rafy koralowe. Tabl. 14. TORRICELLEGO PRÓŻNIA J[toriczęlli], próżnia nad słupkiem rtęci w barometrze (-►manometry); na- 990 zwa od fizyka i matematyka wl. Ewangelisty Torricellego (1608—47). TORRIGIANO Piętro (1472 — ok. 1528), wł. rzeźbiarz renesans.; nagrobki Henryka VII, jego żony i matki w opactwie westminsterskim w Londynie. TORS [wł.], w rzeźbie tułów bez głowy, rąk i nóg; nazwa stosowana zwłaszcza do uszkodzonych posągów antycznych. TORSJA [lac.], skręcenie — liczba wyrażająca miarę odchylenia krzywej od „płaskości“; jeżeli np. krzywa jest płaska, tj. leży całkowicie na płaszczyźnie, to jej t. jest równa zeru. TORSJE [łac.], wymioty. TORTOSA, m. i port w pn.-zach. Hiszpanii, u ujścia rz. Ebro; 38300 mieszk. (1950); katedra z XII w.; handel oliwą, winem, ryżem. TORTURY [łac.], męczarnie stosowane wobec obwinionych w celu wymuszenia żądanych zeznań; stosowane były w przewodzie sądowym w starożytności, a zwłaszcza w średniowieczu; prawnie zniesione w większości państw dopiero w końcu XVIII i pocz. XIX w., w Polsce 1776. TORUŃ, m., pow. miejski, woj. bydg., w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, nad Wisłą; 92 500 mieszk. (1956); przemysł: metal., precyzyjny, chem., elektrotechn., odzież., spoż., stocznia rzeczna; Uniwersytet Mikołaja Kopernika zał 1945; jedno z najbogatszych w średniowieczne zabytki miast w Polsce: rynek z kamieniczkami z XV— XVIII w., gotycki ratusz z końca XIV w. (wieża z 1250), kościoły w stylu nadwiślańskiego gotyku (Św. Jana, Św. Jakuba, Mariacki), ruiny zamku krzyżackiego, fragmenty murów (pochyła wieża z I poł. XIV w.), gotyckie spichlerze z XIV i XV w._; liczne pamiątki po Koperniku; w okolicy T. ślady barbarzyństwa hitlerowskiego z pamiątkami martyrologii polskiej. — {ako wieś istniał w XII w.; miasto zał. w 1233 przez krzyżaków; 1365 otrzymał prawo składu; ważne centrum handl. nad Wisłą; dwukrotnie w T. zawierano pokój z Krzyżakami: 1411 (zwrot Polsce ziemi zawkrzeńskiej i Żmudzi), 1466 (zakończenie -►wojny 13-letniej); 1454 wraz ze Związkiem Pruskim T. wy{ o wiedział posłuszeństwo Krzyżakom; po przyłączeniu 466 do Polski uzyskał przywileje wolnego miasta handlowego; w czasie II rozbioru Polski 1793 T. dostał się Prusom; 1807—15 przyłączony do Księstwa Warsz., następnie do Prus, nie odgrywał większej roli gosp.; 1918 wrócił do Polski, do 1939 siedziba woj. pomorskiego. TORUŃSKA SPRAWA, ścięcie 1724 na mocy wyroku sądu sejmowego 11 luteranów, mieszczan toruńskich, za sprowokowanie napadu na kolegium jezuickie; wyrok wywołał oburzenie w całej Europie. TORUŃSKO-BYDGOSKIE KONSTYTUCJE, 1520— 21 ustalały ustawową minimalną wysokość pańszczyzny w Polsce na 1 dzień w tygodniu. TORUS [łac.], powierzchnia w kształcie opony, powstała przez obrót okręgu dokoła prostej leżącej w płaszczyźnie okręgu i nie przecinającej go. TORYSI, w Anglii stronnictwo konserwatywnych właścicieli ziem., rojalistów i wyższego duchowieństwa, powstałe w końcu XVII w.; t. sprzyjali Stuartom, zwalczali -►wigów; po reformie parlamentu 1832, której się sprzeciwiali, przekształcili się w partię konserwatywną. TOSCANINI Arturo (1867 —1957), dyrygent wł. światowej sławy. TOSKANIA (Toscana), dzielnica w środk. Włoszech; 22 989 km 2, 3 209 000 mieszk. (1954); na pn. i zach. obejmuje zbocza Apeninów, w centrum dolinę rz. Arno, na pd. Alpy Apuańskic oraz wyspę Elbę; uprawa winorośli i oliwek; złoża marmuru (Carrara), rudy żel. i rtęci; liczne zabytki, duży ruch turyst.; gł. m.: Florencja, Piza, Pistoia, Livorno, Lucca, Siena, Arezzo. — W starożytności Etruria; we wczesnym A. Toscanini średniowieczu — margrabstwo; ostatnia władczyni Matylda zapisała je w XII w. papiestwu; w okresie walk papieży z cesarstwem gl. miasta T. zdobyły niezależność; od 1569 miano Wiel 991 kiego Księstwa T. uzyskało księstwo Medyceuszów wyrosłe z Florencji; od 1737 pozostawało ono we władaniu bocznej linii Habsburgów; Napoleon utworzył tu 1801 królestwo Etrurii, które 1808 wcielił do Francji; 1814 T. wróciła do Habsburgów; po wojnie 1859 ostatni w. książę Leopold II abdykował i 1860—61 T. 	weszła w skład królestwa Włoch. TOSKOWIE, nazwa szczepu pd.albań., na którego narzeczu oparty jest dziś. albań. język literacki. TOSZEK, m., pow. gliwicki, woj. kat., na Wyż. Śląskiej; 3500 mieszk. (1956); ruiny zamku gotycko-renesans. i in. zabytki. TOT, Thot — egip. bóg księżyca; stwórca i organizator świata; opiekun nauki i pisarzy; przedstawiany Z Totalizator [fr.j, gra hazardowa, forma zakładów podczas wyścigów konnych lub imprez sportowych. TOTEMIZM [algonkiń.], przekonanie o istnieniu związku między człowiekiem a jakimś zwierzęciem, rośliną, przedmiotem lub zjawiskiem przyrody; t. związany ze społeczeństwem rodowym, forma religii pierwot., animizmu; totem, zwierzę, roślina lub przedmiot martwy, otaczane przez niektóre ludy pierwotne czcią rei. jako uosobienie przodka lub opiekuna klanu; wiążą się z tym zakazy niszczenia i spożywania t. przez członków rodu. Zob. też tabu. TOTILA <?—552), król Ostrogotów od 541; walczył z Bizancjum; po przejściowych sukcesach nad Belizariuszem pokonany przez Narsesa; poległ pod Taginae. TOUL [tul], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 12100 mieszk. (1954); wyrób koronek, fajansów; węzeł kolejowy. TOULOUSE-LAUTREC [tulę:z lotręk] Henri de (1864—1901), fr. malarz i grafik (litografie) związany z impresjonizmem; sceny z życia Paryża (teatry, kawiarnie, półświatek). TOURCOING [turkuę], m. w pn. Francji (Flandria); 83 400 mieszk. (1954); stary ośrodek przemysłu włókien.; produkcja maszyn włókienniczych. TOUR DE FRANCE [tur do frąs], szosowy wyścig kolarski dookoła Francji na trasie ok. 5400 km; największa impreza kolarska świata dla zawodowców. TOURNAI [tumę] (flam. Doomik), m. w zach. Belgii (prow. Hainaut), 33 000 mieszk. (1954); katedra romańska z XI w. i in. zabytki; ośrodek przemysłu tekstylnego; V—VI w. siedziba Merowingów; od 1521 hiszp., w ciągu XVII i XVIII w. parokrotnie zdobywane przez Francuzów. TOURNEE [fr. turnę], zorganizowane występy jednego artysty w różnych miejscowościach lub krajach albo występy objazdowych zespołów teatralnych. TOURS ltu:r], m. w środk. Francji, nad Loarą; 83 600 mieszk. (1954); ośrodek adm., handl. ; katedra i budowle średniow.; wyrób tkanin jedwabn., konfekcji, mebli, maszyn roln., drukarskich. TOURTE [turt] François (1747—1835), konstruktor formy nowoczesnego smyczka. TOVOTTE’A [towot(a)] SMAR, gęsty smar o charakterze koloidowej mieszaniny składającej się z olejów miner, i mydeł wapniowych; stosowany do smarowania części maszyn pracujących np. pod dużym obciążeniem. TOWAR, wytwór pracy ludzkiej, który zaspokaja jakąś potrzebę człowieka, a wytwarzany jest w celu wymiany, na sprzedaż. T. jest kategorią hist.; wytwory pracy ludzkiej stają się towarami na określonym szczeblu rozwoju hist., gdy pojawia się własność prywatna środków produkcji i rozwija społ. podział pracy; t. ma dwie zasadnicze właściwości: 1) wartość użytkową, tj. zdolność zaspokajania potrzeb człowieka; 2) wartość, tj. rzeczową formę pracy zużytej na wytworzenie towaru; t. jako kategoria ekon. istnieje również w socjalizmie, co tłumaczy się tym, że również w gospodarce socjalistycznej istnieją różne podmioty własności. TOWARZYSTWA MUZYCZNE w Polsce, zrzeszają amatorów i zawodowo uprawiających muzykę w celu organizowania zespołów i imprez, a także uczelni muz. ; amatorów śpiewu chóralnego zrzeszają zw. śpiewacze, które w okresie zaborów przyczyniły się w kraju i na emigracji do zachowania kultury nar.; obecnie działają: Warszawskie T. Muzyczne, T. im. F. Chopina, Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków i jn., Związek Kompozytorów Polskich; t. zrzeszające amatorów połączone są w Zjednoczeniu Polskich Zespołów Śpiewaczych i Instrumentalnych. TOWARZYSTWA NAUKOWE w Polsce, obecnie istniejące dzielą się na: 1) zamknięte, o długoletnich tradycjach i wewn. strukturze wydziałowej, posiadające własne wydawnictwa; do takich należą: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Łódzkie T. N., T. N. w Toruniu, TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK Gdańskie T. N. i Płockie T. N.; 2) o charakterze rze powszechnym, nastawione na określoną dyscyplinę nauk.; jest ich 32: Pol. T. Archeologiczne, Ekonomiczne, Filologiczne, Historyczne, Instytut Zachodni, Pol. T. Językoznawcze, T. Literackie im. A. Mickiewicza, T. 	Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Pol. T. Orientalistyczne, Żydowski Instytut Historyczny, Pol. T. Anatomiczne, Antropologiczne, Botaniczne, Fizjologiczne, Pol. Związek Entomologiczny, Pol. T. Gleboznawcze, Pol. N. T. Leśne, Pol. T. Mikrobiologów, Parazytologiczne, Przyrodników im. M. Kopernika, Zoologiczne, Zootechniczne, Matematyczne, Fizyczne, Chemiczne, Geograficzne, Geologiczne, Hydrologiczno-Meteorologiczne, T. Miłośników Astronomii, T. Astronautów, Pol. T. Psychologiczne, Filozoficzne. TOWARZYSTWA ROLNICZE, od poł. XIX w., w Poznańskiem; grupowały właścicieli ziemskich, później także chłopów, w celu nauczania nowocz. metod gospodarki. TOWARZYSTWA WYSPY, grupa wysp we wsch. Polinezji na Pacyfiku (posiadłość fr.); 1647 km2, 43 300 mieszk. (1951); większe wulkan., mniejsze koral.; klimat zwrotnik.; gł. uprawy: palma kokos., trzcina cukr., kawa, banany, ananasy; gł. m. Papeete na największej wyspie Tahiti. TOWARZYSTWO CZYTELŃ LUDOWYCH, organizacja zał. 1880 w zaborze pruskim dla kontynuowania pracy zamkniętego przez rząd pruski T. Oświaty Ludowej; szerzyło oświatę wśród ludu i zakładało biblioteki; po II wojnie świat, nie wznowione. TOWARZYSTWO DEMOKRATYCZNE, stronnictwo zał. 1867 w Galicji przez F. Smolkę, dążące do wyodrębnienia Galicji w ramach monarchii austro-węgierskiej. TOWARZYSTWO DEMOKRATYCZNE POLSKIE, 1832—62, najliczniejsza organizacja emigracji polistopadowej we Francji i Anglii o tendencjach rewol.-demokr.; od 1840 przygotowywało powstanie w trzech zaborach; po 1848 jego znaczenie i wpływy słabną; działalnością TDP kierował wydział zw. Centralizacją; program TDP — Wielki Manifest TDP z 4 XII 1836 — łączył postulat wyzwolenia narodowego z żądaniem reform społecznych; czołowi przedstawiciele: W. Darasz, W. Heltman, J. Janowski, T. Krępowiecki. S. Worcell. TOWARZYSTWO DO KSIĄG ELEMENTARNYCH, 1775—94, powołane przez Komisję Edukacji Narodowej w celu opracowania nowych programów i podręczników dla szkół; jego prezesem był I. Potocki; sekretarzem G. Piramowicz; wydało m. in. Elementarz dla szkól parafialnych narodowych. TOWARZYSTWO IKSÓW, grupa recenzentów teatr, (m. in. A. J. Czartoryski, K. Koźmian, F. Morawski) podpisujących wspólnym pseudonimem X krytyki teatr, zamieszczane 1815—19 w dodatkach do „Gazety Warszawskiej“ i „Gazety Korespondenta“. TOWARZYSTWO IM. FRYDERYKA CHOPINA w Warszawie, zał. 1934, o zasięgu międzynar., poświęcone kultowi F. Chopina; prowadzi działalność nauk.-badawczą i wydawniczą (gromadzenie autografów, wydań, nagrań i ich opracowanie), muzealną (pałac Ostrogskich, Żelazowa Wola), upowszechnieniową (wystawy, koncerty, festiwale) i stypendialną. Specjalną formą działalności są Międzynarodowe Konkursy im. F. 	Chopina (-»-F. Chopin, tabela). TOWARZYSTWO KREDYTOWE ZIEMSKIE, stowarzyszenie właścicieli ziemskich Królestwa Pol.; zał. 1825 w Warszawie, udzielało długoterminowego kredytu hipotecznego przeważnie obszarnikom; pod koniec XIX w. także gospodarstwom chłopskim; istniało do 1939. TOWARZYSTWO - MIŁOŚNIKÓW HISTORII W WARSZAWIE, stowarzyszenie zał. 1906 dla popierania rozwoju badań hist. i ich popularyzacji; od 1925 działające jako oddział Pol. Tow. Historyczn.; jego organ „Przegląd Historyczny“ (od 1905). TOWARZYSTWO NAUCZYCIELI SZKÓŁ ŚREDNICH I WYŻSZYCH (TNSW), 1919—39, jeden z zaw. zw. nauczycielskich; wydawało m. in. czasopisma „Przegląd Pedagogiczny" i „Muzeum“. TOWARZYSTWO OŚWIATY LUDOWEJ, organizacja zał. 1872 w Krakowie w celu szerzenia oświaty na wsi. TOWARZYSTWO PATRIOTYCZNE -►Narodowe Towarzystwo Patriotyczne. TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK (TPN)1) w Warszawie, 1800—31, pierwsze towarzystwo nauk. w Polsce; celem TPN było popieranie rozwoju nauki i literatury; prezesami jego byli kolejno: J. Albertrandi, S. Staszic i J. U. Niemcewicz; zamknięte 1831 przez rząd rosyjski; 2) w Poznaniu, organizacja nauk. zał. 1857; dzieliło się na wydziały: teolog., lek., hist., lit. i prawn.; wydawało roczniki TPN.  TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ SZTUK PIĘKNYCH 992 TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ SZTUK PIĘKNYCH W KRAKOWIE, pierwsza w Polsce instytucja mająca na celu propagowanie sztuk pięknych w kraju oraz materialne wspieranie artystów. TPSP powstało 1854, od 1909 własny gmach na pl. Szczepańskim w Krakowie. Podobne towarzystwa powstały w Warszawie (Zachęta), Lwowie, Poznaniu i Wilnie. TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ WŁOŚCIAN, wlaśc. Towarzystwo Polepszenia Stanu Włościan, powołane do życia z inicjatywy W. Zwierkowskiego i Tow. Patriotycznego podczas powstania listopadowego w czerwcu 1831; dążyło do uwłaszczenia chłopów. TOWARZYSTWO REPUBLIKANÓW POLSKICH, tajne stowarzyszenie zawiązane 1798 w zaborze pruskim przez E. Mycielskiego, A. Orchowskiego, A. Horodyskiego i in.; dążyło do odbudowy Polski niepodległej z rządem republ.-demokr., zniesienia przywilejów stanowych i nadania chłopom wolności osobistej. Byli członkowie T. odegrali dużą rolę w życiu polit. Księstwa Warszawskiego. TOWARZYSTWO ROLNICZE, zał. 1858 w Królestwie Pol. z inicjatywy A. Zamoyskiego; ok. 1500 członków; na sesjach omawiano projekty reform ekonomicznych; rozwiązane 1861 z polecenia A. Wielopolskiego. TOWARZYSTWO SOCJALISTÓW POLSKICH, organizacja zał. 1890 w Berlinie po zniesieniu ustawy antysocjalist.; wydawało „Gazetę Robotniczą“, której red. byli kolejno: I. Daszyński, S. Grabski, S. Przybyszewski, K. Mokłowski i in.; od 1893 TSP przekształcone w PPS zaboru pruskiego. TOWARZYSTWO SZUBRAWCÓW -«-Szubrawców Towarzystwo. TOWARZYSTWO UNIWERSYTETÓW ROBOTNICZYCH (TUR), zał. 1923 robotnicza organizacja oświat, związana z PPS; zakładała szkoły, kursy, biblioteki i uniwersytety robotnicze; w oparciu o TUR powstała następnie Organizacja Młodzieży TUR (OM TUR), związana organizacyjnie i polit. z PPS i działająca konspiracyjnie w okresie okupacji hitler.; 1945 TUR i OM TUR wznowiły działalność; po połączeniu OM TUR z ZWM 1948 agendy TUR przejął nowo powstały ZMP. TOWARZYSTWO WIEDZY POWSZECHNEJ (TWP), zał. 1950; krzewi w różnych formach wiedzę wśród najszerszych mas społeczeństwa; organem TWP jest miesięcznik „Wiedza i Życie“. TOWARZYSZ, w dawnym wojsku poi. od II poi. XV w. żołnierz zaciężny w kawalerii, szlachcic, który przeprowadzał z sobą wyposażonych swoim kosztem pocztowych. Zob. też pancerni. TOWER [ang., tąua, wieża], zamek warowny w Londynie nad Tamizą, wzniesiony 1078 przez Wilhelma Zdobywcę, rozszerzany do XIII w.; siedziba królewska, skarbce, później więzienie; obecnie budowla zabytkowa; odsłonięto pozostałości murów rzymskich. TOWIAŃSKI Andrzej (1799—1878), twórca sekty rei. wśród poi. emigrantów we Francji; głosił idee mesjanizmu, historycznej roli Polski jako Chrystusa narodów, odkupienia win świata przez męczeństwo narodu poi.; wywarł potężny wpływ na czołowych romant. pisarzy emigracji (Mickiewicz, Słowacki) i ich twórczość. Swoją doktrynę wyłożył w piśmie „Biesiada“. Zdemaskowany jako szarlatan, aresztowany i wysiedlony z Francji. TOWNSVILLE [tąunzwyl], m. i port w Związku Austral. (Queensland); 43 100 mieszk. (1955); eksport cukru, rud metali. TOYNBEE [tojnbi] Arnold Joseph (ur. 1889), historyk ang., kierownik Instytutu Zagadnień Międzynar.; 1920—38 wydawca roczników hist, o polityce zagr.; w A Study of History (Badania nad historią) głosi, że bieg historii zależy w wyższym stopniu od czynników psychol. niż materialnych. TOYOTOMI HIDEYOSHI (tojotomi hidejosi] (1535— 98), jap. wojownik i dyktator pochodzenia chłopskiego; przyjął tytuł szoguna, ograniczył władzę feudałów, zjednoczył Japonię ok. 1590. TOŻSAMOŚĆ, identyczność: 1) log. x jest identyczne z y, jeżeli wszystko, co prawdziwie orzeka się o x, można także prawdziwie orzec o y; 2) mat. rówTower w Londynie ność spełniona dla każdej wartości (lub układu wartości) zmiennej lub zmiennych, np. sin 2x = 2 sin x cos x, (a + b)2 = a2 + 2ab + fei itp. TRABZON (Trapezunt, Trebizonda), m. i port w pn.-wsch. Turcji, nad M. Czarnym; 42 300 mieszk. (1955); rybołówstwo; przemysł jedwabn., włókien.; wywóz rud żelaza; T. zał. w 700 p. n. e. przez Greków; 1461 zajęty przez Turków. TRACHEOMYKOZA -«-zgorzel (naczyniowa). TRACHEOSKOPIA -«-endoskopia tchawicy. TRACHEOTOMIA [łac.-gr.], nacięcie tchawicy, operacja zapobiegająca uduszeniu się chorego w razie niedrożności krtani (obrzęk krtani, krup, nowotwór, ciało obce). TRACHIT, liparyt bezkwarcowy — magmowa skała wylewna z grupy -«-sjenitu; stosowany jako materiał drogowy; t. kwarcowy, riolit, liparyt — analogiczna skała z grupy -«-granitu. TRACHOMA -«-jaglica. TRACJA, kraina hist. we wsch. części Płw. Bałkańskiego, między M. Egejskim, Marmara i Czarnym; kraina roln. (gł. tytoń, pszenica, bawełna, oliwki, owoce, hod. jedwabników, owiec); wsch. część należy do Turcji (Tracja Wsch., gł. m. Stambuł), pd.-zach. do Grecji, 8586 km2, 337 000 mieszk. (1951), gł. m. Komotini; część pn.-zach. najmniejsza, do Bułgarii. — W staroż. zamieszkana przez plemiona indoeur. Traków (II i I tysiąclecie p. n. e.). W VIII w. p. n. e. na wybrzeżach mor. powstały kolonie gr. (m. in. Bizantion); w VI w. opanowana przejściowo przez Persów; w IV w. p. n. e. podbita przez Macedonię; od 46 prowincja rzym. Przeniesienie w 330 stolicy Imperium do Bizantion (Konstantynopola) spowodowało rozkwit T. ; od XIV/XV w. należała do Turcji; od 1913 część zach. do Bułgarii, od 1919 do Grecji. TRACK [ang., trak], tor do biegów, wyścigów. TRACKIE DIALEKTY, dialekty z rodziny indoeur., bliskie jęz. ormiańskiemu, zajmujące w staroż. tereny między M. Egejskim i Czarnym; wymarły w pierwwir*lfarh n p TRĄCY [trasj] Destutt de (1754—1836), filozof fr., zwolennik poglądów Condillaca; Eléments d'ideologie. TRACZE, Merginae, 10-gatunkowa podrodzina ptaków z rzędu blaszkodziobycn; zbiorniki wodne Eurazji. Ameryki i Australii; gniazdują na ziemi, w dziuplach i skałach; świetnie nurkują, żywią się rybami; w Polsce m. in. t. nurogęś, t. długodzioby. TRADE MARK [ang., tręjdma:kj, znak ochronny, marka fabryczna towaru. TRADESKANTIA -trzykrotka. TRADES UNION CONGRESS (TUC) —związki zawodowe (tabela). TRADE-UNIONY [trejdjg:njan], nazwa ang. robotniczych zw. zaw.; t.-u. powstały w Anglii w drugiej połowie XVIII w. (do 1825 tajne, potem półlegalne, od 1876 działające legalnie), jako pierwsze organizacje robotn. broniące interesów klasy roboto., przeważnie apolityczne. Początkowo obejmowały robotników wykwalifikowanych jednego zakładu przem.; 1875—19Ô0 tzw. nowe t.-u. zrzeszały licznych robotników już nie poszczeg. zakładu, ale danej gałęzi przemysłu, a także robotników rolnych; gł. bronią były strajki; 1920—30 powstały związki masowe (milionowe) robotników z różn. przemysłów. T.-u. ang. są nadal przeważnie apolit., kilka związków głosi hasła socjalisŁ; współpracują politycznie z Partią Pracy, którą wyłoniły 1900; 1953 ponad 8 milionów członków, obecnie około 10 milionów; trade-unionizm, reformistycznv kierunek w robotn. ruchu związk., ograniczający żądania klasy robotn. do częściowych żądań, wyłącznie ekonom. TRADYCJA [lac.j, ustne lub pisemne przekazywanie z pokolenia na pokolenie obyczajów, wiadomości, przekonań; tradycyjny: 1) przekazywany z pokolenia na pokolenie; 2) oparty na dawnym zwyczaju, nie zmieniony. TRAFALGAR, przylądek na południu Hiszpanii, między Kadyksem i Gibraltarem; 1805 zwycięstwo Nelsona nad flotą hiszp.-fr. (śmierć Nelsona) ; zapewniło ono Anglii na całe stulecie przewagę na morzu. TRAFARET [wł.]: 1) płytka metalowa, celuloidowa lub tekturowa (szablon) z wyciętym na niej napisem czy rysunkiem, używana przy robotach malarskich do odbijania napisów na plakatach, opakowaniach ito.; 2) przenośnie: wzór ustalony. TRAFIKA [wł.], sklep z wyrobami tytoniowymi. TRAGANKI, Astragalus, rośliny zielne krzewy z rodziny motylkowatych; suche górskie zbocza, pustynie i widne lasy w umiarkowanych i ciepłych strefach klimatycznych; w Polsce 10 gat.; liście parzystopierzaste, kwiaty grzbleciste; niektóre gat. pd. dostarczają żywicy zw. —gummidragan. 1T1AGEDIA [gr.], utwór dramatyczny, którego osią  993 jest ostry konflikt charakterów, namiętności, idei; w rezultacie nierozwiązalnego konfliktu bohater t. ginie w walce z przeciwnościami, lecz zachowuje swą wielkość moralną; t. wywodzi się z dytyrambów śpiewanych podczas uroczystości ku czci Dionizosa w staroż. Grecji; dytyramby te śpiewał chór satyrów przebranych za kozły, stąd nazwa t. (od gr. tragos — kozioł i ode — pieśń). TRAGIK [gr.]: 1) aktor odtwarzający role bohaterów w tragediach; 2) autor utworów tragicznych, tragediopisarz. TRAGIKOMEDIA [gr.], utwór dram., łączący pierwiastki tragiczne z komicznymi. TRAGIZM, właściwość określonych sytuacji moralnych i zewnętrznych, powodująca nieuniknioną klęskę uczestniczącej w nich wybitnie dodatniej i prawej jednostki; w lit. kategoria estet.-moralna określająca analogiczne rodzaje sytuacji i typy charakterów. TRAJAN, Marcus Ulpius Traianus (53—117), cesarz rzym. od 98: rozszerzył granice Imperium o Dację, Armenię; walczył pomyślnie z Partami, otoczył opieką prowincje; kontynuował rolną politykę Nerwy; dbał 0 budownictwo: Forum T., termy, kolumna T. w Rzymie; za współpracę z senatem otrzymał przydomek Optimus (Najlepszy). TRAJANA KOLUMNA, wystawiona w 113 ku czci cesarza Trajana na Forum Trajana w Rzymie; zdobiona płaskorzeźbami przedstawiającymi wojny z Dakami; 1587 zamieniono znajdującą się na szczycie statuę Trajana na posąg św. Piotra dłuta T. Della Porta. TRAK, maszyna do przecierania kłód drzewnych na -»tarcicę; składa się najczęściej z zespołu równoległych równo oddalonych pił taśmowych poruszających się ruchem zwrotnym w płaszczyznach pionowych. TRAKCJA [łae.], rodzaj siły pociągowej środka komunikacyjnego, określany rodzajem zainstalowanego w wozie silnikowym silnika (silników) napędowego, zw. silnikiem trakcyjnym, który może być elektryczny (t. elektryczna), parowy (t. parowa), spalinowy (t. spalinowa) itp.; w kolejnictwie również ogólnie dział dotyczący napędów kolejowych. TRAKCYJNY ODCINEK, odcinek linii kol. pomiędzy stacjami, na których następuje zmiana lokomotyw prowadzących pociągi. TRAKOWIE -»Tracja. TRAKTAT [lac.]: 1) rozprawa nauk.; 2) umowa międzynar. o charakterze polit. lub gosp., np. t. pokoju, t sojuszu, t. arbitrażowy, t. nieagresji. Zob. też umowy międzynarodowe. TRAKTOR -»ciągnik. TRAKTRYSA, krzywa płaska o następującej własności: jeżeli w dowolnym jej punkcie M poprowadzimy styczną aż do przecięcia się z osia x w punkcie S, to odcinek MS będzie miał stałą długość równą a, niezależnie od wyboru punktu M traktrysy. TRALKA, bałaś — mała ozdobna kolumienka podtrzymująca w układzie szeregowym parapet balustrady. TRALLEBORG [trellebęrj], m. port. w pd. Szwecji (Skania); 17 900 mieszk. (1955); prom kol. do Sassnitz (Rugia); przemysł: gum., szkl., spoż. TRAŁOWANIE [ang.j: 1) poławianie ryb włokiem; 2) wyławianie min za pomocą trału, przyrządu holowanego na linie przez specjalny okręt, trałowiec, przystosowany do wykrywania i niszczenia min mor.; 3) sprawdzenie, czy na torze wodnym na określonej głęb. nie ma przeszkód dla żeglugi. TRAM [niem.], przyrząd gimnastyczny; pozioma belka, której wysokość można zmieniać; służy do wykonywania ćwiczeń równowagi i zwisów. TRAMPING [ang.], żegluga nieregularna, przewóz towarów morzem na nie określonych z góry trasach 1 bez określonego rozkładu jazdy statków. TRAMPOLINA [wł.J, elastyczna deska przymocowana z jednej strony do podwyższenia, umieszczona na wys. 1 do 3 m nad powierzchnią wody; służy do brania rozpędu do skoku. TRAMWAJ [ang ], pociąg szynowy, najczęściej poruszany silnikiem elektr. pobierającym energię z sieci górnej; pierwsze t. poruszane były przy użyciu koni; pierwszy tramwaj elektr. skonstruował 1870 W. Siemens; 1898 pierwszy tramwaj w Poznaniu, 1908 — w Warszawie; obecnie w niektórych miastach (N. Jork, Londyn, Paryż) t. wskutek ich nadmiernej hałaśliwości, sztywności ruchu i psucia jezdni zostały całkowicie zlikwidowane, a przewóz pasażerów przejęły kol. podziemne i autobusy; nowoczesne Ł budowane są na TRANSMISJA kołach stalowo-gumowych i o nadwoziu podobnym do autobusowego. TRAN, tłuszcz płynny z tkanki tłuszczowej dorsza, foki, wieloryba; t. leczniczy otrzymuje się ze świeżej wątroby dorsza; zawiera dużo jodu i witamin (A i D); stosowany przy krzywicy oraz zewnętrznie (w maści) dla przyśpieszenia gojenia się ran (oparzenia i owrzodzenia). TRANQUILLO [wł.], muz. spokojnie. TRANS [ang.], stan snu hipnotycznego; -»hipnoza. TRANS- [łac. za, z tamtej strony], przedrostek Traktrysa jęz. przesunięcie akcentu w wierszu pod wpływem impulsu narzuconego przez schemat metryczny. TRANSARABSKI RUROCIĄG NAFTOWY, prowadzi od m. Dahran (Arabia Saud.) nad Zat. Perską do portu Saida (Liban) nad M. Śródziemnym; 1720 km. TRANSCENDENTALNY, termin używany dawniej (przez scholastyków) jako identyczny z -»transcendentny; dzisiejsze znaczenie nadal mu Kant określając nim aprioryczne poznanie oparte na formach i kategoriach naszego poznania; formy te i kategorie są warunkiem wszelkiego doświadczenia w ogóle, za ich pomocą ujmujemy (konstytuujemy) przedmiot naszego doświadczenia i dlatego możliwe są tu sądy aprioryczne, powszechnie ważne; Kant przyznawał przy tym istnienie niepoznawalnej (bo będącej poza formami naszego poznania) rzeczy samej w sobie, jego kontynuatorzy natomiast (neokantyści, transcendentalni idealiści) odrzucają istnienie rzeczy samej w sobie (..istnienie“ jest też kategorią) głosząc, że formy naszego poznania konstytuują w pełni nasze doświadczenie. TRANSCENDENTNY, ponad i poza granicami naszego doświadczenia; także poza granicami naszej świadomości. TRANSEPT [łac.], nawa poprzeczna przecinająca pod kątem prostym nawę główną kościoła. TRANSFER [łac.]: 1) przekazanie lub przelew pieniędzy; 2) przekazanie innej osobie praw do dokumentu imiennego. TRANSFERKAR, wagon samowyładowczy o własnym napędzie. TRANSFORMACJA mat. -»przekształcenie. TRANSFORMATOR [łac.], przyrząd elektr. do przetwarzania (transformacji) energii elektr. o jednym napięciu na energię elektr. o innym napięciu, np. w celu polepszenia warunków ekonomicznych przesyłu energii; działa na zasadzie indukcji elektromagnetycznej; ma stalowy rdzeń z umieszczonymi na nim dwoma uzwojeniami — pierwotnym i wtórnym o różnej liczbie zwojów, których stosunek, odpowiadający stosunkowi napięć t., określa jego przekładnię; t. są wykonywane na moce od kilku watów do kilku tysięcy kilowatów; t., w których jedno uzwojenie stanowi część drugiego, noszą nazwę autotransformatorów; pomieszczenie z t. nazywa się transformato r n i ą. TRANSFORMIZM [łac.], teoria biologiczna, wg której współczesne gatunki powstały z wymarłych, w drodze zmian i przekształcania się; jej głównym twórcą był E. Geoffroy Saint-Hilaire. Zob. też ewolucja. TRANSFUZJA KRWI -»przetaczanie krwi. TRANSGRESJA [łac.], zalewanie lądu przez morze; proces odwrotny do -»regresji. TRANSHIMALAJÉ, łańcuch górski w pd. Tybecie, stanowiący przedłużenie gór Karakorum; najwyższy szczyt Nienczen Tangla (7300 m). TRANSIRAŃSKA LINIA KOLEJOWA, w Iranie, od portu Bender-Szah nad M. Kaspijskim do portu Bender-Szahpur nad Zat. Perską; 1394 km; 4 odgałęzienia: 1) Anwaz — port Horremszehr, 2) Teheran — Tebriz, 3) Harmszar — Szahrud — Meszhed, 4) Kum — Kaszan. TRANS JORDANIA, dawna (do 1949) nazwa Jordanii. TRANSKRYPCJA [łac.]: 1) ięzykozn. t. fonetyczna — system zapisywania (zwykle alfabetem fonet. ) tekstów obcojęzycznych pisanych innym alfabetem lub tym samym, przy czym podaje się wiernie wymowę oryginału, np. ros. eepniunubitl — poi. wierszynnyj — fonet. veréynnyi; zob. też transliteracja; 2) muz. przerobienie kompozycji na inny niż w oryginalnym zapisie instrument, glos, zespół. TRANSLITERACJA [łac.J, system przepisywania tekstów innym alfabetem niż oryginał, przy czym oddaje się wiernie ortografię oryginału, bez względu na wymowę, np. ros. noditec — poi. podnes (wym. padntos). Zob. też transkrypcja. TRANSMISJA [łac.], przenoszenie, przekazywanie. 63 	Mała Enc. Powsz. PWN  TRANSPADAŃSKA REPUBLIKA na odległość sił, bodźców, sygnałów itp.; t. radiowa, telewizyjna, nadawanie audycji (wizji) spoza studia (np. z teatru, sali koncertowej); t.- pasożytów, przenoszenie organizmów pasożytniczych z jednego żywiciela na drugiego. TRANSPADAŃSKA REPUBLIKA, państwo utworzone we Włoszech pn. przez generała Bonaparte 1796; (obejmowała okręg Mediolanu; 1797 wraz z Cispadańską zjednoczyła się w Republikę Cisalpińską. TRANSPIRACJA [łac.], parowanie, wypacanie; bot. parowanie wody z powierzchni organów rośliny, najczęściej za pośrednictwem aparatów szparkowych. TRANSPLANTACJA [łac.], biol. przeszczepianie tkanek lub organów z jednego miejsca na drugie w obrębie tego samego organizmu albo z jednego organizmu na drugi. TRANSPLUTON, prowizoryczna nazwa domniemanej planety krążącej dalej od Słońca niż Pluton; pewne dane wskazują na jej istnienie, dotychczas jednak nie została odkryta. TRANSPORT [łac.]: 1) środki i czynności związane z przewozem osób i ładunków; w zależności od środowiska działania rozróżniamy t. lądowy, wodny i powietrzny, a w zależności od rodzaju środków: t. konny, kolejowy, samochodowy, lotniczy itp.; 2) t. w przemyśle, zespół środków do przemieszczania surowców, produktów itp. na terenie zakładu, budowy (t. wewnętrzny) oraz do zaopatrywania zakładu i wywożenia gotowych produktów (t. zewnętrzny); t. wewn. w zależności od kierunku przemieszczania dzieli się na poziomy i pionowy. 994 za pomocą dodatkowej elektrody sterującej (np. emitera); zastępuje -►lampę elektronową, odznaczając się znacznie mniejszymi wymiarami i większą odpornością na wpływy zewn., np. wstrząsy. TRANZYT [wł.]: 1) przewóz przez terytorium danego państwa towarów pochodzenia zagranicznego, przeznaczonego dla innego państwa; 2) przejazd obywateli jednego kraju przez terytorium innego kraju; 3) w handlu wewn. przebieg towaru z produkcji do konsumpcji, kiedy towar omija jedno lub więcej ogniw handlowych. TRAP ANI, m. i port w pd. Włoszech (Sycylia); 75 000 mieszk. (1954); ośrodek handl. (sól); młynarstwo; produkcja konserw rybnych. TRAPEZ [fr.]: 1) mat. czworokąt o dwóch bokach równoległych, zw. podstawami trapezu; 2) sport drążek poziomo zawieszony na linach, służący do ćwiczeń gimnastycznych. TRAPEZOEDR [gr.] (trygonalny, tetragonalny, heksagonalny), w krystalografii jedna z -»-postaci prostych. TRAPEZUN CKIE (TREBIZONDZKIE) CESARSTWO, państwo w Azji Mniejszej założone 1204 przez Aleksego Komnena po zajęciu przez krzyżowców Konstantynopola i utworzeniu cesarstwa łacińskiego; upadło 1461 po zdobyciu Trapezuntu (Trebizondy) przez sułtana tur. Mahometa II. TRAPEZUNT -►Trabzon. TRAPIŚCI, zakon zał. 1664 w La Trappe w Normandii, oparty na obostrzonej regule cystersów, ściPrzewozy światowe Rodzaj transportu Jedn. miary 1929 1937 1949 1955 Transport kolejowy Żegluga morska 1 Transport lotniczy b mld tono-km min ton tys. tono-km min pasażero-km 1149 470 0,2 1220 490 *1.4 1738 510 920° 34,7C 2501 820 1312 61,1 a Załadunki. b Bez ZSRR i Chińskiej Republiki Ludowej 0 1951. TRANSPORTER [łac.]: 1) wofsk. opancerzony pojazd mechan. na kołach, gąsienicach lub półgąsienicach, uzbrojony w karabiny maszyn.; służy przede wszystkim do przewożenia piechoty pod ogniem nieprzyjaciela; 2) techn. -►przenośnik. TRANSPORTOWIEC, ogólna nazwa okrętu służącego do przewozu wojska, sprzętu wojennego, paliwa itp. TRANSPOZYCJA [łac.]: 1) mat. przestawienie miejscami dwóch elementów danego ciągu; 2) muz. przeniesienie utworu do innej tonacji. TRANSSUBSTANCJACJA [łac.], w kościele kat. doktryną o przemianie przy mszy św. substancji chleba i wina w substancję ciała i krwi Chrystusa. TRANSURANOWCE (transurany), nazwa ogólna ciężkich promieniotwórczych pierwiastków chem. otrzymanych w drodze sztucznych przemian jądrowych; rozpoczyna je neptun (Np), o liczbie atom. 93, kończy ostatni pierwiastek znany obecnie w układzie okresowym — nobel (No), o liczbie atom. 102; t. 	wchodzą w skład rodziny aktynowców (-►ziemie rzadkie). TRANS WAL, prowincja Związku Pd. Afryki; 286 050 km2; 5 242 000 mieszk. (1955); wyżyna Wysokiego Veldu obrzeżona na wsch. Górami Smoczymi, stepy i sawanny; uprawa kukurydzy i tytoniu, hodowla bydła; wielki okręg górniczy, największa w święcie produkcja złota (Johannesburg), produkcja diamentów, platyny, chromu, węgla, azbestu, miedzi, cyny, rud żelaza; stoi. Pretoria. — Zał. 1852 przez Burów jako Republika Pd.-Afrykańska; 1877—81 i 1902—07 pod panowaniem W. Brytanii; od 1910 prowincja -►Związku Południowej Afryki. TRANSWESTYTYZM [łac.], zboczenie seksualne polegające na skłonności do noszenia ubrań odmiennej płci oraz upodabniania się do niej zachowaniem. TRANZYSTOR, przyrząd półprzewodnikowy ao wzmacniania przebiegów elektr. przez oddziaływanie na oporność półprzewodnika (np. płytki germanowej) śle izolowany od świata zewnętrznego, przestrzegający nakazu ścisłego milczenia. TRAPOLA Maciej (zm. 1637), architekt wojewody krak. S. Lubomirskiego; przedstawiciel baroku; zamek i klasztor karmelitów bosych w Wiśniczu Nowym, prawdopodobnie pałac w Łańcucie. TRAPSZO, znana rodzina aktorska: 1) Anastazt Franciszek (1832—98) aktor, reżyser, dyrektor teatru; role amantów i bohaterów; wychowawca nowego pokolenia aktorów; 2) Irena T.-Chodowiecka (1868— 1955) 	i 3) Tekla T.-Krywultowa (1873—1944), córki A.; role liryczne i charakteryst.; 4) Stanisław, pseud. Stachowicz (1862—96) i 5) Marceli, pseud. Osztorp lub Miloński (1860—1921), aktorzy, synowie A.; córką Marcelego jest M. Ćwiklińska. TRASA [fr.], przebieg przestrzenny przebywanej drogi, np. t. lotu samolotu, t. podróży. TRASAT [wł.], dłużnik wekslowy, osoba, która ma zapłacić sumę z weksla. TRASEOLOGIA [fr.-gr.], dział techniki śledczej zajmujący się badaniem odcisków stóp ludzkich i zwierzęcych, kół pojazdów oraz innych śladów transportu. TRASOWANIE [fr.], wyznaczanie punktów linii charakterystycznych, np. szlaków komunikacyjnych (w terenie lub na mapie), linii obróbczych (wzdłuż których obrabia się dany przedmiot) itp. TRASZKA, tryton, Triturus — rodzaj na wpół wod- Traszka, samiec w szacie nych płazów ogoniastych godowej z rodziny jaszczurowatych; w okresie godowym samce jaskrawo ubarwione ze skórnym grzebieniem wzdłuż grzbietu i ogona; zimują na lądzie; w Polsce 4 gatunki nizinne i górskie; najpospolitsze: t. grzebieniasta (T. cristattis), t. 	zwyczajna (T. vulgaris). TRATWA, prowizoryczna płaska konstrukcja z kłód drzewnych ściągniętych linami stalowymi lub łańcuchami; służy do spławu drzewa, a także jako prowizoryczny środek lokomocji do przeprawy przez rzekę, jezioro itp. . . TRAUGUTT Romuald (1826—64), ostatni dyktator powstania 1863; ppulk. saperów wojsk ros.; w poTranzystor: 1 — płytka germanowa, 2 — styki indowe, 3 — emiter, 4 — kolektor, 5 — baza TRENIEW 995 wstaniu 1863 walczył początkowo na Polesiu; 17 X 1863 objął dyktaturą; związany poprzednio z „białymi", realizował jednak program „czerwpnych"; aresztowany 11 IV 1864, powieszony 5 VIII na stokach Cytadeli. TRAUMA [gr.], uraz; traumatología, chirurgia urazowa, dział chirurgii obejmujący leczenie urazów. TRAVELLING fang., trSwlyń], ujęcie filmowe wykonane ruchomą kamerą, która zmienia położenie w stosunku do filmowanego obiektu, tzw. jazda aparatu; rozróżniamy kilka typów t.: jazdę równoległą, Trąbka R. Traugutt najazd, odjazd itp. Zob. też panorama. TRAVEN Bruno (ur. ok. 1900), pseudonim anonimowego pisarza mieszkającego w Meksyku, piszącego w językach niem., ang. i hiszp.; pełne napięcia powieści egzot, nacechowane bezkompromisową krytyką wyzysku kapitalist i współczuciem dla wyzyskiwanych; Statek śmierci, Skarb z Sierra Mądre, Biała róża, La carreta. TRAWA -►trawy; t. morska -►morska trawa. TRAWANKOR-KOCZIN, stan w pd. Indiach; 23700 km2, 9 280 000 mieszk. (1951); stoi. Tiruanantapuram (186900 mieszk.); w części wsch. Ghaty Zach, opadające ku wybrzeżu; uprawa ryżu, orzecha kokos., herbaty, kawy; produkcja kauczuku; obszar najbogatszych złóż piasku monazytowego; przemysł lekki; rękodzielnictwo; wchodzi w skład nowo utworzonego (1956) stanu Kerala. TRAWERS [fr.]t 1) bud. belka poprzeczna, wiązar poprzeczny; 2) w turystyce wysokogórskiej pokonywanie wysokości przez podchodzenie po linii ukośnej (pod kątem) w stosunku do stoku góry; 3) w żegludze, lotnictwie: kątowe odchylenie w płaszczyźnie poziomej osi statku w stosunku do linii jego kursu (lotu). TRAWERTYN -►martwica. TRAWESTACJA [wł.], przeróbka, w szczególności żartobliwe przerobienie utworu lit. o poważnej treści, przez nadanie mu przesadnej, ośmieszającej formy, przy zachowaniu treści. TRAWIENIE, fizjol. rozkładanie substancji pokarmowych na związki prostsze, które mogą być wchłonięte do krwi; t. składa się z procesów fiz. (żucie, połykanie, ruchy przełyku, żołądka, jelit) i chem. (rozkładanie substancji wielkocząsteczkowych przez fermenty trawienne). T RA WIENIEC, abomasus, czwarta komora złożonego żołądka przeżuwaczy, a ściślej — żołądek właściwy. gdyż tylko on ma gruczoły trawienne. TRAWiONKA, rycina wykonana techniką wytrawiania kwasem rysunku na płycie metalowej, np. -►akwaforta, -►akwatinta. TRAWLER [ang., trę:lo], większy statek rybacki łowiący za pomocą włoka. TRAWY, Cramineae, bardzo liczna i gospodarczo ważna rodzina jednoliściennych roślin zielnych i drzewiastych; występują w różnych siedliskach na całej kuli ziemskiej; łodyga pusta, zwana źdźbłem, podzielona kolankami na międzywężla; liście z pochwą (obejmującą źdźbło) I blaszką, kwiaty drobne, u większości gat. obupłciowe, wiatropylne, w kioskach zebranych w kłos, kolbę lub wiechę, owoc — ziarniak; należą tu m. in. wszystkie nasze zboża. TRAZYMEŃSKIE JEZIORO, we Włoszech środk., 128 km*, głęb. 8 m; pierwotnie bezodpływowe, obecnie sztucznie odwadniane do Tybru. 217 p. n.e. zwycięstwo Hannibala nad Rzymianami. TRĄBA Mikołaj (1358—1422), arcybiskup gnieźn. od 1412; doradca Władysława Jagiełły; 1415—18 stał na czele reprezentacji Polski na soborze w Konstancji. TRĄBA W ATMOSFERZE, część chmury opuszczająca się w dól z podstawy chmury kłębiastej deszczowej w postaci kolumny lub stożka odwróconego wierzchołkiem ku dołowi; poziome wymiary trąby od 1 do 10 m (niekiedy kilkaset m); prędkość wirów w t. powietrznej dochodzi do 100 m/sek i więcej; u podstawy t. powstającej nad powierzchnią morza (t. morska) widoczny jest kłąb wodnej kurzawy, w t. powietrznej wzbija się pyl; sieje spustoszenie. TRĄBKA [wł.], instrument dęty blasz. z wentylami, o skali e — c*, barwie jasnej, metalicznej. TRĄD, lepra — przewlekła choroba zakaźna, w przebiegu której powstają rozpadające się nacieki w skórze, śluzówkach, tkance nerwowej itp., prowadzące do rozległych zniekształceń, zniszczenia tkanek, wreszcie do śmierci. Zob. też lepra (leprozorium). TRĄDZIK, schorzenie lojotokowe skóry; występuje najczęściej u ludzi młodych, w postaci grudek i krostek na twarzy i na plecach, czasem pozostawia blizny. TRĄMPCZYŃSKI Wojciech (1860—1953), polityk narodowodemokr. ; 1910—18 poseł do sejmu pruskiego i Reichstagu, członek Naczelnej Rady Ludowej, marszałek sejmu 1919—22 i senatu 1922—27. TREBBIA, pr. dopływ Padu w pn. Włoszech; 218 p. n. e. zwycięstwo Hannibala nad Rzymianami, 1799 — Suworowa nad Francuzami. TREBIZONDA -Trabzon. TREBLINKA, w., pow. sokołowski, woj. warsz., nad Treblinką; od końca 1940 hitl. obóz koncentr., w którym wymordowano ok. miliona więźniów, przeważnie Żydów; 2 VIII 1943 powstanie więźniów, którzy podpalili obóz, co położyło kres jego istnieniu. TRECENTO [treczento, wł. 300 — skr. forma 1300], określenie sztuki wł. XIV w., w początkach Odrodzenia; jej prekursorem jest Giotto di Bondone. TREDIAKOWSKI Wasilij K. (1703—69), pisarz ros., jeden z pierwszych przedstawicieli klasycyzmu ros., poeta, tłumacz i teoretyk lit., położył wielkie zasługi przy zreformowaniu ros. wiersza; poezje, przekłady. TREE [tri:] Herbert, Sir H. Beerbohm (1853—1917), aktor ang., dyr. Teatru Królewskiego w Londynie; sławny inscenizator sztuk szekspirowskich, wybitny w rolach komediowo-charakterystycznych. TREFL -►karty do gry. TREITSCHKE Heinrich von (1834—96), historyk niem., polityk i publicysta, czynny zwolennik polityki Bismarcka; Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert (Historia Niemiec w XIX w.). TREJAŻ [fr.], ażurowa ściana lub drewniana krata pokryta roślinami pnącymi; stosowany jako połączenia między słupkami -—pergoli. TREMA [łac.], zdenerwowanie przed publicznym występem. TREMBACZ Maurycy (1861—1941), nestor malarzy żyd. w Polsce; uczeń W. Gersona; głównie malarstwo portret, i rodzaj, oraz tematy ze St. Testamentu; Cymbalista, Koncert Jankiela, Rabbi, Dobry Samarytanin. TREMBECKI Stanisław (1739—1812), poeta nadworny Stanisława Augusta; szambelan i sekretarz królewski; racjonalista i libertyn; bajki, poematy, satyry, ody i listy poetyckie odznaczające się mistrzostwem stylu, nie zawsze jednak wolne od panegiryzmu; Powązki, Sofiówka. TREMO [fr.], duże sto-* jące lustro, często w ozdobnej ramie. TREMOLANDO, TREMOLO [wl.],muz. szybkie powtarzanie dźwięku, lub tryl w interwale szerszym od sekundy; w śpiewie drżenie (nadmierne) głosu. TREMOR [łac.], drżenie mięśni; występuje w niektórych schorzeniach nerwowych. TREN [gr.] : 1) lit. utwór liryczny (pieśń żałobna) opiewający osobę zmarłą; 2) [fr.], przedłużenie sukni damskiej, wlokąca się część materii; 3) dawna nazwa taborów wojskowych. TRENCZYN (Trenćin), m. przemysł, w Czechoslo(Słowacja); 22 400 mieszk. (1955); zamek i kow.; przemysł metal., wełn., odzież, i spoż. TRENER [ang.]j nauczyciel sportu prowadzący i przygotowujący zawodników do zawodów. THE NIE W Konstantin A. (1878—1945), pisarz ros.» S. Trembecki 63' TRENING prozaik i dramaturg; w pierwszym okresie twórczości pisze opowiadania i szkice z życia wsi ukr., po rewolucji przechodzi do dramaturgii; sztuki na tematy rewol. Lubow Jarowaja, Na brzegu Newy. TRENING [ang.], systematyczne ćwiczenia w celu uzyskania maksymalnej sprawności w uprawianej dysscyplinie sportu. TRENT, rz. we wsch. Anglii; dl. 274 km, źródła w G. Pennińskich, wpada lejkowatym ujściem do zat. Humber; żeglowna 131 km. TRENTINO — ALTO ADIGE -»Trydent i Górna Adyga. TRENTO -Trydent. TRENTOWSKI Bronisław (1808—69), filozof; uczestnik powstania listopadowego, potem przebywał za granicą. W pracach filozof, usiłował stworzyć system poi. filozofii nar.; ogłosił m. in.: Chowanna (pedagogika), Myśiini (logika), Panteon wiedzy ludzkiej. TREPAK, b. żywy ros. taniec lud. w takcie dwudzielnym. TREPANACJA [gr.], operacyjne otwarcie jamy kostnej, głównie jamy czaszki, za pomocą przyrządów wiercących (trepany) i tnących (piłki). TREPANG, potrawa chińska z wędzonych i suszonych strzykw (głównie Holothuria edulis). TRESURA [fr.], ćwiczenie zwierzęcia w wykonywaniu określonych czynności. TRETER Mieczysław (1883—1943), historyk i krytyk sztuki; prace i artykuły z zakresu sztuki poi. XIX i XX w.; Typy ludowe Franciszka Tępy, Nowsze malarstwo polskie w Galerii Miejskiej we Lwowie, Zadania i przedmiot estetyki; redaktor czasopism nauk. („Lud“, „Nauka i Sztuka“, „Sztuki Piękne“). TRETIAK: 1) Józef (1841—1925), historyk literatury, prof. Uniw. Jag.; Mickiewicz w Wilnie i Kownie, Juliusz Słowacki, Mickiewicz i Puszkin; 2) Andiizej (1886—1944), historyk literatury ang., rozstrzelany przez hitlerowców w czasie powstania warsz.; Literatura angielska w okresie romantyzmu, przekłady Szekspira. TRETIAKOW Piotr N. (ur. 1909), archeolog radź.; badacz Słowiańszczyzny staroż. i wczesnośredniow. TRETIAKOWSKA GALERIA w Moskwie, największy zbiór obrazów malarzy ros. zapoczątkowany 1856 przez Pawła M. Tretiakowa (1832—98); przekazany 1892 w darze Moskwie, 1918 nazwany G. T.; dzieła dawnej sztuki ros. oraz obrazy malarzy XIX w., zwłaszcza —pieriedwiżników. TREUGA DE1 [łac. pokój boży], ustanowiony w XI w. przez kościół pod groźbą kar kościelnych zakaz starć zbrojnych od środy wieczór do poniedziałku rano oraz w okresie adwentu i wielkiego postu; łącznie 230 dni w roku. TREVANO Giovanni (?—1636), architekt wł.; przeszczepił do Krakowa wzory rzym. architektury wczesnobarok.; kościół św. Piotra i Pawła, przebudowa kościoła św. Marcina, prace na Wawelu. TREVIRANUS Gottfried (ur. 1891), polityk niem. konserwatysta, 1930—32 minister Rzeszy; wystąpił z napastliwym przemówieniem rewizjonistycznym, wywołując w Polsce powszechne oburzenie (składki na łódź podwodną „Odpowiedź Treviranusowi“), 1933—48 na emigracji. TREVISO, m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska); 67 000 mieszk. (1954); przemysł bawełn., maszynowy. TREWIR (Trier), m. w NRF (Nadrenia — Palatynat); 88 000 mieszk. (1956); najstarsze obok Augsburga m. Niemiec, liczne zabytki z czasów rzym. (Porta Nigra, amfiteatr, termy), katedra z XIII w. i in.; przemysł: skórz., włókien., maszyn.; miejsce ur. K. 	Marksa. — III—V w. rezydencja cesarza, od III w. biskupstwo, od X do końca XVIII w. arcybiskupstwo, od XIII w. również księstwo duchowne; arcybiskupi T. byli elektorami Rzeszy; 1815—1945 należał do Prus. TRĘBACZ, Stentor, rodzaj z typu orzęsków, dl. do 2 mm; ciało w kształcie szerokiej, prostej trąby z zamkniętym wylotem; przytwierdzają się cienkim końcem do podłoża, mogą jednak odrywać się i pływać swobodnie; niektóre gatunki barwne (niebieskie, zielone). TKĘDOWNIK, Scrophularia, trująca bylina z rodziny trędownikowatych rzędu rurkokwiatowców; obszary umiarkowane półkuli pn.; liście jajowate lub sercowate, brzegiem pilkowane, kwiaty wargowe, czerwonobrunatne; pospolity na niżu. TRĘDOWNIKOWATE, Scrovhulariaceae, rodzina roślin zielnych lub drzew z klasy dwuliściennych zroslopłatkowych; kwiaty barwne, przeważnie owadopylne, niektóre (tropik.) zapylane przez kolibry; owoc — torebka lub jagoda; należy tu wiele naszych roślin polnych, ruderalnych, a także pólpasożyty i pa- 996 sożyty; np. dziewanna, przełącznik, trędownik, naparstnica, świetliki, luskiewnik. TRI, związek organiczny, trójchloroetylen; doskonały rozpuszczalnik tłuszczów i żywic, stosowany do wywabiania plam i czyszczenia na sucho. TRIALIZM [łac.], w polityce połączenie trzech autonomicznych równoprawnych państw w jedną całość pod berłem wspólnego monarchy; w końcu XIX i na pocz. XX w. koncepcja przekształcenia dualistycznej monarchii Habsburgów (Austro-Węgier) w trójczłonową; członem trzecim miał być jeden ze słowiańskich krajów Austro-Węgier (Galicja, Czechy, Chorw&cj &) • TRIANGULACJA [łac.], prace przy pomiarach terenu polegające na projektowaniu łańcuchów i sieci trójkątów, budowie wież lub —sygnałów pomiarowych w wierzchołkach trójkątów, pomiarze wszystkich kątów i niektórych boków (baz) oraz obliczaniu współrzędnych punktów terenowych. TRIANGUŁ —trójkąt. TRIANON [fr. trianą], dwa pawilony w parku wersalskim: 1) Grand [gr$] T. (Wielki T.) wybudowany 1686—87 przez J. M. Mansarta dla pani de Maintenon; 2) Petit [pti] T. (Mały T.) wzniesiony 1762—66 przez A. J. Gabriela dla pani Dubarry; później na nowo dekorowany dla Marii Antoniny; 4 VI 1920 w Wielkim T. traktat pokojowy między państwami Ententy i Węgrami. TRIAS [gr.], pierwszy okres ery mezozoicznej. Zob. też stratygrafia (tabela). TRIBOLUMINESCENCJA —luminescencja. TRIBUS [łac.], w staroż. Rzymie: 1) plemię — w okresie królewskim obejmowało i/s obywateli; dzieliło się na 10 kurii, a każda z nich na 10 rodów; 2) nazwa jednostki teryt. (t. miejskie i wiejskie); ilość ich w miarę rozwoju Rzymu wzrosła do 35; wg t. ludność zbierała się na zgromadzenia (komicja tribusowe). TRICK [ang., tryk], sztuczka, chwyt. TRIEPOW Dmitrij F. (1855—1906), ros. generał i reakc. polityk; jako generał-gubemator Petersburga tłumił rewolucję 1905; inicjator pogromów. TRIER [fr.], tryjer — maszyna do czyszczenia ziarna; oddziela domieszki, zanieczyszczenia itp. elementy różniące się od ziarna długością. TRIERA —trójrzędowiec. TRIEST (Trieste), m. we Włoszech (prow. Friuli — Wenecja Julijska), nad pn. Adriatykiem; 271000 mieszk. (1951); ważny port i ośrodek handl.; uniwersytet, akademia morska, obserwatorium astronomiczne; stocznie; przemysł: metalurg., maszyn., chem., rafinerie ropy naft. — Od 1382 do 1919 należał T. przeważnie do Austrii, następnie do Włoch; po II wojnie świat, w latach 1945—54 T. wraz z okręgiem o pow. 720 km* i 360 000 mieszk. stanowił Wolne Miasto, okupowane częściowo (strefa A) przez wojska anglo-amer., częściowo (strefa B) przez jugosłow.; w 1954 strefa A rolno-spożywczy. TRlKLINIUM (triclinium), w staroż. Rzymie: 1) 3-osobowe sofy przy stole jadalnym, ustawiane w kształcie podkowy; 2) jadalnia. TRIKREZOL —krezole. TRINIDAD, wyspa na M. Karaibskim; posiadłość bryt., wchodzi w skład Federacji Karaibskiej; 4828 km*. 645 000 mieszk. (1953); na pn. górzysta, klimat suchy, ciepły, na pd. nizinna, klimat gorący, wilgotny; wydobycie ropy naft (3,4 min t 1954), asfaltu, gazu ziemnego; wielkie plantacje trzciny cukr., kakao, palmy kokos.; stoi. i gł. port Port of Spain; eksport cukru, rumu, kakao, asfaltu. TRINITARIANIZM —unitarianizm. TRIO [wł.]: I) zespół muz. złożony z 3 instrumentalistów (w muzyce wok. tercet); 2) utwór na taki zespól; 3) w 3-częściowych utworach, zwłaszcza tanecznych (menuet, scherzo, marsz itp.), część środkowa, kontrastująca ze skrajnymi, ongi wykonywana przez 3 instrumenty; t. smyczkowe, skrzypce, al i.n.nj 997 tówka i wiolonczela; t. fortepianowe, skrzypce, wiolonczela i fortepian. Zob. też sonata (triowa). TRIODA -»-lampa elektronowa. TRIOLA [wł.], muz. figura rytm. powstała na skutek wyjątkowego podziału dwudzielnej jed- “ nostki rytmicznej na 3 równe Triola części. TRIOLET [triolę] Elsa (ur. 1897), pisarka fr. pochodzenia rosyjskiego, żona L. Aragona; komunistka; opowiadania o Ruchu Oporu Kochankowie z Awinionu, powieść Upiory pod bronią. TRIOLET [fr.], strofa 8-wierszowa, w której wiersz pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi występuje ponownie jako ostatni; budowa oparta na dwóch przeplatających się rymach w układzie: abaaabab. TR1PLOID, osobnik posiadający w jądrach komórek trzykrotnie większą liczbę chromosomów niż normalna dla danej jednostki systematycznej. Zob. też poliploid. TRI POLIS —Tarablus. TRIPURA, terytorium feder. w pn.-wsch. Indiach utworzone w 1956; 10 442 km*, 639 000 mieszk. (1956), muzułmanie 25°/*; stoi. Agartala; pagórkowata wyżyna; uprawy zwrotnikowe. TRIREMA -»-trójrzędowiec. TRISTAN DA CUNHA [da kynia], grupa wysp wulkan, w pd. części Oc. Atlantyckiego; trzy mało niezamieszkane wyspy: Gough, Inaccessible, Nightingale i gł. wyspa T. da C.; 98 km*, 300 mieszk. (1953); uprawa ziemniaków, hod. bydła, rybołówstwo; 1506 T. da C. odkryte przez Portugalczyków, od 1816 bryt. TRIUMF [łac.]: 1) w staroż. Rzymie najwyższe wyróżnienie naczelnego wodza po zwycięskim zakończeniu wojny: wódz wjeżdżał do Rzymu w otoczeniu wojska i w uroczystym pochodzie udawał się na Kapitol. gdzie składał ofiary; 2) potocznie: zwycięstwo, radość z odniesionego zwycięstwa, wielkie osiągnięcie. TRIUMW1RAT [łac., związek 3 mężów], w staroż. Rzymie układ zawarty w 60 p. n. e. przez 3 wpływowych rywali polit.: Cezara, Pompejusza i Krassusa, w celu wspólnego opanowania władzy w państwie wbrew senatowi (I t.); w 43 p. n. e. w tych samych celach II t. zawarli: Oktawian, Antoniusz i Lepidus. TRIVIUM [łac.]: 1) niższy szczebel nauki szkolnej w szkołach średniow. składający się z trzech „sztuk“: gramatyki, retoryki i dialektyki; wraz z quadrivium tworzvio tzw siedem sztuk wyzwolonych (septem artes liberales); 2) szkoła, w której te nauki wykładano. TROAKAR —trójgraniec. TROCHEJ [gr.], w wersyfikacji antycznej stopa złożona z sylaby długiej i krótkiej (—w); w wersyfikacji polskiej stopa złożona z sylaby akcentowanej i nieakcentowanej (J_—); w prozodii zestrój akcent, składający się z sylaby akcentowanej i nieakcentowanej. TROCHOFORA -»-wieloszczety. TROCHU [troszty] Louis Jules (1815—96), generał fr.; 1870 na czele rządu Obrony Narodowej. TROCINIARKA CZERWICĄ, Cossus cossus, bardzo duży, szary motyl nocny; wielka różowo-czarna gąsienica żyje w drzewie, gdzie wygryza duże i długie chodniki; poważny szkodnik. TROCKI Lew, właśc. Bronstein (1879—1940), polityk; do 1917 należał bądź do odłamu mieńszewickiego SDPRR, bądź zajmował stanowisko centrystowskie między skrzydłem mieńszewickim i bolszewickim; od Rewolucji Październikowej działał w szeregach partii bolszewickiej, zajmując szereg kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych; 1927 wykluczony z partii za działalność frakcyjną, 1929 wydalony z ZSRR; przebywając za granicą prowadził rozbijacką działalność w międzynar. ruchu komunist. opierając się na swych zwolennikach — „trockistach“ (próba utworzenia IV Międzynarodówki) oraz inspirował poczynania antypartyjne i antypaństwowe na terenie ZSRR; autor szeregu publikacji; zespół poglądów Trockiego, tzw. trockizm, wychodzący z założenia negującego możliwość zbudowania socjalizmu w jednym kraju i wysuwający hasło tzw. rewolucji permanentnej, jest zaprzeczeniem leninizmu. Zginął od kuli zamachowca w Meksyku. TROC, Salmo trutta, ryba z rodziny łososiowatych; żyje w Bałtyku, M. Północnym, u wybrzeży Europy w Atlantyku oraz M. Arktycznym; dł. ok. 1 m, waga ok. 12 kg; na tarło wchodzi do rzek, skąd młode spływają na żerowisko do morza; mięso b. cenne. TROFEUM [gr.-łac.]: 1) u staroż. Greków pomnik w formie słupa z nałożoną na niego zbroją nieprzyjaciela, stawiany na miejscu odniesionego zwycięstwa; Rzymianie wznosili pomniki trwale (łuki, kolumny); TRON 2) Iow. użytkowa lub pamiątkowa (rogi, kły) zdobycz myśliwego; trofea, zdobycz wojenna; przen. materialne pamiątki odniesionych (w różnych dziedzinach) sukcesów. TROFIKA [gr.], żywienie, zespół procesów fizjol. zapewniających tkankom normalną czynność oraz zachowanie właściwości biol. i fizykochem.; gł. rolę w t. odgrywa układ nerwowy; troficzny, odżywiający. .! TROJA, Iłion, Ilium — gł. m. w Troadzie (Azja Mn.); teren wojny opisanej przez Homera w Iliadzie; wykopaliska (-»-H. Schliemann) na wzgórzu Hissarlik. TROJAK: 1) moneta staropol. w XVI—XVII w. srebrna, od XVIII w. miedziana, wartości 3 groszy; 2) muz. lud. taniec $1. tańczony przez 3 osoby; pierwsza część tańca wolna, w takcie trójdzielnym, druga szybsza, w takcie dwudzielnym. TROJANEK -»-przylaszczka. TROJDEN: 1) T., w. książę litew. 1270—82; walczył z Krzyżakami; pustoszył kilkakrotnie Podlasie. Mazowsze, Lubelskie; rozgromiony przez Leszka Białego; 2) T., książę czerski 1313—41, z Piastów mazow., syn Bolesława i Zofii, córki T. litew.; panował w Czersku, Warce i Warszawie; 1329 uznał się hołdownikiem Władysława Łokietka. TROJEŚĆ, Asclepias, krótko owłosiona bylina z rodziny trojeściowatych, do 1,5 m wys ; pochodzi z Am. Pn.; liście eliptyczne, kwiaty czerwone, o silnej, przyjemnej woni; dawniej uprawiana, dziś — chwast; lecznicza i trująca. TROKI (litew. Trakai), m. na Litwie, nad Jez. Trockim, koło Wilna; zapewne do I poi. XIV w. stolica W. Księstwa Litewskiego. TROLEJBUS [ang.], bezszynowy pojazd komunikacji miejskiej o napędzie elektrycznym, pobierający energię z dwuprzewodowej sieci napowietrznej za pomocą odbieraków prądu; pierwsze t. wprowadzono 1910 w Anglii. Trolejbus TROLLHATTAN [trolhettan], m. przemysł, w zach. Szwecji; 28 400 mieszk. (1955); elektrownia wodna; hutnictwo miedzi, fabr. silników lotn., produkcja nawozów sztucznych. TROLLOPE [trolap] Anthony (1815—82), pisarz ang., przedstawiciel epoki wiktoriańskiej, rozmiłowany w krajobrazie i ludziach Anglii; The Warden (Dozorca), Barchester Tower, cyk! powieści ze środowiska parlamentu. TROMBINA [gr.], enzym powodujący przemianę fibrynogenu na fibrynę przy krzepnięciu krwi; we krwi występuje w postaci nieczynnej jako protrombina, która jest aktywowana dopiero przez trombokinazę, enzym wyzwalający się z uszkodzonych płytek TROMBITA [wł.], instrument dęty w rodzaju długiej trąby, używany w górach.przez pasterzy do sygnalizacyjnego porozumiewania się. TROMBOCYTY -płytki krwi. TROMBOKINAZA (tromboplastyna) —trombina. TROMPA [fr.], małe sklepienie narożne składające się z łuków coraz bardziej występujących z lica muru; cztery trompy w narożnikach górnych kwadratowego pomieszczenia stanowią . przejście do planu ośmioboku, który może stanowić podstawę kopuły. To samo przejście można osiągnąć za pomocą —żagielków. TROMŚtł [trymsd], m. i port w pn. Norwegii; 10 	800 mieszk. (1954); siedziba biskupstwa protest.; obserwatorium geofiz., muzeum; baza rybołówstwa mor.; przemysł rybny (olej), stoczniowy. TRON [gr.], ozdobny fotel stojący zwykle na podwyższeniu pod baldachimem, honorowe miejsce moTrompy  TRONDHEIM narchy oraz dostojników świeckich i kość. (biskupi, papieski) TRONDHEIM [trynheim], m. i port w środk. Norwegii, nad fiordem Trondheim; 58 600 mieszk. (1954); wspaniała katedra (XI—XII w.), siedziba najstarszego w Norwegii biskupstwa; politechnika, biblioteki, muzeum rybackie; baza rybołówstwa mor.; przemysł: maszyn., stoczn.. rybny, drzewny. W średniowieczu i w latach 1930/31 zwane Nidaros. Tabl. 33. TROP: 1) Iow. ślad zwierzyny; tropienie, poszukiwanie zwierzyny na podstawie tropów; 2) [gr.] lit. znaczenie przenośne słowa tworzące zwrot. Zob. też przenośnia, zamiennia, przerzutnia. TROPIKALNE CHOROBY, właściwe dla strefy podzwrotnik. choroby wywoływane przez klimat, zarazki, pasożyty oraz jady roślinne i zwierzęce; np. żółta febra, śpiączka, trąd, czerwonka pełzakowa; przenoszone są czasami do krajów o klimacie umiark., przeważnie w związku z transportem morskim. TROPIZMY [gr.], biol. wrodzona zdolność orgahizmów żywych (roślin i- niższych zwierząt) do wykonywania ruchów w określonym kierunku pod wpływem podniet fizycznych, rozróżniamy t. dodatnie (ruchy w kierunku do źródła podniety) i t. ujemne (ruchy w kierunku od źródła podniety); f o to tropi zm, t. pod wpływem światła (słonecznego — heliotropizm); u roślin objawia się wyginaniem się ku światłu (f. dodatni) lub odginaniem od światła (f. ujemny) i jest spowodowany szybszym transportem -»-auksyn (subst. wzrostowych) od nieoświetlonej strony rośliny, wskutek czego wygina się ona w stronę przeciwną; geotropizm, t. pod wpływem siły przyciągania ziemskiego; np. korzeń wykazuje g. dodatni' (rośnie do dołu), a łodyga g. ujemny (rośnie w górę); hydrotropizm, reagowanie na wodę, np. korzeni roślin; chemotropizm, reagowanie na określone substancje chem.; termotropizm, ruch zależny od kierunku źródła ciepła; tropizmy u roślin zw. są również ruchami wzrostowymi. Zob. też nastie. TRÓFOPAUZA [gr.], warstwa graniczna między —troposferą i —stratosferą o grubości ok. 1 km; w okolicach biegunów zalega na wysokości 8 do 9 km, w umiarkowanych szer. geogr. — 10 do 12 km, a około równika 17 do 19 km. TROPOSFERA [gr.], warstwa powietrza od powierzchni Ziemi do wysokości od 8 km (nad biegunami) do 17 km (nad równikiem); temperatura t. obniża się wraz z wysokością; w t. zachodzi większość zjawisk atmosferycznych. TROPOWCE, psy o szczególnych uzdolnieniach do tropienia zwierzyny po śladach; należą do nich wyżły kontvnentalne, a także cocker- i springer-spaniele. TROSTYT, składnik strukturalny stali obrobionych cieplnie; mieszanina b. drobnych kryształków ferrytu i cementytu. TROTYL, trójnitrotoluen (TNT), związek org. otrzymywany w postaci żółtych łusek w wyniku nitrowania toluenu; kruszący materiał wybuchowy stosowany w górnictwie oraz do napełniania pocisków artyler., bomb lotn., min itd. TROTZ Abraham Michał (ok. 1689—1769), slownikarz polski; warszawianin, nauczyciel jęz. poi. w uniwersytecie lipskim. Napisał Dykcjonarz francusko-polsko-niemiecki, wyd. Bibliotheca polonica poetica (Polska biblioteka poetycka). TROYES [trua], m we wsch. Francji (Szampania); 58 800 mieszk. ’(15)54); ośrodek adm.; katedra i budowle średniow.; przemysł trykotarski (20 tys. robotników). TR6JAZOTAN GLICERYNY -«-nitrogliceryna. TRÓJBÓJ, wielobój lekkoatlet. złożony z trzech konkurencji: biegu, skoku w dal lub wzwyż, rzutu dyskiem, oszczepem lub pchnięcia kulą; wyniki konkurencji obliczane w punktach sumuje się. TROJDZWIĘK, akord zbudowany z 3 dźwięków: prymy (podstawa), tercji, kwinty; t. zbudowany na dźwiękach skali durowej zwie się durowym lub wielkim (np. c-e-g), skali mollowej — mollowym lub małym (c-es-g). TRÓJGRANIEC, troakar — narzędzie chirurg., gruba igła z ostro zakończoną zatyczką; służy do nakłuwania i opróżniania jam ciała z patologicznej wydZ TRÓJKĄT: 1) geom. część płaszczyzny ograniczona trzema odcinkami (bokami trójkąta); t. prostokątny, którego jeden z kątów = 90°; t. równoboczny, którego wszystkie boki są równe; t. równoramienny. którego dwa boki są równe; t. sferyczny, część powierzchni kuli ograniczona lukami AB. BC,’ CA -«-kół wielkich; własnościami i rozwiązywaniem t. s. zajmuje się trygonometria sferyczna; 2) elektr. -«-połączenia elektryczne; 3) w kolejnictwie t. obrotowy, najprostsze urządzenie do zmiany kie- 99» runku ruchu parowozów, wagonów; składa się z trzech odcinków toru ułożonych w kształcie trójkąta i połączonych ze sobą rozjazdami; 4) muz. triangiel, trianguł — w postaci pręta stalowego zgiętego w t., wydającego metaliczny dźwięk przy uderzaniu stalową pałeczką. Trójnik Triangiel TRÓJLOJALIZM, kierunek polit., silny po 1864 wśród poi. klas posiadających; głosił ugodę i lojalność wobec 3 zaborców za cenę niewielkich ekonomicznych i kulturalnych ustępstw z ich strony. TROJLUFKA -«-dryling. TROJMECZ, zawody w jednej konkurencji pomiędzy trzema drużynami. TRÓJMIAN KWADRATOWY jednej zmiennej, funkcja o postaci a*2 + bx + c, gdzie o ^ 0; równanie o postaci o*2 + bx + c = 0 nazywa się równaniem kwadratowym. TRÓJMORSKI WIERCH, jeden ze szczytów w masywie Snieżnika; wys. 1145 m; na jego wierzchołku zbiegają się granice dorzeczy Odry, Łaby i Dunaju. TRÓJNIK, element przewodu rurowego, kształtka stosowana w instalacjach wodociągowych, centralnego Ogrzewania, gazowych itp.; umożliwia wykonanie odgałęzienia jednostronnego. TRÓJNITROFENOL -pikrynowy kwas. TRÓJNÓG, sprzęt o trzech nogach, w starożytności używany do palenia kadzidła, pod lampki oliwne, oa okresu Renesansu jako podstawa pod naczynia (np. pod wazon), jako stolik, stołek itp. TRÓJPOŁÓWKA, sposób uprawy gleby; obszar ziemi uprawnej dzielono na trzy działki, tzw. „pola“; na pierwszym polu siano oziminę, na drugim zboże jare, a trzecie pozostawiano ugorem; co roku na danym polu kolejno zmieniano rodzaj rośliny, a więc raz na trzy lata pole odpoczywało (ugorowało); ozimina następowała zaws2e po ugorze. TRÓJPOROZUMIENIE -Ententa. TROJPRZYMIERZE, układ zawarty 1882 pomiędzy Niemcami, Austro-Węgrami i Włochami, gwarantujący wzajemną pomoc zbrojną w razie napaści na jednego z kontrahentów; rozpadł się w czasie I wojny świat, po przystąpieniu Włoch do Ententy (maj 1915). TRÓJ RZĘDO WIEC, ożaglowana antyczna galera grecka (triera) lub rzymska (trirema) posiadająca na każdej burcie trzy rzędy wioślarzy zwanych talamitami, tranitami, zygitami. TRÓJSKOSNY -krystalograficzne układy. TROJŚCIAN, kąt wielościenny o trzech ścianach AS1A2, AS2A3, AS1A3. TRÓJWYMIAROWY FILM —stereoskopowy film. TRUBADURZY [fr.J, w jednej osobie poeci, kompozytorzy i śpiewacy prowansalscy (pd. Francja) w XII— XIII w., uprawiający na dworach pieśni o tematyce rycerskiej i miłosnej; w pn. Francji — truwerzy. Zob. też minstrele, minnesanger. TRUBAR Primoż (1508—86), sloweń. działacz reformacji; jego przekład Biblii wywarł decydujący wpływ na rozwój słoweń. języka literackiego. TRUCHT [niem.] powolny kłus o krótkim kroku. TRUDOWICY [ros. trudowiki od Trudowaja Gruppa — Grupa Pracy], ros. stronnictwo drobnomieszcz.-demokr., odłam ludowców; powstało 1906 spośród posłów do I Dumy; t. wypowiadali się za demokratyzacją ustroju, radykalną reformą rolną i równym podziałem ziemi na podstawie lokalnie ustalanych norm pracy (trudowoj normy), skąd nazwa grupy; 1917 zjednoczyli się z lud. socjalistami, zwalczali rewolucję ALNA, Tuber brumale, grzyb z klasy Trójścian październikową. 
TRUFLA JAD  999 workowców; jadalne czarnobrązowe owocniki o aromatycznym zapachu, kształtu bulwkowatego; Włochy, Trufla jadalna: A — owocnik w przekroju, B — fragment owocnika (widoczne worki z zarodnikami) Francja, pd. Niemcy; rośnie w ziemi, w lasach, pod butwiejącymi liśćmi (rys.); w Polsce występuje jedynie niejadalna t. rzekoma —tęgoskór pospolity. TRUIZM [ang.], prawda oczywista, powszechnie znana. TRUMAN [tryimon] Harry (ur. 1884), polityk amer., członek partii demokrat., od 1944 wiceprezydent, po śmierci Roosevelta prezydent USA do 1953, uczestnik konferencji poczdamskiej 1945, rzecznik tzw. doktryny T., planu Marshalla i paktu pn.atlantyckiego. TRUMANA DOKTRYNA, ogłoszony w orędziu prez. Trumana do Kongresu z 12 III 1947 nowy program por lityki.zagr. USA; pod hasłem udzielenia pomocy narodom zagrożonym przez komunizm zapoczątkował interwencyjną politykę USA; w szczególności T. zażądał wówczas 400 min doi. na wojsk, i ekon. pomoc dla Grecji i Turcji. TRUMBIC Antę (1864—1938), polityk chorwac., jeden z twórców król. Jugosławii i pierwszy min. spraw zagr. (1918—20). TRUNGBO (Annam), prow. dawnych Indochin, obecnie na granicy Wietnamskiej Rep. Dem. i Wietnamu Pd.; 57 000 km*, ok. 7 000 000 mieszk.; gł. m. Hue (140000 mieszk.); w większości górzysty (Góry Annamskie); na nielicznych równinach uprawa ryżu, bawełny; rybołówstwo na wybrzeżu M. Pd.-Chińskiego. TRUPA [fr.J, zespól artystyczny teatru, cyrku. TRUPIA GŁÓWKA, Acherontia atropos, duży motyl nocny z rodziny zawisaków; na tułowiu ma rysunek przypominający nieco czaszkę człowieka. Tabl. IX. TRUPI JAD, mieszanina związków organicznych powstających przy rozkładzie zwłok; zawiera składniki b. silnie trujące, np. kadawerynę. TRUSIEWICZ Stanisław, pseud. Zalewski (1869— 1918), działacz socjalist., publicysta; 1900 jeden z założycieli SDKPiL i red. .Przeglądu Robotniczego“. TRUSKAWKI -«-poziomka. TRUSKOLASKA Agnieszka Marianna (1775—1831), znakomita aktorka sceny poi. w czasach stanisławowskich i Ks. Warszawskiego; scenę opuściła w 1811. TRUSO, VIII—IX w. normańska faktoria handl. i prus. osada nad jez. Druźno, w pobliżu póżn. Elbląga. TRUST [ang., trast], forma monopolu kapitalistycznego; poszczególne przedsiębiorstwa wchodzące w skład t. tracą samodzielność gospodarczą i podlegają przedsiębiorstwu nadrzędnemu (kontrolującemu); t. składa się zazwyczaj z przedsiębiorstw skooperowanych i współzależnych produkcyjnie. TRUTEŃ, samiec -«-pszczoły. TRUTÓWKA, robotnica pszczół, której niedorozwinięte jajniki zaczynają funkcjonować i wytwarzają jaja; pojawienie się w rodzinie pszczelej trutówek jest następstwem braku matki; z jaj składanych przez Ł powstają.wyłącznie trutnie, TRUWERZY -«-trubadurzy. TRYBOWANIE —repusowanie. „TRYBUNA LUDÓW“, La Tribune des Peuples — rewol.-demokr. pismo w jęz. fr., Paryż (1848—49); propagowało idee międzynar. solidarności ludów w walce o wyżwolenie nar. i społ.; red. Adam Mickiewicz. „TRYBUNA LUDU", organ KC PZPR, dziennik wyd. w Warszawie; powstał 1948 z połączenia „Głosu Ludu“, organu PPR, i „Robotnika“, organu PPS. TRYBUNAŁ [łac.], sąd; T. Haski, sąd międzynar. z siedzibą w Hadze, powołany do rozpatrywania sporów między państwami, od 1922 istniał pod nazwą: Stały T. Sprawiedliwości Międzynarodowej, a od 1946 jako Międzynarodowy T. Sprawiedliwości; składa się z 15 sędziów wybieranych przez Radę Bezpieczeństwa i zatwierdzanych przez Zgromadzenie Ogólne NZ; t. konstytucyjny, specjalny organ sądowy powołany do badania zgodności ustaw z konstytucją; T. N arodowy Najwyższy, w Polsce specjalny sąd orze1- TRYN1TARZE kający przy udziale ławników ludowych w sprawach 0 przestępstwa faszystowsko-hitlerowskie (1946—48); t. norymberski i tokijski, międzynarodowe sądy wojskowe powołane 1945 do osądzenia głównych zbrodniarzy wojennych Niemiec i Japonii; T. Skarbowy Radomski, w Polsce XVII i XVIII w. organ wykonujący sądownictwo w sprawach skarbowych, urzędujący w Radomiu; T. Stanu, w Polsce międzywojennej specjalny organ sądowy powołany do badania spraw członków rządu postawionych w stan oskarżenia przez Sejm za działalność niezgodną z konstytucją. TRYBUNAŁ KORONNY, najwyższy apelacyjny sąd szlachecki utworzony 1578 dla Korony; składał się z 33 członków wybieranych na sejmikach tzw. deputackich w liczbie 27 członków spośród szlachty i 6 duchownych; na czele stał obieralny marszałek; T. Ksądził na przemian w Piotrkowie i Lublinie; 15S1 utworzono podobny trybunał dla Litwy zbierający się kolejno w Wilnie, Nowogródku lub Mińsku. „TRYBUNA ROBOTNICZA“, pismo codzienne, wychodzi od 1945 w Katowicach; organ Komitetu Woj. PZPR. TRYBUN LUDOWY, w staroż. Rzymie urzędnik, który bronił interesów plebsu; urząd powstał w 494/3 p. n. e. w czasie pierwszych walk plebejuszy z patrycjuszami. Uprawnienia t. 1.: nietykalność osobista, prawo veta w stosunku do decyzji urzędników i do projektów ustaw w senacie i na zgromadzeniach. TRYBY CZASOWNIKA -czasownik. TRYCHINA -włosień. TRYCHINOSKOPIA [łac.-gr.], badanie mięsa świń 1 dzików za pomocą specjalnych aparatów optycznych, umożliwiających wykrycie włośni (trychin). TRYCHINOZA —włośnica. TRYDENT (Trentó), m. w pn. Włoszech (Trydent i Górna Adyga); 65400 mieszk. (1954); budowle średniow. i renesans.; przemysł: alumin., włókien.,, drzewny. — Rzymskie Tridentum; 1815—1918 należał do Austrii, od 1919 do Włoch; trydencki sobór —sobór powszechny (trydencki). TRYDENT I GÓRNA ADYGA (Trentino — Alto Adige), dzielnica autonom. w pn. Włoszech; 13 613 km2, 750 000 mieszk. (1954), znaczna mniejszość niem.; kraina górska obejmująca pd. zbocza Alp Wsch.; rolnictwo i przemysł zgrupowane w dolinie górnej Adygi; hydroelektrownie; rudy żelaza, wolframu, złoża węgla kâm. i brun.; uzdrowiska klimatyczne; gł. m.: Trydent, Bolzano, Merano. — Należy do Włoch od 1919; przed 1947 zw. Wenecją Trydencką. TRYDYMIT, minerał; rombowa odmiana krystalicznej krzemionki; występuje w niekt. skałach wulkan. TRYGLIF [gr.j, trójwrąb — część składowa fryzu doryckiego. Zob. też porządek architektoniczny (rys.). TRYGŁAW -Trzygłów. TRYGONALNY —krystalograficzne układy. TRYGONOMETRIA [gr.j, dział matematyki zajmujący się głównie badaniem związków między bokami i kątami trójkątów płaskich (t. płaska) i sferycznych (Ł sferyczna) za pomocą funkcji trygonometrycznych. TRYGONOMETRYCZNE TABLICE, tablice wartości funkcji trygonometrycznych, w których wartości wszystkich funkcji trygonometrycznych podane są z dużą dokładnością (np. siedmiocyfrowe) dla kątów od 0 do 90° (najczęściej co 10"). Zob. też funkcja. TRYJER -trier. TRYK, baran — samiec owcy domowej. TRYL [wl.], muzyczny —ozdobnik; szybkie powtarzanie dźwięku na przemian z sąsiednim. TRYLION, milion bilionów, jedynka z 18 zerami = = 1018 (we Francji, w ZSRR,' w USA, w krajach pd. Europy i w naukach ekonom, przez t. rozumieją 1012). TRYLOBITY, Trilobita, gromada kopalnych ftawonogów morskich, występujących licznie już w kambrze, a wymarłych w permie. TRYLOGIA [gr.j, cykl trzech połączonych tematycznie utworów lit., z których każdy stanowi zamkniętą CctłoŚĆ. TRYMER [ang.]: 1) robotnik portowy wykonujący — trymowanie; 2) węflarz, najniższy stopień marynarza służy maszynowej. TRYMESTR [łac.], trzecia część roku akademickiego. TRYMOWANIE [ang.], trymerka — rozmieszczanie (np. rozsypywanie) w ładowni statku ładunków sypkich lub praca w ładowni przy ich wyładunku. TRYNITARZE, zakon założony przez św. Jana z Mathy i Feliksa z Valois we Francji (1198) dla wykupywania jeńców chrześc. z rąk muzułmanów. Trylobit  TRYPAFLAWINA TRYPAFLAWINA, związek organiczny; pomarańczowy proszek; środek bakteriobójczy, stosowany do odkażania błon śluzowych, dróg żółciowych i moczowych. TRYPANOSOMY, świdrowce, Trypanosoma — rodzaj wiciowców; pasożytują w płynach ustrojowych kręgowców; przenoszone są przez bezkręgowce ssące krew (pijawki, owady): tu należy: T. gambiense — zarazek śpiączki afrykańskiej przenoszony przez muchę tse-tse. TRYPER —rzeżączka. TRYPOLIS (Tarabulus el-Gharb), stoi. i gł. port Libii nad M. Śródziemnym (Trypolitania); 138 000 mieszk. (1954); garbarnie, fabryki tytoniu. TRYPOLITANIA -Libia. TRY POLSKA KULTURA, okresu neolit rolniczych ludów dorzecza Dniestru i pd. Dniepru; ceramika malowana, wielkie domostwa do 30 m dl. TRYPSYNA, ferment trawienny trzustki o silnym działaniu proteolitycznym, tj. rozszczepiającym białka na związki prostsze. TRYPTOFAN, aminokwas zawierający układ indolu; składnik wielu rodzajów białek; ciało stałe, rozpuszczalne w wodzie. TRYPTYK [gr.j, ołtarz trójskrzydłowy. Zob. też poliptyk. TRYSEKCJA KATA, podowolnego kąta na • ‘“i. „ TM 1 li m m Tryptyk Tryskawka dział ^ trzy równe części. Zagadnienie t. k. jest nierozwiążalne przy użyciu jedynie linijki i cyrkla, z wyjątkiem specjalnych przypadków, np. gdy kąt jest prosty. TRYSKACZ —ośli ogórek. TRYSKAWKA: 1) biol. pryskawka — pierwsza szczelina skrzelowa u ryb między tukiem szczękowym a gnykowym; u ryb cnrzęstnoszkieletowych utrzymuje się przez całe życie, zaś u większości kostnoszkieletowych zanika; 2) chem. przyrząd laboratoryjny; powietrze wdmuchiwane przez rurkę 1 powoduje wytrysk z rurki 2 cienkiego strumyka wody destylowanej. TRYSTAN I IZOLDA, bohaterowie średniow. legendy, której różne wersje zachowały się częściowo w literaturze starofr. (opracowania nowoczesne J. 	Bódiera i in.). TRYT ®H, promieniotwórczy izotop wodoru o jądrze złożonym z jednego protonu i dwóch neutronów; tryton, jądro trytu. TRYTEIZM [gr.], pogląd w chrześcijaństwie III w., utrzymujący, że w trzech osobach boskich istnieją trzy oddzielne natury, a więc trzy bóstwa; potępiony 1215 jako heretycki. TRYTON: 1) mit. gr. jeden z bogów mor. w orszaku Posejdona; przedstawiany w kształtach półludzkich, półrybich, zwykle dmący w muszlę; 2) biol. traszka; 3) 	chem. —tryt. TRZCIANKA, m., pow. pilski, woj. pozn., nad Trzcianką, 8400 mieszk. (1956); duży ośr. przemysłu drzewnego. TRZCIANO (d. Trzciana), w., pow. sztumski, woj. gdańskie; zwycięstwo 1629 Stanisława Koniecpolskiego nad Szwedami. TRZCIEL, m., pow. międzychodzki, woj. zielonog.; 2200 mieszk. (1956); plantacje wikliny, warsztaty jej obróbki. TRZCINA: 1) cukrow a, Saccharum officinarum, trawa o pełzających kłączach podobna do kukurydzy; pochodzi z trop. okolic Indii, uprawiana w wielu odmianach pod tropikami; łodygi do 2 m wys., dostarczają soku -o dużej zawartości cukru (do 20*/«); roz- Trzcina cukrowa 1000 mnaża się wegetatywnie, kwitnie b. rzadko; 2) hiszpańska —rotang; 3) pospolita, Phragmites communis, bylina z rodziny traw; grube źdźbła do 4 m wys., twarde sine blaszki liściowe i czołgające się kłącza; kwiatostan wiechowaty; tworzy zarośla przy brzegach wód, czasem występuje na polach i łąkach 0 nieprzepuszczalnym podglebiu. TRZCINIAKI, Acrocephalus, kilkunastogatunkowy rodzaj ptaków z rodziny —pokrzewek, rzędu wróblo-. watych; zamieszkują nadwodne zarośla całego świata; żywią się owadami. W Polsce: trzciniak (A. arundinaceus), zimujący w Afryce i Azji; dl. 21 cm, rozpiętość skrzydeł 29 cm; trzcinniczek (A. scirpaceus), zimujący w Afryce; dł. 13 cm, rozpiętość skrzydeł 19 cm; ponadto mniej znane łozówka-rokitniczka 1 wodniczka. TRZCINNIK, Calamagrostis, rodzaj wysokich (do 1,5 	m) wieloletnich traw; źdźbła nagie, liście lancetowate, kwiatostan wiechowaty; mokradła, wilgotne zarośla. TRZCIŃSKA-KAMIŃSKA Zofia (ur. 1880), rzeźbiarka i malarka; uprawiała malarstwo do 1919 jako członek grupy artystów „Młoda Polska“ (martwe natury, Zuzanna w kąpieli, Scena mitologiczna), od 1919 — wyłącznie rzeźbę (pomnik Kościuszki w Poznaniu, Poganka w Łazienkach, 6 płaskorzeźb w Sejmie). TRZCIŃSKI Teofil (1878—1952), teatrolog, reżyser, 1918—26 i 1929—32 dyrektor Teatru im. Słowackiego w Krakowie, także teatrów Lwowa, Wilna, Poznania. Wprowadził na scenę poi. nowocz. dramaturgię Claudela, Jewreinowa, Pirandella. Jeden z twórców „Zielonego Balonika“. TRZCIŃSKO ZDRÓJ, m. i zdrojowisko, pow. chojeński, woj. szczec., na Pojez. Myśliborskim; 2100 mieszk. (1956); źródła szczawy żelazistej i borowina; zakład zdrojowy; domy wczasowe; mury miejskie z XII w., średniow. ratusz i in. zabytki. TRZEBIATOWSKI Włodzimierz (ur. 1906), chemik, prof. Polit. Wróci., członek PAN; prace z zakresu strukturalnej chemii nieorg., rentgenografii oraz magnetochemii, badania nad strukturą stopów i mechanizmem reakcji chem. w fazie stałej. TRZEBIATÓW, m., pow. gryficki, woj. szczec., na Pobrzeżu Bałtyckim, 6800 mieszk. (1956); przemysł drzewny, spoż. i ceram. (kaflamia); szczątki obronnych murów, ratusz z XVII/XVIII w. i wiele innych zabytków. TRZEBIENIE -kastracja. TRZEBIEŻ, osiedle i port rybacki, pow. i woj. szczec., nad Zalewem Szczecińskim. TRZEBIEŻ, zabieg w gospodarstwie leśnym; polega na wycinaniu w młodych drzewostanach zahamowanych w rozwoju drzew, głównie w celu zapewnienia dostępu światła i zwiększenia przyrostu drzewostanu. TRZEBINIA, m., pow. chrzanowski, woj. krak.; ok. 6000 mieszk. (1956); duży ośr. przemysłu metalurg., tłuszcz., odzież., chem. (rafineria ropy naft.), kopalnia węgla; zabytkowe kościoły. TRZEBISKO, trzebowisko —karczowanie. TRZEBNICA, m. pow., woj. wrocł., na pn. stoku Kocich Gór; 5100 mieszk. (1956); drobne zakłady przemysłu drzewnego, spoż. i miner.; zabytkowy romańsko-gotycki kościół, jeden z najstarszych na Śląsku. TRZECIACZKA, odmiana zimnicy; charakterystyczne napady gorączki co 3 dzień. TRZECIA REPUBLIKA -Republika Francuska. TRZECIA RZESZA —Rzesza. TRZECIORZĘD, pierwszy okres ery kenozoicznej. Zob. też stratygrafia (tabela). TRZEMESZNO, m., pow. mogileński, woj. bydg.; na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej; 4400 mieszk. (1956); drobny przemysł spoż.; zabytkowy kościół z XVIII w. Jedno z najstarszych m. Wielkopolski, początki X w.; w szkole zał. 1773 kształcili się Jędrzej Śniadecki, Marian Langiewicz. TRZEWIA, narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy małej; opuszczenie t., chorobliwe obniżenie wszystkich lub niektórych trzewi wskutek nadmiernego zwiotczenia więzadeł trzewnych lub ścian jamy brzusznej; powoduje ciągnące bóle, zwłaszcza przy dłuższym staniu. TRZĘSIDŁO, Nostoc, rodzaj sinicy (glon); kolonie paciorkowatych komórek otoczone galaretowatą masą jajowatego kształtu, różnej wielkości; występuje w miejscach wilgotnych. TRZĘSIENIA ZIEMI, odczuwane na powierzchni skorupy ziemskiej wstrząsy podziemne; wywołują fale sprężyste, rozchodzące się we wszystkich kierunkach od ogniska wstrząsu. Rozróżniamy Ł z.: 1) tek to 1001 TUCHÓW n i c z n e, związane z ruchami skorupy ziemskiej; najczęstsze i najsilniejsze; występują głównie na obszarach młodych gór fałdowych (Włochy, Japonia) oraz uskokowych zaburzeń tektonicznych; 2) wulkaniczne, wywołane wybuchami wulkanów; 3) zapadliskowe, powstałe wskutek zapadania się sklepień nad pustymi przestrzeniami naturalnymi (jaskinie) lub sztucznymi (kopalnie)dwa ostatnie rodzaje mają tylko znaczenie lokalne. Silne t. z. zmieniają konfigurację powierzchni Ziemi i powodują spustoszenia. T. z. są przedmiotem badań sejsmologii. TRZMIELE, Bombinae, duże kosmate błonkówki podrzędu żądłówek, budujące w podziemnych jamach Kulkowate woskowe komórki dla wylęgu młodych; pospolite gatunki: t ziemny (Bombus terrestris), t. ogrodowy (Bombus hortuorum1). TRZMIELINA, Econymus, krzew z rodziny trzmielinowatych; gałązki cienkie, liście pojedyncze, jajowate; kwiaty zielonawe, zebrane w zwisie baldachogrona, owoc — torebka, nasiona trujące, w czerwonej osnówce; posp. na niżu w lasach i zaroślach; dostarcza -►gutaperki. TRZNADEL, Emberiza cltrinella, szaro-zielono-żólty ptak z rzędu wróblowatych; pn. i umiark. Europa i zach. Azja; dł. ok. 17—18 cm, rozpiętość skrzydeł 27—28 cm; gniazduje w zaroślach, na ziemi. TRZONOPŁETWE, kwastopłetwe, Crossopterygii — grupa ryb kostnoszkieletowych o płetwach osadzonych na ruchomych trzonkach, uważana za wymarłą w mezozoiku; w r. 1938 i latach następnych w O. Indyiy skim koło Afryki złowiono kilkanaście przedstawicieli rodzaju -+-Latimeria. TRZPIENN1KI, Siricidae, duże owady z rzędu -►blonkówek, których larwy żyją w drewnie i są szkodnikami, np. t. pospolity (Sirex gigas). TRZUSTKA, gruczoł, u człowieka dł. ok. 15 cm, grub. ok. 3 cm i położony na tylnej ścianie jamy brzusznej za żołądkiem; t. wytwarza hormon -►insulinę; wydziela do dwunastnicy -►enzymy trawienne (amylazę, lipazę, trypsynę) rozkładające białka, tłuszcze i węglowodany; zapalenie t., ostre lub przewlekłe, powstaje najczęściej jako ciężkie powikłanie schorzeń dróg żółciowych lub choroby wrzodowej; objawy: bóle w lewym podżebrzu, zaburzenia w trawieniu, niekiedy obecność w kale niestrawionych składników białkowych i tłuszczowych. TRZYCIESKI Andrzej, Tricesius (ok. 1530—84), poeta; działacz kalwiński; współautor przekładu Biblii Brzeskiej; wiersze okolicznościowe, psalmy, pieśni poi. i łac.; Epigrammatum lib. I—II, Syloarum lib. I—III. TRZYGŁOW, Trygław — mit. slow. bóg o 3 głowach (podobno symbol władzy nad niebem, ziemią i podziemiem), identyfikowany ze Swarożycem; miejsce kultu w Szczecinie i Wołyniu (Wolin). TRZY JEDNOŚCI, pojęcie z estetyki klasycznego i pseuaoklasycznego dramatu, zakładające jedność: akcji (wszystkie wątki służą jednemu, najważniejszemu), czasu (czas akcji nie może przekraczać 24 godzin) i miejsca (akcja rozgrywa się na jednym tylko terenie bez zmian dekoracji). TRZY KORONY, najwyższa partia Pienin zakończona skalistymi turniami: Okrąglicą (928 m), Ostrą Skałą i Grabczychą; u ich stóp zaczyna się najpiękniejszy odcinek (trzeci z kolei) przełomu Dunajca. Tabl. 60. TRZYKROTKA, Tradescantia, zielna roślina z rodziny kommelinowatych; Ameryka Pn.: wiotkie, długie, zwisające pędy i często barwne lub pasiaste jajowate liście; hodowana w doniczkach; łatwo rozmnaża się ją przez sadzonki pędowe umieszczane wprost w wilgotnej ziemi. TRZYNIEC (THnec), m. przemysł, w Czechosłowacji (Śląsk Cieszyński); 19 400 mieszk. (1955); stary ośr. huta., największy w CSR po okręgu ostrawskim. TRZYSZCZ, Cicindela, jeden z rodzajów pięknie ubarwionych drapieżnych, bardzo ruchliwych chrząszczy; niektóre gatunki zwane są piaskowcami. TSALDARIS: 1) Panajotis (1868—1936), prawic, polityk gr., wielokrotny minister i premier (1933—35); przyczynił się do restauracji monarchii; 2) Konstantinos (ur. 1884), polityk gr., monarchista, przywódca partii ludowej, 1947—51 kilkakrotny premier i min. spraw zagranicznych. TSE-TSE, Glossina palpalis 1 Clossina morsitans, muchówki zamieszkujące okolice równikowe Afryki; przenoszą na ludzi i zwierzęta kopytne -►trypanosomy, powodujące śpiączkę i chorobę nagana (ngana). TSIN, Chin — nazwa dynastii chiń.: zachodnia (265—317) na krótki czas zjednoczyła Chiny kończąc okres trzech królestw; wschodnia (317—419) panowała nad środkowymi i wschodnimi Chinami; późna (936—941). TSTN, Ch’in — dynastia chiń. 255—206 p. n. e.; pierwszym i najpotężniejszym jej cesarzem był Szyhuang-ti (247—210 p. n. e.), który odgrodził Chiny Wielkim Murem, wydał 213 p. n. e. edykt o spaleniu ksiąg hist.-polit., stworzył administrację centralną. TSTNG, Ch’ing — chiń. dynastia cesarska 1644— 1912, zał. przez najeźdźców mandżurskich po zdobyciu Pekinu; dynastia Ts’ing występowała przeciw utrzymywaniu stosunków handl. z Europą, co doprowadziło do „wojny opiumowej“ 1839—42; od 1865 upadek Ts’ing, uzależnienie wielu części Chin (Birmy, Annamu, Tonkinu, Turkiestanu) od państw eur.; obalenie dyn. Ts’ing 1912 zakończyło okres monarchii w Chinach trwający od XVI w. p. n. e. TUAMOTU, grupa wysp koral. (dł. 1500 km) w Polinezji, na Pacyfilai (posiadłość fr.); 915 km*, ok. 7500 mieszk.; uprawa palmy kokos.; połów pereł. TUAPSE, m. i port czarnomorski w Ros. FSRR; 35 000 mieszk. (1933); fabryka maszyn, stocznie, rafineria ropy naft.; przemysł rybny, mięsny; wywóz produktów naftowycn. TUAREGOWIE (nazwa własna Imoszagi), koczownicze plemiona zamieszku{ące pn. część Afryki i Salarę. Jęz. tamaszek grupy berSerskiej. Pismo „tifinag oparte na alfabecie starolibijskim. Zajmują się hodowlą (wielbłądy, owce, kozy), trochę uprawą ziemi (proso, pszenica). TUATARA —hatteria. TUBA [ w!.] basowa 1 kontrabasowa, instrumenty dęte blasz. z wentylami — sakshorny o najniższej skali, używane w orkiestrach symf. Zob. też nelikon, ofiklejda. TUBERKULINA [łac.], przesącz hodowli prątków gruźliczych, stosowany w celu stwierdzenia zakażenia Tuba — . (1893—1937), marszałek radź.; członek partii od 1918, czołowy uczestnik wojny domowej i dowódca frontu w wojnie poi.-radź. 1920; 1925 szef Sztabu Czerwonej Armii, od 1931 zastępca ludowego komisarza obrony, autor prac z zakresu wojskowości; 1937 bezpodstawnie oskarżony o zdradę stanu, 1957 zrehabilitowany. TUCHOLA, m. po w., woj. bydg., w Borach Tucholskich; 7300 mieszk. (1956); zakłady przemysłu drzewu, i przetw.-roln.; kościół barokowy z 1784, fragmenty murów miejskich. T. zał. ok. 1200. TUCHOLSKIE BORY, na Pojez. Pomorskim, ok. 3000 km*; w drzewostanie gł. sosna, z domieszką dębu, brzozy i osiki; ponadto największe w Polsce skupienie cisów (rez. nad iez. Mukrz); przez T. B. płynie Brda i Czarna Woda (Wda); w obrębie Borów liczne drobne jez. lodowcowe. TUCHOLSKY Kurt, pseud. T. Tiger, K. Hauser, P. Panter, I. Wróbel (1890—1935), niem. pisarz, publicysta i poeta, mistrz felietonu satyT., redagował radykalno-lewicowe pismo „Die Weltbiihne“ (wTaz z K. Ossietzkim); eseje, satyry, humor, opowiadania i wiersze; Księga pięciu szyderców; popełnił samobójstwo na wygnaniu. TUCHÓW, m., pow. tarnowski, woj. krak., na Pogórzu Karpackim, nad Białą, pr. dopływem Du TUCUMAN najca; 8300 mieszk. (1956); przemysł ceram. i przetw.-mięsny; klasycystyczny ratusz, barokowe kościoły. TUCUMAN [tukuman], m. w pn.-zach. Argentynie; 235 000 mieszk. (1953); uniwersytet; ośrodek przem. żyznej, sztucznie nawadnianej oazy (plantacje trzciny cukr.); przemysł cukrown., węzeł Kolejowy. TUCYDYDES (ok. 460 — ok. 396 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych historyków gr.; Historia wojny peloponeskiej, doprowadzona do 411 r. (brał w niej udział jako jeden z wodzów), pierwsze dzieło historyczne ujęte w sposób racjonalistyczny i pragmatyczny. TUCZ, metody żywienia i pielęgnowania zwierząt dla uzyskania różnego rodzaju żywca rzeźnego. TUCZNO, m., po w. wałecki, woj. kosz., na Pojez. Wałeckim; 1600 mieszk. (1956). TUDEH [pers. lud], demokr. i antyimperialist. partia irańska zał. 1941; 1953 zdelegalizowana.. TUDOR [tji¿:da], dynastia ang. 1485—1603; założyciel Henryk VII. TU FU (712—770), chiń. poeta obrazujący niedolę ludu; wywarł duży wpływ na literaturę chińską. Tucvdvdes TUFY WULKANICZNE, lucyayaes porowate skały powstałe przez osadzenie i scementowanie popiołów wulkan, wyrzucanych w czasie wybuchów wulkanów; stosowane niekiedy jako materiał budowlany. TUILERIES [tiiilTj], pałac król. w Paryżu; po pożarze 1871 częściowo odbudowany; ogród planowany przez Le NÓtre’a. TUJA -»-żywotnik. TUKA Vojtech (1880—1946), slowac. polityk klerykalny, germanofil; 1939—45 premier utworzonego przez Hitlera państwa słowackiego; skazany i stracony. _ TUKA, rodzaj sieci rybackiej, włokowej, ciągnionej przez 1—2 statki. TUKANY, Rhamphastidae, rodzina barwnych ptaków z rzędu dzięciołów, licząca 60 gatunków; tropikalne lasy Ameryki Pd. i Środk.; gnieżdżą się w dziuplach; mają ogromny dziób (co najmniej 1,5 raza dłuższy od głowy), bardzo lekki ze względu na gąbczastą budowę jego szkieletu. Tabl. X. TUL Tm, thulium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 69; metal -»-ziem Tzadkich. TULAREMIA [łac.] ostra choroba zakaźna gryzoni (zajęcy, myszy polnych, szczurów wodnych i in.); różnymi drogami może przenosić się na człowieka, dając obraz chorobowy podobny do dżumy, ale znacznie lżejszy. TULEJA, otwarty rurowy element maszynowy (w kształcie wydrążonego walca); t. cylindrowa, część rurowa cylindra silnikowego o gładkiej powierzchni wewnętrznej (gładź cylindrowa). TULIPAN, Tulipa, cebulkowa bylina z rodziny -»-liliowatych ; 50 gat. w pd. Europie i w Azji; łodyga z 2—3 liśćmi, zakończona pojedynczym ozdobnym kwiatem; zdziczały występuje na łąkach i w zaroślach; niektóre gatunki hod. w licznych odmianach jako ogrodowe lub doniczkowe. TULIPANOWIEC, Lirlodendron tulipifera, drzewo z rodziny magnoliowatych, do 50 m wys.; Ameryka Pn.; liście jasnozielone, kwiaty duże, zielonawożółte, podobne do tulipanów; drewno cenne, użytkowe; hodowany w parkach. TULISZKÓW, m., pow. turecki, woj. pozn.; 2000 mieszk. (1956). . TULON (Toulon), m. i port w pd. Francji (Prowansja) nad M. Śródziemnym; największy fr. port woj.; 141100 mieszk. (1954); ośr. handlu winem, zbożem, owocami, twierdza, stocznie. TULSA [talsa], m. w USA (Oklahoma) nad rz. Arkansas; 182 700 mieszk. (1950); przemysł samochód.; rafinerie ropv naftowej. TULUNIDZI, egip. dynastia muzulm. 868—905, zał. Srzez Ahmeda ben Tuluna; uniezależniła Egipt od Bagadu, podbiła Syrię; obalona przez Kalifa al Mustafi. 1002 TULUZA (Toulouse), m. w pd. Francji (Langwedocja); 268 900 mieszk. (1954); ośrodek adm.; uniwersytet z 1229, zabytki średniow., renesans.; fabr. samolotów; przemysł: chem., obuwn., konfekc.; ośr. handlu produktami roln.; hydroelektrownia; węzeł komunikacyjny. TUŁA, m. obw. w Ros. FSRR, ok. 200 km na pd. od Moskwy; 320 000 mieszk. (1956); liczne zabytki arch. (m. in. twierdza), instytut mechan., góra.; zakłady hutn.; metalurg.; tradycyjna produkcja strzelb myśliwskich, samowarów; przemysł spoż.; węzeł kol. TUŁÓW, thorax, u kręgowców ciało z wyjątkiem głowy, kończyn i ogona; u owadów i skorupiaków oraz niektórych innych bezkręgowców gł. odcinek ciała (zwykle między głową a odwłokiem). TUM, w., pow. łęczycki, woj. łódź., w bagnistej dolinie Bzury; wały i fosy wczesnohist. grodziska, od 1948 teren badań archeologicznych'; romańska kolegiata z 1140—45 po zniszczeniach w 1939 rekonstruowana. TUM [łac.], kościół katedralny. Tabl. 61. TUMAK, kuna leśna, Martes martes — drapieżnik z rodziny kunowatych; lasy Europy i Syberii; dł. ciała do 50 cm + ogon 25 cm; ubarwienie brunatne; w Polsce dość rzadka; cenne futro. TUMANIAN Owanes (1869—1923). pisarz armeński, .poeta, prozaik i tłumacz; w utworach poet, daje obraz patriarchal, stosunków na wsi arm. przed rewolucją; liczne przekłady Puszkina, Lermontowa, Byrona, Goethego, Heinego. TUMBA [łac.], kamienny lub brązowy ozdobny grobowiec składający się ze skrzyniowej podstawy i umieszczonej na niej płyty grobowej. TUMBOA -»-welwiczja. TUMULUS [łac.], starożytny nasyp. Zob. też kurhan. TUNDRA [fiń.] zbiorowisko roślinne porostów, mchów, nielicznych roślin zielnych, krzewinek oraz karłowatych brzóz i wierzb; właściwe arktycznym obszarom Eurazji i Ameryki Pn. TUND2A, rz. w Bułgarii, 1. dopływ Maricy, dł. 260 km; źródła na pd. stokach Starej Planiny; górny bieg w równoleżnikowym, tektonicznym Rowie Kazanłyckim. TUNEL, małe osiedle przy st. kol. na linii Warszawa—Kraków, pow. miechowski, woj. krak.; linia kol. biegnie przez tunel wykopany w górze Piaskowiec (397), jednej z kulminacji Wyżyny Miechowskiej. TUNEL [łac.], przejście podziemne wydrążone i obudowane albo wykute w skale, wykonane w celu przeprowadzenia linii komunik, (drogi, torów kolej., metro, ulicy); tabl. 28; L aerodynamiczny, urządzenie laboratoryjne do wytwarzania strumienia powietrza w celu badania zjawisk -►opływu. Najdłuższe tunele świata Tukan Nazwa, kraj Data Długość budowy w m Simplon (Szwajcaria/Wlochy) Apeniński (Włochy, Bolonia/ Florencja) 1898—1906 19803 1930 18507 Św. Gothard (Szwajcaria) 1872—1882 15003 Lótschberg (Szwajcaria) 1906—1912 14536 Mont Cenis (Francja/Włochy) Tunel w G. Kaskadowych 1860—1871 1929 1880—1884 12847 (USA) Arlberg (Austria) 12500 10300 Gunnison (USA, Colorado) 1909 9660 Otira (Nowa Zelandia) 1919 8650 Moffat (USA, Colorado) 1923—1930 9620 Simicu (Japonia) 1922—1930 9600 Ricken (Szwajcaria) 1904—1910 8603 Munster-Grenchen 1910—1915 8565 (Szwajcaria) Taury (Austria) 1901—1909 8520 Ronco (Włochy) 1889 8270 Tenda (Wlochy/Francja) 1889 8100 Connaught (Kanada) Karawanki (Austria/ 1916 8050 Jugosławia) 1906 8016 Hoosac (USA) 1912 7800 Pirenejski (Francja) Wogezy k. Marie-aux Mines (Francja) 1873 7600 1937 6870 Marianopol (Włochy, Sycylia, Catania/Palermo) — 6840 Wocheński (Jugosławia) Mont d’Or (Francja/ 1906 6340 Szwajcaria) Gravehal (Norwegia, Oslo/ 1914 6030 . Bergen) — 5311  1003 .. TURCJA TUNELOWE ZJAWISKO -potencjału bariera. TUNEZJA, rep. w Afryce Pn., nad M. Śródziemnym; 125 200 km*, 3 780 000 mieszk. (1956); Berberowie, Arabowie, Europejczycy (240 000, Francuzi, Włosi); jęz. —^ urzęd. arabski (od 1956); religia: mahomet.; stoi. Tunis. W pn.-zach. części g. Atlas (do 1544 m); na wybrzeżu klimat śródziemnomor.; wewnątrz kra(^BlAiTi') iu * na Pd- stepy, pustynie, klimat suPrV chy. gorący; uprawa zbóż, oliwek, wi'P’ ' '' norośli, owoców połudn., w oazach — palmy daktylowej; hod. półkoczownicza, gł. na stepach (owce, kozy, bydło rog., wielbłądy); przemysł słabo rozw., gł. górniczy (fosforyty, rudy żel., ołów) oraz spoż. (olejarstwo, młynarstwo, winiarstwo); rzemiosło artyst. (dywany, ceramika); handel gl. z Francją; eksport; fosforyty, rudy żel., owoce, wino, trawa alfa. Historia: kolonia fenicka w IX w. p. n. e., od VII w. p. n. e. państwo kartai;ińskie, po wojnach punickich w II w. p. n. e. wcieone do państwa rzymskiego; obszar T. opanowany przez Wandalów w V w. n. e., a przez Arabów w VII w.; od 1574 pod protektoratem tureckim, był jednak od 1691 rządzony przez samodzielnych bejów; od 1881 pod protektoratem fr.; od 1956 niezależny; od 1957 republika; od 1958 w Lidze Państw Arabskich. TUNGEN Mikołaj (P—1489), biskup warmiński, obrany 1467 wbrew woli Kazimierza Jagiellończyka, co wywołało poi. interwencję zbrojną w Warmii 1478—79 (wojna popia); uznany przez króla po złożeniu hołdu. TUNGHUA, m. w pn.-wsch. Chinaćh (prow. Liaoning); 80100 mieszk. (1947); ośr. wydobycia węgla, żelaza, wapienia. TUNG-HUANG, miejscowość w pn.-zach. Chinach (prow. Kansu), w którei odkryto 480 dobrze zachowanych grot skalnych pokrytych rzeźbami i ściennymi malowidłami o tematyce gł. buddyjskiej, z lat 366— 1367 — ważny dokument starożytnej kultury Chin. Tabl. 93. TUNGSTEN, rzadko używana nazwa pierwiastka chem. o liczbie atom. 74 — wolframu. TUNGTING, jez. w pd.-wsch. Chinach, w prow. Hu-nan; pow. do 6000 km2; łączy się na pn. z rz. jangcy-ciang; na pd. do T. wpadają rz. Siang-ciang i Si-kiang. TUNGUZI: 1) nazwa zbiorowa dla szeregu ludów posługujących się dialektami tunguskimi (rodź. ałt.) na terenach od Mandżurii po M. Ochockie i ujście rz. Jenisej; 2) nazwa Ewenków zam. tajgę syb.; 30—40 tys.; koczownicy — myśliwi, hodowcy renów. TUNIKA [łac.]: 1) biała spodnia szata bez rękawów, noszona przez staroż. Rzymian; u mężczyzn sięgająca kolan, u kobiet do stóp; używana w kobiecym stroju okresu Dyrektoriatu i Empiru (przełom XVIII i XIX w.); 2) zool. galaretowata lub stwardniała wydzielina nabłonka okrywająca ciało osłonie; w skład jej wchodzi wielocukier zwany tunicyną, bardzo zbliżony do celulozy. TUNIS, stoi. Tunezji; 364 600 mieszk. (1950); ośrodek gosp. i kult. kraju; uniwersytet muzułm.; muzeum archeol.; przemysł: spoż., metal., chem. (superfosfaty); rzemiosło artyst. (dywany, safian); port nad M. Śródziemnym (wywóz produktów roln.); węzeł drogowy. TUŃCZYK, Thynnus thynnua, Tyba z rzędu okonioksztaltnych; M. 	Śródziemne, rzadziej Atlantyk; dł. do 3 m, waga ok. 500 kg; tułów torpedowały; doskonale pływa; mięso b. smaczne; duże znaczenie gospodarcze. TUPIOWIE, Indianie paleoameryk. grupy jęz. tupi-guarani, w dolnym dorzeczu Amazonki. Kopieniacze, częściowo myśliwi i rybacy. TUPOLEW Andriej N. (ur. 1888); radź. konstruktor lotn., członek Akad. Nauk ZSRR, generał wojsk inż.-techn.; wprowadził wiele nowych typów znanych samolotów cyw. i wojsk., m. in. pierwszy pasażerski samolot odrzutowy (Tu-104). TUR —Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych. TUR, Bos primigenlus, wymarły przeżuwacz z rodziny pustorożców; Europa i środk. Azja; b. podobny do bydła domowego. Ostatni okaz zginął w XVIII w. w Polsce; od tura pochodzi większość ras bydła domowego. TURAŃSKA NIZINA, równinny obszar w zach. części Azji Srodk. i pd. Kazachstanie; ok. 1500 000 km2; wielkie pustynie piaszczyste T. N. (Kara-kum i Kyzył-kum) przecinają rz.: Arnu Daria i Syr Daria. Tunika TURAWA, w., pow. i woj. opolskie, nad Małą Panwią; 700 mieszk. (1956); nad sztucznym zbiornikiem wodnym, tzw. Jeziorem Turawskim, hydroelektrownia. TURAWSKIE JEZIORO, sztuczny zbiornik na Malej Panwi, 2200 na, pojemności 90 min m*; hydroelektrownia. TURBACZ, najwyższy szczyt Gorców (1311 m), węzeł górski z 6 rozgałęzieniami; na pn. stoku rezerwat leśny im. W. Orkana; piękne polany z szałasami pasterskimi; schronisko turystyczne. TURBAN [tur.], zawój noszony na głowie przez mężczyzn w krajach muzułm. i w Indiach. TURBINA [łac.], silnik rotacyjny przetwarzający energię kinetyczną czynnika roboczego, przejmowaną przez łopatki wirnika t., tworzące wieniec obwodowy, na energię ruchu obrotowego wirnika; czynnik roboczy doprowadza się za pomocą łopatek nieruchomych (kierownic); a) t. parowa, t., w której czynnikiem roboczym jest rozprężająca sie para; gdy para rozpręża się jedynie w kierownicach, t. nosi nazwę t. p. akcyjnej, gdy w kierownicach i wirniku — t. p. reakcyjnej (dodatkowe oddziaływanie na wirnik) ; t. p. jednostopniowa ma jeden wirnik, t. p. wielostopniowa ma wiele wirników i kierownic umieszczonych na wspólnej osi (wiele stopni rozprężania pary); b) t. wodna, t., w której czynnikiem roboczym jest przepływająca woda, pozostająca bądź pod ciśnieniem atmosferycznym (Ł w. a k c y jn a, np. t. Peltona), bądź też pod ciśnieniem wyższym od atmosferycznego (t. w. reakcyjna, np. t. Francisa, t. Kapłana); c) t. spalinowa, t., w której czynnikiem roboczym są rozprężające się spaliny; t. spalinowa, w której paliwem jest gaz palny, nosi nazwę t. gazowej. Tabl. 79 i 80. TURBOGENERATOR —turbozespół. TURBOSPRĘŻARKA —turbozespół. TURBOŚMIGŁOWY SILNIK, turbina spalinowa używana do napędu samolotów; ciąg wytwarza śmigło oraz, dodatkowo, odrzut wypływających z dyszy gazów spalinowych. Tabl. 80. Silnik turbośmigłowy: 1 — Śmigla, 2 — reduktor obrotów śmigła, 3 — wał silnika, 4 — sprężarka osiowa, 5 — komory spalania, 6 — wlot powietrzny, 7 — turbina gazowa, 8 — dysza wylotowa TURBOT, skarp, Rhombtu mazimus — ryba z rzędu płastug; ciało spłaszczone, pokryte guzami kostnymi; morza Europy; w Bałtyku dochodzi do 40 cm dl.; drapieżnik; duże znaczenie gospodarcze. TURBOZESPÓŁ, zespół dwóch połączonych na wspólnym wale maszyn wirujących: turbiny jako maszyny napędowej i maszyny napędzanej, np. pompy, sprężarki (turbosprężarka), prądnicy elektr. (turbogenerator), maszyny wiertniczej itp. Tabl. 30. TURBULENCJA -przepływ. TURCJA, rep. w zach. Azji i pd.-wsch. Europie; część azjat. od części eur. oddziela cieśnina Bosfor, Dardanele i M. Marmara; 767 119 km«, 24 111 700 mieszk. (1955); ok. 85*/« ludności tur., z mniejszości naród. Kurdowie ok. 10*/t, pozostali to Grecy, Arabowie, Armeńczycy, Żydzi, Czerkiesi; rei. gł. mahomet., jęz. urzęd. tur.; stoi. Ankara; T. dzieli się na 66 wilajetów (prowincji); fizjografia: kraj wyżynny, na zach. płaskowyż Anatolii (wys. 800—1500 m), na wsch. Wyż. Armeńska (z najwyższym szczytem Ararat 5156 m), G. Pontyjskie nad M. Czarnym i Taurus na pd. (Aka Dag 3734 m); charakterystyczne duże różnice poziomów i pólpustynne obszary bezodpływowe: klimat wnętrza typowo kontynent.; opady maleją od gór (ponad 800 mm) ku wnętrzu (poniżej 200 mm), przewaga stepów obok półpustyń, słonych bagien i jezior  TURCY OSMAŃSCY (jez. Tuz, Wan); rzeki nieżeglowne — Kizil Irmak, Eutrat, Sakaria; gospodarka: kraj roln.-pasterski (sztuczne nawadnianie); ziemia uprawna (20’/»), łąki (55*/»), lasy (15*/i); gł. uprawy: zboże, bawełna, tytoń, buraki cukr., winorośl, rodzynki, figi, rośliny oleiste, oliwki, produkcja opium; jedwabnictwo; bod. owiec, kóz angorskich, bydła, koni, osłów, wielbłądów; leśnictwo, rybołówstwo (na potrzeby lokalne); górnictwo: rudy chromu (ok. ÜOVt produkcji świat.), węgiel kamienny, brunatny, rudy żelaza, miedź, ruda manganu, ropa naft., pianka morska, korund; przemysł: włókien., cukrown., tytoniowy, papierń.-celuloz., szklany, cement., chem., hutn. żelaza i stali, metalurg.; rzadka sieć komunik.; eksport: produktów roln. i hodowl. — zboża, bawełny, tytoniu, fig i rodzynek, orzechów laskowych, nasion oleistych, skóry, opium, ekstraktu taniny oraz rud chromu, żelaza; import: maszyn, żelaza, stali, pojazdów mech.; gł. m.: Adana, Stambuł, Izmir, Bursa, Erzurum, Diyarbakir Sivas. Ustrój: republika; konstytucja z 1924 (zmiany w 1929 i 1937); jednoizbowy parlament wybierany na 4 lata wykonuje władzę ustawodawczą i wykonawczą za pośrednictwem prezydenta wybieranego na okres 4 lat z grona członków parlamentu; rząd powoływany przez prezydenta jest odpowiedzialny przed parlamentem. Historia. Na przełomie XIII i XIVw. w Azji Mn. przodkowie dziś. Turków osmańskich utworzyli pierwsze państwo. W walkach z Ces. Bizantyńskim posunęli *ię do M. Egejskiego i w I poi. XIV w. przeszli do Europy, gdzie znaleźli się w konflikcie z miejscowymi państwami, gł. pd.słow. W XIV i XV w. dokonali podboju całego Płw. Bałkańskiego (Grecji, Bułgarii, Serbii i Bośni), w I poł. XVI w. — Węgier; uzależnili też od siebie Wołoszczyznę i Mołdawię; równocześnie zdobyli Krym, Syrię, Mezopotamię, Egipt, część Arabii. Sułtani tur. z dynastii Osmana przybrali tytuł kalifów, tj. władców wszystkich muzułmanów. Od poł. XVI w. państwo tureckie zaczyna ponosić porażki ze strony Polski, potem Austrii i Rosji. Od 1683 (klęska pod Wiedniem) rozpoczyna się powolny odwrót Turków, którzy stopniowo oddają zdobyte terytoria. W XVIII w. następuje rozkład wewn. władzy sułtańskiei na rzecz lokalnych namiestników. W XIX w. wyzwalają się kolejno: Serbia, Grecja, Bułgaria, przy pomocy Rosji, z którą T. toczy szereg na ogół niepomyślnych wojen. Kapitał zach. eur. przenika do T., ciągnąc ogromne zyski z eksploatacji bogactw naturalnych; gospodarka T. jest w upadku. Traktaty: berliński (1878) i londyński (1913) likwidują niemal zupełnie posiadłości T. na Bałkanach, a przegrana I wojna świat, (u boku Niemiec) pozbawia ją ziem nietureckich w Azji; 1908 rewolucja Młodoturków, którzy do 1918 sprawują władzę. Zdegenerowany sultanat upada (1922); w walce z Grecją i popierającą ją Anglią tworzy się pod wodzą Kemala Paszy (od 1919 przywódcy tur. ruchu narodowego) nowa, narodowa republika tur. (1923), która przekreśla rozbiorowy traktat w Sèvres (1920) i w pokoju lozańskim (1923) zyskuje uznanie narodowego terytorium Turcji, zwolnienie od obciążeń i pełną suwerenność. Laicka republika, w szybkim tempie europeizowana, zrywa z przeszłością, ale pozostaje nadal w pełnej zależności od kapitału zach. eur., co powoduje też związanie się polityczne., od 1939 z pewnym ostrzem antyradzieckim. T. należy do paktu Tbagdadzkiego, łączącego ją z kilkoma krajami zach. Azji, i bałkańskiego (1953), będącego sojuszem z Grecją i Tugosławią, a także do układu atlantyckiego (NATO). TURCY OSMAŃSCY, mieszkańcy Anatolii i części Płw. Bałkańskiego (-»Turcja); nazwa od -►Osmana I. TURCZYNOWICZ Roman (1813—82), tancerz i baletmistrz opery warsz.; opracowywał m. in. tańce do warsz. prapremiery Halki. TURCZYŃSKI Józef (1889—1954), pianista i profesor gry fortepianowej. TURDA, m. przemysł, w Rumunii (Siedmiogród); 33 600 mieszk. (1956); kościół z XV w.; duży przemysł miner., chem., drzewny, skórz., maszyn.; wydobycie soli. TURECKA LITERATURA, obejmuje literaturę ludów tur. (azerbajdż., uzbecką, z okresu kiedy ludy te nie tworzyły samodzielnych organizacji państw.) oraz literaturę Turcji. Początek Ł 1. datuje się od przełomu XIII/XIV w.; przyjmuje ona nazwę osmańskiej od rządzącej dynastii (XIII — poł. XIX w.). Wśród dzieł literatury ludowej wymienić należy żartobliwe powiastki sławnego do dzisiaj Nasreddina Hodży (XIII), opowieści Dede Korkuda (XIV), Koroglu (XVI), Karadżaoglan (XVII), twórców i pieśniarzy legend i bohaterskich opowieści. Twórcą literatury mistyczno-filozoficznej jest Pers Dżelal ed Din Rumi (XIII), pierwszym poetą tur. syn jego, sułtan Weled (XIII—XIV). Najsławniejsi w tej dziedzinie to J. Emre 1004 (XIV) i S. Czelebi (XV). W literaturze dworskiej pierwszym twórcą -►dywanu jest Kadi Ahmed Burhaneddin, sułtan Siwasu (XIV); wybitny poeta Aliszer Nawoi (XV) i pamiętnikarz Babur Szach (XV) piszą w języku uzbeckim. Jeden z najwybitniejszych poetów Fuzuii (XV—XVI) pisze m. in. w języku azerbajdż.; najsławniejszym poetą osmańskim jest Baki (XVI). Wiek XVI to zloty okres literatury dywanowej; po śmierci Bakieo (1600) zaczyna się okres klas., prowadzący do upadu literatury, trwający do połowy XIX w. Wiek XVI cechuje również powstanie kronik lit. (Alego, Latifiego i H. Czelebiego). Spośród poetów XVII w. wymienić należy: Nefiego, Nabiego, geografa K. Czelebiego, sławnego podróżnika E. Czelebiego, historyka Naima. W XVIII w. tworzy poeta dywanowy S. Galip. Rok 1839 — początek reform administracyjno-prawnych — stanowi również początek reformy lit. Działacze lit. tego okresu — Szinasi, Namyk Kemal, i Zija Pasza, pod wpływem zwłaszcza literatury fr. starają się zerwać ze starymi formami lit., oczyścić język z zapożyczeń arabsko-pers. Drugą grupę działaczy tanzimatu (koniec XIX w.) tworzą Redżai Zad Ekrem — pierwszy powieściopisarz, Abdiilhak Hamid — reformator poezji i Sami Paszazade Sezai — pierwszy nowelista; najwybitniejszym neoklasykiem jest M. Nadżi. W 1895 powstaje czasopismo „Serwet-i Fiinun“ (Bogactwo wiedzy) reprezentujące ostatni etap europeizacji literatury; dominuje tu poeta T. Fikret, wokół którego gromadzą się poeci (Dż. Szehabeddin, S. Nazif), powieściopisarze (Halid Zija Uszakłygył), noweliści. Po rewolucji 1908 powstaje krótkotrwała organizacja literacka „Fedżr-i aty“ (Nadchodzący świt), której członkowie w późniejszym okresie reprezentują prądy nacjonalistyczne (A. Haszim, J. Kemal, M. Akif). W Salonikach wydawane jest czasopismo „Genez Kalander“ (Młode pióra) walczące o reformę języka (Zij Gok Ałp i wybitny nowelista Omer Sejfettin). Ruch nar. zmienił panującą w „Serwet-i Fiinun" zasadę „sztuka dla sztuki" na „sztuka dla życia“. Do tego okresu należą: poeci E. Behicz, O. Sejfi, J. Zija, F. 	Nafiz, powieściopisarze R. Nuri Güntekin i H. Edib. Od 1923, tj. od powstania republiki, zrealizowano liczne postulaty pisarzy, m. in. wprowadzono alfabet łac. i zreformowano język. Do pisarzy reprezentujących różne kierunki polit, i lit. należą przede wszystkim: powieściopisarze i noweliści Ak Giindiiz, Pejami Saf, Mahmud Jesari, poeci F. Hüsnü, K. Kamu, O. Bedreddin. Idee postępu społ. reprezentują: nowelista Ali Sabahettin i poeta Nazim Hikmet Ran. TURECKIE JĘZYKI, główna gałąź języków ałtajskich; należą tu: czuwaski (okolice Kazania — ZSRR), jakucki (ujście Leny — ZSRR), tzw. dialekty centralnotureckie zajmujące Azję Mn. i niektóre okolice Bałkanów (właściwy język turecki) oraz rozrzucone po ZSRR: kirgiski, tatarski, baszkirski, azerbajdżański. TUREK, m. pow., woj. pozn.; 9200 mieszk. (1956): przemysł jedwabn., miner., przetw.-rolny oraz artystyczny przemysł ludowy. TURENNE [türçn] Henri de la Tour d’Auvergne wicehrabia de (1611—75), marszałek Francji, zwycięski wódz wojsk fr. w wojnie trzydziestoletniej; brał udział w wojnach Ludwika XIV; podczas -»Frondy pokonał Konaeusza. TURFAN, m. w zach. Chinach (prow. Sinkiang); 20 000 mieszk. (1952) ; stary ośrodek handl. i komunik, w Kotlinie Turfańskiej; liczne wykopaliska archeolog.; przemysł włókienniczy. TURGAJSKA BRAMA, obniżenie między pd.-wsch. przedgórzem Uralu na zach. a Pogórzem Kazachskim na TURGIENIEW Iwan S. (1818—83), pisarz ros., twórca ros. powieści psychol., świetny stylista, ogromnie wrażliwy na ros. pejzaż i przyrodę, których piękno zawarł w wielu opisach; przyjaciel P. Mcriméego, Flauberta, braci Goncourt, Maupassanta, lata 1860—83 spędził za granicą, gł. we Francji, gdzie zmarł. Debiutował jako poeta, następnie przeszedł do opowiadań pisanych w manierze romant., wreszcie do realist. Zapisek myśliwego, w których ukazał ciężki los pańszczyźnianego chłopstwa. W cyklu powieści dal obraz życia społ. I. Turgieniew  1005 i obyczaj. Rosji lat 1840—70; u schyłku życia pisał poematy prozą; Rudin, Szlacheckie gniazdo, W przededniu, Ojcowie i dzieci, Dym, Nowizna, Pierwsza miłość. TURGOR [lac.], stan jędrności żywej komórki roślinnej spowodowany wypełnieniem jej wakuoli wodą; ciśnienie turgorowe, siła, którą wywiera sok wakuoli na prostoplat i na błonę komórkową; stan komórek przeciwny t. jest więdnięciem rośliny. TURGOT [türgp] Anne Robert Jacques baron de 1’Aulne (1727—81), ekonomista fr., fizjokrata. Jako min. skarbu za Ludwika XVI próbował wprowadzać w życie zasady -»-fizjokratyzmu; Réflexions sur la formation et la distribution des richesses (Rozmyślania nad powstawaniem i podziałem bogactw). TURKAWKA, Streptopella turtur, ptak z rzędu ' i; lasy Europy, środk. i zach. Azji oraz pn. Afryi; u nas przelotna; dł. 30 cm; rozpiętość skrzydeł 52 cm; żywi się nasionami chwastów. TURKIESTAN, nazwa (dziś rzadko używana) obejrr Darii (ZSRR, gołębi; 
ki; u po mująca uoszary dorzecza Amu Darii i Syr Afganistan). — T. Zachodni, oraz zach. część pn Sinkiang w Chinach — T. Wschodni (Chiński); rewolucji październikowej na terytorium ros. T. powstały rep. związk.: Turkmeńska, Uzbecka, Tadżycka i Kirgiska. TURKIESTAŃSKO-SYBERYJSKA KOLEJ (1 Azją Srod >yDerię (kolej transsyDeryjsKa) z Azją s>roak. Orenburg—Taszkent) od Nowosybirska (Ros. , przez Bamauł, Alma-Ata do m. Arys (Kazachska SRR); przewóz zboża, drewna, bawełny; dł. łączy Syberię (kolej transsyberyjska) FSR% zachski | 2552 km; zbudowana 1927—30. TURKMENI, mieszkańcy Turkmenii, częściowo Iranu i Afganistanu. Grupa jęz. turecka. TURKMENIA, Turkmeńska SRR, rep. związkowa w radź. Azji Srodk.; 488 000 km*; 1 400 000 mieszk. (1956); stoi. Aszhabad; leży gł. na Niz. Turańskiej, 90°/« pow. zajmuje pustynia Kara-kum, na pd.-zach. Góry Kopet Dag (Reza — 2942 m) z częstymi trzęsieniami ziemi; gł. rzeki: Amu Daria, Tedżen, Murgab i Atrek; klimat kontynent., b. suchy, lato gorące (do 46°), zima chłodna (do —30°); ludność: Turkmeni (60°/«), Rosjanie (20*/o), Uzbecy, Kazachowie; ludność miejska 32,2°/o (1939); gł. m.: Mary, Taszauz, Czardżou; w oazach uprawa bawełny (gł. nad Amu Darią, Murgabcm, Tedżonem i Kanałem Kara-kumskim); hod. owiec (karakułowe, 4,1 min szt. 1955); wydobycie naft. (Nebit-Dag 3 126 000 t 1955), ozokerytu siarki; TURZO pejzażysta, romantyk, prekursor impresjonistów; śmierć Nelsona, Krajobraz z portem morskim; 2) Nat (1800—31), Murzyn, niewolnik, rewolucjonista; 1831 przywódca powstania murz. w stanie Wirginia, USA. TURNHOUT [tęrohaut], m. w pn. Belgii (prow. Antwerpia); 33 700 mieszk. (1954); przemysł papierń., ceramiczny. TURNIA, odosobniona skała lub szczyt górski, o stromych zboczach i ostrym wierzchołku. TURNIEJ [łac.J: 1) zawody rycerskie w średniowieczu połączone często z popisami poetyckimi; 2) zawody sport., w których biorą udział nie drużyny, ale poszczególni sportowcy, np. t. szachowy. TURNIKIET [fr.], drzwi obrotowe z 3 lub 4 skrzydeł zawieszonych na wspólnej osi pionowej. TURNIURA [fr.], poduszka z włosia końskiego i fiszbinów podkładana z tylu pod suknię, na której układano draperie, falbany, kokardy; modna w latach 1870—79. TURNU SEVERIN, m. i port nad Dunajem w Rumunii, poniżej Żelaznych Wrót; 32 500 mieszk. (1956); w okolicy hodowla róż i produkcja białego wina; przemysł spożywczy, stoczniowy. TUROŃ, maszkara występująca w ÜMT okre maszkara obrzędach ludowych w esie Bożego eken), soli glaubcrskiej (Kara-Bogaz-goł), siark rafineria ropy naft. (Krasnowodsk); przemysł: maszyn., chem, włókien., skórz., spoż.; wyrób dywanów; gł. port Krasnowodsk nad M. Kaspijskim. Zob. też ZSRR. Historia. Potomkowie szczepów koczown. turko-tatarskich — Turkmeni podlegali różnym państwom sąsiednim: Seldżukom, Mongołom, Uzbekom (Chiwie i Bucharze), Persji; od XVII w. części T. przechodziły stopniowo pod władzę Rosji i dzieliły los innych podbitych przez nią ziem Azji; 1918 utworzenie Turkiestańskiej ASRR; 1924 powstała Turkmeńska SRR, od 1925 republika związk. w składzie ZSRR. TURKOLOGIA, dziedzina nauki obejmująca badania języka i kultury ludów tureckich. TURKU (szwedz. Abo), m. port. i ośrodek kult. w pd.-zach. Finlandii; drugie co do wielkości m. i trzeci port w kraju; 110 100 mieszk. (1955); najstarsza w Finlandii katedra z XIII w., zamek z XIII w.; uniwersytet (szwedz.), 2 wyższe szkoły handl. (szwedz. i fiń.); obserwatorium astronom., muzea; budowa okrętów; przemysł: metalurg., drzewny, papierń., chemiczny. TURKUĆ PODJADEK, Gryllotalpa gryllotalpa, bardzo duży (ok. 5 cm dł.) owad z rzędu -►prostoskrzydlych, żyjący pod ziemią; szkodnik podgryzający korzenie roślin. TURKUS, kalait — minerał barwy niebieskawej i zielonawcj; uwodniony fosforan miedzi i glinu; kamień szlachetny. TURMA (łac.): I) w starożytnej armii rzym. pododdział kawalerii liczący 30 jeźdźców; 2) wieża jako więzienie. TURMALIN, minerał barwy ciemnej aż do czarnej, rzadziej zielony, czerwonawy lub bezbarwny; borokrzemian glinu, żelaza, magnezu i metali alkalicznych o złożonym i zmiennym składzie chem.; częsty składnik pegmatytów i aplitów granitowych, nierzadki także w granitach; dzięki własnościom piezoelektrycznym duże kryształy stosowane w radiotechnice; pięknie zabarwione przezroczyste odmiany — kamienie szlachetne. Tabl. VIII. TURNER [tynej: 1) William (1775—1851), an*. Narodzenia w niektórych dzielnicach kraju; zwyczaj „chodzenia z turoniem“ zachował się do dziś. TUROSZÖW, osiedle górnicze, pow. zgorzelecki, woj. wróci., nad Jaśnicą; 800 mieszk. (1956); największa w Polsce odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego. _ , TURÓWKA -żubrówka. Turoń TURSKI; 1) Wojciech, pseud. Albert Sarmata (1756—1824), pisarz polit., szambelan Stanisława Augusta, pułkownik i dyplomata w służbie fr. w Stambule; jakobin; zwolennik rewolucji fr.; Myśli o królach; 2) Stanisław (ur. 1906), matematyk, od 1952 rektor Uniw. Warsz., członek PAN; prace z zakresu zastosowań matematyki; 3) Zbigniew (ur. 1908), kompozytor; utwory orkiestr., kamer., fortep., wokalne. TURYN (Torłno), m. w pn. Włoszech (Piemont); 738 000 mieszk. (1954); uniwersytet z 1404, zabytki z XVII i XVIII w., liczne muzea; ważny ośrodek handl. i finans.; największe obok Mediolanu centrum przem. kraju (200 tys. robotników); przemysł maszyn, (m. in. faDr. samoch. Fiat — 70 tys. robotników), elektro-metalurg., aparatury precyz., chem., włókien., skórz.; ważny węzeł komunikacyjny. W XIX w. stolica Królestwa Sardynii i 1861—64 Włoch. Tabl. 23. TURYNGIA (Thüringen), dawna jednostka adm. (do 1952) w pd.-zach. NRD; 15 585 km*, 2 910 000 mieszk. (1946); stoi. Erfurt; na pn. urodzajna Kotlina Turyńska, na pd. Las Turyński (ponad 900 m); intensywne rolnictwo, gosp. leśna, górnictwo; różnorodny przemysł: zabawkarski, porcelan., szklany, maszyn., papiem.; gł. m.: Jena, Weimar, Gotha, Eisenach, Gera, Altenburg. — Landgrafstwo 1130—1247; uległo następnie podziałom. Po I wojnie świat. 1920 powstała T. jako republika związkowa Rzeszy z połączenia kilku ksiąstewek saskich. TURYNGIT. minerał barwy zielonawej; glinokrzemian żelaza; składnik osadowych rud żelaza. TURYŃSKI LAS, krystaliczne pasmo górskie w środk. Niemczech, zach. przedłużenie Lasu Frankońskiego; dł. 100 km, wys. do 984 m (Beerberg); lasy iglaste, surowce mineralne. TURYSTYKA [ang.], sport wycieczkowy, ma na celu poznanie kraju i przyrody; rozróżniamy t. pieszą, woanjj^ dalekomorską, górską itp. Organizowaniem t. zajmują się w Polsce PTTK, „Orbis“, FWP, ogólną pieczę nad t. w kraju sprawuje Komitet do Spraw Turystyki przy Prez. Rady Ministrów, który dysponuje także środkami finansowymi. TURZO Jan (1437—1508), przedsiębiorca górniczy pochodzenia węgier.; rozwijał działalność w Małopolsce, na Śląsku i na Węgrzech, wprowadził ważny dla górnictwa miedzi sposób wydzielania jej z rudy. Turzyca wiosenna: — kłosek pręcikowy, 2 — kioski słupkowe  TURZYCA lOOff TURZYCA, Carex, wielogatunkowy rodzaj klączowych bylin z rodziny turzycowatych; podobnie jak trawy występuje w różnych siedliskach; tworzy tzw. łąki kwaśne, nie nadające się na pastwiska. TURZYCOWATE, ciborowate, Cuperaceae — obszerna rodzina roślin jednoliściennych, podobnych do traw; łodygi trójkanciaste, bez węzłów, blaszki liściowe długie i twarde; kwiaty rozdzielnoplciowe, zebrane w kłosy, osobno męskie i żeńskie; należą tu np.: cibora, turzyca, sitowie, welnianka. TUSAR Vlastimil (1880—1924), czes. socjaldemokrata, 1919—21 premier Czechosłowacji. TUSCARORA, głęboki rów ocean, w pn.-zach. części Oc. Spokojnego po wsch. stronie Wysp Jap. ł Kurylskich; dzieli się na Rów Kurylski (8576 m) i Rów Japoński (10 377 m). TUSKAROROW1E, plemię Indian irokeskiej grupy jęz., przyjęte do Ligi Irokezów na pocz. XVIII w. Obecnie, ok. 700, żyją w rezerwatach Kanady i USA. TUSSAH, jedwab tussowy — nici jedwabne uzyskane z kokonów -►jedwabników dębowych. TUSZ [fr.J: 1) czarna lub barwna farba wodna do kreślenia lub rysowania; 2) sport trafienie w walce na florety, szpady i szable; 3) muz. rodzaj głośnej fanfary orkiestr, przy wiwatach itp. uroczystościach; 4) 	potocznie prysznic. TUSZA, połówki wypatroszonej świni, bydła, owcy; rzeżnik dzieli ją na poszczególne wyręby. C) Podział tusz zwierzęcych na części zasadnicze: a — tusza wolowa: 1 — polędwica, 2 — ogon, 3 — udziec, 4 — łojówka, 5 — plecówka, 6 — szyja, 7 — górnica, 8 — piersiówka; b — tusza cielęca: 1 — goleń tylna, 2 — udziec, 3 — nerkówka, 4 — górka, 5 — goleń przednia, 6 — szyja, 7 — przód, 8 — ogon; c — tusza wieprzowa: 1 — słonina, 2 — boczek, 3 — pachwina, 4 — podgardle, 5 — szynka bez golonki, 6 — golonka tylna, 7 — łopatka bez golonki, 8 — golonka przednia, 9 — noga przednia, 10 	— noga tylna, 11 — głowa, 12 — ogon TUSZYN, m., pow. i woj. łódzkie, na Wyż. Łódzkiej; 6500 mieszk. (1956); ośr. przemysłu przetw.-roln.; sanatorium przeciwgruźlicze. TUT-ENCH-AMÓN, Tut-an ach-Amon, (XIV w. p. n. e.), władca z XVIII dynastii staroż. Egiptu; przywrócił kult Amona, uprzednio zniesiony przez Amenofisa IV. Grobowiec T. w pełni zachowany odkryto w 1922 w Dolinie Królów koło Teb. TUTI-NAME [pers. księga o papudze], pers. opowiadania miłosne pochodzenia ind.; autor i czas powstania utworu bliżej nie. znane TUTMOZIS III (ok. 1504 -*-1450 p. n. e.), jeden z najwybitniejszych faraonów staroż. Egiptu; podbił Syrię i rozszerzył wpływy polit. Egiptu w Azji; zdobył także Nubię. TUTTI (wł.J, część utworu symfonicznego grana przez samą orkiestrę w chwili pauzowania solisty. Zob. też concerto grosso. TUTTI FRUTTI [wł.J: 1) konfitury z różnych owoców; 2) różne surowe owoce krajane, przyprawione cukrem, rumem, likierem itp.; 3) w przenośni rozmaitość, różnorodność. TUWIM: 1) Julian (1894—1953), jeden z najwybitniejszych poetów poi. XX w., współzałożyciel grupy poet. „Skamander“, autor wierszy, które w sposob najbardziej reprezentatywny określiły charakter liryki poi. w 20-Ieciu (tematyka miasta i szarego człowieka, związek z aktualnością polit., dynamika i dążenie do precyzji słowa, nowatorstwo językowe). Satyryk, tłumacz, zwłaszcza poezji ros. Zbiory wierszy lirycznych: Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący. Siódma jesień. Słowa we krtoi, Rzecz czarnoleska, Biblia cygańska, Treść gorejąca; poemat Kwiaty polskie (powstały na emigracji 1940—44); przekłady poet. z Puszkina (liryki, poemat Jeździec Miedziany), Niekrasowa Komu na Rusi dobrze się dzieje; zbiory satyr: Jarmark rymów. Piórem i piórkiem; szopki olit (wespół z Lechoniem i Słonimskim) i teksty abaretowe; znakomite wiersze dla dzieci (Lokomotywai, Słoń Trąbalski i in.), antologie: Cztery wieki fraszki polskiej, Polski słownik pijacki i antologia bachiczna, antologia Polska nowela fantastyczna. Antologia parodii, zbiór ciekawostek Pegaz dęba, Księga wierszy polskich XIX w.; 2) Irena (ur. 1908), poetka, siostra Juliana, związana z grupą lit. „Skamander“; 24 toiersze, Listy, Miłość szczęśliwa, przekłady (m. in. Kubuś Puchatek A. Milne’a). TUWINSKI O. A., obwód autonom. w Ros. FSRR (Syberia Wsch.) przy granicy z Mongolią: 171300 km2, 168 000 mieszk. (1956); stoi. Kyzył; hod. bydła, owiec, koni; przemysł drzewny, spożywczy. TUZIN, 12 sztuk; 12 t. *= 1 gros. TUZLA, m. w Jugosławii (Bośnia); 32 000 mieszk. (1954); przemysł: chem., włókien., drzewny; w okolicy wydobycie węgla brun., ropy naft., soli. TUŻUREK [fr.J, długa czarna marynarka dwurzędowa, rodzaj surduta; no-' szony na przełomie XIX i XX w. TWAIN MARK [t»ejnl, właśc. Samuel Langhorne Clemens (1835—1910), pisarz amer., znakomity humorysta, autor znanych książek dla młodzieży. Pierwsze jego utwory cechuje klimat dobrotliwego humoru, późniejsze — ostra, zjadliwa krytyka stosunków społecznych i obyczajów amer.; gł. dzieła: Życie na Mississippi, Przygody Tomka Sawyera, Huckleberry Finn, Książę i żebrak. Jankes na dworze króla Artura. TWARDOGÓRA, m., pow. sycowski, woj. wróci.; 2900 mieszk. (1956); jeden z gł. ośrodków przemysłu meblowego na Dolnym Śląsku. TWARDOŚĆ, wielkość oporu, jaki ciało fiz. przeciwstawia przenikaniu w nie innego ciała; t. metali określa się wielkością odkształcenia, zachodzącego pod działaniem sił skupionych (działających na małą powierzchnię badanego materiału); badanie np. metodą Brinella (wgniatanie hartowanej kulki stalowej); twardości skala, skala, wg której umownie stopniuje Twardość niektórych materiałów (wg skali Mohsa) Materiał Stopień twardości Materiał Stopień twardości Wosk (0°C) 0,2 Platyna 4.3 Sód 0,4 Żelazo 4—5 Grafit 0,5—1 Szkło 4,5—6,5 Asfalt 1—2 Stal 5—8,5 Ołów 1,5 Pumeks 6 Gips 1,6—2 Iryd 6—6,5 Glin 2—2,9 Kwarc 7 Węgiel kam. 2—2,5 Szmergiel 7—9 Złoto 2,5—3 Chrom 9 Marmur 3—4 Karborund 9—10 J. Tuwim  1007 się t. materiałów; podzielona jest na 10 stopni t., z których każdy następny odpowiada większej t. w stosunku ao^ poprzednich; wprowadzona przez F. Mohsa (1773— Skala twardości (według Mohsa) 1 — talk 6 — ortoklaz 2 — gips 7 — kwarc 3 — kalcyt 8 — topaz 4 — fluoryt 9 — korund 5 — apatyt 10 — diament Kazimierz Twardowski TYCJAN puja bowiem metale, drewno, szkło, róg, włókna naturalne. Początek przemysłu t. sz. — II poi. XIX w., rozwój — XX w. Tabl. 20, tabela str. 1008. Tworzywa sztuczne11 Produkcja w niektórych krajach w 1954 r. (w tys. ton) TWARDOWSKI: 1) Kasper (koniec XVI — I poł. XVII w.), poeta; wiersze miłosne i religijne; Lekcje Kupidynowe, Pochodnia miłości bożej; 2) Samuel ze Skrzypny (ok. 1600—61), poeta Baroku; epik, satyryk, panegirysta; Przewyżna Legacja, Daphnis, Nadobna Paskwalina, Satyr na twarz Rzeczypospolitej, poematy hist. Władysław IV, Wojna domowa, autobiografia; 3) Kazimierz (1866—1938), filozof, uczeń F. Brentano, twórca szkoły lw.-warsz.; jako profesor filozofii we Lwowie rozwijał szeroką działalność pedagog.; Rozprawy i artykuły filozoficzne, Wyobrażenia i pojęcia; 4) Aleksander T. (ur. 1910), poeta ros.; wiersze lir. i poematy związane z socjalist. przebudową wsi oraz z przeżyciami frontowymi ostatniej wojny; Strana Murawija, Wasyl Tiorkin. TWARDZICA -sklerenchyma. TWARDZIEL: 1) bot. wewnętrzne słoje drewna w pniu; t. jest pozbawiona żywego miękiszu drzewnego i nie bierze udziału w przewodzeniu wody; jest bardziej twarda i trwała oraz ciemniejsza niż biel; 2) med. przewlekła choroba zakaźna górnych dróg oddechowych (nosa, gardła, krtani, tchawicy); polega na powstawaniu twardych, zniekształcających nacieków; 3) geogr. wzniesienie terenu, które nie uległo denudacji ze względu na odporność budujących je TWARDZINA SKORY, med. choroba tkanki łącznej polegająca na twardnieniu i bliznowaceniu skóry, tkanki podskórnej, a niekiedy i mięśni. TWEED [tni:d], rz. w pd.-wsch.' Szkocji; dł. 155 km; wpada do M. Północnego; zanieczyszczona ściekami fabrycznymi. TWEED [tui:d], tkanina, z grubej przędzy wełnianej zgrzebnej, melanżowej (w kolorach zielonym, czerwonym i brunatnym), o splocie skośnym, folowana i drapana. TWIERDZA, forteca, na przełomie XIX i XX w. zasadniczy rodzaj fortyfikacji stałej składającej się z fortów i umocnień, połączonych w całość. TWIERDZENIE, zdanie złożone warunkowe, najczęściej o postaci: „jeżeli..., to...“ składające się z założenia (pierwsza część od słowa „jeżeli-“) i tezy (druga część od słowa „to“); np.: jeżeli suma cyfr jakiejś liczby dzieli się przez 3, to sama ta liczba jest podzielna przez 3. TWORNIK, część maszyny elektrycznej, w której wytwarza się siła elektromotoryczna (-»-prądnica elektr.) lub do której doprowadzony jest pTąd roboczy (^-elektryczny silnik). TWORZĄCA POWIERZCHNI, geom. prosta, która poruszając się zakreśla tę powierzchnię. Zob. też stożek, walec, psiudosfera. TWORZYWA SZTUCZNE, masy plastyczne — wielkocząsteczkowe związki chcm. otrzymywane na skalę tecnniczną w drodze polimeryzacji lub polikondcnsacji drobin prostych związków chem. (np, chlorku winylu CHC1=CH2) lub też w drodze przetwarzania naturalnych wielkocząsteczkowych związków (np. celulozy, białka, naturalnego kauczuku); w pewnej pośredniej fazie przerobu stają się plastyczne lub ciekłe (podatne do formowania); t. termoplastyczne miękną przy każdorazowym ogrzaniu, t. termoreaktywne stają się plastyczne przy pierwszym ogrzaniu, a następnie przechodzą w materiał nietopliwy i nierozpuszczalny: stosowane b. szeroko, zastę- Kraje Ogółem produkty polikondensacji produkty polimeryzacji pochodne celulozy USA » NRF W. Brytania Francja Włochy Szwecja Holandia Belgia 1102,0 339.0 278.1 84.8 76.9 27,8 21,6 14,1 136,2 145,0 32,6 37,2 17.5 15.6 3,5 153,6 120,0 44.6 35.6 5,0 3,5 55,9 48,1 11,0 6,9 3,1 5,3 Polska 8,8 • • • ■ Bez włókien sztucznych. b Dane niekompletne. „TWÓRCZOŚĆ“, miesięcznik lit.-kryt., poświęcony gł. publikacji utworów oryginalnych. Kraków 1945—51, Warszawa od 1951. Red. K. Wyka do 1950, A. Ważyk do 1955, od 1956 J. Iwaszkiewicz. TYBER, rz. we Włoszech środk.; dł. 405 km; źródła w Apeninie Pn., wpada deltą do M. Tyrreńskiego; żeglowna od Rzymu. TYBERIADA, dziś Tabarije — m. w Galilei (Palestyna), nad jez. Genezaret (Tyberiadzkim, obecnie Jam Kinered), zał. w 25 p. n. e. przez Heroda Antypasa; od 135 siedziba uczelni rei. i poważny ośrodek ekon. Na pocz. VII w. zniszczona wskutek najazdu Partów, podnosi się ok. XVI w. (ośrodek mistyki żyd.). Obecnie miejscowość turyst. i najważniejsze w Izraelu uzdrowisko reumatologiczne. TYBERIUSZ, Tiberius Claudius Nero (42 p. n. e. — 37), cesarz rzymski od 14 r.; zdolny administrator; pod koniec życia stał się chorobliwie podejrzliwy i okrutny. TYBET, autonom. obszar Chin. Rep. Lud., zarządzany przez głowę kościoła lamaickic-go, dalaj-lamę; 1 150 000 km2, 1 274 000 mieszk. (19537, prawie wyłącznie Tybetańczycy (buddyści-lamaici); 20Vo ludności stanowią lamowie i zakonnicy; ponad 3000 klasztorów; gł. klasztory: Drefung (10 000 mnichów), Sera (6000) Taszi tempo (4000); gł". m. Lhasa (stolica), Szigatse; T. obejmuje największą na świecie wysokogórską wyżynę (4000—5000 m), otoczoną od pd. górami Himalajami i Karakoram, od pn. górami Kunlun; suchy, surowy klimat kontynent.; liczne słone jeziora; skąpa roślinność trawiasta; podstawą gospodarki jest chów jaków, owiec, kóz; uprawa jęczmienia, pszenicy, strączkowych, gł. w dolinie Brahmaputry; złoto, ruda żel., sól, boraks, słabo eksploatowane; rzemiosło artyst. (górnictwo, tkactwo, wyrób dywanów). — W VII w. połączenie szczepów tybetańskich i wprowadzenie budayzmu; od IX w. rozwija się lamaizm; zmieniające się od XII w. wpływy mongolskie i chińskie doprowadzają w XVIII w. do uznania wpływówchińskich; 1904 przerwanie izolacji T. przez wkroczenie ekspedycji ang.; 1951 porozumienie chiń.-tyb. przyłącza T. do ChRL. TYBETAŃSKI JĘZYK, język z rodziny chińsko-tybetańskiej, którym mówi ludność w całym Tybecie. Tradycja lit. sięga VII w. TYCHE [gr. losj, mit. gr. bogini losów ludzkich, także bóstwo opiekuńcze miast; przedstawiana z rogiem obfitości i sterem w dłoniach. Zob. też Fortuna. TYCHY, m., pow. miejski, woj. kat., wśród Lasów Pszczyńskich; 26 600 mieszk. (1956); browar jeden z największych w Polsce; w admin. granicach T. — wielka inwestycja (1951) — Nowe Tycny zaplanowane jako stutysięczny ośrodek mieszkalny dla robotników Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, wyposażony w nowoczesne urządzenia kulturalne i soTYCJAN, właśc. Tiziano Vecelli (1476/7—1576), malarz wenecki, jeden z najwybitniejszych artystów wł. renesansu, słynny portrecista; malował także obrazy rei., mit., hist.; Mężczyzna z rękawiczką, portret pa TWORZYWA SZTUCZNE 1008 Niektóre tworzywa sztuczne Tworzywa syntetyczne Surowce: smoła węglowa, gazy (wodny, koksowniczy, powietrzny), koks 1 wapno, ropa naftowa Związki chemiczne Niektóre nazwy handlowe Zastosowanie Otrzymywanie Alkile Alkydale, Glyptale lakiery polikondensac j a Aminoplasty Cibanoid, Beetle Plaskon, Plastopal Iporka tłoczywa, naczynia lakiery tworzywa piankowe polikondensacja Fenoplasty Bakelit Nowolak tłoczywa lakiery, materiały impregn. polikondensacj a Poliacetal winylowy Mowital Alvar Formvar Butvar błony opakowania lakiery szkło bezpieczne polimeryzacja Poliamidy Polan, Perlon, Nylon włókna syntetyczne polikondensacj a Polibutadien Buna, SKB, Ker kauczuk sztuczny polimeryzacja Polichlorek winylu Igelit, Vinidur, Corvic, Geon rury, płyty, izolacja elektr., obuwie, rękawiczki, sztuczna skóra polimeryzacja Policzterofluoroetylen Teflon Fluon wykładziny izolacja elektr. polimeryzacja Poliester metakrylowy Plexiglas, Perspex, Diakon, Lucite szkło organiczne, przedmioty artyst., protezy dentyst polimeryzacja Polisiloksan Silikony oleje: grzejny, smarowy, kauczuk silikonowy, izolacje elektr. polikondensacj a Tworzywa oparte na przetwarzaniu naturalnych związków wielkocząsteczkowych Surowiec: celuloza (drewno, słoma itp.) Związki chemiczne Niektóre nazwy handlowe Zastosowanie Celuloza Jedwab wiskozowy, jedwab miedziowy Vistra, Celofan, Tomofan jedwab sztuczny błony Azotan celulozy Jedwab Chardonneta Celuloid Fotofilm Nitrolak jedwab sztuczny błony, wyroby dmuchowe błony fotograf, lakiery samochodowe Octan celulozy Jedwab octanowy Cellon, Etiol, Ecarit Cellitfilm Cellit jedwab sztuczny tłoczywa błony lakiery Surowiec: substancje białkowe (kazeina z mleka) Kazeina mleczna Galalit, Erinoid, Lactoid Tiolan, Lanital tłoczywa włókna sztuczne Surowiec: kauczuk naturalny Chlorokauczuk Pergut, Togofan Allopren, Dartex lakiery lepiszcze Ch! orowodorokauczuk Pliofilm opakowania Cyklokauczuk Vulcalock Plastopren wykładziny 
dodatek do lakierów  1009 pieża Pawia III, MUoić niebiańska i ziemska, Grosz czynszowy, Bakchus i Ariadna. TYCZYN, m., pow. i woj. rzesz., u stóp Pogórza Karpackiego; 2400 mieszk. (1956); barokowy kościół 1768. TYCZYNA Pawio (ur. 1891), poeta ukr.; wiersze pierwszego okresu pisane pod wpływem symbolizmu, późniejsze, realist wykorzystują obficie wersyfikację lud.; liryki, wiersze patriot, z czasów ostatniej wojny. TYDZIEŃ, okres siedmiu dni, związany z fazami księżyca; w przybliżeniu czwarta część miesiąca synodycznego. TYFLOPEDAGOGIKA [gr.], gałąź pedagogiki specjalnej obejmująca zagadnienia nauczania i wychowania ociemniałych (dzieci i dorosłych). Zob. też alfabet dla niewidomych. Ti FUS -*-dur. TYGIEL, różnej pojemności naczynie w kształcie naparstka z materiału odpornego na wysokie temperatury'; stosuje się w laboratoriach chem. i przemyśle do prażenia substancji, topienia metali itp.; w laboratoriach używa się t porcelanowych, kwarcowych, platynowych; w przemyśle — grafitowych i szamotowych. „TYGODNIK ILUSTROWANY“, najstarsze poi. Eismo ¡lustr., zał. 1859 przez J. Ungera pod red. . Jenikego; przetrwało do 1939. „TYGODNIK LITERACKI", demokr. pismo lit. okresu Romantyzmu, skupiające wielu współpracowników z kraju i emigracji (K. Libelt. J. Słowacki, B. Zaleski, S. Goszczyński), Poznań (1838—46); red. A. Woykowski. „TYGODNIK PETERSBURSKI“, czasopismo ugodowe, początkowo urzędowy organ Królestwa Polskiego, od 1840 poczytne pismo literackie. Współpracowali m. in. H. Rzewuski, M. Grabowski, J. I. Kraszewski. Petersburg 1830—58; red. J. E. Przecławski. „TYGODNIK POWSZECHNY“, kat. pismo społ.-kult.; wyd. od 1945; do 1953 organ Kurii Metropolitalnej w Krakowie; 1945—52 i od 1957 red. J. Turowicz. TYGRYS, rz. w Azji pd.-zach., dl. 1950 km; źródła w zach. części Taurusu Wsch.; wraz z Eufratem tworzy rz. Szat-el-Arab. TYGRYS, Panłhera tigris, drapieżnik z rodziny kotów; wsch. i pd.-wsch. Azja, na pn. aż do Mandżurii i Kraju Amurskiego; dl. ciała ok. 2 m + ogon 85 cna, wys. w kłębie 80—100 cm; sierść żółtordzawa w ciemne pręgi; zamieszkuje zarośla, dżungle i lasy; tabl. 18; t. szablozęby —smilodon. TYGRYSIE OKO -kwarc. TYKOCIN, osiedle, niegdyś m., pow. wysokomazowiecki, woj. warsz., nad Narwią; ok. 3000 mieszk. (1956). Prawa miejskie od 1424; w XVI w. własność Zygmunta Augusta, później S. Czarnieckiego i J. K. Branickiego; jego fundacji prawie wszystkie zabytkowe budowle: kościół w stylu rokoko z 1742—46 (projekt arch. Couston), barokowy z 1771 i in. TYKWA, kałebasa, Lagenaria vulgaris — jednoroczna roślina z rodziny dyniowatych; Egipt, Azja Mniejsza-; kwiaty duże, białe; owoce jadalne, butelkowate, do 1 m dl., używane jako naczynia; szeroko uprawiana. TYL Josef Kajetan (1808—56), pisarz czeski; klasyk toatru; pionier realizmu; dramaty Jan Hus, Strakonicky duddk (Kobziarz ze Strakonic); opowiadania Chudi lidć (Ubodzy ludzie). TYLICKA PRZEŁĘCZ, w głównym wododziałowym grzbiecie karpackim, wys. 088 m, stanowi granicę między Beskidem Sądeckim a Beskidem Niskim; stary szlak handlowy do Węgier. TYLICZ, osiedle, niegdyś m., pow. nowosądecki, woj. krak., w Beskidzie Sądeckim; 770 mieszk. (1956); źródła szczawy żelazistej; kościół drewniany z 16l2 i cerkiew drewniana z 1793. T. powstał na szlaku handlowym do Węgier. TYŁKOWE KOMINY (Kominiarski Wierch), grzbiet w Tatrach Zach. zbudowany ze skał osadowych wys. 1829 m, między Doliną Kościeliską od wsch., Chochołowską od zach. i Lejową od pn. TYLMAN Z GAMEREN (ok. 1632—1706), architekt poi. baroku, z pochodzenia Holender; w Polsce od 1666, z czasem nobilitowany pod nazwiskiem Gamer64 	Mała Enc. Powsz. PWN TYNIANOW ski; pałac Krasińskich zw. Rzeczypospolitej, kościoły Sakramentek i Bernardynów w Warszawie, kościół Sw. Anny w Krakowie. TYLMANOWA, w., pow. nowotarski, woj. krak., nad Dunajcem; 2000 mieszk. (1956); tartak; drewniany kościół z 1756, klasycystyczny dwór z 1840. TYLOR [tąjla] Edward Burnett (1832—1917), angielski antropolog i etnolog; jeden z twórców kierunku ewolucjonistycznego w etnografii; Kultura pierwotna. Antropologia. TYLŻYCKI POKÓJ, zawarty w Ty lży (obecnie Sowieck) 1807 między Napoleonem a Aleksandrem I i Fryderykiem Wilhelmem III, zakończył wojnę Francji z Rosją i Prusami 1806—07; utworzył Księstwo Warsz. i Wolne Miasto Gdańsk, zapewnił udział Rosji w kontynentalnej blokadzie Anglii, dał Rosji wolną rękę w Turcji i Finlandii. TYMBARK, w., niegdyś m., pow. limanowski, woj. krak., nad Łososiną, w Beskidzie Wyspowym; 1300 mieszk. (1956); letnisko; tartak parowy, zakł. przemysłu spoż., sadv. TYMCZASOWA RADA STANU -Rada Stanu. TYMCZASOWY KOMITET REWOLUCYJNY POLSKI, poi. rząd rewol. utworzony 30 VII 1920 w Białymstoku na czele z J. Marchlewskim (przewodn.), F. Dzierżyńskim, F. Konem, E. Próchniakiem; działał w okresie wojny poi.-radź.; oddał fabryki w zarząd komitetów fabr., zorganizował milicję lud. TYMCZASOWY RZĄD LUDOWY REPUBLIKI POLSKIEJ, tzw. Rząd Lubelski, utworzony 7 XI 1918 w Lublinie w momencie klęski państw centralnych; składał się w większości z socjalistów i ludowców z I. Daszyńskim jako premierem (do rządu m. in. weszli J. Moraczewski, E. Rydz-Smigły, W. Witos). 11 XI 1918 podał się do dymisji składając władzę w ręce J. Piłsudskiego. TYMIANEK POSPOLITY, Thymus vulgaris, roślina aromatyczna i lecznicza z rodziny wargowych; uprawiana. TYMIENIECKI Kazimierz (ur. 1887), historyk, znawca dziejów Średniowiecza, od 1919 prof. Uniw. Pozn., członek PAN; Majętność książęca w Zagościu, Procesy twórcze formowania się społeczeństwa polskiego w wiekach średnich, Społeczeństwo Słowian lechickich, Ziemie polskie w starożytności. TYMOL, związek organiczny; bezbarwne kryształy 0 ostrym, intensywnym zapachu i piekącym smaku; występuje w olejku tymiankowym; środek silnie bakteriobójczy, Stosowany do dezynfekcji jamy ustnej 1 w niektórych chorobach skórnych. TYMOTKA, brzanka, Phleum — cenna trawa pastewna o prostym źdźble, wąskich szorstkich liściach i bardzo gęstym kłosokształtnym walcowatym kwiatostanie; tworzy luźne, małe kępy. TYMOWSKI Kantorbery (1790—1850), poeta pseudoklasyczny, tłumacz, członek Tow. Patriotycznego i Tow. Przyj. Nauk, uczestnik powstania listopadowego; elegie, ody, bajki, wiersze okolicznościowe. TYMPANON [gr.], w architekturze antycznej lub nawiązującej do antyku trójkątne pole frontonu; w arch, średniow. płyta półkolista lub o kształcie zbliżonym do trójkąta nad nadprożem portalu; zwykle bogato rzeźbiony. Tympanon TYNDALIZACJA, sterylizacja frakcjonowana — parokrotne doprowadzanie produktu spoż. do temp. 100°C dla zabicia wegetatywnych form bakterii. TYNDALL [tyndl] John (1820—93), fizyk irlandz.; badania nad diamagnetyzmem i polaryzacją światła. TYNDALLA ZJAWISKO, poler ;a na rozpraszaniu światła przez zawieszone w ośrodku ciekłym lub gazowym drobne cząstki. T. z. tłumaczy się opalescencją większości roztworów koloidowych, np. rozcieńczonego mleka, polegającą na grze barw roztworu, w niektórych przypadkach połączonej z jego zmętnieniem. TYNE [tajn], rz. w pn. Anglii, między G. Cheviot a G. Pennińskimi; dł. 129 km; wpada do M. Północnego; dolny bieg do m. Newcastle stanowi obszar portowy. TYNF, złoty polski srebmo-miedziany wybijany od 1663 przez A. Tynfa; miał później wartość 18 groszy. TYNIANOW Jurij N. (1894—1943), pisarz ros., teoretyk lit. i prozaik, przedstawiciel tzw. szkoły formalnej w badaniach liŁ; rozprawy teoret. i hist.-lit.;  TYNIEC 1010 powieści i opowiadania hist. Küchla, Śmierć Wazir-Muchtara, Podporucznik Kiże. TYNIEC, w., pow. i woj. krak., nad Wisłą; 1500 mieszk. (1956); przemysł ludowy wełnianych wyrobów dzianych; klasztor benedyktynów zał. w XI w.; w pobliżu (Grodzisko) teren badań archeologicznych. TYNK, warstwa zaprawy (wyprawy) nakładana na ściany, stropy, filary, widoczne części belek itp. w celu uszczelnienia muru, stworzenia podkładu do malowania i nadania powierzchni ładnego wyglądu; t. szlachetne, wykonywane są z fabrycznie przygotowanej mieszaniny doborowego kruszywa, spoiwa i barwidła; t. suchy, cienkie płyty gipsowe z wełną drzewną lub usztywnione kartonem przybijane do ściany wewnętrznej. TYNKOWNICA, urządzenie do narzucania na powierzchnie tynkowane gotowej zaprawy, tłoczonej na stanowisko robocze za pomocą pompy. Tabl. 22. TYP [gr.]: 1) przedstawiciel określonej grupy rodzaju, gatunku, klasy, np. w literaturze postać wcielająca charakteryst. cechy pewnej grupy ludzi; 2) biol. wyższa jednostka systematyczna; np. u roślin typ grzyby (Fungi) lub rozprątki (Schizophyta); zob. też systematyka organizmów; 3) t psychologiczny, termin używany w psychologii dla wyodrębnienia grup jednostek różniących się pewnymi dominującymi właściwościami osobowości; 4) astr. t. widmowy', grupa gwiazd o podobnym widmie, do której zalicza się gwiazdy o zbliżonej temp. oraz o podobnym składzie chemicznym. TYPIZACJA, ujednolicenie i grupowanie wyrobów, sprzętu, urządzeń, konstrukcji itp. według określonych głównych cech charakterystycznych w celu uproszczenia, ulepszenia i potanienia produkcji. Zob. też normalizacja. TYPOGRAFIA [gr.], w znaczeniu ogólnym — drukarstwo, w potocznym — druk wypukły. TYPOLOGIA [gr.], nauka o typach; dział psychologii zajmujący się badaniem typów psycholog.; rozróżnia się je wg poszczególnych właściwości psych, lub różnic dotyczących całej osobowości; t. przestępców, pojęcie wprowadzone do teorii prawa karnego i do ustawodawstwa równolegle z instytucją środków zabezpieczających w końcu XIX w. przez szkołę antropologiczną i socjologiczną (Lombroso, Ferri, Garofalo, Prins, Liszt). Przeprowadza ona podział sprawców na typy wg pewnych cech osobistych (przestępca z urodzenia, z nawyknienia, niepoprawny, zawodowy, nałogowy itp.), które miałyby uzasadnić konieczność stosowania wobec tych osób środków zabezpieczających lub innych dodatkowych represji karnych. TYPOLOGICZNA METODA, w archeologii jedna z metod ustalania wieku zabytków; porównuje się przedmioty jednego rodzaju (np. siekiery) przyjmując najpierwotniejsze okazy za najstarsze, najbardziej udoskonalone za najmłodsze. TYPY ANTROPOLOGICZNE, grupy człowieka współcz. wywodzące się ze zmieszania dwóch ras człowieka, wykazujące cechy pośrednie ras rodzicielskich; np. typ dynarski, teutoński. Potomstwo rodziców należących do tego samego typu może wykazywać cechy typu odrębnego. Tabl. 26. TYR, m. położone na jednej z wysp u wybrzeża Syrii, w 332 p. n. e. zdobyte przez Aleksandra W., który połączył je z lądem stałym; jeden z najpotężniejszych ośrodków handlowych staroż. Fenicji. TYRADA [fr.], dłuższa wypowiedź utrzymana w stylu podniosłym i silnie emocjonalnym. TYRALIERA [fr.], rozproszony szyk boj. piechoty wprowadzony w okresie rewolucji fr.; szczególnie stosowana w I wojnie światowej. TYRAN [gr.]: 1) w staroż. Grecji jedynowładca, który przemocą zagarnął władzę; 2) potocznie człowiek okrutny, stosujący samowolę i gwałt. TYRANIA [gr.], w staroż. Grecji forma rządu powstała w wyniku opanowania władzy przez jednostkę w następstwie wewn. walk społ.:1) wczesnogrecka (VII i VI w. p. n. e.) była formą przejściową między panowaniem arystokracji rodowej a demokracją; 2) póżnogrecka (ÍV w. p. n. e.), gł. na Sycylii, powstała w wyniku walki między wielkimi i drobnymi właścicielami ziem.; opierała się głównie na armii najemnej, Trzydziestu tyranów, kolegium oligarchiczne w 404 p. n. e. narzucone przez Spartę Atenom pokonanym w wojnie peloponeskiej; rządy t. t. odznaczały się szczególnym okrucieństwem i bezwzględnością; obalone w 403 przez Trazybula. TYRANOZAURUS, Tyrannosaurus, rodzaj kopalnych gadów drapieżnych z grupy dinozaurów; dł. do 14 m, duża głowa o silnie uzębionych szczękach; poruszał się na kończynach tylnych — przednie niedorozwinięte. TYRATRON, trioda napełniona parami rtęci lub gazem obojętnym; stosowany jako przekaźnik elektronowy, np. w układach samoczynnego sterowania. TYRNOWO, m. w pn. Bułgarii (dawna stoi.); 16 200 mieszk. (1946); siedziba metropolity bulg.; przemysł włókien., spoż.; hodowla jedwabników; węzeł komunikacyjny. TYROKSYNA, aminokwas zawierający jod; hormon wytwarzany przez tarczycę; wzmaga przemianę materii; nadprodukcja t. przy nadczynności tarczycy prowadzi do chorób zw. tyreotoksykozami. TYROL (Tirol), kraj związkowy Austrii; 12 649 km¿, 432 600 mieszk. (1953); stoi Innsbruck; górzysty (Alpy Otztalskie, Wysokie Taury); duże obszary lasów i łąk górskich; alpejski chów bydła; kopalnie soli, miedzi, boksytów; przemysł: chem., drzewny, metal., włókien.; piękne krajobrazy; ożywiony ruch turysL; uzdrowiska; skrzyżowanie starych szlaków komunik.; gł. m. Landeck, Kufstein. — W starożytności od czasów Augusta pod panowaniem rzymskim; we wczesnym średniow. wszedł w skład państwa frankońskiego; od 1363 austr.; 1919 podział T. między Austrię i Włochy. TYROZYNA, aminokwas aromatyczny wchodzący w skład wielu białek; w organizmach zwierzęcych jest materiałem wyjściowym do wytwarzania tyroksyny, adrenaliny i in. TYRREŃSKIE MORZE, cześć M. Śródziemnego między Płw. Apenińskim a wyspami: Elbą, Korsyką, Sardynią i Sycylią; głęb. do 3730 m; porty: Neapol, Palermo. TYRS [gr.], laska zakończona szyszką, kiścią wina lub bluszczem i owinięta wstążką; atrybut Dionizosa oraz towarzyszących mu satyrów i bachantek. TYRTEUSZ (VII w. p. n. e.), gr. poeta-liryk; pisał elegie wojenne, którymi zagrzewał Spartan do wałki z Messeńczykami. TYRYNS, gród w Argolidzie z II tysiąclecia p. n. e., słynny z murów „cyklopich“ (częśc. zachowane); wykopaliska. TYSIĄC I JEDNA NOC, arab. zbiór opowieści różnego pochodzenia (arab., pers., ind.), których pierwowzór znany był już w X w.; obecny układ powstał w XIV— XVIII 	w. TYSIĄCZNIK -»centuria. TYSSOWSKI Józef (1817—57), działacz polit.; w czasie rewolucji krak. 1846 naczelnik Rządu Nar. w Krakowie; 24 II 1846 ogłosił się dyktatorem; po upadku rewolucji wycofał. się z powstańcami na Śląsk; więziony w Saksonii, po uwolnieniu emigrował do Ameryki Południowej. TYSZKA-JOGICHES Leon (1867—1919). Tyrs działacz poi. i niem. ruchu robotn.; jeden z założycieli SDKPiL. redaktor „Przeglądu Socjaldemokratycznego“, „Trybuny Ludowej“ i „Czerwonego Sztandaru“; organizator wraz z Różą Luksemburg Związku Spartakusa, współorganizator rewolucji w Niemczech 1918; zamordowany w więzieniu niemieckim. TYSZKIEWICZOWIE bracia, Eustachy (1814—73) i Konstanty (1806—66), zasłużeni badacze archeologii Polski, Litwy i Białorusi. TYSZOWIECKA KONFEDERACJA, zawiązana w Tyszowcach 29X11 1655 z inicjatywy hetmanów R. Potockiego i S. Lanckorońskiego przeciwko królowi szwedz. Karolowi Gustawowi w obronie wiary i swobód nar.; rozwiązana 1658. TYSZYŃSKI Aleksander (1811—80), krytyk i historyk literatury; współredaktor „Biblioteki Warszawskiej“, prof. Szkoły Głównej; Rozbiory i krytyki, Pierwsze zasady krytyki powszechnej, powieść Morena. TYSMIENICA, rz., pr. dopływ Wieprza, dł. 71 km. TYTAN Ti, titanium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 22; kruchy, dość twardy metal odporny na korozję; b. rozpowszechniony w przyrodzie; składnik stopów specjalnych odpornych na korozję (twardych stali, lekkich stopów stosowanych w lotnictwie); dwutlenek t. (biel tytanowa) stosowany jako biała farba malarska oraz w ceramice i w przemyśle gumowym. TYTANIT, sfen — minerał; tytanokrzemian wapnia; rozpowszechniony składnik poboczny skał magmowych i metamorficznych. TYTANOMACHIA -»Tytanowie. TYTANOWCE, nazwa ogólna głównie czterowartościowych pierwiastków metalicznych, tworzących rodzinę dodatkową czwartej grupy układu -»okresowego: tytan (Ti), cyrkon (Zr) i hafn (Hf). TYTANOWIE, mit. gr. 6 olbrzymów, dzieci Uranosa (Niebo) i Gai (Ziemia) m. in. Kronos, Rea, Okeanos; synowie Kronosa pod wodzą brata swego  1011 Tytoń Produkcja światowa i ważniejsi producenci Kraje Powierzchnia upraw (w min ha) Zbiory (w tys. ton) przeciętna roczna 1934—38 1955 przeciętna roczna 1934—38 1955 Świat* 2,8 3,2 2720 3278 V tym: USA 0,6 0,6 590 996 Chińska Rep. Ludowa • 0,3 • 298 Indie 0,4b 0,3 343h 248 japonia 0,04 0,08 64 150 Brazylia 0,1 0,2 93 148 Pakistan 0,lb 0,1 151b 117 Turcja 0,07 0,2 55 109 Grecja 0,09 0,1 57 97 Polska 0,006 0,03 11 46 • Bez ZSRR. b Przeciętna z lat 1937—39. Zeusa stoczyli walkę z T. („tytanomachia") i strącili ich do Tartaru. TYTOŃ, Nicotiana tabacum, roczna roślina z rodziny psiankowatych, spokrewniona z machorką; po¬ UCHO chodzi z Ameryki Pd. i Meksyku; liście szerokolancetowate z oskrzydlonymi ogonkami, kwiaty różowe lub czerwone, pachnące; zawiera dużo nikotyny; liście po wysuszeniu i przefcrmentowaniu dają używkę do palenia — tytoń, wyciągi stosowane w sadownictwie; szeroko uprawiany w wielu odmianach w okolicach zwrotnikowych, w Europie od 1559; gł. producenci: USA, Am. Środk., Indie, Turcja, ZSRR; inne gatunki t. hodowane dla ozdobnych kwiatów. TYTUŁ [lac.]: 1) egzekucyjny, w terminologii prawn. dokument publiczny (np. orzeczenie, ugoda, akt notarialny), stanowiący podstawę egzekucji po opatrzeniu go klauzulą wykonalności (t. wykonawczy); 2) naukowy, t. nadawany samodzielnym pracownikom nauki (docent, prof. nadzwyczajny, prof. zwyczajny) i pomocniczym pracownikom nauki (asystent, starszy asystent, adiunkt); 3) t. zawodowy, t. nadawany przez uczelnie wyższe absolwentom studiów: inżynier, lekarz. TYTUS, Titus Flavius Vespasianus (39—81), cesarz rzym. od 79; jako wódz w wojnie żyd. zdobył w 70 i zniszczył Jerozolimę; ukończył budowę Koloseum; za jego rządów wybuch Wezuwiusza zniszczył Pompei, Herkulaneum i Stabiae (79). TYWERCY, grupa Słowian wsch. zamieszkałych w IX—XI w. na ziemiach między Dniestrem, Prutem i Dunajem. TYZENHAUS Antoni (1733—85), podskarbi nadworny litew.; rozbudowywał przemysł w ekonomiach litew.; po jego dymisji większość przedsiębiorstw upadła. TZARA [cara] Tristan (ur. 1896), fr. poeta surrealist., pochodzenia rumuńskiego; 1916 utworzył w Zurychu grupę poetów dadaistów. U U: 1) litera alfabetu łac.; 2) symbol pierwiastka chem. uranu. UBANGI, pr. największy dopływ Konga, dl. 2500 km, powstały z połączenia rz. Mbam i Uele, żegl. 1100 km; stanowi granicę między Kongiem Belg. a Fr. Afryką Równikową. UBANCI-SZARI, terytorium zamor. Francji w Afryce Równik.; 617 000 km*, 1 092 000 mieszk., Murzyni Bantu, Europejczycy IV« (1954); stoi. Bangi; klimat zwrotnik, z porą deszczową i suchą; gł. produkty: bawełna, kawa, sezam, zboża; wydobycie złota, diamentów; eksport: bawełna, kawa, diamenty, złoto. UBE, m. i port na wyspie Honsiu w Japonii, nad M. 	Wewnętrznym Jap.; 160 000 mieszk. (1955); duży przemysł enem.; w okolicy kopalnie węgla. ÜBERWEG Friedrich (1826—71), niem. historyk filozofii, autor 4-tomowej hist. filozofii. UBEZP1ECZALNIA SPOŁECZNA -«-lecznictwo ubezpieczeniowe. UBEZPIECZENIE, asekuracja — pokrycie strat spowodowanych przez nieszczęśliwe wypadki i klęski żywiołowe drogą wypłaty odszkodowań i świadczeń z funduszu uhezp., tworzonego ze składek wnoszonych przez jednostki zagrożone tymi zdarzeniami; u. dzielą się na przymusowe i dobrowolne; w Polsce u. przymusowemu podlegają: budynki oraz mienie ruchome w gospodarstwach rolnych od ognia i innych określonych zdarzeń losowych, ziemiopłody od gradobicia i powodzi, zwierzęta gospodarcze od padnięcia itd.; u. 	dobrowolnie zawierane na podstawie umowy obejmują wiele rodzajów zdarzeń losowych (u. od ognia, kradzieży, u. towarów w czasie przewozu, u. samochodów itd.); w PRL u. te objęte nazwą u. państwowych prowadzi Państw. Zakład Ubezpieczeń (PZU). UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE, system świadczeń pieniężnych (zasiłki, renty) i rzeczowych (leczenie, leki, środki opatrunkowe itp.), przysługujących pracownikom i uprawnionym członkom ich rodzin w razie choroby, wypadków przy pracy, inwalidztwa, starości, śmierci, macierzyństwa, realizowany w Polsce z budżetu państw., do którego wpływają składki płacone przez pracodawców; obowiązek u. s. dotyczy wszystkich pracowników. Zob. też lecznictwo ubezpieczeniowe. UBEZWŁASNOWOLNIENIE, orzeczenie sądowe, mocą którego dana osoba traci możność dokonywania czynności prawnych. UBIERKA, góro. sposób wybierania części złoża przygotowanego do eksploatacji pozwalający w miarę urabiania kopaliny likwidować powstałe pustki (zroby) przez stosowanie zawału lub podsadzki; przykładem u. 	są ściany; również wyrobisko powstałe z wybierania tym sposobem. UBIJARKA (żabka), maszyna do zagęszczania gruntu przez ubijanie przy wykorzystaniu energii spadającego z pewnej wysokości ubijaka; w u. spalin ow e j energia spalania paliwa w cylindrze maszyny przekształca się na ruch drgający całej u. wraz z ubijakiem. UBIKWISTY, organizmy rośl. lub zwierz, o małych wymaganiach w stosunku do siedliska; występują w różnych środowiskach w większości rejonów geograficznych. UBOŻĘTA, pierwotnie ubożę — mit. słów. dobre duchy domowe troszczące się o pomyślność domu; czczone pod postacią węża lub maleńkich istot ludzkich. UCAYALI, rz. w Peru, pr. dopływ Amazonki, dl. 1960 km; źródła w Andach; żeglowna. UCELLO [uczęllo], właśc. Paolo di Dono (ok. 1396—1475), wł. malarz wczesnego Renesansu; cykl obrazów batalist. (trzy zachowane), portret kondotiera Johna Hawkwooda, freski w kościele S. Maria Novella we Florencji UCHAŃSKI Jakub (1501—81), prymas Polski; potajemny sympatyk reformacji; usiłował stworzyć w Polsce kościół nar.; wywalczył dla prymasów stanowisko -*-interrexów w czasie bezkrólewia. UCHO, narząd słuchu i równowagi, mieszczący się w kości skroniowej, na podstawie czaszki; składa się z u. zewn. (małżowina uszna i zewn. przewód słuchowy), oddzielonego błoną bębenkową od u. środk. (iama bębenkowa, w której znajdują się ■♦kosteczki słuchowe i -»-słuchowa trąbka) oraz z u. wewn. (spiralna część błędnika, tzw. -»-ślimak — narząd słuchowy — i przewody półkoliste — narząd równowagi); fale głosowe wywołują drgania błony bębenkowej, przekazywane przez łańcuch kosteczek słuchowych do zakończeń nerwu słuchowego leżących w u. wewn.; zapalenie u. środk. powstaje zwykle w następstwie 64» UCHTA wtargnięcia bakterii do ucha z nosogardła lub zatok przynosowych; ostre z. u. środk. objawia się gorączką, bólem ucha i osłabieniem słuchu, przewlekle — długotrwałym wyciekiem ropnym z ucha. 5 n 1372 10 V 9 3 3467 Schemat budowy ucha: 1 — małżowina uszna, 2 — część chrząstkowa przewodu słuchowego zewn., 3 — część kostna przewodu słuchowego zewn., 4 — błona bębenkowa, 5 — młoteczek, 6 — strzemiączko, 7 — ucho środkowe, 8 — trąbka słuchowa (Eustachiusza), 9 — tętnica szyjna wewn., 10 — nerw słuchowy, 11 	— ślimak, 12, 13 i 14 — przewody półkoliste UCHTA, m. w Ros. FSRR (Korni ASRR); ok. 40 000 mieszk.; ośrodek zagłębia naft.; rafineria ropy naft.; przemysł chem., drzewny. UCIECZKA GALAKTYK -»-poczerwienienie galaktyk. UCIECZKA MYŚLI -»-gonitwa myśli. UCZEP, Bidena, roczna roślina z rodziny złożonych; Ameryka, Europa; w Polsce 4 gat. (brzegi wód, mokre łąki); liście podzielone, kwiaty żóltobrunatne; nasiona opatrzone 2—4 ośćmi. UCZULENIE -»-alergia. UDAR med.: 1) u. cieplny, słoneczny — ostre przegrzanie ustroju, wywołane działaniem promieni słonecznych lub dłuższym przebywaniem w silnie ogrzanych pomieszczeniach (nuty, kotłownie); powoduje przekrwienie opon mózgowych i mózgu, objawiające się utratą przytomności, drgawkami i gorączką; stan groźny dla życia, wymaga szybkiej pomocy lekarskiej; 2) u. mózgu, apopleksja, insult — nagły, samoistny wylew krwi do mózgu wskutek pęknięcia naczynia krwionośnego w mózgu, połączony 1012 UGROFIŃSKIE JĘZYKI -uralskie języki. UHDE Fritz von (1848—1911), malarz niem. z grupy -►secesji, ulegający wpływom impresjonizmu; obrazy religijne. UHLAND Ludwig (1787—1862), późnoromant. poeta niem.; liberał i demokrata; wiersze lir., ballady i dramaty, prace hist.-lit.; wydał zbiór starych pieśni lud. ÜHSE Bodo (ur. 1904), pisarz niem.; antyfaszysta; walczył w Hiszpanii; powieści (Leutnant Bertram), nowele, powieść autobiograficzna Söldner und Soldat (Żołdak i żołnierz). UISTITI, Hapale jacchus, małpa z grupy szerokonosych; lasy wsch. Brazylii; dł. ciała 22—27 cm + ogon 30—35 cm; palce opatrzone długimi pazurkami; pożywienie: owady, drobne kręgowce, w mniejszym stopniu rośliny; nadrzewne. UJAZD: 1) m., pow. strzelecki, woj. opol., nad Kłodnicą i Kanałem Gliwickim; 3500 mieszk. (1956); fabr. galanterii drzewnej; kościół z 1513 przebudowany w XVIII w., z fragmentami gotyckich murów; 2) w., Eow. opatowski, woj. kiel.; 580 mieszk. (1956); ruiny arok. zamku Ossolińskich, znanego p. n. Krzyżtopór, zbudowanego 1631—44. UJAZDOWSKI Marcin (?—1599), prof. wymowy i wielokrotny rektor Akad. Krak.; Aristotelis de arte rhetorica libri II (Arystotelesa sztuka wymowy), Cosmographia Moscoviae et aliarum partium adjacentium (Opis Moskwy i jej okolic). — - UJEJSKI: 1) Kornel (1823—97), poeta; autor patriotycznych utworów Maraton, Skargi Jeremiego (ze słynnym Chorałem), Melodie biblijne; 2) Józef (1883— 1937), historyk literatury, prof. Uniw. Warsz.; studia o Żeromskim, Conradzie Korzeniowskim oraz o mesjanizmie polskim. UJEŻDŻALNIA -maneż. UJĘCIE WODY, zespół urządzeń hydrotechn. służących do pobrania wody z rzeki lub zbiornika do celów przemysł., konsumpc., energetycznych i innych. Zob. też siłownia (wodna). K. Ujejski mierzy się ilością pracy potrzebnej do złamania próbki materiału, liczonej na jednostkę przekroju próbki. UDDEVALLA, m. i port w pd.-zach. Szwecji; 28 200 mieszk. (1955); stocznie; przemysł drzewny, włókienniczy. UDINE, m. w pn. Włoszech (Friuli — Wenecja Julijska); 76 090 mieszk. (1954); przemysł włókien., maszynowy. UtłMURCKA ASRR, rep. autonom. w Ros. FSRR między Kamą a Wiatką; 42 200 km2, 1285 000 mieszk. (1956); stoi. Iżewsk; uprawa zbóż, lnu; przemysł: hutn., metal., drzewny. UDOMOWIENIE -»-domestykacja. UDŹWIG, ciężar maksym, podnoszony przez dane urządzenie dźwigowe, np. u. żurawia budowlanego. UELE, rz. źródłowa Ubangi (Kongo Belg.), źródła na wys. 1500 m. n. p. m. w pobliżu Jez. Alberta. UFA, stoi. Baszkirskiej ASRR; 471000 mieszk. (1956); 5 wyższych uczelni, 16 instytutów nauk. (oddział Akad. Nauk); wielka rafineria ropy naft.; przemysł: maszyn, (urządzenia wiertnicze dla przemysłu naft.), chem., skórz.-obuwn., drzewny. UFF1ZI [uf je i], pałac we Florencji wzniesiony wg projektu G. Vasari (1511—74); obecnie mieści się w nim Galleria degli Uffizi, słynne zbiory dzieł sztuki (rzeźby antyczne, malarstwo, grafika). UGANDA, protektorat bryt. w Afryce Wsch.; 243 400 km2; 5 425 000 mieszk. (1954); gł. Murzyni Bantu; zajmuje wyżynę na pn. od Jez. Wiktorii; klimat gorący, wilgotny; uprawa orzecha ziemnego, bawełny, trzciny cukr., kawy, tytoniu, pieprzu, kakao; pasterstwo; "bogactwa miner.: złoto, cyna, wolfram; gl. m.: Entebbe (stoi.) i Kampala. UGIER, nieorganiczny barwnik żółty, stosowany w malarstwie od najdawniejszych czasów. UGINANIE FAL -dyfrakcja fal. UGÓR, jednoroczny odłóg; rozróżnia się: u. czarny (całkowity), pole począwszy od sprzętu roślin aż do zasiewu ozimin w roku następnym jest nie obsiane, ale uprawiane; u. zielony, pole w tym czasie nie jest uprawiane i zarasta dziką roślinnością, przy czym jest zwykle użytkowane jako pastwisko; ugorowanie, stosowanie ugoru. UJŚCIE, m., pow. chodzieski, woj. pozn., przy ujściu Gwdy do Noteci; 2300 mieszk. (1956); ośrodek przemysł roln., huta szkła. — 1655 kapitulacja przed Szwedami posp. ruszenia pod wodzą K. Opalińskiego. UKLEJA, Albumus albumus, ryba z rodziny karpiowatyeh; Europa; dł. do 15 cm; zamieszkuje różne nwód; łuski używane do wyrobu sztucznych pereł. KŁAD: 1) mech. zbiór ciał lub punktów materialnych, między którymi działają siły; siły działające między ciałami należącymi do układu nazywamy siłami wewnętrznymi, siły pochodzące od ciał nie należących do układu — zewnętrznymi; stan u. (pojęcie pierwotne) jest określony, gdy w każdej chwili są znane położenia i prędkości jego części; u. nazywamy zwyrodniałym, gdy jego rozmaitym stanom odpowiada ten sam poziom energii; 2) chem. ciało lub zespół ciał wyodrębnionych z otoczenia i podlegających określonemu badaniu fiz. lub chem.; u. homogeniczny (jednorodny): a) fiz. stanowi skupienie jednakowych lub różnych drobin występujących w jednej fazie, np. roztwór cukru, mieszanina gazów; b) chem. skupienie tych samych drobin (każda substancja chem. czysta) występujących w tej samej fazie; u. heterogeniczny (niejednorodny) — złożony z tych samych (u. niejednorodny jednoskładnikowy) lub różnych (u. niejednorodny wieloskładnikowy) drobin występujących w dwu lub więcej fazach, np. układ: woda—lód—para wodna, 3) mat. u. współrzędnych, na płaszczyźnie: para prostych prostopadłych x, y ze zwrotem zwanych osiami współrzędnych; położenie punktu określa się za pomocą odległości (ze znakiem) rzutów prostopadłych punktu na osie od początku układu O; odległości te nazywają się współrzędnymi kartezjańskimi. Istnieją jeszcze układy ukośnokątne na płaszczyźnie oraz układy prostokątny i ukośnokątne w przestrzeni; u. w. uogólnia się wprowadzając jako elementy odniesienia inne krzywe (nie proste); powstają w ten sposób układy biegunowe na płaszczyźnie, sferyczne w przestrzeni i inne. UKŁADY SYGNAŁÓW, fizjol. termin wprowadzony przez Pawłowa, który spośród bodźców działających na narządy zmysłów i znajdujących odbicie w korze mózgowej wyróżnił: pierwszy u. s., obej 1013 mujący bodźce (tzw. sygnały) przyjmowane przez narządy zmysłów (zwierząt wyższych i człowieka) bezpośrednio, i drugi u. s., obejmujący bodźce w postaci słów (tzw. sygnały sygnałów), działające specyficznie tylko na człowieka (na okrzyk „uwaga, samochód!“ gwałtownie zatrzymujemy się lub cofamy, chociaż nie stwierdziliśmy .obecności samochodu zmysłami (wzrokiem, słuchem); ten układ pozwala na rozumowanie abstrakcyjne. UKŁAD ZBIOROWY PRACY, porozumienie między związkiem zawodowym a przedstawicielstwem zakładu pracy, ustalający warunki pracy i płacy, zwykle w jednej gałęzi gospodarki narodowej. UKOŚNICA, Begonia, wielogatunkowy rodzaj roślin zielnych lub krzewów z rodziny ukośnicowatych; występują prawie w całej strefie zwrotnik.; liście duże, przeważnie asymetryczne, z przylistkami, kwiaty jednopłciowe, zwykle jaskrawo zabarwione; b. łatwo rozmnaża sie wegetatywnie z liści, dzięki tworzeniu na nich pączków; hodowana w licznych odmianach jako ozdobna — pokojowa (w doniczkach) i gruntowa. UKRAINA, Ukraińska SRR, rep. związkowa w pd.-zach. eur. części ZSRR; 601000 km*, 40 600 000 mieszk. (1956); stoi. Kijów; dzieli się na 26 obwodów; Dniepr dzieli U. na prawobrzeżną (Wołyń, Wyż. Podolska, Karpaty) i lewobrzeżną (Niz. Naddnieprzańska i Wyż. Doniecka); na pd. Niz. Czarnomorska; gleby ezarnoziemne (ok. 70*/o), na pn. przechodzą w bielice, na pd. w kasztanowe; gł. rzeki: Dniepr, Dunaj, Dniestr, Doniec, Prypeć, Desna; klimat na pn. umiark.-kontynent., na pd. suchy, kontynent.; ludność: Ukraińcy (75*/o), Rosjanie, Żydzi, Białorusini, Polacy i in.; ludność miejska 36,2“/» (1939); gł. m.: Charków, Stalino, Odessa, Dniepropietrowsk, Lwów, Zaporoże, Krzywy Róg. Gospodarka. W okresie władzy radź. wszechstronny rozwój gosp. kraju, przy pełnym wykorzystaniu jego zasobów naturalnych. U. jeden z większych obszarów roln. świata; uprawa pszenicy (gl. ozimej, 25V» zbiorów ZSRR), jęczmienia, żyta (na pn.), kukurydzy, buraków cukr. (w środk. pasie od Charkowa do Tarnopola), słonecznika, konopi, lnu (Polesie), tytoniu (gł. Krym), winorośli (na pd.); ogrodnictwo, sadownictwo; hodowla (1956): bydTa^rog. (największa na Polesiu) 15 min szt., trzody chlewnej (na pd.-wsch.) ponad 17 min szt., owiec 10 min szt.; U. jeden z ważniejszych okręgów przem. ZSRR (20*/* globalnej produkcji przem. ZSRR); w okresie władzy radź. szybki rozwój przemysłu; ukr. hutnictwo i górnictwo węgl. koncentruje się gł. w Zagłębiu Donieckim; wydobycie węgla kam. (137.7 min t) gl. w Zagłębiu Donieckim; przy granicy poi. rozwija się Zagłębie Wołyńskie; niewielkie wydobycie ropy naft (761 800 t) w Karpatach; wielkie elektrownie cieplne (gł. w Donbasie), hydroelektrownia (Dnieprogres na Dnieprze pod Zaporożem); wielki przemysł hutn. (miejscowe surowce — węgiel kam. Donbasu, duże zasoby rudy żel. — Krzywy Róg i Kercz, manganu — Nikopol) w Donbasie, w Okręgu Naddnieprzańskim, Krzywym Rogu, Żdanowie, Kerczu; produkcja surówki 17 min t, stali 18 min t; huta aluminium (Zaporoże), cynku (Konstantinowka), kombinat rtęciowy (Nikitowka); przemysł: chem., maszyn., skórz., obuwn., dziewiarski, bawełn., wełn., rolno-spoż. (cukrownictwo 75'/» produkcji ZSRR); dł. linii kol. ok. 20 000 km; żegluga na Dnieprze; porty mor.: Odessa, Nikołajew, Chersoń, Żdanow, Kercz. Kultura. W porównaniu z 1914 liczba uczniów szkół ogólnokształc. wszystkich typów wzrosła w 1956 2,2 razy, w tym uczniów klas V—X prawie 18 razy. Przed rewolucją uczelni wyższych było 27, a studentów 35 200, obecnie (1956) uczelni 138, studentów 346 600. Ód 1919 istnieje Akad. Nauk Ula:. SRR, następnie powołano Akad. Budownictwa i Architektury oraz Akad. Nauk Roln. Liczba bibliotek wzrosła 11 razy, a posiadanych przez nie książek 75 razy. 0 rozkwicie kultury narodowej świadczą liczby dotyczące książek wydanych w jęz. ukr.: 1913 — tytułów 228. nakład 686 000 egz., 1956 — tytułów 2672, nakład 68 627 000 egz. — Zob. też ZSRR. Historia. Dzisiejsza U. stanowiła ośrodek pierwszego państwa Słowian wschodnich, Rusi Kijowskiej (od IX w.). W okresie rozbicia dzielnicowego (XII— —XIV w.) postępował proces wyodrębniania się pd.-zacb. księstw ruskich, pogłębiony przez najazdy tatarskie (zniszczenie 1240 Kijowa, ośrodka całej Rusi) 1 przez wejście tych ziem w XIV w. w skład Polski i Litwy; 1569 cały obszar U. wszedł do Korony i stał się terenem tworzenia magnackich latyfundiów. W walce przeciw eksploatacji chłopów, podporządkowaniu Polsce kozaczyzny, wprowadzaniu unii kościelnej UKRAIŃSKA MUZYKA z Rzymem, formowała się narodowość ukr.; 1648 doszło do ogólnoukr. powstania Chmielnickiego przeciw Polsce; 1654 poddał on U. Rosji, jednak rozejm andruszowski (1667) pozostawił prawobrzeżną U. (bez Kijowa) Polsce. Z końcem XVIII w., w rozbiorach Polski tereny ukr. zostały włączone do Rosji, tylko ludność ukraińska wsch. Galicji weszła w skład Austrii; W. XIX. przyniósł wzrost poczucia na«:d. wśród ludności ukr. zarówno w Galicji, jak i — mimo tłumienia go przez carat — na U. rosyjskiej; rozwijała się literatura i nauka, kształtował się ukr. język literacki. Rewolucyjny ruch robotn. na U. rozwijał się pod kierown. SDPRR. Po zwycięstwie Rewolucji Paźdz. została 25 XII 1917 proklamowana Ukr. Rep. Rad; w lutym 1918 kontrrewolucyjna Centralna Rada wezwała wojska niem.-austr. i zawarła z mocarstwami centr. separatystyczny pokój; od kwietnia do listopada 1918 rządził z ramienia okupantów hetman P. Skoropadski; w 1919 wojnę domową przeciw władzy radź. wszczął S. Petlura, popierany przez Ententę, a 1920 przez J. Piłsudskiego; traktat ryski 1921 pozostawił zach. ziemie ukr. przy Polsce. 30 XII 1922 Ukr. SRR przystąpiła do ZSRR. W 1939 nastąpiło przyłączenie do republiki zach. U., 1940 Bukowiny i części Besarabii, 1945 U. Zakarpackiej; 1954 Krym z RFSRR przeszedł do USRR. UKRAINA ZAKARPACKA (dawniej Ruś Podkarpacka), obecnie obwód w Ukr. SRR, na pd.-zach. zboczach Karpat Wsch. i pn.-wsch. skrawku Niz. Węgierskiej; 12 900 km2, 929 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Użhorod; ludność ukraińska, na nizinie liczni Węgrzy, Słowacy, Żydzi; w Karpatach gosp. leśna, hodowl.; na nizinie uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli; sady; przemysł drzewny, spoż. Do 1913 należała do Węgier, 1918—39 do Czechosłowacji, 1939— 44 do Węgier. UKRAINKA, Lesia, wlaśc. Kosacz-Kwitka Larysa (1871—1913), poetka ukr.; twórczość o nastrojach społecznych, liryki, poematy dram. i epickie, artykuły o poi. prozie i poezji okresu pozytywizmu; Na ruinach., Kassandra, Lisowa pisnja. UKRAIŃCY, grupa wsch.-slow., mieszkańcy Ukr. SRR. Mieszkają także w Białoruskiej SRR, Ros. FSRR na Kaukazie i Syberii; 36 min. UKRAIŃSKA LITERATURA, wyrosła ze wspólnego pnia, którym dla wszystkich narodów wsch.-słów. było piśmiennictwo Rusi Kijowskiej. W miarę lo-ystaliźowania się odrębnej narodowości ukraińskiej na przeł. XIV—XV w. nabierała cech lokalnych, które przejawiły się w kronice halicko-wołyńskiej, a zwłaszcza w tzw. kronikach litewskich (XIV—XVI w.). W XVI— XVII w. organizatorem życia kult. na Ukrainie były bractwa cerkiewne. Pod ich wpływem rozwijała się w XVII w. rei. literatura polemiczna skierowana przeciw unii (I. Wyszeński). W tym czasie ukształtowała się pod wpływem literatury poi. ukraińska poezja sylabiczna i teatr szkolny (intermedia satyryczne). W XVIII w. tworzył poeta, filozof i humanista H. 	Skoworoda. Językiem lit. na Ukrainie była cerkiewna słowiańszczyzna. W końcu XVIII w. pierwszy zaczął pisać po ukraińsku I. Kotlarewski, za jego Erzykładem poszli na przełomię XVIII i XIX w. ajfcopisarze P. Hułak-Artemowski i j. Hrebinka. Pierwszym prozaikiem ukraińskim był H. Kwitka-Osnowianenko, właściwym zaś twórcą ukr. lit. nowoczesnej i jęz. lit. poeta Taras Szewczenko. Prozę reprezentowali w XIX w.: nowelistka Marko Wowczok, A. Swydnycki, I. Neczuj-Łewycki i twórca ukr. powieści spoi. Panas Myrnyj. Najwybitniejszymi ukr. dramaturgami XIX w. byli M. Starycki, M. Kropvwnycki i I. Karpenko-Karyj. Ukr. ruch lit. w Galicji i na Bukowinie zainicjował M. Szaszkiewicz. Pracowali tu J. Fed’kowicz, W. Stefanyk, O. Kobylańska, a zwłaszcza wszechstronny pisarz, uczony i działacz społeczny I. Franko. Nurt realistyczny w lit. ukr. przy końcu XIX i na pocz. XX "w. reprezentowali P. Hrabowski, Lesia Ukrainka i M. Kociubvński. Na pocz. XX w. przeniknęły na Ukrainę prądy modernistyczne, zwł. symbolizm. W ukr. literaturze radź. czołowe miejsce w poezji zajmują: M. Bażan, A Malyszko, P. Tyczyna, M. Rylski, W. Sosiura, w prozie: A. Hołowko, P. Pancz, 1. Łe, J. Janowski, A. Honczar, P. Kozlaniuk, M. Stelmach, N. Rybak, w dramaturgii: A. Komijczuk i I. Koczerha. UKRAIŃSKA MUZYKA, odznacza się przede wszystkim bogactwem folkloru; liczne pieśni obrzędowe i bytowe oraz dumy (epos hist.) przetrwały do ostatnich czasów; chóralne pieśni lud. wykonywane są wielogłosowo (improwizowana polifonia), solowe korzystają z akompaniamentu lud. instrumentów (bandura, lira korbowa). Muzyka lud. wpłynęła również na artystyczną, której gł. przedstawicielami są: uczeń Rimskiego-Korsakowa M. Łysenko (1842—1912) (opera  UKRAIŃSKA ORGANIZACJA NACJONALISTYCZNA 1014 Taras Bulba, pieśni, muzyka fortep.), M. Leontowicz (1877—1921), S. Ludkiewicz (ur. 1879), kompozytor i pedagog, F. Kolesa (1871—1947) zbieracz folkloru. Ze współczesnych najwybitniejszy W. Latoszyński (ur. 1894). Tradycje folkloru trwają pielęgnowane przez liczne zespoły ludowe. UKRAIŃSKA ORGANIZACJA NACJONALISTYCZNA —OUN. UKRAIŃSKA RADA CENTRALNA, polit. reprezentacja ukraińskich ugrupowań burż. 1917—1918 pod przewodnictwem M. Hruszewskiego; w okresie wojny domowej w Rosji przejściowo uchwyciła rządy na Ukrainie; usunięta w kwietniu 1918 przez okupacyjne władze niem. popierające hetmana P. Skoropadskiego. UKRAIŃSKA SZTUKA, w X—XIII w. Ukraina była pierwszym i głównym terenem rozwojowym dawnej sztuki ruskiej (zabytki Kijowa i Czernihowa). Od XIV w., po przejściu większej części kraju w skład ziem W. Ks. Litewskiego, a z czasem Polski, sztuka poi. wywiera — gl. w XVI—XVIII w. — wielki wpływ na u. sz. w zakresie architektury obronnej (zamki w Lucku, Międzyrzeczu Ostrogskim i Ostrogu, XIV— XVI w.), świeckiej i sakralnej, rzeźby i malarstwa; sz. feudalna i mieszczańska zach. Ukrainy należy zaś prawie całkowicie do poi. kręgu artystycznego. W XVIII w. swoistymi dekoracyjnymi cechami odznacza się na Ukrainie architektura i dekoracja architektoniczna („barok ukraiński“; przebudowa soboru ULJANOW: 1) Aleksandr I. (1866—87), brat Lenina, członek Narodnej Woli, skazany i stracony za udział w przygotowaniach do zamachu na cara Aleksandra III: 2) Władimir I. -»-Lenin; 3) Dmitrij I. (1874—1943), brat Lenina, od 1896 działacz partii bolszewickiej, uczestnik rewolucji 1905—1907, 1914—17 prowadził rewol. działalność wśród żołnierzy. ULJANOWA: 1) U.-Jelizarowa Anna I. (1864— 1935), siostra Lenina, działaczka partii bolszewickiej, współpracowniczka i redaktorka prasy rewol., więziona przez carat; autorka wspomnień o Leninie; 2) Maria I. (1878—1937) siostra Lenina, od 1898 działaczka partii bolszewickiej, wielokrotnie aresztowana i zsyłana, 1917—29 członek kolegium redakcji „Prawdy“. ULJANOWSK (dawniej Symbirsk), m. obw. w Ros. FSRR, port na Wołdze; 183 000 mieszk. (1956); instytut roln., pedagog.; przemysł: maszyn., konfekc., dziewiarski, drzewny, skóiz.-obuwn. Miejsce urodź. Lenina (dom-muzeum). ULM, m. w NRF (Wirtembergia); 91 400 mieszk. (1956); słynna katedra got.; fabryka samochodów ciężar, i ekwipunku pożarniczego; przemysł: maszyn., radiotechn., włókien. — 1805 kapitulacja armii austr. przed Napoleonem otworzyła Francuzom drogę do Wiednia. Tabl. 28. ULOT, zjawisko polegające na występowaniu wyładowań jonizacyjnych (-»-jonizacja) niezupełnych na przewodach wysokiego napięcia lub ostrzach metal.; Ławry Pieczerskiej w Kijowie). Od XVIII w. wzrasta jest widoczne w ciemności w postaci poświaty ota wpływ ros.; na Ukrainie działają architekci peters- czającej przewody (ostrza). burscy (cerkiew Andrejewska w Kijowie B. Rastrellie- ULPIANUS Domitius (ok. 170—228), prawnik rzym.; liczne jego prace weszły w skład -»-Digestów. ULRICH Leon (1811—85), tłumacz, poeta; uczestnik powstania 1831, emigrował; osiadł później w Galicji; przekłady Szekspira, Arystofanesa i in. ULSTER (irl. Uladh), jedna z 4 hist. prowincji Irlandii, wysunięta najbardziej na północ; składa się obecnie z 9 hrabstw, z których 6 wchodzi w skład Zjednoczonego Królestwa (Pn. Irlandia), a trzy w skład Rep. Irlandzkiej. ULTIMA THULE [łac.j, najdalszy kraniec znanego w starożytności świata, daleka, go) i moskiewscy, zwł. w okresie klasycyzmu. Ludowymi cechami odznacza się budownictwo cerkiewne w drzewie o bogatych formach dekor. Równocześnie w XVIII—XIX w. wielu Ukraińców współdziała w tworzeniu sztuki ros. (malarze Lewicki i Borowikowski, rzeźbiarz Martos). Nar. ukraińską szkołę mai., zwracającą się ku tematom hist. i rodzajowo-pejzażowym, reprezentuje w XIX w. przede wszystkim T. Szewczenko; obok niego działają N. Muraszko, N. Pimonenko, S. Swietosławski. Sztuka radzieckiej Ukrainy rozwija się w bliskim związku ze sztuką ros. i sztuką innych narodów radź. nawiązując do nar. tradycji na pól bajeczna wyspa na północy (praw(arch. W. Zabolotnyi, rzezbiarz M. Łysenko, malarze dopodobnie jedna z Wysp Szetlandzkich) N. Samokisz i T. Jabłońska). - - - - - UKRAIŃSKIE NARODOWO-DEMOKRATYCZNE ZJEDNOCZENIE - UNDO. UKRAIŃSKI JĘZYK, jeden z języków wsch.slowiańskich; początkiem tradycji lit. jest parodia Eneidy napisana przez I. Kotłarewskiego w 1798 w stylu pieśni ludowej. UKWIAŁY, Actiniaria, rząd z gromady koralowców  sześciopromiennych, o średnicy do 1 m; barwne formy minie, przybrzeżne; szkieletu brak; przeważnie przytwierdza- ULTRA [łac.], w wyrazach złożonych ją się do podłoża płaską podeszwą, niektóre pełzają oznacza: 1) poza pewną granicę, np. propo dnie luł> swobodnie pływają; nie tworzą kolonii; niektóre symbiotyczne, np. gat. z rodzajów Adamsia, Sagartia (żyją w symbiozie z rakiem pustelnikiem). UL, pomieszczenie dla pszczół; pierwotny typ nierozbieralny (kłody, koszka słomiana), z korka,’ gliny; nowoczesnej gos- ULTIMATUM [łac.], żądanie ostateczne, któremu towarzyszy określona groźbą; w stosunkach międzynar. kategoryczne żądanie określonego działania lub zachowania się drugiego państwa pod groźbą użycia siły lub zastosowania określonych represji do wojny włącznie w wypadku niespełnienia żądania w wyznaczonym ter- ciśnienic podarce pasiecznej u. rozbieralne, z wstawianymi ramkami. UŁAM Stanisław Marcin (ur. 1909), poi. matematyk, 1943 prof. Uniw. w Wisconsin (USA); liczne prace specjalne z teorii mnogości, teorii fun- mienie ultrafioletowe (pozafioletowe); 2) ponad miarę, skrajny, np. ultrareakcyjny (skrajnie reakcyjny). ULTRADŹWIĘKI, fale akustyczne nie wywołujące wrażenia słuchowego, o częstotliwościach większych od około 20 000 herców; stosowane w technice i medycynie. Zob. też dźwięk, infradżwięki. . ULTRAFILTR, filtr (sączek) o mini- Ciśmemalnych porach, sporządzony np. ze spe- mowy cjalnej bibuły impiegnowanej żelatyną lub aparat kolodium; znajduje zastosowanie zwłasz- mhacza przy oddzielaniu cząstek koloidu od filtracji rozpuszczalnika. ULTRAMARYNY, syntetycznie otrzymane glinokrzemiany sodowe zawierające siarkę; zabarwione Ul: A — ramkowy, B — koszka kcji rzeczywistych, teorii grup, rachunku prawdopodo- r6żnie (od barwy niebieskiej do różowej); w handlu bieństwa i fizyki matematycznej. ULBRICHT Walter (ur. 1893), działacz niem. ruchu robotn., I sekretarz KC SED i wicepremier NRD. Od 1918 członek Zw. Spartakusa, następnie KP Niemiec, od 1923 w jej kierownictwie; walczył w brygadach międzynar. w Hiszpanii; podczas II wojny świat, współzałożyciel Komitetu „Wolne Niemcy“ w ZSRR. ULCUS [łac.], wrzód. ULEABORG -Oulu. ULICA, pasmo terenu wydzielone w obrębie miasta dla ruchu pieszego (chodniki) i kołowego (jezdnia); w miarę rozwoju środków transportu dokonuje się podział na arterie ruchu szybkiego, najczęściej nieobudowane, i u. miejskie. Tabl. 51. ULICZE, grupa Słowian wsch., do IX w. zamieszkali w dolnym biegu Dniepru, potem w międzyrzeczu Bohu i Dniestru, aż do M. Czarnego. ULISSES -»-Odyseusz. ULITZKA Karl (1873—1953) ksiądz, polityk niem. na G. Śląsku, szowinista, 1918—21 działał przeciwko przyłączeniu G. Śląska do Polski. Schemat przekroju poprzecznego ulicy: 1 — kabel telefoniczny, 2 — kabel pożarowy, 3 — przewód gazowy lokalny, 4 — przewód elektryczny lokalny i dalekobieżny, 5 — kabel dla oświetlenia ulic, 6 — przewód wodociągowy dalekobieżny, 7 — przewód kanałowy dla wód użytkowych, 8 — przewód kanałowy dla wód opadowych, 9 — przewód gazowy dalekobieżny, 10 — rurociągi cieplne, 11 — drenaż torowiska tramwajowego, 12 — kanał główny burzowca  1015 UNAM SANCTAM ^cyaującego^wpływu papiestwa gj*«**)* eksP°rt ârewna> »*•** przemysłu wszystkie dziedziny życia. UMIERALNOŚĆ, wskaźnik określający liczbę zgospotyka się u. niebieską — cenny barwnik, odporny UŁUG Beg (1394—1449), astronom uzbecki; wybuna działanie światła oraz alkaliów, używany w prze- dowal obserwatorium w Samarkandzie, opracował domyśle papierń., cukr. itp. ; w przyrodzie występuje kladny, jak na owe czasy, katalog gwiazd i tablico minerał o analogicznym składzie, stosowany jako ka- ruchu planet. mień szlachetny — lazuryt. UŁUG MUZTAG, najwyższy szczyt w górach KunULTRAMIKROSKOP, zwykły mikroskop o specjał- lun (Chiny), wys. 7723 m. nym systemie oświetlenia, służący do obserwacji bar- UŁUS: 1) dawna jednostka mong. organizacji rod.dzo drobnych cząstek (np. cząstek zolu, emulsji, kro- -plemiennej (orda, związek rodowy, plemię); z czasem pelek mgły itd.); cząstki takie rozproszone w cieczy organizacja sądowo-admin. i wojskowa; 2) terytoria lub w gazie umieszcza się pod mikroskopem i oświetla zajęte pracz poszczególne ordy. z boku zbieżną wiązką światła; światło silnie ugina UMASZCZENIE, maść — barwa sierści zwierzęcia; się na cząstkach tworząc ich obraz w postaci jasnych u zwierząt hodowl. wyróżniamy u. białe, gniade, bupunkcików na czarnym tle. łane, kasztanowate, wronie itd.; plamy wyraźnie odULTRAMONTANIZM (łac. ultra montes — za gó- tla zasadniczego nazywamy odznarami, za Alpami, tj. w Rzymie], nazwa kierunków 11 m Z°u' ,teZ °^maslklpolit.-kościelnych: w XI-XIII w., w okresie walk ,,MnRA n,r,Humr i c , , , między papiestwem a państwem, kierunek uznający n« VM naturalna farba brunatna, minerał wyższość władzy duchownej nad świecka; w XV— ilasty silnie zabarwiony wodorotlenkiem żelaza oraz Zdążenie do^koset^^ ™A, dzielnica w środk. Włoszech; 8460 km*. i biskupami; od ogłoszenia dogmatu o nieomylności cnoleto V y VS a ou , gi. m.. rerugia, icrni, papieża (1870) u. oznacza uznawanie prymatu papieża, v ijmfà m __ mn jako głowy kościoła, w sprawach religii; ultramon- ,1icUr?e°ł’,. m' 1 Port w Pn' Szwecji; 19 100 tanie, zwolennicy i duchowieństwa na ULTRASI, skrajni wyznawcy poglądów danej partii nów przypadającą w ciągu roku na 1000 osób; u. nispolit.; zwłaszcza ultrarojaliści fr. za Restauracji, stron- _ 10_12; u. średnia — 13—17; u. wysoka 18—25; nicy hr. d'Artois, późniejszego Karola X, przeciwnicy u, bardzo wysoka — powyżej 25 zgonów; u. szczckonstytucji 1815. g ó ł o w a, obliczona wg poszczególnych przyczyn ULTRA WIRÓWKA, wirówka o wielkiej liczbie obro- zgonów; zob. tabela na str. 1016. tów na minutę (dochodzącej ^ do 75 000), używana do UMIŃSKA Eugenia (ur. 1910), wiolinistka wirtuoz, pracy w chemii koloidów i biochemii; cząstki w ultra- prof. Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie, wirówce doznają działania siły odśrodkowej przewyż- UMIŃSKI: 1) Jan Nepomucen (1780—1851), gen.; szającej setki tysięcy razy ich własny ciężar. uczestnik powstania kościuszkowskiego, walczył w LeUŁAMEK: 1) część całości; 2) mat. iloraz dwóch gionach Dąbrowskiego, brał udział w kampanii 1812; -►liczb naturalnych L/M (L — licznik, M — mianow- jeden z założycieli tajnego Zw. Kosynierów i Tow. nik); u. właściwy, jeżeli L<M; u. niewłaści- Patriotycznego; 1831 po upadku Warszawy wódz nawy, jeżeli L > M; u. mieszany, liczba całkowita + czelny; potem na emigracji; 2) Władysław (1865— 2 . ... ... 1954), autor popularnych powieści dla młodzieży o treś+ ułamek, np. 2-j-; u. nicprzy wicdlny, jeżeli licz- cj podróżniczej i fantast.-nauk.: Zwycięzcy oceanu, nik L i mianownik M nie mają wspólnego czynnika Ba'™e™ do bieguna. Podróż bez pieniędzy, W glębi(poza 1); u. dziesiętny, liczba dziesiętna - jeżeli ^¿m^VnIE MEt/lÛ, zjawisko towarzyszące mianownik M jest potęgą liczby 10, np. r-jj;*“ 0,002, zgniotowi i polegające na zwiększeniu twardości, wylouu trzymalości na rozerwanie itp. przy jednoczesnym —=12,34; u. dziesiętny okresowy, jeżeli pew- zmniejszeniu jego zdolności do odkształceń plastycz100 nych. na grupa liczb począwszy od pewnego miejsca powtarza UMOWA [łac. contractus — układ], porozumienie się, np. 0,313131... (ułamki takie przedstawiają zawsze dwóch lub więcej osób co do wzajemnych praw i oboliczby wymierne); u. dziesiętny nieokresowy, wiązków; u. o dzieło, u. o wykonanie określonego jeżeli nie ma żadnej powtarzającej się bez końca grupy dzieła za umówione wynagrodzenie i w ustalonym liczb, np. :t = 3,14159... (ułamki takie przedstawiają za- terminie z materiału dostarczonego przez zamawiająwszc liczby niewymierne). cego lub przyjmującego zamówienie; u. o pracę, UŁAN-BATOR (dawniej Urga), stoi. Mongolskiej porozumienie pracodawcy i pracownika, w którym praRep. Lud. nad rz. Toła, u podnóża gór Chentej; ok. cownik zobowiązuje się świadczyć za wynagrodzeniem 120 000 mieszk. (1950); uniw., Akad. Nauk, biblio- pracę na rzecz pracodawcy; u wydawnicza, u. zatoka; przemysł: włókien., skórz., mięsny; gł. węzeł wierana między autorem (twórcą) dzieła literackiego, komunik (lotnisko) muzycznego itp. a wydawcą co do wydania dzieła UŁANI [tur.], lekka kawaleria uzbrojona w lance ^kiem’ za °P,at? odpowiedniego honorarium, oblii szable (później i w karabinki), wprowadzona w Pol- czan^° zazwyczaj za każdy nakład (każdą serię); sce w XVIII w.; w okresie międzywoi. wojsko poi. miało 27 pułków ułanów. W XIX—XX w. inne armie, wg wzoru poi., miały również pułki ułanów. Tabl. XII. UŁANKA -fuksja. ULANOWA Galina S. (ur. 1910), ros. tancerka, uznana za najwybitniejszą przedstawicielkę współcz. baletu ros. ; występuje w Teatrze Wielkim w Moskwie. UŁAN-UDE (dawniej Wieręhnieudinsk), stoi. Buriacko-Mongolskiej ASRR, nad rz. Selengą; 158 000 mieszk. (1956); 2 wyższe uczelnie; fabryka parowozów, wagonów; przemysł: szklany, maszyn., drzewny, włókien., skórz., spoż. UŁASKAWIENIE, daro- u. zlecenia, u. o wykonanie określonej czynności (świadczenie usług) dla dającego zlecenie; zakładowa u. zbiorowa, porozumienie załogi i kierownictwa zakładu pracy, określające obowiązki w zakresie wykonania planów produkcji i zaspokojenia materialnych i kult. potrzeb załogi (świetlice, domy wczasowe, lecznicze itp 1 UMOWA SPOŁECZNA (contract social), tytuł dzieła J. J. Rousseau z 1762; wg autora życie społ. powstało na zasadzie dobrowolnego zrzeczenia się przez udzi żyjących pierwotnie w odosobnieniu cząstki swoej wolności na rzecz społeczeństwa; na tej podstawie loszlo wg szkoły prawa natury do powstania państwa; ■.wolennicy u. s.: G. Mably, H. Grocjusz, B. Spinoza, T. yobbes. J. Locke, S. Pufendorf i inni. UMOWY MIĘDZYNARODOWE, oświadczenia woli dwóch lub więcej państw, określające ich wzajemne prawa i obowiązki; prawo wewnętrzne państw określa organy upoważnione do zawierania umów i do ich zatwierdzania; według ustawodawstwa PRL umowy zawiera rząd, ratyfikuje Rada Państwa. Zob. też ratyfiksejfl. UMUNDUROWANIE WOJSKA POL. -tabl. XII , I (przegląd hist.). wanie lub złagodzenie kary prawomocnie przez sąd UMYSŁOWE CHOROBY —psychiczne choroby, orzeczonej; w myśl Konstytucji PRL prawo łaski przy- UNA CORDA [wł.], w grze na fortepianie okresluguje Radzie Państwa. ślenie użycia lewego pedału, powodującego uderzanie UŁASZYN Henryk (1874—1956), poi. językoznawca, młoteczków tylko w pojedyncze struny, a zatem ścislawista; prof. uniwersytetów: Lw. 1919—21, Pozn. szenie i zmianę barwy dźwięku. 1921—39, Łódź. 1945—56; Słowotwórstwo, Język zło- UNAM SANCTAM [łac.], bulla papieża Bonifacedziejski. go VIII o wyższości władzy kość. nad świecką; wyG. Ulanowa  UNAMUNO 1016 dana 1302 w związku z zatargiem papiestwa z królem fr. Filipem IV Pięknym. UNAMUNO Miguel de (1864—1936), pisarz hiszp., gl. postać tzw. „Pokolenia 1898“ — grupy autorów szukających przyczyn upadku ojczyzny i dróg jej naprawy;^ w jego dziełach obok spraw hiszp. dominują zasadnicze problemy doli i osobowości ludzkiej; O tragicznym uczuciu życia, Mgła. ’ UNANIMIZM, kierunek lit. stworzony przez J. Romains’a (La vie unanime, 1908), mający zastąpić pojedynczego bohatera — grupowym; reprezentowany niemal wyłącznie w dziełach swego twórcy. . UNASIENIANIE, inseminacja — sztuczne zapładnianie przez wprowadzenie nasienia samca do dróg rodnych samicy za pomocą np. pipety, strzykawki. UNCJA [łac.], dawna aptekarska jednostka masy = c 30 g. UNCJALNE PISMO -»-łacińskie pismo. , UNCLE SAM [ang., ańkl sam, „wuj Sam“], źartobbwa nazwa nadawana Amerykanom — mieszkańcom St. Zjedn. oraz samemu krajowi; pochodzi prawdopodobnie od skrótu 17. S. of America. •— UNDO, Ukrainśke Nacionalno-Demokratyczne Objednannja, Ukraińskie Narodowo-Demokratyczne Zjednoczenie, najbardziej wpływowe nacjonalist. ugrupowanie polit. ukr. w Polsce 1925—39 o tendencjach ugodowych wobec sanacji; po 1939 działa na emigracji. UNDSET [unset] Sigrid (1882—1949), pisarka norw.reprezentowała poglądy kat.; powieści z okresu średniowiecza (Krystyna córka Lawransa). Nagroda Nobla 1928. UNESCO, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation, Organizacja Narodów Zjedn. do Spraw Wychowania, Nauki i Kultury — organizacja międzynar. z siedzibą w Paryżu, wchodząca w skład ONZ, powołana 1945; popiera i koordynuje współpracę oświatową, naukową i kult. między narodami; jednoczy 81 państw. UNGARETTI Giuseppe (ur. 1888), poeta wł.; wraz z E. Montale przedstawiciel hermetyzmu; kilka zbiorów wierszy lirycznych (Sentłmento del tempo — Sens czasu). _ UNGLER Florian (?—1543), drukarz krakowski; *510—16 oraz 1521—36 prowadził drukarnię, wydawał książki poi. i mapy; drukował Raj duszny Biernata z Lublina, pierwszą drukowaną książkę polską. S. Undset UNIA BRZESKA -»-brzeska unia. UNIA CELNA, zjednoczenie kilku państw w jeden obszar celny. Polega na zniesieniu między nimi granic celnych i na bezcłowej wymianie towarów oraz stosowaniu na zewnątrz wspólnej taryfy celnej i wspólnych przepisów celnych (np. Belgia, Holandia, Luksemburg — tzw. Benelux). UNIA FRANCUSKA (Union Française), nazwa nadana przez konstytucję 1946 Francji łącznie z wszystkimi ziemiami pozaeuropejskimi, departamentami i teUnia Francuska Terytoria Obszar w tys. km2 Ludność w tys. (dane z lat 1951—58) Republika Francuska: Francja metropolitalna 551,7 42744,0 Departamenty zamorskie _ (Gujana, Gwadelupa, " Martynika, Réunion) 96,4 882,0 Algeria 2191,0 9531,0 Terytoria zamorskie: Fr. Afryka Równikowa 2510,0 4492,0 Fr. Afryka Zachodnia 4743,0 17675,0 Somali Fr. 22,0 65,0 Wyspy Komory 2,0 180,0 Madagaskar 590,0 4600.0 Nowa Kaledonia 18,7 66,0 Wyspy St. Pierre i Miquelon 0,3 4,6 Francuska Oceania 4,0 65,0 Terytoria powiernicze: Togo - 56,0 1031.0 Kamerun 432,0 3111,0 Państwa stowarzyszone®: Królestwo Laosu 239,0 2006,0 Kondominium bryt.-fr. Nowe Hebrydy . 14,8 50,0 Inne b. protektoraty i państwa stowarzyszone fr., które po 1946 uzyskały niepodległość, tj. Tunezja, Marok», Wietnam, wstąpienia do Unii. Kambodża odmówiły rytoriami zamor. oraz państwami stowarzyszonymi; opiera się na równości praw i obowiązków wszystkich obywateli niezależnie od ich rasy i religii; na czele U. F. stoi Prezydent Francji, Wysoka Rada U. F. i Zgromadzenie U. F. Obecnie po uchwaleniu 1958 nowej konstytucji U. F, przekształca się we Francuską Wspólnotę. UNIA PAN AMERYKAŃSKA, organizacja istniejąca od 1899; obejmuje na zasadzie formalnej równości Ważniejsze na e przyczyny zgonów 100 000 ludności Przyczyna zgonu Anglia Walią 1955 Francja 1955 Holandia 1955 Japonia 1955 NRF 1954 Polska a 1955 USA 1954 Szwecja 1954 Wiochy 1954 Ogółem w tym: Nowotwory złośliwe łącznie z nowotworami układu limfatycznego i krwiotwór- 1167,5 1207,9 756,8 778,3 1041,1 891,6 918,8 957,0 924,5 czego Miażdżyca naczyń i zwyrod- 205,5 183,9 154,8 87,2 1SG,5 93,6 145,6 158,9 124,1 nienie mięśnia sercowego 311,2 54,2 158,0 42,9 162,9 J 132,5 276,6 230.5 158.2 Inne choroby serca 19,4 155,2 20,6 14,6 24,7 13.0 33,3 15,5 Zapalenie płuc Choroby zakaźne i pasożyt- 47,2 49,3 20,5 33,4 35,5 73,4b 23,8 42,7 47,3 nicze w tym: Gruźlica narządów oddecho- 21,7 42,2 13,7 74,9 27,6 77,9 18,5 17,4 38,0 wych Wypadki spowodowane przez 13,1 27,6 5,5 45,0 17,9 48,4 9,3 11,6 19,3 pojazdy 11,1 18.7 13,3 6.7 21,0 } 45,0 22.1 13,2 14,4 Wszystkie inne wypadki 25,3 42.2 21,3 30,8 32,5 33,8 25,8 20,3 Samobójstwa 11,3 16,0 6,0 25,2 19,3 7,9 10,1 17,0 6,1 * Zgony w. miastach. b Łącznie ze zgonami noworodków do 1 miesiąca życia.  1017 21 	republik amer. na terenie Ameryki Pn. i Pd., faktycznie jednak decydujący wpływ w U. P. mają USA; do U. P. należy również Kanada; przewodniczy U. P. sekretarz stanu do spraw zagr. USA. UNIA PERSONALNA, związek dwu lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy, przy odrębnych wszystkich innych władzach. UNIA POLSKO-LITEWSKA, związek państw. Polski z Litwą, oparty na szeregu aktów państw.: 1) u. k r e ws k a 1385, akt, w którym Jagiełło zobowiązał się m. in. do wcielenia Litwy do Polski; 2) u. wileńska 1401; 3) u. horodelska 1413, związek obu państw, przy czym szlachta polska przyjęła bojarów lit. do swych herbów; 4) u. grodzieńska 1432; 5) u. wileńska 1499; 6) u. mielnicka 1501; 7) u. lubelska 1 VII1569 ustalała wspólnego monarchę, wspólny sejm, wspólną politykę zagr. i monetę dla obu państw, nazwanych odtąd Rzplitą; pozostał oddzielny skarb, wojsko, aparat adm. i sądowniczy; 8) wg Konstytucji 3 maja Polska i Litwa miały tworzyć jednolite państwo. UNIA REALNA, związek dwu lub więcej państw zespolonych wspólnymi instytucjami, jak pewne ministerstwa (spr. zagr., wojny, skarbu), jednolita waluta, wspólny obszar celny, np. Austro-Węgry 1867—1918. UNIA ŚRODKOWOAMERYKAŃSKA, państwo istniejące 1823—39; powstało przez oderwanie się od Meksyku jego południowych ziem 1823; rozpadło się 1839 na 5 samodzielnych republik: Gwatemala, Salwador, Honduras, Nikaragua i Costa Rica. UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA, zal. 1955 na podstawie układów paryskich 1954; stanowiła rozszerzenie -»-paktu brukselskiego przez przystąpienie NRF i Włoch; włączona do paktu pn.atlantyckiego. UNICI, wyznawcy -»greckokat. (unickiego) kościoła. UNIECHOWSKI Antoni (ur. 1903), rysownik ilustrator; interesują go głównie tematy hist.; Monachomachia Krasickiego. UNIETYCKA KULTURA, okresu wcz. epoki brązu; nazwa od cmentarzyska w m. Unietice w Czechach, charakteryzuje ją wysoka technika wyrobów z brązu; wywarła wpływ na całą środk. Europę. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA, rozwiązanie małżeństwa w drodze wyroku sądowego, na skutek wadliwości istniejących już w chwili jego zawarcia; w prawie poi. do wadliwości tych należą: bigamia, pokrewieństwo lub powinowactwo w określonym stopniu, przysposobienie, choroba psych, oraz brak odpowiedniego wieku. UNIJNY KOŚCIÓŁ, nazwa połączonych wyznań protestanckich, luterańskiego i helweckiego; pierwsze nieudane próby unii tych wyznań w Niemczech od 1529; w Polsce 1570 zawarta „zgoda sandomierska“ trwała 30 lat; wprowadzony w Prusach 1817 u. k. stał się wkrótce luźną federacją odrębnych wyznań. UNIKAT [łac.], jedyny w swoim rodzaju, rzadki, osobliwy przedmiot. UNILEVER LTD. [ju:nylęvo lymytyd], największy w świecie trust przemysłu tłuszczowego i mydlarskiego powstały 1930 z fuzji ang. i hol. trustu tłuszczowego. Obejmuje fabryki mydlą, oliwy, margaryny, towarzystwa połowu wielorybów, towarzystwa żeglugowe i handlu produktami kolonialnymi, domy towarowe itd. Przedsiębiorstwa w całym świecie kapitalistycznym. UNIKOWSKI Zbigniew (1909—37), prozaik, autor głośnych w 20-leciu powieści Wspólny pokój i Dwadzieścia lat tycia oraz tomu nowel Człowiek w oknie. UNIONIŚĆI [ang. union — zjednoczenie]: 1) w Anglii grupa liberałów przeciwnych autonomii Irlandii (Home Rule); grupa ta 1885 wystąpiła z partii liberalnej, później zaś połączyła się z konserwatystami; 2) w USA od około 1830 zwolennicy utrzymania unii stanów południowych z północnymi, zwłaszcza w okresie -»wojny secesyjnej (1861—65); większość unionistów domagała się zniesienia niewolnictwa. UNION PACIFIC RAILROAD [ji):njon pąsyfyk rejlroud], najstarsza (ukończona 1869) z wielkich transkontynent. linii kolejowych Ameryki Pn. w USA; prowadzi z Omaha (nad Missouri) przez Salt Lake City do San Francisco; dł. 3003 km. UNISONO [wł.], wykonywanie przez cały zespól muz. tej samej melodii. „UNITA“ [wł. „Jedność“], dziennik, centr. organ Wł. Partii Komunist., zał. 1924 w Mediolanie; 1926—44 ukazywał się nielegalnie. UNITARIANIZM [łac.], uznawanie jednoosobowego Boga w przeciwieństwie do trinitarianizmu uznającego Boga w trzech osobach; w Polsce u. wyznawał F. Socyn. UNÍTED FRUIT [junąjtyd fru:t], zał. 1899 amer. koncern eksploatujący plantacje trzciny cukr. i owoców w krajach Ameryki Pd.; 1954 sfinansował zbrojną interwencję przeciw demokr. rządowi w Gwatemali. UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI UNITED PRESS ASSOCIATION [junąjtyd pres osouszjęjszn] (UP), wielka nowojorska agencja prasowa, zał. 1907 przez E. W. Scrippsa. Od 1958 United Press International. Zob. też Associated Press. UNITED PRESS INTERNATIONAL [junąjtyd pres yntemasznl] (UPI), amer. agencja pras. powstała 1958 z połączenia International News Service z agencją United Press Association. UNITED STATES OF AMERICA [junąjtyd stejts ow ęmęryka], USA, oficjalna nazwa Stanów Zjednoczonych Ameryki. UNITED STATES STEEL CORPORATION [junąjtyd stejts sti:l korperęjszn], wielki stalowy trust USA, zał. 1901, kontrolowany przez grupę finansową Morgana. UNIWALENT, biol. pojedynczy chromosom w pierwszym podziale mejotycznym. Zob. też mejoza. UNIWERSALIA [łac.], powszechniki, przedmiot nazw ogólnych, to, co posiada wszystkie wspólne i tylko wspólne cechy -»desygnatów danej nazwy. UNIWERSAŁ [łac.], w dawnej Polsce szczególnie ważny, publicznie ogłaszany list królewski (np. u. były podstawą do zwołania sejmu, sejmików, pospolitego ruszenia); następnie u. zwano proklamacje hetmanów, wojewodów, konfederacji; u. poborowy, wezwanie do zapłaty poborów, tj. określonych podatków uchwalonych przez sejm; u. połaniecki -»-uniwersały kościuszkowskie. UNIWERSAŁY KOŚCIUSZKOWSKIE, wyd. 1794 w sprawach chłopskich; u. w Bosutowie (kwiecień), zmniejszał pańszczyznę o połowę i zwalniał od niej chłopów objętych pospolitym ruszeniem; u. w W iniarach (maj), zwalniał chłopów idących do wojska z części pańszczyzny i zawieszał jej odrabianie na czas pospolitego ruszenia; u. w Połańcu (maj), nadawał chłopom wolność osobistą, zmniejszał pańszczyznę, zapewniał im opiekę rządową oraz nieusuwalność z gruntu. UNIWERSUM [łac.], wszechświat. Najważniejsze i najstarsze uniwersytety świata Miejsce Data zaloż. Miejsce Data załóż. Bolonia 1119 Heidelberg 1386 Rawenna 1110—30 Cambridge (USA) Paryż (Sorbona) 1200 (Harvard UniverCambridge 1209 sity) 1636 Oxford 1214 New Haven (USA) 1701 Padwa 1222 (Yale University) Neapol 1224 New York (Colum- 1754 Piza 1346 bia University) Praga 1348 Moskwa (Uniw. Kraków 1364 Łomonosowa) 1755 UNIWERSYTET [łac. Universitas litterarum — ogół nauk], najstarszy typ wyższej uczelni; w średniowieczu u. 	skupiał całość nauk; obecnie zakres nauk obejmowanych przez poszczególne u. jest różny: na czele u. stoi rektor i senat; u. dzieli się na wydziały, kierowane przez dziekanów i rady wydziałowe; prowadzi prace nauk.-badawcze i przygotowuje kadry pracowników nauk. oraz najwyżej kwalifikowanych pracowników w poszczególnych zawodach. W Polsce (1958): w Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu. UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI, najstarszy uniwersytet poi. zal. przez Kazimierza W. 1364, odnoU. J. Collegium Maius  UNIWERSYTET LATAJĄCY wiony przez Władysława Jagiełłę 1400; rozkwit U. J. zw. wówczas Akademią Krakowską przypada na XV i poł. XVI w.; z późniejszego upadku wydźwignęła Akademię reforma Komisji Edukacyjnej 1780, przeprowadzona przez H. Kołłątaja; U. J. nosił wtedy nazwę Szkoły Głównej Koronnej; po okresie germanizacji 1846—70 U. J. stał się znowu ośrodkiem kultury i nauki poi. z takimi profesorami, jak: Szujski, Bobrzyński, Tarnowski, Godlewski, Raciborski, Smoluchowski, Nitsch; w latach 1939—45, zamknięty przez Niemców. UNIWERSYTET LATAJĄCY, tajne kursy nauk. zal. 1885 w Warszawie przez J. Szczawińską-Dawidową i J. Dawida; kształcił młodzież na poziomie wyższym; wykłady odbywały się w mieszkaniach prywatnych (stąd nazwa „latający“); wykładowcami byli m. in.: L. 	Krzywicki, J. W. Dawid, A. Mahrburg, P. Chmielowski, T. Korzon, S. Dickstein, W. Nałkowski; 1905—6 ■organizacja została zalegalizowana jako Tow. Kursów Naukowych; istniała do I wojny świat. UNIWERSYTET LUDOWY IM. A. MICKIEWICZA, zał. 1898 w Krakowie; prowadził pracę oświatową wśród robotników. UNIWERSYTET LWOWSKI, zał. 1661 przez Jana Kazimierza jako Akademia powstała z jezuickiego kolegium; pod tą nazwą działał do czasu zniesienia zakonu jezuitów (1773); 1784 Józef II założył uniw. z jęz. wykładowym łac.; 1807—71 U. L. miał charakter niem., następnie działał jako uniw. poi.; 1918—39 zwany Uniw. Jana Kazimierza; obecnie uniw. ukraiński im. I. Franki. UNIWERSYTET WARSZAWSKI, zał. 1817; w tym czasie profesorami byli m. in. Bandtkie i Brodziński, studentami Wielopolski, Krasiński, Trentowski; 1832 zamknięty; 1862—69 istniał jako-»-Szkoła Główna Warszawska, następnie do 1914 uniwersytet ros.; 1915 wskrzeszony jako uniw. polski; 1935—39 nosił nazwę Uniw. Józefa Piłsudskiego; 1939—45 zamknięty przez Niemców. UNIWERSYTET WILEŃSKI, przekształcony 1578 przez Stefana Batorego z kolegium jezuickiego; zreorganizowany przez Komisję Edukacyjną jako Szkoła Główna W. Ks. Litewskiego; 1803—32 jako uniw. cesarski zasłużył się w dziejach kultury i nauki poi.; wykładali tu m. in. J. i J. Śniadeccy i J. Lelewel, słuchaczami byli A. Mickiewicz, T. Zan, J. Słowacki, J. I. Kraszewski; 1832 U. W. zamknięto; 1919—39 wznowiony jako U. Stefana Batorego; od 1939 uniw. litew. UNIWERSYTETY LUDOWE: I) szkoły wieczorowe dla dorosłych, gdzie odbywają się popularne wykłady oraz konsultacje z różnych dziedzin wiedzy; ich inicjatorem był J. Stuard w poł. XIX w. (Anglia); 2) internatowe ośrodki wychowania społ. i oświaty lud., działające wśród młodzieży wiejskiej; powstały w pol. XIX w. w Danii z inicjatywy M. Grundtviga; pierwszy u. 1. w Polsce 1921 w Dalkach k. Gniezna; najbardziej znany u. 1. „Wici“ w Szycach, przeniesiony później do Gaci Przeworskiej, kierowany przez I. Solarza. UNIZM [łac.], odmiana malarstwa abstrakcyjnego, której twórcą był W. Strzemiński (1893—1952). Zasady u. sformułował on głównie w pracy Unizm to malarstwie. Wg u. obraz jest projekcją syntetycznego widzenia, wprowadza zasady kompozycji o doskonałej, organicznej jedności form i kolorow nie wywołujących skojarzeń z rzeczywistością. Unistami byli m. in. J. Lewin, S. Szczekacz, S. Wegner. UNRRA, United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy, utworzona 1943 w celu udzielania pomocy ludności krajów najbardziej dotkniętych przez II wojnę świat.; m. in. pomagała Polsce; rozwiązana 1947. UNRUG Józef Michał (ur. 1884), kontradmirał, do 1918 w niem. marynarce woj., następnie w polskiej, 1925—39 dowódca poł. marynarki woj. UNSZLICHT Józef, pseud. Jurowski (1879—1938), działacz poi. i ros. ruchu robotn.; od 1900 w SDKPiL, wielokrotny więzień carski, uczestnik Rewolucji Październikowej, członek Tymcz. Komitetu Rewol. Polski 1920, następnie pełnił szereg wyższych funkcji państwowych i partyjnych w ZSRR, gdzie 1938 skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany. UNTERWALDEN, kanton w środk. Szwajcarii nad Jeziorem Czterech Kantonów; adm. dzieli się na 2 części: Obwalden (492 km*. 22 400 mieszk., 1954, stoi. Sarnen) i Nidwalden (274 km2, 19 800 mieszk., 1954, stoi. Stans); górzysty; większość obszaru zajęta przez lasy, łąki, pastsviska; rozwinięta hod. bydła; przemysły drzewny, cement., szklany; ożywiona turystyka. Jeden* z trzech (obok Uri i Szwyc) kantonów, które stanowiły zawiązek Konfederacji Szwajcarskiej. U NU (ur. 1907), polityk birmański, założyciel partii socjalist., 1947—58 premier. 1018 UOSOBIENIE -»personifikacja. UP -»-United Press Association. UPA, Ukraińska Powstańcza Armia, zał. 1942 faszystowska, nacjonalistyczna organizacja wojsk, działająca również na pd.-wsch. terenach Polski; 1947 zlikwidowana przez wspólną akcję wojsk radź., poi. i czechosłowackich. UPADŁOŚĆ, ogłoszenie niewypłacalności dłużnika, połączone z wszczęciem egzekucji do całego jego majątku; według prawa poi. może być ogłoszona tylko u. 	-»-kupca, spółki handl. lub spółdzielni; po ogłoszeniu u. sąd wyznacza syndyka masy upadłościowej, którego zadaniem jest upłynnienie masy majątkowej i zaspokojenie, zazwyczaj tylko częściowe, roszczeń wierzycieli; syndyk działa pod nadzorem sędziego-komisarza. UPADOWA, góm. pochyłe wyrobisko, w którym urobek transportuje się z- dołu do góry. UPANISZADY, staroind. teksty filoz., oparte na wedyjskich traktatach „Brahmana“; zajmują się natuTą bóstwa, duszy itd.; nie tworzą jednolitego systemu filozoficznego. UPI -»-United Press International. UPITS Andreas (ur. 1877), pisarz łot., poeta, prozaik, dramaturg i krytyk lit.; utwory z życia wsi łot. oraz proletariatu miejsk. ukazują rozwój ruchu rewol.; powieści, sztuki teatr , Historia nowożytnej literatury łotewskiej. U PŁAWY, wydzielina z kobiecych dróg rodnych; objaw różnych stanów chorobowych. UPŁAZ, łagodnie nachylona powierzchnia ciągnąca się wzdłuż zboczy dolin polodowcowych w Tatrach. UPODOBNIENIE, językozn. -»-asymilacja. UPPSALA, m. w środk. Szwecji; 70 200 mieszk. (1955); stary ośrodek polit.-kult. kraju; siedziba arcybiskupstwa protest.; katedra got. z XIII w.; uniwersytet z 1477, wielka biblioteka, obserwatorium astr., muzea; produkcja motocykli i rowerów; przemysł poligraf. Miejsce koronacji królów szwedzkich. UPRZĄŻ, rzemienie lub pasy parciane umożliwiające użycie konia w zaprzęgu; w Polsce używane szory, półszorki, szleje, chomąta; u. chomątowa najlepiej nadaje się do ciężkich prac. UP TO DATĘ [ang., ap to dęjt], nowoczesny, na poziomie wymagań chwili. UPUST, urządzenie mające na celu odprowadzenie nadmiaru wód ze zbiornika sztucznego, np. w czasie powodzi; u. budowane są jako przelewy, syfony i zastawki. UPUST KRWI, wypuszczenie pewnej ilości krwi (zwykle do 500 ml) w celach leczn. za pomocą strzykawki (nakłucie, wenepunkcja) albo przez nacięcie (wenesekcja) powierzchownej żyły, zwylde w zgięciu łokciowym. UR, jedno z głównych miast-państw sumeryjskich. W końcu III tysiąclecia p. n. e. objęło na krótko hegemonię nad Mezopotamią; wykopaliska. URABIANIE, góm. oddzielanie skały od calizny; urobek, materiał uzyskany w wyniku u.; postęp u. odległość, na którą przesuwa się czoło przodku w określonym czasie w miarę u. (gwarowo: popęd). URAL: 1) góry na granicy Azji i Europy; ciągną się południkowo ok. 2000 km, szer. 60—150 km, śr. wys. 400—500 m; najwyższy szczyt Narodnaja (1883 ml; w pn. części tundra, w pd. lasostep; bogate złoża rudy żelaza, metali kolor., nafty, węgla i in.; 2) rz. w ZSRR, dł. ok. 2530 km; źródła w górach Uralu, wpada do M. 	Kaspijskiego; koło m. Magnitogorsk duże jez. zaporowe. URALSKIE JĘZYKI, ugro-fińskie j., bardzo obecnie rozproszona rodzina jęz., której kolebką w głębokiej starożytności był basen górnej Wołgi i Oki; do najważniejszych dziś należą: węg., fiń., estoński. URALSKO-KUŻNIECKI KOMBINAT (KUK), połączenie centrum hutn. w Magnitogorsku z Zagłębiem Kuźnieckim (przewóz kol. węgla kam. z Zagłębia Kuźn. do Magnitogorska i rudy żel. w odwrot. kierunku); obecnie te dalekie przewozy (ok. 2000 km) zmniejszyły się dzięki przewozowi węgla z Karagandy do Magnitogorska oraz wydobyciu rud żel. w Zagłębiu Kuźnieckim (Gornaja Szoria). URAN U, uranium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 92; ciężki metal o srebrzystym połysku, chem. dość aktywny, np. pod wpływem powietrza ulega powolnemu utlenieniu; występuje w przyrodzie głównie w postaci tlenku UsOs (uraninit, czyli blenda uranowa); obecnie stosowany jako „paliwo“ w reaktorach jądrowych; związki u. służą do barwienia szkła, porcelany oraz jako katalizatory w niektórych procesach chem. URAN [gr.], siódma planeta w układzie słonecznym, odkryta 1781; -»-słoneczny układ (tabela). URANIA -Muzy. URANINIT, blenda uranowa, blenda smolista —  1019 minerał, tlenek uranu; najważniejsza ruda uranu i źródło otrzymywania radu. URANOS, mit. gr. bóg życiodajnej siły nieba; wraz z siostrą Gają (Ziemią) tworzą pierwszą parę bogów; od nich pocnodza Tytani i Cyklopi; najmłodszy z Tytanów, Kronos, okaleczył haniebnie ojca i odebrał mu władzę. Zob. też Erynie. URARTU, państwo Chaldów na terenie Armenii przed przybyciem Indoeuropejczyków. W VII w. p.n.e. państwo to uległo najazdowi Scytów. URAZ, med. skutek działania jakiegoś gwałtownego bodźca zewn., połączony z uszkodzeniem ciała (u. mechaniczny, cieplny, chemiczny). URBAN, imię papieży; 1) U. II (Odo de Lagery, 1042—99), papież od 1088, ogłosił I wyprawę krzyżową na synodzie w Clermont 1095; 2) U. VIII (Maffeo Barbćrini, 1568—1644), papież od 1623, potępił Galileusza i system Kopernika; w wojnie trzydziestoletniej popierał politykę Francji. URBANISTYKA [łac.J, nauka o budowie i rozwoju miast; zajmuje się podziałem terenu i kształtowaniem brył -►zabudowy w oparciu o analizę procesów socjalnych i gosp. jako istotnych przyczyn rozwoju i upadku miast; szeroki zakres u. wymaga korzystania ze zdobyczy wielu nauk, zarówno przyrodniczych, jak i humanistycznych, oraz znajomości techniki inż. ; u. stanowi podstawę całej gospodarki miejskiej. URBANIZACJA, szybki rozwój przemysł., handl. i adm. ośrodków miejskich na skutek koncentracji przemysłu i handlu; proces przenoszenia się ludności wiejskiej do miast. URBANOWSKA Zofia (1849—1939), powieściopisarka; popularne powieści dla młodzieży; Gucio zaczarowany, Księżniczka, Róża bez kolców. URBAŃSKI Tadeusz (ur. 1901), chemik, prof. Polit. Warsz., członek PAN; prace z zakresu chemii związków azotu, ze szczególnym uwzględnieniem poszukiwania nowych chemioterapeutykow. URB1NO, m. w środk. Włoszech (Marche); 23 000 mieszk. (1951); uniwersytet; budowle i zabytki z epoki Odrodzenia, galeria obrazów. URDU JĘZYK —hindustani. UREAZA, enzym wywołujący rozkład mocznika na amoniak i dwutlenek węgla; znajduje się w grzybach, pleśniach oraz nasionach motylkowatych. UREIDY, produkty zastąpienia atomów wodoru w moczniku rodnikami kwasów organicznych; niektóre u. 	stosowane są jako środki nasenne (bromural, weronal). UREMIA -»-mocznica. URETANY, estry kwasu karbaminowego; ciała krystaliczne; wiele u. znalazło zastosowanie w lecznictwie (środki uspokajające i nasenne). URETROTOMIA [gr.], zabieg leczniczy, nacięcie cewki moczowej w celu usunięcia zwężenia, wydobycia uwięźniętycn kamieni, ciał obcych itp. UREY [jy:ry] Harold Clayton (ur. 1893), chemik amer.; badania nad budową atomów i cząsteczek, nad izotopami, efektem Ramana; odkrył deuter (izotop wodoru). Nagroda Nobla 1934. URI, kanton w środk. Szwajcarii, nad Jeziorem Czterech Kantonów; 1075 km*, 29 300 mieszk. (1954); stoi. Altdorf; górzysty; gospodarka leśna, alpejska, hod. bydła; rolnictwo jedynie w dolinie rz. Reuss. Îeden z trzech (obok Szwyc i Unterwalden) kantonów, tóre stanowiły zawiązek Konfederacji Szwajcarskiej. URICKI Mojsiej S. (1873—1918), rewolucjonista ros., wielokrotny więzień caratu, w październiku 1917 członek Komitetu Rewol., następnie kierownik petersburskiej —WCzK; zginął z ręki zamachowca. URMIA (Rezaije), jez. słone w pn.-zach. Iranie, 5575 km2, 1294 m n. p. m., głęb. do 16 m, zasolenie 15—23»/.. URNA -»-popielnica; u. twarzowa, naczynie glin. ze schemat, wyobrażeniem twarzy ludzkiej. URO —związki zawodowe (tabela). UROBEK —urabianie. UROBILINA. czerwonawobrunatny barwnik powstający z bilirubiny w jelitach pod wpływem . bakterii; z jelit wchłaniana jest do krwi; ulega przemianom w organizmie lub zostaje wydalona z moczem lub żółcią. UROCZYSKO, u pogań. Słowian miejsce nieogrodzone, zwykle w głębi puszczy, związane z kultem jakiegoś bóstwa. W epoce chrześc. nazwa nienaruszalnych miejsc granicznych (czasem w kształcie kopca), zwanych u nas także ujezdami, a na Rusi horodyszczami: potocznie miejsce odludne, tajemnicze. UROJENIA, chorobliwe, nieuzasadnione przekonania o świecie, o otoczeniu, o sobie samym, nie dające się wyperswadować; występują w niektórych chorobach psych. (u. prześladowcze, wielkości, choroby, zdrady małżeńskiej itp.). USTAWA UROLOGIA [gr.], dział medycyny, nauka o chorobach narządu moczowego. UROSKOPIA [gr.], oglądanie pod mikroskopem osadu z odwirowanego moczu, w celach wykrycia ewent. nieprawidłowych składników. UROTROPINA, produkt syntezy amoniaku z aldehydem mrówkowym; bezbarwna krystaliczna substancja: środek używany do dezynfekcji dróg moczowych. URSUS, m., pow. pruszkowski, woj. warsz.; 14 800 mieszk. (1956); duży ośrodek przemysłu budowy maszyn (fabr. traktorów i ciągników). URSZULANKI, zgromadzenie zakonne zał. 1535 przez Anielę Merici w Brescii we Włoszech; od 1612 zakon ścisły. Zajmują się wychowaniem młodzieży i opieką nad chorymi; w Polsce od 1857. URUGWAJ (Uruguay): 1) rz. w Ameryce Pd., dł. 1580 km; źródła w pd. Brazylii; wraz z rz. Paraną tworzy La Platę; żeglowna, 420 km dostępna dla statków morskich; 2) najmniejsza republika w Ameryce Pd. nad Atlantykiem i La Platą; 186 928 km2, 2 550 000 mieszk. (1953), przeważnie hiszp. i wł. pochodzenia; język hiszp.; stoi. i gł. port Montevideo. Falista nizina, o łagodnym, podzwrotnik. klimacie; roślinność stepowa. Wysoko rozwinięta hod. owiec, bydła rog.; uprawa pszenicy, lnu (olej, siemię), kukurydzy, słonecznika; przemysł: spoż. (wielkie rzeźnie, młyny), włókien., cement.; eksport na rynki światowe mięsa, wełny, skór. U s tr ó j. Republika; konstytucja z 1830 (ostatnia zmiana w 1951); władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament wybierany na 4 lata, władzę wykonawczą — dziewięcioosobowa Narodowa Rada Administracyjna wybierana na 4 lata, jej przewodniczący zmienia się co rok. — Historia. Posiadłość hiszp. 1516—1811; po oderwaniu się od Hiszpanii należał U. przejściowo do Brazylii 1821—27; od 1828 niepodległa republika. URUK, dziś m. Warka, jedno ze staroż. miast-państw sumeryjskich, położone w pd. Babilonii; wg legendy jednym z jego władców był —Gilgamesz. URUMCZI (Tihua), m. w zach. Chinach; stoi. prow. Sinkiang; 100 000 mieszk. (1952); węzeł dróg karawanowych; w budowie linia kol. z ZSRR do Pekinu; przemysł lekki. URWISTKI, soredia —porosty. URYNA —mocz. URZECZE, m. w obwodzie bobrujskim Białoruskiej SRR; 1737—1846 znajdowała się tu słynna manufaktura szkła zał. przez Radziwiłłów. URZĘDÓW, osiedle, niegdyś m., pow. kraśnicki, woj. lub.; ok. 3800 mieszk.; tradycje garncarstwa; barokowy kościół z XVIII w. USA —Stany Zjednoczone Ameryki. USKOK, rozerwanie i przesunięcie mas skalnych wzdłuż pewnej płaszczyzny, zwanej uskokową, o kierunku zbliżonym zwykle do pionowego. USŁONECZNIENIE, czas trwania Sromieniowania słonecznego w ciągu nia; w Polsce średnio: zimą 1,7 godz., wiosną 5,5, latem 7,6, jesienią 3,5, w roku 4,6 godz. na dobę. USPD, Unabhängige Sozialdemokra- Uskok: P — P tische Partei Deutschlands, Niezależna —płaszczyzna Socjaldem. Partia Niemiec, utworzona uskokowa 1917 w wyniku rozłamu w niem. socjaldemokracji; przywódcy: Kautsky, Bernstein, Hasse i in.; do 1918 w skład jej wchodził Związek Spartakusa zachowując ideol. i organiz. odrębność; 1920 część członków partii przeszła do KPD, pozostali 1922 ponownie wstąpili do partii socjaldemokr.; zob. też centryzm. USPIENSKI: 1) Gleb I. (1843—1902). pisarz ros., naturalista zbliżony do nurtu chłop, narodnictwa w literaturze lat 1870—90. Opowiadania, szkice, powieści Obyczaje ulicy Rastieriawef, Chore sumienia. Potęga ziemi; 2) Fiodor I. (1845—1928), historyk ros.; bizantynolog; opracował historię imperium bizantyjskiego. USSURI, rz. na granicy ZSRR i Chin, pr. dopływ Amuru, źródła w górach Sichote Alin; dł. 854 km; latem często wylewa. USTASZI [chorw. — powstańcy], zał. 1929 nacjonalistyczna i separatystyczna organizacja chorwacka w Jugosławii; współpracowali z hitlerowskimi okupantami; gl. przywódca A. Pavelić. USTAWA, akt wydany i ogłoszony w specjalnym trybie przez najwyższy organ władzy państw., zajmuje naczelne miejsce w hierarchii aktów państw., może być uchylona lub zmieniona tylko przez nową u. W Polsce u. uchwala Sejm, ogłasza się je w Dzienniku Ustaw PRL; treścią u. niekoniecznie muszą być normy prawne, mogą one zawierać np. nar. plany gosp.;  USTERZENIE zmianę konstytucji, uchwalenie budżetu i nar. planu gosp. mogą być regulowane wyłącznie w formie ustawy. USTERZENIE, mały płat umieszczony zwykle w tyle kadłuba samolotu, w celu zapewnienia mu równowagi trwałej i umożliwienia zmiany położenia i kierunku ruchu; rozróżnia się u. poziome i pionowe, z których każde bywa złożone ze steru i statecznika; u. 	motylkowe spełnia jednocześnie rolę u. pionowego i poziomego. ster statecznik USTI N. ŁABĄ (tTsti nad Labem), m. w pn. Czechosłowacji; port rzeczny obsługujący region podrudawski; 63 800 mieszk. (1955); przemysł: enem., włókien., skórzany, szklany, elektrotechn.; węzeł kolejowy. ’ USTKA, m., pow. słupski, woj. kosz., nad M. Bałtyckim, przy ujściu rz. Słupi; 4800 mieszk. (1956); port handl. i rybacki, urządzenia do przeładunku węgla, drobnicy, ryb: stocznia rybacka i in. urządzenia portowe. Od 1820 kąpielisko. UST-ORDYŃSK1 BURIACKO-MONGOLSKI O. N., okręg nar. w Rosyjskiej FSRR (Syberia Wsch.); 20 600 km2, 136 000 mieszk. (1956); ośrodek adm. Ust-Ordyński; hod. bydła rog., owiec; gosp. zbożowa; przemysł spoż. USTRONIE MORSKIE, w. i kąpielisko, pow. kołobrzeski, woj. kosz., nad Bałtykiem; 1600 mieszk. (1956); plaża, domy wczasowe. USTROŃ, w., pow. cieszyński, woj. kat., nad Wisłą, u stóp Beskidu Śląskiego; 7100 mieszk. (1956); wytwórnia części maszyn, ośrodek wczasów pracown., kolonii młodzieży, prewentorium przeciwgruźlicze. USTRZYKI DOLNE, m. pow., woj. rzesz.; nad Strwiążem; 2700 mieszk. (1956); w okolicy kopalnie ropy naftowej i rafinerie, przemysł drzewny i spoż. UST-URT, płaskowyż między M. Kaspijskim a Jez. Aralskim, opadający ku zach. i wsch. stromymi urwiskami; wys. 150—300 m; klimat suchy, roślinność na pn. półpustynna, na pd. pustynna, słone jeziora. USUS [łac.]: 1) zwyczaj, praktyka; 2) w prawie rzym. używanie rzeczy, służebność osobista przysługująca oznaczonej osobie. USZATKI, Otariidae, rodzina ssaków morskich z rzędu płetwonogich; ciało pokryte zazwyczaj gęstą sierścią, małżowiny uszne niewielkie; w okresie rozmnażania wychodzą na ląd w wielkich gromadach; futro b. cenne; większość gatunków zamieszkuje Antarktydę; należą tu m. in. lew morski, niedźwiedź morski (pn. obszary Oc. Spokojnego). USZYNSKI Konstantin (1824—70), pedagog ros., opracował teorię nauczania elementarnego; podkreślał związek wychowania z kulturą nar. i duże znaczenie jęz. ojczystego; Człowiek jako przedmiot wychowania, Mowa ojczysta, Świat dziecka. UT, pierwotna nazwa tonu do; -»solmizacja. UTAH [jy:to:], stan w USA; 219 907 km2, 688 900 mieszk. (1950), w większości mormoni; stoi. Salt Lakę City; teren górzysto-wyż., bezodpływ. z Wielką Słoną Pustynią i Wielkim Jeziorem Słonym; osadnictwo w dolinach rzek; ziemie uprawne 20*1» og. pow.; reszta tereny pustynne, stepowe; wydobycie złota, srebra, miedzi, ołowiu, soli; złoża uranu. UTAMARO Kitagawa (1754—1805), grafik i malarz jap.; portrety, sceny rodzaj., kwiaty, ptaki. UTLENIAJĄCO-REDUKUJĄCA REAKCJA, oksydacyjno-redukcyjna („redoks“) — reakcja chem. przebiegająca w roztworze elektrolitów, podczas której wskutek „przejścia“ elektronów następuje równocześnie -►redukcja jednej substancji i utlenianie drugiej. UTLENIANIE: 1) reakcja chem. przyłączania tlenu; 2) reakcja, w której wzrasta -»wartościowość pierwiastka chem. wskutek „utraty“ elektronów, np. spalany węgiel (C + O2 = CO2) utlenia się, gdyż przechodzi z wartościowości 0 do wartościowości +4. Utlenianiu towarzyszy zawsze -►redukcja. UTOPIA [gr.], mrzonka, pomysł nierealny; pochodzi od tytułu dzieła T. Moore’a, opisującego idealny ustrój społeczny na nie istniejącej wyspie Utopii. 1020 UTRAKWIŚCI [łac. uterąue — jeden i drugi], kalikstyni, prawe skrzydło husytów grupujące zamożniejsze czeskie mieszczaństwo i część szlachty; domagali się reformy obrzędów rei. (komunii pod dwiema postaciami — stąd nazwa); żądali konfiskaty majątków kość.; walczyli o niezależność Czech i przeciw nicmczyźnie, zawarli porozumienie z katolikami 1433, co umożliwiło pokonanie -►taborytów. UTRAKWIZM [łac.]: 1) system nauczania w pruskich gimnazjach, wprowadzony 1810—12 przez W. Humboldta; łączył w sobie elementy wykształcenia klasycznego i realnego (staroż. języki i historia, matematyka i przyrodoznawstwo); 2) system szkolny wprowadzający do nauczania dwujezyczność w krajach lub na terenach dwujęzykowych. UTRATA, pr. dopływ Bzury, dł. ok. 75 km, źródła na wsch. od Mszczonowa, przepływa przez park w Żelazowej Woli. UTRATA PRAW, kara dodatkowa, polegająca na pozbawieniu praw publ. i obywatelskich praw honorowych, prawa wykonywania zawodu, praw rodzicielskich lub opiekuńczych itp. UTRECHT, m. przemysł.-handl., stoi. prowincji tejże nazwy w Holandii; 243 900 mieszk. (1955); uniwersytet z 1636; muzea; siedziba arcybiskupstwa rzym. kat.; katedra z XIV w.; przemysł maszyn., elektrotechn., spoż.; międzynar. targi przemysł.; węzeł kol. — 1713 pokój kończący wojnę o sukcesję hiszp.: Burbonowie uzyskali tron hiszp., Anglia — Gibraltar, Austria — Niderlandy i posiadłości we Włoszech (Mediolan, Neapol, Sardynię). UTRILLO Maurice (1883—1954), malarz fr.; związany z impresjonizmem i kierunkami postimpresjonistycznymi; widoki Paryża (Montmartre). UTRWALANIE FOTOGRAFICZNE, usunięcie nie naświetlonego i nie zredukowanego podczas wywołania bromku srebra z materiału światłoczułego; przeprowadza się najczęściej roztworem tiosiarczanu sodu; przez u. 	f. materiał traci światłoczulość. UTTAR PRADESZ, stan w pn.-wsch. Indiac-h; 283732 km2, 63 200 000 mieszk. (1951); położony w dolinie Gangesu i Dżamny; na pn. graniczy z Tybetem; w części pd. klimat zwrotnik, z porą deszczową; obszar intensywnego (sztuczne nawadnianie) rolnictwa: pszenica, jęczmień, nasiona oleiste, trzcina cukr. (2 zbiory rocz.); hod. bydła rog.; przemysł gł. rolno-spoż.; gł. m.: Lakhnau (stoi.), Agra, Benares, Allahabad. UTYLITARNY [łac.]: 1) mający na celu wyłącznie korzyść praktyczną lub wygodę; 2) mający zastosowanie praktyczne. UTYLITARYZM [łac.], system etyczny, w którym za główny cel moralnego postępowania stawia się pożytek, dobro jednostki lub dobro ogółu. Termin wprowadzony przez J. St. Milla. UTYLIZACYJNY ZAKŁAD, zakład wytwarzający produkty użyteczne, np. mączki mięsno-kostne (pasza, nawóz), tłuszcze techn. itp. z padłych zwierząt i odpadków z rzeźni. UWAGA, stan świadomości, który charakteryzuje koncentracja myśli czy postrzeżenia na jakimś zjawisku świata zewnętrznego lub własnym przeżyciu psych., umożliwiający poznanie go. U WAŁY PÓŁNOCNE, wąska i długa wyż. we wsch.-europ, części ZSRR; wys. do 294 m; dział wodny między dorzeczem Wołgi i Dwiny pn. UWERTURA [fr.], forma utworu orkiestr, do wykonania przed rozpoczęciem dzieła scen. (opery, baletu), zwykle oparta na jego tematyce muz.; u. koncertowa, utwór samodzielny na orkiestrę symf., bardzo często o programowej treści i tytule (np. Bajka S. Moniuszki). Zob. też muzyczna forma (f. sonatowa), introdukcja, wstęp symfoniczny. UWŁASZCZENIE CHŁOPÓW, nadanie chłopom na własność ziemi uprzednio przez nich użytkowanej; w zaborze pruskim przeprowadzone 182S—65; chłop musiał za ziemię uiścić wykup w postaci części gruntu, w pieniądzach lub w naturze, świadczenia feudalne wykupić lub wykonywać jako odrobek; wspólnoty pastwiskowe i leśne uległy podziałowi; w Galicji w wyniku ruchu rewol. Wiosny Ludów 22 IV 1848 zniesiono świadczenia poddanych, 7 IX 1848 wyszła ustawa uwłaszczeniowa; chłopi dostawali na własność ziemię, obszarnicy odszkodowanie od rządu; w Królestwie Pol. ogłoszone w manifeście powstania z 221 1863 i realizowane przez władze powstańcze; wprowadzone przez władze carskie ukazem z 19 II 1863; cnłopi otrzymywali ziemię, za co musieli płacić wieczysty podatek gruntowy; obszarnicy uzyskali odszkodowanie, serwituty zostały utrzymane. UWODORNIANIE, hydrogenizacja — reakcja chem. przyłączania wodoru do drobiny związku organicznego; reakcja taka zachodzi np. w procesie upłynniania wę 1021 UŻYWKA gla, w którym wskutek działania wodoru na m. in. odpowiednio przygotowany miał węglowy (w pewnych warunkach ciśnienia i temp., w obecności katalizatorów) otrzymuje się mieszaninę lotnych węglowodorów o składzie podobnym do składu benzyny; duże znaczenie ma Katalityczne uwodornianie ciekłych tłuszczów rośl. lub zwierz, (zw. utwardzaniem tłuszczów), prowadzące do przekształcenia ich w cenniejsze tłuszcze stałe. UWROCIA -*-poprzeczniaki. UWSTECZNIENIE -regresja. UZBECKA LITERATURA. W początkach wiąże się z twórczością słowną innych ludów tur. i irań. dawnej Azji Środkowej. W średniowieczu na terenie dziś. Uzbekistanu wytworzyła się literatura w języku tzw. wsch.tureckim (tiirku lub dżagatajskim); jej najwybitniejszym przedstawicielem jest Aliszer Nawoi; w języku wsch.tur. pisał też sułtan indyjski Babur. Po okresie upadku u. 1. w XIX w. następuje jej renesans; pisarze sięgają do języka lud. i do postępowych prądów lit. piśmiennictwa świat. (Mukimi, Zakirdżan Furkat, Hamza Hakimzade). W okresie radzieckim następuje silny rozwój literatury, wszechstronny rozwój nowych kierunków, włączenie się starszych pisarzy demokr. do nowego nurtu (Hamza); najwybitniejsi poeci doby radzieckiej: Gafuz Guliam, F. Jołdasz, dramaturg Hamid Alimdżan, prozaik A. Kahhar. UZBEKISTAN, Uzbecka SRR, rep. związk. w ZSRR (Azja środk.); 409 400 kn»2 (1957), 7 300 000 mieszk. (1956); stoi. Taszkent; składa się z 9 obwodów i Kara-Kalpackiej ASRR; na zach. stepowo-pustynna część Niz. Turańskiej, wsch. i pd.-wsch. to przedgórze Ticn-szanu i Pamiru rozdzielone Kotliną Fergańską; rzeki: Amu Daria, Syr Daria, Zerawszan wykorzystane do nawadniania; klimat gorący, suchy, kontynent.; ludność (1939): Uzbecy (65,l'/o), Rosjanie (11,6*/»), Tadżycy (5,1'/«), Kazachowie (4,9'/«); najgęściej zaludniona Kotlina Fergańska (ponad 100 km*); ludność miejska 23,1'/»; gl. miasta: Samarkanda, Andiżan, Kokand, Namangan; ważny reion uprawy bawełny (1950 ok. 60'/o produkcji ZSRR), od. jedwabnika (ponad 50°/« produkcji ZSRR), sadownictwo, uprawa winorośli; hod. owiec (m. in. karakułowych gł. na zach. 7 504 000 szt., 1955), bydła rog.: wydobycie ropy naft. (996 000 t, 1955) — gl. w Kotlinie Fergańskiej; elektrownie wodne (Farchadzka i in.) dają 85'/« energii elektr.; przemysł: baweln., tłuszcz., iedwabn., chem., maszyn., spoż. (winiarstwo). Zob. też ZSRR. Historia: Nazwa Uzbeków pochodzi od chana Uzbeka, który w XIV w. zjednoczył część szczepów na obszarze dziś. Uzbekistanu w feudalnym państwie; Tozpadlo się ono w XVI—XVIII w. na chanaty: Chiwę, Bucharę i Kokand. Na pocz. II poi. XIX w. państwa te podbiła Rosja: na dwa pierwsze rozciągnęła swój protektorat, trzecie zlikwidowała. Po Rewolucji Paźdz. Chiwa i BuchaTa uległy likwidacji jako monarchie i całość ziem uzbeckich weszła w skład Turkiestańskiej ASRR w ramach RFSRR; utworzona 1924 Uzbecka SRR weszła 1925 w skład ZSRR jako republika związkowa. UZDA, część uprzęży nakładana na głowę konia; do u. przypina się wędzidło żelazne, wkładane do pyska konia, w celu kierowania nim. UZDROWISKO, miejscowość, która ze względu na warunki klimatyczne, źródła leczn., pokłady borowiny itp. sprzyja leczeniu określonych chorób i służy jako ośrodek leczn. i wypoczynkowy. UZIARNIENIE —ziarnowy skład. UZIEMIENIE, połączenie przewodzące części urządzenia elektr. z ziemią; u. ochronne (np. kadłuba maszyny) chroni przed możliwością porażenia; u. odgromowe odprowadza do ziemi ładunki w przypadku wyładowania atm.; u. robocze (np. punktu neutralnego —transformatora) polepsza rozkład napięć poszczególnych faz względem ziemi. UZNAM (Usedom), przybrzeżna, silnie rozczłonkowana wyspa na Bałtyku, na zach. od wyspy Wolin, zamykająca wraz z nią wejście do Zalewu Szczecińskiego; 424 km2, wys. do 60 m; od lądu stałego oddzielona ujściem rz. Peene, od wyspy Wolin rz. Świną; jez. polodowcowe, lasy, pastwiska; do Polski należy wsch. cypel wyspy (Świnoujście), pozostała część do NRD. UZNANIE MIĘDZYNARODOWE: 1) stwierdzenie, wyrażone przez uprawnione organy państw., iż określona organizacja terytorialna jest państwem niepodległym i podmiotem prawa międzynar.; 2) stwierdzenie właściwych organów państw., iż aktualny rząd innego państwa jest uprawniony do reprezentowania swego kraju w stosunkach międzynar. UZWOJENIE, układ przewodów nawiniętych na element (elementy) wsporczo-kształtowy i tworzących zamkniętą, zazwyczaj regularną całość; zasilane prądem elektr. służy najczęściej do wzbudzania pola magnet, (np. u. wzbudzenia maszyny elektr.). UZYSK, hutn. stosunek ciężaru gotowego wyrobu czy półwyrobu do ciężaru materiałów wsadowych. UŻHOROD, m. obw. w Ukr. SRR, gł. m. Ukrainy Zakarpackiej; 40 000 mieszk. (1947); uniwersytet; przemysł: drzewny, metal., spoż. UŻYTECZNOŚĆ KRAŃCOWA, kategoria burżuazyjnej ekonomii polit. stosowana do wyjaśnienia pojęcia wartości i ceny; zgodnie z teorią u. k. można mówić tylko o wartości subiektywnej dobra dla danego konsumenta, przy czym wartość ta zmniejsza się w miarę zaspokajania potrzeby danego dobra. O wartości dobra i jego cenie decyduje użyteczność ostatniej jednostki danego dobra (użyteczność krańcowa) dostępnej dla konsumenta i zaspokajającej jego najmniej intensywną potrzebę. Teorię u. k. stworzyli w siedemdziesiątych latach XIX w. W. Jevons, K. Menger, L. Walras. UŻYTKOWANIE, prawo do korzystania z rzeczy cudzej i pobierania z niej pożytków tak jak właściciel, z zachowaniem w stanie nie zmienionym istoty rzeczy; u. 	ustaje bądź w umówionym terminie, bądź z chwilą śmierci użytkownika. UŻYWKA, środek bez wartości odżywczej, lecz pobudzający system nerwowy (napoje alkoholowe), podniecający działalność serca (kawa, herbata) lub poprawiający smak potraw (niektóre przyprawy kuchenne). Ważniejsze uzdrowiska polskie Choroby Choroby gośćcowe: stawów, mięśni i nerwów Choroby układu krążenia Choroby układu trawiennego Choroby gruczołów dokrewnych: nadczynność tarczycy niedoczynność iednogruczołowa lub wielogruczołowa Choroby przemiany materii: lekka cukrzyca, otyłość, dna Choroby narządu oddechowego Choroby kobiece Choroby wieku dziecięcego Choroby nerwowe czynnościowe, psychonerwice Choroby dróg moczowych Choroby skóry Zatrucia zawodowe: olowica i in. N iedokr wistość: stany wyczerpania, rekonwalescencja Uzdrowiska Busko, Ciechocinek, Cieplice, Inowrocław, Iwonicz, Jastrzębie, Lądek, Połczyn, Przerzeczyn, Solec, Świeradów. Ciechocinek, Długopole, Duszniki, Inowrocław, Iwonicz, Jastrzębie, Krynica, Kudowa, Polanica, Żegiestów. Duszniki, Inowrocław, Iwonicz, Krynica, Polanica, Szczawno, Żegiestów. Krynica, Kudowa. Ciechocinek, Iwonicz, Jastrzębie, Lądek, Świeradów. Busko, Krynica, Szczawno, Świeradów. Ciechocinek, Duszniki, Inowrocław, Iwonicz, Jedlina, Szczawnica, Szczawno. Busko, Ciechocinek, Cieplice, Długopole, Duszniki, Inowrocław, Jastrzębie, Krynica, Lądek, Połczyn, Świeradów. Busko (Górka), Ciechocinek, Czerniawa, Jastrzębie, Kołobrzeg. Rabka, Rymanów, Szczawno, Trzebnica, Wieniec Kujawski. Iwonicz, Jastrzębie, Kudowa, Lądek, Połczyn, Świeradów. Krynica, Szczawno. Busko, Ciechocinek, Inowrocław, Iwonicz, Jastrzębie, Lądek, Przerzeczyn, Solec, Swoszowice, Świeradów. Busko, Iwonicz, Lądek. Długopole, Duszniki, Iwonicz, Jedlina, Kudowa, Polanica, Połczyn, Przerzeczyn, Szczawnica, Świeradów, Żegiestów.  V 1022 V V: 1) litera alfabetu lac.; 2) rzym. cyfra 5; 3) symbol pierwiastka chem. wanadu; 4) symbol jednostki wolt. V, pociski dalekiego zasięgu zastosowane przez Niemcy w II wojnie świat.; V-1, mały samolot bez załogi z ładunkiem wybuch.; V-2, pocisk rakietowy sterowany zdalnie w pierwszej fazie lotu. VAAL, pr. dopływ rz. Oranje (Afryka Pd.); dł. 680 km; wypływa z G. Smoczych; nieżeglowna. VAASA (szwedz. Vasą), m. port. w Finlandii, nad Zat. Botnicką; 38 900 mieszk. (1955); przemysł: drzewny, papierń., bawełn., maszyn., spoż. ; eksport drewna i wyrobów drewnianych. VA BANQUE [fr., wa bàk], w grze hazardowej grać o całą stawkę znajdującą się w banku; przen. stawiać wszystko na jedną kartę. VADEMÉCUM [łac. — chodź ze mną], wydawnictwo typu informatorów, często formatu kieszonkowego, zawierające wiadomości niezbędne dla określonego zawodu. np. v. automobilisty. VAGAS, rasa owiec długowłosych przywiezionych przez osadników hol. na Pomorze Gdańskie w celu zastąpienia prymitywnych wrzosówek; obecnie w Polsec d rzadkie. VAIHINGER Hans (1852—1933), filozof niem., pozytywista, komentator Kanta, twórca tzw. filozofii -•-fikcjonalizmu; Philosophie des Als-Ob. VAILLAND [waj§] Roger (ur. 1907), pisarz fr.; komunista, uczestnik ruchu oporu; powieści: Dziwna zabawa, 325 000 franków. La passatella, dramaty. VAILLANT-COUTURIER [wają kutürje]: 1) Paul (1892—1937), pisarz, działacz fr. ruchu robotn., członek KP Francji, długoletni red. „Humanité“; powieści (Przychodzą z daleka), opowiadania; 2) Marie Claude (ur. 1912), żona P., czołowa uczestniczka ruchu oporu, więzień hitl. obozów koncentr.; gen. sekretarz Międzynar. Demokr. Federacji Kobiet. VÂISXLX INTERFEROMETR, aparat geodezyjny do porównywania wskazań przyrządów służących do precyzyjnego pomiaru odległości (do 1 km); działanie V. i. oparte na zjawisku interferencji fal świetlnych. VALA Katri (1901—44), poetka i publicystka fiń.; reprezentantka modernizmu; propagowała wolny wiersz; Powrót, Niebieskie drzwi, Daleki ogród. VALADON [waladą] Marie-Clémentine, zw. Suzanne (1865—1938), malarka fr., matka M. Utrilla; ulegała wpływom P. Gauguina, nabistów; akty, wnętrza, portrety, pejzaże. VALAIS [walę] (Wallis), kanton w pd. Szwajcarii; 5231 km*, 16350Ó mieszk. (1954); stoi. Sion; górzysty (Dufourspitze 4638 m, Weisshom 4512 m, Matterhorn 4481 m); połowa kantonu nieużytki; duże lasy i pastwiska; uprawa zbóż, ogrody i sady w dolinie Rodanu; elektrownie wodne; przemysł: drzewny, chemiczny, metal.; turystyka, letniska, sporty zimowe (Zermatt). VALDÉS [waldęs] de Alfonso (ok. 1490—1532) i Juan (ok. 1490—1541), bracia, humaniści hiszp., bliscy ideom reformacji. VALDIVIA, m. w pd. Chile; 45100 mieszk. (1952); ośrodek handl. obszaru roln.; przemysł: drzewny, spoż., włókien.; port Corral; ośrodek kolonizacji niem. w Cnile. VALENCE-SUR-RHÔNE [wal^s siir ro:n],m. w pd. Francji (Delfinat); 41500 mieszk. (1954); ośrodek adm.; fabryki jedwabiu, papieru. VALENCIA [walęnsja], m. w pn. Wenezueli; 117 700 mieszk. (1955); zabytki arch. kolonialnej; ośrodek handl.-przem. obszaru roln. (bawełna, trzcina cukr., zboża). VALENCIENNES [walâsjęn], m. w pn. Francji (Flandria); 49400 mieszk. (1954); wyrób cienkich płócien, koronek; cukrownie. VALERA: 1) Juan (1824 —1905), powieściopisarz hiszp., realista, subtelny psycholog i ironista; jego arcydziełem jest Pepita Jiménez; 2) Eamon de (ur. 1882), irl. polityk i działacz niepodległościowy, jeden z organizatorów powstania Irlandii przeciwko W. Brytanii; 1917—26 przywódca stronnictwa Sinn-Fein, 1927 twórca partii Fianna Fail, 1932—48 i 1951—54 premier. VALÉRY [walerj] Paul (1871—1945), poeta i eseista fr.; przedstawiciel „poezji czystej“, intelektualnie skondensowanej, kontynuator tradycji poetyckiej Mallarme’go. VALLA Lorenzo (1405— 57), wł. humanista, filolog i historyk; pozostawił szereg dzieł; zdemaskował jako falsyfikat dokument zw. „darowizną Konstantyna“. VALLADOLID [waljadoH], m. w środk. Hiszpanii (St. Kastylia) ; 130 700 mieszk. (1954); uniwersytet z 1346, zabytk. budowle; rynek zbóż. Hiszpanii; przemysł włókien., maszyn., chem. VALLE D’ÁOSTA [walle daęsta], prowincja autonom. w pn. Włoszech; 3262 km2, 97 000 mieszk. (1954), mniejszość fr.; wydzielona z Piemontu po II wojnie P. Valéry świat.; okręg alp., wysokogórski, graniczący z Francją i Szwajcarią; złoża rudy żel.; hydroelektrownie; duży ruch turystyczny; gl. m. Aosta. VALLE-INCLAN [wąlje inklan] Ramon del (1869— 1936), pisarz hiszp.; początkowo twórczość jego miała charakter dekadencki (Sonaty) ; później poświęcił się satyrze na wstecznictwo; stworzył typ groteski dramat. — „esperpento“; Arena iberyjska. VALLENTIN [walatę] Antonina (1890—1957), pisarka fr. pochodzenia poi.; biografie wielkich twórców: Leonardo da Vinci, El Greco, Picasso, Heine, Dramat Alberta Einsteina. VALLÈS [walęs] Jules (1832—85), pisarz i dziennikarz fr.; uczestnik Komuny Paryskiej; trylogia autobiogr. Jacques Vingtras. VALMY [walmj], wieś w dep. Marne, w pobliżu Verdun, we wsch. Francji; 20 IX 1792 pierwsze zwycięstwo fr. wojsk rewol., dowodzonych przez generałów Dumouriez i Kellermanna, nad sprzymierzonymi wojskami austr.-prus. i emigrantami francuskimi. VALOIS -«-Walezjusze. VALONA -Vlora. VALPARAISO, m. i największy port w Chile; 218 800 mieszk. (1952); uniwersytet; ośrodek przemysł.-handl. żyznego obszaru roln.; przemysł: spoż., włókien., stocznia; końc. stacja kolei transandyjskiej (do Argentyny); wojenna baza mor. i lotnisko. VALTELLINA, dolina nad górnym biegiem rz. Addy, powyżej jez. Como (pn. Wiochy); dł. ok. 60 km; uprawa winorośli i kukurydzy. VANCOUVER [wanktf:w9] George (1757—98), podróżnik ang., uczestnik drugiej wyprawy Cooka; 1792—93 badał zach. wybrzeża Ameryki Pn., od Kalifornii do Alaski, bieg rz. Kolumbii; jego nazwisko nosi cieśn., wyspa i m. portowe nad Oc. Spokojnym. VANCOUVER [wankę :wa] : 1) wyspa przy zach. wybrzeżu Kanady; należy do kanad. prow. Kolumbia Bryt.; 32 100 km2, ok. 150 000 mieszk.; górzysta, zalesiona; miedź, węgiel kam.; gł. m. Victoria; 2) gł. port i największy ośrodek przemysł.-handl. Kolumbii Bryt. w Kanadzie; 361 500 mieszk. (1951); uniwersytet; budowa okrętów, samolotów; przemysł: drzewny, spoż., naft., maszyn.; końc. stacja Unii kol. Canadian Pacific Railway. VANCURA Vladislav (1S91—1942), pisarz czeski, eksperymentator formy, mistrz języka artyst. ; komunista, bojownik ruchu oporu, zamordowany przez hitlerowców; powieść Piekarz Jan Marhoul. VANDERBILT [wandorbylt] Cornelius (1794—1877), finansista i przemysłowiec amer., właściciel najważniejszych linii kolej, w USA, zw. „królem kolei“. VAN DER MEERSCH [wâdermers] Maxence, właśc. Joseph Cardijn (1907—51), pisarz fr. ; powieści psychol. ostro krytykujące społeczeństwo kapitalist., w późniejszym okresie pisane w duchu kat.; Dom na wydmach, dala i dusze. VANDERVELDE [waderwęld] Emile (1886—1938), E. de Valera VENOSTA 1023 polityk belg., przywódca partii socjaldemokr., jeden z przywódców II Międzynarodówki, 1916—37 wielokrotnie minister; prace o tematyce społecznej. VANINI Lucilio z Taurisano (ok. 1585—1619), filozof w!., materialista, spalony na stosie za ateizm; religię uważał za wymysł władców i kapłanów dla ujarzmienia ludu; występował przeciw dogmatyzmowi scholastyki i autorytetowi Arystotelesa. VANOISE [wanuą:z], jeden z dwóch gł. masywów w Alpach Craickich we Francji, wys. S861 m; lodowce. VÂNSITTART [w$nsytot] Robert Gilbert baron (1881—1957), polityk ang., 1930—38 wicemin. spraw zagr., 1938—41 gl. doradca Foreign Office; zdecydowany wróg Niemiec hitlerowskich. VANVITELLI Luigi (1700—33), architekt wl.; pałac królewski w Casercie. VANZETTI Bartolomeo -►Sacco Nicola. VAPCAROV Nikoła (1909—12), poeta bulg.; komunista, stracony przez faszystów; poezje o tematyce rewol. Motorni pesni. VARANGER FIORD, niezamarzająca zat. M. Barentsa w pn.-wscn. Norwegii i częściowo w ZSRR; dł. 120 km; port Vadso. VARELA Alfredo (ur. 1914), postępowy pisarz argent.; powieść Ciemna rzeka o wyzysku robotników na paragw. plantacjach herbaty. VARENIUS, Varen, Bernhard (1622—50), geograf niem., autor pierwszej ogólnej geografii fizycznej. VARESE, m. w pn. Włoszech (Lombardia); 57 000 mieszk. (1954); przemysł: maszyn., włókien., chem.; podalpejski ośrodek turystyczny. VARGA Jewgienij S. (ur. 1879), ekonomista radź., ur. na Węgrzech; 1918 prof. ekon. polit w Budapeszcie; od 1920 w ZSRR; 1927—47 dyr. Instytutu Polityki i Gospodarki świat, w Moskwie; autor licznych prac na temat gospodarki i polityki krajów kapitalist i kolonialnych. VARGAS Getulio Domellas (1883—1954), polityk brazylijski; w wyniku zamachu stanu, dokonanego przy poparciu USA, dyktatorski prezydent Brazylii 1930—45, ponownie wybrany 1950; popełnił samobójstwo. VARIA [łac.], różne rzeczy, rozmaitości. VARIÉTÉ [fr.], teatr rozrywkowy o różnorodnym repertuarze (piosenki, monologi, tańce, popisy akrobatyczne). VARLIN [warlęl Louis Eugène (1839—71), rewolucjonista fr.; członek I Międzynarodówki, jeden z przywódców Komuny Paryskiej 1871; zamordowany przy tłumieniu Komuny. VARNSDORF, m. w pn. Czechosłowacji; 15 200 mieszk. (1955); przemysł włókien, (trykotaże, welwety itd.). VÀRPALOTA, m. w zach. Węgrzech; powstało 1952 z połączenia osiedli: Várpalota, Inota i Pét; 30 000 mieszk. (1956); wielka elektrownia; huta aluminium. VASARI Giorgio (1511—74), wl. malarz i architekt; autor pierwszej historii sztuki Le vite de’ più eccelenti Pittori, Scultori e Architetti, zawierającej życiorysy artystów wł. od G. Cimabuego do współczesnych Vasari emu. VASCO DA GAMA -Gama Vasco da. VÄSTERAS [westero:s], m. przemysł, i port, w Srodk. Szwecji, nad jez. Mälaren; 68 200 mieszk. (1955); katedra z XIII w., zamek z XIV w.; przemysł: clektrotechn. (siedziba ASEA), maszyn., hutnictwo metali kolorowych. VATNA JÖKULL, lodowiec w pd. części Islandii, największy pod względem pow. w Europie; 8800 km*, dł. 75 km, wys. do 2100 m. VAUBAN [wob$] Sébastien le Prestxe de (1633— 1707), marszałek Francji, ekonomista, architekt, inżynier wojsk., twórca ówczesnego systemu obronnego Francji (ponad 30 nowych i 300 unowocześnionych starych twierdz); kierował wielu oblężeniami za czasów Ludwika XIV- autor licznych dziel wojskowych. VAUD [wo] (Waadt), kanton w zach. Szwajcarii; 3211 km2, 389 900 mieszk. (1954); stoi. Lozanna; malowniczo położony między Jez. Genewskim i Neuchatelskim; duże obszary lasów i pastwisk; w środk. części rolnictwo, winnice; przemysł: metal., drzewny, włókien.; produkcja zegarków; ożywiona turystyka, liczne letniska (Montreux, Yverdon). VAUVENARGUES [wownąrg] Luc de Clapiers markiz de (1715—47), fr. pisarz moralista; Refléxions et Maximes. VAUX [wo], jeden z fortów tvrierdzy Verdun, słynny z uporczywych walk fr.-niem. 1916. VAZOV Ivan (1850—1921), jeden z najwybitniejszych pisarzy bulg.; poeta, prozaik, dramaturg; rozwijał realist, tradycje literatury bułg.; najściślej związany z walką wyzwoleńczą narodu; poezje Izbavlenie (Wybawienie), poemat Cromada, opowieść Niemili i niekochani, powieść Pod jarzmem. VEBLEN [węblan] ThorStein (1857—1929), burż. ekonomista amer.; analizował instytucje spoi. i ekon. i przyczyny ich powstawania; w ten sposób stworzył podstawy dla szkoły tzw. instytucjonalizmu w ekonomii . VEDETTA [wł.], aktorka variété lub kabaretu, której występy stanowią gł. atrakcję programu. VEGA -Wega. VEGA Lope de (1562— 1635), wielki dramaturg hiszp., autor przeszło 1500 sztuk teatr., poeta i nowelista; twórca swoistej formy komedii hiszp. XVII w. 0 tematyce hist, i spol.-obycz.; twórczość jego wyróżnia się renesans, rozmachem, bogactwem tematów 1 postaci, szczerym demokratyzmem, przywiązaniem do tradycji lud.; wywarł ogromny wpłvw na swoich współczesnych i następców; Owcze źródło, Gwiazda Sewilli, Pies ogrodnika, Dziewczyna z dzbanem. VEIDT Conrad (1893—1943), niem. aktor filmowy; Gabinet doktora Caligari, Student z Pragi, Casablanca. VEJLE [wąjle], m. i port w Danii (wsch. Jutlandia); 30800 mieszk. (1955); przemysł: włókien., metal.* spoż. VELA Vincenzo (1820—91), rzeźbiarz szwajc.; statuaOstatnie dni Napoleona 1, pomnik Donizetticgo w Bergamo. VELAZQUEZ Diego de Silva y (ok. 1599-1660), wielki malarz hiszp. baroku; nadworny malarz Fili— a IV; portrety infantek, rządki, Kuźnia Wulkana, Wenus z lustrem. Tabl. V. VÉLEZ de Guevara Luis (1579—1644), dramaturg hiszp. szkoły Lope de Vegi; utwory jego cechuje demokratyzm i ludowość; napisał też powieść satyr.-obyczaj. Diabeł kulawy, znaną z fr. przeróbki A. Lesage’a. VELSEN-IJMUIDEN [weisen ejmü:den], m. w Holandii przy ujściu kanału Noordzee do M. Północnego; 56 400 mieszk. (1955); ważny port obsługujący Amsterdam ; duży ośrodek rybacki; przemysł stal., koksown. ,r ,, VELUM [lac.]: 1) przy- D- Velázquez krycie kielicha mszalnego, często z tkaniny ozdobnie haftowanej; 2) bot. osłonka otaczająca owocnik grzybów kapeluszowych przed ich dojrzeniem; w czasie wyrastania owocnika pęka — resztki na powierzchni owocnika oraz na trzonku jako błoniasty kołnierzyk (volca). VENDÉMIAIRE [fr., w8demję:r], pierwszy miesiąc w kalendarzu rewol. fr., od 22—24 IX do 21—23 X. * VENDETTA [wl., zemsta], istniejący do pocz. XX w. na Korsyce i Sycylii zwyczaj wywierania przez członków rodu krwawej zemsty za zabójstwo krewnego. Zob. też wróżda. VENDÔME [wädom] Louis Joseph de, książę (1654— 1712), fr. generał, marszałek polny, 1678 namiestnik Prowansji; odznaczył się w wojnie o sukcesję hiszpańską. VENETO —Wenecja Euganejska. VENIA LEGENDI [łac.], prawo wykładania w szkołach akad., przyznawane na podstawie habilitacji. VENI, VIDI, VICI [łac. — przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem], w tej formie Cezar przesłał senatowi rzym. wiadomość o swym zwycięstwie odniesionym w 47 p. n. e. nad Farnacesem, królem Pontu. VENIZELOS: 1) Eleutherios (1864—1936), polityk gr. rodem z Krety; przywódca partii liberalnej. 1910—33 wielokrotny premier; rozszerzył granice Grecji po wojnie bałkańskiej, spowodował wystąpienie Grecji w I wojnie świat, po stronie Ententy; 1935, po nieudanym powstaniu na Krecie, emigrował; 2) Sorhoklis (ur. 1894), syn E., polityk gr., od 1946 przywódca partii liberalnej, wielokrotnie minister. 1950—51 premier. VENOSTA, dolina gómej Adygi (pn. Wiochy) aż Lope de Vega  VENTOSE po m. Meran, rozdzielająca Alpy ütztalskie 1 Alpy Ortlerskie. VENTÔSE [fr., wâtç:z], szósty miesiąc w kalendarzu rewol. fr., od 19—21 II do 20—21 III. VENTURIEGO RURKA, przyrząd do pomiaru stosunkowo małych prędkości V przepływu cieczy lub gazu, określanych różnicą ciśnień Ap = pi — p2 u wlotu i w przewężeniu rurki. VENULET Franciszek (tu. 1878), prof, patologii ogólnej Akad. Med. w Łodzi. VERACRUZ, gł. port w Meksyku, nad Zat. Meksykańską; 123 400 mieszk. (1950); ośrodek handlu kawą, owocami zwrotnik., tytoniem; eksport kawy, skór, wanilii, tytoniu; węzeł kol. Venturiego rurka G. Verdi VERBUM NOBILE [lac.], słowo szlacheckie. VERCELLI, m. w pn. Włoszech (Piemont); 45 000 mieszk. (1954); łuszczarnie ryżu; przemysł: baweln., chem., maszynowy. VERCINGETORIX —Wercyngetoryks. VERCORS [wErk<?:r], właśc. Jean Bruller (ur. 1902), pisarz i rysownik fr.; w czasie okupacji hitl. założył tajne wydawnictwo „Les Editions de Minuit“, w którym ogłosił opowiadanie (okupacyjne) Milczenie morza; porusza zagadnienia moralności (Oręż nocy, Oczy i światło); powieść Zwierzęta niezwierzęta. VERCORS [werkiju], wyżynno-górski obszar w Alpach Francuskich, leżący na pd. od dolnego i środk. biegu rz. Isère; śr. wys. 1500—1600 m, na wsch. do 2486 m. VERDE CAP -Zielony Przylądek. VERDI Giuseppe (1813— 1901), znakomity wł. kompozytor oper., którego realist. dzieła o śpiewnej melodyce, wybitnie wokalnej fakturze i dramat, wyrazie zyskały świat, popularność i rozgłos; Rigoletto, Trubadur, Traviata, Bal maskowy, Siła przeznaczenia, Aida, Otello, Falstaff; dzieła kość. i rei. (Requiem). VERDUN [węrdę], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 18 000 mieszk. (1954); forteca; przemysł metalurg. — 843 zawarcie traktatu dzielącego karolińskie państwo Franków między trzech synów Ludwika Pobożnego: część zach. (póżn. Francję) otrzymał Karol Łysy, część wsch.. (Niemcy) — Ludwik Niemiec, pn. Włochy i część środk. wraz z tytułem cesarza — najstarszy Lotariusz. W I wojnie świat, od lutego do grudnia 1916 zacięte walki pozycyjne, zakończone od{»arciem wojsk niem. przez Francuzów; w bitwie poegło ok. 700 tvs. żołnierzy obu stron. VEREINIGTE STAHLWERKE, niem. koncern żelaza i stali, zał. 1926. Składał się z 22 trustów, które kontrolowały ok. 40*/» niem. produkcji surówki żelaza i stali oraz ok. 20°/« wydobycia węgla. Po II wojnie świat, odbudowany w ŃRF; obejmuje 17 towarzystw i 1 holding handl.; kontroluje 56 towarzystw. VERGA Giovanni (1840—1922), pisarz wł.; początkowo pisał powieści o tematyce salonowo-mieszcz., później wykazał niepospolity artyzm w realist, powieściach i nowelach z życia ludu sycylijskiego; Rodzina Malavoglia, Cavalleria rusticana (podstawa do libretta opery Mascagniego). VERGILIUS —Wergiliusz. VERGN1AUD [wemiç] Pierre Victumien (1753—93), fr. prawnik, polityk rewol.; 1791 przewodniczący i wybitny mówca Legislatywy, członek Konwentu; przywódca żyrondystów, wraz z nimi aresztowany i ścięty. VERHAEREN [werąren] Emile (1855—1916), poeta, dramaturg i krytyk belg.; początkowo symbolista, w końcu piewca życia przemysł, wielkich miast; Heures claires, Heures d’après-midi, Heures du soir (Godziny poranka, Godziny popołudnia, Godziny wieczoru). VERLAINE [werlęn] Paul (1844—96), liryk fr., prekursor symbolizmu; poeta subtelnych nastrojów i odruchów duszy ludzkiej; mistrz instrumentacji dżwiękowej wiersza. VERMEER VAN DELFT Jan, właśc. van der Meer (1632—75), malarz hol.; obrazy rodzaj, (wnętrza do¬ J. Verne 1024 mów mieszcz. i pejzaże); Czytająca list, Koronczarka, Atelier. VERMONT [warmant] (Vt.), stan w pn.-wsch. USA; 24 884 km2, 377 700 mieszk. (1950); stoi. Mnntnelier (8600 mieszk., 1950); górzysty, lesisty; intens. rolnictwo, gospodarka mleczna; duże złoża azbestu, marmur, granit. VERNE [wern] Jules (1828—1905), powieściopisarz fr.; autor licznych powieści podróżn. i fantast.-naukowych, które zdobyły sobie szeroką popularność; Dzieci kapitana Granta, 20 000 mil podmorskiej żeglugi, Tajemnicza wyspa, W 80 dni dookoła świata. VERNET [wernę], malarze fr.: 1) Claude Joseph (1714—89), malarz i miedziorytnik; krajobrazy gł. morskie, widoki portów fr.; pod wpływem Claude Lorraina; 2) Charles (1758—1836); sceny batalist., myśliwskie, rodzajowe i portrety; 3) Horace (1789—1863), malarz okresu romantyzmu; sceny batalist., hist., portrety; Śmierć ks. Józefa Poniatowskiego. VERNIER [wemię] Pierre (1580—1637), matematyk fr., wynalazca —noniusza. VERONA -»-Werona. VERONESE, właśc. Caliari Paolo (1528—88), renesans. malarz wenecki, świetny kolorysta i dekorator; Tryumf Wenecji w Pałacu Dożów, Wesele w Kanie Galilejskiej, Ostatnia Wiecze'rza, Uczta w domu Lewiego. Tabl. V. VERROCCHIO [werok:kjo] Andrea del (1436-88), rzeźbiarz wł. renesansu, malarz i złotnik; Dawid, Chrystus i św. Tomasz w kościele San Michele we Florencji, pomnik (konny) kondotiera Bartolomeo Colleoni w Wenecji. VERSAILLES -Wersal. VERS ALIUS Andreas (1515—64), lekarz belg. w Padwie; jego dzieło De humants corporis fabrica stało się podstawą nowoż. anatomii. VERTE [lac., odwróć], wyTaz umieszczany u dołu strony początkowej listu, pisma itp. VERTES [wę:rtesz], grupa niskich gór w zach. Węgrzech, na pn.-wsch. od Bajońskiego Lasu; dł. 25 km, wys. do 481 m; skały osadowe, niżej gleby lessowe. VERVIERS [werwję], m. w Belgii wsch. (prow. Liège); 38 100 mieszk. (1954); ratusz z XVIII w., mu- A. Verocchio zeum; przemysł metalurg., włókien. VESPUCCI [wespyczczi] Amerigo (1451—1512), żeglarz wł.; zbadał ziemie odkryte przez Kolumba; od jego imienia nazwa Ameryki. VESTERÀLEN [wçster’olen], grupa wysp na pn. od koła podbiegunowego, u zach. wybrzeży Norwegii, oddzielona od Lofotów wąską cieśniną; składa się z 3 większych wysp o pow. 3447 km2 i licznych małych wysepek; rozwinięte rybołówstwo. VEST FJORD, zat. w pn. części wybrzeża Norwegii, między Wyspami Lofockimi a kontynentem; dzięki Golfstromowi nie zamarza; teren obfitych połowów ryb; port Narvik. VESZPRÉM [węspre:m], m. w środk. Węgrzech; 18 000 mieszk. (1948); przemysł: spoż., ceram., drzewny, chem., włókien.; ważny ośrodek wyższego szkolnictwa chemicznego. VETO [lac., sprzeciwiam się], sprzeciw; w prawie państw, znane jest v. przysługujące głowie państwa, polegające na prawie odmowy zatwierdzenia przyjętej przez parlament ustawy; w prawie między nar. v.’ stosowane jest w. obradach Rady .Bezpieczeństwa ONZ, gdzie każde z pięciu wielkich mocarstw ma prawo sprzeciwu w stosunku do uchwał podjętych przez pozostałych członków. Zob. też liberum veto. VËTULANI Adam (ur. 1901), historyk prawa poi., prof. Uniw. Jag. w Krakowie; Lenno pruskie, Polskie wpływy polityczne w Prusiech Książęcych.  TELEWIZJA Tablica 89 1 — Wnętrze studia telewizyjnego w czasie nadawania programu. 2 — Kamera telewizyjna, 3 — Pulpit mikserski studia telewizyjnego. 4 — Urządzenie do „zapisywania” programu telewizyjnego na taśmie. 5 — Telewizyjny wóz transmisyjny. 6 — Aparatura sterownicza telewizyjnej stacji nadawczej. 7 — Telewizyjna antena nadawcza, 8 — Końcowa antena łącza telewizyjnego Londyn — Birmingham, 9 — Telewizor z rozłożonymi częściami składowymi.  Tablica 90 TWORZYWA SZTUCZNE 1 — Wtryskarka do wyrobu przedmiotów z materiałów termoplastycznych, o samoczynnym cyklu roboczym, 2 — Wytwarzanie folii tworzywa sztucznego przy użyciu wytłaczarki z dyszą szerokoszczelinową. 3 — Wytłaczanie roztopionego perlonu przez otworki dyszy maszyny do wytwarzania włókien sztucznych, 4 — Rury kanalizacyjne z tworzywa sztucznego, 5 — Łódź wiosłowa z tworzywa poliestrowego, 6 — Karoseria samochodowa z tworzywa sztucznego, 7 — Wóz campingowy (doczepny) z tworzywa sztucznego, 8 — Przykłady wyrobów przemysłowych z tworzyw sztucznych, 9 — Kwasoodporne opakowania z folii polietylenowej. 10 — Blok z lekkiego tworzywa piankowego stosowanego jako materiał izolacyjny (ciężar 0,5 kg). 11 — Sprężyny z tworzywa sztucznego. 12 	— Okaz przyrodniczy zakonserwowany w przezroczystej zalewie poliakrylowej.  1025 VEVEY [wewęjl, m. w Szwajcarii nad Jez. Genewskim; 14200 mieszk. (1950); miejscowość wypoczynk.; tu 1916 zmarł H. Sienkiewicz. VÉZÉRE [wezę:r], rz. w pd. Francji, pr. dopływ Dordogne; dl. 192 km; źródła w Masywie Centralnym, w dolnym biegu żeglowna; w dolinie V. słynne wykopaliska prehistoryczne (np. Cro-Magnon). VIA [łac. droga], drogą przez — (przed nazwą miejscowości, np. na przesyłkach poczt.); wskazuje kierunek. VIA APPIA -»-Apijska Droga. VIAREGGIO [wiarędż:dżio], m. w środk. Włoszech (Toskania) ; 41200 mieszk. (1951); znane kąpielisko nad M. Liguryjskim; przemysł maszynowy. VIA SACRA [1 lac. Droga Święta], jedna z najstarszych ulic w staroż. Rzymie; prowadziła od Koloseum przez Forum Romanum ku Kapitolowi. VIBRATO -»-wibracja. VICATA PRZYRZĄD, przyrząd do badania konsystencji zaczynu cementowego (właściwej ilości wody) oraz do określania czasu wiązania cementów. VICE-, wice- [łac.], w połączeniu z tytułem urzędowym oznacza zastępcę. VICENTE [wisęntel Gil (ok. 1465 — ok. 1537), poeta portug. wczesnego Odrodzenia; talent liryczny i komediowo-satyr. ; cechuje go umiłowanie folkloru, tendencja antyfeudalna i antyklerykalna; pisał w językach portug. i hiszp.; Farsa o Inés Pereira; sielanki, alegorie, farsy, komedie. VICENZA [wiczęnca], m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska); 83Ö00 mieszk. (1954); zachowany got.-renesans. charakter m.; przemysł włókien. VICE VERSA [łac.], z drugiej strony, na odwrót. VICHY [wiszj], m. w środk. Francji (Owemia); 30400 mieszk. (1954); znane zdrojowisko (źródła gorące). — Po kapitulacji Francji 1940—44 siedziba rządu marszałka Pétain, tzw. rządu V., który współpracował z Niemcami. VICHY TABLETKI, zawierają chlorki, siarczany, fosforany, węglany metali alkalicznych; stosowane przy nieżycie błon śluzowych przewodu pokarm., dróg oddech., dróg moczowych, przy kamicy. VICKERS-ARMSTRONG LTD. [wykaz-a:mstroń lyroytycł], ang. koncern przemysłu maszyn., zał. 1828; obejmuje zakłady przemysłu woj., metalurg., budowy wagonów, statków i samolotów, przemysłu elektrotechn.; związany z wielkimi bankami ang. i grupą finansową Morgana. VICO Giovanni Battista (Giambattista) (1668—1744), filozof i prawnik wł.; Nowa nauka. VICTOR, właśc. Claude Victor Perrin (1766—1841), marszałek Francji, książę Belluno; uczestnik wojen rewolucji, Cesarstwa i Restauracji; 1815 za Stu Dni po stronie Ludwika XVIII; 1821—23 min. wojny. VICTORIA: 1) stoi. i port Kolumbii Bryt. w Kanadzie, na wyspie Vancouver; 104 300 mieszk. (1951); ogrodnictwo; ośr. ruchu turyst. ; 2) -»-Hongkong. VIDAL DE LA BLACHE (widąl dö la blaszl Paul (1845—1918), wybitny geograf fr., prof. uniw. w Nancy i Paryżu, jeden z założycieli czasopisma „Annales de Géographie“; autor m. in. wielu map i atlasów. VIDE [łac.], patrz, zobacz. VIENNE [wjen]: 1) rz. w zach. Francji, 1. dopływ Loary; dł. 372 km, źródła na zach. stokach Masywu Centralnego; żeglowna 75 km; 2) m. w pd. Francji (Delfinat); 25 700 mieszk. (1954); metalurgia, przemysł włókien. VIENTIANE, stoi. i gł. ośrodek adm. i handl. Laosu; ok. 30 000 mieszk.; zabytkowe pagody; port nad Mekongiem; lotnisko. VIE ROMANCÉE [fr., wi romäse], powieść biogr. lub biografia w formie powieści. VIÉTE [więt] François, Vieta Franciscus (1540— 1603), matematyk fr., pionier nowoczesnej algebry; pierwszy wprowadził do algebry oznaczenia literowe, wiążąc tym samym algebrę z geometrią i trygonometrią; odkrył rozwinięcie liczby n na iloczyn nieskończony. VIEUXTEMPS [wiöt?] Henri (1820—81), fr. skrzypek i kompozytor utworów skrzypcowych. VIGÉE-LEBRUN [wiżę löbrg] Elisabeth (1775—1842), malarka fr., słynna portrecistka, początkowo pod wpływem J. B. Greuze a, potem przedstawicielka klasycyzmu pod wpływem J. L. Davida. VIGNEMALÈ [wińmąl], najwyższy masyw górski we fr. części Pirenejów, wys. 3298 m; lodowce. VIGNOLA [winipla], właśc. Giacomo Barozzi (1507— 73), wł. architekt i teoretyK arch.; Villa di Papa Giulio w Rzymie, Palazzo Farnese w Caprarola; słynny jego kościół II Gesù w Rzymie stał się wzorem dla wczesnobarok. architektury jezuickiej; dzieło teoret. Pięć porządków architektury. 65 	Mała Enc. Powsz. PWN VIRTUTI MILITARI VIGNY [winjl Alfred de (1797—1863), pisarz romantyzmu fr.; refleksyjny liryk, dramaturg (Chatterton), prozaik; twórczość jego charakteryzują akcenty pesymizmu, samotności, niezrozumienia przez społeczeństwo; opowiadania Servitude et grandeur militaires (Niewola i wielkość służby wojskowej), powieść hist. Cinq Mars albo Sprzysięienie za Ludwika XIII. VIGO, m. i port w pn.-zach. Hiszpanii (Galicja); 146 200 mieszk. (1954); ośr. połowu sardynek; przemysł maszyn., budowy okrętów. VILAR [wilę:r] Jean (ur. 1916), aktor i reżyser fr., kontynuator artyst. programu fr. przedstawicieli „reformy teatru“ (-»-teatr); twórca i dyrektor zał. 1951 Théâtre National Populaire. VILDRAC [wildrak] Charles, właśc. Messager Ch. (ur. 1882), pisarz fr., działacz ruchu oporu; dramaty’ (Le Paquêbot Tenacity), liczne szkice, poezje. VILLA [wjlja] Francisco, właśc. Doroteo Orango (1877—1923), przywódca powstania chłopów meksyk. 1911—15, odniósł szereg zwycięstw nad wojskami rządowymi i przejściowo zajął stolicę. VILLAFRANCA, m., prow. Verona, środk. Włochy; 4986 mieszk. (1956); przemysł tekstylny. — 1859 podpisanie przez Napoleona III i Franciszka Józefa wstępnych warunków pokoj. w wojnie fr.-austr. (pokój podpisany tegoż roku w Zurychu). VILLA-LOBOS [wilja-lobos] Hector (ur. 1885), kompozytor brazyl.; opery, oratoria, symfonie, suity symf., kompozycie fortep., kameralne; suity oparte na folklorze indiańskim. VILLANELLA [wł.], wielogłosowa dowcipna, prosta w budowie wł. pieśń XVI—XVII w. VILLANOVA KULTURA, znana w pn. Italii z okresu pocz. I tysiąclecia p. n. e. (nazwa od cmentarzyska w m. Villanova); charakteryzuje ją znajomość żelaza. VILLA ROTONDA, słynna willa pod Vicenza, wzniesiona 1550—52 przez A. Palladio; stała się wzorem willi dla architektów nawiązujących do sztuki antycznej. VILLEURBANNE [wilorbąn], przemysł, przedmieście Lyonu (Francja); 81800 mieszk. (1954); przemysł: jedwabn., chem., mech., obuwn., spoż.; hydroelektrownia. VILLIERS DE LTSLE-ADAM [wilję dölil-adä] Auguste de (1838—89), pisarz fr.; autor niesamowitych Opowieści okrutnyęh i dramatów [Axel). VILLON [wiją] François (1431 — po 1463), poeta fr., najwybitniejszy liryk późnego średniowiecza; prowadził awanturnicze życie włóczęgi; Mały Testament, Wielki Testament (cykl ballad wplecionych w liryczną spowiedź poety). VINCENNES [węsęn], przedmieście Paryża; 50 400 mieszk. (1954); zamek z XIV w. (dawne więzienie stanu); ogród zool., miejsce wycieczkowe. VINCENZ Stanisław (ur. 1888), poi. pisarz eseista; studia o kulturze Huculszczyzny Na wysokiej połoninie; od 1939 na emigracji. VINDICATIO [łac.], sądowe dochodzenie swego prawa; żądanie zwrotu rzeczy przez właściciela od osoby, która nią włada. VIOLA [wł.]: 1) wł. nazwa altówki; 2) dawny (XIV—XVII w.) instrument smyczk. w różnych odmianach i wielkościach, będących prototypami obecnych instrumentów smyczk.; dziś jeszcze niekiedy używana; V. da gamba (-»-gamba) oraz v. d’amore, amorka, altówka miłosna — wielkości altówki, o 7 parach strun strojonych w akordzie D-dur. VIOLLET-LE-DUC [wiole-lô-dük] Eugène Emmanuel (1814—79), fr. architekt i teoretyk neogojyku; restaurował wiele zabytków średniow. (Notre Dame i Sainte Chapelle w Paryżu, katedra w Amiens, fortyfikacje Carcassonne). VIRCHOW Rudolph (1821 —1902), biolog i antropolog niem.; twórca mikroskopowej anatomii patolog.; utrzymywał, że komórki mogą powstawać tylko z komórek (omnis cellula e cellula); postępowy działacz s^>oł., przeciwnik BismarVIREMENT -»kredyt budżetowy. VIRITIM ELEKCJA [łac.], w dawnej Polsce zasada udziału całej szlachty w wyborze króla; ostatecznie ustalona w czasie bezkrólewia 1572. VIRTUTI MILITARI [łac.], order wojsk, ustanowiony 1792 przez Stanisła- R. Virchow  VIS wa Augusta, odnowiony 1919; pięć klas; dewiza: „Virtuti Militari“ (cnocie wojennej) oraz „Honor i Ojczyzna“. VIS (dawna nazwa wł.: Lissa), wyspa na Adriatyku, u wybrzeży Dalmacji, w Jugosławii. 1866 w pobliżu Lissy zwycięstwo admirała austr. W. Tegetthoffa nad flotą wł.; ostatnia bitwa, w której brały udział wojenne okręty drewniane. VISBY, gł. m. wyspy Gotlandii (Szwecja); 15 200 mieszk. (1955); zabytki średniow.; dawne m. hanzeatyckie. VISCHER, rodzina rzeźbiarzy, cyzelerów i giserów XV i XVI w. pochodząca z NorymDergi: 1) Peter st. (ok. 1460—1529); grobowce św. Sebalda w Norymberdze, biskupa J. Rotha we Wrocławiu, posągi na grobowcu Maksymiliana w Innsbrucku; 2) Hermann mł. (ok. 1486—1517), syn P.; płyty nagrobne. VISCONTI [wł.], ród panujący w Mediolanie 1277— 1447; od 1396 tytuł książęcy. VIS MAIOR -*-siła wyższa. VIS VITALIS [lac.], siła życiowa; witalizm. VITELLO -►Witeliusz. VITERBO, m. w środk. Włoszech (Lacjum); 46000 mieszk. (1951); dobrze zachowany charakter średniow. miasta. VITORIA, m. w pn. Hiszpanii (Baskonia); 56 600 mieszk. (1954); katedra got. z XIV w.; przemysł maszyn., papierń., spoż. — Zał. w VI w. przez Wizygotów; 1813 zwycięstwo A. W. Wellingtona nad armią Francuską. VITTORIO Giuseppe Di -►Di Vittorio Giuseppe. VIVACE, VIVO [wł.], muz. żywo. VIVALDI Antonio (ok. 1680—1743), wł. skrzypek i kompozytor koncertów i sonat skrzypc. oraz concerti grossi; ustalił formę koncertu sol.; twórczość jego wywarła wpływ na J. S. Bacha. VIVENTE REGE [łac.], elekcja następcy za życia panującego króla; w Polsce zwalczana przez szlachtę i w praktyce zastosowana tylko raz, przy obiorze Zygmunta Augusta 1530. VIVES [wiwes] Juan Luis (1492—1540), Hiszpan, jeden z najwybitniejszych pisarzy pedag. epoki humanizmu; propagator poglądowości w nauczaniu; przeciwnik wychowania scholastycznego; zwolennik publicznych szkól dla wszystkich dzieci; domagał się wykształcenia dla kobiet; O wychowaniu kobiety chrześcijanki, O umiejętnościach. VIVIEN DE SAINT MARTIN [wiwię dö sę martę] Louis (1802—97), geograf fr.; autor słownika geogr., atlasu i licznych prac z geografii hist, i historii geografii. VLAARDINGEN [wląrrdinhen], m. w zach. Holandii, nad Nową Mozą; 56 900 mieszk. (1955); ważny port i ośrodek rybacki. VLADIMIRESCU Tudor (1780—1827), rum. bohater narodowy, 1821 przywódca walk o niepodległość. VLAHUTA [włahuca] Alexandra (1858—1919), poeta, powieściopisarz i publicysta rum.; wybitny stylista; w utworach poetyckich i nowelach (Sprawiedliwość) stawał w obronie uciśnionego ludu. VLAMINCK [wlamę] Maurice (ur. 1876), fr. malarz pochodzenia flam.; grafik, ilustrator, początkowo fowista; pejzaże, obrazy rodzaj., portrety, martwe natury; Czerwone drzewa, Krajobraz Normandii, Moja fajka i mój melonik; napisał wspomnienia autobiogr. Tournant dangereux (Niebezpieczny zakręt). VLISSINGEN [wljsinhen], m. w pd.-zach. Holandii, na wyspie Walcheren; 26 600 mieszk. (1955); zabytki z XVI i XVII w.; rafinerie ropy naft.; stocznie; port pasaż, i poczt, dla komunikacji z W. Brytanią; kąpielisko. VLORA (Vlorë, Valona), m. i port w pd. Albanii; 15 000 mieszk. (1945); łuszczamia ryżu; fabr. konserw; garbarnia. VODNIK Valentin (1758—1819), poeta słoweński; dał początek poezji nar.; ukazał środowisko chłopskie; llirija oîivlena (Żywa Słowenia). VOGEL Zygmunt, zw. Ptaszkiem (1764—1826), poi. akwarelista i rysownik; liczne widoki poi. miast, zamków i ruin. VOGELSBERG, grupa górska pochodzenia wulkan, w środk. Niemczech, między dolnym Menem a górnym biegiem rz. Fuldy, wys. 772 m. VOGUERA [wogera], m. w pn. Włoszech (Lombardia); 32 100 mieszk. (1954); przemysł jedwabn., bawełn. VOJNOVIC Ivo (1857—1929), pisarz chorw., symbolista; nowele i powieści, m. in. Perom i olovkom, Ksanta, dramaty Dubrovacka trilogija. VOLAPÜK, język sztuczny, międzynarod., stworzony 1879 przez Niemca J. M. Schleyera; opiera się Voltaire 1026 na źródłosłowach łac., językach rom., ang. i niem.; wyparty przez -►esperanto. VOLDEMARAS A. —Waldemaras A. VOLKSDEUTSCHE [folksdojcze], mieszkający w różnych krajach eur. obywatele pochodzenia niem., którzy w czasie okupacji hitler, w II wojnie świat zadeklarowali przynależność do narodowości niem. i wysługiwali się władzom niem.; w okupowanych poi. województwach śląskim i pomorskim Niemcy stosując terror zmuszali do podpisywania tzw. Volkslisty również ludność autochtoniczną pochodzenia polskiego. VOLKSKAMMER (Izba Ludowa), najwyższy organ władzy państw, w NRD, wybierany co 4 lata w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich. VOLTA Alessandro (1745—1827), fizyk wł.; wynalazł elektroskop i butelkę lejdejską; zbudował pierwsze ogniwo elektryczne (tzw. stos V.). VOLTAIRE (Wolter), właśc. François Marie Arouet (1694—1778), filozof i pisarz fr., jeden z najwybitniejszych przedstawicieli Oświecenia; współpracownik Encyklopedii, wielki humanista; jego życie i dzieło przepojone jest walką przeciw absolutyzmowi i feuda1 izmowi, przeciw dogmatyce i fanatyzmowi kościoła; ?;ł. dzieła: Powiastki filozoiczne (Kandyd, 1759), poemat epiczny Henriada, satyr. Dziewica z Orleanu, tragedie Zorra, Mahomet; publicystyka filoz. i obyczaj.: Listy o Anglikach, Stownik filozoficzny, Traktat o tolerancji; historiografia: Historia Karola XII, Wiek Ludwika XIV, Zarys obyczajów. VOLTA REDONDA, m. przem. w pd.-wsch. Brazylii (stan Rio de Janeiro); 32 100 mieszk. (1950); największa huta stali w Ameryce Pd. (500 tys. t rocznie). VOLTERRA Vito (1860—1940), matematyk wł.; ważne prace z równań fizyki matemat, równań całkowych, całkowo-różniczkowycn i analizy funkcjonalnej; wprowadził pojęcie funkcjonału. VOLTERRA, m. w środk. Włoszech (Toskania); 15 800 mieszk. (1951); zachowany średniow. charakter m.; zabytki etruskie; wyroby z alabastru. VOLUMINA LEGUM [łac.], zbiór praw i konstytucji sejmowych pol. z XIV—XVIII w., wydany przez St. Konarskiego i J. Załuskiego w Warszawie, t. I—VIII 1732—68 (przedruk J. Ohryzki w Petersburgu 1859—60); tomy uzupełniające: IX wyd. 1889, X wyd. 1952. VOLVA, bot. kołnierzyk -►velum. VONDEL Joost van den (1587—1679), najwybitniejszy poeta klasycyzmu hol.; dramat barok. Gijsbrecht van Aemstel, Lucifer; liryki, satyry polityczne. VORAGINE Jakub de -►Jakub de Vorágine. VORARLBERG, kraj związkowy Austrii; 2602 km*, 198 600 mieszk. (1953); stoi. Bregencja; górzysty (Alpy Allgauskie), w dolinie Renu uprawa zbóż, sady; alpejska hod. bydła; przemysł drzewny, włókien. VÖRÖSMARTY [węroszmarti] Mihály (1800—55), poeta węg.; bojownik o sprawy społ. w okresie reform 1825—45; eposy (Ucieczka Zalána); dramaty (Csongor i Tunde), wiersze patriot, miłosne, filoz., wiersze o Polsce. VOSSLER Karl (1872—1949), niem. językoznawca i romanista; autor wielu prac z językoznawstwa ogólnego; propagował idealizm w językoznawstwie. VOTUM -►wotum. VOTUM SEPARATUM [łac.], zdanie odrębne, wniosek uczestnika narady odmienny od uchwały większości. VRAZ Stańko (1810—51), poeta i filolog jugoslow., badacz folkloru słów., krytyk lit.; poezje liryczne Dulabije, Gusle i tambura. VRCHLICKŸ Jaroslav, właśc. Emil Frida (1853— 1912), poeta czes.; łączy cechy późnoromant. z modernist.; rzecznik postępu, znawca psychiki ludzkiej; kilkadziesiąt tomów poezji, Duch i świat, Mythy, Strom ¿ivota (Drzewo życia), dramat Noc na Karlitejnë; przekłady, m. in. Dziadów Mickiewicza. VRIES [wri:s]: 1) Hugo de (1848—1935), botanik hol., jeden z twórców genetyki; na podstawie badań nad -►wiesiołkiem stworzył teorię -►mutacji; 2) Theun  1027 de (ur. 1907), powieściopisarz hol., uczestnik ruchu oporu; odtwarza stosunki kolonialne; powieść o rewolucji 1848 Chrzest bojowy, powieść biogr. o Rembrandcie. VUCET1CH Juan (1858—1925), Argentyńczyk pochodzenia slow., twórca systemu klasyfikacji daktyloskopijnei przyjętej w licznych państwach. Zob. też daktyloskopia. VUILLARD [wiija:r] Edouard (1868—1940), malarz i grafik fr.; portrety, wnętrza, obrazy ścienne; cykle litograf., akwarele. VU KM AN O VIC-TEMPO Svetozar (ur. 1912), politvk jugosl., działacz ruchu roboto., członek KP Jugosławii od 1935, jeden z przywódców ruchu oporu WAGNER w II wojnie świat.; 1945—48 zastępca min. obrony, 1948—58 wiceprzewodniczący Zw. Rady Wykonawczej, następnie przew. Federacji Jugosl. Zw. Zaw.; członek Komitetu Wykonawczego KC ZKJ. VULCANO, wyspa wł. na M. Tyrreńskim, w grupie Wysp Liparyjskicn, u pn. wybrzeży Sycylii; 21 km*. VUOKSI, rz. w pd. Finlandii i częściowo w ZSRR, dł. 165 km; wypływa z jez. Saimaa, wpada do jez. Ładoga; tworzy wodospad Imatra, przepływa liczne jez.; nieżeglowna. VYSOKĆ TATRY (dawniej Smokovec), pow. w Czechosłowacji, u pd.-wsch. podnóża Tatr Wysokich, utworzony 1947; obejmuje uzdrowiska podtatrzańskie i ośrodki sportów zimowych. W W: 1) litera alfabetu łac.; 2) symbol jednostki wat; 3) symbol pierwiastka chem. wolframu. WAAD [hebr.], wprowadzone za Stefana Batorego zgromadzenia delegatów ludności żyd., oddzielne dla Litwy i Korony, nadrzędne w stosunku do kahałów; miały władzę ustawodawczą i ustalały rozkład podatków; 1764 zniesione. WAAL [wa:l], lewe pd., jedno z dwu gł. ramion ujściowych Renu (Holandia). W AALS [wa:ls] Johannes Diderik van der (1837— 1923), fizyk hol.; badania nad kinetyczną teorią gazów, termodynamiką i włoskowatością; podał równanie opisujące zachowanie się gazów w rozmaitych warunkach fiz. Nagroda Nobla 1910. WACHHOLZ Leon (1867—1942), prof, medycyny sądowej Uniw. Jag.; autor ponad 200 prac nauk.; wybitny pedagog. WACHLARZ, płaski, lekki przedmiot rozkładany półkolisto, z tkaniny, piór lub drewn. pręcików, zwykle zdobiony; służy do chłodzenia się (wachlowania); szczegół kobiecego stroju balowego. WACHLARZOSKRZYDŁE (Strepsiptera), rząd małych owadów pasożytujących wewnątrz innych owadów, przeważnie w żądłówkach; jedynie dojrzałe samce żyją wolno i mają skrzydła; ostatnio zaliczane do rzędu chrząszczy jako grupa rodzin. WACHLARZYK -»-kwiatostan. WACHMISTRZ [niem.], dawniej podoficer kawalerii, odpowiadający stopniem sierżantowi piechoty; także komendant posterunku żandarmerii. WACHSZ, rz. w Tadżyckiej SRR, pr. dopływ Arnu Darii, dł. ok. 690 km; w górnym biegu (Kirgizja) nosi nazwę Kyzył-su, w środk. — Surchab; w dolnym biegu wielki system kanałów nawadniających pola bawełny. WACHTA [niem.]: 1) czas służby marynarza trwający zazwyczaj 4 godz.; 2) część załogi statku, pełniąca w danym czasie służbę; zwykle załogi dzielą się na 3 wacnty. WACHTANGOW Jewgienij B. (1883—1922), ros. aktor, reżyser, pedagog, uczeń K. S. Stanisławskiego; od 1912 związany z pierwszym studium MCHAT-u. WACKERNAGEL Jakob (1853—1929), niem. językoznawca i filolog; interesował się gł. językiem gr. i staroind.; Altindische Grammatik, Vorlesungen über Syntax (Wykłady o składni). WACŁAW, imię panujących: 1) W. Swiętt (ok. 910—35), z dynastii Przemyślidów, książę czes. od 924; utrwalił chrześcijaństwo w kraju; zamordowany przez swego brata Bolesława, wodza odłamu nar.-pogańskiego; 2) W. I (1202—53), król czes. od 1230, syn Przemyśla Ottokara I; 1241 odparł najazd Tatarów na Morawy; krzewił kulturę niem.; 3) W. II (1271—1305), król czes. od 1278, syn Przemyśla Ottokara II; po śmierci Henryka IV, księcia wrocł. i krak., zajął Kraków i uzależnił od siebie kilku książąt Śląsk.; 1292 zajął Sandomierz, 1300, po wygnaniu Władysława Łokietka z Sieradza i Wielkopolski, koronował się na króla Polski; 4) W. III (1289—1306), król węg. od 1301, król czes. od 1305; pretendował do korony poi.; w czasie przygotowań do wyprawy przeciw Władysławowi Łokietkowi zamordowany w Ołomuńcu; ostatni z Przemyślidów; 5) W. Luksemburski (1361—1419), od 1378 król czes. (jako W. IV) i król niem. (jako W. I), syn Karola IV; złożony 1400 z tronu niem., pozostał nadal królem czeskim. WACŁAW Z SZAMOTUŁ (ok. 1534 — ok. 1567), kompozytor nadworny Zygmunta Augusta, zwolennik reformacji; najwybitniejszy przedstawiciel stylu polifonii wok. a cappella w Polsce; zachowane wielogł. motety łac. i pieśni rei. do tekstów polskich. WAD, ziemisty minerał barwy czarnej; uwodniony tlenek manganu. WADA SERCA -►serce. WADERA, Iow. samica wilka, wilczyca. WADI [arab.], suche doliny na pustyniach, pozostałości dawnych dolin rzecznych. WADI HALFA, m. w pn. Sudanie, port na Nilu, początk. stacja kolei do Atbary 1 Chartumu; 13 000 mieszk. (1953). * " WADIUM [łac.], rodzaj kaucji złożonej na zabezpieczenie wykonania zobowiązania osoby stającej do przetargu (licytacji). WADOWICE, m. pow., woj. krak., na Pogórzu Karpackim, nad Skawą; 8700 mieszk. (1956); ośrodek adm.-usługowy i przemysł, (przemysł metal., chem., papierń.). WAFD, egipskie stronnictwo niepodległościowe; zał. 1918, rozwiązane 1952. WAG, rz. w Czechosłowacji, 1. dopływ Dunaju; dl. 396 km; źródła w Wys. i Niżnych Tatrach; powstaje z połączenia Białego i Czarnego Wagu; żeglowna 40 km. WAGA Antoni (1799—1890), pedagog, pisarz; O zwierzętach przez poetów i malarzy zmyślonych, O błędach przeciwko naukom przyrodzonym w dziełach rymotwórców naszych. WAGA, przyrząd do mierzenia ciężaru, oparty na zasadzie dźwigni lub odkształcającej się sprężyny; w. dźwigniowe o stosunku ramion dźwigni równym 10:1 noszą nazwę w. dziesiętnych; stosowane do pomiaru dużych ciężarów najczęściej jako w. pomostowe; do pomiaru bardzo małych ciężarów (z dokładnością do 0,00001 G), np. w laboratoriach, służą w. analityczne; w. automatyczna, urządzenie do ważenia materiałów sypkich lub ciekłych w sposób ciągły; w. a. dozująca lub pojemnikowa odważa określone ilości materiału przez kolejne napełnianie i opróżnianie odpowiednich pojemników; w. a. taśmowa odważa materiał transportowany ciągłym potokiem na taśmie przenośnika. WAGA, Libra — gwiazdozbiór przy równiku niebieskim i znak zodiaku; gdy Słońce wstępuje w znak W., następuje jesień na pn. półkuli Ziemi i wiosna na pd.; zob. niebo (mapa). WAGNER: 1) Richard (1813—83), kompozytor niem. reformator opery i twórca dramatu muz., w którym poszczególne elementy dawnej opery: tekst, muzyka, dekoracja — miały tworzyć jednolitą całość. Treść jego dzieł, do których sam pisał teksty, oparta jest na tematach mitów germ. i legend rycerskich. Muzyka operuje motywami przewodnimi, R. Wagner  WAGNER VON JAUREGG 1028 śpiew ma charakter deklamacyjny; do gl. osiągnięć zawiera sok komórkowy; u niektórych zwierząt wymuz. W. należy wspaniała instrumentacja oraz harmo- stępują w. spełniające pewne czynności, np. u wynika wyczerpująca możliwości systemu funkcyjnego, moczków — w. tętniące zawierają napływające Pierwsze dzieła scen. napisane są w tradycyjnym stylu z cytoplazmy produkty przemiany materii, które wvoperowym: Boginki, Zakaz miloici, Rienzi, następne dalają na zewnątrz, kurcząc się rytmicznie; u wielu przygotowują reformę: Holender-Tulacz, Tannhauser, pierwotniaków — w. trawienne (pokarmowe) traLohengrin; dramaty muz. to tetralogia Pierścień Nibe- wią pobrane stałe cząstki pokarmowe. lungów (Złoto Renu, Walkiria, Zygfryd, Zmierzch WALC [niem.], wirowy taniec towarz. w tempie Bogów) oraz Tristan i Izolda, Śpiewacy norymberscy umiarkowanym, takcie trójdzielnym; powstał ok. 1800 i Parsifal. 1782 W. osiadł w Bayreuth, gdzie powstał z landlera; spopularyzowateatr poświęcony jego twórczości, wywierającej ogrom- ny przez wied. kompozytony wpływ na twórczość nie tylko operową, ale i sym- rów J. Lannera i Straussów foniczną; 2) Cosima (1837—1930), córka F. Liszta jako słynny w. wiedeń(i M. d*Agoult), od 1870 żona R., współorganizatorka, ski; komponowany też w a po śmierci męża kierowniczka artyst. festiwali formie stylizowanej (F. Chow Bayreuth (do 1908); 3) Hermann (1840—1929), geo- pin); w. angielski, w. graf niem., prof. uniw. w Getyndze; red. czasopisma boston, odmiany w. w „Geographisches Jahrbuch“. tempie powolniejszym — WAGNER VON JAUREGG Julius (1857—1928), le- nowoczesne tańce towakarz austr., prof. neurologii i psychiatrii w uniw. rzyskie. wied.; wprowadził leczenie malarią kiły mózgu i para- WALCHEREN, wyspa liżu postępowego. Nagroda Nobla 1928. hol. na M. Północnym, przy WAGON [ang.], pojazd szynowy do przewozu osób ujściu Skaldy; 209 km2; uprai ładunków; zasadnicze części w.: podwozie i pudło; wa jarzyn, buraków cukT., rozróżniamy w. osob. 1 towar.; do w. osob. zalicza owoców, pszenicy; podczas się w. do przewozu podróżnych, bagażu, poczty, II wojny świat. (1944) oraz w. sypialne, restauracyjne; do w. towar, zalicza się w czasie burzy 1953 znaczw. kryte, niekryte (platformy, węglarki), cysterny, na część W. została zatopiow. izotermiczne (chłodnie), w. samowyładowcze do na; obecnie osuszona; gł. przewozu sypkich ładunków (węgla, rudy, tłucznia). m. Vlissingen, Middelburgh. Tabl. 48 i 54. WALCHIA: 1) Lebachia, WAGOWA ANALIZA, metoda chem. -»-analizy ilo- najstarsze kopalne drzewa ściowej, polegająca na strąceniu oznaczanego skład- iglaste pochodzące z okresu nika roztworu w postaci praktycznie nierozpuszczal- górnowęglowego i dolnopermskiego; gałęzie ułożonego osadu, który po wysuszeniu lub wyżarzeniu waży ne okółków o; wyglądem zbliżone do dzisiejszych się na wadze analitycznej z dokładnością do 0,0001 g. araukarii; 2) nie zbadane WAGRAM, m. w Austrii, k. Wiednia; 4000 mieszk. jeszcze szczątki pierwot(1956); 1809 zwycięstwo Napoleona nad Austriakami. nych drzew iglastych. WAGROWIE, plemię Słowian połabskich w śred- WALCOWANIE [niem.], niowieczu, należące do grupy obodrzyckiej; mieszkali proces obróbki plastycznej Walchia na pn. od właściwych Óbodrzyców polegający na zmianie WAHADŁO: 1) w. fizyczne, ciało zawieszone na kształtu obrabianego przed osi, wykonujące wahania około położenia równowagi. 2) w. matematyczne, punkt materialny zawieszony na nitce pozbawionej ciężaru i nierozciągliwej; wychylony z położenia równowagi wykonuje pod wpływem składowej siły ciężkości ruch drgający, którego okres nie zależy ani od masy w., ani (dla niedużych wychyleń) od amplitudy, lecz tylko od długości (I) w. i przyśpieszenia ziemskiego eotoienie, równowagi Wahadło matematyczne miotu przez wywieranie na niego nacisków obracającymi się walcami maszyny zwanej walcarką; w. może być prowadzone na zimno lub na gorąco; w wyniku w. otrzymuje się półwyroby w postaci k ęs i s k (kwadratowych, płaskich), kęsów itp. lub wyroby gotowe, takie jak pręty (o przekroju kołowym lub wielobocznym) -»-kształtowniki, blachy, taśmy, folie, rury itp.; dział huty wyposażony w walcarki nosi naWalcarka WAHHABICI, muzułm. sekta rel.-polit. zał. w poi. ' walcowni- tabl 50 XVIII w. przez Muhammada ibn Abd al-Wahhab (zm. zwę walcown>* »“• au 1792) i Muhammada ibn Saud (zm. 1765). W. dominują w Arabii Saudyjskiej. WAHIMOWTE, tubylcze plemiona na zach. i pd. od jez. Wiktorii i na wsch. od Tanganiki (Afryka), powstałe z połączenia się etiopskich pasterzy z murzyńską ludnością kopieniaczą grupy bantu. WAITZ Georg (1813—86), historyk niem.; od 1875 kierował wydawnictwem „Monumenta Germaniae Histórica“; autor Deutsche Verfassungsgeschichte (Historia ustroju Niemiec). WAJGACZ, wyspa między M. Barentsa a M. Karskim na pd. od Nowej Ziemi (ZSRR); 3250 km*; tundra, hod. reniferów. WAJSJA, trzecia kasta w Indiach staroż.; obejmowała rolników i kupców. Powierzchnie walcowe: eliptyczna, paraboliczna i hiperboliczna WAKAJAMA, m. i ‘port na wyspie Honsiu w Ta- „ PALCOWA POWIERZCHNIA, powierzchnia pro»«> <W P^i-ysl lekki; „ oL. BK!i*””.0te&s? licy sady cytrusowe. najważniejszych należą: w. p. obrotowe, eliptyczne, WAKAMACU, m. na wyspie Kiusiu w Japonii; paraboliczne i hiperboliczne. 89 600 mieszk. (1950); port węgl. w okręgu Jawata; przemysł metalurg., maszynowy. WAKAT [lac. vacat], wolne, nie zajęte miejsce (stanowisko); druk. nie zadrukowana stronica w książce. WAKE [uejk], grupa maleńkich wysepek na Pacy WALCÓWKA, otrzymane przez walcowanie pręty o średnicy 5—14 mm, zwinięte w kręgi. WALCZAK -»-kocioł parowy. WALD Abraham (1902—50), statystyk i matematyk rum., od 1934 w USA; stworzył nowe metody analizy fiku, między Hawajami a Marianami (posiadłość USA); statystycznej ok. 12 km2, ok. 345 mieszk.; baza lotn. i morska. WÀLDECK-ROUSSEAU [waldęk-rusO] Pierre Marie WAKEFIELD [llęjkfi:ld], m. w W. Brytanii (środk. René (1846—1904), polityk fr.; od 1881 kilkakrotny Anglia), nad rz. Calder; 60 400 mieszk. (1951); kościół min. spraw wewn.; 1899—1902 premier; 1901 doprowaz XV w., kaplica z XIV w.; przemysł włókien., chem., ¿ził do oddzielenia kościoła od państwa, handel bydłem. WALDEMAR, imię królów duńskich: 1) W. I. WielWAKSMAN Selman A. (ur. 1888), rolnik-mikro- ki (?—1182), król od 1157; stworzył potęgę Danii na biolog amer, pochodzenia ros. Nagroda Nobla 1952 Bałtyku, dążył do podporządkowania sobie Słowian za wynalezienie streptomycyny. połabskich, 1168 zholdował Rugię: 2) W. II (ok. 1178— WAKUOLA, wodniczka — wyodrębniony pęcherzyk 1241), król od 1202, syn. W. L; kontynuował politykę płynu w plazmie komórkowej; w. komórki roślinnej bałtycką ojca, podbił Słowian połabskich i opanował  Walec osiowy w budowie pierwotnej korzenia 1029 Estonię; po klęsce pod Bomhôved 1227 musiał zrzec się części zdobyczy; 3) W. IV Atterdag (1317—75), król od 1340; wzmocnił władzę król.; 1346 odstąpił Estonię Zakonowi Kawalerów Mieczowych; 1370 zwyciężony w wojnie z Hanzą. WALDEMARAS (Voldemaras) Augus tinas (1883— 1946), polityk litew., 1919—22 oraz 1926—29 premier i min. spraw zagr.; sprawował władzę dyktatorską, prowadził politykę antypol.; za próbę zamachu stanu 1934 uwięziony i skazany, 1938 uwolniony. WALDENSI, sekta rei. zał. 1176 w Lyonie przez P. Waldensa; żądała powrotu do ubóstwa i prostoty pierwszych chrześcijan; potępiona 1215. WALDHAR [niem.], gatunek -*• turzycy do 60 cm wys. ze słomianożółtymi kłosami; wykorzystywany jako fałszywa trawa morska do napychania materaców. WALDMÜ LLER Ferdinand Georg (1793—1865), malarz austr.; portrety, obrazy rodzaj., krajobrazy. WALEC [niem.): 1) bryła powstała przez obrót prostokąta dokoła jednego z boków (w. obrotowy); również część maszynowa o takim kształcie, stosowana w różnych urządzeniach (młyny, łamacze); 2) techn. w. drogowy, maszyna do ugniatania i wyrównywania nawierzchni drogowych ciężkimi kręgami stalowymi; 3) bot. w. osiowy, stela — środk. część łodygi i korzenia; składa się z endodermy (I), perycyklu (2) oraz tkanek przewodzących: floemu, czyli łyka (3) i ksylemu, czyli drewna (pierwotnego 4 ł wtórnego 5). WAŁECKI Henryk -Horwitz Maksymilian. WALENCJA (Valencia), m. i port w Hiszpanii, nad M. Śródziemnym (port — Villanueva del Grao); 533 600 mieszk. (1954); katedra z XIII—XV w., uniwersytet z 1500; wyższe szkoły; ośr. okręgu sadowniczego, eksport pomarańcz, cytryn, win; przemysł włókien, (gł. jedwabie), chem., budowy okrętów. — Zał. przez Rzymian 138 p. n. e. ; VIII—XIII w. pod panowaniem Maurów; 1238 podbita przez Aragonię. WALENIE, wieloryby, Cetacea — rząd ssaków wyłącznie mor.; chłodne oceany; ciało wrzecionowate; kończyny przednie przekształcone w płetwy, tylne w zaniku; płetwa ogonowa ustawiona poziomo; skóra naga, gruba podskórna warstwa tłuszczu; rodzą i wychowują młode w wodzie. Poławiane licznie dla tłuszczu, mięsa, skóry, fiszbinu. 2 podrzędy: 1) w. bezzębne, czyli fiszbinowe (Mystacoceti) — zamiast zębów z podniebienia zwisają równolegle obok siebie liczne płytki fiszbinu; należą tu pletwale; 2) w. uzębione (Odontoceti) — liczne niezróżnicowane zęby; drapieżniki; należą tu: kaszalot, delfin, narwal. Tabl. 8. WALERIANA -»-kozłek lekarski ; Walerianowe krople, nalewka spirytusowa lub eterowa z kłącza w.; brunatnawożółta lub czerwonobrunatna ciecz o swoistym zapachu i smaku; środek uspokajający. WALEWSKA Maria (1789—1817) z d. Łęczyńska,, żona szambelana, hr. Michała W.; kochanka Napoleona I. WALEWSKI Aleksander hrabia (1810—68), syn Napoleona I i Marii Walewskiej; dyplomata fr., min. spraw zagr. za Napoleona III. WALEZJUSZE (Valois), dynastia fr., boczna linia Kapetyngów; panowała we Francji 1328—1589; Henryk III W. był 1573—74 elekcyjnym królem Polski. WALFISZ Arnold (ur. 1892), matematyk; 1930—36 doc. Uniw. Warsz., od 1936 prof. Inst. Matemat. w Tbilisi; specjalność: analityczna teoria liczb. WALGIERZ WDAŁY (Walcerz Udały), bohater średniow. opowieści poi., opartej na obcych podaniach; rzekomo władca Tyńca, małżonek pięknej Helgundy. WALHALLA, mit. germ, siedziba dusz poległych wojowników; po trudach walk (toczonych nawet w W.) zebrani wokół Odyna pili niebiański napój podawany przez -»-Walkirie. WALI [arab.], naczelnik jednostki adm. -»-wilajetu w Turcji. WALIA (Wales), kraj w środk.-zach. części W. Brytanii; 20 761 km*; 2 597 000 mieszk. (1951); bogate złoża miedzi, cynku, rud żelaza; rozwinięty przemysł ciężki i lekki, gł. budowy okrętów, włókien.; gł. m. Cardiff, Swansea, Rhondda. — Księstwo celtyckie, 1282 podbite przez Anglię, 1536 całkowicie do niej wcielone; od 1301 następcy tronu ang. noszą tytuł księcia Walii. W’ALIGORA, najwyższy szczyt G. Kamiennych (Sudety); wys. 936 m; ruiny zameczku myśliwskiego. WALRAS WALIJCZYCY, lud pochodzenia celtycko-cymbryjskiego, zamieszkujący Walię; silne poczucie odrębności narodowej. WALIJSKI JĘZYK, język z rodziny celtyckiej, występuje w Walii; w Al—XVI w. rozkwit literatury w tym języku; dziś wypierany przez angielski. WALISNERIA, Vallisneria spiralis, podwodna roślina z rodziny żabiściekowatych; Europa pd.; długie, wstęgowate liście, kwiaty rozdzielnopłciowe; u nas często hodowana w akwariach. WALISZEWSKI Zygmunt (1897—1936), malarz z grupy kapistów; Autoportret, Commedia dell’arte, Martwa natura, Portret Balzaka, Uczta. WALKA O BYT, istotny czynnik ewolucji w teorii K. Darwina; jest wynikiem faktu, że organizmy wytwarzają znacznie więcej fotomstwa, niż może się na liemi utrzymać; w walce o byt zwyciężają organizmy najlepiej przystosowane do warunków środowiska, co stanowi o doborze naturalnym. Zob. też doboru teoria i ewolucja. Walisneria ta i ewolucja. WALKIRIE, mit. germ. piękne i skrzące się blaskiem zbroi posłanki Odyna decydujące o wynikach walki; cienie poległych prowadziły one do Walhalli, gdzie pełniły również rolę podczaszych. WALKI ZAPAŚNICZE -zapaśnictwo. WALK-OVER [ang., “oikęuwa], sport, przyznanie zwycięstwa zawodnikowi lub drużynie z powodu niestawienia się przeciwnika lub niespełnienia przez niego warunków regulaminowych. WALLACE [“olysj: 1) Alfred Rüssel (1823—1913), biolog ang.; podróżował do Brazylii i na Arch. Malajski; współtwórca teorii ewolucji; prace z zakresu zoogeografii; 2) Lewis (1827—1905), amer, generał, dyplomata, prawnik, malarz i pisarz; autor znanej powieści Ben Hut; 3) Edgar (1875—1932), pisarz i dramaturg ang.; ok. 170 sensacyjnych powieści krymin., cykl powieści kolonialnych; 4) Henry Agard (ur. 1888), polityk amer.; od 1928 w partii demokr., 1940—44 wiceprezydent USA, 1947 założyciel partii postępowej; 1950 wycofał się z działalności politycznej. WALLASEY [“biosy], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 101 300 mieszk. (1951); kąpielisko mor. (New Brighton), wielkie doki. WALLEK-WALEWSKI Bolesław (1855—1944), kompozytor i dyrygent; opery Dola, Pomsta Jontkowa, pieśni chór. (opracowania lud.) i solowe. WALLENSTEIN (Waldstein) Albrecht von (1583— 1634), książę Frydlandu, magnat czes., wódz wojsk cesarskich w wojnie 30-letniej; na czele zorganizowanej na swój koszt armii opanował 1625 prawie cale Niemcy pn.; usunięty na zjeździe Ligi Kat. 1630, po zwycięstwach Gustawa Adolfa 1632 powtórnie powołany do utworzenia armii; poniósł klęskę pod Lützen 1632; podejrzany o samowolne porozumiewanie się z obozem protest., zamordowany w Chebie. WALL STREET [uę:lstri:t], ulica w Nowym Jorku skupiająca gł. instytucje finans. USA; ważny międzynar. ośrodek finans.; w przenośni wielka finansjera amerykańska. WALONOWIE, grupa zromanizowanych Celtów zamieszkująca pd. Belgię, pd. Brabancję i Luksemburg. Dialekt waloński; 4 min. WALOR [łac.]: I) wartość, znaczenie; 2) ekon. papier wartościowy; 3) szt. piast, różne natężenie tonu płaszczyzn barwnych oraz cieniowanych płaszczyzn j ednobarwnych. WALORYZACJA -»-przerachowanie zobowiązań. WALPOLE [uç:lpoul]: I) Robert, hrabia Oxfordu (1676—1745), polityk ang., przywódca -»-wigów, 1715— 17 i 1721—-42 premier; złagodził ograniczenia w przemyśle i handlu; 2) Hugh (1884—1941), powieściopisarz i krytyk ang.; powieści (Katedra, Ciemny Las), gł. dzieło tebralogia Herries Chronicie, przedstawiające dzieje mieszczańskiej rodziny ang.; studia lit. (Joseph Conrad). WALPURGII NOC, wg podań niem. w nocy z 30 IV na 1 V zabawa czarownic z diabłem na szczytach wzgórz; nazwa od dnia św. Walpurgii (1 V). WALRAS [walrą] Léon (1834—1910), ekonomista  WALSALL fr., założyciel tzw. matematycznej szkoły w ekonomii; twórca matem, teorii ogólnej równowagi ekon.; Éléments d’économie politique pure (Elementy czystej ekonomii politycznej). WALSALL [u$:lso:l], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 114 500 mieszk. (1951); wyższe szkoły; wydobycie węgla, wapienia, rud żelaza; przemysł skórz., siodlarski. WALTER: 1) Filip (1810—47), chemik poi.; badał produkty destylacji żywic rośl., odkrył toluen, kumen, dwufenyl i inne związki organiczne; 2) Bruno (ur. 1876), dyrygent niemiecki. WALTHER VON DER VOGELWEIDE (ok. 1170— ok. 1230), minnesanger; największy średniow. liryk niem.; tworzył i komponował pieśni miłosne; w wierszach polit, (tzw. Spriiche) występował przeciw papieżowi. WALTORMA -«-róg. WALUTA [wł.]: 1) jednostka pieniężna będąca podstawą obiegu pieniężnego w danym kraju, np. złoty, rubel, dolar; 2) typ systemu monetarnego, np. w. złota, gdy w obiegu są monety złote lub banknoty wymienialne na złoto, w. papierowa, gdy w obiegu są pieniądze papierowe; 3) banknoty, monety zagr.; 4) suma należności oznaczona na WAŁ: 1) okrągły walec stalowy przejmujący i przenoszący moment obrotowy maszyny (w. m aszynowy) lub mechanizmu; w. przegubowy przenosi moment obrotowy przy zmieniającym się ustawieniu wzajemnym części pędzącej i napędzanej; Wał korbowy składa się z dwóch połączonych odpowiednio przegubów Cardana (-»-kardan); w. giętki przenosi moment obrotowy silnika na dowolnie ustawiony w. napędzany; w. korbowy, w. z wykorbieniami, z którymi współpracują -»-korbowody; tabl. 9; 2) narzędzie roln. do ugniatania gleby; rozróżnia się w. gładkie, pierścieniowe, kolczaste; wałowanie ma na celu przyśpieszenie osiadania roli, ułatwienie podsiąkania , wody, kruszenie brył i sko- Wały gładkie ™PWAŁACH, ogier kastrowany; pierwsze w. w Polsce pochodziły z Wołoszczyzny, stąd nazwa. WAŁBRZYCH, m. pow. i po w. miejski, woj. wrocł., w Sudetach Srodk. (G. Wałbrzyskie); 110 300 mieszk. (1956); eł. ośrodek wałbrzyskiego zagłębia węgl., drugie co ao wielkości m. Dolnego Śląska; góm. węglowe; liczne gałęzie przemysłu związane z przeróbką węgla, ponadto przemysł budowy maszyn i urządzeń, wyrobów metal., porcel., szklarski i in.; muzeum z działem górnictwa, 2 kościoły z XVIII w., zamek z XVII w. Tabl. 60. „ , WAŁBRZYSKIE GÓRY, grupa gór w Sudetach Srodk.; składają się z dwóch porfirowych masywów z kulminacjami: Chełmiec (850 m) i Trojgarb (779 m) oraz kompleksu gór zbudowanych ze skal osadowych (piaskowców i zlepieńców), Borowa, wys. 848 m; przeważnie lesiste, na ogół strome stoki. WAŁCZ, m. pow., woj. kosz.; na Pojez. Wałeckim; 14 000 mieszk. (1956); przemysł przetw.-rolny i spożywczy. WAŁDAJSKA WY2YNA (Waldaj), wyżynna pn.-zach. część Równiny Ros., wys. do 347 m; krajobraz urozmaicony, wały i wzgórza morenowe ostatniego zlodowacenia rozcięte przez rzeki, liczne bagna i jeziora. WAŁECKI Antoni (1815—97), zoolog; Materiały do fauny ichtiologicznej Polski, Przegląd zwierząt ssących krajowych. WAŁEK-CZERNECKI Tadeusz (1889—1949), historyk starożytności, prof. Uniw. Warsz.; liczne prace, gł. z historii staroż. Grecji. WAŁ OGNIOWY jeden z rodzajów artyleryjskiego wsparcia ogniowego nacierającej piechoty i czółgów. WAŁ POMORSKI (Pommemstellung), zbudowany przed II wojną świat, pas niem. umocnień żelbet, na linii Szczecinek—Walcz—Gorzów Wlkp.; w końco- 1030 wym okresie wojny przełamany przez wojska radź. przy udziale I Armii WP. WAŁY GRANICZNE, budowle obronne wznoszone przez państwa w starożytności i wiekach śr. przeciw niespokojnym sąsiadom; w. Trajana zbudowane przez Rzymian przeciw Scytom między Prutem a M. Czarnym; w. Żmijowe ciągnące się wzdłuż Dniepru na pd. od Kijowa; w. Śląskie z wczesnego średniowiecza w dolinie Bobru; Limes Saxoniae 1 L. Sorabicus (granica saska i serbska), wały wzniesione przeciw Słowianom przez monarchię Karolińską 805 i 808. WAMPIR: 1) Vampirus spectrum, nietoperz z podrzędu owadożernych; Brazylia i Gujana; dl. ciała do 16 cm, rozpiętość błon lotnych 70 cm; ogon szczątkowy; żywi się owadami i owocami; niesłusznie przypisuje mu się ssanie krwi zwierząt; 2) upiór — mit. slow. duch zmarłego albo tzw. żywy trup wysysający krew z człowieka lub zamęczający go na śmierć. WAMPUM, u Indian pn.amer. (-«-Algonkinowie) pas lub pasmo z różnokolorowych muszelek lub paciorków ułożonych w formę rysunku przedstawiającego ważne dla plemienia wypadki; służy jako ozdoba stroju, jako miernik wartości w handlu lub jako kronika plemienia. WAMSY [niem.]: I) w XIII—XIV w. pikowane kaftany noszone przez rycerzy pod pancerzem; 2) w XV—XVII w. dopasowane kaftany wierzchnie. WAN,- bezodpływowe słone jez. we wsch. Turcji; ok. 3700 km2, 1720 m n. p. m. WANAD V, vanadium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 23; szary, twardy metal, odporny na działanie czynników chem.; związki w. dość rozpowszechnione w przyrodzie; używany jako składnik specjalnych gatunków stali, tlenek w. jako katalizator. WANADOWCE, nazwa ogólna pierwiastków metalicznych, o maksymalnej wartościowości równej pięć, tworzących rodzinę dodatkową piątej grupy układu -►okresowego: wanad (V), niob (Nb) i tantal (Ta). WAN CZUAN-SZAN (1619—92), filozof chiń. o tendencjach materialistycznych; dzieje ludzkości dzielił na okresy: zwierzęcy, barbarzyński i cywilizowany. WAN CZUN (27—ok. 97), filozof chiń., materialista i ateista; odrzucał istnienie substancji duchowej niezależnej od ciała i nieśmiertelność duszy; krytykował starą religię chiń. i -»-konfucjanizm. WANDA, legend, księżniczka krak., córka Kraka. WANDALOWIE, lud germ.; w okresie wędrówki ludów przeszli przez Galię i Hiszpanię do Afryki pn., gdzie utworzyli odrębne państwo; 455 złupili Rzym; 533 państwo W. zostało podbite przez Bizancjum. WANDEA -(Vendée), kraina hist, w zach. Francji; nizinny okręg nad Atlantykiem; zacofana gospodarka rolna, hod. bydła. — 1793—96 podczas rewolucji fr. teren powstania rojalistycznego. WANDURSKI Witold (1891—1937), działacz KPP, poeta, organizator sceny robotn. (reżyser i autor tekstów); wiersze w tomach: Sadze i złoto, Trzy salwy (z Broniewskim i Standem); 1937 skazany w ZSRR na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany. WANG AN-SZY (1021—88), chiń. mąż stanu i reformator; walczył z obszamictwem i lichwą. WANG MANG (33 p. n. e. — 23 n. e.), cesarz chiń. twórca wielu radykalnych reform, dotyczących podatków, poziomu cen, monopoli; jego polityka doprowadziła do szeregu rewolt; zamordowany w czasie jednej z nich. WANG WEI (699—759), chiń. poeta i malarz; łączył obie dziedziny sztuki w dziełach prostych, poświęconych krajobrazowi i naturze. WANILIA, Vanilla, nadrzewne pnącze z rodziny storczykowatych; Meksyk, Brazylia, Peru; uprawiana na Madagaskarze, Wyspach Seszelskich, Jawie, Antylach, czasem nawet w szklarniach (np. w Wiedniu); liście jajowate, mięsiste, kwiaty niepozorne, zielonkawe; produktem handl. są długie, ciemne, w specj. warunkach wysuszone owoce (torebki), również zw. w., stosowane jako przyprawa. WANILINA, pochodna benzaldehydu; substancja zapachowa owoców wanilii; ciało krystaliczne o silnym charakteryst. zapachu; wytwarzana również syntetycznie. WAN JAN-MIN (1472—1528), filozof chiń.; autorytetowi państwa przeciwstawiał wrodzone poznanie prawdy. WANKIE, m. w pd. Rodezji (Afryka); 6300 mieszk.; ośr. zagłębia węglowego. WANNE-EICKEL, m. przemysł, w NRF (Zagł. Ruhry); 101 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla kam.; przemysł chem.  1031 WANTA [niem.], lina stalowa usztywniająca na stale maszt w kierunku burty statku. WAŃKOWICZ: 1) Walenty (1799—1842), malarz romant.; obrazy rei., portrety (portret Mickiewicza); 2) Melchior (ur. 1892), pisarz i publicysta; w okresie między woj. autor reportażu Na tropach Smętka, przypominającego problem ludności poi. na Mazurach, oraz tomu wspomnień Szczenięce lata; 1939—58 na emigracji w USA; wydal m. in. księgę dokument. Bitwa pod Monte Cassino, powieści Tworzywo, wspomnienia Ziele na kraterze. WAPCAROW —Vapcarow. WAPIENICA, osiedle, pow. bielski, woj. kat., u stóp Beskidu Śląsk., nad Wapienicą (spiętrzoną zaporą w sztuczne jez. zasilające wodociągi Bielska-Białej); 2850 mieszk. (1956); pomocn. zakłady dla fabryk bielskich. WAPIENNE MLEKO -«-wapno. WAPIEŃ, skala osadowa najczęściej pochodzenia organicznego; składa się gł. z węglanu wapnia (kalcytu); w zależności od domieszek wyróżnia się w. piaszczyste, ilaste, żelaziste, glaukonitowe, bitumiczne i in.; używany w budownictwie, w przemyśle wapiennym, cement., chem., zmielony — jako nawóz. WAPITI, Cerous canadensis, jeleń lasów pn.amer.; nieco większy od europejskiego jelenia szlachetnego. WAPNAMON, sztuczny nawóz — mieszanina chlorku amonu i drobno zmielonego wapienia. WAPNIENIE SKÓR, w garbarstwie jedna z operacji przygotowawczych, mająca na celu rozluźnienie więzi naskórka ze skórą właściwą, rozluźnienie tkanki skórnej i zmydlenie tłuszczu. WAPNIOWCE, berylowce, metale ziem alkalicznych — nazwa ogólna dwuwartościowych pierwiastków chem. o charakterze metalicznym, tworzących rodzinę główną drugiej grupy układu -»-okresowego: beryl (Be), magnez (Mg), wapń (Ca), stront (Sr), bar (Ba) i rad (Ra — pierwiastek promieniotwórczy); lekkie, dość łatwo topliwe, łatwo utleniające się; ich wodorotlenki są dość mocnymi zasadami. WAPNO, osiedle, pow. wągrowiecki, woj. pozn., na Nizinie Wielkopol.; 1300 mieszk. (1956); sól kam. z domieszką soli potasu, magnezu, anhydrytu; kopalnia soli. WAPNO: 1) w. palone, tlenek wapnia CaO; biały, silnie higroskopijny proszek (w techn. również szarawe bryły) otrzymywany przez termiczny rozkład (prażenie) węglanów wapnia (wapieni); stosowane jako składnik zapraw murarskich oraz do wapnowania pól; 2) w. hydrauliczne, otrzymywane przez prażenie -»-margli wapnistych; zawiera dwutlenek krzemu Si02 i tlenek glinu Al2Os; odporne na działanie wody; stosowane w bud. (fundamentów, piwnic); 3) w. gaszone, wodorotlenek wapnia Ca(OH)2; biały proszek tworzący z wodą układ -►koloidowy; dość mocna zasada; w. g. otrzymuje się działając wodą na w. palone (gaszenie w.); reakcja chem. łączenia się tlenku wapnia z wodą przebiega z wydzieleniem dużej ilości ciepła; w. g. używane jest w przemyśle bud. (składnik zapraw murarskich, cementów), w przemyśle chem. (tania zasada), w gospodarstwie dom. oraz w ogrodnictwie (mleko wapienne do bielenia ścian, pni drzew), 4) w. bielące, chlorowane, chlorek bielący — mieszanina związków chem. powstała w wyniku działania chloru na wodną zawiesinę w.; tani środek odbarwiający, przeciwgnilny i dezynfekcyjny; 5) w. kalcynowane, sodowane — mieszanina wodorotlenków wapnia i sodu, otrzymywana przez gaszenie w. palonego ługiem sodowym; 6) w. defekacyjne, saturacyjne, szlam wapniowy — produkt odpadkowy przeróbki buraków cukr., stosowany jako nawóz. WAPŃ Ca. calcium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 20; srehrzystobialy metal, dość miękki, chem. aktywny (zwłaszcza w wyższych temp.); b. rozpowszechniony w przyrodzie, stanowi ok. 3,6°/» masy skorupy ziemskiej, występuje w postaci krzemianów i glinokrzemianów w. (plagioklazy), węglanów (np. wapień, marmur), siarczanów (np. gips); węglan i fosforan w. stanowią istotny składnik szkieletów kręgowców; w. metaliczny używany jako utwardzający składnik stopów łożyskowych; związki w. (tlenek i wodorotlenek) szeroko stosowane jako składniki zapraw murarskich, cementów (-►wapno). WAPORY [łac.], wyziewy, wydechy; staropol. WAPOWSKI Bernard (po 1450—1535), sekretarz król., poeta; autor kroniki doprowadzonej do 1535; pierwszy kartograf poi., opracował m. in. szczegółową mapę Polski oraz — wspólnie z M. Kopernikiem — mapy Polski, Węgier i Czech. WARANY, Varanidae, rodzina dużych, drapieżnych jaszczurek lądowych lub lądowo-wodnych; pn. Afryka, WARRANT pd. Azja, Australia 1 Oceania; silnie uzębione; skóra używana na obuwie i w galanterii. WARBURG Otto (ur. 1883), fizjolog niem.; odkrycia w dziedzinie fermentacji, oddychania. Nagroda Nobla 1931. WARCABY [czes.], dwuosobowa gra na szachownicy o 64 czarnych i białych polach; polega na przesuwaniu 12 pionków w celu wybicia pionków przeciwnika lub uniemożliwienia im ruchów. WARCHAŁOWSKI Edward (1885—1953), geodeta, organizator studiów geodez. i państw, służby geodez. w Polsce, wieloletni rektor Polit Warsz.; Geodezja wyższa. WARCHLAK, miody dzik o sierści w podłużne ciemne i jasne pasy. WARCISŁAW I (?—1147/48), książę zach.pomorski; pokonany przez Bolesława Krzywoustego, 1122 i 1129 uznał się jego lennikiem; wprowadził chrześcijaństwo na Pomorzu Zachodnim. WARDAR, główna rz. Macedonii (Jugosławia, Grecja); dl. 368 km; źródła w G. Dynarskich, wpada do M. Egejskiego tworząc bagnistą deltę; splawna od Skopje, żeglowna w dolnym i środk. biegu. WAREGOWIE, Wariagowie — starorus. i bizant. nazwa Normanów, głównie Szwedów; do X w. W. przedsiębrali wyprawy lupieskie na Ruś; w X— XI w. kupcy i drużynnicy w służbie książąt rus. (dynastia rus. również pochodzenia wareskiego), szybko zasymilowani z bojarami ruskimi. WARGA J. -Varga J. WARGI, anat. dwa fałdy mięśniowe, pokryte z zewnątrz skórą, na brzegach czerwienią wargową, od wewnątrz błoną śluz.; ograniczają szparę ustną. WARGOWE, Labiatae, rodzina roślin zielnych i półkrzewów; łodyga czworokątna, liście naprzeciwległe, kwiaty grzbieciste, wargowate; niektóre wydzielają olejki eteryczne, np. lawenda, mięta, macierzanka, szałwia. WARIACJE [wl.], przemiany tematu muz.; zwykle w postaci utworu z tematem na początku oraz szeregiem w., w których temat lub jego cząstki są poddane różnym przemianom (melodycznym, harmonicznym, rytmicznym). WARIAGOWIE -Waregowie. WARIOMETR [łac. gr.]: 1) elektrotechn. przyrząd do pomiaru indukcyjnosci, umożliwiający jej zmianę w sposób ciągły; składa się z 2 cewek obracanych lub przesuwanych względem siebie; 2) lotn. przyrząd pokładowy wskazujący prędkość wznoszenia się lub opadania samolotu; działa na zasadzie pomiaru szybkości zmian ciśnienia atmosferycznego. WARKA, m., pow. grójecki, woj. waTsz., nad Pilicą; 4900 mieszk. (1956); ośrodek usług.-roln. z drobnym przemysłem przetw.-rol.; niegdyś jedna z rezydencji książąt mazow.; miejsce ur. Kazimierza Pułaskiego i Piotra Wysockiego. — 7 IV 1656 zwycięstwo Stefana Czarnieckiego nad Szwedami; w II wojnie świat, od lipca 1944 do stycznia 1945 w rejonie W. walki radź.-niem. na tzw. przyczółku warecko-magnuszewskim, utworzonym przez armię radziecką. WARMIA, kraina bist. na pn. od Olsztyna, w dorzeczu środk. Pregoły po Frombork nad Zalewem Wiślanym na zach. — Pierwotnie terytorium plemienne Prusów, nadane założonemu 1243 biskupstwu warmińskiemu; biskupi sprawujący władzę adm. i sąd. na Warmii podlegali do 1466 zwierzchnictwu Krzyżaków, do 1772 zwierzchnictwu kTÓla poi.; za sprawą mocarstw zach. plebiscyt 1920 dla Polski niekorzystny, odzyskana 1945. WARMIACY, określenie autochtonicznej ludności poi. zamieszkującej pd. część historycznej Warmii. WARMING [wąrmengl Eugenius (1841—1924), botanik duński: rozwinął badania ekologiczne; autor podręcznika ekologicznej geografii roślin Plantesamfund. WARMIŃSKIE POBRZE2E, część Pobrzeża Bałtyckiego między Żuławami Wiślanymi a obniżeniem Wielkich Jez. Mazurskich; płaskie i na przemian pagórkowate, obejmuje Mierzeję Wiślaną; mało jezior, największe Druzno; kompleksy leśne niewielkie, ale równomiernie rozmieszczone; gł. m. Elbląg. WARNA, m. i największy port Bułgarii nad M. Czarnym; 119 800 mieszk. (1956); uniwersytet, politechnika, szkoła morska, muzeum; stocznie; przemysł: metal., maszyn., włókien., skórz., spoż.; znane kąpielisko morskie. — 1444 klęska wojsk węg. i poi. w bitwie z Turkami; poległ Władysław Warneńczyk. WARNEMUNDE -Rostock. WARNIKI, zbiorniki różnej konstrukcji z grzejnikiem parowym, gazowym lub elektr.; służą do ogrzewania cieczy, w cukrownictwie do odparowywania roztworów cukru, stężonych uprzednio w wyparkach. WARRANT [ang.], skład owy dowód zastawniczy, wydawany przez domy składowe; stanowi on podstawę  A. Warski WARRINGTON do uzyskania kredytu zabezpieczonego przez towar znajdujący się na składzie. WARRINGTON [“ęryńtan], m. w W. Brytanii (pn.-zach. Anglia); 80 700 mieszk. (1951); przemysł chem., skórz., metalurg., szklarski. WARRON, Marcus Terentius Varro (116—27 p.n.e.), uczony rzym. o rozległych zainteresowaniach i encyklopedycznej wiedzy; z licznych prac zachowało się O rolnictwie oraz część dzieła O języku łacińskim. WARSKI, właśc. Warszawski-Warski Adolf (1868 — 1937), czołowy działacz ruchu robotn.; publicysta, współzałożyciel Związku Robotników Pol., jeden z założycieli i członek Zarządu Gł. SDKPiL, uczestnik rewolucji 1905—07, uczestnik konferencji w Zimmerwaldzie i Kientalu, wielokrotny więzień caratu; współzałożyciel oraz członek KC i Biura Polit. KC KPP, od 1930 w ZSRR, gdzie 1937 skazany na podstawie fałszywego oskarżenia, pośmiertnie zrehabilitowany. WARSTWA, geol. masa skalna ograniczona dwiema leżącymi mniej więcej równolegle płaszczyznami: górną — stropem oraz dolną — spągiem; odległość między nimi — miąższość w.; bieg w. — kierunek w. nachylonych lub pionowych wyznaczony przez linię poziomą przeprowadzoną przez jakikolwiek punkt na powierzchni w.; bieg jest zawsze prostopadły do upadku w., tj. kierunku największego nachylenia w. WARSTWICA, linia łącząca na planie (mapie) punkty położone na jednakowej wysokości. WARSTWOWE ZDJĘCIE —tomografia. WARSZAWA, stolica Polski, m. woj. i pow., wof. miejskie, siedziba najwyższych władz państw., wielki ośrodek przemysł., adm. i kult., węzeł komunik.; 1956 — 1 023 000 mieszk., obszar 427 km2 (1939 — 1 289 000 mieszk., obszar 191,5 	km2); leży w centrum Kotliny Warsz., po obu brzegach środk. Wisły, ok. 30 km powyżej ujścia Bugo-Narwi. Przemysł W. odbudowany i rozbudowany po zniszczeniach II wojny świat, koncentruje się gł. w dzielnicach: Żerań, Kolo, Służewiec, Tarchomin, Żoliborz, Grochów i Wola; najważniejsze gałęzie przemysłu: maszyn., metal., elektrotechn., ceramiki techn., poligraf., przyrządów i aparatów precyz., farmaceut., odzież., spoż., drzewny i in., fabr. samochodów osob., motocykli, elektrociepłownia, gazownia, elektrownia, w budowie kanał Wisła—Narew i port na Żeraniu; podmiejska strefa W. w promieniu ok. 30 km ma charakter sadowniczo-warzywniczy i hodowlany. W. koncentruje najwyższe instytucje nauk., jak Polska Akademia Nauk oraz instytuty o znaczeniu ogólnokrajowym, m. in. Instytut Radowy im. Marii Curie-Skłodowskiej, Państw. Instytut Geologiczny, Państw. Instytut Hydro-Meteorologiczny; ponadto wiele wyższych uczelni, w których kształci się ok. 35 000 studentów (1956/57): Uniwersytet Warszawski, Akademia Medyczna, Politechnika, Szkoła Główna Służby Zagranicznej, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Akademia Sztuk Plastycznych, Wyższa Szkoła Muzyczna i in. Najwcześniejsze osadnictwo na prawym brzegu Wisły; w X w. gród na Starym Bródnie, w XII w. osada rzem.-handl. Kamion; na 1. brzegu XII-wieczna wieś targowa Solec, strzeżona przez gród Tazdów. Stare Miasto W., lokowane na prawie chełmińskim na pocz. XIV w., wzrastało szybko, zyskując ciągle na znaczeniu; 1339 odbył się tu proces pol.-krzyżacki; rozwój gosp. miasta sprawił, że na pocz. XV w. za murami Starej W. wyodrębniło się miasto Nowa W. z własnym samorządem i urządzeniami; 1413 książę Janusz I Mazowiecki przeniósł do W. na stałe swoją stolicę z Czerska; 1526, po wygaśnięciu dynastii książąt mazow., W. wraz z całym Mazowszem włączona została do Korony. W XVI w. stała się miejscem obrad sejm., a 1572 odbyła się tu pierwsza elekcja (Henryka Walezego). Przełomową datą dla dziejów W. jest rok 1596, kiedy Zygmunt III Waza przeniósł się tu z całym dworem, osiadając na stałe w rozbudowanym zamku książąt mazow.; nastąpił szybki roz- 1032 rost terytorialny nowej stolicy, otoczonej 1621—24 nowoż. fortyfikacją bastionową — wałem zw. Zygmuntowskim; katastrofa „potopu“ szwedz. 1655—57 przerwała na pewien czas rozwój miasta; rozszerzenie się stolicy poza mury średniow. miasta wiąże się z powstawaniem -«-jurydyk, zakładanych zarówno na !., jak i na pr. brzegu Wisły przez magnatów świeckich i duchownych, zwłaszcza w II poi. XVII i w XVIII w. Planowa rozbudowa i porządkowanie miasta rozpoczęło się w okresie panowania Sasów (Komisja Brukowa pod przewodnictwem marsz. F. Bielińskiego), a II poł. XVIII w. była okresem wspaniałego rozkwitu W., do czego w dużej mierze przyczyniła się działalność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; powstawały liczne pałace magnaterii i finansjery warsz.; tworzyły się zalążki życia przemysł, z pierwszymi manufakturami, browarami, młynami i cegielniami; 1770 opasano Warszawę kręgiem wałów zw. okopami Lubomirskiego; uchwalone 1792 przez sejm czteroletni zniesienie jurydyk zapoczątkowało proces zrastania się W. w nowocz. organizm miejski. Rozbiory państwa poi. pociągnęły za sobą upadek stolicy; miasto b. ucierpiało podczas powstania kościuszkowskiego 1794 — wyludniło się, h niemal cala Praga została wówczas spalona; 1795—1806 W. należała do Prus. Olcres Księstwa Warsz. przyniósł pewne ożywienie; szersze plany urbanistyczne podjęto 1815—30 w Królestwie Kongresowym. W czasie powstania 1831 W. znów silnie ucierpiała; po likwidacji samodzielności Królestwa Kongres, rozpoczął się długotrwały okres ucisku polit., Którego symbolem była wybudowana na pn. krańcach miasta ponura cytadela. W II poł. XIX i na pocz. XX w. W. stała się poważnym ośrodkiem przemysłu i silnego ruchu robotn. (rok 1905); szybki rozrost miasta nosił jednak wszystkie ujemne cechy kapitalist. zabudowy. I wojna świat, przyniosła okupację niem. (1915—18), rekwizycje, zniszczenie przemysłu; 1916 wcielone zostały do Warszawy przedmieścia pozbawione kanalizacji, oświetlenia i innych urządzeń miejskich, zabudowane przeważnie nędznymi, drewnianymi domkami i przeludnione do ostatnich granic. W okresie międzywoj. wzrosła«liczba ludności stolicy oraz zaczynało się pewne, ożywienie w budownictwie zarówno admin., jak 'if mieszk.; powstały całe dzielnice mieszk., jak Żoliborz i Saska Kępa; próby uporządkowania gospodarki miejskiej nie nadążały za szybkim rozwojem W., a dyktowane interesem warstw posiadających dały wyniki i niewspółmiernie małe w stosunku do potrzeb wielkiego miasta, liczącego już prawie 1 300 000 mieszkańców. II wojna świat, przyniosła straszliwą zagładę Warszawy; tragiczne dni powstania 1944 i systematyczna działalność niszczycielska hitler. najeźdźcy zamieniły blisko półtoramilionowe miasto w bezludne rumowisko. . Po oswobodzeniu 17 1 1945 podjęto planową odbudowę W.; ma ona na celu stworzenie nowego układu przestrzennego miasta, likwidację różnic gęstości zaludnienia, poprawienie warunków mieszkaniowych; powstały na ruinach i wokół miasta nowe osiedla: Mariensztat, Muranów, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, Młynów, Mokotów, Praga (I, II), Grochów i in.; powstały dwie ważne trasy komunik.: Trasa W—Z i Trasa N—S, odbudowano zniszczone mosty na Wiśle; przebudowie ulega centrum miasta w związku z wzniesieniem Pałacu Kultury i Nauki (dar ZSRR); na terenach odgruzowanych powstał Park Kultury na Powiślu, poszerzono ilość terenów zielonych, powiększono tereny sport. (Stadion Dziesięciolecia); ze szczególną starannością dokonuje się odbudowy i rekonstrukcji cennych budowli zabytkowych, zwłaszcza Starego i Nowego Miasta; z nielicznych zabytków gotyku do najważniejszych należą: mury obronne Starego Miasta z barbakanem, katedra Sw. Jana, dzwonnice kościołów NMP na N. Mieście i Augustianów, prezbiterium kościoła Bernardynów, kamienica „pod Sw. Anną", zw. książąt mazowieckich; z okresu późnego renesansu pochodził (zniszczony całkowicie 1939 i 1944) Zamek Królewski z licznymi przebudowami barokowymi i klasycystycznymi, kościół Jezuitów, kamienica Baryczków; z okresu baroku i rokoka — kościoły Sw. Krzyża (arch. T. Belotti, J. Fontana), Karmelitów, Kamedułów na Bielanach, Sakramentek (arch. Tylman z Gameren), Wizytek i in., pomnik-kolumna Zygmunta III z 1644, gmach arsenału, liczne pałace magnackie, jak Krasińskich (Rzeczypospolitej), Czartoryskich, Raczyńskich, Branickich, Briihla (zniszczony całkowicie 1944); okres klasycyzmu pozostawił dalsze cenne obiekty: przebudowany" ZameK Królewski i Łazienki (arch. D. Merlini i Ch. Kammsetzer), pałac pod Blachą, Potockich, Belweder (arch. J. Kubicki), kościoły Ewanfelicki (arch. S. B. Zug) i Sw. Aleksandra (arch. . Aigner) oraz zespól pałaców przy pl. Bankowym, pałace Mostowskich, Staszica, Teatr Wielki (dzieła  WARTOŚĆ DODATKOWA {stare ypRODNO /¡ZNA MARY MONT, \l$nerów 1ÓWEH KAWĘCZYNf WOCHi tkamionI SASKA \ * \KĘPA SlEK/ą fcześuwtek TRAK O W/6 C ■N RYKÓW augustó^/k* CZŁRN/ĄKi 1033 arch. A. Corazziogo); w tym stylu przebudowano też fasady wielu kościołów (m. in. Św. Anny, Karmelitów), wzniesiono liczne kamienice czynszowe (ul. Freta, Nowy Świat), powstały pomniki księcia J. Poniatowskiego i Kopernika (dłuta B. Thorwaldsena); również wartościowe budowle z późniejszych okresów są starannie odbudowywane; liczne tablice pamiątkowe w obrębie miasta znaczą miejsca martyrologii poi. w okresie okupacji hitlerowskiej. Tabl. 17, 62. 63. 91. 92. „WARSZAWIANKA": 1) poi. pieśń bojowa z 1831; orygin. tekst poety fr. J. Delavigne’a, tłumaczenie poi. Karola Sienkiewicza, muzyka Karola Kurpińskiego; 2) pieśń rewol., tekst W. Święcickiego (1883). WARSZAWSKIE KONFEDERACJE: 1) k. generalna 1573 gwarantowała szlachcie poi. swobodne wyznawanie dowolnej religii; 2) w. k. 1704 pod naciskiem Szwedów zawiązana przez szlachtę przeciwko Augustowi II, popierała kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego na tron polski. WARSZAWSKIE TOWARZYSTWO MUZYCZNE (zał. 1870), placówka zasłużona dla poi. kultury muz.; prowadzi działalność koncertową, dydaktyczną (szkoła), posiada archiwum rękopisów S. Moniuszki, M. Karłowicza i in. oraz bibliotekę. WARSZAWSKIE WOJEWÓDZTWO, obejmuje Niz. WARSZEWICZ Józef (1812—66), botanik i ogrodMazowiecką z centralnie położoną Kotliną Warszaw- nik; podróżując po Ameryce Srodk. i Pd., przysyłał ską; przepływa Wisła, do której wpadają największe do Europy wiele nieznanych gatunków roślin, przyrz. pn.-wsch. Polski — Bug z Narwią; 29 421 km2, czyniając się do ich dokładnego zidentyfikowania. 2 278 000 mieszk. (1956), gęstość zaludnienia 77 osób WARTA: 1) pr. dopływ Odry; dł. 762 km, dorzekm*, w miastach 26,7*/« ogółu ludności; przeważają cze 53 700 km®; źródła na Wyż. Krakowsko-Częstogleby mało urodzajne, piaszczyste, w dolinie Wisły chowskiej w Kromolowie, uchodzi pod Kostrzynem; gleby aluwialne, w okolicach Sochaczewa żyzne czarne od ujścia Prosny (środk. i dolny bieg) uregulowana, ziemie, w pn. części częściowo pobagienne; użytki dostępna dla żeglugi; największe dopływy: Liswarta, rolne zajmują 71,4*/» ogólnej po w. woj., lasy 17,1*/»; Prosną, Obra, Widawka, Ner., Wełna, Noteć; nad większa część woj. ma charakter rolniczy, uprawa W. leżą: Poznań, Gorzów Wielkopolski, Sieradz, Zazbóż, ziemniaków, buraków cukrowych; poważną rolę wiercie i in.; 2) m., pow. sieradzki, woj. łódź., nad odgrywa sadownictwo, uprawa warzyw zwłaszcza rz. Wartą; 2900 mieszk. (1956); ośrodek usług.; kościół w okolicy Warszawy; główne gałęzie przemysłu: barok, i klasztor pobernardyński, zakład leczn. dla włókien., odzież., chem., papierń., metal., budowy nerwowo chorych; prawa miejskie z 1255. maszyn, precyzyjny, elektrotechn., drzewny, miner., WARTA [niem.], uzbrojony pododdział wojska wyspoż., energet., najważniejsze ośrodki przemysłowe: stawiający posterunki ochronne lub honorowe. Warszawa, Żyrardów, Płock, Chodaków, Pruszków, WARTENBERG Mścisław (1868—1938), filozof poi. Ursus, Wołomin; najsłabiej uprzemysłowione są obsza- Ze szkoły lwowskiej; występował przeciw materializry pn.-wsch.; sieć komunik, rozwinięta nierównomier- mówi i monizmowi, opowiadając się po stronie ideanie, głównym węzłem komunik, jest Warszawa, wokół lizmu i pluralizmu. której skupia się gospodarcze życie przede wszystkim WARTOŚCIOWOŚĆ, zdolność atomów lub grup pd. obszarów woj., w pn. części sieć komunik, zwłasz- atomów do łączenia się z określoną liczbą atomów cza kol. rozwinięta słabiej; celem wykorzystania dróg wodoru, których w. przyjęto jako równa jedności; wodnych podjęto regulację Wisły i Bugu, w planie ljczba określająca ilość -*-wiązań chem., którymi pobudowa kanałów i zbiorników wodnych; największe łąCZony jest dany atom pierwiastka w związku chem. miasta: Warszawa, Płock, Pruszków, Otwock, Siedlce, z atomami innych pierwiastków; w. dodatnią mają Żyrardów, Rembertów, Wołomin, Ciechanów; wokoło atomy, które wskutek utraty lub przesunięcia elekOtwocka zespół osiedli o charakterze klimatyczno- tronów są elektr. dodatnie, w. ujemną — atomy, -u z drów i s k O wy m. ^ które zyskały elektrony lub w kierunku których w wyWARSZAWSKI UKŁAD 1955, układ o przyjaźni, niku reakcji zostały one przesunięte. Suma w. atomów współpracy i pomocy wzajemnej zawarty 14 V 1955 wchodzących w skład związku chem. zawsze równa w Warszawie pomiędzy ZSRR i eur. krajami demo- się zeru. W. tego samego pierwiastka w różnych pokracji lud. w celu zapewnienia pokoju i bezpieczeń- łączeniach może być różna. stwa w Europie, zagrożonych w związku z ratyfikacją WARTOŚĆ, ekon. polit. ucieleśniona w towarze przez zach. mocarstwa układów paryskich 1954; w wy- społeczna praca producentów towarów; w. u żyt koniku układu postanowiono utworzyć Zjednoczone Do- w a, właściwości towaru, dzięki którym zaspokaja on wództwo Sił Zbrojnych państw-sygnatariuszy układu; jakieś potrzeby ludzkie; w. wymienna, stosunek Chiń. Rep. Lud. była reprezentowana na konferencji ilościowy, w jakim wymieniany jest jeden towar na warsz. przez obserwatora i zadeklarowała swe poparcie inny; prawo w., towary są wymieniane według ich dla układu. w., tj. wg społ. niezbędnej, czyli przeciętnej ilości WARSZEWICKI Krzysztof (1543—1603), kanonik pracy potrzebnej do ich wytworzenia; w. jest ośrodkrak., polityk, historyk, mówca; wielokrotnie poseł kiem wahań cen pod wpływem podaży i popytu, zagr.; pisał gl. w języku łac.; Rerum Polonicarum WARTOŚĆ DODATKOWA, ekon. nie opłacona pralibri III (Trzy księgi o sprawach polskich), De optima ca robotnika przywłaszczona przez kapitalistę; w. d. ftalu libertatis (O najlepszym urządzeniu wolności). stanowi nadwyżkę w. wytworzonej przez robotnika Warszawa  L. Waryński WARUNA ponad w. siły roboczej; jest źródłem -»-zysku przemysł., handi.. procentu pożyczkowego i -»-renty (gruntowej). ^8 określenia K. Marksa wytwarzanie w. d. stanowi absolutne prawo kapitalist. sposobu produkcji. W. d. bezwzględna powstaje w drodze przedłużenia dnia pracy^ w. d. względna powstaje dzięki obniżeniu w. siły roboczej, wskutek wzrostu wydajności pracy tworzącej dobra niezbędne do reprodukcji siły roboczej; stopa w. d. (stopa wyzysku), stosunek masy w. d. do -»-kapitału Zmiennego wyrażony w procentach; obrazuje stopień wyzysku robotnika przez kapitał i wzrasta wraz z rozwojem kapitalizmu. WARUNA, bóstwo wedyjskie, bóg niebios i wszystkich wód, opiekun i sędzia czynów ludzkich. WARUNEK, w prawie zdarzenie przyszłe niepewne, od którego uzależnia się skuteczność jakiejś czynności prawnej; w. zawieszający, jeżeli skutek ma nastąpić po ziszczeniu się w., w. rozwiązujący, jeżeli skutek następuje od razu, lecz w razie ziszczenia się w. ma ustać. WARUS, Publius Quinctilius Varus, wódz rzym. pokonany w 9 r. przez -►Arminiusza w Lesie Teutoburskim; z rozpaczy popełnił samobójstwo. WARWY, iły warwowe, iły zastoiskowe — tworzą się w -»zastoiskach; składają się z warstw jasnych, powstałych w lecie, i ciemnych — zimowych; w. pozwalają określać w latach wiek utworów najmłodszych, od chwili ustąpienia ostatniego zlodowacenia (-»geochronologia bezwzględna). WARYŃSKI Ludwik (1856 —89), rewolucjonista poi., najwybitniejszy przedstawiciel pierwszego pokolenia poi. socjalistów, uczestnik rewol. ruchu studenckiego w Rosji, 1876—79 współzałożyciel i jeden z przywódców pierwszych kółek socjalist w Królestwie Pol.; 1880 główny oskarżony w krak. procesie socjalistów za działalność rewol. w Galicji, 1881 współred. czasopisma „Równość" w Genewie; 1882 twórca i przywódca pierwszej rewol. partii poi. klasy robotn. „I Proletariatu“, aresztowany 1883, osądzony 1885 w procesie 29 działaczy partii na 16 lat katorgi; osadzony w Szlisselburgu, zmarł w więzieniu. WARYSCYDY -»Hercynidy. -WARZELNIA SOLI, zakład, w którym odparowuje się wypompowaną z kopalni solankę, w celu otrzymania białej soli jadalnej (warzonki); w w. próżniowej odparowywanie odbywa się w zamkniętych naczyniach pod zmniejszonym ciśnieniem; w w. panw i o w e j odparowywanie odbywa się w naczyniach otwartych (panwiach); najstarsze znane w Polsce w. s. (wanny z wypalonej gliny, wpuszczone w ziemię) z I w. p. n. e. w Otłoczynie na Kujawach. WARZĘCHA BIAŁA, Platalea leucorodia, ptak z rzędu bocianowatych; nawodne zarośla, bagna środk. i pd. Europy, Azji oraz Afryki; w Polsce rzadka; dł. 80 cm; rozpiętość skrzydeł 140 cm; dziób żółty, silnie spłaszczony na końcu. WARZONKA, sól otrzymana w warzelni; najlepszy gatunek soli jadalnej. WARZYWNICTWO, dział ogrodnictwa; uprawa i produkcja warzyw. WASAL [lac.J, w systemie lennym feudal, który na podstawie aktu -»komendacji zobowiązywał się do rycerskiej służby wojskowej i hołdu na rzecz potężniejszego od siebie feudała (seniora) w zamian za otrzymaną ziemię (tzw. -►lenno) i opiekę. WASĄG, wasążek — lekki wóz o nadwoziu w postaci kosza wiklinowego. WASH [uoszl, płytka zat. M. Północnego we wsch. Anglii, wybrzeże niskie, częściowo zabagnione. WASHINGTON [»ęszyńten] George (1732—99), bohater nar. St. Zj. Am. Pn., naczelny wódz kolonistów pn.amer. w walce o niepodległość przeciwko Anglii; G. Washington 1034 1774 członek Kongresu; doprowadził 1783 do zwycięstwa nad Anglikami; pierwszy prezydent St. Zj. 1789; ponownie wybrany 1793. WASHINGTON -»Waszyngton. WASHINGTONIA, palma o wachlarzowatych liściach; Ameryka Pn. (Kalifornia); u nas hodowana W WASILEWSKA Wanda (ur. 1905), córka Leona, powieściopisarka, publicystka, działaczka rewol.; do 1939 działaczka lewicowegp nurtu PPS, członek Rady Nacz.; współorganizatorka strajku naucz.; od 1939 w ZSRR; 1943 współorganizatorka Związku Patriotów Pol. i I Dywizji W. P. im. T. Kościuszki; po wyzwoleniu członek PKWN; od 1945 w Kijowie; powieści: Oblicze dnia, Ojczyzna, Ziemia w jarzmie, trylogia Pieśń nad wodami. WASILEWSKI: 1) Edmund (1814—46), poeta krak.; Poezje (z popularnymi „krakowiakami“), Katedra na Wawelu; 2) Zygmunt (1865—1948), krytyk i publicysta związany z Narodową Demokracją, red. „Myśli Narodowej"; studia krytyczne o Kasprowiczu, Goszczyńskim, Norwidzie; 3) Leon (1870—1936), prawicowy działacz i teoretyk PPS, publicysta i historyk, 1918—19 minister spraw zagr.; red. „Niepodległości", dyr. Instytutu Badań Najnowszej Historii Polski; Ukraińska sprawa narodowa w jej rozwoju historycznym, Litwa i Białoruś; 4) Aleksandb M. (ur. 1895), marszałek radź., dWukrotny bohater Zw. Radź.; od 1938 członek KPZR, w okresie II wojny świat, od 1942 szef sztabu gen., koordynował działania frontów w bitwie stalingradzkiej, 1945 głównodowodzący na Dalekim Wschodzie, od 1946 ponownie szef sztabu gen. i I zastępca min. obrony, 1949—53 min., następnie wicemin. obrony. WASILIEW Gieorgij N. (1899—1946) i Sierciej D. (ur. 1900), radź. reżyserzy i scenarzyści film.; znani jako „bracia Wasiliewowie", mimo że nie łączyło ich pokrewieństwo; Czapajew. WASILKOWSKI Jan (ur. 1898), prof. prawa cywilnego Uniw. Warsz.; członek PAN; od 1957 prezes Sądu Najwyższego; Zagadnienia hipoteki łącznej, Prawo rzeczowe w zarysie. WASILKÓW, m., pow. i woj. białost., na Nizinie Podlaskiej, nad Supraślą; 3500 mieszk. (1956); przemysł włókienniczy. WASIUGANIE, bagnista równina w ZSRR między dolnym Irtyszem i środk. biegiem Obi; na wiosnę rzeki, bagna i jez. łączą się w rozlewisko zwane „Wasiugańskim Morzem"; obecnie teren zagospodarowany. WASIUTYŃSKI Aleksander (1859—1944), inż. budownictwa kol., prof. Polit. Warsz.; budowniczy kilku linii kol. w Polsce. WASOWSKI Józef, pseud. Widz (1885—1947), publicysta; felietony w „Kurierze Polskim" i w „Epoce"; w ostatnich latach życia dyr. Wyższej Szkoły Dziennikarskiej w Warszawie i red. nacz. „Kuriera Codziennego". WASSERMANN Jakob (1873—1934), pisarz niem.; powieści psychol. (Sprawa Mauriziusa, Renata Fuchs, Christian Wanschafje) oraz histor. (Caspar Hauser). WASSERMANNA ODCZYN, próba serologiczna, badanie zmian w surowicy krwi; oddaje cenne usługi w rozpoznawaniu zakażenia kiłą; wynaleziona przez niem. bakteriologa i serologa, Augusta Wassermanna (1866—1925). WASYL, imię książąt moskiewskich: 1) W. III (1479—1533), w. książę od 1505; ojciec Iwana Groźnego; zjednoczył pod swą władzą księstwa rus. (Psków, księstwo riazańskie); w wojnie z Polską i Litwą 1514 zdobył Smoleńsk; 2) W. IV Szujski (1552—1612), bojar, 1606 proklamowany carem po zabiciu Dymitra Samozwańca; stłumił powstanie Bolotnikowa; w czasie wyprawy hetmana Żółkiewskiego na Moskwę strącony z tronu 1610 i wywieziony do Polski, gdzie zmarł. WASYLEWSKI Stanisław (1885—1953), powieściopisarz i eseista; szkice z dziejów kultury poi.: Na dworze króla Stasia, Klasztor i kobieta, Portrety pań wytwornych. WASZKOWSKI Aleksander (1841—65), ostatni naczelnik m. Warszawy w powstaniu 1863; utrzymał cywilną organizację powstańczą w Warszawie aż do swego aresztowania 19 XII 1864; stracony. WASZYNGTON (Washington): 1) (Wash.) stan w USA; 176 597 km2, 2 379 000 mieszk. (1950); stoi. Olympia (15 800 mieszk. 1950); górzysty, lesisty teren nad Pacyfikiem, przecięty doliną rz. Kolumbia; uprawa pszenicy (5 miejsce w USA), jabłek (1 miejsce w USA); hydroelektrownie; przemysł okręt., spoż. (młynarstwo, konserwy mięsne); 2) stoi. USA (District of Columbia); 860 000 mieszk., zespół miejski 1725 000  1035 (1955); ośrodek adm., nauk.; 4 uniwersytety i in. szkoły wyisze, instytuty nauk., Akademia Nauk, Biblioteka Kongresu (35 min tomów); większość mieszkańców zatrudniona w administracji i usługach. WASKOWSKI Eugeniusz (1866—1942), prof. prawa i procesu cywiln. w Odessie, następnie w Wilnie; Sijstem procesu cywilnego, Podręcznik procesu cywilnego. WAT Aleksander, właśc. A. Chwat (ur. 1900), poeta, prozaik i eseista, początkowo jeden z gł. propagatorów futuryzmu w Polsce, 1921—25 red. czasopism „Nowa Sztuka", ,,F-25", „Almanach Nowej Sztuki“, 1929—31 współredaktor rewol. czasopisma „Miesięcznik Literacki“; proza poetycka: Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsoielaznego piecyka, powieść Bezrobotny Lucyfer; 1957, po długiej przerwie, wydał zbiór liryków Wiersze. WAT (W), jednostka mocy — moc urządzenia wykonującego pracę 1 dżula w ciągu każdej sekundy. WÄTA [łac.], odtłuszczone i wybielone włoski okrywające nasiona różnych gatunków bawełny; używana jako materiał opatrunkowy; w. drzewna -►lignina. WATERFORD -Port Lairge. WATERLOO, m. w Belgii, koło Brukseli; 7500 micszk. (1956). — 1815 bitwa Napoleona z armią ang.-prus. pod wodzą Wellingtona i Bliichera; klęska Napoleona zadecydowała o jego upadku. WATER-POLO -►piłka (wodna). WATOMIERZ, przyrząd do mierzenia mocy zużywanej w obwodzie prądu elektr.; składa się z dwóch cewek ustawionych swymi płaszczyznami zwojów prostopadle; przez jedną z nich, nieruchomą, przepływa całkowity prąd płynący w obwodzie, przez drugą, ruchomą, płynie słaby prąd proporcjonalny do napięcia; kąt, o jaki obróci się cewka ruchoma (przytrzymywana sprężynkami), zależy od iloczynu natężenia prądu i napięcia, a więc od mocy zużywanej w obwodzie. WATOSEKUNDA (Wsek), jednostka pracy równa 1 dżulowi. WATSON [uotsn] John Broadus (ur. 1878), psycholog amer., twórca i czołowy przedstawiciel -►behawioryzmu. WATT ["ot] James (1736 —1819), szkocki mechanik, wynalazca maszyny parowej; od jego nazwiska nazwa jednostki -►wat. WATTEAU [watę] Antoine (1684—1721), fr. malarz dworski, przedstawiciel rokoko, znakomity kolorysta; sceny z życia towarz. (spacery, koncerty, tańce) na tle krajobrazu parkowego (fêtes galantes); Odjazd na Cyterę, Szyld antykwariatu p. Gersaint. WATTENSCHEID, ni. przemysł, w NRF (Zagl. Ruhry); 75 000 mieszk. (1955); kopalnie węgla; przemysł: metal., obuwn., chem. WATTY, przybrzeżne płycizny M. Północnego u wybrzeży Holandii i pn.-zach. Niemiec, zalewane w czasie przepływu i wynurzające się po odpływie; oddzielają Wyspy Fryzyjskie od lądu. WAT TYLER [“ot taj la] (?—1381), wódz powstania chłopskiego w Anglii 1381, zamordowany na posłuchaniu u Ryszarda II. WATYKAN: 1) (Stato délia Città del Vaticano), państwo papieskie w zach. części Rzymu, utworzone 1929 na mocy traktatów laterańskich między papieżem Piusem XI i rządem wł.; 0,44 km*, 962 mieszk. (1952); obejmuje pałac i ogrody watykańskie, bazylikę i plac Sw. Piotra, ma własny dworzec kol., radiostację i pocztę; do W. należą liczne kościoły i kilka budowli (m. in. pałac laterański) w Rzymie oraz pałac w Castel Gandolfo; 2) pałac papieski w Rzymie na wzgórzu watykańskim; kompleks gmachów (ok. 1400 komnat), liczne podwórce, ogrody; rozbudowywany i upiększany od XIV w. przez najwybitniejszych artystów wł. (Bramante, Bernini, Rafael, Michał Anioł); od 1378 siedziba papieża i najwyższych władz kościoła kat.; mieści kaplicę Sykstyńską, muzea, bibliotekę i archiwum watykańskie. WATZENRODE Łukasz (?—1512), od 1489 biskup warmiński; wuj i protektor Mikołaja Kopernika; jeden z przywódców orientacji antykrzyżackiej. WAUGH [uo:] Evelyn Arthur (ur. 1903), pisarz WA2A-PSZAWIEŁA ang.; w satyr, powieściach przedstawia stosunki wśród ang. arystokracji, ziemiaństwa i kół oficerskich; Garść prochu, Oficerowie i dżentelmeni, Helena, reportaże. WAVELL [“ejwl] Archibald hr. (1883—1950), feldmarszałek ang.; w okresie II wojny świat, dowódca sił bryt. na Srodk. Wschodzie, 1940—42 walczył w Afryce pn. z Włochami i Niemcami; 1943—47 wicekról Indii. WAWEL, zamek królewski w Krakowie, na wapiennym wzgórzu; początki grodu sięgają X w. Przebudowywany wielokrotnie w XI, XII, XÍV w., gruntownie w stylu zamku renesans. 1507—36, wg planów Franciszka Włocha i Bartłomieja Berecci. Dziedziniec pałacowy otoczony krużgankami należy do najpiękniejszych w Europie; z reprezentacyjnych sal I i II piętra wyróżniają się sala Poselska (strop kasetonowy z rzeźbionymi głowami) i sala Pod Ptakami; dekoracje freskowe sal wykonali Hans Dürer i Antoni z Wrocławia; sale wawelskie zdobiła ponadto kolekcja słynnych arrasów w liczbie 350 (obecnie w Kanadzie). Z zamkiem wiąże się architektonicznie katedra wawelska, kamienna budowla gotycka, wzniesiona 1322— 46, z dobudowanymi później kaplicami (renesansowa kaplica Zygmuntowska, dzieło Berecciego); w katedrze i podziemnych kryptach groby królów poi. oraz wielkich przywódców narodu i twórców z okresu porozbiorowego. Tabl. 62 i 73. WAWELBERG Hipolit (1843—1901), poi. działacz społ. i filantrop; 1895 założyciel Szkoły Technicznej (im. H. Wawelberga i S. Rotwanda) w Warszawie, wcielonej 1951 do Politechniki Warszawskiej. WAWER, podm. dzielnica Warszawy; w okresie okupacji hitler. 26X111939 miejsce masowej egzekucji. WAWIŁOW Siergiej I. (1891—1951), fizyk radź., wieloletni prezydent Akad. Nauk ZSRR; prace gł. z optyki fiz. (-►luminescencja) i jej praktycznych zastosowań (lampy jarzeniowe); autor metody bezpośredniego stwierdzenia kwantowej natury światła. WAWRZECKI Tomasz (1753—1816), generał; po klęsce pod Maciejowicami naczelnik powstania ■ 1794; w czasie wojen napoleońskich stronnik Rosji; 1815 min. sprawiedl. Królestwa Polskiego. WAWRZYNEK WILCZEŁYKO, Daphne mezereum, trujący i leczniczy krzew z rodziny wawrzynkowatych, do 1 m wys.; drobne, różowe, silnie pachnące kwiaty i czerwone owoce; kwitnie na przedwiośniu; cieniste lasy i zarośla; chroniony. Tabl. XV. WAWRZYN SZLACHETNY, laurowe drzewo, Laurus nobilis — podzwrotnikowe, wiecznie zielone drzewo z rodziny wawrzynowatych; jako ozdobny sadzony w Europie pd.; białe kwiaty, czarne owoce (pestkowce); zimotrwałe liście wydzielają ostry zapach (olejki eteryczne), dla którego są używane jako przyprawa pod nazwą bobkowych liści. (Rys.). W staroż. Grecji drzewo poświęcone Apollinowi (-►Dafne); gałązkami w. wieńczono zwycięzców w zawodach artyst. — stąd liść w. symbolem sławy i zwycięstwa; w formie gałązki lub wieńca charakteryst. motyw ornamentyki rzym. i klasycystycznej." WAZA [łac.], ozdobne naczynie z gliny, porcelany, metalu, marmuru, alabastru itp., o różnych kształtach; w starożytności, zależnie od formy i przeznaczenia, różne nazwy (amfora, ojnochoe); od XVIII w.— naczynie do zupy. WAZELINA [niem.-gr.], żółta lub biała, miękka, ciągliwa masa, otrzymywana' przy destylacji ropy naft.; w lecznictwie i kosmetyce stosowana jako podłoże do maści; używana także jako smar przeciw rdzewieniu. WAZONKOWCE, Enchytraeidae, rodzina z gromady skąposzczetów; gatunki drobne, żyjące w glebie lub w wodzie; w. biały (Enchytraeus alb idus), hodowany jako pokarm dla ryb akwariowych. WAZÓW I. -Vazov Ivan. WAZOWIE (Vasa), dynastia szwedzka, zapoczątkowana w Szwecji 1523 przez Gustawa Wazę, panująca do 1654; 1587—1668 panowali w Polsce: Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz. WAŻA-PSZAWIEŁA, właśc. Łuka Razikaszwili (1861—1915), pisarz gruz., poeta i prozaik; w wierJ. Watt  WA2EWSKI szach i poematach poświęconych nar. bohaterom Gruzji i jej dziejom nawiązywał do lud. eposu bohaterskiego; opowiadania, sztuki teatr., szkice etnograficzne. WAŻEWSKI Tadeusz (ur. 1896), matematyk; prof. Uniw. Jag., członek koresp. PAN; specjalność: równania różniczkowe. WAŻKI, Odonata, rząd b. drapieżnych owadów, na ogół szybko latających w pobliżu wód; larwy, również b. drapieżne, żyją w wodzie; należy tu rodzaj Libellula, którego gatunki dla szklistych skrzydeł nazywane są szklarzami. WAŻYK Adam (ur. 1905), poeta, przed wojną związany z „Awangardą“ (Semafory), i prozaik (Miły rodzinne); w okresie wojny w ZSRR (Serce granatu); po wojnie współred. „Kuźnicy“, 1950—54 red. mics. „Twórczość"; eseista i krytyk (tomy W stronę humanizmu, Mickiewicz i wersyfikacja narodowa); tłumacz (Antologia współczesnej poezji francuskiej, Eugeniusz Oniegin), Wiersze zebrane, tom Poemat dla dorosłych. WĄBRZEŹNO, m. pow., woj. bydg., w hist. ziemi chełmińskiej; 10 200 mieszk. (1956); przemysł przetw.-roln. i spoż., fabr. tworzyw sztucznych; ruiny zamku biskupów chełmińskich z XIV w. WĄCHOCK, osiedle, do 1869 m., pow. iłżecki, woj. kieł., nad Kamienną przy pn. krańcu G. Świętokrzyskich; 1880 mieszk. (1956); ośrodek górn.-przemysł., którego tradycje sięgają początków XVI w. (kopalnie rudy żel.); 1945 poważnie zniszczony; rom. kościół i klasztor cystersów z XII w. Tabl. 61. WĄGIER: 1) zool. larwa tasiemców w postaci pęcherza z wwiniętym w głąb niego -*-skoleksem; występuje w tkankach żywiciela pośredniego; rozwija się w postać dorosłą, jeżeli zostanie zjedzony przez żywiciela gł.; zagnieżdża się w mięśniach lub na narządach jamy brzusznej niektórych zwierząt; 2) med. -*-zaskórniki. - ■ WĄGLIK, czarna krosta — ostra choroba zakaźna zwierząt (owiec, bydła); przez zetknięcie lub przez powietrze może przenosić się na człowieka, powodując swoiste owrzodzenia (w. skórny), zapalenie płuc lub jelit (w. trzewny). WĄGROWIEC, m. pow., woj. pozn., na Nizinie Wielkopolskiej, nad Wełną i Jez. Durowskim; 11500 mieszk. (1956); fabr. mebli, tartak, cegielnia, betoniarnia, przemysł przetw.-rolny i spoż.; ośrodek sportów wodnych; zabytk. kościoły; miejsce urodzenia Jakuba Wujka (XVI w.). WĄS CZEPNY, bot. organ czepny; walcowaty, często na końcu rozgałęziony; umocowuje się przez owijanie dookoła podpory lub przyrasta do niej ssawkami-przyIgami; np. u winorośli, grochu i in. motylkowatych. WĄSONOGI, Cirripedia, rząd niższych skorupiaków z podgromady członowców; formy morskie, osiadłe lub pasożyty; obojnaki; ciało ich obejmuje fałd skórny wytwarzający rodzaj wapiennych „muszelek“; formy pasożytnicze wykazują wybitne uwstecznienie rozwoju (worek z wyrostkami rozgałęziającymi się w tkankach gospodarza); należą tu: pąkla (Balanus), kaczenica (Lepas) i in. WĄTEK: 1) -»-tkanina; 2) składowa część fabuły utworu lit.; zespół motywów ukształtowany w konsekwentnie rozwijającą się całość; 3) arch. wiązanie — układ kamieni lub cegieł w ścianie; w. nieregularny, z kamieni różnego kształtu i bez wydzielenia warstw poziomych (np. tzw. cyklopowy mur); w. regularny, uporządkowany z kamieni lub cegieł ułożonych główkami i wozówkami w określony sposób. WĄTŁUSZ -»-dorsz. WĄTROBA, największy gruczoł ustroju, u człowieka położony w prawym podżebrzu; wydziela żółć niezbędną do trawienia tłuszczów, reguluje przemianę białek i cukrów w ustroju, magazynuje cukier, poza tym spełnia szereg niezmiernie ważnych czynności życiowych; marskość w., zanik tkanki wątrobowej i zastąpienie jej przez bliznowatą tkankę łączną; powstaje na tle długotrwałego działania czynników zakaźnych lub toksycznych; rak w., nowotwór złośliwy, niszczy w. i utrudnia odpływ żółci; najczęściej jest przerzutem raka innych narządów; zapalenie w., schorzenie ostre lub przewlekłe, występuje jako z. w. nagminne (żółtaczka zakaźna), -»-Botkina choroba, ropne lub kiłowe; przebiega najczęściej z żółtaczką. WĄTROBOWCE, Hepaticae, klasa roślin należąca do typu mszaków; w -»-przemianie pokoleń gametofit jest najczęściej płaską niezróżnicowaną plechą; rozmnażają się gł. wegetatywnie za pomocą cząstek plechy — rozmnóżek; miejsca zacienione i wilgotne, w obszarach tropik, również jako epifity. WĄWÓZ, sucha dolina o wąskim, niewyrównanym dnie, wytworzona przez erozję wód okresowych. 1036 WCIĄGARKA, prosta dźwignica z bębnem, na który nawija się lina podnośna; napędzana ręcznie lub silnikiem; może stanowić część dźwignicy złożonej (żurawia lub suwnicy); odmianą w. jest wciągnik o zwartej budowie, zawieszony nieruchomo lub przesuwnie. WCIĘCIE W PRZÓD, wyznaczanie współrzędnych punktu terenowego na podstawie pomiaru kierunków do tego punktu z dwóch innych punktów o znanych współrzędnych; w. wstecz -»-Pothenota zadanie. WCIK, Wsierossijskij Centralny; Ispolnitielnyj Komitiet, Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy, 1917 —38 najwyższy organ władzy państw. RFSRR. WCINKA, górn.: 1) wąskie wyrobisko łączące chodnik lub pochylnię z zabierką; 2) wnęka przy wybieraniu ścianowym odcinkami (tzw. blokami). WCISTKI, uwypuklenia komórek miękiszowych wrastające przez jamki do wnętrza -»-naczyń i zatykające je; powodują niedrożność naczyń, wskutek czego hamują przepływ wody w roślinie. WCSPS -»-związki zawodowe (tabela). WCZESNOŚREDNIOWIECZNY OKRES, jeden z okresów dziejowych Wcistki wyróżnianych przez archeologię poi., na ziemiach poi. od VI do XIII w.; w okresie tym dochodzi do rozkwitu kultura ludów slow. wkraczających z początkiem w. o. w epokę feudalizmu, co wiąże się z powstaniem slow. państw klasowych wczesnofeud., m. in. państwa polskiego. WCZEŚNIAK, dziecko nie donoszone, urodzone między 28 i 39 tygodniem ciąży, z objawami niedojrzałości (waga poniżej 2500 g, długość ciała poniżej 45—47 cm, skóra jaskrawoczerwona); wymaga specjalnej opieki. WCzK, CzK, Wsierossijskaja Czrezwyczajnaja Komissija, Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucją, sabotażem i spekulacją, utworzona w grudniu 1917 pod kierownictwem F. Dzierżyńskiego; 1922 przekształcona w Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU). WDA -»-Czarna Woda. WDZIERKA, sposób wybierania węgla w pułapie chodnika w grubym pokładzie na całą wysokość przyWDZYDZE, jez. na Pojez. Kaszubskim; 1422 ha, fłęb. do 55 m, dł. do 8 km, wys. 133 m n. p. m., dorze rozwinięta linia brzegowa; przepływa rz. Wda; jez. W. połączone z in. jeziorami stanowi szlak turystyki wodnej. WEBB (“ebj: 1) Sidnet (1859—1947), ang. ekonomista i działacz socjalist., jeden z założycieli Towarzystwa Fabian; The History of Trade-Unionism; 2) Beatrice (1858—1943), żona i współpracowniczka poprzedniego. , WEBER: 1) Karl Maria (1786—1826), kompozytor niem. wczesnego romantyzmu, twórca niem. opery romant. o elementach fantastyczności i baśniowości wyrażonych odpowiednimi środkami muz. (Wolny strzelec, Oberon); nadto utwory symf., fortep., tańce; 2) Wilhelm (1804—91), fizyk niem.; prace z akustyki i elektromagnetyzmu, wraz z K. F. Gaussem opracował układ jednostek elektr. i magnetycznych. WEBER (Wb), jednostka strumienia indukcji magnetycznej w układzie MKSA — strumień indukcji, który przy sprowadzaniu go w sposób równomierny do zera w 1 sek wytwarza w obejmującym go pojedynczym obwodzie siłę elektromotoryczną 1 wolta; 1 Wb = 108 maksweli (Mx). WE BE RA-FE CH NE RA PRAWO, przyrost podniety zdolny wywołać jeszcze dostrzegalny przyrost wrażenia jest proporcjonalny do już'działającej podniety. Prawo to sformułował E. H. Weber, a Fechner ujął je w logarytmiczny wzór matematyczny. WEBERN Anton (1883—1945), kompozytor austr.; stosując dodekafonię i ścisłe sposoby konstrukcji muz. osiągnął nowe jakości wyrazowe; uważany za jednego z twórców najnowszych prądów w muzyce. WECKA APARAT, specjalny kocioł, w którym się gotuje w słojach hermetycznie zamkniętych wszelkie potrawy, jak konfitury, jarzyny, mięsa itp., przeznaczone do długiego przechowania; nazwa od wynalazcy. WEDDOWIE, najstarsza autochtoniczna ludność Cejlonu o jednej z najprymitywniejszych kultur świata; mimo zetknięcia się z wyższą kopieniaczą kulturą  1037 WEKSEL Syngalezów zachowali swój myśliwsko-zbieraczy tryb tach 1898—1930 wydzierżawione W. Brytanii (baza życia; mówią jęz. Syngalezów, którzy obecnie stano- mor.). wią gł. ludność Cejlonu. WEILA CHOROBA, choroba zakaźna przenoszona WEDEKIND Frank (1884—1918), niem. pisarz i ak- przez szczury, wywołana przez leptospirozy; objawy: tor; prekursor ekspresjonizmu; dramaty (.Przebudzenie wysoka gorączka, żółtaczka, powiększenie wątroby wiosny. Duch ziemi, Puszka Pandory), w których, czę- i śledziony. sto w groteskowej formie, demaskuje zakłamanie mo- WEIMAR, m. w NRD (okręg Erfurt); 67 000 mieszk. ralne w sprawach seksualnych. (1955); liczne zabytki architekt.; XVIII—XIX w. ośroWEDELLA MORZE, najbardziej pd. część Oc. At- dek życia kult. Niemiec; wyższa szkoła muz., akad. lantyckiego, na wsch. od Ziemi Grahama, stanowiąca arch.; muzea Goethego, Schillera; w okolicy dawny zat. na wybrzeżu Antarktydy; głęb. 2—5 tys. m; po- hitler. obóz koncentracyjny Buchenwald. kryta krą i pływającymi górami lodowymi. WEINERT: 1) Aleksander (1809—79), poi. histoWEDGWOOD fuędżuud] Josiah (1730—95), ceramik ryk; Starożytności Warszawy (6 tomów); Zabytki dawana., założyciel fabryki wyrobów kamionkowych „Et- nych urządzeń sądowych m. Warszawy; 2) Erich ruria“; wprowadził delikatne kamionki kolorowe, bar- (1890—1953), pisarz niem.; komunista, uczestnik walk wionę w masie, gł. jasnożółtą, matowoczamą i blę- wyzwoleńczych w Hiszpanii; wiersze polit., wspomkitną; wyrabiano z nich naczynia ozdabiane białymi nienia woj., przekłady liryki rosyjskiej, figurami plastycznymi. WEINTRAUB: 1) Wiktor (ur. 1908), poL^ historyk rodzaj ten uprawiany w Holandii w XVil, przezywał siuuia u poezji ivufu<uiuv»siicgu, rauunyiu, okres rozkwitu w XVIII w. w Wenecji (Canale, Bel- wieża i Mickiewicza; w jez. ang. The Poetry of Adam lotto, Guardi), rozpowszechnił się w całej Europie Mickiewicz (Poezja A. Mickiewicza); 2) Jerzy Kamil (1916—43), poeta poi.; zbiory: Próba powrotu, Wroi czas, Wiersze wybrane; tłumacz poezji niemiecw XIX w. WEDY, starożytne księgi święte Indusów: Rigwe- Ri c da — księga wierszy, Samaweda — księga melodii, klej. , , Jadżurweda — księga formuł ofiarnych, Atharwawe- WEISKOPF Franz Carl (1900 55), postępowy pida — księga zaklęć; spisane w dialekcie wedyjskim, sarz niem.; powieści Zmierzch nad Dunajem, Lissy, starszym niż sanskryt klasyczny. zbiór anegdot Nędza i wielkość naszych dni, historia WEEKEND [ang., ui:kend], koniec tygodnia, cały nie??- . dzień lub popołudnie sobotnie i niedziela, poświęcone WEISMANN August (1834—1914), biolog niem., odpoczynkowi, szczególnie na wycieczce za miastem, twórca szkoły neodarwinizmu i teorii plazmy zaródWEERTH Georg (1822—56), pierwszy poeta prole- kowej; występował przetariatu niem.; przyjaciel Marksa i Engelsa; współred. ciwko lamarkistows i ’’NOWcLG/»n^„^Skiei“; WierSZC polit-Satyry mteT by“cf rako czy^nika ewo't>on Schnapphanski). WEGA,* Vega, a Lyrae — gwiazda zerowej wiel- ltieji; weisiman¡kiekości w gwiazdozbiorze Liry. w WEGENER: 1) Paul (1874—1948), niem. aktor teatr. ^ ślJodkowejUdfoplazi film.; od 1905 związany z zespołem M Remhmdta; zwi¿anej z dziedziczznany w rolach: Otello, Ryszard III, postaci Strind- V’. ¿d somatoDlazmv berga; szeroki rozgłos przyniósł mu film Student z Pra- ą’komórek ciadla nie ni, potem Król gór (także reżyseria), Tkacze, August Jomórek ciała, ^nie Mocny, Wielki mandaryn; od 1945 aktywny członek . ^ . nilnwvrh. Kulturbund zur demokratischen Emeuerung Deutsch- , . t t ndpm-ał duża l»ndSi 8) Alfbed_ (1880 1930), g.ofizyk me.eo.olog jotrawami roślinnymi i naoiaiowymi yz wyiącze- już dziś nie do przyjęcia niem mięsa); odżywiający się jak wyżej — jarosz (we- WEISS Woiciech (1875getarianin). WEGETATYWNY ROZRÓD -»rozmnażanie. WEGETATYWNY UKŁAD NERWOWY -»nerwowy układ. WEHRGELD, w państwie Franków i u innych WEISS Wojciech (1875— 1950), malarz krak.; portrety, akty kobiece, zy rodzaj., martwa natura; Po 	
 Ä. Weismann ortret rodziców, Manifest. WEISSHORN, szczyt w Alpach Penińskich, na wczesnośredniow. ludów germ. -»główszczyzna; kara pograniczu Szwajcarii i Włoch, wys. 4512 m; trzeci pieniężna za zabójstwo, płacona krewnym zabitego. co do wysokości w Alpach; liczne lodowce. WEHRMACHT, nazwa niem. sił zbrojnych wpro- WEITLING Wilhelm (1808—71), niem. działacz rowadzona przez Hitlera od 1935, po jednostronnym zer- botn., komunista utopijny, pod wpływem Fouriera; waniu klauzul traktatu wersalskiego. Zob. też Reicbs- należał do Zw. Sprawiedliwych; w latach czterdzieswehr. tych XIX w. współpracował z Marksem i Engelsem; WEIDENREICH Franz (1873—1948), anatom i an- po rewolucji 1848—49 emigrował do USA i odsunął tropolog niem.; pracował w Niemczech, Chinach, USA; się od ruchu robotniczego. badania nad sinantropusem i historią plemion ludz- WEIZMANN Chaim (1874—1952), chemik, polityk kich. żyd., długoletni prezydent Świat. Organizacji SyjonisWEIERSTRASS Karl (1815—97), matematyk niem.; tycznej, od 1948 prezydent Izraela, prace z teorii funkcji analitycznych oraz rachunku WEIZSACKER Carl Friedrich (ur. 1912), fizyk niem.; wariacyjnego; jeden z twór ców nowoczesnych, ścisłych metod matematyki. WEIGEL: 1) Kasper (1880—1941), geodeta poi., autor Rachunku wyrównawczego, Geodezji; 2) Helene (ur. 1900), aktorka niem., żona i współpracowniczka B. Brechta; 1933 emigrowała z Niemiec, po II wojnie świat, prowadzi teatr Berliner Ensemble (Mutter Courage B. Brechta, Matka Brechta wg Gorkiego). WEIGL Rudolf (1883— 1957), wybitny poi. biolog, parazytolog, zoolog, prof. Uniw. Lw. i Jag.; świat, sławy badacz zarazka duru wysypkowego (plamistego), twórca szczepionki przeciwdurowej. H. Weigel prace z zakresu fizyki atomowej i jądrowej. WEJGELIA, krzewhszka, Weigela hybrida — ozdobny krzew z rodziny przewiertniowatych; pochodzi z Azji Pn.-Wsch. (Chiny); piękne dzwonkowate kwiaty; sadzony w parkach. WEJHEROWO, m. pow., woj. gd., na Pobrzeżu Bałtyckim, nad Cedronem; 20 200 mieszk. (1956); przemysł miner., drzewny i spoż.; barok, kościół z 1649, zabytkowa kaplica Kalwarii Wejherowskiej. 12 III 1945 ciężkie walki z hitlerowcami I Brygady Pancernej im. Obrońców Westerplatte. WEJMUTKA, Pinus strobus, drzewo z rodziny sosnowatych, do 40 m wys.; Ameryka Pn.; piramidalna korona, cienkie igły (po 5 na pędach skróconych) i długie szyszki; u nas sadzona w parkach i' lasach. WEKSEL [niem.], prawdopodobnie znany już w starożytności, ale pierwsze pewne wiadomości mamy o stosowaniu w. w Genui ok. 1150; dokument kredytowy, bezwarunkowe, pisemne, sporządzone na specjalnym blankiecie zobowiązanie do zapłaty określonej osobie lub okazicielowi pewnej sumy pieniężnej w oznaczonym terminie przez osoby podpisane; w. zaoclek obiegu i środek płatniczy; w., na którym oznaczone jest WEIHAI, m. we wsch. Chinach (prow. Szantung); stępuje pieniądz jako środek obiegu ¡‘środek płatniczy 000 mieszk. (1952); duży przemysł lekki; w la- w. domicylowany,  WEKSLER 1038 miejsce płatności; w. grzecznościowy, wystawiony bez otrzymywania w zamian jakichkolwiek korzyści, tylko w celu wyświadczenia grzeczności osobie trzeciej; w. handlowy, wystawiony przy sprzedaży towaru na kredyt. WEKSLER Władimir I. (ur. 1907), fizyk radź., autor metod eksperymentalnych stosowanych w badaniach nad promieniami Roentgena, jądrem atomowym i promieniami kosmicznymi, autor licznych prac g z teorii akceleratorów (cyklotronów), synchrotronów, fazotronów i mikrotronów). WEKTOR [łac.], wielkość, którą można charakteryzować przez podanie liczby i zwrotu, np. prędkość, przyśpieszenie, siła, natężenie prądu (AB, a); każdy w. może być przed- A stawiony jako odcinek ze zwrotem zaznaczo- Weknym zwykle strzałką; w. elektryczny -»-po- tory le (elektryczne). WELAWA (Znamieńsk), m. przy ujściu Łyny do Pregoly, dziś. obw. Kaliningr. RFSRR; traktat zawarty 1657 między elektorem brandenburskim a Rzplitą, pozbawiający Polskę zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi. WELEBIT, pasmo górskie w pn.-zach. Jugosławii, opadające stromo ku Adriatykowi; dl. 120 km, wys. do 1758 m (Vaganski Vrh); zjawiska krasowe; część wsch. lesista. WELES, Weles — mit. słów. bóg ziemi, świata zmarłych (nawi) i ich dusz, zw. welami; bóg przysięgi; mylnie uważany za bóstwo dobytku (bydła). WEL1CI [łac. velites], w staroż. armii rzym. lekkozbrojna piechota rekrutująca się z uboższych warstw wolnych obywateli. WELIN [fr.J, papier welinowy — b. cienki, gładki papier wysokiej jakości. WELINGTONIA, długowieczne, olbrzymie (do 120 m wys.) drzewo iglaste; występuje w górach Sierra-Nevada (Kalifornia); w. jest jednym w gatunków WELLINGTON [«ęlyńtan] Arthur Wellesley książę (1769—1852), general i konserwatywny polityk ang.; od 1808 dowódca wojsk ang. w Hiszpanii i Portugalii i zwycięzca walczących tam wojsk fr.; 1815 wraz z Bliicherem pokonał armię Napoleona I pod Waterloo; 1828—46 z przerwami premier i członek różnych gabinetów; zw. żelaznym księciem. WELLINGTON ton], stoi. i port Nowej landii na Wyspie Północnej; 140 000 mieszk. (1955); uniwersytet; przemysł: spoż., stoczn., metal.; eksport; masło, sery, mięso, wełna. WELLS [aelz] Herbert George (1866—1946), ang. pisarz i socjolog; powieści pólnaukowe, utopijne, realistyczne, będące niekiedy zamaskowanymi traktatami polit.-spol.; Wehikuł czasu, Kipps, Tono-Bungay, Wofna światów, dzieło hist.-socjol. Historia świata. WELLS [uełz], m. w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia); 5800 mieszk. (1951); wielka katedra z XII w., ruiny budowli średniow., zachowane rzeźby średnio' ^WELODROM [lac.-gr.], boisko sport, o kształcie owalnym, podłożu betonowym, z pochyłymi wirażami do zawodów rowerowych (torowych) i motocyklowych. WELONY -»-złote rybki. WELONSKI Pius (1849—1931), rzeźbiarz i malarz; stacje Męki Pańskiej wokół klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, Gladiator, biusty portretowe. WELUR [lac.], zamsz, dywetyna — tkanina z przędzy bawełnianej, zgrzebnej, uzyskująca przez drapanie i strzyżenie właściwości aksamitu. WELWET [ang.], lśniąca tkanina bawełniana, podobna do —aksamitu. WELWICZJA, Tumboa, Welwitschia mirabilis — Welwiczja: A — młoda roślina z klasy gniotowców; kwitnąca roślina, B — pustynny pas nadbrzeżny [nęlyńjj ZeA. W. Wellington starsza roślina {>d.-zach. Afryki; stożkowaty, niski pień, na szczycie ejkowato wklęsły, z brzegu pnia wyrastają 2 skórzaste wstęgowate liście do 3 m dl., o nieograniczonym wzroście; kwiaty drobne, rozdzielnopłciowe, zebrano w szyszki tworzące wiechę: w. żyje do 100 lat. WEŁNA, pr. dopływ Warty, dl. 110 km, dorzecze 2659 kmż, wypływa z Jez. Wierzbiczańskiego na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, uchodzi pod Obornikami; przepływa przez wiele jezior. Wełna* Ważniejsi producenci (w tys. ton) Kraje przeciętne roczne 1954 1934—38 1948—52 Australia 452 515 584 Nowa Zelandia 136 179 206 Argentyna 163 186 165 USA 213 128 139 Związek Pd. Afryki 114 103 130 Urugwaj 51 79 91 W. Brytania 50 41 49 Hiszpania 27 42 43 Turcja 24 33 36 Chińska Rep. Ludowa 50 35 35 Polska b 4,4« 3,ld 8,9 * Wełna nie prana, zawierająca 30—65°/o zanieczyszczeń. b Dane szacunkowe. e 1938. d 1949. WEŁNA: 1) sierść owiec, wielbłądów, niektórych gatunków kóz i królików przerabiana na przędzę oraz ciepłe i trwale tkaniny; w. czesankowa —kamgarn; w. zgrzebna, przędza wełn. składająca się z włókien wzajemnie splątanych; stosowana na tkaniny grubowłókniste, np. pewne rodzaje sukna, materiały na okrycia zimowe itp.; 2) w. drzewna, Wolina — wiórki drzewne o grubości poniżej 1 mm, szer. kilku mm i dl. ok. 50 cm; używane jako materiał do opakowań lub do wyrobu cementowo-wiórowych płyt budowlanych. WEŁNIANKA, Eriophorum, błotna bylina z rodziny turzycowatych; okwiat przekształca się w puch i owocostan tworzy kulkę białego puchu; występuje w darniach na torfowiskach niskich. WEŁTAWA (Vltava), gł. rz. Czech, 1. dopływ Łaby; dl. 446 km; źródła na pn. stokach Szumawy; powstaje z połączenia Ciepłej i Zimnej Wełtawy; żeglowna 84 km; nad W. leży stoi. Czechosłowacji, Praga. WEMBLEY [uęmbly], m. w W. Brytanii na pn.-zach. od Londynu; 131 400 mieszk. (1951); wielki stadion sport., studia filmowe. WENDA Tadeusz (1863—1948), inżynier; techn. projektant portu w Gdyni i kierownik jego budowy do 1937. WENDEL, miejscowość w Szwecji k. Uppsali, znana z badań archeologicznych. WENDISCH Krystian Fryderyk (?—1830), fabrykant łódzki przybyły z Saksonii; 1825 założył pierwszą w Łodzi przędzalnię bawełny. WENECJA (Venezia): 1) region w pn.-wsch. Włoszech, obejmujący wsch. część Niz. Padańskiej i wł. Alpy Wsch.; od 1947 dzieli się na 3 dzielnice: Wenecję Euganejską, Friuli — Wenecję Julijską oraz Trydent i Górną Adygę; 2) m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganeiska), położone na wyspie w lagunie weneckiej oddzielonej mierzeją (lido) od Adriatyku; 327 700 mieszk. (1954); w mieście 160 kanałów (Canale Grande, gl. arteria komunik. W., i in.) oraz 400 mostów (m. in. Ponte di Rialto i Most Westchnień); komunikacja miejska: wyłącznie łodzie (gondole) i motorówki; liczne pałace i kościoły rom., got., renesans., zwłaszcza w okolicy placu Sw. Marka (bazylika Sw. Marka, Pałac Dożów, Campanile) i nad Canale Grande; akademia sztuk pięknycn, konserwatorium, obserwatorium astr., muzea i galerie sztuki; rzemiosło i przemysł artyst. (wyroby szklane, złote, srebrne i skórz.); przemysł: chem., metal., maszyn., rafinerie ropy naft. (-»-Klestre); ważny port handl. Włoch (-—Marghera); międzynar. ośrodek turyst., festiwale filmowe. — Zał. ok. 452, w okresie upadku cesarstwa zach. rzym. W. z przyległym obszarem uznała zwierzchnictwo Bizancjum, ale już w VI w. zyskała faktyczną, a w końcu X w. formalną niezależność państw., pod władzą dożów (od 697); w XU i XIII w. ukształtował się ustrój republiki arystokratycznej; od  1039 XI w. obok Genui jeden z gł. ośrodków handlu ze Wschodem; szczyt potęgi w czasie 4 krucjaty; rosnące nabytki teryt. w Istrii, Dalmacji, na Peloponezie, Kreta, Cypr; od poł. XV w. mimo poszerzenia posiadłości na terenie Lombardii — stopniowy upadek znaczenia w związku z utratą nabytków gr. na rzecz Turcji, odkryciem Ameryki i nowych dróg mor.; okupacja republiki weneckiej przez Francuzów 1797; pod władzą Austrii 1797—1805; w składzie napoleońskiego Królestwa Wł. 1805—14; pod władzą Austrii 1815—66; rewolucja przeciw Austrii i wskrzeszenie republiki 1846—49; wcielona do zjednoczonych Włoch po wojnie austr.-wł. 1866. Tabl. 42. WENECJA EUGANEJSKA (Venezia Euganea, Veneto), dzielnica w pn. Włoszech; 18 376 km*, 3 911000 mieszk. (1951); obejmuje wsch. część Niz. Padańskiej nad Zat. Wenecką i pd. zbocza Alp Weneckich; rzeki: Adyga, Piawa, Tagliamento; na wybrzeżu mor. laguny; okręg roln.-przemysł.; pszenica, winorośl; między Adygą i Padem złoża gazu ziemnego; gł. m.: Wenecja, Padwa, Werona, Vincenza, Treviso. WENECJA JULIJSKA —Friuli — Wenecja Julijska. WENEDOWIE, nazwa pn. i zach. Słowian używana przez Greków i Rzymian w pocz. n. e.; współtwórcy kultury wenedzkiej, która obejmowała prawie całe terytorium Polski i trwała od III w. p. n. e. do V w. n. e.; powszechne wytapianie żelaza z rud, znane brąz i srebro, bursztyn, szkło, koło garncarskie. WENEPUNKCJA [łac.j, nakłucie żyły; —upust krwi. Zob. też wenesekcja. WE NER (Vanern), jez. w Szwecji, największe na Płw. Skandynawskim; 5568 km* (w tym wyspy 240 km*), głęb. do 98 m; odpływ rzeką Gota do Kattegatu; połączone kanałem z jez. Wetter i M. Bałtyckim. WE NERO FOBIA —fobia. WENESEKCJA [łac.j, nacięcie, otwarcie żyły (najczęściej w zgięciu łokciowym) w celu wykonania upustu krwi lub wprowadzenia płynnych leków. Zob. też wenepunkcja. WENERYCZNY WRZÓD -szankier (miękki). WENEZUELA, rep. federalna w Am. Pd., nad M. Karaibskim; 912 050 km2, 5 900 000 mieszk. (1955), przeważnie Metysi, Mulaci, Murzyni, Kreole, Indianie; jęz. hiszp.; stoi. Caracas (z portem La Guaira). Warunki naturalne: na pn. Andy (Cordillera de Mérida, ponad 5000 m, przechodząca ku wsch. w przybrzeżne Góry Karaibskie) i zabagniona nizina wokół zat. i laguny Maracaibo; ku pd., między Andami a rz. Orinoko rozległa nizina z deltą tej rzeki; na pd. i pd.-wsch. Wyż. Gujańska. Klimat gorący, zwrotnik.; na nizinach przybrzeżnych i pn. zboczach Andów wilgotny (puszcza zwrotnik.), na równinie Orinoko (Llanos de O.) suchy (przeważnie sawanna), w Gujanie Wenezuelskiej wilgotny (puszcza zwrotnik.). Gospodarka: W. gł. producent świat, ropy naft. (kapitały USA i ang.), ponad 100 min t w 1954 (95*/o wartości eksportu); złoża nad laguną Maracaibo i na pn. od delty Orinoko; w Gujanie Wenez. wielkie zasoby rud żel., manganu, boksytu; uprawa zbóż, ziemniaków, kawy, kakao; na Llanos hodowla bydła; przemysł słabo rozwinięty, gł. spoż.; gł. m.: Caracas, Valencia, Mórida, port Maracaibo; ropa naft. eksportowana do rafinerii na hol. wyspach Curaçao i Bonaire. Ustrój. Republika związkowa; konstytucja z 1947 (ze zmianami z 1953); dwuizbowy parlament federalny (senat i izba deputowanych); władzę wykonawczą sprawuje prezydent wybierany na 5 lat; każdy z 20 stanów ma zgromadzenie ustawodawcze i gubernatora. Historia. Odkryta 1498 przez Kolumba, W. stanowiła posiadłość hiszp. do 1811; wyzwolona przez gen. S. Bolivara wchodziła przejściowo w skład Wielkiej Kolumbii, 1819—30; od 1830 niepodległa republika, przekształcona 1864 w państwo federacyjne; 1945 wypowiedziała wojnę Japonii i Niemcom; 1952 pod wpływem USA zerwała stosunki ze Zw. Radzieckim. WENTYL [łac.j: 1) piston [fr.j — muz. w. stosowane są w organach jako urządzenie otwierające dopływ powietrza do piszczałek oraz w instrumentach dętych blaszanych (od ok. 1830), w których ich naciśnięcie powoduje włączenie dodatkowych części rury i zmianę stroju — w celu wydobycia innych dźwięków; zob. też krąglik; 2) techn. niewłaściwa nazwa —zaworu. WENTYLACJA [łac.j, wymiana powietrza w budynkach, kopalniach, wagonach itp. przez usuwanie powietrza zużytego i wprowadzanie powietrza świeżego; w. naturalna (grawitacyjna) polega na samoczynnym dopływie powietrza przez otwory w ścianach; w. sztuczna polega na wymianie powietrza Wenus WERNIC za pomocą wentylatorów, deflektorów itp.; powietrze doprowadzane może być ogrzewane i nawilżane. WENTYLATOR [łac.j, dmuchawa w postaci wielołopatkowego śmigła, którego wirowanie wytwarza ciąg np. powietrzny; stosowany do chłodzenia, przedmuchiwania itp. WENUS: 1) mit. rzym. pierwotnie bogini ogrodów, utożsamiona później z gr. Afrodytą; Wenus z Milo, słynny marmurowy posąg Afrodyty, dzieło nieznanego rzeźbiarza gr. z końca II w. p. n. e., znalezione w XIX w. na wyspie Melos; obecnie w paryskim Luwrze; tabl. 41; 2) astr. druga z kolei planeta —słonecznego układu, o gęstej atmosferze (gł. z CO2) i temperaturze powierzchni ok. 100°. WENUS PALEOLITYCZNA, figurki, rzeźby postaci kobiecych z zaznaczonymi znamionami pici i otyłością lędźwi; występują w okresie oryniackim (paleolit). WERAMON, połączenie drobinowe piramidonu z weronalem; środek przeciwbólowy i uspokajający. WERATRYNA, mieszanina alkaloidów otrzymywana z nasion kichawca; biały, lekki proszek o gorzkim smaku; powoduje znieczulenie języka, silnie pobudza do kichania; używany jako środek przeciwpasożytniczy, przede wszystkim przeciw wszom na głowie; ostatnio stosowany przy nadciśnieniu. WERBEL —bęben (mały). WERBENA, Verbena, rodzaj roślin z rodziny werbenowatych; Ameryka Pd.; zioła lub byliny o bladoliliowych grzbiecistych kwiatach, zebranych w kłosy; u nas dziko 1 gat. jako chwast, poza tym hodowana w ogródkach. WERBUNEK [niem.j, zaciąg ochotników do służby wojsk.; sposób uzupełniania wojska typowy w XVI— XVIII w. przed wprowadzeniem powszechnego obowiązku służby wojskowej. WERCYNGETÓRYKS, Vercingétorix, wódz Gallów w powstaniu przeciwko armii rzym. Juliusza Cezara 52 p. n. e. WERDAU, m. przemysł, w NRD (okręg Karl-Marx-Stadt); 25 400 mieszk. (1955); przemysł samochód. (IFA), wagonowy. WERDIURA [fr.j, dekoracyjna tkanina (arras, gobelin) o tematyce pejzażowej z przewagą koloru zielonego. WERESZCZAGIN Wasilij W. (1824—1904), malarz ros., batalista; Apoteoza wojny. WERESZCZYŃSKI Józef (? — ok. 1598), biskup kijowski, autor pism rei., moraliz., polit.; jego utwory: Gościniec pewny i Wizerunek są plagiatami z Reja. WERFEL Franz (1890— 1945), ekspresjonist. pisarz austr. ; wiersze Przyjaciel świata, dramaty: Rodzeństwo z Neapolu, Juarez i Maksymilian, Jacobowsky i pułkownik; powieści: Verdi, Barbara, Pieśń o Bernadecie. WERGILIUSZ, Publius Vergilius Maro (70—19 p. n. e.), najwybitniejszy epik rzym. i najbardziej reprezentatywny poeta czasów Augusta; Bukoliki, wzorowane na sielankach Teokryta, Georgiki, poemat dydakt. o rolnictwie, Eneida, epopeja nar. Rzymian, pozostająca pod wpływem Homera. WERMIŃSKA Wanda (ur. 1900), śpiewaczka oper., sopran. WERMISZEL [wł.], makaron w kształcie nitek. WERMUT [niem.], wino z winogron zaprawiane wyciągiem z ziół aromatycznych. WERNER: 1) Abraham Gottlob (1750—1817), geolog niem., prof. Akademii Górniczej we Freibergu (Saksonia); uważany za twórcę geologii; neptunista (—neptunizm) ; 2) Alfred (1866—1919), chemik szwajc., długoletni prof. w Zurychu, twórca pierwszej racjonalnej teorii połączeń kompleksowych. Nagroda Nobla 1913. WERNIC Henryk (1829—1905), pedagog; początkowo pod wpływem filozofii —Trentowskiego, następnie pozytywizmu; liczne prace z zakresu pedagogiki. Wergiliusz  WERNIKS WERNIKS [fr.l, przezroczysta substancja żywiczna, stosowana w malarstwie dla zabezpieczenia obrazów olejnych i temperowych przed wpływami atmosferycznymi i dla nadania barwom głębi; w grafice, w technikach posługujących się trawieniem służy do pokrywania płyt metal, dla zabezpieczenia niektórych partii od działania kwasu. Zob. też akwaforta, akwatinta. WERNISAŻ [fr.]: 1) pierwotnie we Francji dzień poprzedzający otwarcie wystawy mai., w którym artyści werniksowali obrazy; 2) obecnie dzień poprzedzający oficjalne otwarcie wystawy, przeznaczony na konferencje pras. oraz zwiedzanie przez krytyków, specjalistów i zaproszonych gości. WERNYHORA, legend. Kozak zaporoski z XVIII w. ; głosił przepowiednie polit, o losach Polski; postać z obrazu Matejki i Wesela 'Wyspiańskiego. WERONA (Verona), m. w pn. Włoszech (Wenecja Euganejska); 187 000 mieszk. (1954); zabytki rzym., średniow., renesans.; przemysł: chem., włókien., spoż; ośrodek handl. ; ważny węzeł komunik. — 89 p. n. e. zał. jako kolonia rzym.; w V w. rezydencja króla Ostrogotów Teodoryka, 1260—1387 rodu della Scala, później Viscontich; od 1387 zależna od Mediolanu, od 1404 od Wenecji; 1797 republika niezależna, tegoż roku włączona do Austrii, 1866 do Włoch; 1822 kongres państw Sw. Przymierza w sprawie powstania w Hiszpanii; decyzja zbrojnej interwencji Francji. WERONAL, związek org.; biała, gorzkawa substancja krystal.; środek uspokajający i nasenny. WEROWSKI Ignacy (1783—1841), aktor, pierwszy amant bohaterski w klas. i romant. repertuarze. WERRIA (maced. Ber), m. w pn. Grecji (Macedonia); 21800 mieszk. (1951); ośrodek przemysłu włókien.; handel pszenicą, warzywami. WERSAL (Versailles), m. koło Paryża; 84400 mieszk. (1954); ośrodek adm.; centrum szkolenia wojsk.; pałac z XVII—XVIII w. zbudowany za Ludwika XIV przez L. Le Vau, J. H. Mansarta i A. I. Gabriela, z parkiem dzieła A. Le Nôtre’a; siedziba królów Francji 1672— 1789; obecnie miejsce obrad Zgromadzenia Narodowego przy wyborze prezydenta rep. — 1783 pokój wersalski zakończył wojnę między Anglią i Stanami Zjednoczonymi uznaniem ich niepodległości; 1789 otwarcie ■w Wersalu Stanów Generalnych zapoczątkowało wielką rewolucję fr.; 1871 w czasie wojny fr.-prus. obwołanie króla prus., Wilhelma I., cesarzem niem.; 3 VI 1918 wersalska uchwala rządów Francji, W. Brytanii i Włoch stwierdzającą, że jednym z warunków pokoju jest utworzenie Polski niepodległej, zjednoczonej i z wolnym dostępem do morza. WERSALIKI [lac.], druk. czcionki dużych liter alfabetu. Zob. też kapitaliki. WERSALSKI TRAKTAT, 28 VI 1919 traktat pokojowy między 27 państwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi (m. in. Polską) a Niemcami, kończący I wojnę świat.; uznano Niemcy za winne wywołania wojny i nałożono na nie warunki: odstąpienia terenów zamieszkałych przez inne narodowości oraz wszystkich kolonii, wypłata odszkodowań woj. (-«-reparacje), okupacja na 15 lat Nadrenii przez aliantów, •ograniczenie liczebności niem. sil zbrojnych, demilitaryzacja stref granicznych; Polsce w. t. przyznał Wielkopolską i Pomorze, na Górnym Śląsku i Mazurach zarządził plebiscyt, ustanowił Wolne Miasto Gdańsk; część istotną w. t. stanowił statut Ligi Narodów: USA nie ratyfikowały traktatu. WERSET [lac.], fragment tekstu w księgach św., przede wszystkim w Piśmie iw., stanowiący całość myślową; najczęściej numerowany i niezmienny. WERSJA (lac.): 1) tłumaczenie, przekład; 2) wieść, pogłoska, odmienne przedstawienie tego samego zdarzenia. WERSOR, wektor o długości równej 1. WERSYFIKACJA [lac.], • całokształt zasad budowy wiersza; nauka o formach 'Vie\VERTEKS [lac.], wyróżniony kierunek chaotycznych ruchów gwiazd, linia największej wzajemnej ruchliwości gwiazd; w -«-Galaktyce w. skierowany jest w każdym miejscu ku jej środkowi. WERTENSTEIN Ludwik (1887—1945), fizyk, uczeń -j współpracownik M. Curie- L. Wertenstein 1040 -Skłodowskiej i E. Rutherforda; kierownik Pracowni Radiologicznej Tow. Nauk. Warsz., autor wielu cennych prac z promieniotwórczości. WERTHEIMER Max (1880—1943), psycholog niem. ur. w Pradze; współtwórca, wraz z K. Koffką, psychologii postaci. WERTHER, bohater powieści romant. Goethego Cierpienia młodego Werthera (1774), która wywarła wielki wpływ na umyslowość i psychikę współczesnych, widoczny również w lit. polskiej. WERTYKAŁ [lac.], pionowe koło wielkie na sferze niebieskiej. WERYFIKACJA [łac.l, sprawdzenie, poświadczenie prawdziwości ; weryfikować, sprawdzać, potwierdzać prawdziwość. WERYHO Władysław (1867—1916), filozof, założyciel i pierwszy redaktor „Przeglądu Filozoficznego“. WERYZM [wl. verismo], kierunek sztuki wł. odpowiadający fr. naturalizmowi XIX w.; w plastyce dbałość o wierne naśladownictwo natury, o zewn. podobieństwo; protest przeciw tematyce oderwanej od życia; przedstawicielem i założycielem był F. Palizzi. -, WESOŁOWSKI Bronislaw, pseud. Smutny (1870— 1919), działacz poi. ruchu robotn., jeden z założycieli SDKPiL, uczestnik Rewolucji Październikowej; delegat misji radź. Czerwonego Krzyża w Polsce, zastrzelony przez poi. żandarmów. WESPAZJAN, Titus Flavius Vespasianus (9—79), cesarz rzym. od 69; uporządkował finanse państwa, udostępni! najwyższe urzędy arystokracji prowincji; wraz z synem Tytusem stłumił krwawo powstanie w Judei; rozpoczął budowę Koloseum. WESSEL Teodor (ok. 1730—75), podskarbi w. kor.; stronnik saski; uczestnik konfederacji barskiej. WESSEX [ang., uęsyks], tj. zach. Saksonia, jedno z siedmiu państw anglosas.; zał. 494 ; 828 zjednoczone z sąsiednimi królestwami jako zaczątek państwa ang. WESTA, mit. rzym. bogini ogniska domowego, odpowiadająca gr. Hestii; w Rzymie w świątyni W. przy Via Sacra znajdowało się ognisko państw, z wiecznie płonącym zniczem; uważano, że jego zagaśnięcie sprowadza nieszczęścia na kraj; nad zniczem czuwały nietykalne i otaczane szczególną czcią kapłanki — weWEST BROMWICH [“est bręmydż], m. w W. Brytanii (środk. Anglia) w zespole miejsk. Birmingham; 88 000 mieszk. (1951); kopalnie węgla, rud żelaza; przemysł elektrotechn., chem. . WEST END -«-Londyn. WESTERPLATTE, osada nad Zat. Gdańską, w okresie międzywoj. miejsce ładunkowe amunicji dla Polski na obszarze D. Wolnego Miasta Gdańska; od świtu 1 IX 1939 bombardowane z powietrza oraz ogniem niem. okrętu woj. „Schlezwig-Holstein“, bohatersko bronione do 7 września przez załogę pod dowództwem mjra Sucharskiego. WESTFALIA (Westfalen), dawna prowincja prus. (Niemcy); od 1946 pn. część kraju (jednostka adm.) Nadrenia Pn. — Westfalia; gł. m. Münster. — Od VIII w. zach. część księstwa saskiego; po upadku Henryka Lwa dostała się arcybiskupom Kolonii 1180— 1803; królestwo W. utworzone przez Napoleona I dla Hieronima Bonaparte 1807—13; od 1815 prowincja Prus; w XIX w. liczna imigracja poi. górników i robotników; westfalski pokój, zawarty 1648 przez cesarza niem. w Münster z Francją i w Osnabrück ze Szwecja zakończył wojnę 30-letnią; zapewnił luteranom i Kalwinom wolność wyznania, uznał całkowitą niezależność książąt niem. od cesarza, zatwierdził oderwanie się Szwajcarii i Niderlandów od cesarstwa, przyznał Francji Alzację oraz Metz i Verdun, a Szwecji część Pomorza z portami. WEST HAM [“ęsthąm], przemysł, przedmieście i port Londynu; 171000 mieszk. (1951); duże zakłady kol., doki. WEST HARTLEPOOL -►Hartlepool. WESTIBUL [lac.], przedsionek, reprezentacyjne pomieszczenie przywejściowe. WESTINGHOUSE [“ęstyńhaus] George (1846—1914), inżynier, wynalazca i przemysłowiec amer.; 1869 wynalazł hamulec kol. uruchamiany powietrzem sprężonym. WESTINGHOUSE ELECTRIC CORPORATION [“ęstyńhaus ylęktryk korparęjszan], koncern elektrotechn. St. Zj., drugi co do wielkości po General Motors, zał. 1886; ma liczne filie za granicą; uczestniczy w produkcji broni atomowej; kontrolowany przez grupę finansową Melona. WEST LOTHIAN [“est lęudjan] (Linlithgow), hrabstwo w W. Brytanii (pd. Szkocja); 311 km2, 88 600 mieszk. (1951); teren wyżynny; farmy mleczne; wydo Tablica 91 8 9 1 — Panorama Warszawy z 1656 r.. 2 — Krakowskie Przedmieście wg obrazu Canaletto. 3 — Pomnik ks. J. Poniatowskiego i Grób Nieznanego 2olnierza 1939 r., 4 — Stare Miasto w 1945 r., 5 — Plac Zamkowy l Krakowskie Przedmieście. 6 — Wiadukt i tunel na trasie W—Z. 7 — Rynek Starego Miasta. 8 — Barbakan, 9 — Pałac w Łazienkach. WARSZAWA I  Tablica 92 WARSZAWA II 8 9 10 l — Dom Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 2 — Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa. 3 — Pałac Kultury i Nauki. 4 — Ulica Nowy Świat. 5 — Ulica Świętokrzyska. 6 — Osiedle Mokotów. 7 — Fragment stalowni Huty Warszawa. 8 — Pomnik A. Mickiewicza. 9 — Pomnik F. Chopina. 10 — Warszawska Syrenka.  Ogniwo Westona: J, 5 — amalgamat kadmu, 2 — kryształy siarczanu kadmu, 3 — nasycony wodny roztwór siarczanu kadmu, 4 — pasta: siarczan rtęciowy, rtęć, nasycony roztwór siarczanu kadmu 1041 bycie węgla, rud żelaza, łupków bitumicznych; — gl. miasto Linlithgow, port Bo’ness. « WESTMINSTER -»Londyn. WESTMINSTERSKIE OPACTWO, klasztor benedyktynów z X w. w Londynie, przebudowany przez Edwarda Wyznawcę w XI w. i Henryka III w XIII w.; miejsce koronacji, groby królów i ludzi zasłużonych, grób Nieznanego Żołnierza; obecnie świątynia angliksiisks. WESTMINSTERSKI STATUT, 1931, układ W. Brytanii z -»dominiami, przyznający im równe prawa z metropolią, ustanawiający brytyjską Wspólnotę Narodów. WESTONA OGNIWO (normalne), -»ogniwo galwaniczne o sile elektromotorycznej prawie niezależnej od temperatury, służące jako wzorzec napięcia; w temperaturze 20° jego napięcie wynosi 1,01865 woltów. WESZ -»wszy. WETERAN [tac.] : 1) stary, wysłużony żołnierz o bogatym doświadczeniu woj., uczestnik wielu bitew i kampanii; 2) w Polsce międzywoj. uczestnicy powstań nar.; przyznano im pewne przywileje i emeryturę. WETERYNARIA [łac.], wiedza o zdrowym ustroju zwierzęcym, o zapobieganiu chorobom 1 leczeniu zwierząt oraz o środkach spoż. pochodzenia zwierzęcego. WETTER (Vattem), drugie co do wielkości jez. Szwecji, w jej pd. części; 1900 km*, dł. 132 km; odpływ do M. Bałtyckiego kanałem Gota; poprzez jez. Wener połączone z Kattegatem. WETTSTEIN Richard (1863—1931), austr. botanik; twórca naturalnego systemu roślin; autor podstawowego podręcznika systematyki roślin Handbuch der systematischen Botanik. WEWNĘTRZNE WYDZIELANIE -»gruczoły, hormony. WEYDEMEYER Joseph (1818—66), rewolucjonista niem.-amer.; przyjaciel Marksa i Engelsa, członek Zw. Komunistów, uczestnik rewolucji 1848; od 1851 na emigracji w Ameryce; zapoczątkował ruch marksistowski w USA; walczył w armii półn. w -»wojnie secesyjnej. WEYDEN Roger van der, właśc. Roger de la Pasture (ok. 1399—1464), malarz flam., przedstawiciel pd.walońskiego kierunku malarstwa staroniderl.; jego portrety i wizerunki Matki Boskiej stały się wzorem dla malarstwa pn. XV w.; Zdjęcie z krzyia, Ukrzyżowanie, Sąd Ostateczny, tryptyk Pokłon Trzech Króli. WEYGAND [wegâj Maxime (ur. 1867), generał fr., szef sztabu Focha w I wojnie świat., 1920—21 doradca wojsk, w Polsce, 1930—34 szef sztabu gen., 1940 po gen. Gamelin naczelny dowódca wojsk fr., 1940—41 gen. pełnomocnik rządu Vichy w Afryce Pn., 1942—45 internowany przez Niemców. WEYL Hermann (1885—1955), matematyk niem.; 1913 prof. Polit, w Zurychu (Szwajc.), 1930 prof. Uniw. w Getyndze, od 1933 prof. uniw. w Princeton (USA); podstawowe prace z zakresu teorii funkcji zmiennej zespolonej, teorii grup ciągłych i ich reprezentacji (z zastosowaniami do geometrii i fizyki, a zwłaszcza teorii względności). WEYSSENHOFF: 1) Józef (1773—1848), generał poi., uczestnik kampanii 1794, 1809 i 1812; dowódca dywizji ułanów Królestwa Pol., 1831 całej jazdy poi.; Pamiętniki; 2) Henryk (1859—1922), malarz poi.; obrazy rodzaj, i pejzaże; Dworek litewski; 3) Józef (1860— 1932), powieściopisarz poi.; apologeta ziemiaństwa, które jednak ukazuje krytycznie i z ironią; powieści odznaczają się znakomitymi opisami przyrody i głębokim umiłowaniem krajobrazu; Żywot i my iii Zygmunta Podfilipskiego, Sprawa Dołęgi, Soból i panna, nowele, szkice kryt.-literackie; 4) Jan (ur. 1889), fizyk, prof. Uniw. Jag., członek PAU; członek koresp. PAN; prace z mechaniki kwantowej i teorii względności. WEZERA, rz. w pn.-zach. Niemczech, powstaje z połączenia Fuldy 1 Werry, dł. wraz z Werrą 794 km; wpada lejkowatym ujściem do M. Północnego; żeglowna, połączona kanałami z Renem i Łabą, do Bremy dostępna dla statków morskich. WEZUWIUSZ, stale czynny wulkan na Płw. Apenińskim, nad M. Tyrreńskim, na pd.-wsch. od Neapolu, wys. do 1186 m; wybuch 79 r. zniszczył miasta: Herculaneum, Pompei i Stabiae. WĘGIEL KOPALNY WEZYKATORIA [łac.l, plaster leczniczy, sporzą-« dzony z kantarydyny, substancji drażniącej skórę. WEZYR [pers.], w krajach muzułm. minister, wielki wezyr — premier; także tytuł najwyższych dostojników państwowych. WĘCH, zmysł odczuwania zapachów, czucia chem., którego receptorami są komórki węchowe, położone w górnej części jamy nosowej, a pobudzane przez cząsteczki ciał lotnych wciągane do nosa z powietrzem. WĘDKA, przyrząd do połowu ryb, skladajacy się z wędziska (kij), żyłki inylonowej, jedwabnej, konopnej), kołowrotka, splawika, ciężarków i haczyka; typy i systemy w. są przystosowane do sposobów połowu i różnych gatunków ryb. WĘDKIEWICZ Stanisław (ur. 1888), filolog romanista, prof. uniw. Pozn., Jag. i Warsz.; członek PAU; red. poi. czasopism neofilol. (m. in. „Przegląd Współczesny“, „Arcnivum Neophilologicum“); Z motywów polskich w publicystyce jrancuskiej, Ze studiów nad porównawczą składnią języków romańskich. WĘDLINY, odpowiednio zakonserwowane (wędzone) wyręby rzeźnickie (szynka, baleron, boczek) lub przetwory (kiełbasy, serdelki). „WĘDROWIEC“, pismo geogr.-krajozn., Warszawa (1863—1906); 1844—87 w okresie red. A. Gruszeckiego poświęcone literaturze i sztuce; współpracownicy m. in. S. Witkiewicz, A. Sygietyński, A. Dygasiński. WĘDRÓWKA LUDÓW, przesunięcia demograficzne i polityczne w Europie IV i V w. wywołane kryzysem imperium rzymskiego i naciskiem ludów głównie germańskich. Wizygoci ze stepów nad M. Czarnym wtargnęli przez Bałkan na zachód, 410 zdobyli Rzym, 419 osiedlili się w Akwitanii, w poł. V w. opanowali pn. i wsch. Hiszpanię, wyparci stąd przez nich Wandalowie i Alemanowie utworzyli państwo w pn. Afryce, 455 napadli i złupili Rzym; w poł. V w. mongolscy Hunowie pod wodzą Attyli przez Panonię wdarli się na zachód i odparci w Galii, najeżdżali Italię (452); następnie germ. Ostrogoci opanowali Italię i utworzyli tam państwo (493—555); z Niemiec i Skandynawii wtargnęli Longobardowie (568) i opanowali na 2 stulecia pn. i środk. Italie; w poł. V w. dokonali najazdu na Brytanię Anglowie, Saksonowie i lutowie; Galia została stopniowo opanowana przez Franków (od IV w.) i zjednoczona pod władzą Chlodwiga w V/VI w. WĘDZENIE, utrwalanie produktów mięsnych i rybnych przez częściowe odwodnienie oraz bakteriostatyczne działanie pewnych składników dymu (fenol); zimne (16—22°) lub gorące (do 100°). WĘGAR, kamienna lub drewniana belka z obu stron okna lub drzwi, dźwigająca nadproże lub luk zamykający otwór od góry. WĘGAREK, występ na 1/4 cegły wykonywany w zewn. powierzchni muru w celu oparcia i uszczelnienia oboknia (futryny). WĘGIEL C, carboneum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 6; niemetal; ciało stałe występujące w przyrodzie w dwu odmianach: diament i grafit; podstawowy składnik wszystkich związków org.; wchodzi w skład produktów pochodzenia org. (ropa naftowa, węgiel kopalny) oraz węglanów wapnia i magnezu (wapienie, (creda, dolomit), których skupienia tworzą olbrzymie łańcuchy górskie. Zob. też węgiel kopalny. WĘGIEL AKTYWOWANY (aktywny), węgiel porowaty o znacznie rozwiniętej powierzchni; wykazuje b. silne własności adsorpcyjne (-»adsorpcja); otrzymuje się go z produktów pochodzenia org., np. węgla drzewnego, kostnego; jako dobry adsorbent znajduje szerokie zastosowanie do usuwania niepożądanych składników z cieczy lub z gazów, np. do odbarwiania syropu cukrowego, osuszania gazów, jako substancja pochłaniająca w maskach przeciwgazowych. WĘGIEL DRZEWNY, stały produkt suchej destylacji drewna; czarny, knichy, o zachowanej strukturze drewna; dzięki znacznym zdolnościom adsorpcyjnym używany do oczyszczania różnych produktów, a także w maskach przeciwgazowych; w postaci sproszkowanej używany w stanach zapalnych przewodu pokarm., biegunkach, zatruciach metalami ciężkimi itd. WĘGIEL KOPALNY (naturalny), mieszanina węgla bezpostaciowego oraz różnych org. związków chem., powstałych w wyniku procesu uwęglania, czyli roz66 	Mala Enc. Powsz. PWN  WĘGIEL KOSTNY 1042 feudalizmu (kroniki) do ok. 1400, następnie, aż do klęski mohackiei (1526) panuje lit. husycka i dworska humanistyczna (poeta Janus Panonius). W XVI w. zwycięża lit. w jęz. węz., B. Balassa uprawia wielostronną lirykę. W czasie walk o niepodległość (pocz. XVII w.) wybija się działalność polit. i poet. M. Zrinyiego; pierwszym przedstawicielem epoki Oświecenia (1772—1815) jest G. Bessenyei, poetą jakobińskim J. Batsányi, a największym poetą tego okresu M. Csokonai; F. Kazinczy zapoczątkowuje postęp mieszczański. W pocz. XIX w. występuje J. Katona, twórca wielkiego dramatu nar., i K. Kisfaludy, organizator życia lit. w stolicy; w pocz. okresu reformy (1825—48) wyróżnia się działalność poet. i polit. F. Kolcseya; M. Vórósmarty eposami i wierszami, J. E8tvós powieściami, L. Kossuth działalnością publicystyczną przygotowują rewolucję 1848; największy poeta epoki S. Petófi, rzecznik ludu, jest najbardziej konsekwentnym rewolucjonistą okresu Wiosny Ludów; najwybitniejszym poetą okresu panowania austr. jest J. Arany, autor ballad i eposów, dramatopisarzem — I. Madách, powieściopisarzem zaś — M. Jókai; w okresie ugody węg.-austr. (1867—1905) wyrazicielami idei niepodległości są: poeta János Vajda i powieściopisarz L. Tolnai; w końcu XIX w. powieści K. Mikszátha reprezentują realizm krytyczny; w pocz. XX w. symbolistyczny poeta i rewolucjonista E. Ady i poeci zgrupowani wokół czasopisma „Zachód“ wyrażają dążenia postępowe; największym prozaikiem okresu między woj. jest Z. Móricz, wybitnym poetą proletariatu A. Józsep; w prozie: F. Móra, F. Molnar i F. Karinthy; w poezji — M. Rábits, D. Kosztolányi i G. Juhász. W okresie po 1945 wyróżniają się prozaicy: P. Veres, B. Illés, A. Tamási, L. Németh, P. Szabó; lirycy: G. Illyés, L. Benjamin, F. Juhász; dramaturdzy: G. Illyés i inni; wybitną rolę w dziedzinie krytyki, historii literatury i estetyki marksistowskiej odgrywa G. Lukács. WĘGIERSKA MUZYKA, o podkładzie swoistej, oryg. muzyki lud., została gruntownie poznana dopiero w pocz. XX w.; pseudowęg. rapsodie F. Liszta oparte są na mieszaninie elementów nieludowych i muzyki cygańskiej, mylnie identyfikowanej z węgierską; prawdziwy styl nar., oparty na pieśniach i tańcach lud. węg. (czardasz), wprowadził dopiero F. Erkel (1810—93), a jego śladami poszedł E. Dohnányi (ur. 1877); twórczość i prace etnologiczne B. Bartoka postawiły w. m. na jednym z czołowych miejsc we współcz. kulturze muz.; również poważne znaczenie ma twórczość Z. Kadályego; węg. kompozytorzy F. Lehár i I. Kálmán stali się popularnymi mistrzami nowowied. operetki. WĘGIERSKA NIZINA, równina nad środk. Dunajem i jego dopływami: Drawą i Cisą; gł. na Węgrzech. WĘGIEL KOSTNY, węgiel o własnościach chłoń- częściowo w Rumunii i Jugosławii; W. N. składa się nych, otrzymywany z kości ogrzewanych bez dostępu z: Malej Niziny Węgierskiej, Wielkiej Niziny Węgierpowietrza;’ stosowany do odbarwiania soków, olejów skiej (Alfóld) i Sredniogórza; ważny w Europie rejon Przeróbka węgla kładu materiału roślinnego bez dostępu powietrza; najstarszym geologicznie węglem, o największej zawartości pierwiastka C, jest -»-antracyt, najmłodszym -►torf; pośrednie miejsce zajmują: węgiel kamienny, pochodzący gł. z karbonu, zawierający 74—79*/« pierwiastka C (w Polsce występuje w Zagłębiu Górnośląskim i Dolnośląskim), oraz młodszy, mniej uwęglony węgiel brunatny, zawierający 55—75*/» pierwiastka C (w Polsce występuje na Dolnym Śląsku, w Ziemi Lubuskiej, w Wielkopolsce, na Pomorzu zach., w Górach Świętokrzyskich oraz w okolicach Zawiercia i Częstochowy); w. k. stanowi ważny surowiec energetyczny oraz chemiczny. Węgiel kamienny Produkcja światowa i ważniejsi producenci (w min ton) Kraje 1937 1950 1953 1956 Świat 1264,9» 1425,2 1494,9 1684,7 w tym: USA 448,3 505,3 440,3 477,0 ZSRR 109.9 182,5 224,3 303,7 W. Brytaniab 244.3 219,8 227,8 225.6 NRF 137,0C 111,1 125,7 134,4 Polska 36,2 78,0 88,7 95,1 Chińska Rep. Lud. • 31,0J 66,6 93,6e Francja 44,3 50,8 52,6 55,1 » Bez Chin. b Bez Pn. Irlandii. c 1938. d 1949. • 1955. mineralnych i in. oraz jako środek leczniczy w nieżytach jelit i zatruciach. WĘGIERKA -»-czamara. SJIERKO Aleksander (1893—1941), aktor, reżyser, owo w Wilnie, od 1914 w Teatrze Polskim w Warszawie; w doskonałych inscenizacjach (m. in. uprawy zbóż i hodowli (konie, bydło, nierogacizna); złoża węgla brun. i kam., nieco żelaza, manganu, boksytu, gazu ziemnego; liczne źródła mineralne. WĘGIERSKA PIECHOTA, węg.-pol. piechota, typ zaciężnej piechoty w wojsku poi. XVI w., zorganizowanej na sposób węg. (węg. nazwy dowódców Pygmalion i Z byt prawdziwe, aby było dobre Śhawa, i żołnierzy oraz umundurowania). Wesele Figara Beaumarchais, Tessa Giraudoux, Noc WĘGIERSKA SZTUKA. W X w. kwitnie starowęg. Listopadowa, Klątwa Wyspiańskiego, Hamlet Szekspi- rzemiosło artyst., znane z wykopalisk grobowych (gł. ra) łączył wnikliwość psychol. z troską o cyzelowanie wyroby złotnicze); od chwili przyjęcia chrześcijaństwa słowa i formalną jednolitość widowiska; 1940—41 pro- -~—A* wadził teatr w Białymstoku. ,, , , WĘGIERSKA Zofia (1825—69), publicystka; w młodości należała do kręgu -»-entuzjastek; „Kroniki paryskie“ zamieszczane w ,.Bibliotece Warszawskiej i Czasie“ ’WĘGIERSKA LITERATURA. Okres prastarej po- . . ezji ustnej trwa od ok. 1000 r. n. e. Początki lit. epoki innym kraju Europy poza Italią i Niderlandami, re997 rozwój sztuki na Węgrzech wiąże się z okresami stylowymi sztuki zach. i środk.-eur.; wojny, zwłaszcza najazdy tur., zniszczyły wiele zabytków; sztuka średniow. w okresie rom. (XI—XII w., kościół w Jśk) i got. (XIII—XV w.) związana była silnie z Francją; w II poi. XV w., za panowania M. Korwina, rozkwita na Węgrzech, wcześniej niż w jakimkolwiek  1043 nesans, przyniesiony przez artystów wł., wśród których nie brak sławnych nazwisk (Masolino da Panicale, B. da Maiano); gł. jego ośrodkami były Wyszehrad (pałac Macieja Korwina, w ruinie) i Ostrzyhom (kaplica kard. Bakócza, pocz. w. XVI); w okresie niewoli tur. (1526—1699) następuje zahamowanie rozwoju sztuki; ożywienie w w. XVIII; barok reprezentuje malarz A. Manyoki; architektura pod wpływem Austrii; na przełomie w. XVIII i XIX rozwój klasycyzmu (arch. M. Pollack, J. Hild); od poł. w. XIX rozwój węg. szkoły nar., gł. w malarstwie; najwybitniejszym przedstawicielem realista M. Munkàcsy (1841—1920) oraz L. Paàl i P. Szinyei Merse; od końca w. XIX Węgry związują się z najnowszymi prądami sztuki zach.-eur. (impresjonistyczna i postimpresjonistyczna „szkoła Nagybénya“, czołowi przedstawiciele: K. Ferenczy, E. Csók i J. Rippel-Rónai; ekspresjonista K. Kernstok; A. Bernéth, J. Egry); po wojnie rozwija się realizm socjalist. w nawiązaniu do sztuki XIX w. WĘGIERSKI Tomasz Kajetan (1755-87), poeta-libertyn; satyry, listy poet., bajki związane z Warszawą; przekłady Montesquieu i Rousseau; Organy. WĘGIERSKI JĘZYK, madziarski J. — język z rodziny ugrofiń.; Madziarowie przybyli w IX w. na teren dzisiejszy zamieszkały wówczas przez tubylczych Słowian, stąd duże ślady ich języka w w. j.; tradycja lit. sięga XIV w. WĘGLA DWUTLENEK CO*, bezwodnik kwasu węglowego; gaz bezbarwny, bez zapachu, rozpuszczalny w wodzie; jest produktem całkowitego spalania tak węgla pierwiastkowego, jak i każdego związku org.; powstaje również podczas rozkładu węglanów; w przyrodzie w stanie wolnym występuje w powietrzu (ok. 0,03°/«), związany — w węglanach; stanowi produkt przemiany materii (wydychają go zwierzęta, asymilują rośliny); używany do wyrobu napojów musujących, w cukrownictwie, chłodnictwie. Źob. też suchy lód. WĘGLAN KWAŚNY SODU NaHCOj, wodorowęglan sodu — ciało stale, krystaliczne; w roztworze wodnym daje odczyn słabo zasadowy; składnik proszków do pieczenia, pastylek musujących; w lecznictwie stosowany jako soda oczyszczona. WĘGLAN POTASU K*CO„ potaż — ciało stałe, higroskopijne, dobrze rozpuszczalne w wodzie; otrzymywany dawniej z popiołu drzewnego, obecnie z chlorku potasu m. in. metodą analogiczną do metody -»Lcblanca; stosowany w produkcji mydła, szkła, barwników itp. WĘGLAN SODU Na*COs, soda — ciało stałe, występujące w postaci bezwodnej (soda kalcynowana, bielidło) oraz jako hydraty, z których najczęstszy jest Na2C03«10H{0 (soda krystaliczna); rozpuszcza się łatwo w wodzie, tworząc roztwór zasadowy; na skalę przemysł, otrzymuje się obecnie metodą -*-Solvaya; znajduje zastosowanie do wyrobu wodorotlenku sodu, mydła, szklą, do zmiękczania wody itp. WĘGLAN WAPNIA CaCOs, trudno rozpuszczalna sól; w ogromnych ilościach występuje w przyrodzie w postaci -»wapnia, -»marmuru itp. WĘGLANY, -»sole kwasu węglowego, np. Na2COs; podczas prażenia rozkładają się z wydzieleniem dwutlenku węgla; występują w przyrodzie, np. kalcyt i aragonit (w. wapnia), dolomit (w. wapniowo-magnezowy). WĘGLANY KWAŚNE, wodorowęglany — sole kwasu węglowego, w któtych tylko jeden wodór został zastąpiony metalem lub rodnikiem, np. kwaśny węglan sodu NaHCOs. WĘGLARSTWO POLSKIE, poi. odmiana karbonaryzmu, uczestniczyło w ruchach rewol. w Europie; Zemsta Ludu, Zw. Przyjaciół Ludu, Zw. Węglarzy Polskich i in. WĘGLA TLENEK CO, czad — gaz silnie trujący (tworzy z hemoglobiną krwi trwałe połączenie, uniemożliwiając zaopatrzenie organizmu w tlen), bez zapachu, palny, o własnościach redukujących; produkt spalania węgla przy niedostatecznym dostępie powietrza; występuje w gazach: generatorowym, wodnym, świetlnym, także w gazach powstających w kopalniach itp.; używany w metalurgii do redukcji tlenków metali, w syntezach organicznych itp. WĘGLEŃSKI: 1) Franciszek (1766—1820), prawnik i działacz polit.; od 1809 komisarz rządu Ks. Warsz. dla organizacji Galicji; od 1819 min. sprawiedliwości Królestwa Pol.; 2) Jan (ok. 1766—1835), brat poprzedniego, działacz polit.; od 1817 min. skarbu, następnie prezes Izby Obrachunkowej Królestwa Polskiego. WĘGLIKI, karbidy — dwuskładnikowe połączenia węgla przeważnie z metalami; ciała stałe, b. trudno rozpuszczalne; pod wpływem wody niektóre w. rozkładają się z wydzieleniem odpowiedniego węglowodoru, np. działanie wody na węglik wapnia CaC2, potocznie zw. karbidem, powoduje wydzielanie WĘGRY się acetylenu C2Ht (lampy karbidowe); b. dużą twardość niektórych węglików, np. węgliku krzemu SiC, wykorzystuje się w szlif ierstwie; w. spiekane, b. twarde stopy, otrzymywane przez sprasowanie i następne spiekanie proszków pewnych węglików (-»metalurgia proszków); stosowane są do wyrobu narzędzi skrawających przy wysokich temp. (do ok. 1000°). WĘGLINIEC, osiedle, pow. zgorzelecki, woj. wrocł.; 4000 mieszk. (1956); węzeł kol.; warsztaty kol., huta szkła. WĘGLOWCE, nazwa ogólna głównie czterowartościowych pierwiastków, tworzących rodzinę główną czwartej grupy układu -»okresowego: węgiel (C), krzem (Si), german (Ge), cyna (Sn) i ołów (Pb); dwa pierwsze wykazują charakter niemetaliczny, dwa ostatnie, najcięższe — metaliczny o cechach amfoterycznych. WĘGLOWODANY -»cukry. ■WĘGLOWODORY, związki zbudowane z atomów węgla i wodoru; ciała gazowe, ciekłe lub stałe: zależnie od budowy cząsteczki w. dzielimy na alifatyczne, inaczej tłuszczowe, czyli w. o budowie łańcuchowej, i w. cykliczne, czyli pierścieniowe (-»cykliczne związki); w. alifatyczne dzielimy na w. nasycone (inaczej alkany lub parafiny), tj. zawierające atomy węgla połączone wiązaniami pojedynczymi, i w. nienasycone, tj. takie, w których występują wiązania wielokrotne (podwójne lub potrójne); w. cykliczne dzielimy na alicykliczne i aromatyczne. WĘGLOWY KWAS H2COs, znany tylko w rozcieńczonych roztworach, słaby dwuzasadowy kwas; sole jego, węglany i kwaśne węglany, odgrywają dużą rolę w przyrodzie i w technice; niekiedy nazwą tą określa się mylnie dwutlenek węgla. WĘGLOWY PYŁ, niebezpieczny pył, który tworzy przy pewnych jego ilościach w powietrzu kopalnianym mieszaninę wybuchową; wybuchom zapobiega się przez opylanie przodków pyłem kamiennym, jak również przez zraszanie w. p. wodą; do stłumienia wybuchu służy zapora pyłowa, urządzenie w postaci wywrotnych skrzynek z pyłem kamiennym, przytwierdzonych do obudowy. WĘGOREK, Anguillula ocetl, nicień żywiący się bakteriami fermentacji octowej; nazwa ta bywa też stosowana do nicieni z rodzaju Strongyloides, pasożytujących w jelicie człowieka oraz świni i innych zwierząt. WĘGORZ, w. europejski, Anguilla anguilla — ryba z rodziny węgorzowatych o wydłużonym, wężowatym ciele, barwy od ciemnooliwkowej (na grzbiecie) do brudnobiałej (na brzuchu); dł. do 1,5 m; w. żyją w zacisznych, mulistych wodach rzek Europy aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej, po czym podążają na tarła aż do M. Sargassowego k. Bermudów (przebywając kilka tys. km); wylęgłe przezroczyste larwy — 1 e p tocefale (leptocephalus) niesione prądem przez 3 lata wracają do rzek eur.; w Polsce pospolity; drapieżnik: mięso b. smaczne. WĘGORZEWO, m. pow., woj. olszt., na Pojez. Mazurskim, nad Węgorapą; 6500 mieszk. (1956); 1945 b. zniszczone: przystań statków żeglugi pasażerskiej; ośrodek rybacki i przetwórstwa rybnego z wylęgarnią ryb; goŁ zamek krzyżacki wielokrotnie przebudowywany, got. kościół. WĘGRÓW, m. pow., woj. warsz., nad Liwcem; 5000 mieszk. (1958); przemysł wełn. (Spółdzielnia „Podlaska Sztuka Ludowa“); kościoły XVil—XVIII w., renesans. dworek. WĘGRY (Magyar Nśpkóztśrsasśg), rep. lud.-demokr. w pd.-wsch części Europy środk.; graniczą z CSR, Rumunią, Austrią, Jugosławią i ZSRR; 93 000 km*, 9 860 0()0 mieszk. (1955); stoi. Budapeszt; administracyjnie dzielą się na 19 Komitatów (megye). Warunki naturalne: W. leżą nad środkowym biegiem Dunaju i Cisy, na rozległej nizinie obrzeżonej od pn. i wsch. Karpatami, od zach. Alpami Wsch., od pd. Górami Dynarskimi; wsch. część — Wielka Niz. Węgierska (Alfóld) — to monotonna równina pokryta w większości lessem, zach. — Dunóntul — urozmaicona pasmami wzgórz (Las Bakoński 713 m, Mecsek 682); na pn. wyżyna Felfold ze szczytem Kćkes (1017 m) oraz na pn.-zach. część Małej Niz. Węgierskiej (Kis Alfóld); u podnóża Lasu Bakońskiego słynne jez. Balaton; zalesienie kraju 12°/#. Klimat wewnątrz kraju kontynent, w pd.-wscn. części łagodzony wpływami klimatu śródziemnomor. i oceanicznego; opady 450 do 800 mm. Ludność: Węgrzy 96*/«, Rumuni, Słoweńcy, _ Niemcy; śred. gęstość zaludn. 105 na km2; najgęściej zaludnione są przemysł, okolice Budapesztu (130 na km*); zatrudnionych w przemyśle 11,2*/», 66* WĘGRZY w budownictwie 22*/», rolnictwie 20%, komunikacji 2,3%, handlu 2,7°/»; ludność miejska (1949) 36,8%; gł. m.: Miszkolc, Debreczyn, Szeged. Gospodarka: planowa gospodarka socjalist. przekształciła szybko W. w kraj przemysł.-roln. (3 miejsce wśród eur. krajów demokr. lud. pod względem udziału przemysł, w gospodarce kraju); rolnictwo ma dobre warunki glebowe, pow. uprawna wynosi 60“/« (drugie miejsce w Europie); gł. uprawy: pszenica (% pow. uprawnej), kukurydza, żyto, buraki cukr.; ważną gałęzią roln. jest warzywnictwo (pomidory, cebula, papryka) i ogrodnictwo, szczególnie hodowla winorośli (okolice Balatonu i Tokaju); hodowla bydła rog. (6056 min szt.), trzody chlewnej (8 min szt.), owiec (1,93 min szt.); różnorodne i bogate złoża surowców miner.; produkcja (1955): węgiel kam. 2,6 min t (Pecz, Mecsek), węgiel brun. 20 min t (Tatabânya, Esztergom, Salgótarjân), energia elektr. 5,4 mld kWh, ropa naft. 1,6 min t (Lispeszentadorjân), boksyt 1,241 min t (Las Bakoński, góry Vertes), surówka żel. 0,8 min t (Ruda-Bśnya), stal surowa 1,6 min t, aluminium 37 tys. t; gł. ośrodki hutn. żelaza: Diósgyor, Miszkolc, Budapeszt, Sztalinvaros (Dunapentele), aluminium: Ajka, Tatabânya, Csepel i Inota; przemysł: maszyn, (parowozy, wagony, maszyny roln., autobusy), chem., włókien, (na surowcach importowanych), spoż. (młynarski, cukrown. i browam.). Komunikacja: 9 tys. kra linii kol. (4 •/• zelektryfik.), ok. 31 tys. km dróg bitych (32 km na 100 km*), dl. żeglownych dróg wodnych w zależności od stanu wody od 1100 do 1500 km. Eksport: maszyny 1 urządzenia przemysł. (37%), artykuły spoż. (22%), paliwo i surowce przemysł. (17%) i in.; import: paliwo i surowce przemysł. (70%, bawełna, drzewo, ruda żel.), maszyny i urządzenia przemysł. (15,8%), art. spoż. (9,6%). Ustrój. Państwo demokracji lud.; konstytucja z 1949; najwyższy organ państw. — jednoizbowy parlament wybierany na 4 lata; w okresie między sesjami parlamentu władzę sprawuje wybrana przez parlament rada; parlament powołuje także rząd i premiera. Historia. Państwo utworzone na przełomie IX i X w. przez plemiona ugrofińskich Węgrów osiadłych nad Dunajem; z końcem X w. chrystianizacja dokonana przez króla Stefana Świętego; oparcie granic państwa o łuk Karpat, uzyskanie Chorwacji 1201; po wymarciu dynastii Arpadów 1301 i przejściowej unii personalnej z Czechami (1301—06) rozkwit państwa za dynastii Andegaweńskiej (1308—-S2) ; początek walk z Turkami za Zygmunta Luksemburczyka (1387—1437); nieudana próba wyparcia Turków z Bałkanów podjęta przez Władysława Jagiellończyka (Warneńczyk 1440— 44); nowy okres świetności pod krajową dynastią Hunyadi (Maciej Korwin 1458—90); rządy dynastii Jagiellonów 1490—1526; po przegranej bitwie z Turkami pod Mohaczem 1526 środk. część Węgier z Budapesztem pod panowaniem tur., zach. część w ręku Habsburgów austr., częściową samodzielność utrzymał tylko Siedmiogród pod rządami Batorych i Zapolyów; odtąd do końca XVII w. trwała walka o Węgry między Austrią 1 Turcją, zakończona pokojem karłowickim 1699, po którym całe Węgry dostały się Habsburgom; rewolucja 1848—49 (L. Kossuth) została zdławiona, jednak w wyniku pojednania z Austrią W. stały się pełnoprawnym członkiem dualistycznej mo¬ 1044 narchii Austro-Wegier; okres zatargów narodowościowych do 1918 wskutek nacjonalizmu szlachty i burżuazji węg.; po I wojnie świat, powstała w listopadzie 1918 republika węg. (również 1918 powstaje KP Węgier), w marcu 1919 przekształcona w republikę radź. (B. Kun); po jej upadku w lipcu okres białego terroru; w traktacie w Trianon (1920) W. utraciły większość obszaru, zatrzymując tylko tereny etnograficznie węg.; ustawa 1920 przywróciła ustrój monarchiczny, wyłączono jednak powrót Habsburgów, a regencję objął dyktator M. Horthy; 1939 przystąpienie do paktu antykomintem.; w II wojnie świat, udział po stronie Niemiec od 1941; 1945 wyzwolenie od faszyzmu przez wojska radź., reforma rolna, 1946 proklamowanie republiki; 1947 traktat pokojowy w Paryżu, członkostwo w ONZ;1948 utworzenie Węg. Partii Pracujących (WPP); 1949 proklamowanie Węg. Rep. Lud.; 1955 przystąpienie do Układu Warsz.; w październiku 1956 niezadowolenie mas spowodowane wypaczeniami poprz. okresu zostało wykorzystane przez kontrrewolucję dla próby obalenia ustroju lud.-demokr., doszło do walk zbrojnych, w których wojska radź., stacjonujące na W. z tytułu Układu Warszawskiego, przyszły na prośbę rządu węg. z pomocą obrońcom demokracji ludowej; I. Nagy, powołany na stanowisko premiera, uległ naciskowi kontrrewolucji i ogłosił wystąpienie W. z Układu Warsz.; nowy rząd J. Kadara przy pomocy wojsk radź. przywrócił porządek w kraju; w trakcie tych wydarzeń WPP została rozwiązana, a utworzono Węg. Socjalist. Partię Robotn. (WSPR) z Kadarem jako I sekretarzem. WĘGRZY —Madziarzy. WĘGRZYN Józef (1884—1952), aktor, początkowo w Krakowie, potem Lwowie, od 1913 w Warszawie; jeden z najwybitniejszych artystów w historii poi. teatru; gł. role m. in. Gustaw-Konrad w Dziadach, Irydion, Zbigniew w Mazepie, Cyd, Don Juan w tragedii Zorilli, Kapitan Stanhope w Kresie Wędrówki Sheriffa. WĘZA, cienkie arkusze wosku pszczelego, na których, dla ułatwienia pszczołom budowy plastrów, sztucznie odciśnięto zaczątki komórek pszczelich. WĘZEŁ: 1) jednostka prędkości statku równa 1 mili mor. na godz.; 2) w. żeglarski, związanie liny o określonym przeznaczeniu, trwałe, łatwe do rozwiązania nawet po zmoknięciu liny; 3) w. sanitarny, instalacje sanitarno-techn. kuchni i łazienki skoncentrowane w jednym miejscu i na jednym poziomie (np. przy wspólnej ściance działowej); 4) w. kolejowy, zespół stacji, na których się schodzą dwie lub więcej linii kol., połączonych łącznicami dającymi możność przejścia pociągów z jednej linii na drugą; 5) 	bot. miejsce na łodydze, z którego wyrastają liście (liść); w. krzewienia, podziemny lub nadziemny węzeł łodygi u traw, z którego wyrastają pędy i korzenie przybyszowe. WĘZŁY CHŁONNE, okrągłe, płaskie twory wielkości ziarna grochu lub fasoli, skupione w pobliżu narządów wewn. tułowia i szyi oraz w przegubach dużych stawów kończyn; włączone w obieg limfy (chlonki) produkują limfocyty i zatrzymują drobnoustroje, stanowiąc zaporę przeciw szerzeniu się zakażeń drogą naczyń chłonnych; zapalenie w. ch. powstaje w następstwie zakażenia, zwłaszcza skóry i błon śluzowych, jako wyraz obrony ustroju przed zarazkami; objawy: powiększenie w. ch. i bolesność. WĘŻE, Ophidia, rząd gadów z podgromady luskonośnych; dł. od kilku cm do 10 m; ciało silnie wyJ. Węgrzyn  Wężowidło 1045 dłużone, na grzbiecie i ogonie pokryte łuskami; kończyn brak; poruszają się pełzając; elastyczne połączenie kości aparatu szczękowego umożliwia połykanie zdobyczy większej niż ich głowa; nieraz zęby jadowe, powieki zrośnięte, przezroczyste, nieruchome; tylko prawe płuco całkowicie rozwinięte; mięsożerne; należą tu m. in. z w. niejadowitych -►zaskroniec, z w. jadowitych żmija zygzakowata, -►okularnik. WĘZOWIDŁA, OphiuToidea, gromada szkarłupni; formy wyłącznie mor.; kształt ciała gwiaździsty, o długich, walcowatych ramionach odchodzących od spłaszczonej tarczy; tryb życia denny; rozdzielnopłciowe, w pn. morzach często hermafrodytyczne i żyworodne; charakteryzuje je zjawisko -►autotomii; w Bałtyku w. białe (Ophiura albida). WĘŻYK Franciszek (1785—1862), poeta, dramaturg pseudoki., tłumacz; poseł na sejm i senator; po 1831 prezes Tow. Nauk. Krak.; Okolice Krakowa, Gliński, Wanda, Bolesław Śmiały, O poezji dramatycznej, Edyp, Eneida. WĘŻYMÓRD CZARNY KORZEŃ -►skorzonera. WĘZYNKA, Nerophis ophidiom, pospolita w Bałtyku ryba z rzędu igliczniokształtnych; dł. do 26 cm, kształt ciała wężowaty; samiec nosi na brzuchu przyklejoną ikrę, z której się rozwijają młode. WGŁOBIENIE JELITA, wnuklenie się odcinka jelita w odcinek leżący niżej (bardziej ku obwodowi); jedna z przyczyn niedrożności jelit. WHEATSTONE [uj:tsten] Charles Sir (1802—75), fizyk ang.; badania z zakresu akustyki; wynalazł tzw. W. mostek. WHEATSTONE*A MOSTEK, przyrząd do mierzenia oporu przewodnika elektr.; w jego skład wchodzą trzy znane opory Ri, R2, fis połączone jak na rys.; mierzony opór włącza się między punkty A 1 C; między punkty C I D włącza się galwanometr G; jeden z oporów, np. Ri, zmienia się dopóty, dopóki w gałęzi CD nie przestanie płynąć prąd; wówczas spełniona jest proporcja Rx : Ri = R2 : R3» skąd się oblicza R*. WHISKY [ang., °ysky], mocna wódka pędzona z jęczmienia, żyta lub kukurydzy. WHISTLER ["yslo] James Mac Neill (1834-1903), malarz pochodzenia amer. osiadły w Paryżu; impresjonista; Kobieta w bieli, Miss Alexander. WHITEHEAD ["ąjthedj Alfred North (1861—1947), matematyk i filozof ang., idealista, od 1924 w Ameryce; autor (wspólnie z B. Russellem) Principia mathematica (Podstawy matematyki). WHITMAN [“ytmon] Walt (1819—92), jeden z największych poetów amer.; 1855 ogłosił gł. zręby zbioru Źdźbła traw; twórca nowego stylu; odrzucił konwencjonalne formy, sławiąc młode społeczeństwo budujące nowe, demokr. państwo; liczne poematy i wiersze. WHITNEY [“ytnyj William Dwight (1827—94), językoznawca amer.; kładł nacisk na spoi. stronę języka i związek rozwoju języka z rozwojem kultury; Życie i wzrost języka, Sanskrit Grammar. „WIADOMOŚCI BRUKOWE“, pismo satyryczne, Wilno (1816—22), organ liberałów wil. skupionych w Towarzystwie -►Szubrawców ; współpracownicy m. in.: bracia Śniadeccy, L. Borowski, M. Baliński. „WIADOMOŚCI LITERACKIE", popularny w okresie 20-lecia międzywoj. tygodnik lit, wydawany w Warszawie 1924—39; współpracowało z nim wielu wybitnych pisarzy i poetów o różnych postawach światopoglądowych i artyst.; red. M. Grydzewski. Mostek Wheatstone’a W. Whitman WIĄZANIA CHEMICZNE WIADUKT [łac.J, most nad doliną, wąwozem, drogą lub torem kolejowym. TabL 28. WIALNIA, klasyfikator pneumatyczny — maszyna do oddzielania najlżejszych cząstek materiałów sypkich (np. pyłu zawartego w rudzie lub węglu, plew zawartych w ziarnie) za pomocą unoszącego je strumienia powietrza. WLANO: 1) w dawnym prawie poi. zwykle sumy pieniężne ofiarowane żonie przez męża tytułem odwzajemnienia za posag i zabezpieczone na jego majątku; 2) posag wniesiony mężowi przez żonę. WIARDUNEK [niem.], dawna jednostka rachunkowa monetarna — V* grzywny. WIATKA, rz. w ZSRR, pr. dopływ Kamy; dł. 1370 km; spław drzewa. WIATR, poziomy ruch powietrza; odgrywa b. ważną rolę jako nośnik pogody, ciepła, chłodu, wilgotności itp.; w. gór i dolin, stały w. wiejący podczas pięknej słonecznej pogody w górach — dniem z dolin ku szczytom, nocą przeciwnie; w. kierunek, kierunek noszący nazwę tej strony widnokręgu, z której wieje w. — oznaczenia literowe N, NNE, NE, ENE, E, ESE, SE, SSE, SSW, SW, WSW, W, WNW, NW, NNW (N — pn., E — wsch., S — pd., W — zach.); w. porywisty, w. o nagłych, krótkotrwałych zmianach kierunku i prędkości; najczęściej występuje przy napływie chłodnych mas powietrza nad cieplejsze podłoże (przy występowaniu chmur klębiastych). Zob. też: bora, bryzy, fen, halny wiatr, huragan, muson, pasaty, sztorm. WIATRAKOWIEC, autożyro ►wiropłat, którego śmigło nośne obraca się ruchem swobodnym pod wpływem poziomej siły ciągu, nadawanej w. przez oddzielne śmigło pędne, lub ciężaru w. (w locie ślizgowym); wznosi się i opada stromo, lecz nie pionowo; obecnie zastąpiony przez śmigłowiec; wynalazcą w. jest konstruktor hiszp. Juan de la Cierva (1923). WIATROŁOM, drzewa obalone lub złamane przez wiatr. WIATROMIERZ WILDA, przyrząd do pomiaru kierunku i prędkości wiatru; mało dokładny, lecz często używany ze względu na prostą konstrukcję. WIATROPĘDNE ŚRODKI, carminativa, głównie aromatyczne surowce 3 ‘ roślinne i korzenne (koper wł., kminek, anyżek i in.), bogate w olejki eteryczne; leki stosowane w kolkach i wzdęciu. WIATROPYLNOSĆ -►anemochoria. WIATRÓW NICA: 1) tężnik mostowy; 2) drewniana łata usztywniająca połać dachową przeciw parciu wiatru. WIATYCZE, grupa Słowian wsch. zamieszkująca we wczesnym średniowieczu dorzecze rz. Oki w okolicy dziś. Moskwy. WIATYK [łac.J, komunia udzielana w niebezpieczeństwie śmierci (chorym, żołnierzom przed bitwą, skazanym na śmierć). WIAZBEMSKI Piotr A. (1792—1878), pisarz ros., poeta, krytyk lit. i publicysta, przyjaciel Puszkina i Mickiewicza; ulotne poezje dworskie — fraszki, epigramaty, oraz prace kryL-liL o Fonwizinie i Dierżawinie. WIĄD RDZENIA -►tabes dorsalis. WIĄZ, Ulmus, drzewo z rodziny wiązowatych, do 40 m wys.; liście niesymetryczne, sztywne, szorstkie, kwiaty obuplciowe, wiatropylne, rozwijają się przed liśćmi, owoce — uskrzydlone orzeszki; sadzony przy drogach i w parkach, dziko — w lasach, jako przyiyti pęylfa WIĄZADŁA GŁOSOWE, dwa równoległe, elastyczne mięśnie w górnej części krtani; w mowie ludzkiej drganie w. g. Jest warunkiem powstawania głosek dźwięcznych (tzn. samogłosek i wszystkich spółgłosek dźwięcznych). WIĄZANIA CHEMICZNE, siły powodujące łączenie się atomów w drobiny Wiąz pospolity: 1 — kwiapierwiastków lub też związ- tostany, 2 — owocostan ków chem.; powstawanie (skrzydlaki) wiązań jest związane jedynie z elektronami najbardziej zewnętrznych warstw powłoki elektronowej (elektrony wartościowości, zw.  WIĄZANIE 1046 też walencyjnymi). Rozróżnia się trzy rodzaje wiązań chem.: 1) w. atomowe (niebiegunowe, homeopolarne) — polegają na powstawaniu jednej lub kilku par elektronowych, w których każdy elektron należy do innego atomu; pary te są umieszczone symetrycznie względem powiązanych z sobą atomów; wiązaniami tymi są połączone cząsteczki pierwiastków; 2) w. semipolarne (atomowe spolaryzowane) są wiązaniami zasadniczo atomowymi, przy czym pary elektronów są przesunięte w kierunku atomu pierwiastka o charakterze mniej metalicznym (-►metale, niemetale); wiązania takie, powodujące brak symetrii elektr. cząsteczki, są najczęściej spotykane; 3) w. jonowe (biegunowe, heteropolame) polegają na całkowitym przejściu elektronów z powłoki jednego z atomów do powłoki drugiego, wskutek czego pierwszy atom przekształca się w jon dodatni, drugi zaś w jon ujemny; między tymi jonami działają siły elektrostatyczne — wzajemnego przyciągania (Coulomba prawo); wiązania takie występują np. w solach. WIĄZANIE: 1) sposoby układania cegieł w murach; wspólną zasadą dla różnych w. jest układanie cegieł na płask, tak żeby się spoiny poprzeczne i podłużne w Każdej następnej, lub co kilka warstw, mijały; najczęściej stosowane w.: pospolite, krzyżykowe, polskie i wlelorzędowe; 2) g6m. połączenie części odrzwi obudowy drewn., zw. również zamkiem. WIĄZAR, bud. najczęściej trójkątna, drewniana, stalowa lub żelbetowa gł. część konstrukcji dachu; w. dźwigają pokrycie dachu; podstawowym elemen- , , tern w. są krokwie; w da- Wiązar dachowy chach o dużych rozpiętościach zwykłe w. drewniane wzmacniane są jętkami, kleszczami, słupami (stolcami) albo stosowane są w. kratowe, drewniane lub stalowe. WIĄZKA ŁYKO-DRZEWNA, w. sitowo-naczyniowa, w. przewodząca — zespół różnych elementów przewodzących soki i wodę, żywych i martwych, występujących zwarcie obok siebie: łyka i drewna; wiązki ł.-d. przebiegają w kierunku podłużnym, równolegle do osi organów roślin, a w liściach występują w nerwach; typy wiązek lyko-drzewnych: 1) w. koncentryczna, część łykowa lub drzewna jest otoczona elementami tkanki drzewnej lub łykowej; 2) w. kola ter a Ina, w. obokleżna — część łykowa jest zwrócona zawsze ku zewn. stronie łodygi, Wiązka łyko-drzewna: A — koncentryczna, B — obokleżna (kolateralna) otwarta, C — obokleżna (kolateralna) zamknięta; 1 — łyko, 2 — drewno, 3 — kambium a drewno ku wewn.; 3) w. otwarta, w. przewodząca zawierająca tkankę twórczą (kambium) między drewnem a łykiem i wskutek tego zdolna do rozrastania się; występuje u roślin dwuliściennych i nagonasiennych; 4) w. zamknięta, nie zawierająca tkanki twórczej i niezdolna do rozrastania się; u jednoliściennych. WIĄZKA ŚWIATŁA, termin przyjęty dla zobrazowania prostoliniowego charakteru rozchodzenia się energii świetlnej; zbiór promieni świetlnych. WIĄZÓW, m., pow. strzeliński, woj. wrocł.; nad Oławą, dopł. Odry; 1700 mieszk. (1956); ośrodek usługowo-rolniczy. Wibrafon WIBRACJA [lac.], czasem używany synonim drgań; muz. vibrato — efekt kolorystyczny powstający przy szybkich nieznacznych zmianach wysokości dźwięków, na instrumentach smyczkowych wydobywany kołyszącymi ruchami palców przyciskających struny; stosowany też w śpiewie. WIBRAFON (łac.-gr.J, instrument muz. perkus. o dźwięku dzwonków, który wydają za uderzeniem pałeczką płytki metal., zaopatrzone w rezonatory ł w mechanizm wywołujący wibrację dźwięków. WIBRATOR [łac.], wstrząsarka — maszyna, w której obracający się z prędkością do kilkunastu tysięcy obr./min. krążek lub wałek o nie wyważonej masie wywołuje drgania w. i przedmiotu lub ośrodka, z którym się on styka, np. stołu wibracyjnego; służy do zagęszczania lub ubijania wszelkich mas o konsystencji plastycznej (np. betonu) oraz do wbijania (np. pali), przebijania itp. WIBRIONY -►przecinkowce. WICI, w dawnej Polsce pęki łozowych witek lub zwitki powrozów, rozsyłane ao wojowników i rycerzy systemem sztafety jako wezwanie do stawienia się na wyprawę wojenną. „WICI“, właśc. Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici“, powstał 1928 jako organizacja kult.-wychowawcza młodzieży (uniwersytety wiejskie), bezpartyjna, zbliżona do SL, opozycyjna w stosunku do sanacji; organ pras. tygodnk „Wici“; czołowi przywódcy: S. Ignar, J. Niećko, 1. Solarz i in.; program „W." oparty był na założeniach agrarystycznych (-►agraryzm), w latach 30-tych kształtował się antyagrarystyczny nurt skupiający działaczy „W.“ wokół pisma „Chłopskie Życie Gospodarcze“ (1935—37). popierającego hasło frontu lud.; grupa działaczy „W.“ nawiązała współpracę z KZMP; w okresie okupacji członkowie „W.“ byli organizatorami BCh, Zarząd Gł. „W.“ związany z obozem londyńskim; 1948 po przełamaniu wpływów PSL organizacja weszła do ZMP; do lewicowych tradycji „W.“ nawiązuje utworzony 1957 Zw. Młodzieży Wiejskiej. WICIOWCE, Flagęllata = Mastigophora, gromada z typu pierwotniaków; mają jedną lub wiele wici; formy wolnożyjące morskie, słodkowodne, glebowe oraz pasożyty; żyją pojedynczo lub tworzą kolonie; samożywne lub cudzożywne; rozmnażają się przez podział; tu należą z form kolonijnych -►toczek, z pasożytów świdrowiec (Trypanosoma gumbiense), rzęsistek jelitowy (Trichomonas hominis). WICKO, jez. na Pobrzeżu Bałtyckim, kryptodepresja (—4,3 m), 1125 ha; głęb. 4,5 m, dawna zatoka mor. odcięta wałem wydm. WICKSELL Knut (1851—1926). ekonomista szwedz., zwolennik teorii użyteczności krańcowej i neomaltuzjanizmu; wywarł poważny wpływ na rozwój współczesnej ekonomii burżuazyjnej. WIC, nitkowaty lub wstęgowaty wyrostek cytoplazmatyczny; organ ruchu u jednokomórkowych roślin wodnych, u pływek i plemników roślin zarodnikowych, u plemników zwierząt oraz u pierwotniaków. WIDALA ODCZyN, próba serologiczna, badanie zmian w surowicy krwi; pomocna w rozpoznawaniu zakażenia durem brzusznym; wynaleziona przez lekarza fr., Fernanda Widala (1862—1929). WIDAWA, pr. dopł. Odry, dl. — 110 km, dorzecze 1750 km!, źródła w G. Kocich, ujście poniżej WroM&wid WIDAWKA, pr. dopływ Warty, dl. 240 km, dorzecze 3437 km!, źródła na wsch. od Radomska. WIDELNICE, Plecoptera, rząd niewielkich owadów o dwóch parach błoniastych skrzydeł; żyją na drzewach i głazach w pobliżu wód, larwy żyją W WIDEŁKI STROJOWE, kamerton — stalowe widełki, które pobudzone do drgań wydają ton o określonej wysokości; używane do strojenia instrumentów muzycznych. WIDLICZKA, Selaginella, rodzaj roślin zielnych z grupy paprotników różno- Widliczka rozplaszczka: zarodnikowych; drobne, Ą — sporofit z kioskami ścielące się, podobne do zarodnionośnyml, B — liwidłaków; na szczytach stek z kłoska z zarodnią wzniesionych pędów two- małą, C — listek z kł. rzą kioski z zarodnikami z zar. dużą; obok zarod(malymi 1 dużymi); w Pol- niki (małe i duży)  1047 sce w. rozplaszczka (S. selaginoides) w Karpatach i Tatrach; gatunki tropikalne hodowane w cieplarniach jako ozdobne. WIDLISZEK, Anopheles, rodzaj z rodziny komarów; przenoszą zarazek malarii, zwłaszcza Anopheles inacuUpennls (samice). WIDŁAKI, Lucypodlnae, klasa roślin zielonych typu paprotników; trwały —sporofit o pędach widełkowato rozgałęziających się i drobnych, wąskich listkach; pędy zarodniowe — kioski; rozwój -»-przedrośli (drobne bulwki) b. powolny; wszystkie gatunki chronione (dozwolone zbieranie kłosów zarodniowych), niektóre trujące. Zob. też babimór. Tabl. XV. WIDŁOGONKI, Dlplura, rząd drobnych owadów z podgromady bezskrzydłych; ogółem znanych jest ok. 100 gatunków, w Polsce tylko dwa. WIDŁONOGI, Copepoaa, rząd niższych skorupiaków z podgromady członowców; morskie, słodkowodne lub pasożytnicze; muszlowatej skorupki brak; glowotułów opatrzony wiosłowatymi nogami; na odwłoku zakończonym widelkowato brak odnóży; należy tu widłonóg (Calanus finmarchicus). WIDMO, termin używany dawniej tylko na oznaczenie widma optycznego; obecnie używany w rozmaitych działach fizyki na oznaczenie pewnego zbioru wartości danej wielkości, a więc: w. akustyczne jest zespołem różnej długości fal wysyłanych przez dany instrument; w. promieni -►beta — zespołem prędkości cząstek beta; mówi się również o w. promieni -►alfa, w. fal radiowych itp.; terminu w. używa się również w matematyce na oznaczenie zbioru liczb zespolonych w równaniach różniczkowych lub całkowych, związanych z rozwiązaniami tych równań. WIDMO OPTYCZNE: 1) w. emisyjne, zespól barw obserwowanych w spektroskopie lub na ekranie po rozłożeniu strumienia -►światła za pomocą pryzmatu lub siatki -►dyfrakcyjnej; w. e. występuje jako: a) w. ciągle, daje je światło wysyłane przez świecące ciała stałe Iud ciekłe; b) w. liniowe, złożone z wąskich linii, daje je światło wysyłane przez dostatecznie oddalone od siebie atomy gazów i par; c) w. pasmowe, w. światła emitowanego przez drobiny gazów i par; 2) w. absorpcyjne, otrzymywane wtedy, gdy światło dające widmo ciągłe przechodzi przez środowisko absorbujące niektóre rodzaje promieni; na jasnym tle pojawiają się wówczas ciemne linie lub pasma w miejscach, w których w w. emisyjnym absorbującego środowiska występują jasne linie lub pasma. Zob. też barwy (tabl. III). WIDMOWA ANALIZA, spektralna analiza — oznaczanie składu chem. ciała na podstawie analizy jego widma. Zob. też widmowe linie. WIDMOWE LINIE, barwne lub ciemne prążki występujące w widmie; każdy pierwiastek enem. daje charakterystyczny dla niego zespól linii widmowych; subtelna budowa w. 1. polega na tym, że większość w. 1. składa się z wąskich linii, położonych blisko siebie; można je obserwować za pomocą silnie rozszczepiających spektrometrów; uzależniona jest od budowy powłok elektronowych (-►atom). WIDMOWE SERIE, zespoły linii widmowych, których długości fal dają się wyrazić jednym wzorem; wzór na pierwszą serię w widzialnym widmie liniowym wodoru znalazł 1885 fizyk szwajc. J. Balmer. WIDMOWE TERMY, wyrażenia mat. określające stany energetyczne atomu; z różnicy dwóch termow wyznacza się długość fali odpowiadającej danej linii widmowej. WIDNOKRĄG -►horyzont. WIDUKIND: 1) (?—807), wódz Sasów w walkach przeciw Frankom i chrześcijaństwu; pokonany przez Karola W., 785 przyjął chrzest; 2) (?—1004), mnich z klasztoru Corvey w Saksonii, kronikarz niem.: w Res gestae Saxonicae (Dzieje saskie) przekazał m. in. wiadomości o Polsce wczesnofeudalnej. WIEC, masowe zgromadzenie ludności; w. feudalne, w Polsce średniowiecznej zjazdy możnowładztwa, które wywierały decydujący wpływ na rządy ?VIECH, właśc. Stefan Wiechecki (ur. 1896), autor popularnych felietonów pisanych językiem mieszkańców przedmieść Warszawy; zbiory felietonów: Spacerkiem przez Poniatoszczaka, Wiadomo stolica, Dzieła wybrane czyli imief się pan z tego. WIECHA -►kwiatostan. WIECHERT Ernst (1887—1950), pisarz niem., za wystąpienia antyhitl. więziony w Buchenwaldzie; poetyckie powieści i opowiadania postulujące prostotę życia poruszają zagadnienia rei. i etyczne; Das einfache Leben (Proste życie). Der Totenwald (Las umarłych), Missa sine nomine (Msza bez imienia). WIECHLINA, wyklina, Poa — wielogatunkowy rodzaj -►traw; niektóre gatunki dają wysokowartościo- WIELBŁĄDY wą paszę, np w. błotna, alpejska, sudecka, łąkowa; w. roczna (P. annua), najpospolitsza (chwast) trawa w Polsce (drogi, rowy, zręby, pastwiska), żywozielona, kwiatostan — rozpierzchła wiecha rozwinięta jednostronnie. WIECHOWICZ Stanisław (ur. 1893), kompozytor i pedagog; utwory orkiestr. (Chmiel), kantaty, kompozycje chóralne (opracowania pieśni lud.). WIECZKO, operculum, część zarodni mchów zamykająca puszkę z zarodnikami; odpada po dojrzeniu zarodników i zeschnięciu się ścianek zarodni. WIECZNY ŚNIEG -►śnieżna linia. WIECZOREK Józef (1893—1944), działacz ruchu robotn. na Śląsku, powstaniec śląski, organizator i przywódca -►Komitetu 21, poseł na sejm śląski, parokrotnie więziony, członek KC PPR, zginął w hitler. obozie Oświęcimiu. WIECZORKIEWICZ Antoni (1891—1925), oficer zawodowy, członek KPP, działacz rewol. w wojsku, 1923 aresztowany i sądzony wraz z W. Bagińskim jako rzekomy sprawca wybuchu prochowni w Cytadeli Warsz.; zastrzelony przez policjanta Muraszkę w czasie transportu do granicy z ZSRR, gdzie miał być wymieniony. WIEDEMANNA — FRANZA — LORENZA PRAWO: w danej temperaturze przewodnictwo cieplne metali jest proporcjonalne do przewodnictwa elektr., a stosunek tych wielkości jest proporcjonalny do temperatury bezwzględnej; w niskich temperaturach prawo to traci ważność. WIEDEŃ (Wien), stoi. Austrii, m. na prawach kraju związk.; 1 761 400 mieszk. (1954); 25*/* ludności Austrii; jedno z najpiękniejszych miast Europy; liczne zabytki archit.: kościoły got. (katedra św. Stefana), barok.; zamek cesarski, ratusz, parlament; wspaniałe parki (Prater, Schonbrunn); słynna opera, teatry, muzea; uniwersytet z 1365; duży przemysł: maszyn., chem., włókien., spoż.; gł. ośrodek handl. Austrii; ważny port na Dunaju; węzeł kol. i lotn. — Za czasów rzym. obóz wojsk. — Vindobona; w. XII w. rezydencja książąt austr.; 1221 prawo miejskie; od XV w. stolica cesarska Habsburgów; oblegany przez Turków 1529 i 1683 (odsiecz wojsk poi. pod wodzą króla Jana Sobieskiego); 1804—1918 stolica cesarstwa austr.; 1805 i 1809 zajęty przez Napoleona; 1848 walki rewol.: 1918—38 i od 1945 stoi. republiki austr.; 1945—55 pod okupacją 4 mocarstw; W. był miejscem licznych układów i kongresów, m. in.: 1515 zjazd wiedeński ces. Maksymiliana z królami: poi. Zygmuntem Starym oraz czes. i węg. Władysławem Jag., ustalenie małżeństw dynastycznych jagiellońsko-habsburskich, dzięki którym Habsburgowie 1526 uzyskali Czechy i Węgry; 1738 zakończenie poi. wojny sukcesyjnej; 1809 pokój między Napoleonem 1 cesarzem austr. Franciszkiem I, podpisany w Schonbrunn; 1814—15 -►Wiedeński Kongres; 1864 pokój wiedeński, rezygnacja Danii ze Szlezwiku-Holsztynu; 1866 zakończenie wojny prus.-austr., przejęcie przez Prusy od pokonanej Austrii hegemonii nad państwami niem.; w lutym 1934 zbrojne powstanie Schutzbundu przeciw rządowi Dollfussa, krwawo stłumione; w marcu 1938 w ramach Anschlussu zajęty przez wojska hitler.; 1945—55 pod zarządem W. Brytanii, Francji, USA i ZSRR. WIEDEŃSCY KLASYCY —muzyka (tabela: Syntetyczny przegląd dziejowego rozwoju). WIEDEŃSKI KONGRES, 1814—15 kongres przedstawicieli państw walczących z Napoleonem; zakończenie okresu wojen Francji rewol. i napoleońskiej, zmiany ustrojowe i terytorialne państw eur. po upadku Napoleona (utworzenie Królestwa Pol. i Wolnego Miasta Krakowa; częściowe przywrócenie władzy książętom niem. i wl. obalonym przez rewolucje; utworzenie Związku Niem.); m. in. również ustalenie obowiązujących dotychczas rang dyplomatycznych. Europa po Kongresie Wiedeńskim zob. mapa na str. 1048. WIEDEŃSKI LAS, pn.-wsch. odgałęzienie Alp Wsch. w Austrii, na pd.-zach. od Wiednia; szczyt Schopfl (890 m); lasy liściaste. WIEDROSZA, dopływ Desny; 1500 wojska litew. zostały tu pokonane przez wojska moskiewskie. WIEK, geol. w dziejach Ziemi jednostka czasu czwartego rzędu; jest częścią epoki i dzieli się na doby; w podziale utworów geologicznych odpowiada jej piętro. WIE LAND Christoph Martin (1733—1813), niem. poeta epoki Oświecenia; powieści Agathon, Historia Abderytow, poemat baśniowy Oberon, przekłady pisarzy antycznych i Szekspira. WIE LBŁĄDKI, Raphidioptera, rząd drapieżnych, b. pożytecznych owadów z grupy —sieciarek; tępią szkodniki, m. in. larwy kózek i Komików. WIELBŁĄDY, Tylopoda, rodzina podrzędu przeżu WIELEŃ waczy; palec 3 i 4 zakończony poduszeczkowatym zgrubieniem skóry; dwie podrodziny: 1) wielbłądy właściwe — w. dwugarbny (-►baktrian, tabl. 35) i w. jednogarbny (-►dromader); oba udomowione; garby utworzone są z pokładów tłuszczu; 2) lamy, żyjące w Amer. -Pd.; udomowione bądź dzikie. WIELEŃ, m., pow. czarnkowski, woj. pozn.: 3600 mieszk. (1956); drobny przemysł drzewny i metal.; renesans. kościół z 1615, barok, pałac z XVIII w. WIELETOW1E, zwani też Lucicami lub Lutykami, grupa plemion Słowian połabskich w średniowieczu, osiadłych na zach. od dolnej Odry; prowadzili walki z Karolem W.; w X w. i I poł. XI w. utworzyli krótkotrwałe państwo — Związek Wielecki, w którego skład wchodziły plemiona Redarów, Doleńców, Chyżan i Czrezpienian; opierali się skutecznie ekspansji •niem.; prowadzili wojny z Polską Mieszka I i Bolesława Chrobrego; Czrezpienianie wystąpili przeciw hegemonii Redarów w Związku, co doprowadziło do wojny domowej 1057, po której Zw. Wielecki rozpadł się; część jego ziem dostała się pod władzę Obodrzyców, część weszła w skład księstwa zach.-pomorskiego. WIELHORSKI Michał (1759—1817), generał; odbył kampanię 1792 i 1794; służył w Legionach Dąbrowskiego i wojsku Ks. Warsz.; 1815—18 min. wojny w Królestwie Polskim. WIELICZKA, m., pow. i woj. krak., na Podgórzu Karpackim; 11 300 mieszk. (1956); ośrodek góm.-usługowy, kopalnie soli eksploatowane od XIII w., pokłady soli ciągną się ok. 4000 m, 800 m szer. i 20— S0 m grubości; zabytkowe kościoły; prawa miejskie od 1290. WIELIMIE, jez. na Pojez. Drawskim, 1830 ha, glęb. do 6 m; brzegi płaskie, częściowo zabagnione; niedaleko jez. m. Szczecinek. WIELKA BRYTANIA (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii), królestwo parlamentarne w Europie Zach.; położona na wyspie W. B. (Anglia, Walia, Szkocja) i pn. części wyspy 1048 Irlandii (Ulster) oraz mniejszych wyspach (Hebrydy, Orkady, Szetlandy i in.); w skład W. B. wchodzi wyspa Man i Wyspy Normandzkie; 244 768 km2 (razem z wodami wewn.), 51 221 000 mieszk. (1956); stoi. Londyn; od Europy oddzielona kanałem La Manche i M. Północnym, od zach. i pn. oblewa ją Atlantyk; linia brzegowa silnie rozwinięta, z licznymi wysepkami i zatokami, stwarza dogodne warunki dla rozwoju wielu portów. Warunki naturalne: W. B. jest przedłużeniem kontynentu eur., ze starymi masywami górskimi i urozmaiconą rzeźbą terenu; na pn. stare Góry Kaledońskie i Grampian, z najwyższym szczytem kraju (Ben Nevis 1343 m), w części środk. góry Cheviot i G. Pennińskie, na zach. G. Kambryjskie i Kornwalijskie (wszystkie rzadko przekraczają 1000 m); na pd.-wsch. Niz. Angielska, na pn. Niz. Srodkowo-Szkocka. Rzeki krótkie, zasobne w wodę, nie zamarzające, połączone licznymi kanałami, tworzą śródlądową sieć komunik.; lejkowate ujścia rzek (-►estuarium) ułatwiają zakładanie portów mor.; gł. rzeki: Tamiza, Severn, Humber, Mersey, Clyde. Klimat morski (chłodne lato, łagodna zima); obfite opady (do 1500 mm), zwłaszcza w zach. części; charakterystyczne mgły i silne wiatry, dni słonecznych niewiele. Ludność jednolita, Anglicy, niewielka mniejszość Celtowie w Szkocji, Walii i Irlandii Pn. mówiący jęz. ang.; w W. B. z okresu II wojny świat. 140 000 Polaków; śr. gęstość zaludnienia 208 na km* (w Anglii ok. 300); ludność miejska 80"/«; miast milionowych 5: Londyn, Manchester, Birmingham, Glasgow, Liverpool; zatrudnionych w przemyśle ok. 50*/o, w handlu i komunik, ponad 25*/«, w rolnictwie 5*/»; robotnicy i pracownicy stanowią 90"/« ogółu ludności, drobni właściciele 6°/«, kapitaliści 4°/«. Gospodarkę kraju charakteryzuje silne uprzemysłowienie, handel i transport mor., operacje finans.; rolnictwo (25*/o og. pow.) gl. w pd.-wsch. części nie zaspokaja NORWEGII ^ KR. Æ ISZWE ; Kristiania / PETERSEURO SZTOKHOLM MOSKWA MOH/.E PÓI.XOCXE TkOPENHAGA'* V1 KR. W. BRYTANII IRLAND] ^Amsterdam'#? 3 .. iS / v , •»/‘V ^vv, ZV?IĄZEK NIEMIECKI* * PARYŻ 5 W W«- CZECH , LONDYN RERUN WARSZAWA KR. POC5KIE CALicn WIEDEŃ KR. FRANCJI \ / /'.SZyfiuCARIAJ Jl RUDAPESZT A U S ¡T R I A C K I E -Avoloszcztzva \ BOŚNIĄ i SERBIA KONSTANTYNOPOL' LlfiONAf KR. HISZPANII SYCYLII, Króla V—i ł—-* ►—i Gronice państw • MM M krajów « Zwiqzku Niemieckiego 1 Ks. Holsztyn 7 W. Ks. Luksemburg 2 W. Ks. Meklemburg 6 Ks. Parmy 3 Kr. Hen no wer 0 Ks. Modeny 4 Kr. SoskiO 10 W. Ks. Toskanii 3 Kr. Bawarii )/ Pań. Kościelne 6 Kr. Wirtembergii 12 Ki. Cramogorza Europa po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.)  1049 WIELKA BRYTANIA import: żywność, surowce. Do W. B. należą liczne kolonie, protektoraty, terytoria powiernicze (-»-Wspólnota Narodów, tabela). — Ustrój. Parlamentarna monarchia dziedziczna; nie istnieje zwarta pisana konstytucja, tylko poszczególne ustawy konstytucyjne; król jest głową państwa, nie wykonuje jednak realnej władzy, tradycyjnie nie jest wykorzystywane veto królewskie przeciwko postanowieniom parlamentu; parlament dwuizbowy: Izba Lordów — składa się z przedstawicieli arystokracji zasiadających w Izbie na mocy dziedziczenia praw rodowych, wyższego duchowieństwa oraz osób mianowanych przez króla lordami; Izba Gmin — powstaje w wyborach powszechnych; rola Izby Lordów ograniczona wobec możności przegłosowania sprawy w Izbie Gmin; najwyższą władzą wykonawczą jest rząd, którego przewodniczącym — premierem, mianowanym przez króla, jest przywódca partii posiadającej większość w Izbie Gmin; rząd odpowiedzialny jest przed parlamentem; 1931 powstała tzw. Brytyjska Wspólnota Narodów (British Commonwealth of Nations), 1949 przemianowana na Wspólnotę Narodów — związek państw suwerennych i terytoriów uzależnionych, związanych formalnie osobą króla (wyjąwszy np. Indie, Pakistan i Cejlon); najistotniejszymi węzłami łączącymi kraje wchodzące w skład Wspólnoty są wspólne problemy ekonomiczne. Historia: W starożytności kraj zamieszkany przez Celtów; I—V w. pod panowaniem Rzymian; ok. 450 część pd.-wsch. opanowana została przez Anglosasów, podzielona na królestwa Heptarchii, połączone 829 przez króla Egberta z Wessex w jedno państwo, Anglię; 1016—35 pod panowaniem króla duń. Kanuta W., wyzwolona przez Edwarda Wyznawcę 1042; po bitwie pod Hastings 1066 Anglia dostała się pod panowanie Wilhelma Zdobywcy, księcia fr. Normandii; silna władza król., bezpośrednie podporządkowanie wszystkich feudałów królowi; dynastia Plantagenetów 1154—1485; konflikty z Francją na tle stosunku lennego Planta§enetów do królów fr.; niepowodzenia woj. Jana bez iemi zmusiły go do wydania Wielkiej Karty Wolności 1215; 1265 powstanie parlamentu; wojna stuletnia z Francją 1337—1453; wojna Dwóch Róż 1455—85; dynastia Tudorów 1485—1603; absolutyzm król., ogłoszenie przez Henryka VIII niezależności kościoła anglik. 1533; rządy Elżbiety I; umocnienie absolutyzmu, ostateczne zwycięstwo kościoła anglik., rozwój handlu, pierwsze zdobycze kolonialne (Wirginia), zwycięstwo nad flotą hiszp. 1588, rozbudowa potęgi mor.; dynastia Stuartów 1603—40 w konflikcie z parlamentem; rewolucja burżuaz. 1640—60; rządy Cromwella 1653—58; Akt Nawigacyjny 1651, ostateczne zajęcie Szkocji 1654, stłumienie powstań irl.; restauracja Stuartów nastąpiła 1660—88; Habeas Corpus Act 1679, depotTzeb kraju; większość pow. uprawnej nalew do wielkich właścicieli, którzy wydzierżawiają ją farmerom; uprawy: owies, pszenica (gł. na wsch.), jęczmień, ziemniaki, buraki cukr., len, rośliny pastewne i okopowe; duże obszary zajmują wiecznie zielone łąki i pastwiska; rozwinięta nodowla (zwłaszcza w zach. części); bydło rog., owce (Szkocja, Walia), trzoda chlewna, konie, drób; sadownictwo, ogrodnictwo w pd. części (rejony podmiejskie, wczesne warzywa); lasy zajmują tylko 5*/e og. pow.; duże znaczenie ma rybołówstwo (śledzie, dorsze) na M. Północnym (Ławica Dogger), roczne połowy ok. 1 min t; gł. surowce miner.: węgiel kam. (wydobycie 3 miejsce w świecie, 225,6 min t 1955), ruda żel., wapień, kaolin, sól kuchenna; energia elektr. (gł. na węglu) 80,2 kWh (1955); wykorzystanie energii atom. trzecie miejsce w świecie, czynna pierwsza elektrownia atom., przewidziane dalszych 12; najstarsze gałęzie przemysłu: górnictwo węgla i związane z nim hutnictwo w okręgach pn.-wsch. Anglia, pd. Walia, środk. Szkocja, gdzie również występuje węgiel i ruda żel., przemysł włókien, (wełn. — Leeds, Bradford, bawełn. — Manchester, Liverpool), metal. (Birmingham i in.), maszyn, (maszyny parowe, włókiennicze, parowozy), okręt., stal., metal, i inne; z nowszych: elektrotechn., chem., samochód., lotn., __ cement.; większość bryt. produkcji przemysł, znajduje tronizacja Jakuba II 1688; unia personalna z Holandią rękach wielkich koncernów; przemysł W. B... 1688—1701; ostateczn się ^ _ ostateczne zjednoczenie Anglii ze Szkocją opiera się w znacznej mierze na surowcach import w Królestwo W. Brytanii 1707; dynastia hanowerska Komunikacja rozwinięta: koleje 32 tys. km (2 miejsce i unia personalna z Hanowerem 1714—1837; w XVIII w. w świecie pod względem gęstości), drogi 322000 km; dalsze zdobycze kolonialne: Kanada, Indie, Australia; duże znaczenie ma transport kabotażowy, mniejsze — utrata kolonii w Am. Pn. w wyniku powstania USA śródlądowy drogami wodn. ze względu na przestarzałe 1776; od poł. XVIII w. rewolucja przemysł., wojny urządzenia; transport mor. o znaczeniu międzynar. z rewol. i napoleońską Francją 1793—1815; nowe na(ok. 20*/i tonażu świat, 19,5 min BRT, 1954); gł. por- bytki terytorialne na kongresie wiedeńskim 1815: Cejty mor.: Londyn, Liverpool, Hull, Manchester, Sout- lon, Malta; początki ruchu robotn.; działalność czarhampton, Glasgow, Newcastle, Cardiff, Dover, Ports- tystów 1836—48; panowanie królowej Wiktorii 1837— mouth, Plymouth. Eksport: wyroby przemysł., węgiel; 1901; zbrojne interwencje w Chinach dla zdobycia  WIELKA EMIGRACJA 1050 rynków zbytu (wojny „opiumowe“ 1839—42 i 1856— 60); zakup akcji Kanału Sueskiego 1875, ogłoszenie królowej cesarzową Indii 1876, okupacja Egiptu 1882, Sudanu 1898, wojna z Burami 1899—1902; w XX w. porozumienie polit. (Entente Cordiale) z Francją 1904 i Rosją 1907, rywalizacja z Niemcami; zwycięski udział w I wojnie świat. 1914—18, po której W. Brytania uzyskała b. niem. i tur. kolonie jako mandat Ligi Narodów; wpływ Rew. Paźdz. na ruchy nar.-wyzwol. krajów kolonial.; 1917—21 interwencja w Rosji Radź., blokada gosp., 1920 powstała KP, 1926 strajk generalny; 1936—39 polityka nieinterwencji w hiszp. wojnie dom.; 1938 udział w układzie w Monachium; zwycięski udział w II wojnie świat. 1939—45; kryzys imperium kolonialnego; uzyskanie stanowiska niezależnych krajów bryt. Wspólnoty Narodów przez Indie i Pakistan 1947, Cejlon 1948, Federację Malajską oraz Ghanę 1957, a pełnej niezawisłości przez Birmę 1948 i Sudan 1956; wystąpienie Irlandii ze Wspólnoty 1949; ustąpienie W. B. ze strefy Kanału Sueskiego 1956; 1945—51 w okresie rządów Labour Party upaństwowienie niektórych kluczowych przemysłów; 1951 rząd konserwatywny (premierzy: W. Churchill do 1955, A. Eden do 1957, H. Macmillan); od 1955 napięcie stosunków z Grecją (Cypr), 1955 podpisanie Paktu Bagdadzkiego, 1956 agresja na Egipt. WIELKA EMIGRACJA, 1831—1848, zw. wielką z powodu swej liczebności (ok. 10 000 emigrantów) oraz polit. i kultur, znaczenia; gł. ośrodek Paryż, w mniejszym stopniu reszta Francji, Anglia, Belgia; rozwinęła b. bujne życie polit.; gł. organizacje: Komitet Niemojowskiego, Komitet Lelewela, Komitet Dwernickiego, -♦Towarzystwo Demokratyczne Polskie, -»-Młoda Polska, -»-Zemsta Ludu i gromady -►Ludu Polskiego (—Grudziąż i -►Humań); poprzez prasę i emisariuszy silnie oddziaływała na kraj przygotowując akcje powstańcze; prawica z A. Czartoryskim na czele starała się poruszyć sprawę poi. w drodze polit. na terenie międzynar.; na emigracji skupiało się życie lit. (Mickiewicz, Słowacki), nauk. (Lelewel) i artyst. (Chopin); b. czynnie zaangażowana w Wiośnie Ludów (Mierosławski, Bem, Dembiński, Mickiewicz), potem uległa rozbiciu, a jej działalność osłabieniu. WIELKA KOPA, szczyt w Rudawach Janowickich (Sudety Wsch.); wys. 871 m. WIELKA KOTLINA, bezodpływowy obszar między G. 	Skalistymi a Sierra Nevada (USA); ok. 550 000 km*, wys. 1300—1800 m; klimat suchy. WIELKANOC, święto zmartwychwstania Chrystusa, obchodzone w kościele chrześc. od II w. w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca. WIELKANOCNA WYSPA, najbardziej wsch. z wysp Polinezji na Pacyfiku (Chile); 179 km*; 560 mieszk.; ślady starej kultury (olbrzymie posągi). WIELKA PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA SOCJALISTYCZNA -►Rewolucja Październikowa. WIELKA RACZA, szczyt w Beskidzie Żywieckim, najwyższy między Ujsołami a Zwardoniem, wys. 1236 m; schronisko, piękne polany. WIELKA RAFA KORALOWA, największy łańcuch barierowej rafy koralowej na Ziemi, wzdłuż pn.-wsch. wybrzeży Australii, na Oc. Spokojnym, dł. ponad 2000 km, miąższość osadów ok. 170 m. WIELKA RAWKA, szczyt w Bieszczadach na granicy Polski, CSR i ZSRR, wys. 1303 m; na stokach piękny las bukowy. WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA -►Rewolucja Francuska. WIELKA SOWA, szczyt w Sudetach Srodk., najwyższy w G. Sowich; wys. 1014 m. WIELKA WIEŚ, osiedle rybackie i kąpielisko nadmor., pow. pucki, woj. gd., u nasady Mierzei Helskiej; 2300 mieszk. (1956); składa się z połączonych osiedli Wielkiej Wsi i Hallerowa; zakłady przetwórstwa rybnego; port we Władysławowie jest bazą dla kutrów rybackich; przy porcie — magazyny, chłodnie, fabr. sztucznego lodu. WIELKA WOJNA NARODOWA ZWIĄZKU RADZIECKIEGO, przyjęta w historiografii radź. nazwa wojny prowadzonej przeciw inwazji hitlerowskiej 1941—45 (-►Wojny światowe). WIELKA WOJNA Z ZAKONEM, 1409—11, wojna Polski i W. Ks. Litew. z Krzyżakami; rozstrzygająca w niej bitwa pod -►Grunwaldem 1410; zakończona pokojem toruńskim 1411 bez zmian terytorialnych. WIELKA ZATOKA AUSTRALIJSKA, zat. Oc. Indyjskiego łagodnie wcięta w środk. część pd. wybrzeża Australii. WIELKICH LICZB PRAWO, jedno z najbardziej podstawowych twierdzeń rachunku prawdopodobieństwa, odkryte w połowie ubiegłego wieku przez matematyka ros. P. Czebyszewa; ujmuje ono w sposób ścisły fakt, że im większa ilość doświadczeń, tym częstość występowania danego zjawiska jest bliższa jego prawdopodobieństwa. WIELKIE JEZIORA, grupa 5 jez. na granicy USA i Kanady: Górne, Michigan, Hurón, Erie i Ontario; 245200 km*; odpływ przez rz. Sw. Wawrzyńca do Oc. Atlantyckiego; duże znaczenie dla żeglugi. WIELKIE JEZIORO NIEDŹWIEDZIE, jez. w pn.-zach. Kanadzie; 31100 km*, glęb. do 137 m; bogactwo ryb; w pobliżu złoża uranu, rud żelaza, niklu, miedzi; gł. m. Port Radium. WIELKIE JEZIORO NIEWOLNICZE, jez. w zach. Kanadzie; 28 930 km*, glęb. do 140 m; 150 m n.p. m.; do jez. wpada rz. Niewolnicza; odpływ wód przez rz. Mackenzie do M. Beauforta. WIELKIE JEZIORO SŁONE, jez. w W. Kotlinie (USA), ok. 4660 km*, glęb. do 15 m, 1281 m n. p. m.; duże wahania poziomu; zasolenie od 137%* do 300%«; wydobycie soli. WIELKIE KOŁO, okrąg na powierzchni kuli, którego płaszczyzna przechodzi przez jej środek (na kuli ziemskiej w. k. są np. wszystkie południki i równik). WIELKIE NIEMCY [niem. Grossdeutschland], powstała w poi. XIX w. koncepcja zjednoczenia państw niem. włącznie z niem. obszarami Austrii, która zachowałaby przewodnictwo; koncepcja upadła wskutek rywalizacji austro-prus. o hegemonię i wobec przekształcenia Prus 1871 w Cesarstwo Niem., ale odżyła So I wojnie świat, w dążeniu, potem w przeprowazeniu tzw. -»-Anschlussu. Zob. też: Niemcy, Małe Niemcy. WIELKI KANAŁ (dawniej Cesarski, chiń. nazwa Jiin-ho), najdłuższy kanał żeglowny w Chinach (1782 kro), biegnący od Tiencinu do Hangczou, nad M. Wschodnio-Chinskim; najstarsza część (środkowa) wybudowana w VI w. p. n. e., całość ukończona ok. 1300; obecnie unowocześniony. WIELKI KANAŁ FERGANSKI IM. STALINA, w pd. części Doliny Fergańskiej (ZSRR); dł. 330 km, szer. 25—30 m, glęb. 4 m; stanowi trzon całego systemu kanałów irygacyjnych; nawadnia 570 000 ha. WIELKI KANION -►Kolorado. WIELKI KSIĄŻĘ, tytuł zwierzchni książąt kijowskich, później moskiewskich oraz litewskich (od 1569 przysługujący także królowi poi.); tytuł członków ros. domu panującego. WIELKI MANIFEST TDP -►Towarzystwo Demokratyczne Polskie. . WIELKI MISTRZ ZAKONU KRZYŻACKIEGO, przełożony zakonu i od 1309 głowa państwa krzyżackiego w Prusach; obierany dożywotnio przez starszyznę zakonną do 1525. WIELKI MUR -Chiński Mur. WIELKI PIEC, typ pieca szybowego przeznaczony do przeprowadzania sposobem ciągłym procesu redukcji rud żelaza; jako produkt gł. otrzymuje się —surówkę, jako produkty uboczne — gaz wielkopiecowy oraz żużel; od góry, przez gardziel (rys.), wsypuje się kolejne warstwy: rudy, koksu oraz topników (obniżających temperaturę ,urow*,' topnienia żużla); od dołu wdmuchuje się gorące powietrze, które reagując z koksem, w ostatecznym wyniku daje tlenek węgla CO — właściwy czynnik redukujący rudy; gromadzącą się na dnie pieca ciekłą surówkę oraz lżejszy ciekły żużel periodycznie wypuszcza się przez otwory spustowe; gaz wielkopiecowy, odprowadzany górnym otworem, zużywa się do ogrzania wdmuchiwanego powietrza. Tabl. 50. WIELKI STAW, w Tatrach Wys.; jeden z Pięciu Stawów Polskich, 34,4 ha, najgłębsze jez. tatrzańskie — 79,8 	m, 1664,5 m n. p. m. WIELKI SZYSZAK, graniczny szczyt w Sudetach Zach., najwyższy w zach. części Karkonoszy, 1509 m. WIELKOCZĄSTECZKOWE ZWIĄZKI, połą czenia chem., których cząsteczki składają się z wielkiej ilości (od tysiąca do setek tysięcy) atomów; powstają w wyniku polimeryzacji lub polikondensacji cząsteczek prosSfch (o małej liczbie atomów); występują w przyrozie (np. —kauczuk naturalny, wełna, celuloza), na dużą skalę wytwarzane sztucznie (—tworzywa sztuczne). WIELKOMORAWSKIE PAŃSTWO albo Rzesza Morawska, wczesnofeudalne państwo słów. IX—X w.; Przekrój wielkiego pieca  1051 jednoczyło ludy slow. dzisiejszej Czechosłowacji, Lu życ, pn. Węgier, pn. Austrii i pd. Polski; ośrodel w. p. nad rz. Morawą; dynastia Mojmirowiczów; upadło wskutek najazdu Węgrów ok. 906. WIELKOPOLSKA [łac. Polonia Maior — Starsza Polska], hist. dzielnica Pokki w dorzeczu Warty, terytorium plemienne Polan, ośrodek tworzenia państwa poi. w X w., władzy książęcej i duchownej (Poznań, Gniezno). W XI—XIII w. W. stopniowo traciła przewagę polit na rzecz Małopolski. stając się jedną z dzielnic książęcych (XII—XIII w.); część jej ziem nad Odrą i dolną Wartą zagarnęła Brandenburgia. W XV—XVI w. W. obejmowała woj. poznańskie i kaliskie (W. właściwa) oraz sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemię dobrzyńską; od 1569 rozumiana szerzej jako pn. część Korony z Mazowszem i Prusami Król.; charakter gospodarczy rolniczo-hodowlany, rozwój sukiennictwa, bliskie związki handl. ze Śląskiem, Niemcami i Pomorzem Zach.; gł. m. Poznań; w rozbiorach zagarnięta przez Prusy, od 1807 należała do Ks. Warszawskiego, 1815 wcielona do Prus (W. Ks. Poznańskie), częściowo do Królestwa Pol.; stała się terenem_ prus. reform włościańskich, 1848 powstania pozn. i silnego ucisku germanizacyjnego; 1918 wróciła do państwa poi.; 1939—45 Niemcy utworzyli tu tzw. Warthegau, teren masowego wysiedlania i eksterminacji ludności P°'WIELKOPOLSKA KRONIKA, napisana u schyłku XIII w., zachowana w redakcji z II poi. XIV w.; obejmuje historię Pokki do 1271/72. WIELKOPOLSKI PARK NARODOWY, lesisty obszar na 1. brzegu Warty, na pd.-zach. od Poznania, ok. 4500 ha, liczne jez., lasy mieszane (sosna, osika, wiąz polny, dąb i in.), wiele gatunków ptactwa; ślady przednist osiedli. WIELKORZĄDCA KRAKOWSKI, urzędnik w XIV— XVIII w., sprawujący zarząd dóbr królewskich w Małopolsce. WIELKOSKRZYDŁE, Megaloptera, rząd owadów ciepłolubnych z grupy -»sieciarek; larwy żyją w wodzie, drapieżne. WIELKOŚĆ FIZYCZNA, właściwość ciał lub zjawisk, którą można mierzyć; w. f. dzielimy na: 1) -»skalary, np. masa. ładunek elektr., oraz 2) -»-wektory (w. kierunkowe), np. prędkość, siła; miarą w. f. WIENER NEUSTADT kie wyrazy wielomianu są tego samego stopnia, to Pokki; ośrodek wielomian nazywa się jednorodny, np. x*y + y*x + + z*x + xyz + + yS + z* (stopień = 3). LO' ‘ jest liczba wynikająca z porównania tej wielkości z przyjętą jednostką; pojęcie miary pozwala na wyrażanie w formie matematycznej związków między wielkościami; wymiar w. f., związek danej w. f. z jednostkami podstawowymi w danym układzie miar, np. wymiarem długości jest cm, prędkości — cm/sek. przyśpieszenia — cm/sek* (-»CGS układ). WIELKOŚĆ GWIAZDOWA, liczba charakteryzująca jasność gwiazdy; im większa liczba, tym mniejsza jasność; oznaczenie: m (od łac. magnitudo — wielkość). Zob. też gwiazdy (tabela). WIELOBOK -»wielokąt. WIELOBÓJ, zawody sportowe składające się z kilku konkurencji; o zwycięstwie decyduje suma punktów zdobytych przez zawodnika w poszczególnych konkurencjach. WIELOGŁOSOWOŚC, faktura przeciwstawna jednogłosowości, operująca współbrzmieniami dwu i więcej głosów na zasadach -»homofonii lub -»polifonii; występuje w muz. eur. od około IX w. WIELOKĄT, wielobok — część płaszczyzny ograniczona linią łamaną zam- W1ELOOWOCKOWE, Polycarpiceae, rząd roślin dwuliściennych o wypukłym dnie kwiatowym, ze spiralnie ułożonymi elementami kwiatu; słupków w kwiecie, a więc i owocków, kilka lub kilkanaście, jak np. u kaczeńca, piwonii. WIELOPŁAT, samolot o więcej niż dwóch piatach nośnych; obecnie nie stosowany. WIELOPŁETWIEC, Polipterus, ryba z rzędu wielopłetwych; Afryka zwrotnikowa; dl. do 74 cm; płetwa grzbietowa składa się z  wielu płetewek; larwy maaskrzela zewu. jak kijanki azów. ' WIELOPOLSKA Maria-Jehanne (1884—1940), powieściopisarka i publicystka; powieść Kryjaki, Księga o przyjaciołach (wespół z Z. Nałkowską), dramat Sęp, nowele. WIELOPOLSKI Aleksander hr., margr. Gonzaga Myszkowski (1803—77), działacz polit., zwolennik ugody z caratem; 1861 dyrektor Komisji Wyznań Rei. i Oświecenia Publ. oraz Komisji Sprawiedliwości; 1862 naczelnik Rządu Cywilnego Królestwa Pol.; dążył do spolszczenia oświaty, A. Wielopolski usprawnienia administracji, oczynszowania chłopów, równouprawnienia Żydów; zacięty wróg ideologii powstańczej; inicjator -»branki; 1863 podał się do dymisji i wyjechał za granicę. WIELOPOSTACIOWOSC -»polimorfizm. WIELORYB, Cetus — gwiazdobiór nieba południowego; -»niebo (mapa). WIELORYBIA ZATOKA (Walvis Bay), terytorium Zw. Pd. Afryki; 969 km*; 3100 mieszk. (1951); przemysł rybny i mięsny; stacja wielorybnicza. Od 1878 bryt., 1922 przyłączone do Zw. Pd. Afryki. WIELORYBY -»walenie. WlELOSZCZETY, Polychaeta, gromada w typie pierścienic; wyłącznie mor.; ciało segmentowane; po bokach segmentów specjalne przydatki, tzw. paranodia (opatrzone pęczkami szczecin), pełniące funkcję lokomotoryczną i oddechową; formy przeważnie rozdzielnopłciowe; rozwój złożony, ze swobodnie pływającą larwą trochoforą. WIELOSCIAN, bryła ograniczona powierzchnia składającą się ze skończonej ilości wielokątów; wielokąty te nazywają się ścianami w., boki ścian — krawędziakniętą, której dwa niekolejne odcinki nie mają p tów wspólnych (rys.); koń- A Wielokąty ce odcinków łamanej nazywają się wierzchołkami w., a same odcinki — bokami w.; w. foremny, wielokąt, którego wszystkie boki i wszystkie kąty są równe (np. trójkąt równoboczny, kwadrat). WIELOKOMÓRKOWCE -»tkankowce. WIELOKRĄŻEK -»krążek. WIELOMIAN: 1) jednej zmiennej, suma jednomianów jednej zmiennej, czyli funkcja postaci an xn + *n_1 + ... + a# + n«, gdzie x oznacza zmienną, an, un_1, ... , alt a0 zaś są pewnymi współczynnikami; 2) wielomian k zmiennych, suma -»jednomianów k zmiennych; poszczególne składniki w. k z. nazywamy wyrazami wielomianu; największy ze stopni wyrazów wielomianu nazywa się stopniem wielomianu, np. stopień wielomianu xyz + 2x* + yz + 1 wynosi 3; jeżeli wszyst- Wielościany foremne: czworościan, sześcian, ośmiościan, dwunastościan, dwudziestościan mi w., końce krawędzi — wierzchołkami w.; w. foremny, w., którego wszystkie ściany są równymi (przystającymi) wielokątami foremnymi i wszystkie kąty dwuścienne są równe; istnieje 5 różnych w. {.: czworościan, sześcian, ośmiościan, dwunastościan i dwudziestościan. WIELUŃ, m. pow., woj. łódź., 10 500 mieszk. (1956); ośrodek adm.-usługowy, przemysłu miner., przetw.roln. i spoż.; szczątki murów obronnych z XIV w., zabytkowe kościoły. Prawa miejskie od XIII w. WIELUŃSKI EDYKT, wydany 1424 przez Władysława Jagiełłę przeciw husytom. W1EN Wilhelm (1864—1928), fizyk niem.; doniosłe badania nad promieniami katodowymi, kanalikowymi oraz Roentgena, a zwłaszcza nad promieniowaniem ciała doskonale czarnego (odkrył tzw. prawo przesunięć W.). Nagroda Nobla 1911. WIENER: 1) Otto (1862—1927), fizyk niem.; prace z zakresu fotografii w barwach naturalnych; 2) [uj:n9r] Norbert (ur. 1895), matematyk amer.; prace z rachunku prawdopodobieństwa, procesów stochastycznych i analizy funkcjonalnej; najwybitniejszy inicjator badań cybernetycznych. Zob. też cybernetyka. WIENER NEUSTADT, m. w Austrii (Austria Dolna); 30500 mieszk. (1951); kopalnie węgla brunatnego; przemysł maszyn, (iokomytywy i in.), włókien.  WIENIAWSKI WIENIAWSKI: 1) Julian, pseud. Jordan (1834—1912), powieściopisarz i dramaturg; uczestnik powstania 1863; Wędrówki delegata, Gawędy w listach Jor dana do Pana Jana, Słomiany człowiek, 2) Henryk (1835—80), skrzyMiędzynarodowe konkursy im. H. Wieniawskiego dla skrzypków Rok Laureaci Kraj I 1934 I Ginette Neveu II Dawid Ojstrach III Henry Temianka Francja ZSRR Anglia II 1953 I Igor Ojstrach ZSRR 11 i Wanda Wiłkomirska 1 Julian Sitkowiecki Polska ZSRR III i Blanche Tarjus { Maryna Jaszwili ' Olga Parchomienko Franq'a ZSRR ZSRR III 1957 I Roza Fajn II Sidney Harth III Mark Komissarow ZSRR USA ZSRR H. Wieniawski pek świat sławy, wirtuoz i kompozytor; utwory skrzypcowe — koncerty, kaprysy, polonezy, mazurki; Międzynar. Konkurs Skrzypcowy im. H. W. odbywa się co 5 lat w Poznaniu; 3) Józef (1838—1912), brat H., pianista, kompozytor i pedafog; 4) Adam (1879—1950). ratanek poprzednich, kompozytor oper (Megae), baletów. WIENIEC, bud.: 1) zespół belek najczęściej żelbet wmurowanych w ściany jednopoziomowo na wysokości stropu, połączonych w narożach, w celu usztywnienia budynku; 2) poszczególne warstwy ścian budynku drewnianego złożone z belek leżących na jednym poziomie, związanych w narożach na złącza ciesielskie (ściany wieńcowe); 3) w. szybowy -»szyb; 4) łow. poroże jelenia; trofeum myśliwego. WIENIEWTTTNOW DmitriJ W. (1805-27), poeta ros., zbliżony do dekabrystów; poezje nacechowane filoz. zadumą i romant. buntem w duchu bajronowskim. WIEŃCE, jeden lub kilka barwnych kręgów otaczających bezpośrednio tarczę słoneczną, księżycową lub inne źródła światła; powstają wskutek uginania promieni świetlnych na kropelkach wody lub kryształkach lodu tworzących chmury. WIEŃCOWA CHOROBA, zaburzenia w dopływie krwi do mięśnia sercowego, gł. wskutek miażdżycy tętnic wieńcowych serca; najczęściej występuje w postaci dusznicy bolesnej (dławica piersiowa, angina pectoris), tj. gwałtownych napadów hólów serca, niekiedy w postaci stenokardil (silne bóle zamostkowe); całkowite ustanie dopływu krwi do jakiejś części mięśnia sercowego wywołuje ograniczoną martwicę, czyli zawał mięśnia sercowego. WIEPRZ, pr. dopływ Wisły, dł. 312 km, dorzecze 10792 km2, wypływa na pd. stokach Roztocza; największe dopływy: Por, Żółkiewka, Bystrzyca, Wolica, Świnka; nad W. leżą: Krasnobród, Zwierzyniec, Szczebrzeszyn, Tamogóra, Krasnystaw i in. WIEPRZ, potocznie: wykastrowany samiec świni. WIEPRZA, rz. Pobrzeża Bałtyckiego, dł. 140 km, dorzecze 2173 km*, wypływa na Pojezierzu Pomor., splawna. WIERCENIE: 1) wykonywanie otworów w pełnym materiale za pomocą wiertła (-»-obróbka skrawaniem) przy użyciu wiertarki; w. wykonuje się otwory o średnicy od dziesiątych części mm do kilkudziesięciu mm; otwory o większej średnicy są w przedmiotach metalowych wytaczane na wytaczarce lub tokarce; do w. otworów strzałowych w kopalniach używa się obok zwykłych wiertarek obrotowych (z obracającym się wiertłem) również wiertarek udarowych (z drgającym dłutem); 2) głębienie cylindrycznych otworów (tzw. odwiertów) w skorupie ziemskiej, wykonywane w przypadku poszukiwania różnych kopalin użytecznych (w. poszukiwawcze) 1052 albo też udostępniania złoża naftowego dla Jego późniejszej eksploatacji (naftowe w. eksploatacyjne); zależnie od metody rozróżniamy w. udarowe, w których świder (dłuto) drąży skale za pomocą kolejnych udarów, oraz w. obrotowe, które polegają na skrawaniu i ścieraniu skały obracającym się świdrem. WIERCHOJAŃSK, wieś w Jakuckiej ASRR nad rz. Janą; 1000 mieszk. (1939); ośrodek handlu skórami, futrami; jedna z najzimniejszych miejscowości świata (absolutne minimum —69,8°, śr. stycznia —49,5°). WIERCHOJAŃSKIE GÓRY, system górski w Syberii Wsch., na wsch. od górnego biegu Leny; wys. do 2933 m; bogactwa mineralne (m. in. węgiel kamienny). WIERCIŃSKI Edmund (1899—1955), aktor, pedafog, reżyser, związany z Redutą, po 1930 z teatrami oznania, Łodzi, Lwowa, Warszawy; łączył głęboką analizę treściową i psychol. utworu z doskonalą współpracą z aktorem; po II wolnie świat, zasłynął jako inscenizator monumentalnych przedstawień (Elektra Giraudoux, Jak wam się podoba Szekspira, Horsztyński Słowackiego); zasłużony wykładowca i kierownik wydz. reżyserskiego PWST. WIE RIES A JE W Wikientij W., właśc. Smidowicz (1867—1945), pisarz ros. pochodzenia poi., prozaik 1 historyk lit, z zawodu lekarz; powieści poświęcone losom inteligencji okresu rewolucji; Z wierzenia lekarza, Bież dorogi, W tupikie, Siostry, wspomnienia autobiogr., prace kryt o Puszkinie i Gogolu, przekłady z lit. ant, m. in. Iliady. WIERINGERMEER [wirinchermerr], -»polder w Holandii (Holandia Pn.); 195 km*; osuszony 1932 połączył wyspę Wieringen z lądem; zatopiony 1945 przez Niemców; obecnie znów osuszony. WIERNADSKI Władimir I. (1863—1945), mineralog i chemik radź.; odkrył, że średni skład chem. organizmów odpowiada średniemu składowi chem. skorupy ziemskiej; jeden z twórców biogeochemii. WIERSZ [łac.], mowa wiązana (rytmem, a często 1 rymem); w. biały “ nierymowany; w. sylabie zny (sylabowiec) — równozgłoskowy, ze średniówką stale występującą w formach dłuższych niż 8-zgłoskowe, o ustalonym końcowym i przedśredniówkowym akcencie paroksytonicznym, o swobodnym ukształtowaniu intonacyjnym; w. sylabotoniczny — równozgłoskowy, z daleko posuniętą regularnością rytmu; w. toniczny — nierównozgłoskowy, zachowujący regularność rytmiczną dzięki stałej ilości zgłosek akcentowanych; w. wolny — o fcudowie rytmicznej nie opartej na żadnym ustalonym schemacie weryfikacyjnym. WIERTARKA, WIERTŁO -»wiercenie. WIERTNICTWO, gałąź wiedzy góm. zajmująca się badaniem sposobów i metod wierceń otworów w skałach i ich prowadzeniem w celu poszukiwania, udostępnienia lub eksploatacji kopalin użytecznych. WIERTNICZE PRZYRZĄDY I URZĄDZENIA, zespół maszyn i przyrządów, służących do wykonania otworu wiertniczego (odwiertu) w głębi ziemi; gł. elementy: świder — jako właściwe narzędzie wiercące, przewód, który łączy świder z wiertnicą na powierzchni i przenosi na niego — zależnie od metody wiercenia — ruch posuwisty (udarowy) lub obrotowy, silniki napędowe. Tabl. 54. WIERTZ Antoine (1806—65), malarz belg.; obrazy rei. i mit o charakterze symbol.-wizjonerskim. WIERUSZKA CIEMNA, Entoloma lioidum, trujący grzyb kapeluszowy z rodziny bedłkowatych; jasna, brudnoochrowa barwa kapelusza i różowe blaszki. Tabl. IV. WIERUSZÓW, m. pow., woj łódź., nad Prosną; 3000 mieszk. (1956); drobne zakłady przemysłu przetw. roln. i spółdzielnie rzemieślnicze; szczątki murów zamku średniowiecznego. WIER W, wspólnota wiejska w dawnej Rusi; członkowie wierwi byli związani odpowiedzialnością zbiorową wobec władzy książęcej; w. zanikła w XIII w. WIERZBA, Salix, wielogatunkowy rodzaj szybko rosnących drzew i krzewów z rodziny wierzbowatych ; kwiaty rozdzielnopłciowe, owadopylne, z miodnikami, zebrane w kotki; w. wykazuje ogromną łatwość wegetatywnego rozmnażania się; należą tu m. in.: w. płacząca (S. elegantissima), często hodowane drzewo o zwisających brunatnych gałązkach; w. biała (S. alba), drzewo do 30 m wys. lub krzew; kora żółta lub jasnobrunatna; wilgotne lasy, zalewiska rzeczne, przydroża; b. pospolita na całym niżu; lecznicza; w. szara, łoza (S. cinerea), krzew do 2 m wys. lub rzadziej drzewo; kora z wklęsłościami; mokre łąki, torfowiska, rowy; w. iwa (S. caprea), krzew lub niskie drzewo; kora gładka; widne lasy, zręby; w. rokita (S. rosmarinifolia), krzew do 1 m wys.; wilgotne łąki i tor 1053 fowlska, rzadziej na miejscach suchych; w. wiciowa, w ¡twa (S. viminalis), krzew, rzadziej drzewo; nad potokami i rzekami; w. purpurowa, wiklina (S. purpur ea), krzew do 0 m wys.; młode pręty czerwone, nagie; nad rzekami i potokami (zarośla); używana na wyroby koszykarskie, lecznicza; w. krucha (S. IragHis), drzewo, rzadziej krzew; gałązki gładkie, połyskujące, kruche, żółte lub jasnobrunatne; wilgotne lasy, przydroża, zalewiska; pospolita; lecznicza. W. występuje gł. w obszarach umiarkowanych półkuli północnej. WIERZBICA, osiedle przemysł., pow. szydlowiecki, woj. kieł.; 820 mieszk. (1956); cementownia jedna z największych w Polsce. WIERZBICKI: 1) Andrzej (nr. 1877), przemysłowiec i polityk, jeden z założycieli i prezes „Lewiatana“; poseł na sejm i senator z ramienia ND, później BBWR; Wspomnienia i dokumenty; 2) Witold (ur. 1890), członek PAN, prof. Polit Warsz.; prace teoret. z zakresu mechaniki budowli; autor metody ustalania współczynników bezpieczeństwa w budownictwie. WIERZBIĘTA (Wirzbięta) Maciej (1523—1605), drukarz krak., wydawca pism protestanckich (1554—90), m. in. M. Reja; tłum. O szlachetności a zacności płci niewieściej. WIERZBIŁŁOWICZ Aleksander (1850—1911), wiolonczelista, profesor gry na wiolonczeli. WIERZCHOTKA -►kwiatostan. WIERZCHOWINA, najwyższa, zwykle nieco spłaszczona część gór lub wyżyn. WIERZCHUCINO, w., pow. pucki, woj. gd., na Pobrzeżu Kaszubskim; 950 mieszk. (1956); letnisko i nadmor. kąpielisko. , r WIERZYCA, 1. dopływ Wisły, dl. 130 km, dorzecze 1632 kmS, źródła na Pojez. Kaszubskim; nad W. Starogard Gdański i Pelplin. WIERZYCIEL, osoba uprawniona do żądania określonego -►świadczenia od dłużnika. WIERZYNEK Mikołaj (?—1368), kupiec i bankier krak., żupnik wielicki, doradca Kazimierza W.; 1364 podejmował ucztą monarchów przebywających na zjeźazie w Krakowie. WIERZYŃSKI Kazimierz (ur.’ 1894), poeta, jeden z czołowych przedstawicieli grupy „Skamander“; we wczesnych utworach wniósł ton beztroskiego młodzieńczego optymizmu, późniejsze utwory refleksyjne, patetyczne; zbiory wierszy: Wiosna i wino, Wróble na dachu, Laur olimpijski (I nagroda na Olimpiadzie 1928), Corzki urodzaj, Kurhany; tom opowiadań Granice świata; od 1937 członek PAL; od 1939 na emigracji; zbiory wierszy: Barbakan warszawski, Ziemia wilczyca, Róża wiatrów, Krzyże i miecze, Siedem podków, monografia Zycie Chopina. WIESBADEN, stoi. Hesji w NRF, port na Renie; 247 000 mieszk. (1955); akademia nauk polit.; przemysł: metal., elektrotechn., chem., cement; znane zdrojowisko. WIESIOŁEK, Oenothera, dwuletnia roślina z rodziny wiesiolkowatych, rzędu mirtowców; łodyga pojedyncza, liście lancetowate, kwiaty żółte (otwierają się wieczorem); przydroża, murv, ugory, brzegi rzek; czasem hodowany w ogrodach dla jadalnych korzeni lub jako ozdobny; zawleczony do Europy z Ameryki Pn. WIESIOŁOWSKI Aleksandr N. (1838—1906), literaturoznawca ros., przedstawiciel kierunku tzw. poetyki hist., autor wielu prac komparatystycznych i hist.-porównawczych o wędrówkach nurtów i wyobrażeń lud. oraz studiów o powstawaniu i ewolucji gatunków lit.; w latach 1870—90 stworzył ros. szkołę w badaniach lit, opartą o własne zasady metodologiczne. WIESIOŁYJ Artiom, właśc. Koczkurow Nikołaj I. (1899—1939), pisarz ros., prozaik; w nowelach i powieściach o tematyce rewol. i wojny dom. korzystał z techniki tzw. szkoły ornamentalnej, zbliżając się do A. Biełego i A. Remizowa; Rieki ogniennyje, Strana rodnaja, Rosja krwią zmyta. WIESZAK, bud. element pionowy rozciągany, przenoszący obciążenie podwieszonej belki na konstrukcję gł.; stosowany w dźwigarach i wiązarach wieszarowych, w mostach łukowych ze ściągiem, w mostach wiszących itp. Zob. też wieszar. WIESZAK, typ wiązara dachowego składającego się z 2 zastrzałów, ściągu, jednego lub dwóch wieszaków; w. dwu wieszakowy stosowany w dachach przy rozpiętościach powyżej 68 m, w przypadku braku ścian WIEŻOWA METODA wewnętrznych; więżba dachowa dźwiga wówczas nie tylko pokrycie, ale i strop. WIEŚ, osiedle zamieszkałe w przeważającej mierze przez rolników; osiedla rolne są najstarszą formą stałego osadnictwa; formy w. ulegają zmianom w zależności od położenia geogr., agrotecnniki itd.; przyjmuje się, że formy okolnicy, owalnicy i ulicówki pochodzą z czasów wczesnego średniowiecza; ich geneza wiąże się bądź z hodowlą, bądź z obronnością; tzw. łańcuchówka powstała z osadnictwa czynszowego na prawie niem., a rzędówka z regulacji w. w XVI w.; reformy rolne XIX w. stworzyły geometryczne formy w. skomasowanej, w. rozproszoną-kolonijną oraz poparcelacyjną; w średniowieczu wytworzyła się forma samorządu wiejskiego z sołtysem na czele. WIETŁUGA, 1. dopływ Wołgi, dł. 789 km. WIĆT-MINH, Wietnamska Liga Niepodległości, zał. 1941 przez Ho Chi Minha, Demokr. Front Jedności, kierujący walką narodowowyzwoleńczą; 1951 połączyła się z organizacją Lien-Wi6t. WIETNAM, kraj w pd.-wsch. Azji, we wsch. części Płw. Indochińskiego nad M. Pd.-Chińskim; 334 000 km*, ok. 25 000000 mieszk., w większości Annamici; od 1954 (konferencja w Genewie) podzielony (granica 17 równoleżnik pn.) na: Wietnamską Rep. Demokr. (164 000 km?, ok. 12 000 000 mieszk., stoi. Hanoi) i Wietnam Południowy, rep. (170 030 km*, ok. 12000 000 mieszk., stoi. Saigon-Szolon). Warunki naturalne. W większości górzysty — Góry Annamskie (ponad Godło Wietn. 2000 m); urodzajne i gęsto zaludnione Rep. Dem. niziny na pn. w delcie rz. Song Koi i na pd. w delcie Mekongu; zwrotnikowy klimat monsun.; lasy ok. 30*/» og. pow. (heban, mahoń, drzewo kamfor., bambus). Gospodarka. Kraj gł. roln. (ok. 90°/« ludn. roln.); uprawy: ryż, kukurydza, trzcina cukr., herbata, soja, kawa, cynamon, drzewo kauczuk., bawełna i in.; rybołówstwo; surowce miner, (w większości w Wietn. Rep. Demokr.): węgiel kam., ruda żel., cynk, cyna, złoto, wolfram i in.; przemysł gł. lekki (rolno-spoż., włókien., drzewny, przetwórczy); gł. porty. Haifong (Wietn. Rep. Demokr.), Saigon-Szolon (Wietnam Pd.); eksport: ryż, herbata, kauczuk, drewno. Historia. Kraj podbity w II w. p. n. e. przez Chińczyków; w X w. powstało państwo Annam, które opanowało następnie księstwa Tonkin i Kochinchinę; traktat zawarty 1787 między Francją i Annamem rozpoczął okres wpływów fr., zakończony 1884 traktatem chiń.-fr. ustalającym protektorat fr. nad W., rozciągnięty następnie na Laos i Kambodżę, tworzące razem fr. Indochiny; 1941 okupowali je Japończycy i w tym czasie zorganizował się w W. ruch nar.-wyzwol. Wićt-Minh, skierowany przeciw Japonii i Francji; 1945 ogłoszona została niepodległa republika W. (prezydent Ho Chi Minh), którą Francja uznała 1946 i w tymże roku uznanie cofnęła, rozpoczynając wojnę i tworząc w pd. W. niezależne państwo w ramach Unii Fr. pod władzą ces. Bao Dai 1949; zwycięskie walki WiGt-Minh (upadek twierdzy Dien Bień Fu) doprowadziły do zawieszenia broni 1954 i podziału W. wzdłuż 17 równoleżnika na pn. i pd.; pn. W. tworzy Lud. Rep. Demokr., pd. W. — państwo pozostające pod faktyczną kontrolą USA. WIETNAMSKA LIGA NIEPODLEGŁOŚCI -Wiót-Minh. WIETRZENIE, przemiany, którym ulegają skały wystawione na działanie promieni słonecznych (różnice temperatur), powietrza, wody i organizmów; w. mechaniczne, powoduje rozpad skały; w. chemiczn e, polega na przemianie chem. niektórych składowych minerałów skały w inne, powodujące rozkład skały. WIETRZNY SILNIK, silnik wykorzystujący energię wiatru do napędu młynów, pomp, prądnic itp.; w. s. jest m. in. wiatrak. WIE WIÓR -rzeżączka. WIEWIÓRKA, Sciurus vulgaris, gryzoń; lasy i parki Europy oraz pn. i środk. Azii; dl. ciała 19—28 cm + + puszysty ogon 20 cm; nadrzewna; mieszka w dziuplach lub buduje gniazda; pokarm roślinny (nasiona); w. syberyjska, na zimę szarzeje, daje niezłe futro (popielice). WIEŻA, budowla o dużej wysokości, a małej powierzchni podstawy, wolno stojąca lub powiązana z inną budowlą: występuje od początku dziejów architektury (kościelna, ratuszowa, obronna itp.). WIEŻA CIŚNIEŃ —wodociąg. WIEŻOWA METODA, metoda produkcji kwasu Godło Wietnamu Pd.  WIEŻOWIEC siarkowego oparta na tych samych procesach chem., co i metoda -»-komorowa; różni się od tamtej aparaturą. WIEŻOWIEC, nowocz. budynek wielokondygnacjowy, o niewielkiej w stosunku do wysokości powierzchni podstawy. WIEŻYCA, najwyższe, lesiste wzniesienie w pasie nadmor. pojezierzy (Pojez. Kaszubskie), wys. 331 m. WIĘCBORK, m., pow. sępoleński, woj. bydg., nad Jez. Więcborskim; 4300 mieszk. (1956); zakłady przemysłu drzewnego. WIĘCIERZ, przyrząd do połowu ryb ustawiany w stojących lub wolno płynących wodach; wykonany z siatki (w. prymitywny z wikliny) rozpiętej na drewnianych obręczach. WIĘCKOWSKI Aleksander (1854—1920), organizator pierwszych kółek socjalist. w Warszawie 1878/79; następnie działał w Rosji; członek „Ziemłi i Woli“; w późniejszym okresie odszedł od ruchu rewol., zbliżył się do liberałów. WIĘZIENIE: 1) kara pozbawienia wolności (w Polsce od 6 mieś. do 15 lat lub dożywotnio) za cięższe przestępstwa; 2) zakład kamy, w którym kara jest odbywana. WIĘŻBA, wzajemny układ i odległości sadzonek drzew przy odnawianiu lasu. WIGAN [uygan], m. w W. Brytanii (Lancashire); 84 500 mieszk. (1951); kościół normandzki; w pobliżu kopalnie węgla; przemysł włókien., metal., hutn.; wę20£ kolejowy. WIGHT JPajt] (Isle of Wight), wyspa u pd. wybrzeży W. Brytanii, w kanale La Manche; 381 km*, 95 600 mieszk. (1951); łagodny klimat; rolnictwo, sadownictwo, hodowla; kąpieliska; gł. m. Newport. WIGILIA [łac. — czuwanie, straż]: 1) wilia — dzień poprzedzający uroczyste święto kościelne; 2) straż — w chronologii rzym. część doby. WIGMAN Mary (ur. 1886), niem. tancerka, pedagog choreograf; reprezentantka tzw. tańca ekspresyjnego, kierowniczka zespołu, który zdobył szeroki rozgłos, zał. 1920. WIGOŃ, Lama vicugna, ssak górski z podrodziny lam; nieco mniejszy od jelenia; góry Ameryki Pd. WIGOWIE [ang. whig], w Anglii stronnictwo polit. powstałe w XVII w., opierające się na sferach kupieckich i przemysłowych, na niższym duchowieństwie i sektach rei.; przeciwnicy Stuartów i absolutyzmu; zwalczali torysów; 1714 objęli rządy (po wprowadzeniu na tron ang. domu hanowerskiego); w XIX w. odłam w. przyjął zasady liberalizmu i przeprowadził reformę parlamentarną 18S2 i z czasem przekształcił się w stronnictwo liberalne. WIGRY, największe jez. Pojez. Suwalskiego, na pn. krańcu Puszczy Augustowskiej, 2166 ha, głęb. do 73 m; 132 m. n. p. m., linia brzegowa rozwinięta, przepływa rz. Czarna Hańcza; nad jez. wieś Wigry i schronisko PTTK; początek szlaku kajakowego do Kan. Augustowskiego. WIGURA Stanisław (1901 —32), poi. konstruktor lotniczy; 1932 zdobył wraz z pilotem F. Żwirko pierwsze miejsce w międzynar. zawodach samolotów sport. (Challenge); zginął w katastrofie lotn. pod Clerlickiem (Czechosłowacja). WIGWAM [amer., uygnam], kopulasty szałas Indian Algonkinów Kanady i USA, kryty korą lub matami; nazwa nadawana czasem i innym mieszkaniom Indian. S. Wigura 1054 migdałowa, ostrolistna; 2) druga nazwa wierzby purpurowej. WIKŁACZE, Ploceidae, rodzina ptaków z rzędu wróblowatych, licząca 250 gatunków; Eurazja, Afryka i Australia; gnieżdżą się przeważnie kolonialnie; tu należy wróbel, mazurek i in. WIKTOR Jan (ur. 1890), powieściopisarz, działacz społ.; powieść Wierzby nad Sekwaną (o losach emigrantów poi. we Francji), Orka na ugorze, Papież i buntownik. WIKTOR EMANUEL, imię królów Sardynii i Włoch z dynastii sabaudzkiej: 1) W. E. I (1759—1824), król w wojnie przeciw Austrii o niepodległość Włoch; dzięki zręczności Cavoura, ruchowi nar. (Garibaldi) i pomocy wojsk fr. doprowadził 1860—71 do zjednoczenia państwa; 1861 koronowany na króla Włoch; 1870 zajął Rzym i uczynił stolicą państwa; 1860 odstąpił Francji Sabaudię i Niceę; 3) W. E. III (1869— 1947), król Włoch od 1900; 1922 po I wojnie świat. abdykował na rzecz syna, Humberta II. WIKTORIA (1819—1901), z dynastii hanowerskiej, królowa W. Brytanii od 1837, cesarzowa Indii od 1876; od 1840 zamężna za ks. Albertem Sachsen-Coburg-Gotha; jej panowanie okresem ekspansji zewn. (1839— 42 tzw. koncesje w Chinach, 1857—77 uzależnianie Indii, 1882 Egiptu i 1898 Sudanu, od 1899 podbój Transwalu i Oranii), rozkwitu gospodarki kapitalist. kraju i demokratyzacji (reformy parlamentarne); doradcą jej był B. Disraeli. WIKTORIA, stan Związku Austral., najmniejszy, najgęściej zaludniony; 227 593 km2, 2 555 000 mieszk. (1955), 27,4'/( ludności Związku Austral.; stoi. Melbourne; wąska niz. nadbrzeżna przechodzi w Alpy Austral. (do 2000 m), a następnie w równinę nad rz. Murray; klimat śródziemnomor.; w głębi stepy, w górach lasy eukaliptusowe (9,7*/*); uprawy (8•/•): pszenica, Królowa Wiktoria jęczmień, owies, tytoń, owoce; hodowla owiec (21 min), bydła; wydobycie złota; przemysł: przetwórczy, włókien., obuwn., spoż.; linie kol. 4507 km, pojazdów mech. 629 000 WIKTORIA KRÓLEWSKA, Victoria regia, roślina wodna z rodziny grzybieniowatych; dorzecze Amazonki; ogromne, do 2 m średnicy, pływające liście; kwiaty początkowo białe, później różowieją, stają się ciemnoczerwone, trwałe przez 24 godz.; nasiona jadalne; rzadko hodowana w szklarniach. WIJE, Myriapoda, dawniej gromada lądowych staykodysznych; wspólcz. systematyka rozbiła je na -»pareczniki, -»-dwuparce i kilka drobniejszych grup. WIKARNE GATUNKI, zastępcze gatunki — biol. dwa różne gatunki tego samego rodzaju, zastępujące się na różnych, wykluczających się ze względu na warunki, siedliskach, np. w siedliskach suchych i wilgotnych — pierwiosnka lekarska i p. wyniosła. WIKINGOWIE, łupieskie drużyny skandynawskie, które na łodziach zapuszczały się w głąb krajów eur. (Francja, Holandia, Anglia) w VIII—XII w. WIKLINA: 1) w. koszykarska, krzaczaste gatunki wierzby, której pędy służą do produkcji wyrobów koszykarskich; np. wierzba purpurowa, biała, Wiktoria królewska WIKTORII JEZIORO, największe jez. w Afryce na granicy Kenii, Ugandy, Tanganiki; 68800 km2, 1134 m n. p. m., głęb. ok. 80 m; liczne wyspy, do jez. wpada m. in. rz. Kagera. WIKTORII WODOSPAD -^Zambezi. WIKTORn ZIEMIA, wyspa w Kanad. Archipelagu Arktycznym; 208 400 km*; brzegi nizinne, wys. do 500 m; zamieszkana na pd.-zach. przez Eskimosów; stacja meteor., lotnisko.  1055 WIKTOWNIK [łac.], parobek, najemnik otrzymujący oprócz zapłaty w pieniądzach utrzymanie (wikt). WILAJET [arab.], jednostka adm. w Turcji. WILAMOWICE, m., pow. oświęcimski, woj. krak., nad Solą, pr. dopływem Wisły; 2200 mieszk. (1956); ośrodek usfugowo-roln.; drewniany kościół z 1704. — W. powstały ok. 1250 jako kolonia osadników z Niemiec i Holandii; charakterystyczny folklor lokalny, odrębna gwara. WI LAMOWI TZ-MÖLLENDORF Ulrich von (1848— 1931), niem. filolog klasyczny, jeden z najwybitniejszych w Europie; wiele cennych prac z dziedziny filologii klas.: monografie autorów staroż. (Homera, Pindara, Platona, Arystotelesa); wydania autorów m. in. Ajschylosa, Kallimacha, gr. poetów bukolicznych; komentarze do różnych dzieł. WILANÓW, dawniej zw. Milanów, podwarsz. rezy‘ńeski _ “ egc tera i X. Szwannera, oraz malarzy: C. Callota, M. Pal* dencja Jana III Sobieskiego; budowany 1677—96 przy udziale architekta A. Locciego, rzeźbiarzy: A. Scnliiloniego i J. Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego; park i ogród fr.; pałac był przebudowywany w XVIII w. na zlecenie E. Sieniawskiej, Augusta II i St. K. Potockiego; rekonstrukcję całego zespołu podjęto 1954; obecnie oddział Muzeum Nar. w Warszawie. Tabl. 62. WILCZA JAGODA -►pokrzyk wilcza jagoda. WILCZA PASZCZA -►podniebienie. WILCZE DOŁY: 1) w dawnej fortyfikacji zapory w postaci dołów przykrywanych z góry gałęziami i zwykle zaopatrzonych od wewnątrz w ostre pale drewn.; 2) doły okrągłe, kopane w lasach lub na skrzyżowaniu dróg, do łapania żywcem wilków. WILCZEŁYKO -►wawrzynek wilczelyko. WILCZOMLECZ, ostromlecz, Euphorbio — wielogatunkowy rodzaj roślin z rodziny wilczomleczowatych; ok. 600 gat. w obszarach ciepłych i umiark., u nas ponad 20 gat roślin jednorocznych lub bylin; niektóre wyłącznie górskie lub stepowe; wydzielają mleczny sok z trującą subst. euforbiną; lcwiaty zebrane w wierzchołki; owoc torebka; w Polsce najpospolitszy w. sosnka (E. cyparissias), bylina do 40 cm wys., o równowąskich, miękkich, żywozielonych liściach i żółtozielonych, sercowatotrójkątnych -►podsadkach; suche łąki, pastwiska, przydroża. Wilczomlecz: A — w. obrotny (Euphorbia helioscopio), B — E. Reinwardtii. WILCZOMLECZOWATE, Euphorbiaceae, rodzina roślin z klasy dwuliściennych; ok. 4500 gatunków ziół lub drzew o pokroju kaktusów; obszary ciepłe i umiark.; kwiaty jednopłciowe, owoc — gł. torebka; w. zawierają sok mleczny, w którego skład wchodzi zwykle kauczuk; należą tu m. in. wilczomlecze, niektóre drzewa kauczukowe (hewea), maniok, rącznik (jadalne) i niektóre rośliny ozdobne (np. poinsettia). WILCZUR, pies o wyflądzie zbliżonym do wila; uszy stojące, włos długi, puszysty, popielaty lub czarny podpalany (owczarek alzacki); pies wszechstronny : pasterski, obronny, policyjny. WILDE [°ajld] Oscar (1854—1900), poeta, dramaturg i powieściopisarz ang.; Irlandczyk; przedstawiciel dekadenckich kierunków w sztuce końca XX w., ekscentryczny mistrz paradoksu słownego; Wachlarz la¬ O. Wilde WILKIERZE dy Windermere, Salome, Ballada z więzienia Reading, Portret Doriana Graya, De profundis. WILDER [“ęjldor] Thomton (ur. 1897), dramaturg i powieściopisarz amer., autor sztuk eksperymentalnych 0 podłożu filoz.; głośna powieść Most San Luis Rey oraz sztuki: Nasze miasto, Niewiele brakowało. WILEC, Exogonium purga, roślina-pnącze z rodziny powojowatych; Meksyk; łodyga wijąca się, liście sercowate, kwiaty szafirowe; hodowany jako ozdobny; na bocznych korzeniach wytwarza bulwy, które po wysuszeniu używane są jako lek silnie przeczyszczający (jalapa). WILEJKA, 1. dopływ Wilii, dł. 70 km, ujście na terenie Wilna. WILGA, Orłolus oriolus, ptak z rzędu wróblowatych; lasy liściaste oraz parki pd. i umiarkowanej Eurazji; zimuje w Afryce; dł. 25 cm, rozpiętość skrzydeł 46 cm; pięknie, żółto ubarwiona, o ciemnych skrzydłach. TabL X. WILGOTNOŚĆ POWIETRZA, liczba określająca ilość pary wodnej w powietrzu; w. bezwzględno — ilość gramów pary wodnej zawartej w 1 mi powietrza; w. właściwa — ilość gramów pary wodnej zawartej w 1 kg wilgotnego powietrza; w. względna — wyrażony zwykle w procentach stosunek ilości gramów pary wodnej znajdującej się w danej objętości powietrza do ilości gramów pary wodnej potrzebnej do nasycenia tej objętości przy niezmiennej temperaturze; niedosyt w., różnica między ciśnieniem pary wodnej nasyconej w danych warunkach a rzeczywistym ciśnieniem pary wodnej w powietrzu, wyrażona w milibarach lub milimetrach słupa rtęci (-►rosa). WILHELM, imię panujących: Anglia: I) W. Zdobywca (ok. 1027—87), książę Normandii fr.; w bitwie pod Hastings 1066 pokonał Harolda II, podbił Anglię 1 koronował się na króla ang.; założyciel dynastii normandzkiej; wprowadził feudalizm; zorganizował i wzmocnił zarząd krajem; 2) W. III Orański (1650— 1702), król ang. od 1689; -►stathouder Holandii od 1672; ożeniony 1677 z Marią, córką króla ang. Jakuba II, którego pozbawił tronu 1689; brał udział w koalicji antyfr. w walce o -►reuniony i sukcesję hiszpańską. Holandia: W. Orański (1533—84), przywódca Niderlandów w wojnie o niepodległość przeciw Hiszpanii; -►stathouder Zjednoczonych Prowincji Niderlandów od 1581. — Niemcy: 1) W. I (1797—1888), z dynastii Hohenzollernów, król Prus od 1861, cesarz niem. od 1871; 1862 powołał Bismarcka na premiera i z nim dążył do zjednoczenia Niemiec m. in. poprzez wzmocnienie armii; po wygranych wojnach z Danią 1864, Austrią 1866 obalił hegemonię Austrii, stanął 1866 na czele Związku Pn. niem.; koronowany w Wersalu na cesarza po zwycięskiej wojnie z Francją; 2) W. II (1859—1941), wnuk W. I, panował 1888—1918; przedstawiciel mieszcz.-junkierskiego imperializmu; dąży! do zwiększenia armii i floty; agresywnymi wystąpieniami doprowadził do I wojny świat.; po klęsce Niemiec i wobec rewolucji w kraju zbiegł do Holandii, 28 XI 1918 abdykował; solidaryzował się z hitlerowcami. WILHELMINA (ur. 1880), od 1890 królowa Holandii z dynastii Oranje-Nassau; po agresji niem. na Holandie 1940 emigrowała do Londynu, skąd proklamowała dalsze prowadzenie wojny; 1948 abdykowala na rzecz córki, Juliany. WILHELMINY KANAŁ (Wilhelmina Kanaal), w Holandii, łączy rz. Mark i Mozę przy ujściu do Hollandsch Diep z Kan. Zuid Willems przez Tilburg; dł. 68 km. WILHELMSHAVEN, m. i port woj. w NRF w zat. Jade; 99 800 mieszk. (1955); wyższe uczelnie, instytuty nauk.; stocznie; rybołówstwo. WILHELM Z TYRU (ok. 1130—90), arcybiskup Tyru, kronikarz fr., historyk wypraw krzyżowych. WILIA, rz. w ZSRR, pr. dopływ Niemna; źródła na wsch. od Mołodeczna, dł. 510 km; nad W. leży Wilno. WILIA -►wigilia. WILK Antoni (1878—1940), matematyk i fizyk, nauczyciel gimnazjalny, pracownik obserwatorium astr. w Krakowie; odkrył 4 komety. WILK: 1) zool. Canis lupus, drapieżnik z rodziny psów; okolice lesiste Eurazji i Am. Pn.; dł. ciała 110 cm + ogon 45 cm; zjada wszystko, co zdoła upolować, a także pączki roślin, jagody; zimą łączą się w gromady i wspólnie atakują nawet duże zwierzęta (konie); tabl. 8 i 36; w. amerykański -►kujot; 2) med. -►toczeń gruźliczy; 3) techn. maszyna do rozdrabniania materiałów (np. mięsa, szmat, makulatury) przez szarpanie. „WILK“ -►Marynarka Wojenna pol. w II wojnie światowej. WILKIERZE [niem.], w dawnej Polsce od XIV w. przepisy prawne uchwalane przez rady miejskie, początkowo potwierdzane przez króla, następnie wyda WILKINS wane samodzielnie, były cechą autonomii miast; osobną grupę w. stanowiły statuty cechów, regulujące ich organizację; w. wiejskie, wydawane przez pana (feudala) prawa wiejskie, które normowały życie wewn. wsi, powinności chłopów, organizację władz sąd. i. 	administracji wiejsk.; wydawano je w Polsce od XVI w.; najliczniejsze z XVII—XVIII w. WILKINS [“ylkyns] George Hubert Sir (ur. 1888), podróżnik austral.; uczestnik wypraw arktycznych (1913—18, 1921—22); 1923—25 kierował ekspedycją British Museum do wnętrza Australii. WILK MORSKI, popularna nazwa człowieka morza w przeciwieństwie do pogardliwej ,.szczura lądowego". WILKOŃSKA Paulina (1815—75), żona Augusta, powieściopisarka obycz., parniętnikarka; Wieś i miasto, Irena, Moje wspomnienia. WILKONSKI August pseud. Au-Wi, Chirurg Filozofii (1805—52), pisarz-humorysta, publicysta, krytyk; wydawca „Dzwonu Literackiego"; Ramoty i ramotki literackie. WILKOSZ Witold (1891—1941), matematyk, logik, filozof, fizyk, znawca wielu języków; prof. Uniw. Jag.; autor prac specjalistycznych i podręczników akaa.; doskonały popularyzator. WILK-PIJAWKA, bot. pęd rozwijający się z -►pąków śpiących pnia i grubych konarów drzew; zwykle rośnie b. silnie, pionowo; zjawisko w sadownictwie i leśnictwie niepożądane. WILLA [lac.]: 1) dawniej niewielki pałacyk wiejski lub podmiejski stojący w ogrodzie; 2) w arch, wspólcz. jednorodzinny domek w ogrodzie. WILLEMSTAD, gł. m. Antyli Hol., na wyspie Curaçao; 40 600 mieszk. (1948); rafinerie ropy naft (z Wenezueli); eksport nafty. WILLIAMS [uyljemz] Tennessee (ur. 1914), dramaturg amer.; symbolistyczne sztuki teatr, i scenariusze film.: Szklana menażeria, Tramwaj zwany pożądaniem, Kotka na gorącym dachu. WILLMANN Michael (1630—1706), malarz niem., przedstawiciel baroku; tworzył gł. na Śląsku; obrazy rei.; freski w kościele Sw. Józefa w Krzeszowie. WILLSTATTER Richard (1872—1942), chemik niem.; badania nad związkami org.; wyjaśnił budowę chlorofilu i barwników antocyjanowych, badał asymilację dwutlenku węgla w zielonych częściach roślin. WILNO (litew. Vilnius), stoi. Litew. SRR; 200 000 mieszk. (1956); uniwersytet z 1578, instytut pedagog., Akademia Nauk Litew. SRR; fabryka maszyn roln., obrabiarek; przemysł drzewny, mięsny; ważny węzeł kol.; liczna kolonia polska; zabytki z różnych epok kult.: got. kościół Sw. Mikołaja (XIV w.), Sw. Jana i Franciszkanów (pocz. XV w.); późnogot kościół Sw. Anny i Bernardynów (pocz. XVI w.); renesans, kościół Sw. Michała (XVI/XVII w.); barok, kościół Sw. Piotra i Pawła na Antokolu, kościół Karmelitów, Ostra Brama z obrazem Matki Boskiej; klasycystyczna aula Uniw. Wil. i kościół kalwiński (pocz. XIX w.). — Początkowo gród, od 1320 stolica państwa litew.; od 1386 siedziba biskupstwa; rozwój W. za panowania Olgierda (stosunki handl. z Rusią, Nowogrodem i Pskowem); 1378 częściowo zniszczone przez Krzyżaków; 1387 nadanie miastu prawa magdeburskiego; ośrodek handlu tranzytowego i rzemiosła; 1505 zbudowano mury obronne, przebudowano zamek; 1578 Stefan Batory założył w W. Akademię Jezuicką; po zniszczeniach woj. w poł. XVII w. W. nie wróciło już do dawnej świetności; od 1795 pod panowaniem ros. jako miasto gubemialne; w początkach XIX w. żywy ośrodek kult. i nauk. (uniwersytet); w końcu XIX w. pierwsze organizacje socjalist.; od 1919 spór o W. między Polską a Litwą, 9 	X 1920 zajęte przez wojska poi., następnie stolica woj. wil.; w okresie międzywoj. silny ośrodek postępowej inteligencji; po wkroczeniu wojsk radź. we wrześniu 1939 na mocy układu radz.-litew. z 10 X1939 włączone do Rep. Litew.; od połowy 1941 do lipca 1944 pod okupacją niem. WILSON [°ylsn] Thomas Woodrow (1856—1924), amer. mąż stanu, ekonomista i historyk, dwukrotny prezydent USA 1913—21 z ramienia partii demokr.; 6IV1917 wypowiedział wojnę państwom centralnym, 1918 	autor tzw. czternastu punktów Wilsona, zasad T. W. Wilson Komora Wilsona 1056 polit. przedstawionych 8 11918 przez W. Kongresowi amer.; punkt 13 domagał się utworzenia niepodległego państwa poi. z dostępem do morza. Nagroda pokojowa Nobla 1919; The State (Państwo), A History of the American People (Historia narodu amerykańskiego). WILSONA [uylsn(a)J KOMORA, przyrząd do obserwowania torów cząstek jonizujących; gł. częścią W. k. jest płaski szklany cylinder zamknięty tłokiem, napełniony powietrzem (lub innym gazem) nasyconym parą wody cząstki r albo alkoholu; przy nagłym jonUująS l odsunięciu tłoka od dna cylindra następuje adiabatyczne oziębienie gazu, a przesycona wskutek tego para skrapla się na jonach wytworzonych przez biegnącą cząstkę naładowaną; przy silnym bocznym oświetleniu ślady torów utworzone przez drobne kropelki wody (mgiełkę) stają się widoczne (można je obserwować lub fotografować). Za wynalezienie tego przyrządu C. T. R. Wilson otrzymał 1927 nagrodę Nobla. Tabl. 39. WILUJ, rz. w Syberii Wsch., 1. dopływ Leny; dl. 2435 km; źródła na Wyż. Srodk.-Syberyjskiej; wielkie zasoby hydroenergii; bogactwo ryb; regularna żegluga na 746 km. WILZYNA, Ononis, krzewinka z rodziny motylkowatych; Europa, w Polsce 8 gat. (łąki, przydroża); trójdzielne liście i różowe kwiaty zebrane w grona. WIŁKOMIRSKA Wanda (ur. 1929), wiolinistka wirtuoz. WIŁY, mit. slow. nimfy zamieszkujące góry, lasy, wody i ujeżdżające chmury; piękne i uwodzicielskie, pomocne ludziom i szkodliwe; później określenie błazna lub szaleńca. WIMBLEDON [“ymbldan], dzielnica Londynu; 58 200 mieszk. (1951); słynne tereny sport., miejsce międzynar. turniejów tenisowych. WIMPERGA [niem.], dekoracyjny szczyt trójkątny wieńczący portale lub okna w architekturze gotyckiej. WiN, Wolność i Niepo- ^ dległość, podziemna organizacja działająca zbrojnie przeciwko Polsce Lud., utworzona 1945 po rozbiciu organizacji „Nie", związana z b. rządem emigr. w Londynie; 1947 zlikwidowana przez władze bezpieczeństwa. WINA, stosunek psychiczny sprawcy do czynu przestępnego, stanowiący subiektywną podstawę odpowiedzialności karnej; w. um y ś 1 n a polega na chęci popełnienia czynu przestępnego (tzw. zamiar bezpośredni — dolus directus) albo przynajmniej na godzeniu się na możliwy skutek (zamiar ewentualny, wynikowy — dolus eventualis); w. nieumyślna polega na przewidywaniu nastąpienia skutku, lecz bezpodstawnym przypuszczeniu, że się go uniknie (lekkomyślność), albo nieprzewidywaniu go w ogóle mimo możliwości i powinności przewidywania (niedbalstwo). WINA WER Bruno (1883—1944), dramaturg i felietonista poi., z wykształcenia fizyk, autor prac naukowych i popularyzatorskich oraz komedii obyczajowych, w których wprowadził typ uczonego-wynalazcy, zagłębionego w nauce, nieporadnego życiowo; R. H. inżynier, Promienie F. F., Ksiąga Hioba, Roztwór Pytla, Znajomek z Fiesole. WINCENTY A PAULO św. (1576—1660), ksiądz fr., jałmużnik królowej Małgorzaty, później generalny jałmużnik galer król. i kapelan więźniów; 1625 założył w Paryżu zgromadzenie zakonne lazarystów, zw. w Polsce misjonarzami, oraz żeńską kongregację sióstr miłosierdzia. WINCHESTER [“ynezysto], m. w W. Brytanii (pd. Anglia); 25 700 mieszk. (1951); katedra z XI w., kolegium zał. 1394; biskupstwo; dawna siedziba królów anglosaskich. WINCKELMANN Johann Joachim (1717—68), niem. badacz starożytności, twórca historii sztuki antyku; działalność jego wywarła wpływ na rozwój klasycyzmu w XVIII w.; Historia sztuki starożytnej. WINDA [niem]: 1) bud. -»wyciąg; 2) iegl. maWimperga  1057 szyna (wciągarka) do podnoszenia ciężarów, wyciągania sieci, kotwicy itp. WINDAKIEWICZ Stanisław (1863—1943), historyk lit., prof. Uniw. Jag.; Teatr ludowy w dawnej Polsce, rozprawy o Reju, Sarbiewskim, Mickiewiczu. WINDAUS Adolf (ur. 1876), chemik niem.; prace z dziedziny sterydów, alkaloidów, witamin. Nagroda Nobla 1928. WINDAWA (lot Ventspils), m. i port nad Bałtykiem w Łot. SRR; 15700 mieszk. (1939); przemysł rybny. WINDELBAND Wilhelm (1848—1915), niem. filozof i historyk filozofii, pierwszy przedstawiciel badeńskiej szkoły neokantystów; głosił koncepcję dwóch metod nauk. — generalizującej i indywidualizującej, zalecając historii posługiwanie się tą ostatnią. WINDERMERE [“yndomio], jez. w W. Brytanii, na pn.-zach. od G. Pennińskich, największe w Anglii; dl. 17 km, szer. 1,5 km, glęb. 70 m; odwadniane przez rz. Leven do M. Iryjskiego. WINDHUK (Windhoek), gł. m. Afryki Pd.-Zach.; 26 000 mieszk. (1954); muzeum, katedra; ośrodek handlowy. WINDISCHGRAETZ Alfred książę 1787—1862), feldmarszałek austr.; 1848 stłumił powstanie w Pradze 1 rewolucję w Wiedniu; 1849 pobity na Węgrzech przez wojska rewolucyjne. WINDSOR [uynze], od 1917 nazwa obecnej dynastii ang. poprzednio zwanej hanowerską. WINDSOR [uynze]: 1) m. w W. Brytanii, nad rz. Tamizą, na zach. od Londynu (Berkshire); 23 200 mieszk. (1951); wyższe szkoły, kaplica Sw. Jerzego z grobami królów ang., zamek z XIV w. — rezydencja ang. rodziny krót; 2) m. przemysł, w Kanadzie (Ontario), przy granicy z USA; z przedmieściami 157 700 mieszk. (1951); przemysł: samochód., maszyn., chem.; port śródląd., węzeł kolejowy. WINDWARD [“ynd^d], cieśn. między wyspami Kubą i Haiti; łączy M. Karaibskie z Oc. Atlantyckim; szer. ok. 80 km. WINDYKACJA [łac.], prawo dochodzenie w drodze sądowej zwrotu rzeczy znajdującej się w posiadaniu osoby nie uprawnionej; skarga w. przysługuje właścicielowi WINIARSKI Bohdan (ur. 1884), prof, prawa między nar., sędzia Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze: Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie. WINIDUR, twardy -»polichlorek winylu; wykazuje b. dużą odporność na czynniki chem.; dobre własności mech.; stosowany do wyrobu aparatury chem., przewodów, rur kanalizacyjnych itp. W1NIEC -filoksera. WINIETA [fr.], ozdobna kompozycja rysunkowa w druku (książka, czasopismo) w formie ornamentu; w starych drukach zwykle winna latorośl, stąd D3ZW8. WINIEWICZ Józef (ur. 1905), dyplomata, 1947—55 ambasador w Waszyngtonie, następuje wicemin. spraw zagr.; prace z zagadnień niemieckich. WINKELRIED Arnold (?—1386), szwajc. bohater nar. z okresu walk z Habsburgami o niezależność; 1386 w bitwie pod -»Sempach skierował na siebie włócznie nieprzyjacielskie, tworząc wyrwę w szeregach wroga i umożliwiając przebicie się przez nią wojska szwajcarskiego. WINNA PALMA, Borassus flabelUformis, palma do 25 m wys., o pierzastych liściach; Indie, Archipelag Malajski; dostarcza -»sago oraz włókna. WINNICA, m. obw. w Ukr. SRR; 105 000 mieszk. (1956); kombinat mięsny, cukrownie; fabryka superfosfatu, maszyn rolniczych. WINNICZEK, Helix pomatia, ślimak lądowy o dużei, spiralnie kulistej, jasno- lub ciemnobrunatnej muszli; na tylnej z dwóch par czułków osadzone są oczy; występuje w zacienionych, wilgotnych miejscach; hodowany w celach spożywczych. WINNIPEG [“ynypeg]: 1) łez. w pd. Kanadzie; 24 530 km*, głęb. do 19 m; bogactwo ryb; odpływ wód przez rz. Nelson do Zat. Hudsona; 2) stoi. prow. Manitoba i gł. ośrodek finans.-handl. w pd. Kanadzie; z przedmieściami 354 000 mieszk. (1951); uniwersytet; międzynar. handel pszenicą oraz bydłem, drewnem, futrami; przemysł: drzewny, spoż., poligraf., odzież.; ważny węzeł kolejowy. WINO, sok (moszcz) z winogron lub innych owoców poddany fermentacji alkoholowej przy użyciu odpowiednich drożdży; gotowe wino średniej mocy zawiera 10—14*/« alkoholu, różne ilości nie sfermentowanego cukru, kwasy (gł. winowy) oraz substancje zapachowe nadające winu tzw. bukiet; rozróżniamy w. białe i czerwone; gł. rejony winiarskie w Europie: Francja (Bordeaux, Burgundia, Szampania, Alzacja, doliny Rodanu i Loary), Niemcy (dolina Renu, Menu, WIOSNA Mozeli), Włochy (Piemont, Sycylia), Hiszpania (Tarragona, Malaga), Portugalia (dorzecze Douro), Węgry (Szekszérd, Eger, Balaton), Rumunia (Mołdawia, Siedmiogród), Jugosławia (Dalmacja), ZSRR (Krym, Kaukaz), Grecja (Samos), Austria; w Polsce Zielona Góra i Warka. WINOBLU SZCZ -»dzikie wino. WINOGRADÓW: I) Anatol K. (ur. 1888), pisarz ros.t prozaik, historyk literatury, romanista; nowele i powieści biograf.; Powiest’ o bratjach Turgieniewych, Trzy barwy czasu (o Stendhalu), Potępienie Paganiniego; 2) Îwan M. (ur. 1891), matematyk radź., twórca nowych metod badawczych w teorii liczb; 3) Wiktor W. (ur. 1895), językoznawca radź., dyr. Instytutu Językozn. Akad. Nauk ZSRR; gł. zainteresowania: jęryk ros., a zwłaszcza język poszczególnych wybitnych pisarzy i poetów; Russkij jazyk. WINOGRADSKI Siergiej N. (1856—1953), ros. mikrobiolog; pracował od I wojny świat, w Paryżu; pierwszy wykrył i zbadał bakterie autotroficzne (nitryfikacyjne, siarkowe), badał bakterie wiążące azot atmosferyczny i inne; twórca mikrobiologii gleby, opracował metody badawcze. WINOGRONA -»winorośl. WINOROŚL, Vitis, rodzaj pnących się krzewów z rodziny winoroślowatych; obszary pozazwrotnikowe półkuli pn.; liście pojedyncze, klapowane, kwiaty żóltawozielone, zebrane w wiechy; najważniejszy gatunek, w. właściwa (V. oinifera), powszechnie uprawiana w licznych odmianach w okolicach cieplejszych; rozmnażana z sadzonek lub przez szczepienie na siewkach gatunków amer.; pochodzi prawdopodobnie z Kaukazu; jagody (winogrona) kuliste, żółtozielone lub granatowe, o soku bezbarwnym, deserowe i do wyrobu wina; jagody suszone (rodzynki) stosowane jako przyprawa. WINOWY KWAS, dwuhydroksybnrsztynowy kwas — istnieje w czterech odmianach izomerycznych; w przyrodzie występuje przeważnie jedna z tych odmian — kwas d-winowy (w wielu owocach, najwięcej w winogronach); jest on stosowany w technice (jako zaprawa i jako dodatek do farby drukarskiej) oraz w przemyśle spoż.; duże znaczenie mają sole k. w. (winiany). WINSOK, mors — pitny sok owocowy z dodatkiem 10—15°/« alkoholu, poddany dojrzewaniu dla zharmonizowania smaku i aromatu. WINSTANLEY [“ynstsnly] Gerard (1609—?), utopista ang., ideolog i przywódca biedoty wiejskiej, —diggerów. WINT [niem.], gra w karty. WINTERHALTER Franz (1806—73), malarz niem., nadworny portrecista Napoleona III; portret cesarzowej Eugenii z damami dworu. WINTERSTEIN Eduard, wlaśc. von Wangenheim (ur. 1871), aktor niem., od 1895 jeden z najwybitniejszych artystów teatrów berlińskich; przez wiele lat związany z zespołem M. Reinhardta. WINTERTHUR, m. przemysł, w pn. Szwajcarii; 69 900 mieszk. (1954); galeria sztuki; fabr. lokomotyw; przemysł: włókien., metal., chem.; węzeł komunikacyjny. WINYL, jednowartościowy rodnik org. CH2=CH—. WINYLOBENZEN -»styren. WINYLU CHLOREK CH2=CH—Cl, bezbarwny gaz, b. łatwo ulegający polimeryzacji (-»polichlorek winylu); otrzymywany na wielką skalę z acetylenu i chlorowodoru; b. ważny surowiec w przemyśle tworzyw sztucznych (igelit, winidur i in.). WIOLA —viola. WIOLONCZELA, cello [wl.] — instrument muz. smyczk. znacznie większy od skrzypiec, o stroju strun C, C, d, a; przy grze stawia się na podłodze i opiera, siedząc, o kolano. WIORSTA, dawna ros. miara dług. = 500 sążni ros. = 1500 arszynów = 1,0668 km. WIOSŁONOGIE, rudlonogie, Pelecaniform.es = Steganopodes — rząd dużych ptaków; z wyjątkiem terenów polarnych żyją wszędzie; należą tu 2 rodziny: —pelikany i —kormorany. WIOSNA, pora roku między zimą i latem, na półkuli pn. od 21 III do Wiolonczela 67 	Mala Enc. Powsz PWN  WIOSNA LUDÓW 21VI na półkuli pd. od 23IX do 22X11; cechy charakteryst.: stopniowy wzrost wysokości Słońca i temp. powietrza oraz określone zjawiska w przyrodzie żywej (w klimacie umiarkowanym rozwój roślinności, przylot ptaków itp.). „WIOSNA LUDÓW“, 1848—49, ruchy rewol. w wielu krajach eur. o charakterze burż.-liberalnym, narodowym i republikańskim, z udziałem mieszczaństwa, robotników (-►Manifest Komunistyczny) i z poparciem chłopstwa. We Francji -►rewolucja lutowa obaliła króla Ludwika Filipa i ogłosiła II Republikę; w czerwcu siły reakcji stłumiły wystąpienia robotników i doprowadziły (10 XII) do wyboru na prezydenta Ludwika Napoleona Bonaparte, który 1851 ogłosił się cesarzem. W lutym i marcu 1848 fala rewolucyj ogarnęła państwa wł., wymuszając na władcach konstytucje; utworzona przez G. Garibaldiego i G. Mazziniego Republika Rzymska została jednak wkrótce obalona przez wojska fr.; podjęta przez króla Sardynii, Karola Alberta, walka o wyparcie Austrii z półwyspu wł. skończyła się klęską jego wojsk pod Custozą (25 VII 1848) i Novarą (23 III 1849) i nawrotem wpływów austr. Równocześnie ruchy rewol. przechodziły przez państwa niem.; najcięższy kryzys przeżywała Austria; powstanie w Wiedniu (13 III 1848) obaliło rządy K. Metternicba i doprowadziło do ogłoszenia w kwietniu konstytucji; Węgry pod wodzą L. Kossutha oderwały się od Austrii, która po ciężkich walkach (udział Polaków w rewolucji węg., H. Dembiński, J. Bem) i z pomocą wojsk rosyjskich zdołała stłumić powstanie we wrześniu 1849; również w Czechach ruch rewol. miał charakter walki nar. i opierał się na idei federacji ogólnoslow. (kongres słów. w Pradze 3 VI 1848), został jednak szybko stłumiony przez gen. A. Windischgraetza; podobnie wojsko opanowało sytuację w Galicji, w Krakowie i Lwowie. W Prusach doszło również 1848 do marcowych zaburzeń w Berlinie oraz do powstania w Wielkopolsce pod wodzą L. Mierosławskiego; ruchy te zostały opanowane, jednakże król Fryderyk Wilhelm IV nadał (5 XII) oktrojowaną konstytucję, zyskując przez to uznanie w całych Niemczech; ogólnoniem. parlament, obradujący od maja 1848 we Frankfurcie, próbował utworzyć federacyjne państwo niem. bez Austrii (tzw. Małe Niemcy) i ofiarował koronę cesarską królowi Prus, który jej jednak ze względu na Austrię nie przyjął. Rucny rewol. 1848—49, choć zostały stłumione, stały się „Wiosną Ludów", gdyż umocniły tendencje liberalne i konstytucyjno-parlamentarne, przyniosły społ. wyzwolenie chłopów w Europie środk., rozbudziły świadomość społ. proletariatu. WIOSLAKI, Corizidae, rodzina niewielkich wodnych owadów z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych. WIOSLARKI, C lado cera, podrząd niższych skorupiaków z podgromady członowców, o dwustronnej skorupce, nie pokrywającej głowy; formy planktonowe wód słodkich; narządami lokomotorycznymi są dwugałęziste czułki; oczy zrośnięte w jeden narząd; tu należy -►rozwielitka. WIOŚLARSTWO, dyscyplina sportów wodnych; jazda na łodziach sport, z ruchomym siodełkiem, przy użyciu wioseł. Tabl. 84. WIÓROWA OBRÓBKA Łódź sportowa -►obróbka skrawaniem. WIR, ruch płynu (cieczy, gazu) dokoła osi zwanej linią wirową z prędkościami odwrotnie proporcjonalnymi do promieni orbit poszczególnych jego cząstek. WIRAŻ, zakręt drogi, toru, linii lotu itp. WIRCZYK, Vorticella, rodzaj z gromady orzęsków; wody słodkie; ciało w kształcie dzwonka na długiej, kurczliwej nóżce przytwierdzonej do podłoża; niektóre gatunki kolonijne. WIRGINAŁ [łac.], ang. odmiana klawesynu; wirg i n a 1 i ś c i, grupa ang. twórców kompozycji na wirginał (W. Byrd, J. Buli i in. XVI w.). WIRGINIA (Va). stan w USA; 105 699 km*, 3 318 700 mieszk. (1950), Murzyni 22*/«; stoi. Richmond; obszar miedzy Appalachami a wybrzeżem Atlantyku; uprawa tytoniu (3 miejsce w USA), bawełny; ogrodnictwo; wydobycie węgla, manganu; przemysł: tytoń., chem.. okrętowy. WIRGINIA ZACHODNIA (W. Va.), stan w USA; 62 622 km*, 2 005 600 mieszk. (1950), Murzyni 6•/«; stoi. Charleston (73 500 mieszk. 1950); okręg górzysto-wyżyrmy na zach. zboczach Appalachów; uprawa pszenicy, owsa, ziemniaków; wydobycie węgla kam. (1 miejsce w USA, 28*/» produkcji), ropy naftowej. WIRKI, Turbellaria, gromada z typu płazińców; przeważnie wolno żyjące w wodach; ciało pokryte rzęskami; niektóre rozmnażają się bezpłciowo (przez 1058 podział); rozwój prosty, czasami z formą larwy; tu należą -►wypławki. WIRNIK, ruchoma, wirująca część maszyny energetycznej lub roboczej; w. może być wewnętrzny lub zewnętrzny, w zależności od swego położenia względem nieruchomej części maszyny, zwanej -►stojanem. Zob. też prądnica elektr., elektryczny silnik. WIROPŁAT, maszyna latająca cięższa od powietrza, z napędem silnikowym, o powierzchniach nośnych w postaci dużego śmigła obracającego się w płaszczyźnie poziomej; wśród w. rozróżnia się -►śmigłowce, -►wiatrakowce i kołowce; mogą one utrzymać się w powietrzu przy b. małej prędkości lotu (wiatrakowce) lub nawet zatrzymywać się, cofać, wznosić i opadać pionowo (śmigłowce). WIRÓWKA, centryfuga [łac.] — urządzenie do rozdzielania różniących się gęstością składników mieszaniny ciekłej przy zastosowaniu siły odśrodkowej, mieszanina umieszczona w szybko wirującym bębnie ulega rozwarstwieniu, np. na kryształy cukru i nasycony roztwór cukru, na śmietankę i mleko. Zob. też ultrawirówka. WIRTA Nikołaj J. (ur. 1906), pisarz ros., prozaik, dramaturg i scenarzysta film.; utwory o tematyce walki z kontrrewolucją, o bohaterstwie żołnierzy radź. w czasie ostatniej wojny oraz powoj. odbudowie życia w ZSRR; powieści Samotność, Zakonomiernost’, sztuki teatr. Wielikije dni, Chleb nasz powszedni, scenariusz film. Bitwa stalingradzka. WIRTEMBERGIA (Württemberg), hist prowincja Niemiec, stanowiąca część kraju (jednostki adm.) Badenia - Wirtembergia; 19 508 km*, 2 900 000 mieszk. (1939); stoi. Stuttgart — Księstwo niem. 1495—1806, królestwo od 1806, w składzie Cesarstwa Niem. 1871— 1918, rep. związkowa Niemiec 1918—45; obecnie w NRF. WIRTEMBERSKA KSIĘŻNA Maria (1768—1854), córka księcia Adama Czartoryskiego, żona księcia Ludwika Wirtemberskiego, jedna z pierwszych w Polsce powieściopisarek sentyment; Malwino..., Powieści wiejskie. WIRTEMBERSKI KSIĄŻĘ Ludwik (1756—1617), gen. poi., zięć księcia Adama Czartoryskiego; brał udział w kampanii 1792, w interesie Prus zdradziecko dezorganizował podległe mu wojsko poi. na Litwie. WIRTH Joseph (1879—1958), polityk niem. z kat. partii Centrum, 1921—22 konclerz Rzeszy, współtwórca traktatu niem.-radź. w Rapallo; po II wojnie świat, w NRF rzecznik pokojowego zjednoczenia Niemiec. Leninowska Nagroda Pokoju. WIRTUOZ [wł.], wybitny solista, odtwórca dzieł muz. o nieprzeciętnej technice wykonania; współcześnie wymaga się od w. również głębokiej interpretacji pod wzgl. artystycznym. WIRULENCJA -►zjadliwość zarazka. WIRUNGA -►góry wulkan, w Kongo Belg. ciągnące się na pd. od jez. Kiwu; stanowią dział wodny pomiędzy rz. Nil i rz. Kongo; wys. do 4505 m, w zach. części dwa wulk. czynne, Namlagira (3052 m) i Niragongo (3469 m). WIRUSY [łac.], najmniejsze drobnoustroje chorobotwórcze, niewidzialne przez zwykły mikroskop optyczny, przesączalne przez filtry, które zatrzymują bakterie; wywołują choroby zakaźne u ludzi (odrę, ospę, grypę, porażenie dziecięce), u zwierząt (wściekliznę, pryszczycę) i roślin (np. chorobę mozaikową tytoniu, liściozwój pomidorów, zwyrodnienie ziemniaków). WIRYDARZ [łac.], czworoboczny dziedziniec wewnątrz zabudowań klaszt. otoczony zazwyczaj arkadowymi krużgankami. WIRYLISTA [łac.], członek izby wyższej w parlamentach państw monarchicznych, pełniący funkcje z tytułu swego stanowiska, a nie z wyboru (np. biskupi, wyżsi urzędnicy dworscy, rektorzy uniwersytetu). WISCONSIN [“yskęnsyn] (Wis.), stan w USA; 145 439 km*, 3 434 600 mieszk. (1950); stoi. Madison (96 000 mieszk. 1950) ; teren wyżynny między jez. Górnym, Michigan i rz. Mississippi; hodowla krów 51 miejsce w USA); 168 tys. gospodarstw roi., w tym 16 tys. hod.-mlecznych; uprawa kukurydzy, owsa, ziemniaków. WISCYNA [łac.], lepka substancja występująca w jagodach -►jemioły; dzięki w. owoce przyczepiają się do kory drzew, a następnie są zjadane przez ptaki (sposób rozsiewania -►ornitochoria). WISEŁKA, w. rybacka i kąpielisko nadmorskie na wyspie Wolin nad Bałtykiem; pow. woliński, woj. szczec.; ośrodek wczasów dziecięcych. WISKOZA [łac.]: 1) gęsta, lepka, ciągliwa ciecz powstała w wyniku działania ługu sodowego i dwusiarczku węgla na celulozę; stanowi półprodukt w fabrykacji jedwabiu sztucznego (wiskozowego) oraz celofanu; 2) -►lepkość.  1059 WISKOZYMETR, przyrząd stosowany do pomiaru lepkości cieczy; w najczęściej spotykanych w. pomiar polega na oznaczaniu prędkości wypływu cieczy z cienkich rurek lub też prędkości opadania w cieczy odpowiedniej kulki. WISŁA: 1) główna rzeka Polski, dł. 1067 km, dorzecze 198 500 km*, z tego w granicach Polski 174 700 km2; źródła w Beskidzie Śląskim na stokach Baraniej Góry, na wys. 1065 m n. p. m.; powstaje z połączenia Białej i Czarnej Wisełki; z Karpat płynie na pn., przepływa przez Kotliny Podkarpackie, poczym od ujścia Sanu przełomową doliną na pn. między Wyż. Małopolską a Wyż. Lubelską, od ujścia Wieprza do ujścia Skrwy przez Nizinę MazowieckoPodlaską, od ujścia Brdy płynie na pn. między Pojez. Pomorskim a Pojez. Mazurskim, dolna W. tworzy rozległą deltę (Żuławy Wiślane) i kilku ramionami uchodzi do Zalewu Wiślanego i Zat. Gdańskiej; żeglowna 940 km; największe dopływy lewe: Przemsza, Nida, Kamienna, Pilica, Bzura. Brda, Wda, Wierzyca; prawe: Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Bug z Narwią, Wkra, Drwęca, Osa; nad W. leżą m. in.: Kraków, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Puławy, Warszawa, Modlin, Płock, Dobrzyń, Włocławek, Ciechocinek, Toruń, Grudziądz, Malbork, Tczew, Gdańsk; 2) w. i uzdrowisko, pow. cieszyński, woj. kat, w Beskidzie Śląskim, nad górną Wisłą, u stóp Czantorii Wielkiej; 3500 mieszk. (1956); duży ośrodek wczasowy, turystyczny 1 sportowy; regionalna sztuka ludowa, stroje. „WISŁA", poi. czasopismo etnogr., pierwsze tego rodzaju wydawnictwo w krajach slow., wychodziło w Warszawie w latach 1887—1905, długi czas pod red. J. Karłowicza; obok naukowców skupiało także etnografów amatorów. WISŁOK, rz., 1. dopływ Sanu, dł. 220 km, dorzecze 3552 km2, źródła w Beskidzie Niskim; nad W. leżą: Sieniawa, Busko, Krosno, Rzeszów. WISŁOKA, pr. dopływ Wisły; dł. 157 km, dorzecze 4090 km*, źródła w Beskidzie Niskim. WISMAR, m. i port bałt. w NRD; 55 000 mieszk. (1955); zabytki arch. (zamek); przemysł stoczn., rybny. WISNOWSKA Maria (1858—90), aktorka, wybitna w rolach amantek, związana z teatrami Warszawy. WIST [ang.], gra w karty talią z 52 kart; udział biorą 4 osoby. WISTARIA, WLstaria frutescens, drzewiaste pnącze z rodziny motylkowatych; Ameryka Pn.; liście nieparzystopierzaste i białe, niebieskie lub lila kwiaty w stojących gronach; hodowla w parkach, na murach i w doniczkach; gatunek pokrewny -«-glicynia. WISZAKHAPATNAM, port. u wsch. wybrzeży Indii, nad Zat. Bengalską; 108 000 mieszk. (1951); największy ośrodek przemysłu stoczniowego. WISZNIEWSKI: 1) Michał (1794—1865), historyk literatury; działacz polit. w powstaniu krak. 1846; O rozumie ludzkim..., pierwsza Historia literaturti polskiej (1840—57); 2) Wsiewołod W. (1900-51), dramaturg ros.; sztuki teatr, poświęcone rewolucji październ., o wielkim zakroju i patetyczno-romant. brzmieniu; Tragedia optymistyczna, My z Kronsztadtu, Niezapomniany rok 1919. * WISZNU, trzecie obok Brahmy i Siwy bóstwo ind. w hinduizmie, zachowawca życia; często wciela się w istoty ludzkie (awatary); najbardziej znane wcielenia: Kriszna i Rama. WISZOWATY Andrzej (1608—78), pisarz; redagował słynne wydawnictwo ariańskie „Bibliotheca Fratrum Polonorum"; Religio rationalis. WIŚLANY ZALEW, dawna słabo wcięta w ląd zat. M. Bałtyckiego; dł. ponad 90 km, oddzielona od pełnego morza Mierzeją Wiślaną; w części wsch. (ZSRR) połączona z morzem sztucznie pogłębianą cieśniną; porty: Kaliningrad, Elbląg. WIŚLICA, w., do 1869 m., pow. buski, woj. kieł., nad Nidą; 1130 mieszk. (1956). — 1347 Statut Wiślicki (pierwszy zbiór praw pisanych wydanych przez Kazimierza Wielkiego); ślady grodziska wczesnohist., zabytkowy kościół. WIŚLICKI Adam (1836—1913), publicysta pozytywistyczny; założyciel i redaktor „Przeglądu Tygodniowego“; wydawca i popularyzator wiedzy; Pogląd na sprawę włościańską. WIŚNIA, Prunus cerasus, drzewo lub krzew z rodzaju śliw, powszechnie uprawiany; owoc — kulisty pestkowiec koloru czerwonego, deserowy i na przetwory; niektóre gatunki ozdobne. WIŚNICZ NOWY, w., niegdyś miasto, pow. bocheński, woj. krak., na Pogórzu Karpackim, 1200 mieszk. (1956); ruiny zamku got. z XV w. i kościoła Karmelitów Bosych z XVII w.; miejsce ur. Juliusza Kossaka. WITAMINY WISNIOWIECKI: 1) Dymitr (XVI w.), starosta czerkaski i kaniowski, dowódca Kozaków zaporoskich; w służbie poi., 1557—61 także moskiewskiej; 1563 brał udział w magnackiej interwencji w Mołdawii; stracony w Turcji z rozkazu sułtana; 2) Jeremiasz Michał, .Jarema" książę (1612—51), wojewoda rus., właściciel ogromnych dóbr na Ukrainie lewobrzeżnej; zawzięcie tłumił powstania kozackie; 3) -«-Michał Korybut Wiśniowiecki. WISNIOWIEC NOWY N. HORYNIEM, w. w obwodzie równeńskim Ukr. SRR; 1512 zwycięska bitwa wojsk poi. z Tatarami. WIŚNIOWSKI Sygurd (1841—92), pisarz i podróżnik, przebywał w Australii i Ameryce, od 1876 w kraju; powieści podróżn. i wspomnienia; Dziesięć lat w Australii, Dzieci królowej Oceanii. WITALIZM [łac.J, teorie biol. i filoz. zakładające, iż zjawisk życiowych nie da się wytłumaczyć samymi czynnikami materialnymi, ale że należy założyć istnienie jeszcze czynnika niematerialnego, jak np. entelęchia, vis Vitalis itp.: w. został obalony pod koniec XIX w.; w filozofii kierunek ten reprezentowali m. in. J. Guyau, Fr. Nietzsche, H. Bergson. WITAMINY, składniki pokarmowe niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów życiowych organizmów zwierzęcych; spełniają ważną rolę w przemianie materii i energii; brak lub niedobór w. w pożywieniu prowadzi do zaburzeń przemiany materii i do chorób zw. awitaminozami lub hipowitaminozami; w. oznacza się kolejnymi literami alfabetu; dla 16 w. istnieją nazwy chem.; odróżnia się w. rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E i K) oraz rozpuszczalne w wodzie (grupa w. B oraz C, P); najważniejsze w.: A, D, Bj, Bg, B8, C i PP; ich niedobór najczęściej bywa przyczyną różnych chorób. Nazwę w. Ważniejsze witaminy Nazwa Znaczenie dla ustroju A — akseroftol zapewnia normalny wzrost i prawidłowe widzenie, chroni przed ślepotą zmierzchową, suchością i łuszczeniem się skóry. Bi — tiamina, aneuryna niezbędna do prawidłowej przemiany białkowej, tłuszczowej i wodnej; chroni przed chorobą beri-beri; w razie niedoboru występują schorzenia nerwów obwodowych, niedowłady i porażenia. B2 — ryboflawina 
laktoflawina odgrywa ważną rolę w pro¬ cesach przemiany węglowodanowej. Ba — pirydoksyna niezbędna dla prawidłowej przemiany białkowej w ustroju. Brak jej powoduje wypadanie włosów, zapalenie skóry oraz zapalenie błony śluzowej jamy ustnej. Bij — kobalamina chroni przed niedokrwistością złośliwą. C — kwas askorbinowy wpływa na normalny wzrost, szybsze gojenie ran, chroni przed zachorowaniem na gnilec (szkorbut). D — kalcyferol bierze ważny udział w gospodarce wapniowej, chroni przed krzywicą. E — tokoferol w niektórych wypadkach chroni przed bezpłodnością. K — filochinon witamina przeciwkrwotoczna; niezbędna do syntezy protrombiny w wątrobie; zwiększa krzepliwość krwi. PP — niacyna chroni przed pelagrą; niedobór powoduje osłabienie mięśni, apatię, bóle głowy, biegunki, zaburzenia psychiczne, schorzenia skórne. 67' WITA SW. CHOROBA wprowadził Polak, Kazimierz Funk (ur. 1884), on też wyodrębnił pierwszą w. (B«). WITA ŚW. CHOROBA -►pląsawica. WITEBSK, m. obw. we wsch. części Białoruś. SRR; 128 000 mieszk. (1956); fabryka obrabiarek; przemysł: lniany, dziewiarski, konfekc., drzewny, materiałów budów].; węzeł kolejowy. WITELIUSZ, Witelo, Vitello, właściwie Ciołek Erazm (ok. 1225-—ok.1290), pierwszy znany matematyk, fizyk i filozof poi.; autor Klasycznego dzieła z dziedziny optyki Perspectiva; badał krzywe stopnia 2-go; skonstruował przyrządy do mech. kreślenia niektórych krzywych płaskich; w swych badaniach optycznych stosował trygonometrię. WITENES (1293—1315), w. książę litew.; poprzednik Giedymina; najeżdżał Polskę, Inflanty i ziemie zakonu krzyżackiego. WITERYT, minerał barwy białej lub żóltawoszarej; węglan baru; niekiedy źródło otrzymywania związków baru; używany także jako trutka na szczury. WITEŻ jczes.], dawniej odważny rycerz, dzielny wojak, chwat. WITIM, rz. w Syberii Wsch., pr. dopływ Leny; dl. 1823 km: źródła na wsch. od Jez. Bajkał; żeglowna 300 km: spław drzewa; w m. Bodaj bo nad W. pola złotonośne. WITKIEWICZ: 1) Stanisław (1851—1915), malarz krytyk i literat, twórca tzw. stylu -►zakopiańskiego; współtwórca naturalizmu w sztuce 1 literaturze poi.; Sztuka i krytyka u nas, Utwory tatrzańskie, Jan Matejko, Aleksander Gierymski, Na przełęczy; 2) Stanisław Ignacy, pseud. Witkacy (1885—1939), syn S., malarz, dramaturg i powieściopisarz, filozof; twórca teorii „czystej formy“ w sztuce; portretowe pastele 0 charakterze ekspresjonist., Szkice estetyczne i in., autor ok. 30 fantastyczno-groteskowych dramatów (m. in. Tumor Mózgowicz, Sonata Belzebuba, Szewcy) oraz powieści Pożegnanie jesieni i Nienasycenie; we wrześniu 1939 popełnił samobójstwo. WITKOWICE -Ostrawa. WITKOWSKI: 1) August (1854—1913), fizyk, zasłużony pedagog; badania nad własnościami termodynamicznymi gazów; założył pierwsze w Polsce nowocz. laboratorium fiz. w Uniw. Jag.; Zosady fizyki; 2) Stanisław (1866—1950), filolog klasyczny; członek PAU, 1902—35 prof. Uniw. Lw.; prace z zakresu filologii klasycznej, humanizmu i średniowiecza poi. oraz papyrologii i gr. języka powszechnego (koinS); Historiografia grecka i nauki pokrewne, Tragedia grecka; 3) Kamil Romuald (1876—1950), malarz związany z formizmem, grafik; charakterystyczną cechą jego malarstwa jest deformacja; interesowała go faktura obrazu. WITNICA, m., pow. gorzowski, woj. zielonog.; 4700 mieszk. (1956); przemysł przetw.rolny, drzewny 1 ceramiczny. WITOLD (1350—1430), w. książę litew. od 1392, syn Kiejstuta, brat stryjeczny Władysława Jagiełły; 1390—92 walczył przeciw Jagielle; 1398—1401 władca niezależny od Jagiełły; 1399 pokonany nad Worsklą przez Tatarów; prowadził wojny z księstwami rus. i Krzyżakami; scentralizował państwo. WITOS Wincenty (1874—1945), czołowy działacz prawego skrzydła ruchu lud.; założyciel i prezes „Piasta“, poseł do sejmu galic. 1908—1914, do parlamentu austr. 1911—18 oraz na sejm RP 1919—30, premier 1920, 1923 (rząd Chjeno-Piasta) i 1926 (obalony przez zamach stanu J. Piłsudskiego) ; skazany w procesie brzeskim, następnie emigrował do Czechosłowacji 1933—38; w czasie II wojny świat, więziony przez okupantów; 1945 po wyzwoleniu powołany na wiceprzewodniczącego KRN. WITOSZA, masyw górski w Bułgarii, na pd. od Sofii, wys. do 2291 m, otoczony kotlinami. WITOSZYŃSKI Czesław (1875—1948), profesor Polit. Warsz. i Łódź., wybitny uczony i pedagog w dziedzinie aerodynamiki, zał. Instytutu Aerodynamicznego, twórca wizualnej metody badania przepływów. WITOWSKI Maurycy Gerard (1787—1837), dziennikarz, wprowadził do poi. publicystyki formę felietonu; pisał w „Gazecie Warszawskiej“ w latach W. Witos 1060 1816—20 pod pseudonimem „Pustelnik z Krakowskiego Przedmieścia“. WITÓW, w., pow. nowotarski, woj. krak., na Podhalu, nad Czarnym Dunajcem; 1180 mieszk. (1956); letnisko, początek projektowanej trasy W—B (WitówBukowina Tatrzańska), wzdłuż której ma powstać wielki kompleks osiedli uzdrowiskowych. WITRAŻ [fr.J, barwne szkła okienne, ujęte w ramki ołowiane, ułożone w kompozycję figur, lub dekor.; znany w starożytności, rozpowszechnił się w średniowieczu (słynne witraże w kościele w Chartres); w Polsce, zwł. w Krakowie, obok dawnych, współcz. witraże Wyspiańskiego, Mehoffera. WITRIOL [łac.]: 1) dziś rzadko używana nazwa siarczanu metalu ciężkiego zawierającego wodę krystalizacyjną (np. w. miedzi CuS04*5H80). Zob. też hydraty; 2) dawna nazwa stężonego kwasu -►siarkowego. WITRUWIUSZ, Marcus Vitruvius Pollio (I w. p. n. e.), architekt rzym. z czasów Augusta; dzieło teoret. 0 architekturze ksiąg dziesięć (De architektura libri decemV. WITRYT, odmiana petrograficzna węgla kamiennego. WITTE Siergiej J. (1849—1915), polityk ros.; 1892— 1903 min. komunikacji, potem finansów (1897 reforma walutowa), 1905—06 premier; inicjator manifestu 17 (30) X 1905, zapowiadającego konstytucję; zwolennik zlikwidowania rewolucji 1905—07 drogą ograniczonych reform burż.-demokr. (m. in. powołanie Dumy manifestem 1905); popierał rozwój kapitalizmu. WITTELSBACH, niem. ród książęcy, zw. tak od zamku W. pod Augsburgiem; panowali w Bawarii jako książęta 1180—1806, jako królowie 1806—1918. WITTENBERGA (Wittenberg), m. w NRD (okręg Halle), port na Łabie; 48 100 mieszk. (1955); przemysł maszyn., chem. (azot). — Ogłoszenie tez przez Luba 1517; jego grób i muzeum. WITTGENSTEIN Ludwig (1889—1951), filozof austr., neopozytywista; od 1929 w Anglii. WITTIG Edward (1879—1941), rzeźbiarz poi.; Macierzyństwo, Młodość, Ewa, pomnik lotnika poi. w Warszawie (zniszczony podczas wojny). WITTLIN Józef (ur. 1896), poi. poeta i prozaik; w okresie międzywoj. związany z pismem ekspresjonistów „Zdrój“, później luźno z grupą „Skamandra“; zbiór wierszy Hymny, powieść pacyfistyczna Sól ziemi, przekład Odysei Homera; od 1939 na emigracji w USA. WITWA -^wierzba. WITWATERS RAND [uytaę:tezrand], pasmo wzgórz w Zw. Pd. Afryki (Transwal); dł. 200—300 km, wys. do 1800 m; bogate złoża złota; ośrodek górn. m. Johannesburg. WITWICKI: 1) Stefan (1802—47), poeta; od 1832 na emigracji; Ballady i romanse. Poezje biblijne, Wieczory pielgrzyma; 2) Władysław (1878—1948), filozof 1 psycholog, prof, psychologii Uniw. Warsz. (1904— 1939), autor 2-tomowego podręcznika psychologii; tłumacz i komentator dzieł Platona. WITZ Konrad (ok. 1400—1447), późnogot malarz szwaic.: Cudowny połów, WIWARIUM [łac.], ogólna nazwa -► akwariów i "►terrariów. WIWAT [łac.]: 1) taniec lud. wielkopol.-lubuski w takcie dwu- lub trójdzielnym, o b. żywym tempie; 2) okrzyk „niech żyje . WIWERY, łasze, Viveridae — rodzina rzędu mięsożernych; Afryka, pd. Europa, pd. Azja; z wyglądu nieco podobne do kun; ciało wydłużone, nogi krótkie, najczęściej długi, puszysty ogon. WIWIANIT. minerał barwy ciemnoniebieskiej lub niebieskawozielonej; uwodniony fosforan żelaza; występuje najczęściej w torfowiskach i w osadowych złożach rud żelaznych, bogatych w fosfor; niekiedy używany do wyrobu niebieskiej farby. WIWISEKCJA [łac.], dokonywanie zabiegów operacyjnych na żywych zwierzętach, stosowane w biologii w celach doświadczalnych. WIZA [łac.], pisemne zezwolenie władz państwa na przebywanie cudzoziemca w tym państwie lub przejazd przez nie; w. wydają przedstawicielstwa dyplomatyczne lub konsularne. WIZAWKA, dwuosobowa niewielka kareta z 2 siedzeniami naprzeciw siebie; używana w II poi. XIX w. WIZJA [łac.], urojenie, złudzenie, widzenie, np. w. religijna, w. poetycka; prawo w. lokalna, oględziny miejsca przestępstwa. WIZJER [łac.], celownik — część aparatu fot umożliwiająca ustalenie właściwego wycinka fotografowanego obiektu; istnieją w. ramkowe, lunetkowe, matówkowe i pryzmatyczne (w lustrzankach); w niektórych aparatach w. połączony jest z dalmierzem. Tabl. 40. WŁASNOŚĆ 1061 WIZON -norka. WIZYGOCI, Goci zach., lud germ. osiadły nad M. Czarnym; arianie; w okresie wędrówki ludów naszli Italię i pod wodzą Alaryka zdobyli Rzym 410, potem Galię i Hiszpanię 415—420, gdzie założyli królestwa; zwyciężeni przez Chlodwiga 507 i wyparci z Galii; podbici przez Arabów w Hiszpanii 711 (klęska Wizygotów w bitwie pod Xeres de la Frontera). WIZYTKI, salezjanki — zakon zał. 1610 przez św. Franciszka Salezego i św. Joannę Franciszkę de Chantal; w Polsce od 1654. WKLFSŁORZEŻBA —relief. WKŁADY BANKOWE, oszczędności lub depozyty rzeczowe złożone w banku. WKP(b) —Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. WKRA, pr. dopływ Bugu, zwana także Działdówką, dl. 238 km. WKRZANIE, plemię Słowian polabskich w średniowieczu, osiadłe między Pomorzem Zachodnim a Wieletami nad Wkrą. WLECZKA, gruba lina kokosowa długości ok. 70 m, spuszczana z kosza balonu przed lądowaniem w celu zmniejszenia jego prędkości pionowej i poziomej. WLEŃ, m., pow. lwówecki, woj. wróci., w G. Kaczawskich, nad Bobrem; 1300 mieszk. (1956); ruiny piast, kasztelanii, kościółek z 1622 z fragmentami starszej, got. budowli. WLEW: med. 1) w. doodbytniczy —lewatywa; 2) w. kontrastowy, wprowadzenie płynnego środka kontrastowego do odbytnicy w celu uwidocznienia jelita grubego na zdjęciu rentgenowskim. WLEWANIE, infuzia — med. wprowadzenie większej ilości płynnego leku do tkanki podskórnej lub do żyły. WLEWEK, blok stalowy lub z innego metalu, 0 kształcie wydłużonego ostrosłupa ściętego, odlewany we wlewnicach; przeznaczony do przeróbki. WŁADIGEROW Panczo (ur. 1899), bułg. pianista 1 kompozytor utworów opartych na rodzimym folklorze; dzieła orkiestr., koncerty fortepianowe. WŁADIMIRCOW Boris J. (1884—1931), orientalista ros., badacz języka i historii Mongołów. WŁADYKA, tytuł biskupów obrządku wschodniego. WŁADYMIR, m. obw. w eur. części Ros. FSRR; 121 000 mieszk. (1956); 2 sobory z XII w.; fabryka części samochód., traktorów, obrabiarek. WŁADYSŁAW, imię panujących; Polska — książęta z dyn. Piastów: 1) W. Herman (1040—1102), książę od 1079, młodszy syn Kazimierza Odnowiciela; wyniesiony na tron przez możnowładców, faktycznie rządził zań Sieciech; 1097 wyznaczył synom Zbigniewowi i Bolesławowi dzielnice, zachowując sobie zwierzchnictwo; 2) W. II Wygnaniec (1105—59), Władysław IV Władysław Łokietek Władysław Jagiełło książę poi., najstarszy syn Bolesława Krzywoustego; książę zwierzchni państwa i władca dzielnicy śląskiej 1138—46; wygnany przez braci i możnowładców szukał pomocy w Niemczech; 3) W. Laskonogi (ok. 1170—1231), książę gnieżn. 1202—29, syn Mieszka Starego; 1202 i 1228 przejściowo na tronie krak.; 1229 wygnany przez Władysława Odonica; 4) W. Odonic (?—1239), książę wielkopolski od 1206; toczył wojnę ze stryjem Władysławem Laskonogim, i Henrykiem Brodatym: 1229—33 władał całą Wielkopolską; 5) W. Opolczyk (?—1401), książę opolski, 1370 otrzymał na prawie lennym ziemię wieluńską i ostrzeszowską; zwolennik kandydatury Zygmunta Luks. do tronu poi.; 1391, 1392 oddał Krzyżakom w zastaw ziemię dobrzyńską proponując Zakonowi podział Polski; wygnany przez Jagiełłę. Królowie: 1) W. I. Łokietek (1260/61— 1333) z dyn. Piastów, król. poi. od 1306, syn Kazimierza Kujawsk.; od 1275 książę brzesko-kujawski, 1296—1300 władca Wielkopolski; walczył z Wacławem II Czeskim i 1300—04 przebywał na wygnaniu; 1306 zajął Kraków, 1314 Wielkopolską; zjednoczył znaczną część Polski, bez Śląska, Mazowsza; utracił Pomorze (1308) i Kujawy zagarnięte przez Krzyżaków; 1320 koronował się; 1316— 17, 1326—29 prowadził wojny z Brandenburgią, 1327— 32 	z Krzyżakami; 2) W. II iAGIEŁŁO (1348—1434), w. siążę litew. 1377—92 i król poi. od 1386, syn w. księcia Olgierda; założyciel poi. dynastii Jagiellonów; 1385 zawarł układ w Krewie, 1386 poślubił królowę Jadwigę i został ukoronowany, 1387 przeprowadził chrzest Litwy; prowadził wojny z Krzyżakami, 1410 dowodził w bitwie pod Grunwaldem; rozszerzył przywileje stanu szlacheckiego; 3) W. III Warneńczyk (1424—44), król poi. od 1434 i Węgier od 1440; syn Władysława Jagiełły; w Polsce rządził w jego imieniu Zbigniew Oleśnicki; 1443 44 prowadził wojnę Węgier z Turcją, poległ w bitwie pod Wamą; 4) W. IV Waza (1595—1648), król poi. od 1632, syn Zygmunta III; drogą kompromisu ze szlachtą pragnął wzmocnić państwo na zewnątrz; 1633—34 prowadził wojnę z Moskwą, zakończoną pokojem polanowskim; 1635 zawarł rozejm ze Szwecją w Sztumdorfie; planował wojnę z Turcją; pod koniec panowania wybuch powstania kozackiego pod wodzą B. Chmielnickiego. — Czechy: W. Jagiellończyk (1456—1516), od 1471 król czes., od 1490 król węg.; najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka; na zjeździe w Wiedniu w 1515 uznał następstwo Habsburgów w Czechach i na Węgrzech po wymarciu swych bezpośrednich potomków. — Węgry: W. I. Sw. (1041— 95) z dyn. Arpadów, król od 1077; sojusznik papieża Grzegorza VII, wróg Niemiec; stłumił ludowe ruchy anty chrzęści j ańskie. WŁADYSŁAWIUSZ Adam (II poi. XVI w. — pocz. XVII w.), satyryk sowizdrzalski; satyry, pieśni, fraszki; Przygody i sprawy trefne, Krotofile ucieszne. WŁADYWOSTOK, m. w Ros. FSRR, na Dalekim Wschodzie, stoi. Kraju Nadmorskiego, port nad M. Japońskim; 265 000 mieszk. (1956); politechnika, instytut pedagog., przemysłu rybn., szkoła mor., mor. instytuty nauk.-badawcze; baza rybołówstwa (m. in. wielorybnicza — flotylla „Aleut“), ośr. połowu krabów (50°/* świat, połowów); przemysł rybny, stoczn.; końcowy punkt kolei transsjher.; baza mor. i wojenna. WŁADZA RODZICIELSKA, zespół praw i obowiązków rodziców w zakresie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka; jeżeli rodzice nadużywają w. r. albo wykazują rażące zaniedbania, czy też istnieje trwała niemożność jej sprawowania, sąd może ich pozbawić tej władzy ustanawiając wówczas opiekuna; w razie przejściowej niemożności sprawowania w. r. sąd może ją zawiesić; wówczas również ustanawia się opiekuna. WŁASNOSC: 1) historycznie określona spoi. forma przywłaszczenia i władania rzeczami, wyrażająca materialne stosunki między ludźmi, grupami i klasami spot.; historyczne formy w. decydują o stosunkach produkcji i podziału w spoi.; panująca forma własności znajduje wyraz w zespole norm prawnych składających się na prawo własności; 2) prawo rozporządzania rzeczą, korzystania i używania rzeczy z wyłączeniem innych osób, w granicach ustalonych ustawodawstwem, przyznane przez porządek prawny jednostce lub społeczeństwu; w. górnicza, obejmuje w. złoża minerałów, jest niezależna od w. gruntu na powierzchni; w. indywidualna, typ w. wyrażający prywatną w. środków produkcji; w. osobista, oznacza indywidualną w. środków konsumpcji (spożycia); zalicza się do niej wszelkie przedmioty, które nie służą celom zarobkowym (produkcji), a tym samym nie mogą stanowić narzędzia wyzysku (ogródki działkowe, gospodarstwa przyzagrodowe, domki jednorodzinne itp.); w. społeczna, typ w. przeciwstawny w. indywidualnej, wyrażający w. spoi. środków produkcji; w. społeczna występuje w dwóch formach: w. państwowej (ogólnonarodowej), obejmującej przede wszystkim na zasadzie wyłączności podstawowe środki produkcji (najważniejsze przedsiębiorstwa, kopalnie, środki łącz WŁASOW 1062 SS? I flfflłil W.WK ^ S.Lubl_ąna iŁ:>'^TjjRyf irgąmo ^Breseij ¿rłest Ccr4m fenecí ^eggio'-^VfX ^ Modenay^ 
■ę O łonu Iłrrar* N^'.rrvh-r* •f Saraje> ÖW?KAS’Äy/?.ti> HÄtfü J^CAr* NEAPOI -f ’■laehfcr^ *•«£ Tar«nlX TsrenekM X¡agl¡arl •LĘrtMO :<if‘°.v. JÓÑSK1B ności i komunikami), I w. spółdzielczej (grupowej), obejmującej pomocnicze środki produkcji (przedsiębiorstwa o znaczenia lokalnym, usługowym itp) oraz gospodarstwa rolne chłopów zrzeszonych w spółdzielniach produkcyjnych. WŁASOW Andriej (1900—46), generał radź., w II wojnie świat, zdrajca; przeszedł na stronę Niemiec i stanął na czele oddziałów (tzw. własowców), które odznaczyły się szczególnym okrucieństwem w służbie SS i Gestapo; 1945 wydany przez aliantów władzom radź., 1946 zasądzony i stracony. WŁAŚCIWOŚĆ, prawo zakres działania organu państwowego, ograniczony rzeczowo (w. rzeczowa) lub terenowo (w. miejscowa); w. sądowa, zakres spraw rozpoznawanych przez sąd z uwagi na jego miejsce położenia (w. s. miejscowa), przedmiot sprawy (w. s. rzeczowa), dokonywane czynności (w. s. funkcjonalna). WŁOCHY, Italia (Repubblica dTtalia), rep. w pd. VI. 	Śródziemnym; 301 049 km2, 47 853 000 Europie, nad M. Śródziemnym, mieszk. (1955); stoi. Rzym. Oddzielone od reszty Europy Alpami, obejmują Niz. Padańską, Piw. Apeniński pomiędzy morzami: Liguryjskim, Tyrreńskim, Jońskim i Adriatyckim oraz przyległe wyspy: Sycylię, Sardynię, Elbę, Liparyjskie, Pantellerię i in.; długa linia brzegowa (ok. 5100 km) z zatokami: Genueńską, Neapolitańską, Salemeńską, Tarencką, Wenecką i in., stwarza dogodne warunki do rozwoju handlu i rybołówstwa; granica lądowa wynosząca ok. 1900 km, oddziela W. od Francji, Szwajcarii, Austrii i Jugosławii. Warunki naturalne: kraj przeważnie górzysty; na pn. i wsch. zbocza Alp, wzdłuż półwyspu ciągną się Apeniny; górzyste są też Sycylia 1 Sardynia; w pd. okręgach czynne wuxKany: Wezuwiusz, Ema, Stromboli Włochy i Vulcano; obszary nizinne: w pn. części wielka Niz. Padańska przecięta Padem i Adygą, ponadto wybrzeża półwyspu i doliny rzek: Tybru, Arno i Voltumo; w Alpach duże jeziora: Como, Maggiore, Garda. Klimat w większości kraju śródziemnomor.: suche, gorące lato, łagodna, wietrzna zima, deszcze wiosną i jesienią; śred. temperatura Rzymu: styczeń 6,7°C, lipiec 34,8°C; na Niz. Padańskiej klimat bardziej umiark. i kontynent. Ludność: Włosi ok. 98'/*; ważniejsze mniejszości nar.: Francuzi (Val d’Aosta), Niemcy (Trydent); zatrudnionych w roln. 41,3*/», w przem. i transporcie 36,1*/», w handlu i usługach 10,4%; od końca XIX w. rozwinęła się liczna emigracja Włochów do USA, Argentyny, Brazylii 1 Francji. Gospodarka: kraj przem.-roln.; surowce miner.: siarka na Sycylii (wydobycie 1 miejsce w Eur.), rtęć w Toskanii, rudy żel. na Elbie i Sardynii, boksyty w pd. dzielnicach, gaz ziemny (metan) na Niz. Padańskiej, bogate złoża ropy naft na Sycylii i Niz. Padańskiej; na alp. dopływach Padu i w Apeninach liczne hydroelektrownie. Wysoko rozwinięty przemysł: maszyn, (samochody, samoloty, obrabiarki, aparaty tele- i radiotechn., elektrotechn., motory), stoczn., chem., włókien, (jedwab, włókna sztuczne, bawełna), opiera się w znacznej mierze na przywożonym surowcu i węglu (ok. 9 min t rocz.), ropie naft. (15 min t), rudzie żel., bawełnie. Pn. dzielnice W. (Lombardia, Piemont, Val d'Aosta, Liguria, Wenecja, Emilia-Romania), najlepiej zagospodarowane, skupiają ok. 44°/« ludności, 67*/» robotników przem., 78°/« zatrudnionych w metalurgii, 80'/# w przemyśle maszyn., 73*/ł w chem. i 88*/o we włókien.; ważniejsze ośrodki przem.: Mediolan, Turyn, Genua, Brescia, Modena, Bolonia, Bergamo, Alessandria, Wenecja; intensywne rolnictwo, wysokie urodzaje, zwłaszcza na żyznej Niz. Padańskiej (pszenica, kukurydza, ryż, buraki cukr., hod. jedwabników); uprawa winorośli (Piemont), owoców (Liguria), hod. bydła (Alpy i Apeniny); środk., a zwłaszcza pd. dzielnice (łącznie z Sycylią i Sardynią) zacofane gosp. i kulturalnie; większość ludności żyje z rolnictwa (uprawa pszenicy i in. zbóż, na całym prawie wybrzeżu uprawa winorośli, oliwek, pomarańcz, cytryn, w górach hodowla gł. owiec); gl. ośrodki {»rzern.: Rzym, Neapol, Paermo. Malownicze krajobrazy, łagodny klimat, liczne zdrojowiska, zabytki z czasów rzym., architektura średniow., renesans., barok., muzea, galerie z dziełami największych mistrzów Odrodzenia — czynią z W. główny ośrodek turystyki świat. Flota handl. W., szósta co do wielkości w świecie (3,8 min BRT 1954); gł. porty: Genua, Neapol, Wenecja, Triest, Savona, La Spezia. Eksport: maszyny, tkaniny, siarka, rtęć, wino, oliwa, owoce poludn. Ustrój. Republika; konstytucja z 1947; dwuizbowy parlament: senat pochodzący z wyboru wg prowincji i Izba Deputowanych — z wyborów powszechnych; parlament (obie izby) wybiera na 7 lat prezydenta republiki, któty powołuje premiera i na jego wniosek rząd. Historia. W starożytności centralny kraj cesarstwa rzym.; królestwo Odoakra 476—93; królestwo Ostrogotów 493—552; następnie przejściowo prowincja Bizancjum; od 568 wielka część W. opanowana przez wdzierających się od pn. Longobardów; w II poł. VIII w. w wyniku interwencji Karolingów utworzenie państwa kościelnego 775 oraz poddanie Włoch fn. pod władzę państwa 'ranków; następnie W. uległy silnej partykularyL 1063 WŁOSKA LITERATURA zacji; jedynie na południu powstaje w XI w. większe państwo, Sycylia; aż do połowy XIII w. ponawiane próby podporządkowania W. cesarstwu niem. zakończone upadkiem Hohenstaufów; w pn. W. emancypowały się republiki miejskie; Florencja, Piza, Genua, Wenecja; w XV—XVI w. podjęte przez Francję wojny włoskie i krzyżowanie się wpływów fr., niem. i hiszp.; w tym samym czasie większość republik miejskich przeobrażała się w księstwa feudalne; na przełomie XVIII i XIX w. Napoleon usuwał dotychczasowych władców i tworzył państwa zależne; po 1815 wrócił dawny stan rzeczy aż do 1859—60, kiedy nastąpiło zjednoczenie W. jako królestwa pod rządami dynastii sabaudzkiej, na razie bez Rzymu, a od 1870 z Rzymem; 1892 utworzenie Wł. Partii Socjalist.; 1912 aneksja Libii i zabór Dodekanezu; w I wojnie świat. W. 1915—18 po stronie koalicji; 1919 uzyskanie pd. Tyrolu (Trentino), Triestu z Istną, Rijeki (Fiume) i Zadam; 1921 utworzenie Wł. Partii Komunist.; 1922 „marsz na Rzym" i dyktatura faszyst. Mussoliniego 1922—43; 1935—36 napad na Abisynie, 1936 przystąpienie do Osi Berlin—Rzym, 1939 anektowanie Albanii, udział w II wojnie świat, po stronie Niemiec 1940—43; po upadku Mussoliniego 1943 W. wypowiedziały wojnę Niemcom; 1944 rząd antyfaszyst. z udziałem KP Włoch; od 1946 republika; pokojem paryskim 1947 W. ustąpiły Wyspy Dalmatyńskie oraz Istrię Jugosławii, Mont Cenis Francji, Dodekanez Grecji oraz utraciły kolonie; od 1947 rządy chrześc.dem.; duża rola polit. KP Włoch (sukcesy wyborcze); 1947 rozłam w partii socjalist. na prawicową G. Saragata i lewicową P. Nenniego; 1949 przystąpienie do NATO; 1955 przyjęcie W. do ONZ. WŁOCŁAWEK, m. pow., woj. bydg., nad Wisłą; 59 500 mieszk. (1956); jeden z największych ośrodków przem. w woj., m. in. przemysł papierń., chem., ceram,. metal.; port nadwiślański; got. kościół, got. katedra z 1340—1411. biblioteka katedralna i archiwum z rękopisami z XIV w.; do szkoły katedralnej uczęszczał Mikołaj Kopernik. W. należy do najstarszych miast na Kujawach, od XI w. stolica biskupów kujawskich; prawo miejskie od 1256. WŁODARZ, w Polsce początkowo zastępca kasztelana zarządzający gospodarstwem; później niższy urzędnik folwarczny. WŁODAWA, m. pow., woj. lub., przy ujściu Włodawki do Bugu; 4400 mieszk. (1956); ośrodek admin.-usługowy; budowle zabytkowe. WŁODKOWIC Paweł z Brudzewa (?—1435), prawnik i pisarz, rektor Uniw. Krak.; 1415—18 na soborze w Konstancji bronił sprawy Polski przeciw Krzyżakom; Traktat o władzy papieża i cesarza wobec niewiernych. WŁODYKA, drobny rycerz należący do stanu szlarhec.; włodycy występowali w Małopolsce XIV—XV w. WŁODZICKIE WZGÓRZA, w Sudetach Srodk. grupa wzniesień zbudowanych ze skał osadowych; najwyższa Góra Włodzicka (758 m). WŁODZIMIERSKO-SUZDALSKIE KSIĘSTWO, obejmowało prawie wszystkie ziemie pn.-wsch. Rusi; od 1169 stolica Włodzimierz n/KIaźmą; w XII w. znane p. n. ks. rostowsko-suzdalskiego; powstaje tu Moskwa, ośrodek nar. zjednoczenia Rusi; rozkwit potęgi w.-s. k. przypada na przełom XII i XIII w. (Andrzej Bogolubski, Wsiewołod Duże Gniazdo); rozpadło się wskutek najazdów tatar, w I poł. XIII w. WŁODZIMIERZ, imię książąt ruskich: 1) W._ I Święty (?—1015), książę nowogrodzki od 970; w. książę kijowski od 978; syn Swiatosława; zjednoczył pod swoją władzą plemiona wsch.słow. (Radymiczów, Wiatyczów), prowadził wojny z Polską 981; ok. 986 przyjął i wprowadził chrześcijaństwo; za jego czasów powstała -►Prawda Ruska; 2) W. II Monom ach (1053— 1125), w. książę kijowski od 1113, syn Wsiewoloda, wnuk Jarosława Mądrego; dążył do zjednoczenia Rusi. WŁODZIMIERZA ŚW. ORDER, order ustanowiony 1782 w Rosji przez Katarzynę II. WŁOGACIZNA -►szpat. WŁOK, rodzaj Sieci ryb. w ksztalcie worka (matni), Włok z dwoma skrzydłami sieciowymi; do skrzydeł umocowane są liny, którymi ciągnie się w.; służy do połowu ryb dennych na głęb. do 400 m. WŁOM, góro. wgłębienie w czole przodku otrzymy¬ wane np. za pomocą odstrzałów, w celu odsłonięcia większej powierzchni ułatwiającej urabianie skały. WŁOSIEŃ, trychina, THchinella spiralis — pasożytniczy nicień, żyjący w mięśniach u niektórych ssaków; wywołuje groźną, nieraz śmiertelną chorobę człowieka — trychinozę, włośnicę; człowiek zaraża się zjadając zakażone mięso wieprzowe. WŁOSKA LITERATURA. Początki w. 1. są stosunkowo późne; kultura staroż. Rzymu pozostaje wielką tradycją rodzimą, społeczeństwo jednak nowe, powstałe z różnych elemen- Włosień: samiec i larwa tów, utrwalając się, pragnie uczucia swe i myśli wypowiedzieć własnym językiem i w formach przez siebie stworzonych; w różnych częściach kraju dążności te dochodzą do głosu, często za przykładem pisarzy obcych — prowans. i fr. Grono poetów popierane przez dwór Hohenstaufów łączy się w tzw. szkołę sycylijską (XIII w.), uprawiając poezję liryczną, pod wpływem nie tylko trubadurów, ale i rodzimej twórczości (pierwsze sonety). W Umbrii grupy rei. (Franciszek z Assyżu), wywodzące się z warstw plebejskich, słowem śpiewanym wyrażają mistycyzm. Na północy rozwija się epika i poezja dydaktyczna. Pierwszym wybitnym, całkowicie oryginalnym prądem lit staje się w śr. Włoszech dolce Stil nuovo (nowy, słodki styl), w którym idealizacja miłości do kobiety wyrasta na podłożu kultury filozof, poetów. Równocześnie do głosu dochodzi realizm i twórczość satyr. Wiek XIV (trecento) staje się pierwszą epoką klasyczną w. 1. Trójca wielkich pisarzy zyskuje nie tylko narodowe, ale i powszechne znaczenie: Dante, w Boskiej Komedii dając syntezę średniowiecza, Petrarka, otwierając poczet znakomitych humanistów, rozmiłowanych w pięknie antyku, ustalają na długo kanon kunsztownej liryki osobistej i patriot., Boccaccio daje noweli kształt artyst., który mieć będą przed oczami długie pokolenia narratorów. Wiek XV (quattrocento) jest przede wszystkim epoką humanistów. W II poł. stulecia Florencja Medyceuszów, której losami kieruje Wawrzyniec Wspaniały, obok filozofów (Akademia Platońska) szczyci się nieprzeciętnymi poetami (Poliziano, Pulci); współzawodniczą z nią Padwa słynąca swym uniwersytetem, dworska Ferrara Estów (Biardo), ku Hiszpanii ciążący Neapol (Pontano, Sannazaro). Wiek XVI (Cinquecento) to okres najwyższej dojrzałości Renesansu wł., a zarazem jego schyłku; poezja Ariosta, oddanego swobodnej grze wyobraźni, ustępuje miejsca dręczącemu niepokojowi Tassa; wielka rola przypada prozaikom: są wśród nich znakomici pisarze polit. (Machiavelli, Guicciardini), moraliści (Castiglione), zawadiaka pióra Au-etino i in.; piszą też mistrzowie malarstwa i rzeźby: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Benvenuto Cellini. Pod koniec epoki upowszechniają się dwie formy teatr., które znajdą długotrwałe powodzenie w całej Europie: komedia dell’arte i opera włoska. Literatura Baroku (XVII w., secento) nie dorównuje innym dziedzinom sztuki w tych latach; w poezji reprezentowanej przez Marino fałszywy patos retoryczny współzawodniczy z przesadną kwiecistością stylu; jedynie w prozie wybitnych przedstawicieli nauk ścisłych panuje szlachetna prostota (Galileusz i in.). Ze spaczeniami smaku podejmuje walkę literatura Oświecenia (XVIII w., settecento), pozostająca pod silnym wpływem myśli fr.; rzymska „Arkadia" toruje drogę nowemu klasycyzmowi; wysoką miarę sztuki klas. reprezentują w poezji Parini i Monti; w teatrze zyskują sławę: Metastasio (dramat muz.), Goldoni (komedia), Alfieri (tragedia). Kilka dziesiątków lat XIX w. wypełniają we Włoszech walki o zjednoczenie i niepodległość kraju, co znajduje wyraz w twórczości lit.: Foscolo, żołnierz emigrant, zespala tradycje klasycyzmu z uczuciowością romantyka; lirykę Leopardiego cechuje pesymizm; miejsce czołowe wśród romantyków wł. zajmuje katolik Manzoni — poeta, dramatopisarz i autor klas. powieści hist. Narzeczeni. Pierwszy okres Włoch zjednoczonych znajduje odbicie w poezji Carducciego; bardziej osobisty charakter mają utwory Pascolego i d’Annunzia na przełomie XIX i XX w.; weryzm osiąga szczyt w realist, powieści Vergi; niezwykle silne piętno na całym życiu umysłowym kraju wyciska na długo filozofia i działalność kryt. Crocego.  WŁOSKA MUZYKA 1064 Futuryzm (Marinetti), powstały w latach I wojny świat., zrywa z tradycją i znajduje następnie sprzymierzeńca w faszyzmie; powieść Fogazzara i G. Deledda, podobnie jak różnorodna, wezbrana pasją twórczość Papiniego, zyskują oddźwięk i u obcych; w teatrze sukces świat, osiąga relatywizm Pirandella. W kraju, tak długo rozbitym na drobne organizmy, duża rola przypada literaturom gwarowym (w Mediolanie — Porta, w Rzymie — Belli, Pascarella, Trilussa, w Neapolu — Di Giacomo i in.). Po II wojnie świat, wśród pisarzy realist wymienić należy: A. Moravia, V. Pratolini, I. Silone. WŁOSKA MUZYKA. Włochy można uważać za kolebkę muzyki eur. kręgu kultur., na ich terenie bowiem powstała we wczesnym średniowieczu do dziś uprawiana forma muzyki — chorał gregoriański. W XIV w. florencka Ars nuova wprowadza formy muzyki świeckiej (F. Landino), które rozwijają się w Renesansie (frottola, vilanella, madrygał). Polifonia wokalna a cappella muzyki kość. ma swego najwybitniejszego przedstawiciela w G. Palestrinie — twórcy tzw. szkoły rzymskiej, a wenecki styl polichoralny — w obu Gabrielich. Teoretyk harmonii aur-moll, G. Zarlino, stwarza podstawy do powstania stylu homofonicznego, który w Italii daje początek operze (ok. 1600) i nowym, monodycznym formom muzyki instrument, w oparciu o basso continuo. Tu rodzą się znamienne dla baroku formy muz.: fuga, sonata triowa, koncert solowy i concerto grosso, sinfonia, partita — uprawiane przez liczny zastęp twórców (G. Frescohaldi, A. Corelli, A. Vivaldi i in.). W XVII—XVIII w. działają niedoścignieni do dziś lutnicy (Amati, Guarneri, Stradivari). Wioski styl operowy (C. Monteverdi, F. Cavalli, M. Cesti) i oratorium (G. Carissimi) rozchodzą się na całą Europę, stwarzając w tzw. szkole neapolitańskiej (A. Scarlatti) nowe elementy formalne, a także operę komiczną (buffa — G. Pergolesi, G. Paesiello, D. Cimarosa). Fortepianowe sonaty D. Scarlattiego dają podstawę do późniejszego wykształcenia się typu sonaty klas. Włoskie bel canto staje się obowiązującym kanonem wokalistyki. Mimo ustąpienia hegemonii muz. w okresie Klasycyzmu i Romantyzmu Niemcom, wł. opera nadal zajmuje czołowe stanowisko w twórczości G. Rossiniego, V. Belliniego, G. Donizettiego, wreszcie G. Verdiego i werystów: R. Leoncavalla, P. Mascagniego, G. Pucciniego. Twórczość skrzypc. reprezentuje N. Paganini. Na pocz. XX w. przypada twórczość symf. O. Respighiego, F. Mallpiera i in. Cechą dominującą w. m. jest prymat elementu melodycznego zarówno w wokalistyce, jak i muzyce instrument., toteż Włochy przodują w śpiewie oper., którego najsłynniejszymi wirtuozami stali się tenorzy E. Caruso i B. Gigli. WŁOSKA SZTUKA. Dziedzicząc spadek twórczości antycznego Rzymu i sztuki starochrześc. w. sz. rozwija się w oparciu o ich tradycje; równie ważną rolę w kształtowaniu się średniow. i późniejszej w. sz. odgrywa Bizancjum (ośrodek w Rawennie), którego silne wpływy pod koniec XI w. koncentrują się na pn. w Wenecji (bazylika Św. Marka) i na pd. na Sycylii (Monreale), gdzie wiążą się z elementami arab. i rom. Wł. architektura rom. (XI—XII w.) rozwija się najoryginalniej w Lombardii (S. Ambrogio w Mediolanie, katedra w Pizie) i Toskanii (S. Miniato i Baptysterium we Florencji). W pn. Italii powstają też najwartościowsze dzieła rzeźby (w Pannie B. Antelami, XII w.). Szczytowe osiągnięcia artysŁ średniow. rzeźby wł. przypadają na w. XIII (twórczość Pisanów). Zalążki przyszłego rozkwitu malarstwa monument, poIawiają się w mozaice (S. Marco w Wenecji) i fres:ach (S. Clemente w Rzymie). Narodowa odrębność Włoch zaznaczyła się w pełni w dobie gotyku (XIII— XIV w.), który w swej formie zach.eur. nie natrafił tu na podatny grunt; sprowadzony przez cystersów i popierany przez zakony żebracze ulegał miejscowym tradycjom: masywna przestrzenna architektura kość. odrzuca szkarpy i luki oporowe. Pd. Włochy ulegają wpływom bizant.-romańskim, północ zaś ulega formom got. (Wenecja, Pałac Dożów: Mediolan, katedra); natomiast budowle miejskie Florencji zwiastują już jej twórczą rolę w pocz. Renesansu (Palazzo Vecchio, Bargello). Znacznie większe osiągnięcia, decydujące o rozwoju sztuki nast. stuleci, reprezentuje rzeźba (szkoła pizańska) i malarstwo tego okresu, w którym przełomowe znaczenie ma twórczość Giotta (w. XIV): jego realist, próby plast.przestrzenne rozwinie sztuka nowoż. Drugi ważny ośrodek, mimo silnego wątku narracyjnego — idealist i związany bardziej z zach. gotykiem — to szkoła sieneńska (Duccio, S. Martini). Kolebką Renesansu jest Florencja, która utrzymuje swą przodującą rolę w jego pierwszej fazie (quattrocento — w. XV). W architekturze zapoczątkowuje nową epokę F. Brunellesco; krystalizują się nowe typy budowli: pałac miejski i podmiejska willa, rozwija się teoria architektury (L. B. Alberti) nawiązująca do źródeł antycznych. Malarze: Masaccio, Uccello, Botticelli i in. wprowadzają nowe środki wyrazu w oparciu o studium natury, perspektywy, anatomii. Sztuka dojrzałego Renesansu (Cinquecento — w. XVI) koncentruje się w Rzymie pod opieką umacniającego swą pozycję papiestwa (symbol potęgi kościoła — bazylika Sw. Piotra, Watykan); jedynie Wenecja tworzy odrębny ośrodek twórczości malarskiej (Giorgione, Tycjan, Veronese, Tintoretto), która szczególnie w zakresie kolorystyki uzyska największe znaczenie w rozwoju sztuki eur. Wszechstronność uzdolnień mistrzów renesans., charakteryzująca już Leonarda da Vinci (1452—1519), znajduje najpełniejsze uzasadnienie w twórczości Rafaela i Michała Anioła. W końcu XVI w. na podłożu ruchu kontrreformacji oraz bujnego życia dworskiego rozwija się z jednej strony sztuka rei. (działalność Jezuitów; 11 Gesù wzorem wielu kościołów; budowle :laszt), z drugiej — trwa walka nurtu manieiystycznego z eklektyzmem szkoły bolońskiej i realizmem odosobnionym artysty Caravaggia. Na takim podłożu rodzi się sztuka Baroku (w. XVII — I pol. XVIII), której ostateczną dojrzałość w zakresie architektury i rzeźby wyznacza twórczość Beminiego i Borrominiego. Tak rzeźba, jak malarstwo podporządkowują się architekturze; doskonałość techniki pozwala na niewyczerpane efekty perspektywiczne (malarstwo iluzjonist.). W II pol. XVII w. Italia traci swoją przoduiącą roię w sztuce eur., choć nie przestaje Dyć ośrodiem życia artyst., gdzie studiują w licznych akademiach artyści całego świata. W XVIII w. raz jeszcze odżywa malarstwo weneckie w twórczości weducistów (A. Canal, B. Belotto-Canaletto, F. Guardi) i dekoracjach Tiepola. W II poł. XIX w. florenccy impresjoniści tworzą grupę „malarzy plam", pod koniec stulecia uzyskuje rozgłos pejzażysta G. Segantini. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. malarze wł. inicjują futuryzm, którego niektórzy twórcy („Valori Plastici“) ulegają następnie schematyzmowi. W tym samym czasie G. de Chirico jest w Italii przedstawicielem surrealizmu. Patrz tablice dotyczące sztuki. WŁOSKI JĘZYK, język z rodziny romańskiej; mówi nim ludność Italii, kantonu Ticino (Tessin) w Szwajcarii, Sycylii, Korsyki; powstał z łaciny lud. w połączeniu z elementami jęz. gockiego i lombardzkiego; język lit. zaczął się tworzyć w XIII w. na podstawie dialektu toskańskiego Florencji przy wybitnym udziale Dantego, Petrarki i Boccaccia. WŁOSKI ROŚLINNE, jedno- lub wielokomórkowe, martwe lub żywe wytwory komórek skórki rośliny; spełniają różne funkcje, np. w. gruczołowe — wydzielają olejki, żywice lub balsamy (np. u chmielu), w. parzące — gromadzą i wydzielają kwas mrówkowy (np. u pokrzywy), w. kutnerowate— Włoski roślinne: A — tworzą meszek zabezpiecza- czepny (przytulii), B — Jący przed nadmiernym pa- parzący (pokrzywy), C — rowaniem (rośliny stanowisk gruczołowy (chmielu) suchych, np. dziewanna), w. c z e p n e — przytwierdzają rośliny do przedmiotów (np. na łodygach chmielu, petunii), w. kłujące, np. u ostów i róży. WŁOSKOWATOŚC, kapilamość — ogól zjawisk wywoływanych silami działającymi między drobinami ciał stałych i ciekłych (-»-molekularne siły); skutkiem działania tych sił jest wypukły lub wklęsły menisk w wąskich rurkach (włoskowatych), wznoszenie się cieczy w rurkach w przypadkach zwilżania przez ciecz materiału rurki, obniżanie — w przypadku niezwilżania; wznoszenie się soków w roślinach, wilgoci w murach itd. należy do zjawisk włoskowatości. WŁOSY, pili, nitkowate wytwory naskórka pokrywające u ssaków powierzchnię ciała: w. składa się z trzonu, korzenia otoczonego pochwą i cebulki, dzięki której w. rośnie; u zwierząt rozróżnia się w. wełniste (puch), stanowiące podszycie, w. oś ciste, dłuższe, grubsze i sztywniejsze, oraz w. zatokowe (czuciowe), b. długie, giętkie (np. na pysku psa, kota — tzw. wąsy), pełniące rolę dotykową; w. puchowe -»-pióro. WŁOSZCZOWA, m. pow., woj. kiel.; 5800 mieszk. (1956); ośrodek uslugowo-rolniczy z drobnym przemysłem przetw.rolnym; kościół z XVII w.; w pobliżu W. ślady przedhist. grodziska.  1065 WŁOSZCZYZNA, jarzyny (marchew, pietruszka i in.), używane do potraw w postaci wywaru. WŁOŚĆ, klucz wsi, kompleks dóbr wielkiej własności feudalnej. WŁOŚNIA, capillitum, delikatne, silnie higroskopijne, nitkowate utwory wewnątrz zarodni śluzowców, ułatwiające rozsiewanie zarodników. WŁOŚNICA, trychinoza — ostra choroba pasożytnicza występująca po spożyciu mięsa świń lub dzików, zawierającego niedojrzałe postacie (larwy) włośnia krętego (trychiny); objawy: obrzęki twarzy, bolesność mięśni; powoduje ciężkie powikłania. WŁOŚNICE, dysze przędzalnicze o dużej liczbie drobnych otworków, przez które przetłacza się tworzywo (np. celulozę) przy wyrobie włókien sztucznych. Zob. też włókna. WŁOSNIKI, rurkowate wytwory komórek skórki korzenia (epiblemy) stanowiące jego mechanizm chłonny; tworzą przy końcach korzeni strefę włośników ą (absorpcyjną), w której odbywa się pobieranie wody z gleby. WŁÓCZKA: 1) słabo skręcona nić wełniana używana m. in. do wyszywania, dziania itp.; 2) wada wina, polegająca na tym, że staje się ono bardzo gęste i ciągnie się przy wylewaniu w postaci lepkiej nici. WŁÓCZNIA, jedna z najdawniejszych broni drzewcowych, rodzaj kopii; stanowiła uzbrojenie piechoty do XVII w. WŁOCZNIK -miecznik. WŁÓK, prymitywny, do dziś używany po wsiach środek transportu siana, drewna i narzędzi rolniczych, złożony nieraz tylko z 2 WŁÓKA: 1) włóczydło, narzędzie rolnicze zaliczane do drapaczy; składa się z kilku żelaznych lub drewnianych belek połączonych łańcuchami lub cięglami; w. ścina cienką górną warstwę gleby i wyrównuje jej powierzchnię; 2) w., łan chełmiński — od czasów kolonizacji na prawie niem. w Polsce miara powierzchni gruntu ornego, wynosząca 30 morgów, tj. ok. 16.8 ha. WŁÓKIENNICZY PRZEMYSŁ, przemysł przerabiający włókna pierwotne (przędne, naturalne, sztuczne) lub wtórne (otrzymane z rozwłóknienia ścinTkaniny bawełniane Ważniejsi producenci Kraje Jedn. miary 1937 1950 1956 NRF Francja USA ZSRR Indie W. Brytania 1 aponia tys. t tys. t min m min m min m min m min ms 204 183» 7921 3448 3735“ 3328 4035 189 192 9156 3899 3362 1941 1294 277 185 9235bc 5452 4848 1476 2908 Polskc min m 325 436 565 * 1938. b Dane nie całkowicie porównywalne z danymi za lata 1937 i 1950. * 1955. <* Łącznie z Pakistanem. Tkaniny wełniane Ważniejsi producenci Kraje Jedn. miary 1937 1950 1955 Francja tys. t 80» 80 70 NRF tys. t 60b 60 72 USA min m 340C 383 284 ZSRR min m 108 155 252 W. Brytania min m* • 376 343 Japonia min m* • 66 155 Polska min m 38 56 76 » 1938. b 1936. e 1939, dane nieporównywalne z danymi za lata następne. WODA ków krawieckich, szmat itp.) na przędzę, nici, liny, tkaniny, dzianiny, tiule, filce, plecionki, siatki drogą przędzenia, tkania, dziania, pilśnienia, nitkowania, plecenia lub wiązania. WŁÓKNA: 1) bot. elementy wzmacniające narządy roślin; komórki martwe, b. długie (u lnu do 10 cm), na końcach zaostrzone, o błonach (ścianach) grubych, zdrewniałych lub niezdrewniałych; w. drzewne, składniki drewna; ściany mocno zdrewniałe; twarde, łamliwe; w. łykowe, składniki łyka u wielu okrytonasiennych; ściany słabo zdrewniałe lub prawie błonnikowe; elastyczne, dość miękkie; w. sklerenchymatyczne, podstawowy składnik tkanki wzmacniającej roślin jednoliściennych; ściany zdrewniałe; 2) w. przemysłowe, półprodukt w przemyśle włókienniczym; podstawowym składnikiem w. p. są wielkocząsteczkowe związki chem. (prawie wyłącznie organiczne) mające cząsteczki kształtu wydłużonych łańcuchów; rozróżnia się: a) w. naturalne, pochodzenia roślinnego (bawełna, len, konopie, ramia, juta), których gł. składnikiem jest celuloza, oraz pochodzenia zwierzęcego (wełna, jedwab naturalny), będące w gł. mierze substancją białkową; b) w. sztuczne, otrzymywane w drodze chem. przeobrażeń naturalnych związków wielkocząsteczkowych; celulozy z drewna (jedwab sztuczny) oraz kazeiny z odtłuszczonego mleka (lanital) i innych białek roślinnych, np. z nasion soi, ziarn kukurydzy (vicara); c) w. syntetyczne, będące produktami polimeryzacji, np. chlorku winylu z octanem winylu (winyon), lub też polikondensacji, np. aminokwasów (perlon, kapron, steelon); d) w. nieorganiczne — szklane, azbestowe, metalowe — mające niewielkie znaczenie przemysłowe. Zob. też włókienniczy przemysł. WŁOKNIAK, med. guz łagodny, wolno rosnący, zbudowany z komórek tkanki łącznej. WŁÓKNIK —fibryna. WŁÓKNISTE (WŁÓKNODAJNE) ROŚLINY, dostarczające włókna; należą tu: konopie, len, bawełna, juta włóknista itd. WNĘTROSTWO, med. wada rozwojowa; polega na zatrzymaniu się jądra na drodze prawidłowej wędrówki w okresie życia płodowego z jamy brzusznej do moszny; w. brzuszne, gdy jadro pozostaje w jamie brzusznej; pachwinowe, gdy jądro pozostaje w kanale pachwinowym; w. powoduje zazwyczaj niedorozwój jąder i usposabia do powstawania nowotworów; stąd konieczność operacyjnego leczenia. WNĘTRZNIAKI, Gasteromycetales, rząd grzybów z klasy podstawczaków; zarodniki powstają wewnątrz owocników; tu zaliczamy m. in. tzw. purchawki. WNIEBOWSTĄPIENIA WYSPA (Ascension Island), wulkan, wyspa na pd. Atlantyku; 88 km*, 290 mieszk. Od 1815 bryt., od 1922 wchodzi w skład kolonii bryt. Św. Helena. WNIOSKOWANIE, rozumowanie polegające na tym, że z udowodnionych już twierdzeń (tzw. przesłanek) w oparciu o prawa logiczne oraz reguły wnioskowania wyprowadza się nowe twierdzenia (tzw. wnioski). WNUK Marian (ur. 1906), rzeźbiarz, przedstawiciel kierunku realistycznego, organizator i prof. Szkoły Sztuk Piast, w Sopocie; Lenin, Pomnik Braterstwa w Gdyni. WNYK, rodzaj sidła na zwierzynę; zaciągająca się pętla ze sznurka, końskiego włosia, drutu itp.; wnyka r s t w o, zakładanie wnyków, jest szkodnictwem i stanowi przestępstwo łowieckie. WOAL, [łac.], cienka tkanina z silnie skręconej przędzy nitkowanej bawełnianej lub z jedwabiu sztucznego. WOALKA [łac.], tiulowa, siatkowa lub koronkowa zasłona twarzy albo podobne przybranie kapelusza. WODA: 1) HgO, najbardziej rozpowszechniony związek chem. (ok. 6,6*/» masy powłoki ziemskiej); niezbędny składnik organizmów żywych; będąc dobrym rozpuszczalnikiem, występuje w przyrodzie w postaci roztworów różnych soli oraz gazów, np. w. morska, w. mineralna; czystą wodę otrzymuje się w drodze destylacji wody naturalnej; fizyczne własności czystej wody stały się podstawą do określania pewnych wielkości fiz. (np. masy — gram, ciepła — kaloria); w przemyśle w. znajduje ogromne i bardzo wielostronne zastosowania: jako rozpuszczalnik, ciecz chłodząca, surowiec do otrzymywania wodoru i tlenu; itp.; twardość wody, wielkość, której miarą jest zawartość rozpuszczalnych w wodzie soli wapnia (Ca) i magnezu (Mg); rozróżnia się: a) t. w. przemijającą, uwarunkowaną obecnością wodorowęglanów Ca 1 Mg, wytrącających się przy gotowaniu (kamień kotłowy), b) t. w. stałą (trwałą), usuwalną działaniem czynników chem. (wapna, sody) lub za pomocą joniWłók  WODAN tów; do celów przemysłowych stosuje się w. zmiękczoną (miękką), tj. wodę, z której usunięto składniki powodujące twardość; 2) w. ciężka D2O, związek chem. —deuteru i tlenu; 3) w. amoniakalna -►amoniak; 4) w. z Javelle, mieszanina roztworów chlorku i podchlorynu sodu lub potasu, używana do bielenia w przemyśle włókien, oraz papierń.; 5) 	w. królewska, mieszanina 3 objętości stężonego kwasu solnego i 1 objętości stężonego kwasu azotowego; rozpuszcza wszystkie metale łącznie ze złotem i platyną; 6) w. sodowa, woda nasycona pod ciśnieniem dwutlenkiem węgla; musujący i orzeźwiający napój; 7) w. utleniona -»-wodoru nadtlenek; 8) w. mineralna -»-mineralne wody. WODAN, Wotan, nord. Odyn — mit. germ, bóg ładu we wszechświecie, sztuki woj. i poet., patron wróżb i wynalazca pisma (run) ; dusze poległych w walce przyjmował do —Walhalli. WODEWIL [fr.], lekki scen. utwór z przewagą tekstu mówionego nad śpiewanym (w odróżnieniu od operetki). WODNICZKA -wakuola. WODNIK, Aquarius — gwiazdozbiór równikowy i znak zodiaku; -»-niebo (mapa). WODNOPŁAT, wodnosamolot, hydroplan — samolot przystosowany do startu i siadania (wodowania) na powierzchni wody. WODNY GAZ -gaz. WODNY SILNIK, silnik wykorzystujący potencjalną energię spiętrzonej wody, rzadziej energię kinetyczną płynącej wody; podstawowe odmiany: kola wodne i —turbiny; moc w. s. zależy od różnicy wysokości górnego i dolnego poziomu wody (spad, spiętrzenie) i ilości przepływającej wody. WODOCIĄG, zespół urządzeń technicznych dostarczających wody do miejsca zużycia; wodę czerpie się w tzw. ujęciu; jeśli czerpana woda nie jest czysta, oczyszcza sią mech., chem. i bakterio!, przez usuwanie zanieczyszczeń, w osadniku, gdzie woda jest w ruchu, i w odstojnikach, gdzie woda jest pozostawiana w spoczynku przez pewien czas, przez filtrowanie itp. ; woda oczyszczona jest doprowadzana do zbiorników wieżowych — wież ciśnień — grawitacyjnie albo za pomocą pomp; ze zbiorników woda jest dostarczana do sieci rurociągów. WODOGŁOWIE, med. nadmierne gromadzenie się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu oraz między oponami mózgowymi, powodujące powiększanie się komór i zaburzenia czynności mózgu; może być wrodzone lub nabyte (w następstwie stanów zapalnych lub nowotworowych mózgu). WODOGRZMOTY MICKIEWICZA, wodospady w Tatrach, w Dolinie Roztoki. WODOLECZNICTWO, hydropatia, hydroterapia — stosowanie wody w leczeniu (kąpiele, natryski, polewanie, łaźnia, nacierania tip.). WODOŁAZ — nowofundlandczyk. WODOMIERZ —przepływomierz. WODONERCZE, postępujący zanik miąższu nerki z rozszerzeniem miedniczki i kielichów nerkowych wskutek przeszkody w odpływie moczu i stale narastającego ucisku. WODORKI, dwuskładnikowe o bardzo różnych własnościach chem. połączenia wodoru z innymi pierwiastkami. WODOROSIARCZANY —siarczany kwaśne. WODOROSOLE, niedawno wprowadzona nazwa na określenie soli kwaśnych (np. wodorowęglan = kwaśny węglan). WODOROSTY, dawna nazwa glonów, dziś nie używana; niekiedy stosowana do roślin kwiatowych rosnących w wodzie. WODOROTLENEK WAPNIA —wapno (gaszone). WODOROTLENKI, połączenia chem. zawierające jedną lub więcej grup wodorotlenowych —OH, które odszczepione w roztworze wodnym w postaci ujemnych jonów nadają mu charakter zasadowy. WODOROTLENKOWY JON —hydroksylowy jon. WODOROWA BOMBA, pocisk o b. wielkiej energii wybuchu wyzwalanej w reakcji łączenia się jąder wodoru w jądra helu; reakcja U zachodzi w tempe¬ 1066 raturze wielu milionów stopni, wytwarzanej przez wybuch bomby —atomowej, która odgrywa rolę zapalnika. WODOROWE BAKTERIE, bakterie —autotroficzne utleniające wodór wydzielający się z gleby i mułu podczas beztlenowego rozkładu substancji organicznej. WODOROWĘGLANY —węglany kwaśne. WODORU NADTLENEK H202, nietrwałe połączenie tlenu z wodorem; w stanie czystym — syropowata, bezbarwna ciecz, łatwo ulegająca wybuchowemu rozkładowi; obecnie w. n. wytwarza się prawie wyłącznie metodą elektrolityczną; wodne roztwory w. n. są silnymi środkami utleniającymi; w handlu spotyka się 3 O0/« roztwór — perhydrol, oraz rozcieńczony 3% — wodę utlenioną, stosowaną jako środek dezynfekcyjny, do bielenia tkanin, rozjaśniania włosów itp..; stężonego 80*/# roztworu używano wraz z materiałem palnym w pociskach rakietowych. Największe wodospady świata Nazwa, kraj Wys. (w m) Nazwa, kraj Wys. (w m) Angel Falls (Wenezuela) 979 Velino (Włochy) Voring (Nor- 180 Utigards (Nor- wegia) 162 wegia) 610 Triberig Sutherland (Nowa Ze- (Niemcy) Toce (Włochy) 162 160 landia) 581 Rjukan (NorCleve Garth wegia) 144 (Nowa Zelandia) 450 Tequendama (Kolumbia) 137 Gavaraie (Pi- Huskvama reneje Fr.) 420 (Szwecja) 111 Kalambo (Ro- Victoria (Rodezja) 420 dezja) 110 Krimmler Toverone (Austria) 380 (Włochy) 108 Giessbach Yellowstone (Szwajcaria) 300 (USA) 94 Staubbach Iguassń (Bra(Szwajcaria) 287 zylia/ArgenVettis (Nor- tyna) 65 wegia) 260 Siklawa (PolGersoppa ska) 64 (Indie) 250 Niagara (USA/ Kaieteur (Guja- /Kanada) 60 WODOSPAD, pionowy spadek wód spowodowany różnicą poziomu dna koryta rzeki lub potoku. WODOSPADOWE GÓRY (Cascade Rangę), pasmo górskie w G. Nadbrzeżnych, w zach. części USA; dł. 900 km, śr. wys. 2400 m; najwyższy szczyt Mount Rainier (4394 m); liczne wygasłe wulkany, w szczytowych partiach lodowce i pola śnieżne; zbocza zalesione. WODOWANIE; 1) spuszczanie statku na wodę; w stoczni w. nowego statku towarzyszy uroczysty akt nadania mu nazwy; 2) opuszczanie się wodnopłata na wodę. WODOWSKAZ, przyrząd wskazujący wysokość poziomu wody w rzece, w kotłach, zbiornikach itp. WODOWSTRĘT, charakterystyczne dla wścieklizny skurcze gardła występujące przy próbach ugaszenia pragnienia, a nawet na sam widok wody. WODÓR H, hydrogenium, pierwiastek chem. 0 liczbie atom. 1; bezbarwny, lekki gaz, bez smaku 1 zapachu; czynny chem., palny, z tlenem oraz chlorem w wyższych temperaturach łączy się wybuchowo; składnik wszystkich kwasów; w przyrodzie w niewielkich ilościach występuje w powietrzu oraz w gazach wulkanicznych, w dużych ilościach — w postaci związków: woda i prawie wszystkie związki organiczne; techniczne otrzymywanie w. polega na termicznym lub elektrolitycznym rozkładzie wody; w. znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle chem.: w syntezie chem. (np. synteza amoniaku), w procesie —uwodorniania (np. upłynnianie węgla, utwardzanie tłuszczów), jako środek redukujący (np. otrzymywanie niektórych metali z ich" tlenków), ponadto używany niekiedy do napełniania balonów; w. ciężki —deuter. WODY TERYTORIALNE I PAS PRZYLEGŁY (morze przybrzeżne), część morza przylegająca bezpośrednio do brzegu (o szerokości do 3—12 mil morskich), podlegająca władzy państwa, do którego należy Bomba wodorowa: 1 — grubościenna stalowa osłona, 2 — powloką z uranem 235, 3 — mieszanina izotopów wodoru, 4 — detonatory trotylowe  1067 WOJNA FRANCUSKO-PRUSKA brzeg (wody terytorialne) oraz strefa morza o okre- się z szerszym zakresem działania (np. należały do ślonej przez państwo szerokości poza wodami tery- niego sprawy szkolnictwa itd). ■ J k . . - - WOJEWÓDZTWO, największa jednostka podziało tonalnymi, w której państwo to zastrzega sobie prawa w odniesieniu do statków (pas przyległy); państwa rozciągają też często swą władzę na dno morskie, je- TT v/JE< TT V/Ł/Z< 1 Tt Vj uajwł^iwi.a puumaru terytorialnego w Polsce; w 1958 istniało 17 województw i 5 miast wydzielonych (Warszawa, Łódź, żeli znajduje się ono na małej głębokości i stanowi Kraków, Poznań, Wrocław); województwo dzieli się jak gdyby ¡przedłużenie lądu (szelf kontynentalny). WODŻE, krótkie lejce do jazdy konnej. WODZIANY -hydraty. WODZICKI Stanisław (1759—1843), polityk konserwatywny; od 1815 prezes senatu Rzplitej Krak.; od 1819 senator-wojewoaa Królestwa Polskiego. WODZIK, krzyżulec — część składowa mechanizmu na kilkanaście do kilkudziesięciu —powiatów. WOJKOW Piotr Ł. (1888—1927), dyplomata radź.; 1924—27 poseł w Warszawie; zamordowany przez emigranta ros., białogwardzistę. WOJŁOK [ros.], grube sukno z twardej wełny używane na koce, chodniki, podkładki pod siodła itp. WOJNA, walka zbrojna między państwami lub grukorbowego, łącząca przegubowo trzpień tłoka silnika parni czy klasami społ.; jest kontynuacją polityki przy tłokowego z korbowodem. użyciu środków przemocy; stanowi zjawisko spoi. WODZISŁAW, osiedle, pow. jędrzejowski, woj. i hisŁ związane z antagonizmami właściwymi klakiel.; 1530 mieszk. (1956); ośrodek usługowo-rolniczy. sowej strukturze społeczeństwa ludzkiego; według WODZISŁAW ŚLĄSKI, m. pow., woj. kat.; w Ko- sposobu prowadzenia działań woj. stosuje się odpotlinie Raciborsko-Oświęcimskiej; 6900 mieszk. (1956); Wiednie określenie, np. wojna podjazdowa, partyośrodek przemysł, i góm. (w okolicy kopalnie węgla), zancka, pozycyjna, chemiczna, bakteriologiczna itd.; fabr. wyrobów tytoniowych. w. totalna, w. niszcząca prowadzona przez dane WOFATYTY, syntetyczne jonity otrzymywane przez państwo przy mobilizacji wszystkich sił materialnych kondensację fenolu z formaldehydem w obecności (milit. i gosp.) oraz moralnych; realizowana przez siarczynu sodu; należą do kationitów (jonitów wymię- Niemcy hitl. w II wojnie świat.; w. zimna, napięte niających jony dodatnie); stosowane do zmiękczania stosunki w okresie pokoju między dwoma państwami wody. lub grupami państw; polega na wyścigu zbrojeń WOGEZY, masyw górski w pd.-wsch. Francji; dł. oraz walce w dziedzinie dyplomat., gosp. i propa160 km, szer. 40 km; najwyższy szczyt Grand Ballon gandowej, bez użycia środków milit.; w szczegól(1426 m); stoki zach. łagodne, wsch. ostro opadają ności po II wojnie świat, kampania prowadzona przez ku Nizinie Górnoreńskiej; ślady dawnego zlodowa- obóz państw imperialist., z USA na czele, przeciw ZSRR cenią; do wys. 800 m pola uprawne, wyżej lasy i łąki i obozowi państw socjalist.; w. prewencyjna, w. górskie. przedsięwzięta w celu uprzedzenia napadu przeciwWOGEZYT —lamprofiry. nika; w. bakteriologiczna, wywoływanie na teWOGUŁOWIĘ —Mansi. renie nieprzyjaciela epidemii i epizoocji przez rozsieWOHLER Friedrich (1800—1882), chemik niem.; wanie zakażonych owadów, gryzoni, przedmiotów itp.; udowodnił, że aluminium jest pierwiastkiem, dokonał w. chemiczna, zastosowanie jako środka walki trusyntezy —mocznika, wykazując możliwości powstawa- jących, parzących lub innych szkodliwych dla zdrowia nia związków organicznych bez udziału „siły życio- substancji chem.; w. atomowa, w. z zastosowaniem wej", stwierdził (wraz z Liebigiem) istnienie —izo- broni atomowej. merii związków chemicznych. WOJNA AUSTRIACKO-PRUSKA, 1866, o hegemoWOJ, wojownik, rycerz w Polsce wczesnofeudalnej. nię nad państwami niem.; po klęsce Austrii pod SaTabl. XII. dową zakończona 1866 pokojem w Pradze; Austrię WOJCIECH (Adalbert) św. (ok. 956—997), biskup zmuszono do wystąpienia ze —Związku Niem., Prupraski z rodziny książąt libickich Sławnikowiców; od som przyznano Hanower, Nassau i Frankfurt, Wło996 w Polsce, 997 misjonarz u Prusów, przez nich chom Wenecję (za udział w wojnie po stronie zamordowany; pochowany w Gnieźnie; 999 kanoni- Prus). zowany,. WOJNA BURSKA [hol. boeren — chłopi], 1899— WOJCIECHOWSKI: I) Stanisław (1869—1953), po- 1902 wojna pd.afrykańskich państw Burów: Oranii lityk i działacz spółdzielczy, jeden z twórców PPS, i Transwalu, z Anglią, wywołana ang. dążeniami kopóźniej związany z „Piastem , 1919—20 min. spraw lonizatorskimi; zakończona podbiciem obu państw wewn., drugi prezydent R. P. 1922—26, zmuszony do przez Anglię. ustąpienia po przewrocie majowym J. Piłsudskiego; Ruch spółdzielczy w Anglii, Kooperacja w historycznym rozwoju; 2) Zygmunt (1900—'1955), historyk państwa i prawa; Państwo polskie w wiekach średnich, Polska Piastów — Polska Jagiellonów (współautor). WOJCIECH Z BRUDZEWA —Brudzewski Wojciech. WOJCIESZÓW, osiedle, pow. zlotoryjski, woj. wrocł., nad Kaczawą; 3800 mieszk. (1956); największy ośrodek przemysłu wapien, w Polsce. WOJDAŁOWICZ Władysław (1854—1915), aktor, związany gł. z teatrami Lwowa i Warszawy; zyskał S. Wojciechowski WOJNA CELNA -cła. WOJNA DOMOWA W HISZPANII, 1936—39, walka zbrojna ludu hiszp. z siłami reakcji, wspieranej przez faszyst. 'Włochy i hitler. Niemcy; zapoczątkowana 18 VII 1936 w Maroku buntem wojsk, z gen. Franco na czele przeciw rządowi frontu ludowego (wyłonionemu w wyniku wyborów w lutym 1936), następnie frzeniesiona do Hiszpanii i poparta zbrojnie przez aszyst. dywizje wł. i hitler. legion Condor. Francja i Anglia przy poparciu USA w sierpniu 1936 zadeklarowały politykę nieinterwencji. Przy poparciu ZSRR i sił demokrat. innych państw w obozie republikańskim organizują się międzynar. brygady ochotników, wśród których wyróżnia się poi. Brygada im. J. Dąbrowskiego; siły frontu republik, osłabiał brak jedności w jego szeregach, jednakże dekret o reformie rolnej oraz oddanie banków pod kontrolę państwa ludowego zapewniły republikanom poparcie szerokich mas; trzykrotna ofensywa na Madryt kończy się niepowodzeniem faszystów (bitwa pod Guadalajara w marcu 1937), a ofensywa wojsk republikańskich na linii rz. Ebro (czerwiec 1938) paraliżuje ich postępy; zamknięcie przez Francję granicy hiszp. oraz zawarcie układu uznanie w rolach komicznych i charakterystycznych, monachijskiego (wrzesień 1938) doprowadza do izolaWOJEJKOW Aleksandr I. (1842—1916), geograf ros., cji obozu republik., przyśpieszając jego klęskę; po prof. uniw. petersburskiego; podróżował po środk. opanowaniu Katalonii faszyści maszerują na Madryt, Azji i Ameryce Pd.; pracował głównie nad próbie- gdzie po upadku rządu Negrina władzę obejmuje mami klimatu kuli ziemskiej. „Junta Obrony Narodowej“, która 28 III 1939 poddaje WOJEWODA: 1) w Polsce XI—XIII w. najwyższy stolicę gen. Franco, urzędnik książęcy zarządzający dworem i zastępujący WOJNA DWÓCH RÓŻ, wojna domowa w Anglii monarchę, zwłaszcza w dowodzeniu wojskiem (stąd 1455—85 między dwiema gałęziami dynastii Plantagenazwa); od XIV w. pierwszy dygnitarz ziemski spra- netów: Lancaster (róża czerwona), obozem arystokr., wujący władzę na terenie ziemi, a następnie woje- i York (róża biała), popieraną przez drobną szlachtę, wództwa, zasiadający w radzie król., później w se- mieszczan i chłopów; zakończona z wygaśnięciem nacie; 2) w Polsce międzywoj. i do 1950 w. był na dynastii Plantagenetów i objęciem tronu ang. przez terenie województwa kierownikiem ogólnej adminis- Tudorów. tracji zespolonej oraz z urzędu przewodniczącym wy- WOJNA FRANCUSKO-PRUSKA, 1870—71, wynikła działu wojewódzkiego, organu zarządzającego i wyko- na tle rywalizacji obu państw; wszczęta przez Francję nawczego samorządu; w. śląski był przedstawicie- 19 VII 1870; po szeregu przegranych walk zakończona lem rządu i szefem woj. administracji rządowej na właściwie po 6 tygodniach poddaniem się blisko terenie autonom. województwa śląskiego, co łączyło 100-tysięcznej armii fr. i dostaniem się do niewoli  WOJNA GRECKO-TURECKA Napoleona III pod Sedanem (1 IX 1870), co spowodowało załamanie się II cesarstwa fr.; 27 X 1870 kapitulacja Metzu; po upadku Paryża proklamowanie 18 I 1871 w Wersalu cesarstwa niem. z królem prus. Wilhelmem I jako cesarzem; mocą pokoju we -»-Frankfurcie (1871) Francja odstąpiła Niemcom Alzację i część Lotaryngii. Zob. też Komuna Paryska. WOJNA GRECKO-TURECKA 1919—22, o Smyrnę i Trację Wsch.; zakończyła się klęską Grecji, która na mocy pokoju w Lozannie musiała zrzec się swych pretensji terytorialnych. WOJNA HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA, 1898, zbrojna interwencja USA na Kubie i Wyspach Filipińskich, spowodowana częstymi i długotrwałymi powstaniami miejscowej ludności przeciw Hiszpanom; zwyciężywszy Hiszpanów USA zagarnęły Kubę, Puerto Rico i Filipiny (pokój w Paryżu). WOJNA KRYMSKA, 1853—56, między Rosją a Turcją i sprzymierzonymi z nią od 1854 Anglią, Francją i Sardynią; wywołana ekspansją Rosji ku M. Śródziemnemu; po początkowych zwycięstwach przegrana Rosji: ładowanie wojsk sprzymierzonych na Krymie, zajęcie Sewastopola po prawie rocznym oblężeniu; w pokoju paryskim 1856 Rosja zrezygnowała z utrzymywania floty woj. na M. Czarnym i fortyfikowania strefy M. Czarnego; odstąpiła też Turcji (Mołdawii) pd. Besarabię. Zob. też wschodnia kwestia. WOJNA PELOPONESKA, 431^04 p.n.e., wojna między Atenami i Zw. Peloponeskim pod przewodnictwem Sparty o hegemonię w Grecji, zakończona klęską Aten; warunki pokoju: uznanie przez Ateny przewagi Sparty w świecie greckim, wydanie Sparcie floty woj. i handl. (oprócz 12 okrętów), zburzenie fortyfikacji. WOJNA POLSKO-RADZIECKA, 1920, wybuchła Jako rezultat antyradz. polityki i terytorialnych roszczeń rządu poi. (dążenie do zawładnięcia terytorium prawobrzeżnej Ukrainy i Białorusi); wybuch wojny poprzedziły próby pokojowego uregulowania przez rząd radź. stosunków z Polską; 28 I 1920 propozycje radź. rozpoczęcia układów, 6 III sprecyzowanie przez rząd radź. propozycji pokojowych; 27 III zgoda rządu poi. na podjęcie układów pokojowych, obwarowana warunkami nie do przyjęcia przez stronę radź.; w odpowiedzi na radź. kontrpropozycje rząd poi. zerwał układy; 26 IV 1920 wojska Piłsudskiego i Petlury rozpoczęły ofensywę na Ukrainie i 6 V wyszły nad Dniepr opanowując Kijów; forsowanie Dniepru i dalsze natarcie wojsk poi. na Ukrainie zostało zatrzymane; z kolei do działań zaczepnych przeszły wojska radź.; 13 V na Białorusi rozpoczęły natarcie wojska frontu zach.; 5 VI radź. 1 armia konna rozpoczęła kontrofensywę, 12 VI do natarcia przeszły wszystkie siły radź. frontu pd.-zach.; w rezultacie wojska Piłsudskiego zostały odrzucone na linie rz. Styr i Zbrucz; na Białorusi 4 VII wojska frontu zach. przeszły ponownie do natarcia; w sierpniu 1920 wojska radź. podeszły pod Lwów i wyszły na bliskie przedpola Warszawy; w połowie sierpnia znad Wieprza rozpoczęły kontrofensywę wojska Piłsudskiego, odrzucając jednostki radź. na wschód; w październiku 1920 w Rydze zawieszenie broni, a w marcu 1921 pokój w Rydze zakończył wojnę. WOJNA PÓŁNOCNA, 1700-21, między Szwecją (Karol XII) a Rosją, Polską f Danią; w pierwszej fazie toczyła się głównie na ziemiach poi., objętych zarazem wojną domową między zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego, popieranego przez Szwedów, a obozem Augusta II; po klęsce zadanej Szwedom 1709 przez Piotra W. pod Połtawą działania woj. przeniosły się na terytoria szwedzkie; w. p. zakończyła się klęską Szwecji; traktat w Nystad 1721 zapewnił Rosji dostęp do M. Bałtyckiego; w. p. wzmogła wpływy i znaczenie Rosji w Polsce. WOJNA ROSYJSKO-JAPOŃSKA, 1904—05, spowodowana rywalizacją tych państw o wpływy w Mandżurii i na Korei; oblężenie i zdobycie przez Japończyków -»Portu Artur, rozbicie bałtyckiej floty ros. w bitwie morskiej pod -»Cusimą, klęska wojsk ros. pod Mukdenem; pokój w -»Portsmouth 1905 przyznał Japonii Port Artur i część Sachalinu; przegrana Rosji przyspieszyła wybuch rewolucji 1905—07. WOJNA SECESYJNA, w USA 1861—65; wojna domowa uprzemysłowionych kapitalist. stanów Północy z plantatorsko-niewolniczymi stanami Południa; rozpoczęta po wystąpieniu z Unii 7 stanów pd. i utworzeniu przez nie konfederacji i odrębnego rządu, aby nie dopuścić do zniesienia niewolnictwa Murzynów; zakończona zwycięstwem Północy, powrotem stanów skonfederowanych do Unii 1865 i od 1 I 1863 stopniowym znoszeniem niewolnictwa; zwolenników Południa zwano secesjonistami albo konfederatami; zwolenników utrzymania jedności państwa — unioni- 1068 stami; dowódcy stanów Północy: U. S. Grant, W. T. Sherman, stanów Południa R. E. Lee. Czołową postacią w. s. był ówczesny prezydent USA A. Lincoln. WOJNA SIEDMIOLETNIA, 1756—1763, rozpoczęta przez Prusy (Fryderyk II) wspierana przez Anglię, Hanower, Hessen-Kassel i Darmstadt przeciw Austrii, Rosji, Francji, Saksonii i Szwecji oraz różnym krajom Rzeszy Niem.; przyczynami w. s. było zagarnięcie Śląska przez Fryderyka H oraz rywalizacja kolonialna Anglii i Francji; w. s. zakończył pokój w Hubertsburgu 1763 przyznający Śląsk Prusom; Fryderyk II zwrócił Augustowi III Saksonię; wojna kolonialna tocząca się jednocześnie między Anglią i Francją zakończyła się utratą przez Francję na rzecz Anglii — Kanady, części Luizjany i Indii Wsch. oraz Florydy przez Hiszpanię (pokój paryski 1763). WOJNA STULETNIA, 1337—1453, seria wojen wybuchła na tle antagonizmu między monarchią francuską a jej wasalami (z Gujenny), królami Anglii, którzy ponadto pretendowali do korony fr.; rozpoczęta przez Anglików, którzy odnieśli zwycięstwa pod Crècy (1346) i Poitiers (1356) biorąc do niewoli króla fr. jana Dobrego; kolejne pokoje i rozejmy nie przerywały niszczących walk i najazdów; wykorzystując rywilizację Orleanistów i Burgundczyków, Henryk V po zwycięstwie pod Azincourt (1415) zagarnął koronę fr. (traktat w Troyes 1420); przeciw rządom ang. wystąpiły szerokie masy (działalność Joanny d’Arc), co doprowadziło do przywrócenia tronu Karolowi VII i stopniowego wyparcia Anglików z północnej Francji (z wyjątkiem Calais) i Gujenny. WOJNA TROJAŃSKA -Iliada, Parys. WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA, 1618—48, wybuchła na tle konfliktów polit i rei. w obrębie Rzeszy; rozpoczęta powstaniem czeskim przeciw Habsburgom, stłumionym po klęsce pod Białą Górą (1620), ł walkami w Palatynacie; kontynuowana (1626—29) przez interwencję w obronie protestantów Danii, pobitej przez wojska —Wallensteina oraz Szwecji (1630— 35), której wojska pod wodzą Gustawa Adolfa odniosły początkowo szereg zwycięstw (Lipsk, Lützen); w końcu podjęta przez Francje (1635—48) na terenie Rzeszy i Włoch; ponadto w walkach wzięły udział Holandia, Hiszpania i Anglia; najbardziej zniszczone z walk wyszły Niemcy; zakończona pokojem westfalskim, zapewniającym wolność rei. i osłabienie wpływu Austrii w Niemczech oraz uznającym niepodległość Niderlandów. WOJNA TRZYNASTOLETNIA, 1454—66, między Polską związaną ze Związkiem Pruskim a Zakonem Krzyżackim — wywołana inkorporacją Prus do Polski; prowadzona przez Polskę przy pomocy wojsk zaciężnych jako wojna podjazdowa; brak większych bitew (największe zwycięstwo Piotra Dunina pod Puckiem 1462); zakończona pokojem toruńskim. WOJNA WŁOSKO-TURECKA (trypolitańska), 1911— 12, o Trypolitanię (część pn.-zach. Libii); zakończona traktatem lozańskim (Ouchy), który uznał zabór Libii i Dodekanezu przez Włochy. WOJNIAKOWSKI Kazimierz (1771—1812), malarz okresu Oświecenia; portrety, ponadto obrazy religijne i sceny ogrodowe; portret gen. Józefa Kossakowskiego. WOJNY BAŁKAŃSKIE: 1) wojna czterech sojuszników (Bułgarii, Czarnogóry, Grecji i Serbii) przeciw Turcji od października 1912 do maja 1913, przyniosła całkowitą klęskę Turcji, która musiała zrzec się wszystkich swych posiadłości na Bałkanach, z wyjątkiem Stambułu z okolicą; w wyniku tej wojny m. in. powstało państwo albańskie; 2) wojna międzysojusznicza między Bułgarią a Grecją, Serbią (i Czarnogórą) o podział zdobyczy na Turcji w czerwcu i lipcu 1913, wywołana z namowy Austro-Węgier przez Bułgarię, zakończona klęską tei ostatniej i utratą części własnych zdobyczy oraz pd. Dobrudży, anektowanej przez Rumunię, a także odzyskaniem Adrianopola przez Turcję. WOJNY CHŁOPSKIE, najostrzejsza forma walk klasowych na wsi w okresie feudalizmu; pierwsze w. ch. we Francji 1358 (Jacquerie), 1381 w Anglii (Wat Tyler); w. ch. w Niemczech, powstania chłopów w pd. i środk. Niemczech od 1476, m. in. „Biednego Konrada“ 1514; 1524—25 powstanie antyfeud. w Niemczech (Wielka Wojna Chłopska) wywołane ciężką sytuacją chłopów; program reform wyrażony w 12 artykułach domagał się obok swobody rei. zniesienia poddaństwa, złagodzenia ciężarów feud., wolności polowań i rybołówstwa, złagodzenia szarwarków itp.; powstanie wybuchło w Alzacji, pd. i środk. Niemczech, Austrii i w Tyrolu; przywódcami byli: F. Geyer, Götz v. 	Berlichingen oraz T. Münzer (przywódca radykalnego skrzydła) w Turyngii; przyczyny upadku: zdrada  1069 mieszczaństwa, brak poparcia ze strony plebsu miejskiego oraz niezgoda, brak umiejętności wojsk, i dowództwa wśród chłopów; w bitwie pod Frankenhausen 15 V1525 wojska książęce pobiły chłopów, a T. Miinzer dostał się do niewoli. WOJNY DAWNEJ POLSKI (do 1795). Z Niemcami, Brandenburgią i Krzyżakami. Walki Mieszka 1 z Wichmanem 963, rozbicie wyprawy margrabiego Hodona pod Cydyna 972. Trzy wojny Bolesława Chrobrego z ces. Henrykiem II o Łużyce i Milsko, 1002—05, 1007—13, 1015—18, zakończone zwycięsko utrzymaniem tych ziem przy Polsce (pokój w Budziszynie). Wznowienie wojny za Mieszka II, 1028 pomyślna wyprawa poi. na Saksonię, 1031 załamanie się militarne Polski w walce z koalicją niem.-rasko-czeską. W latach 1073—76 działania woj. Bolesława Śmiałego przeciwko ces. Henrykowi IV. Za Bolesława Krzywoustego 1109 obrona niepodległości Polski przed Cesarstwem; bezskuteczne oblężenie Głogowa przez ces. Henryka V, klęska Niemców pod Wrocławiem (Psie Pole). Ostatnie próby Cesarstwa narzucenia Polsce zwierzchnictwa; 1146 wyprawa ces. Konrada III, zatrzymana na granicy Śląska, 1157 najazd ces. Henryka Barbarossy na Wielkopolską i przejściowe zmuszenie Bolesława Kędzierzawego do uległości (pokój w Krzyszkowie). W XIII w. początek walk z Marchią Brandenburską o ziemię lubuską (utraconą), tereny nad Notecią i dolną Wartą (zwłaszcza gród Santok) i Pomorze. Zabór Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków 1308 i ich próby dalszej ekspansji przyczyną długotrwałych wojen pol.-krzyż.; 1326—1332 wojna Władysława Łokietka z Zakonem i Brandenburgią, mimo zwycięstwa 1331 nad Krzyżakami pod Płowcami zakończona utratą Kujaw. Za Władysława Jagiełły, 1409—11 wielka wojna z Zakonem, 15 VII1410 walne zwycięstwo wojsk pol.-litew. pod Grunwaldem, oblężenie Malborka i połowiczny pokój w Toruniu; dalsze wojny, 1414, 1422, 1431—33 i 1435 (klęska Krzyżaków koło Wilkomierza). Za Kazimierza Jagiellończyka 1454—1466 wojna 13-letnia z Zakonem, zakończona pokojem toruńskim; odzyskanie Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, wsch. część Prus (bez Elbląga, Malborka i Warmii) przy Zakonie jako lenno poi. Za Zygmunta Starego 1519—21 ostatnia wojna z Krzyżakami, 1525 likwidacja Zakonu, hołd lenny Albrechta Hohenzollerna w Krakowie jako świeckiego księcia Prus. W czasie wojny szwedzkiej 1655—60 za Jana Kazimierza okresowy udział wojsk elektora brandenburskiego w walkach po stronie Szwedów (1656 w bitwie pod Warszawą), utrata przez Polskę zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi. W XVIII w. za Augusta III, w okresie wojny 7-letniej, mimo neutralności Polski ziemie poi. terenem rabunkowym ekspedycji wojsk pras. Fryderyka II. Udział Pras w walkach z powstaniem Kościuszki 1794, odparte oblężenie Warszawy przez Prusaków, powstanie wielkopol. Wojny z Rusią i Moskwą (Rosją). Walki z Rusią Kijowską o Grody Czerwieńskie; 981 zajęte Erzez księcia Włodzimierza, 1018 odzyskane przez olesława Chrobrego wracającego z wyprawy na Kijów (podjętej dla poparcia wygnanego zięcia, Świętopełka), 1031 ponownie zabrane Mieszkowi II przez Jarosława Mądrego. 1089 i 1077 wyprawy Bolesława Śmiałego do Kijowa dla przywrócenia na tron Izasława. W okresie rozdrobnienia feudalnego w Polsce i na Rusi walki z księstwem halicko-włodzimierskim; 1205 zwycięstwo Leszka Białego w bitwie z księciem Romanem pod Zawichostem, w następnych latach (zwłaszcza 1214) próby opanowania Rusi Halickiej przez Polskę. Za Leszka Czarnego, 1280, napad księcia Lwa Dnniłowicza na Sandomierz. W latach 1340—49 opanowanie zbrojne przez Kazimierza W. Rusi Halickiej i części Wołynia. Na przełomie XV/XVI w. początek wojen między Polską i Litwą a państwem mosk. o ziemie ras. należące do Litwy. Za Zygmunta I Starego trzy wojny (1507—08, 1512—22 i 1534-37); utrata Smoleńska (1514) i utrzymanie go przez Moskwę mimo klęski pod Orszą. Za Zygmunta Augusta, w wojnie o Inflanty, 1563 zajęcie przez Moskwę Potocka. Za Stefana Batorego wznowienie wojny z Iwanem IV Groźnym, trzy wyprawy poi.: 1579 zdobycie Połocka, 1580 Wielkich Łuków, 1581 oblężenie Pskowa przerwane 10-letnim rozejmem w Jamie Zapolskim, przyznającym Inflanty Polsce. W latach 1609—18, za Zygmunta III, próba opanowania i złączenia z Polską państwa moskiewskiego, objętego wewn. zamętem; 1610 zwycięstwo S. Żółkiewskiego pod Kłuszynem, zajęcie (na 2 lata) Moskwy, 1611 zdobycie Smoleńska; 1619 rozejm w Dywilinie, pozostawiający Polsce ziemię smoleńską, czemihowską i siewierską. 1632—33 próba odzyskania Smoleńska, zakończona rozbiciem wojsk mosk. przez odsiecz poi. pod wodzą WOJNY DUŃSKO-NIEMIECKIE Władysława IV i zawarciem 1634 pokoju w Polanowie, zatwierdzającego warunki rozejmu. Za Jana Kazimierza, w wyniku powstania kozackiego i poddania się Chmielnickiego Moskwie, 1654—67 wojna pol.-mosk. zakończona rozejmem andraszowskim, oddającym Moskwie ziemię smoleńską i czemihowsko-siewierską, Zadnieprze oraz Kijów (1686 warunki te zatwierdzone traktatem „wieczystego pokoju“). W XVIII w., w okresie rosnącej zależności Polski od Rosji: 1768—72 walki konfederatów barskich z wojskami ros., 1792 wojna z Rosją popierającą Targowicę (bitwy pod Zieleńcami i Dubienką), 1794 powstanie kościuszk. (bitwy pod Racławicami, Szczekocinami, Warszawą, Maciejowicami, szturm Pragi przez Suworowa). Wojny z Tatarami, Wołochami i Turcją. 1241 pierwszy najazd Tatarów Batuchana na Polskę, walna bitwa pod Legnica zakończona klęską rycerstwa poi. i śmiercią Henryka Pobożnego. Dalsze większe najazdy 1259 i 1287. Pierwsze zetknięcie się z Turkami — udział rycerstwa poi. z królem Władysławem III w wyprawie węg. na Bałkan, 1444 bitwa ?od Warną. Od końca XV w. wzmożone najazdy atarów krymskich, zależnych od 1475 od Turcji; 1482 zniszczenie Kijowa, 1506 klęska Tatarów pod Kłeckiem. Po opanowaniu przez Turków 1484 Kilii i Bialogrodu, portów czamcmor. mołdawskiego lennika Polski, 1497 wyprawa Jana lbrachta przeciw Turkom, nieudana z powodu zbrojnego opora wojewody mołd. Stefana. 1530—31 zatarg z Mołdawią o Pokucie, zwycięstwo J. Tarnowskiego nad wojewodą Petryłą pod Obertynem. W ciągu XVI w. liczne (często samowolne) interwencje zbrojne panów poi. w Mołdawii, 1600—01 wyprawa J. Zamoyskiego, osadzenie na tronie mołd. zależnego od Polski wojewody Mohyły. W XVII w. wielkie wojny między Polską a Turcją 1 Tatarami, spowodowane ekspansją tur. W wojnie 1614—21, za Zygmunta III Wazy, 1620 klęska i śmierć St. Żółkiewskiego pod Cecorą, 1621 zatrzymanie przez J. K. Chodkiewicza wyprawy tur. pod wodzą sułtana Osmana II pod Chocimem, zakończone korzystnym traktatem. Po okresie napięcia i zadrażnień granicznych (najazdy tatarskie na Polskę, kozackie na Turków) wznowienie wojen (na ok. 30 lat) po poddaniu się 1666 hetmana kozackiego, Doroszenki, Turcji; 1667 rozbicie Tatarów pod Podhajcami; 1672 atak tur. pod wodzą sułtana Mahometa IV, zajęcie Podola i zdobycie Kamieńca, upokarzający traktat buczacki odrzucony przez sejm; 1673 zwycięstwo hetmana J. Sobieskiego pod Chocimem; 1675 klęska Tatarów pod Lwowem; 1676 kampania żórawińska zakończona rozejmem; 1683 zwycięska odsiecz wiedeńska Jana III Sobieskiego i bitwa pod Parkanami na Węgrzech; 1684—99 ostatnia wojna Polski (wespół z Ligą Świętą) przeciw Turkom, toczona gł. na Podolu 1 w Mołdawii, zakończona za Augusta II pokojem karłowickim i odzyskaniem Podola z Kamieńcem. Wojny ze Szwecją. Początek za Zygmunta Augusta, 1563—70 pierwsza wojna o podległe Polsce Inflanty (I wojna północna), opanowanie przez Szwedów Estonii. Z pocz. XVII w. rozszerzenie się zatargu z powodu pretensji Zygmunta III Wazy do tronu szwedz.; 1600—11 wojna w Inflantach, 1605 zwycięstwo J. K. Chodkiewicza nad wojskami Karola IX pod Kircholmem; 1617—29 wznowienie wojny przez Gustawa Adolfa; zajęcie przez Szwedów Inflant i części Prus, 1627 klęska części floty szwedz. w bitwie mor. pod Oliwą. 1629 rozbicie wojsk szwedz. przez S. Koniecpolskiego pod Trzcianą i rozejm w Altmarku, pozostawiający Inflanty Szwedom. Za Jana Kazimierza 1655—60 najazd szwedz. Karola X Gustawa na Polskę („potop“, II wojna północna); zajęcie Polski, ogólne powstanie nar., 1656 zepchnięcie armii szwedz. w widły Sanu 1 Wisły, zwycięstwo S. Czarnieckiego pod Warką, uwolnienie Warszawy, porażka wojsk poi. w 3-dniowej bitwie pod Warszawą, wyparcie Szwedów z kraju, 1658 wyprawa Czarnieckiego do Danii; 1660 pokój w Oliwie, zatrzymanie przez Szwecję większej części Inflant. 1700—21 udział Augusta II w III wojnie północnej przeciw Szwecji; 1702—09 ponowna inwazja Szwedów na Polskę, niszcząca kraj, walki wojsk saskich i ros. ze Szwedami, partyzantka poi.; w pokoju nysztadzkim utrzymanie stanu terytorialnego Polski sprzed wojny. WOJNY DUŃSKO-NIEMIECKIE o Szlezwik-Holsztyn: 1) 1848—50 wojna Związku Niem. z Danią, wywołana powstaniem w Szlezwiku i Holsztynie przeciw wcieleniu Szlezwiku do Danii; pokój w Londynie (1852) pozostawił rządy duńskie w obu prowincjach; 2) 1663—64 wojna Związku Niem. i Austrii z Danią wobec ponownej próby przyłączenia Szlezwiku i Holsztynu do Danii; w pokoju wiedeńskim (1864) Dania zrzekła się obu prowincji na rzecz Prus i Austrii;  WOJNY HUSYCKIE wojna scementowała państwa niem. złączone w Związku Niemieckim. WOJNY HUSYCKIE, 1419—1434, czeskie wojny rei.-narodowe, prowadzone przez -»-taborytów i -«-utrakwistów z cesarstwem i papiestwem oraz własną magnaterią świecką i duchowną; 5 krucjat antyhusyckich 1420—31 skończyło się porażką najeźdźców dzięki doskonałej organizacji (gł. dowódcą taborytów Jan Ziżka) i taktyce (przewaga piechoty, zastosowanie lekkiej artylerii i ruchomego obozu warownego z wozów). Sobór bazylejski, uznając 1434 żądania utrakwistów (tzw. kompaktaty praskie), spowodował ich przejście do obozu cesarskiego; 30 V 1434 taboryci ponieśli klęskę pod Lipanami, miasto Tabor broniło się do 1452. WOJNY NAPOLEOŃSKIE, kampanie i operacje Îrowadzone przez gen. Bonaparte, późn. Napoleona I; 796—97 operacje we Włoszech przeciw Austriakom skoalizowanym z Prusami, Hiszpanią i Anglią (udział legionów T. H. Dąbrowskiego); opanowanie Lombardii, zdobycie Mantui, marsz na Wiedeń (pokój w Campo Formio); 1798 niepomyślna wyprawa do Egiptu; po 18 Brumaire’a, wiosną 1800 wyprawa do Lombardii dla zakończenia wojny z następną koalicją; zwycięstwo pod Marengo (pokój w Lunéville z Austrią, w Amiens z Anglią, Hiszpanią i Holandią); 1805 operacje prowadzone przez cesarza Napoleona przeciw siłom austr.-ros.; kapitulacja Austriaków pod Ulm, rozbicie armii austr.-ros. pod Austerlitz (pokój w Pressburgu, obecnie Bratysława); 1806—07 rozbicie wojsk prus. pod Jeną i Auerstedt, bitwy z wojskami ros. pod Pułtuskiem i Pruską Iławą, decydujące zwycięstwo pod Frydlandem (pokój w Tylży); 1808 kampania hiszp., zajęcie Madrytu; 1809 kampania austr., zajęcie Wiednia, zwycięstwo pod Wagram (pokój w Schonbrunn); 1812 wojna z Rosją, operacja wileńska, zwycięstwo pod Smoleńskiem, decydująca bitwa pod Borodino, zajęcie Moskwy, odwrót, operacja na Berezynie i zagłada armii napoleońskiej; 1813 kampania niem.: rozbicie armii prus. i ros. pod Lutzen i pod Budziszynem, bitwa pod Dreznem, klęska pod Lipskiem (Bitwa Narodów) — obalenie przewagi fr. w Europie; 1814 kampania fr.: wobec przewagi sił koalicji, mimo szeregu sukcesów upadek Paryża, abdykacja Napoleona; w czerwcu 1815, podczas ,,stu dni“, kampania belg., zwycięstwo pod Ligny i klęska pod Waterloo, ponowna abdykacja Napoleona, upadek I cesarstwa. W. n. wywarły wielki wpływ na rozwój nowoż. sztuki woj.; sztukę woj. Napoleona charakteryzowały: zmasowanie sił w kierunku gl. uderzenia, szybkość działań, stosowanie manewru oskrzydlającego i bicie wojsk nieprzyjaciela częściami; w. 	n. przyczyniły się do zbliżenia kultur wschodnich i zachodnich. Główny udział Polaków w w. n.: 1797—99 Legiony Dąbrowskiego w kampaniach wł.; 1806—07 resztki Legionów z Dąbrowskim i wojsko Księstwa Warsz. w kampanii prus.; od 1808 Legia Nadwiślańska w wyprawie hiszp., szarża szwoleżerów pod Somosierra; 1809 wojsko Księstwa Warsz. pod wodzą księcia J. Poniatowskiego w wojnie z Austrią (walki pod Raszynem, o Sandomierz i Kraków, powiększenie Księstwa Warsz. o część zaboru austr., o obszar między Pilicą a Wisłą oraz o Lubelskie) i 1812—15 w kampanii ros. i następnych. WOJNY PERSKIE, 500—449 p.n. e., wojny między Persją a miastami — państwami gr., spowodowane eks0 Persji w kierunku Półwyspu Bałkańskiego; średnim powodem było powstanie Greków małoazjatyckich (500); 490 zwycięstwo Greków pod Maratonem, 480 zniszczenie floty perskiej w bitwie mor. pod Salaminą, 479 kieska ląd. wojsk perskich pod Platejami, 449 tzw. pokój Kalliasa zakończył w. p.; Persja zrzekła się hegemonii na Morzu Egejskim, Hellesponcie i Bosforze i uznała niezależność gr. miast-państw w Azji Mniejszej. WOJNY PUNICKIE, wojny między staroż. Rzymem a Kartaginą o panowanie na M. Śródziemnym: I. w. p. (264—241 p. n. e.) zakończona zwycięstwem Rzymu i zawładnięciem przezeń Sycylią; II w. p. (218—201 p. n. e.) zakończona, po początkowych zwycięstwach Hannibala nad Rzymianami, zwycięstwem Scypiona Afr. pod Zamą (202 p. n. e.) i utratą floty woj. przez Kartaginę; III w. p. (148—146 p. n. e.) zakończona zburzeniem Kartaginy i zapanowaniem Rzymian na M. Śródziemnym. WOJNY SUKCESYJNE: 1) hiszpańska 1701—14, wybuchła na skutek osadzenia przez Ludwika XIV na tronie hiszp. jego wnuka, Filipa V Burbona; przeciw Francji wystąpiły: Austria, księstwa niemieckie, Anglia i Holandia; pokój w Utrechcie (1713) i Rastadzie (1714) uznał Filipa V i odebrał Hiszpanii posiadłości w Niderlandach i Włoszech; 2) polska 1733—35, początkowo o wprowadzenie na tron polski St. Leszczyńskiego, popieranego przez Francję i Szwecję przeciw Fryderykowi Augustowi saskiemu (póżniej- 1070 szemu Augustowi III) popieranemu przez Rosję i Austrię, następnie głównie walki Francji i Hiszpanii z Austrią, która utraciła w wojnie Lotaryngię; 3) austriacka 1741—48, wybuchła na skutek objęcia tronu austr. przez Marię Teresę, przeciw czemu wystąpiły Prusy, Francja, Hiszpania i część księstw niem.; Austrię od 1746 wspomogła Rosja; pokojem w Akwizgranie Austria utraciła Śląsk i część posiadłości wł. WOJNY ŚLĄSKIE, trzy wojny Fryderyka II z Austrią o Śląsk: 1740—42 zakończona zdobyciem i przyznaniem Prusom prawie całego Śląska; 1744—45 zakończona pokojem drezdeńskim zatwierdzającym stan posiadania Prus na Śląsku; 1756—63 -*■ wojna siedmioletnia. WOJNY ŚWIATOWE: pierwsza wojna światowa 1914—18. Geneza. Nierównomierny rozwój różnych państw kapitalist. doprowadził na przełomie XIX i XX w. do zaostrzenia się sprzeczności właściwych kapitalizmowi oraz do zmiany układu sił ekon. i milit.; pojawiły się dążenia do dokonania nowego podziału świata (sfer wpływów), które ostatecznie doprowadziły do wybuchu wojny; najpoważniejsze antagonizmy zachodziły między Anglią i Niemcami; wokół tych państw utworzyły się dwa przeciwstawne ugrupowania mocarstw: a) Trójprzymierze, tzw. państwa centralne: Niemcy, Austro-Węgry (1879), Włochy (od 1882), b) Trójporozumienie, tzw. Ententa: Anglia, Francja (1904) i Rosja (od 1907); w toku wojny po stronie państw centralnych opowiedziała się m. in. Turcja (listopad 1914) i Bułgaria (październik 1915), a po stronie Ententy: Japonia (sierpień 1914), Włochy (maj 1915 — po zerwaniu przymierza z państwami centralnymi), Rumunia (sierpień 1916), USA (kwiecień 1917). P1 any wojny. Niemcy usiłowali uniknąć wojny na dwóch frontach; zamierzali nieznacznymi siłami bronić się przeciwko Rosji, kierując główne uderzenie przeciwko Francji i szybko rozbiwszy ją przerzucić wszystkie siły na wschód w celu pokonania Rosji; Francja zamierzała aktywnymi działaniami części swej armii odzyskać Alzację i Lotaryngię, uzależniając wykonanie głównego uderzenia od przebiegu sytuacji w pierwszych starciach z Niemcami: Anglia zamierzała rozegrać wojnę z Niemcami przede wszystkim na morzu, blokując  1071 I wojna światowa — fiont zachodni flotę niem. w jej bazach na M. Północnym i Bałtyku; do działań na lądzie przewidywała wysadzenie we Francji armii ekspedycyjnej (ok. 80 tys. żołn.); Austro-Węgry, podporządkowane planom Niemiec, miały wiązać duże siły armii ros. do czasu zakończenia przez Niemcy walk przeciwko Francji; w tym celu zamierzały wykonać główne uderzenie w Galicji przeciwko Rosji, pomocnicze — przeciwko Serbii i Czarnogórze. Interesy Rosji wymagały wykonania głównego uderzenia przeciwko Austro-Węgrom, a porozumienie ros.-fr. zaleciło przeprowadzenie natarcia przeciwko Niemcom, kompromisowo przewidziano równoczesne natarcie przeciwko Niemcom i Austro-Węgrom. Bezpośrednim powodem wybuchu wojny było zabójstwo austro-węg. następcy tronu, arcyks. Franciszka Ferdynanda, 28 VI 1914 w Sarajewie (Bośnia). Przebieg wojny. Rok 1914. Pod naciskiem Niemiec Austro-Węgry wypowiedziały 28 VII wojnę Serbii, 1 VIII Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a 3 VIII Francji; 4 VIII Niemcy wkroczyli na teiytorium neutralnej Belgii, co spowodowało antyniem. interwencję Anglii; 23 VIII Japonia wypowiedziała wojnę Niemcom. Na froncie zach.-eur. Niemcy 25 Vlil przekroczyli granicę belg.-fr.; kontynuując natarcie przez pn. Francję 4IX wyszli nad Marnę na wsch. od Paryża, zagrażając oskrzydleniem armii fr.; wojska fr. po przegrupowaniu w toku odwrotu rozpoczęły 5 IX z rejonu Paryża zdecydowane przeciwdziałania; działania te zwane bitwą nad Marną doprowadziły do wycofania się Niemców nad rz. Aisne (9 IX 1914); po bitwie nad Mamą obie strony w toku ciężkich walk (tzw. wyścig do morza) rozciągnęły front od granicy szwajc. do Morza Północnego i od listopada przeszły do obrony pozycyjnej. Na froncie wsch.-eur. 17 VIII1914 wojska ros. rozpoczęły natarcie w Prusach Wsch., a 18 VIII w Galicji; początkowe powodzenie w Prusach Wsch. skończyło się przegrana pod Tannenbergiem i wycofaniem wojsk ros. nad rz. Niemen i Narew; Austro-Węgry wyparte z Galicji oddały znaczną jej część Rosji; w październiku wojska ros. rozpoczęty tzw. operację dęblińsko-warszawską; w rezultacie wyszły na Unię: rz. Warta, Łask, rz. Dunajec; w listopadzie niem. próby okrążenia wojsk ros. w toku tzw. operacji łódzkiej nie dały powodzenia; wyczerpujące walki w rejonie Łodzi doprowadziły w połowie grudnia do wycofania wojsk ros. na linię: rz. Bzura, Rawka, Nida; austr. ofensywa przeciwko Serbii skończyła się w grudniu 1914 bez rezultatów; w listopadzie 1914 po stronie Niemiec wystąpiła Turcja, rozpoczęły się działania na froncie WOJNY ŚWIATOWE kaukaskim; w grudniu 1914 i styczniu 1915 wojska ros. Zadały tu klęskę armii tur. Wojna na morzu ograniczała się w zasadzie do wzajemnej blokady baz i portów; niepomyślnie skończyły się ang.-fr. operacje morskie przeciw Dardanelom. W wyniku walk 1914 żadna ze stron nie osiągnęła swoich celów strategicznych; wbrew przewidywaniom wojna przybrała długotrwały charakter. Rok 1915. Na froncie zach.-eur. (Flandria, Artois, Szampania) zacięte walki nie doprowadziły w tym roku do poważniejszych rezultatów (22 IV 1915 Niemcy zastosowali po raz ierwszy gazy bojowe). Na roncie wsch. Rosjanie w lutym i marcu przeprowadzili ofensywę w Karpatach, zdobyU też Przemyśl, lecz w kwietniu przeszli do obrony; Niemcy, którzy gl. wysiłek wojny przenieśli na front wsch., po nieudanej próbie zniszczenia wojsk ros. w Prusach Wsch. (luty—marzec), przełamali 2 V 1915 front ros. pod Gorlicami; w czerwcu opanowali znaczną część Galicji i rozpoczęli nową operację w rejonie Przasnysza; w sierpniu wojska ros. opuściły Warszawę i do końca września wycofały się na linię: Ryga, rz. Dźwina, Dźwińsk, rz. Wilejka, Baranowicze, rz. Styr, Dubno, rz. Strypa, gdzie front ustabilizował się; obie strony przeszły do obrony pozycyjnej od Morza Bałtyckiego do granicy rum. Na froncie pd. nastąpiło wzmocnienie sił państw centralnych przez Przystąpienie do wojny po ich stronie Bułgarii (październik 1915); ofensywa wojsk niem.-austr.-bulg. doprowadziła do opanowania Serbii i Czarnogóry (orf listopada 1915 do stycznia 1916) ; 23 V 1915 Włochy wypowiedziały wojnę Austrii; działania wojsk wł. nad rz. Socza (Isonzo) nie dały poważniejszych rezultatów. Na Bliskim Wsch. wojska Ententy walczyły ze zmiennym szczęściem w rejonie Kanału Sueskiego, Dardaneli i w Mezopotamii. Wojna na morzu nie przyniosła decydujących rezultatów; Ententa przeszła do zdecydowanej blokady ekon. Niemiec. W rezultacie rok 1915 nie przyniósł istotnych zmian doprowadzając jedynie do stabilizacji również frontu wsch.; zaznaczyła się wyraźna przewaga bloku niemieckiego. Rok 1916. Niemcy przeniosły główny wysiłek wojny na front zach., 21 II 1916 rozpoczęły ofensywę pod Verdun, która trwała (z przerwami) do grudnia nie przynosząc rezultatów (poza ogromnymi stratami — z obu stron ok. 950 tys. żołnierzy). Na froncie tur. wojska ros. zdobyły w lutym twierdzę Erzurum; w maju Austro-Węgry zadały klęskę armii wł. w Tyrolu. Na froncie wsch. 4VI 1916 wojska ros. rozpoczęły wielką ofensywę (gen. Brusiłow); w rezultacie wojska niem.-austr. opuściły Bukowinę i część wsch. Galicji; niepowodzenia Austro-Węgier przyspieszyły przystąpienie Rumunii do wojny po stronie Ententy (27 VIII 1916). Na froncie zach. od lipca do listopada trwała operacja wojsk anglo-fr. nad rz. Sommą, gdzie 16 VIII Anglicy po raz pierwszy użyli czołgów; rezultaty operacji bvłv minimalne. Na morzu próby przerwania ang. blokady przez flotę niem. zostały udaremnione, m. in. w bitwie morskiej u wybrzeży Jutlandii (31 V—1 VI 1916). W sumie, rok 1916 przyniósł przede wszystkim zmianę stosunku sil na korzyść Ententy. Rok 1917. Na froncie zach. Niemcy uprzedziły uderzenie Ententy wycofując wojska na tzw. pozycję Zygfryda; 6IV 1917 USA przystąpiły do wojny po stronie Ententy; nowa ofensywa Ententy w kwietniu 1917 w rejonie Aisne (tzw. operacja Nivelle’a) oraz działania prowadzone od maja do października we Flandrii, poza stratami nie przyniosły rezultatów. W państwach walczących narastały nastroje antywojenne (żądania zakończenia wojny); w Rosji rewolucja  WOJNY ŚWIATOWE lutowa (obalenie caratu); w Niemczech bunty rewol. we flocie woj.; strajki w przemyśle i demonstracje antywoj. we Francji i Włoszech; strajki w Anglii. N a froncie wsch. ros. ofensywa wojsk Rządu Tymczasowego rozpoczęta 1 VII 1917 zakończyła się niepowodzeniem; w sierpniu Niemcy po przegrupowaniu wojsk rozpoczęły ofensywę przeciwko Rosji i Wiochom, zdobywając Bukowinę i Galicję oraz zajmując Rygę; następuje okupacja połowy Rumunii przez wojska niem.-austr.-bułg.; 7 XI 1917 w Rosji wybuchła rewolucja socialist.; w grudniu nastąpiło ros.-niem. zawieszenie broni; w październiku i listopadzie wojska niem.-austr. zadały klęskę armii wł.; na froncie tur. wojska ang. zdobyły Bagdad i Jerozolimę. Na morzu od 1 II 1917 Niemcy rozpoczęły przy pomocy okrętów podwodnych tzw. wojnę nieograniczoną. Rok 1917 nie przyniósł żadnej ze stron oczekiwanych rezultatów. Rok 1918. Po zwycięstwie rewolucji październikowej wzrost nastrojów rewol. we wszystkich krajach Europy. Na froncie wsch. Niemcy zerwały w lutym zawieszenie broni i rozpoczęły ofensywę przeciwko Rosji rewol., jednak oddziały Armii Czerwonej zmusiły Niemców do zatrzymania ofensywy i wznowienia rokowań; w rezultacie podpisano 3 III 1918 traktat pokojowy w Brześciu; 9 V podpisanie pokoiu z Rumunią w Bukareszcie. Na froncie z a c n. od marca do czerwca Niemcy czterokrotnie próbowali uzyskać rozstrzygnięcie; niepowodzeniem kończy się ofensywa wojsk austr. nad rz. Piawą (16—20 VII1918); 18 VII wojska fr. przeszły do kontrofensywy w rejonie Château-Thierry, 8 VIII rozpoczęła się operacja wojsk Ententy pod Amiens; rezultat — przejście Ententy do generalnej ofensywy, od 2IX odwTÓt Niemców na całym froncie zach., na początku października Niemcy zwrócili się do aliantów o zawieszenie broni. Na innych frontach: 15 IX ofensywa Ententy na Półwyspie Bałkańskim (29 IX kapitulacja Bułgarii); 18IX ofensywa w Palestynie (30 X zawieszenie broni z Turcją); wrzenie .rewol. w krajach austro-węg., 3 XI podpisanie przez Austro-Węgry zawieszenia broni. W Niemczech: tworzenie rad robotn. i żołn., 3 XI powstanie zbrojne marynarzy w Kilonii, 9 XI proklamowanie republiki, ucieczka ces. Wilhelma II, 11XI podpisanie przez Niemcy zawieszenia broni w lasku Compiègne. Wyniki. Wojna trwała 4 lata i 3 miesiące, zakończyła się porażką państw centralnych; ogółem uczestniczyło w wojnie 33 państwa liczące ponad 1,5 mld ludności; do wojska zmobilizowano w toku wojny ok. 70 min żołnierzy. Straty ok. 10 min zabitych, ponad 20 min rannych oraz ogromne straty materialne; wydatki związane z wojną przekroczyły 208 mld dolarów. Po wojnie zawarto następujące traktaty pokojowe: 28 VI 1919 wersalski z Niemcami, 10 	IX 1919 w Saint Germain z Austrią, 27 XI 1919 w Neuilly z Bułgarią, 4IV 1920 w Trianon z Węgrami, 10 VIII 1920 w Sèvres z Turcją; traktaty pokojowe nie zlikwidowały sprzeczności, które spowodowały wybuch wojny, lecz zrodziły nowe; niepodległość uzyskały : Polska, Czechosłowacja i Węgry, powstało Królestwo SHS (Jugosławia) i zjednoczona Rumunia; na gruzach carskiej Rosji powstał ZSRR. Druga wojna światowa 1939—1945. Geneza. Nie rozwiązane przez I wojnę światową sprzeczności właściwe kapitalizmowi zaostrzyły się w okresie międzywoj.; powstały niebezpieczne ogniska agresji: hitler. Niemcy i faszyst Włochy w Europie oraz militarystyczna Japonia na Dalekim Wsch.; miiitaryści niemieccy, dążąc do rewanżu 1072 za poniesioną klęskę w I wojnie świat., kolejno łamali postanowienia traktatu wersalskiego; dojście do władzy Hitlera (1933) przyspieszyło militaryzację Niemiec i zaostrzyło sytuację międzynar.; 7 III 1936 łamiąc traktat w Locamo, Niemcy obsadzili zdemilitaryzowaną strefę w Nadrenii; w lipcu 1936 Niemcy i Wiochy udzieliły zbrojnego poparcia gen. Franco, 25 XI1936 zawarły pakt antykominternowski z Japonią, która 1931 zajęła Mandżurię; 4 X 1935 Włochy napadły na Abisynię, a 6 XI 1937 przystąpiły do paktu antykominternowskiego; Japonia w lipcu 1937 rozpoczęła wojnę w celu opanowania Chin; 12 III 1938 Niemcy dokonały tzw. Anschlussu Austrii, w początkach października zajęły Sudety, a 15 III 1939 anektowały pozostałą część ziem czes. i ogłosiły pseudoniepodległość Słowacji; 7 IV 1939 Włochy napadły na Albanię, którą anektowały; w rozwoju tych wypadków niemałą rolę odegrała tzw. polityka nieinterwencji głównych państw kapitalist. (Anglii, Francji, USA), które za cenę ustępstw usiłowały opóźnić wybuch wojny, a zarazem skierować agresję hltler. przeciwko ZSRR; ukoronowaniem tej polityki był tzw. układ monachijski (29—30 IX 1938), zawarty mimo daremnych wysiłków Związku Radź. zorganizowania wspólnego frontu antyhitler.; w tym stanie rzeczy ZSRR zawarł 23 VIII 1939 zaofiarowany przez Niemcy pakt o nieagresji. Przebieg wojny: Rok 1939. Kampania Wrześniowa. 1 IX 1939 o godz. 4.45 Niemcy rozpoczęli działania wojenne przeciwko Polsce; dysponując ogromną przewagą (czołgi, lotnictwo) armie niem. przekroczyły granice Polski jednocześnie z Prus Wsch., Pomorza, Śląska i Słowacji; stan armii poi.: 39 dywizji piechoty, 3 brygady piechoty, 2 brygady zmotoryzowane, 11 brygad kawalerii, zorganizowanych w siedem armii i trzy samodzielne grupy operacyjne o łącznej liczbie ok. 1 min żołnierzy, ok. 2000 dział, ok. 300 czołgów i 700 tankietek, i ok. 400 samolotów; stan armii niem.: 36 dyw. piech., 7 dyw. pane., 4 dyw. lekkie, 4 dyw. zmot, 3 dyw. górskie, 6 bryg. piech., 1 bryg. kawalerii (w trakcie wojny doszło jeszcze 10 dyw. piech.), zorganizowane w pięć armii i tzw. zgrupowanie słowackie o łącznej liczbie ok. 1,6 min żołnierzy, ok. 4000 dział, ok. 3000 czołgów i ok. 3000 samolotów; od 1—3 IX na froncie pol.-niem., długości ok. 1400 km, trwała tzw. bitwa  1073 graniczna; w rezultacie — przełamanie obrony wojsk poi., które ponosząc straty, w ciężkich walkach wycofały się w głąb kraju; 3 IX Niemcy dokonali wyłomu na styku armii „Kraków“ i „Łódź“ (rejon Częstochowy), 5—6 XI odrzucili znad Warty armię „Łódź“ oraz rozbili pod Piotrkowem i Tomaszowem odwodową armię „Prusy“; 6—7 IX przekroczyli na pn. Narew i na pd. Dunajec; 8 IX podeszli pod Warszawę; armia „Modlin“ oraz grupy operacyjne „Narew“ i „Wyszków“ wycofały się na linię rz. Bug; 9—20 IX bitwa nad Bzurą, w której początkowe powodzenie Polaków skończyło się przegraną; próby zorganizowania przez wycofujące się armie poi. oporu na linii Narew, Wisła, San nie miały powodzenia; natarcie niem. z rejonu Białegostoku i Przemyśla w zbieżnym kierunku na Włodawę doprowadziło 17 IX do zamknięcia pierścienia okrążenia; rząd i naczelne dowództwo opuściły kraj, udając się do Rumunii; wobec zbliżania się wojsk niem. do zach. granic ZSRR Armia Radź. 17 IX wkroczyła na tereny Zach. Ukrainy i Białorusi; broniły się ostatnie okrążone przez Niemców garnizony: Gdynia i Oksywie do 19 IX, Warszawa do 27 IX, Modlin do 29 IX, Hel do 2 X; grupa operacyjna „Polesie“ (gen. Kleeberg) walczyła pod Kockiem do 5 X; ostatecznie Polska została okupowana, co nie oznaczało jednak złożenia broni przez naród polski (-►Ruch Oporu i Polskie Siły Zbrojne w II wojnie świat.). Na zachodzie 3 IX Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom; do wiosny 1940 obie strony pozostały w obronie wzdłuż granicy, nie prowadząc aktywnych działań (tzw. dziwna wojna); w pn.-wsch. części Europy konflikt radz.-fiński doprowadził 30 XI 1939 do wojny zakończonej zwycięstwem ZSRR 12 III 1940; wybuch wojny świat, zapoczątkował trwającą przez cały jej czas walkę o panowanie na szlakach mor.; gl. ciężar tej walki zw. bitwą o Atlantyk spoczywał na siłach mor. W. Brytanii. Rok 1940. Niemcy po przygotowaniu się do ofensywy przeciwko państwom Europy zach. 9 IV dokonały napadu na Danię i Norwegię, a 10 V przekroczyły granice neutralnej Belgii, Holandii i Luksemburga rozi)oczvnając ofensywę przeciwko Francji; 15 V skapituowala Holandia, 21 V armie niem. wyszły nad kanał La Manche, okrążając poważne siły wojsk ang.-fr. w rejonie Dunkierki, skąd do 4 VI ewakuowało się ok. 350 tys. żołnierzy do Anglii; 28 V kapitulacja Belgii, 5 VI Niemcy rozpoczęły działania mające na celu rozbicie pozostałych sił fr., a 10 VI Włochy przystąpiły do wojny po stronie Niemiec; odwrót wojsk fr. w głąb kraju doprowadził 14 VI do utraty Paryża; 22 VI Francja skapitulowała. W czerwcu 1940 Besarabia i pn. część Bukowiny, a w sierpniu Litwa, Łotwa i Estonia weszły w skład ZSRR; w sierpniu 1940 Niemcy rozpoczęły lotnicze- przygotowanie planowanej inwazji na Wyspy Brytyjskie; tzw. bitwa o Anglię (Battle of Britain) trwała do końca września i skończyła się niepowodzeniem lotnictwa niem.; w Afryce pn. 13 IX wojska wł. uderzyły z Libii na Egipt, a na Bałkanach 28 X z Albanii na Grecję; na obu frontach uzyskały zrazu nieznaczne powodzenie, ale Grecy niebawem przeprowadzili zwycięską kontrofensywę; 8 XII wojska bryt. przeszły w Egipcie do kontrofensywy; 27IX Niemcy, Włochy i Japonia zawarły tzw. Pakt Trzech, do którego przystąpiły: 20X1 Węgry, 23X1 Rumunia, 25 XI Słowacja, 1 III 1941 Bułgaria. Rok 1941. W Afryce Pn. wojska bryt. kontynuowały kontrofensywę i do 8 II wyparły Włochów z Egiptu i Cyrenajki; w Trypolitanii wylądował niem. korpus ekspedycyjny gen. Rommla (tzw. Afrika-Korps), który od 24 III do 15 V pobił woiska ang. w Libii, okrążył Tobruk i wyszedł na zach. granice Egiptu; 18 XI wojska bryt. rozpoczęły znad zach. granicy Egiptu natarcie w kierunku na Tobruk; w rezultacie szeregu bitew wojska niem.-wł. przeszły w końcu grudnia do odwrotu. W Europie przedmiotem agresji stały się Bałkany: 1 III Bułgaria wyraziła zgodę na wkroczenie wojsk niem. na jej terytorium; 6 IV Niemcy rozpoczęły wojnę z Jugosławią i Grecją; 13 IV zdobyły Belgrad, 27 IV Ateny; W dniach 23—30 V desant powietrzny wojsk niem. zdobył Kretę, 18 VI Niemcy zawarły z’ Turcją pakt nieagresji; 22 VI łamiąc zawarte porozumienie, Niemcy rozpoczęły wojnę przeciwko ZSRR; do Niemiec przyłączyły się Włochy, Finlandia, Rumunia, Słowacja, Węgry; w ciężkich bitwach obronnych i odwrotowych wojska radź. wycofały się w głąb kraju; w listopadzie front radź.-niem. przebiegał na przedpolach Leningradu, Moskwy i Rostowa; 6X111941 Armia Radź. broniąc Moskwy przeszła do kontrofensywy, która skończyła się w lutym 1942 pierwszą klęską wojsk niem. i odsunięciem linii frontu o 4Ó0 km na zach. od Moskwy; na Dalekim Wsch. wojska jaońskie wkroczyły 22 VII do Indochin; 7 XII niespoziewanie zaatakowały port i bazę morską USA Pearl Harbour, zadając poważne straty flocie amer. na Pacy- WOJNY ŚWIATOWE fiku oraz rozpoczęły uderzenie na Indonezję, Malaje i in. posiadłości bryt. i hol.; 11 XII Niemcy i Włochy wypowiedziały wojnę USA. Rok 1942. Na froncie radź.-niem. po klęsce pod Moskwą, Niemcy rozpoczęli 28 VI nową ofensywę w kierunku pd.-wsch.; 15 VII wyszli nad Don, 27 VII opanowali Rostów (9 VIII Krasnodar i Majkop), 1 IX podeszli pod Stalingrad, gdzie napotkali zdecydowany opór; 19 XI wojska radź. przeszły do kontrofensywy pod Stalingradem, w rezultacie czego okrążono duże siły niem. (ok. 300 000 żołnierzy). W Afryce P n. w połowie stycznia 1942 ofensywa bryt. została zatrzymana pod É1 Agheila; 21 I wojska niem.-wł. przeszły do kontrofensywy i do 1 VII osiągnęły El Alamein (na zach. od Aleksandrii), gdzie znów zostały zatrzymane; w tym rejonie doszło do decydującej bitwy (w październiku) zakończonej odwrotem Niemców w kierunku zach.; 8 XI wojska amer. i ang. wylądowały w Maroku i Algerii. Na Atlantyku niem. łodzie podwodne w tzw. bitwie o Atlantyk zadały w ciągu 1942 poważne straty flocie państw sprzymierzonych, a szczytowe ich nasilenie nastąpiło na przełomie 1942/43; zastosowanie konwojów z osłoną lotniczą oraz użycie radaru zdecydowało o wygraniu tej bitwy przez sprzymierzonych (w ciągu całej wojny Niemcy zatopili 4280 statków o 1,7 min ton). Na Dalekim Wsch. Japończycy zajęli 15 II Singapur, następnie Filipiny, Indie Hol. i Birmę. Rok 1943. Na froncie radz.-niem. Armia Radziecka przejęła inicjatywę strategiczną; w okresie od 8 I do 2 II okrążone wojska niem. pod Stalingradem zostały rozbite i wzięte do niewoli; wojska radź. ruszyły do ofensywy na froncie od Woroneża do Kaukazu (1500 km); w rezultacie linia frontu w końcu marca 1943 przebiegała: Murmańsk, jez. Ladoga, pd. Leningrad, Wielkie Łuki, Kirów, Sumy, Bielgorod, rz. Mius, Noworosyjsk; Niemcy przerzucili wojska z Francji i Bałkanów i od kwietnia przygotowywali nową ofensywę z rejonu Orła i Bielgorodu w kierunku na Kursk, jednak powodzenia nie osiągnęli; 12 VII Armia Radź. przeszła do zwycięskiej kontrofensywy pod Kurskiem, uzyskując dogodne warunki do ogólnej ofensywy na Dniepr, który osiągnęła w końcu grudnia uchwytując szereg przyczółków; Niemcy przeszli do obrony strategicznej na całym froncie wsch. W Afryce Pn. po zwycięskiej bitwie pod El Alamein wojska sojusznicze rozpoczęły generalną ofensywę z Egiptu oraz Algerii na Tunis; 23 I zdobyły Tripolis, 7V Tunis; 13 V skapitulowały ostatnie oddziały wojsk niem.-wł. w Afryce Pn.; 10'VII wojska sojusznicze wylądowały na Sycylii; 25 VII upadł reżim Mussoliniego; 8 IX Włochy skapitulowały; 10IX zajęcie przez Niemcy Rzymu i okupacja Półwyspu Apenińskiego; w pierwszych dniach września wojska sojusznicze wylądowały na pd. wybrzeżu Włoch; powstał nowy front działań w Europie; w listopadzie 1943 wojska sojusznicze wyparły Niemców z pd. Włoch na tzw. linię Gustawa, której pozycję kluczową stanowiło Monte Cassino. Na Oceanie Spokojnym wojska amer. przejęły inicjatywę i przystąpiły do kolejnego zdobywania wysp okupowanych przez Japonie (m. in. Aleuty oraz część wysp Salomona i Gilberta). W Moskwie 19—30 X obradowała konferencja ministrów spraw zagr.: USA, W. Brytanii i ZSRR; 28 XI w Teheranie spotkanie szefów rządów trzech mocarstw: Churchilla, Roosevelta i Stalina. Rok 1944 przyniósł zwycięstwa koalicji antyfaszyst. na wszystkich teatrach wojny. Na froncie radź. -niem. całkowite wyparcie wojsk niem. z terytorium ZSRR przez kolejne operacje Armii Radź., tzw. 10 uderzeń: 141 — 29 11 pod Leningradem i Nowgorodem; w lutym i marcu na Ukrainie (okrążenie 10 dywizji niem. pod Korsuń-Szewczenkowskim); 28 III — 30 IV na Krymie; 10 VI — 30 VII w Karelii; 23 VI na Białorusi (okrążenie ok. 30 dywizji niem. pod Mińskiem, wyzwolenie wsch. terenów Polski); 13 VII—30 VIII na Ukrainie Zach. i w pd.-wsch. Polsce; 20 VIII w rejonie Jass i Kiszyniowa (wyjście wojsk radź. nad granicę bułg.-jugos!. i rumuń.-węg., 23 VIII przewrót antyniem. w Rumunii, 9IX w Bułgarii, wypowiedzenie wojny Niemcom przez Rumunię — sierpień i Bułgarię — wrzesień); wrzesień—październik — wyzwolenie Estonii oraz znacznej części Litwy i Łotwy (19 IX zawieszenie broni z Finlandią); 29 IX na Węgrzech (28 XII Węgry wypowiedziały wojnę Niemcom); 7X — 5 XI w rejonie Petsamo (rozbicie wojsk niem. w Finlandii oraz wyzwolenie rejonu Kirkenes w Norwegii). We Włoszech od stycznia do maja 1944 wojska sojusznicze usiłowały przełamać obronę niem. na tzw. Linii Gustawa; 18 V 2 Korpus-PoL-zdobył-Monte Cassino, co otworzyło sprzymierzonym drogę w kierunku pn.; 4 VI wyzwolenie Rzymu, w lipcu — Florencji; w pierwszej 68 	Mała Enc. Powsz. PWN  WOJNY ŚWIATOWE 1074 na tzw. linii Gotów (pn. Florencji i Ancony); 1 VIII powstanie poi. w Warszawie, 29 VIII powstanie słowackie, oba upadły w październiku. W Europie z a c h. powstał tzw. drugi front; 6 VI wojska sprzymierzone wylądowały w Normandii; do 24 VII toczyły walki o połączenie i poszerzenie zdobytych przyczółków; w rezultacie opanowano Półwysep Normandzki, linia frontu przebiegała: Coutances, St L6, Caen; 25 VII przeszły do ofensywy, w czasie której doszło do decydującej bitwy pod Falaise (8—22 VIII); 15 VIII wojska sprzymierzone wylądowały w pd. Francji (w rejonie Tulon, Nicea), do końca sierpnia opanowały Lyon i wyszły nad granicę szwajc.; 26 VIII wojska rozwijające ofensywę w pn. części Francji wkroczyły do Paryża, 8 IX wyzwoliły Brukselę, 8 IX wyszły nad granicę belg.-hol., a 11 IX nad granicę fr.-niem. pod Akwizgranem; 16 XII kontrofensywa niem. przełamała ugrupowanie wojsk anglo-amer. w Ardenach (na głęb. ok. 100 km); w końcu grudnia natarcie zatrzymano. N a Oceanie Spokojnym wojska sojuszn. kontynuowały wyzwalanie terenów okupowanych przez Japonię (m. in. Wyspy Marshalla, Birma i Wyspy Mariańskie). Rok 1945. W Jałcie na Krymie 4—11 II konferencja szefów rządów trzech mocarstw (USA, W. Brytanii i ZSRR) rozstrzygnęła najważniejsze zagadnienia dalszego prowadzenia wojny oraz stosunków powojennych. Na froncie radź.-niem. 12 1 rozpoczęła się tzw. ofensywa zimowa wojsk radź.; 17 1 przy współudziale 1 Armii WP wyzwolona została Warszawa; w ciągu 22 dni ofensywy wojska radź. wyszły nad Odrę; od 13 I do końca kwietnia miała miejsce likwidacja wojsk niem. w Prusach Wsch.; 1—16 III — na Pomorzu; 6 III kontrofensywa niem. nad jez. Balaton; 16 III wojska radź. przeszły do działań zaczepnych; 4IV zajęty Bratysławę, 13IV Wiedeń, 30 IV Ostrawę; od 16IV do 8 V trwała tzw. operacja berlińska, 25 IV w rejonie Torgau nad Łabą nastąpiło spotkanie wojsk radź. z wojskami sojuszniczymi; 2 V kapitulacja Berlina; 6 V wojska radź. rozpoczęły tzw. „operację praską". W Europie zach. 41 — 30 1 wojska sojusznicze zlikwidowały włamanie wojsk niem. w Ardenach, na¬ stępnie rozwijając natarcie do 20II osiągnęły Ren na całej jego długości; 23 III sforsowały Ren i w pościgu 24 II wyszły nad Łabę. We Włoszech 10 IV początek natarcia wojsk sojuszniczych zakończonego forsowaniem rz. Pad i wyjściem 20IV na granicę wł.-szwajc.; 2 V kapitulacja wojsk niem. we Włoszech; 9 V Niemcy podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji. Na Dalekim Wsch. wojska sojusznicze zdobyły Filipiny, zlikwidowały pozostałe garnizony wojsk japoń. na wyspach Oceanu Spokojnego oraz przygotowały inwazję na Japonię; 5 IV ZSRR wypowiedział Japonii pakt o nieagresji; 6 VIII wojska amer. zrzuciły pierwszą bombę atomową na Hiroszimę, 8 VIII — na Nagasaki, a 9 VIII ZSRR wypowiedział wojnę Japonii, 9—19 VIII likwidacja przez wojska radź. tzw. armii kwantuńskiej oraz wyzwolenie Sachalinu, Wysp Kurylskich oraz Pn. Korei; 10 VIII do wojny przeciwko Japonii przystąpiła Mongolska Republika Ludowa, 11 VIII Chińska Armia Ludowowyzwoleńcza przystąpiła do generalnej ofensywy przeciwko okupacyjnym wojskom iapoń.; 2 IX Japonia podpisała akt bezwarunkowej Kapitulacji. Wyniki: w wojnie brało udział 60 krajów, liczących w sumie ponad 1700 min mieszkańców; do wojska zmobilizowano ok. 110 min ludzi; trudno dokładnie ustalić liczbę zabitych, wynosi ona ok. 30 min, prócz zamordowanych w hitler. obozach koncentr. Zob. też ruch oporu. W wyniku wojny zmienił się układ sił na arenie międzynar.; wzmocnił się obóz socjalist.: w Polsce, Rumunii, na Węgrzech, w Czechosłowacji, Albanii i Bułgarii ustanowione zostały rządy demokracji lud., z systemu kapitalist. wypadły ponadto: Chińska Reublika Ludowa, Koreańska Republika Ludowo-Demoratyczna, Demokratyczna Republika Wietnamu, powstała Federacyjna Republika Ludowa Jugosławii; podstawą demokrat. pokoju po II wojnie świat, stały się uchwały Konferencji Poczdamskiej (17 VII — 2 VIII 1945); 10II 1947 w Paryżu układy pokojowe z Włochami, Węgrami, Bułgarią, Rumunią i Finlandią; 8 IX 1951 układ pokojowy w San Francisco między mocarstwami zach. i Japonią; 15 V 1955 układ pokojowy z Austrią. £ i nie frontu: nąjdaJuy zasięg koniec marca li)43r koniec I943r. potowa stycznia 194Sr Unia Oemarkac- po 9 maje 1945 r. — spriynuwL II wojna światowa (działania woienne w Europie i pn Afryce w latach 1941—15)  1075 WOJSIŁKI, Mecoptera, rząd niewielkich, drapieżnych owadów spokrewnionych z motylami; należy tu: w. pospolita (Panorpa communis) i pośnieżek (Boreus hiemalis), pojawiający się w zimie na śniegu. WOJSKA OCHRONY POGRANICZA (WOP), utworzone 1945 specjalne oddziały przeznaczone do ochrony granic. WOJSKI, początkowo zastępca kasztelana w sprawach wojskowych; od XIV w. urzędnik ziemski czuwający nad bezpieczeństwem ziemi, gdy szlachta wyszła na pospolite ruszenie. WOJSKOWA KOMENDA REJONOWA (WKR), organ Min. Obrony Nar. do spraw uzupełniania sił zbrój, i administracji rezerwami na określonym obszarze kratu; przeprowadza rejestrację i prowadzi ewidencję po>orowych oraz rezerwistów. WOJTKIEWICZ Witold (1879—1911), malarz; fantast. kompozycje o tematyce zaczerpniętej ze świata przeżyć i wizji dziecka; Krucjata dzieci. WOJWODINA (Voivodina), kraj autonom. w Serbii (pn.-wsch. Jugosławia); obejmuje Baćkę, Banat, Syrmię, w międzyrzeczu Sawy, Dunaju i Cisy; 21 506 km2, 1 714 000 mieszk. (1953), znaczna liczba Węgrów; W. to spichlerz Jugosławii; użytki rolne 77#/o og. pow.; gł. uprawy: pszenica (50V»), kukurydza (35°/*), buraki cukT. (80%), konopie; rozwinięte ogrodnictwo, uprawa winorośli, hodowla; przemysł gł. spoż., poza tym: włókien., elektrotechn., taboru kol., samolotowy, stoczn.; gł. m. i ośrodki przemysł.: Novi Sad (stoi.), Subotica, Zrenjanin, Sombor. WOKALIZA [fr.J, ćwiczenie głosu za pomocą śpiewania tylko na samogłoskach. WOKALNY [łac.], przeznaczony do wykonania głosem (śpiewem) w przeciwieństwie do -»-instrumentalny. WOKANDA [łac.], spis spraw sądowych, przewidzianych do rozpatrzenia w określonej kolejności w danym dniu. WOLAN Andrzej (ok. 1530—1610), polemista kalw.; sekretarz król.; wielokrotny poseł zagr.; Defensio coenae Domini, De libértate Domini. WOLANT [fr.]: 1) lekki, odkryty powóz; 2) lekka, powiewna suknia noszona w Polsce w poł. XVIII w.; 3) przestarzała nazwa kola sterowego w samolocie. WOLARZ, Bootes — gwiazdozbiór nieba pn.; -»-niebo (mapa). WOLBROM, m., pow. olkuski, woj. krak.; na Wvż. Miechowskiej, nad Pokrzywianką; 5800 mieszk. (1956); przemysł metal., fabr. wyrobów gumowych, garbarnia, ośr. rzemiosł; zabytk. kościoły, pomnik Jana Kilińskiego. WOLE: 1) zool. rozszerzenie przełyku służące u ptaków do magazynowania i rozmiękczania pokarmu; 2) med. struma — zgrubienie szyi wskutek powiększenia tarczycy. WOLE OCZY -»-kymation. WOLF: 1) Hugo (1860—1903), niem. kompozytor neoromantyk; cykle pieśni sol., o doskonałej zgodności muzyki z akcentami i wyrazem tekstu, opera Corregidor; 2) Friedrich (1888—1953), pisarz niem., z zawodu lekarz, 1949—51 ambasador NRD w Warszawie; dramaty rewolucyjne Cyjankali, Profesor Mamlock, Tal-Yang budzi się, Biedny Konrad, powieści i opowiadania. WOLFA LICZBY, liczby charakteryzujące liczbę plam i ich grup na Słońcu w danej chwili. WOLFE [Uulf] Thomas (1900—38), powieściopisarz i nowelista amer., łączy elementy bajronizmu i romantyzmu południa Ameryki; Look Homeward, Angel (Spójrz ku domowi, aniele), Of Time and the River (O czasie i rzece), You Can't Go Home Again (Nie możesz wrócić do domu). WOLFF: 1) Christian (1679—1754), filozof niem., racjonalista, jeden z pierwszych uczonych niem. piszących w rodzimym języku; stworzył schematyczny i pedantyczny system nauk, dzieląc je na racjonalne i empiryczne oraz teoretyczne i praktyczne; do końca stulecia katedry filozofii w Niemczech były w rękach jego uczniów i zwolenników; 2) Kaspar Friedrich (1733—94), biolog i embriolog niem.; jeden z twórców współcz. embriologii, stworzył podstawy teorii -►epigenezy; 3) Wilhelm (1809—64), niem. publicysta, działacz polit., przyjaciel Marksa i Engelsa, autor licznych artykułów o Śląsku; Wybór pism o Śląsku. WOLFFLIN Heinrich (1864—1945), szwajc. historyk sztuki, prof. w Monachium; Die klassische Kunst (Sztuka klasyczna). WOLFFS TELEGRAPHISCHES BÜRO (WTB), niem. agencja informacyjna zał. 1849 w Berlinie przez B. Wolffa, współpracownika Havasa; 1933—45 istniała pod nazwą Deutsches Nachtrichtenbüro (DNB). WOLFIA, Wolffta arrhiza, roślina z rodziny rzęsowatych; tworzy jajowate, drobne (1—1,5 mm średn.) plechy bez korzeni, pływające na powierzchni wody; najmniejsza rodzina kwiatowa; u nas rzadka. WOLONTARIUSZ WOLFKE Mieczysław (1883—1947), fizyk, prof. Polit. Warsz.; 1928 odkrył wraz z Keesomem w Lejdzie dwie odmiany ciekłego helu. WOLFRAM W, wolframitim, pierwiastek chem. o liczbie atom. 74; metal o wysokiej temp. topnienia S; ciągliwy; występuje w przyrodzie w postaci ów; używany do wyrobu specjalnie twardej i odpornej na wysokie temperatury stali wolframowej oraz do włókien żarowych (żarówki, lampy radiowe"). WOLFRAMIT, minerał barwy brunatnoczamej; wolframin żelaza i manganu; najważniejsza ruda wolframu. WOLFRAM VON ESCHENBACH (ok. 1170 — ok. 1220), największy poeta epicki niem. średniowiecza; poemat Parsival, wiersze. WOLFSBURG, m. w NRF (Dolna Saksonia); 43 000 mieszk. (1955); fabryka samochód. „Volkswagen“. WOLGEMUT Michael (1434—1519), malarz i drzeworytnik niem., nauczyciel A. Diirera; obrazy rei., ołtarzowe. WOLIBNER Witold (ur. 1902), matematyk, prof. Uniw. Wróci.; specjalność: funkcje analityczne. WOLIN: I) wyspa w Zat. Pomorskiej (M. Bałtyckie) przy estuarium Odry, pomiędzy dwoma jej ujściami: Dźwiną i Świną; 245 km2; na ogół płaska, piaszczysta, nieurodzajna, las mieszany; zajęcie mieszk. rybołówstwo i rolnictwo; gł. m. Wolin, uzdrowisko Międzyzdroje; 2) m. pow., woj. szczec., na pd. krańcu wyspy Wolin, zniszczone podczas wojny; 1800 mieszk. (1956); ośrodek uslugowo-admin. i port rybacki. Początki m. i portu z IX w. WOLIŃSKI PARK NARODOWY, obejmuje: część wyspy Wolin pomiędzy Międzyzdrojami a Wisełką, urwistą oraz płaską część wybrzeża, wał wydm nadmorskich, pagórki morenowe z górą Gosań (115 m n.p.m), jeziora, torfowiska, lasy i łąki zalewowe. WOLKAMERIA, Volkameria, roślina z rodziny- werbenowatych; Japonia; gałązki miękko-kutnerowato owłosione, liście ząbkowane, kwiaty białe lub niebieskie, wonne, zebrane w baldachogrona; u nas hodowana ui mipcvlrflninrh WOLKER Jifi (1900—24), poeta czes.; walczył o sztukę socjalist.; w balladach utrzymanych w formie klas. ukazał nowe, proletariackie środowisko; Gość do domu, Tëika hodina (Ciężka godzina). WOLNA WSZECHNICA POLSKA, prywatna uczelnia wyższa, zał. w Warszawie 1906 jako Towarzystwo Kursów Naukowych; od 1919 pod nazwą WWP; dyplom ukończenia WWP uważany był za równorzędny z uniwersyteckim dyplomem magisterskim; od 1928—39 oddział WWP w Łodzi, istniała do 1939; wykładowcami jej było wielu wybitnych uczonych polskich; położyła duże zasługi w krzewieniu postępowej myśli społecznej. WOLNE MIASTA, w średniowieczu miasta niem. podległe bezpośrednio cesarzowi; w. m. tworzyły udzielne republiki, łączące się niekiedy w związki handlowe; większość z nich straciła swą niezależność w XVIII w. WOLNE MIASTO KRAKÓW -►Krakowska Rzeczpospolita. WOLNI POLACY, tajny związek niepodległościowy utworzony 1820 wśród studentów Uniw. Warsz.; należeli doń m. in.: W. Heltman, T. Krępowiecki, M. Machnicki. L. Piątkiewicz, K. Bronikowski; związany z red. „Dekady Polskiej“; działał kilka miesięcy. WOLNIZNA, wolne lata, w epoce feud. określona liczba lat, w czasie których nowi osadnicy byli zwolnieni od świadczeń na rzecz pana. WOLNOMULARSTWO NARODOWE, 1819—22. tajna organizacja patriot. powstała w Warszawie w łonie oficjalnej masonerii kierowanej przez A. Różnieckiego; po rozwiązaniu lóż przez cara przekształciła się w tajne Narodowe Towarzystwo Patriotyczne; na czele W. N. Stfl WOL^OREUGIJNI, niem.kat. kościół, zał. 1845, istniał do 1859; na ziemiach zamieszkałych przez Polaków członkowie jego zwali się „chrześcijańsko-katolickimi“; podstawą wiary miało być Pismo św. i rozum. WOLNOŚĆ MÓRZ morze. WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, BRATERSTWO [fr. Liberté, Égalité, Fraternité], hasło wielkiej rewolucji francuskiej. WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ (WRN), kryptonim przyjęty po kapitulacji Warszawy 1939 przez CKW PPS dla działającej w konspiracji organizacji kadrowej tej partii; popierała politykę rządu emigracyjnego w Londynie i Dyla przeciwna porozumieniu ze Zw. Radź.; przestała działać w połowie 1945; przywódcy: T. Arciszewski, K. Pużak, Z. Zaremba, A. Zdannwclfi 7 î WOLONTARIUSZ [lac.]: 1) dawniej nazwa ochotnika w wojsku; 2) pracujący bez wynagrodzenia dla zaznajomienia się z zawodem. 68» WOLOS .WOLOS, największe m. TessalU (Grecja); 75100 mieszk. (1955); kościół Hagios Teodoros, resztki tureckiej twierdzy, kopia Ateny Pártenos (Fidiasza), w pobliżu ruiny antycznej Pagesy i Demetriasu (stoi. królów maced.); przemysł: włókien., cement., tytoń., spoż. (Konserwy i przetwory owocowe); jeden z gł. portów mor. Grecji (wywóz tytoniu, pszenicy, oliwek, kokonów); 1955 silnie zniszczone przez trzęsienie ziemi; na miejscu ant. Jolkos (port Argonautów). WOLSEY ["ulży] Thomas (1471—1530), kardynał atig., arcybiskup Yorku, kanclerz Henryka VIII; 1529 oskarżony o zdradę i uwięziony za nieprzeprowadzenie rozwodu króla z Katarzyną Aragońską. WOLSKA Maryla, pseud. D-mol (1873—1930), poetka okresu Młodej Polski; Symfonia jesienna. Thème varié, Święto słońca, Svanta, baśń o prawdzie. WOLSKI: 1) Włodzimierz (1824—82), poeta; należał do „cyganerii warszawskiej"; poemat Ojciec Hilary, teksty do oper Moniuszki Halka i Hrabina, powieść Domek przy ulicy Głębokiej-, 2) Edward (1850— 1921), aktor; 1872—1911 artysta warsz. „Rozmaitości" w rolach lekkich amantów i rezonerów; 3) Tadeusz (ur. 1890), zoolog, czł. koresp. PAN, prof. Uniw. Łódź.; prace z dziedziny faunistyki i morfologii skorupiaków liścionogich. WOLSZTYN, m. pow., woj. pozn.; 6600 mieszk. (1956); prz'emysí przetwórczy (browar, wytwórnia win i soków); tu pracował i odkrył laseczniki gruźlicy (1876) Robert Koch; kościół z XVIII w.; cmentarz ofiar terroru hitlerowskiego. WOLT [V], jednostka napięcia elektr. — napięcie między dwoma punktami przewodu liniowego, w którym płynie prąd stały o natężeniu 1 ampera, gdy moc pobierana między tymi punktami jest równa 1 watowi. WOLTA, rz. w zach. Afryce (Złote Wybrzeże), dł. 1600 km, powstaje z 3 rz. : Czarnej, Czerwonej i Białej Wolty, uchodzi do zat. Benin; żegl. 75 km tylko w porze deszczowej. WOLTA GÓRNA, terytorium zamor. Francji, we Fr. Afryce Zach.; 274 000 km*, 3 138 000 mieszk. (1952), Murzyni Mosi; stoi. Ouagadougou; klimat zwrotnikowy z porą deszczową i suchą; uprawy: orzechy ziemne, sezam, bawełna, zboża; hodowla gl. na pn.; eksport: orzechy ziemne, sezam. WOLTAMETR -kulombometr. WOLTER —Voltaire. WOLTER: 1) Charlotte (1834—97), aktorka niem., jedna z największych w swojej epoce; zyskała sławę na scenie Wiedeńskiego „Burgtheater" (od 1862); (Lady Mackbeth, Kleopatra, Ifigenia, Messalina); 2) Władysław (ur. 1897), prof, prawa karnego U. J. w Krakowie; Zarys systemu prawa karnego, Prawo karne, 0 tzw. przyczynowości zaniechania; 3) Aleksander (ur. 1905), prof, prawa cyw. Uniw. Marii Curie-Sklodowskiej w Lublinie; Prawo cywilne — częić ogólna, Osobowoić prawna jednostek budżetowych. WOLTOMIERZE, przyrządy do mierzenia napięcia elektr.; w użyciu są w. elektrostatyczne oraz w. pobierające prąd elektr.; każdy czuły amperomierz można przerobić na woltomierz przez włączenie szeregowe dużego oporu. WOLTYŻERKA [fr.], ćwiczenia i popisy zręczności wykonywane na koniu w galopie (skoki na konia 1 z konia, jazda stojąc, „nożyce" itp.). WOLTYZEROWIE [fr.], w armii fr. za Napoleona I i w wojsku poi. tego okresu drugi obok strzelców typ lekkiej piechoty. WOLUMEN [łac.], w przeciwieństwie do —tomu wydawniczego, mechanicznie ukształtowany tom introligatorski, zawierający kilka, jedno lub część dzieła. WOLUNTARYZM [łac.]: 1) w metafizyce pogląd głoszący, że osnową bytu jest wola; w tym znaczeniu woluntarystami byli m. in.: św. Augustyn, Duns Szkot, W. Ockham, A. Schopenhauer, F. Nietzsche; 2) w psychologii pogląd, wg którego najbardziej typowymi procesami psychicznymi są procesy woli; w tym znaczeniu woluntarystą był W. Wundt; 3) w teorii poznania pogląd, że sąd nie jest aktem czysto intelektualnym, lecz aktem woli; w tym znaczeniu woluntarystą byl Kartezjusz. WOLUTA [łac.], motyw dekoracji rzeźb, i architekt, w kształcie spirali. WOLVERHAMPTON [“ęlwohąmpten], m. w W. Brytanii (środk. Anglia); 162 700 mieszk. (1951), wyższe szkoły, galeria sztuki; w okolicy (Black Country) duże kopalnie węgla, rud, żelaza; przemysł: maszyn., Iotn., samochodowy. WOŁCHOW, rz. w zach. części Woluta 1076 ZSRR; wypływa z jez. Ilmeń, wpada do jez. Ladoga, dł. 228 km; żeglowna; hydroelektrownia. WOŁEK, lesisty szczyt w Sudetach Zach., w pn. części Rudaw Janowickich; wys. 878 m. WOŁEK ZBOŻOWY, Calandra granaría, mały chrząszcz z rodziny —ryjkowców; b. groźny szkodnik w składach ziarna. WOŁGA, największa rz. Europy, dl. 3690 km; dorzecze 1380 000 km*; źródła na W'yż. Wałdajskiej, wpada do M. Kaspijskiego rozległą deltą (6565 km*); ze 132 dopływów największe: Oka, Kama; bogactwo ryb; połączenia kanałowe z M. Bałtyckim, Białym, Czarnym 1 Azowskim; w górnym biegu szereg hydroelektrowni; wielkie jez. zaporowe; żeglowna 3300 km; nad W. leżą m.: Gorkij, Kazań, Kujbyszew, Stalingrad, w delcie Astrachań. WOŁKONSKI Siergiej G. książę (1788—1865), generał ros., dekabrysta; skazany na 20 lat katorgi. WOŁOGDA, m. obw. w pn. eur. części Rosyjskiej FSRR; 127 000 mieszk. (1956); instytuty nauk. mleczarstwa, hodowli; przemysł drzewny, meblarski, kombinat lniany, wielkie mleczarnie („masło wołogodzkie") ; przemysł maszyn., skórz.; ważny węzeł kol. (zakłady remont.). WOŁOMIN, m. pow., woj. warsz.; 18300 mieszk. (1956). WOŁOSI, Walas! — ludność pasterska o rumuńskim charakterze etnicznym z domieszką elementów albańskich i pd.słowiańskich, napływająca z południowego wschodu Europy na teren Karpat od w. XIV; nazwa utrzymywała się w czasach nowożytnych dla mieszkańców Mołdawii i Wołoszczyzny oraz do dzisiaj dla małej grupy poi. mieszkańców Beskidu Śląskiego. WOŁOSKA JAZDA, w wojsku poi. od XVI w. lekkozbrojna kawaleria rekrutująca się z Wołochów. WOŁOSKA NIZINA, równina w pd. Rumunii, między Karpatami Pd., Dunajem i dolnym biegiem rz. Seret; dł. 400 km, szer. 150 km; kopaliny: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel brun., sól; ważny obszar rolniczy: kukurydza i pszenica, w pasie podgórskim sady i winnice. WOŁOSKIE OSADNICTWO, osady pasterskie na Podkarpaciu, zakładane od XIV w. przez ludność wołoską i ruską na prawie czynszowym, tzw. wołoskim; z czasem przekształciły się w rolnicze. WOŁOSZCZYZNA (Valachia), kraina hist. w Rumunii między Karpatami Pd. a Dunajem (Niz. Wołoska); dzieli się na: W. Wsch. (Multany-Muntenia), 52 505 km*, 5 000 000 mieszk., gł. m. Bukareszt (gł. ośrodek przem.), Ploeszti, i W. Zach. (Oltenia), 24 078 km*, 2 000 000 mieszk. gl. m. Krajowa; klimat kontynent; żyzne czarnoziemy; uprawa zbóż, owoców, winorośli; hodowla bydła rog., owiec (w górach); wielkie pola naft. (Ploeszti, Buzàu). — W staroż. W. razem z Mołdawią tworzyła część Dacji; w II w. podbita przez Rzymian; w XIII w. powstanie samodzielnych księstw, które w XIV w. łączą się w jedno księstwo pod władzą hospodarów wołoskich, które aż do XIX w. pozostawało w zależności od Turcji; w XV w. uznawało przejściowo zwierzchność Polski (hołd); w XIX w. na terenie W. ścieranie się wpływów ros., austr. i tur.; 1859—62 przez połączenie W. z Mołdawią — powstaje Rumunia. WOŁOSZYN, długi grzbiet w Tatrach Wys., dzielący Dolinę Roztoki od Doliny Waksmundzkiej; ciągnie się od przełęczy Krzyżne ku Dolinie Białki; wys. do 2155 m. WOŁOWSKI Ludwik (1810—1876), ekonomista poi. zam. we Francji i piszący po fr., prof. Wyższej Szkoły Sztuk i Rzemiosł w Paryżu; zajmował się głównieproblemami pieniądza i kredytu. Uot et Vargent (Złoto i srebro). WOŁÓW, m. pow., woj. wrocł., w Kotlinie Śląskiej; 7200 mieszk. (1956); ośrodek usługowo-administracyjny i przemysłowy; w okolicy cegielnie. — Prawa miejskie od XIII w. WOŁYŃ, nizinna kraina w zach. części Ukr. SRR, w dorzeczu pr. dopływów Prypeci i Bugu. — We wczesnym średniowieczu W., zamieszkały przez szczep Wołynian, obejmował m. in. Grody Czerwieńskie; w czasach rozdrobnienia feud. Rusi W. stał się samodzielnym księstwem ze stolicą we Włodzimierzu, następnie połączony z Księstwem Halickim; 1254 książę Daniel Romanowicz koronował sie na króla; XIII/XIV w. rozwój państwa hamowała niewola tatarska; 1340 Kazimierz Wielki wcielił do Polski księstwa: bełskie, chełmskie i halickie, księstwo zaś włodzimierskie z Łuckiem zagarnęła 1349 Litwa; 1569 W. przyłączony do Korony był terenem największych la ty fundió w magnackich: Ostrogskich, Wiśniowieckich, Zbaraskich i in.; w II i III rozbiorze dostał się pod panowanie Rosji; w początku XIX w. ważny ośrodek kultury stanowił Krze 1077 mieniec, 1919—39 zach. W. w obrębie państwa polakiego. WOŁYŃ-GRODEK NADBRZEŻNY, dziś grodzisko pizy ujściu Huczwy do Bugu, osadnictwo sięgające WOŁŻANSKO-DOŃSKI KANAŁ IM. LENINA, kompleks urządzeń hydrotechn., w tym kanał żegl. Wołga—Don, łączący M. Czarne, Azowskie i Kaspijskie z Bałtykiem i M. Białym; dl. 101 km, 13 śluz; budowę kanału ukończono 1952. WOMBAT, Phascolomys, rodzaj z podgromady torbaczy; lasy Tasmanii i pd. Australii; ciało krępe, dł. do 90 cm, nogi krótkie; ociężały, nocny; ryje głębokie nory; roślinożerny. Tabl. 8. WON, jednostka monetarna Korei; -«-monetarne jednostki (zestawienie). WONNICA PIŻMÓWKA, Aromla moschata, duży, zielony chrząszcz z rodziny kózek, wydający woń piżma; lata w pobliżu wierzb, na których żerują jego larwy. WONSAN (dawniej Gensan), m. i port w pn. Korei nad M. Japońskim; 70 000 mieszk. (1949); wywóz ryb, ryżu, drzewa. WONTON, sieć do połowu ryb; ustawiana za pomocą pływaków (pławów) i ciężarków (grzęzów); w. zastawia się w jeziorach na szlaku wędrówek ryb. WOSKOWINA WOODA [°ud(a)] METAL, stop bizmutu (50*/*), ołowiu (25*/o), cyny (12,5*/») i kadmu (12,5Vo); wyjątkowo niska temperatura topnienia (68°); używany w produkcji bezpieczników (np. do kotłów), odlewów. WOOLF [“ulf] Virginia (1882—1941), pisarka ang.; psychol. powieści Mrs. Dalloway, Orlando, Flush, Lata. WORCELL Stanisław (1799—1857), działacz polit., publicysta;' członek Tow. Szubrawców, wolnomularz, uczestnik powstania 1830, po jego upadku przebywał w Londynie na emigracji; był członkiem Centralizacji Tow. Demokr. Polskiego i Komitetu Centralnego Demokr. Europ. Z rozpraw publikowanych w czasopismach wydane później: O własności, O związkach przyrodzonych ł społeczeńskich. WORCESTER [uęstej: 1) m. w W. Brytanii (pd.-zach. Anglia); 59700 mieszk. (1951); katedra gotycka z Xm w., wyższe szkoły; przemysł samochód., włókien., skórz., ceram.; 2) m. w USA (Massachusetts); 203 500 mieszk. (1950); przemysł włókien, (rękawiczki), produkcja maszyn włókienniczych. WORDSWORTH [u?:dz“ot] Wiliam (1770—1850), poeta ang.; przedstawiciel romantycznej szkoły -»-lakistów atakowanej przez Byrona; mistrz drobnej formy lirycznej i sonetu; w Balladach lirycznych (1798) przeciwstawiał się poezji racjonalistycznej w imię uczucia i wyobraźni. WORECZEK ZALĄŻKOWY, gametofit żeński (stadium rozwojowe) u roślin nasiennych (kwiatowych); powstaje z tkanek ośrodka w -«-zalążku; u nafonasicnnych ma postać wielokomórowego przedrośla, u okrytonasiennych zasadniczo jest zbudowany jak na rys. Zob. też zalążnia. WOREK PYLNIKOWY -pylnik. WORKI POWIETRZNE, cienkościenne, słabo unaczynione pęcherze wypełniające wszystkie wolne przestrzenie w ciele ptaka, aż do jam kostnych; spełniają rolę oddechową ł termoregulacyjną. WORKOLOT, lotopałanka, Petaurus, Petauroides — rodzaje z podgromady torbaczy; Australia; dł. ciała do 50 cm + tyleż ogon; nadrzewne; dzięki fałdom skórnym wzdłuż boków ciała mogą wykonywać długie skoki „spadochronowe“; ¿gon długi, puszysty. WORKOWCE: 1) bot. Ascomycetes, klasa grzybów rozmnażających się za pomocą zarodników workowych (askospor) wytwarzanych w specjalnych workach, przeważnie jednak rozmnażają się bezpłciowo za pomocą zarodników Woreczek zalążkowy: 1 — komórka jajowa, 2 — synergidy, 3 — antypody, 4 — jądra biegunowe; 1 i 2 — aparat jajowy obłócznia; 2) zool. -«-torbacze. WORKUTA, m. przemysł, w Korni ASRR (RFSRR), ?ł. ośr. Peczorskiego Zagłębia Węglowego; 30000 mieszk. 1939); fabryka urządzeń kopalnianych. WORMACJA (Worms), m. port. w NRF (Pd. Nadrenia) nad Renem; 60 000 mieszk. (1955); rom. katedra; centrum niem. przemysłu skórz.; słynne wina (Liebfrauenmilch). W V w. gł. ośrodek Burgundów, od XIII w. wolne miasto, w którym zbierały się liczne sejmy Rzeszy. WOKMACKI KONKORDAT, zawarty 1122 w Wormacji przez papieża Kaliksta II z cesarzem Henrykiem V; położył kres walce o inwestyturę; cesarz miał najpierw nadawać biskupom lenna świeckie, a następnie papież godność duchowną. WORONEŻ, m. obw. w pd. eur. części Rosyjskiej FSRR; 400 000 mieszk. (1956); uniwersytet, instytut roln. i in. wyż. uczelnie; przemysł: spoż. (gł. młynarski, olejarski), maszyn., chem. (m. in. Kauczuk syntet.). WORONICHIN Andriej N. (1760—1814), ros. architekt klasycysta; Sobór Kazański, Instytut Górniczy w Petersburgu. WORONICZ Jan Paweł (1757—1829), arcybiskup warsz., prymas Polski, poeta preromantyczny, współzałożyciel Tow. Przyj. Nauk; autor sielanek, elegii, hymnów, poematów; Emilka, Świątynia Sybilii, Hymn do Boga. WORONIECKI Jacek (1878—1949), dominikanin, teolog i filozof, prof. KUL; Katolicka etyka wychowawcza. WOROSZYLSKI Wiktor (ur. 1927), poeta, publicysta, 1956—57 red. „Nowej Kultury“; Noc komunarda, Śmierci nie ma, Trzy poematy, Ojczyzna, Z rozmów 1955. WOROSZYŁOW Kliment J. 	(ur. 1881), marszałek radź., czołowy działacz partii komunistycznej, od 1898 w ruchu rewol., uczestnik rewolucji 1905—07, wielokrotnie więziony, czołowy uczestnik Rewolucji Październikowej i wojny domowej, od 1921 w KC, 1926—52 w Biurze Polit., a następnie w Prezydium KC partii; od 1925 ludowy komisarz do spraw wojska i floty, 1934—40 ludowy komisarz obrony; w okresie wojny radź.-niem. w Państwowym Komitecie Obrony, 1946—53 zastępca premiera, następnie przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. WOROSZYŁOWGRAD (dawniej Lugańsk), m. obw. w Ukraińskiej SRR, we wsch. części Zagłębia Donieckiego; 251 000 mieszk. (1956); instytut budowy maszyn roln.; centrum przemysłu maszyn, dla Zagłębia Donieckiego; przemysł spoż., lekki. WOROSZYŁOW USSURYJSKI (dawniej Nikolsk U.), m. w Rosyjskiej FSRR na Dalekim Wsch., na pn. od Władywostoku; 101 000 mieszk. (1956); kombinat tłuszcz., mięsny; przemysł drzewny. WOROWSKI Wacław W. (1871—1923), pisarz, działacz rosyjskiego ruchu robota., z pochodzenia Polak, krytyk lit. i publicysta; bliski współpracownik Lenina i współredaktor prowadzonych przez niego czasopism; po rewolucji dyplomata radź.; zginął w Lozannie z ręki zamachowca. Artykuły skierowane przeciw rozkładowemu nihilizmowi literatury okresu dekadentyzmu, a także o tradycjach demokrat.-rewol. krytyki ros. i o twórczości pisarzy poi. okresu romantyzmu i pozytywizmu. WORSKLA, rz. w ZSRR, lewy dopływ Dniepru, przepływa przez Połtawę; 1399 klęska wojsk litewsko-ruskich pod dowództwem Witolda w bitwie z Tatarami. WOSKI, estry kwasów tłuszczowych z wyższymi alkoholami jednowodorotlenowymi; w wodzie "nierozpuszczalne; wytwarzane przez rośliny, zwierzęta i bakterie spełniają funkcję czynników ochronnych; najważniejsze: w. pszczeli, wytwarzany przez pszczoły do budowy plastrów, używany zwłaszcza do wyrobu świec wosKowych i past do podłóg; w. roślinny, pokrywający powierzchnię liści, łodyg i owoców (np. śliw), zwłaszcza u roślin klimatu cieplejszego (suchego); o lb rot, znajdujący się w czaszce wieloryba. WOSKOWINA, brunatna wydzielina przewodu słuchowego zewn.; nagromadzenie się w. powoduje poK. Woroszylow  WOSKÓWKA wstawianie czopów woszczynowych, które zatykają przewrod i czasowo osłabiają słuch. WOSKÓWKA, płat miękkiej, bogato unerwionej skóry okrywający nasadową część górnej połowy dzioba niektórych ptaków. WOSK ZIEMNY -«-ozokeryt. WOSZCZEROWICZ Jacek (ur. 1904), aktor, wybitny odtwórca ról charakteryst., zwracający uwagę oryginalnością środków ekspresji, ceniony szczególnie jako odtwórca postaci Moliera i Fredry (Arnolf — Szkoła ion, Skapen — Szelmostwa Skapena, Sganarel — Don Juan). WOSZERIA, Vaucheria, drobny nitkowaty glon z typu zielenic; występuje w wodach słodkich i na wilgotnej ziemi; przyczepia się do podłoża rozgałęzionymi chwytnikami. WOŚWIN, jez. na Fojez. Drawskim; 832 ha, glęb. do 30 m. WOTUM [lac. votum], przyrzeczenie, ślubowanie, także dar dla kościoła w postaci przedmiotu umieszczanego na ołtarzu lub obrazie; w. nieufności, uchwała parlamentu lub jednej z jego izb dająca wyraz negatywnej ocenie działalności ministra lub rządu; powoduje z reguły ustąpienie ministra lub rządu; w. zaufania, uchwała dająca wyraz pozytywnej ocenie. WOWCZOK Marko, właśc. Wilińska-Markowicz Maria (1834—1907), pisarka ukr.; nowele i powieści z życia ludu, o silnej nucie spoi. liberalizmu, pisane w języku ukr. i ros. Żiwaja dusza, W głuszi. WOYKOWSKA Julia z Molińskich (ok. 1815—51), poetka, publicystka: wraz z mężem, Antonim, wydawała „Tygodnik Literacki“; Piosenki dla ludu wiejskiego. WOYTOWICZ Bolesław (ur. 1899), kompozytor i pianista; utwory orkiestr., kamer., fortep., wokalne. WOŹNICA, Auriga — gwiazdozbiór nieba pn.; -►niebo (mapa). WOŻNIKI, m., pow. lubliniecki, woj. kat., na Wyż. Śląskiej; 2400 mieszk. (1956); ośr. usługowo-rolniczy. WÓDKA, wodny roztwór spirytusu rektyfikowanego (w. czysta 40° i 45°) z ewent. dodatkiem składników smakowo-zapachowych (w. gatunkowa); w. naturaln a, destylat z przefcrmentowanych owoców lub zbóż. WÓJCIK Karol (1883—1941), członek SDKPiL i KPP; w okresie okupacji hitler. współtwórca organizacji Sierp 1 Młot; zginął w hitler. obozie w Oświęcimiu. WÓJCIKOWSKI Leon (ur. 1899), tancerz i pedagog choreograf; zyska) eur. sławę w zespole Diagilewa; wychowawca większości wspólcz. tancerzy polskich. WÓJT [niem.J, w dawnych miastach poi. lokowanych na prawie niem. pierwotnie dziedziczny zwierzchnik administracji miejskiej, stojący na czele sądu ławniczego; z czasem zakres jego władzy został poważnie ograniczony przez radę miejską. Od XVI w. wójtem nazywano również głowę wiejskiej władzy gromadzkiej; w Polsce między woj. ł do 1950 w. stal na czele -♦gminy wiejskiej jako organ wykonawczy władz rządowych oraz jako przewodn. samorządu gminnego. WÓŁ, kastrowany buhaj; zwierzę robocze lub opasowe. WÓŁ PIŻMOWY, Ocibos moschatus, przeżuwacz z rodziny pustorożców; polarna Amer. Pn., Grenlandia; dł. ciała 2,5 m, wys. w kłębie przeszło 1 m; postać ociężała, ruchy zwinne; sierść gęsta i długa; rogi duże, opadające w dól; tabl. 8. WÓYCICKI: 1) Kazimierz Władysław (1807—79), publicysta, powieściopisarz, historyk i pamiętnikarz; wydawca pism lit.; Klechdy, Stare gawędy i obrazy, Historia literatury polskiej w zarysach, Warszawa; 2) Zygmunt (1871—1941), botanik, czł. PAU; liczne prace, gł. z cytologii roślin; Obrazy roślinności Królestwa Polskiego; 3) Kazimierz (1876—1938), historyk i teoretyk literatury, prof. Wolnej Wszechnicy Polskiej; autor prac z dziedziny stylistyki, teorii wierszy i prozy. WÓZ SŁONECZNY, wóz kultowy używany w epoce brązu w procesjach ku czci Słońca w Europie. WÓZ WIELKI -►Niedźwiedzica Wielka. WPUST: 11 techn. element maszynowy w kształcie listwy o przekroju prostokątnym, służący do łączenia walu z kołem maszyny. Zob. też klin; 2) anat. miejsce połączenia przełyku z żołądkiem. WRAK, uszkodzony lub rozbity statek opuszczony przez załogę; statek zatopiony. WRANGEL Piotr N. baron (1873—1928), gen. ros., po klęsce Denikina 1920 dowodził bialogwardyjską armią ochotniczą na pd. Rosji; rozbity przez Armię Czerwoną w listopadzie 1920 na Krymie, uciekł za granicę: na emigracji organizował związki b. oficerów carskich. WRATYSŁAW (1061—92), król czeski od 1086; popierał Henryka IV w jego walce z papiestwem, za co uzyskał od niego 1085 tytuł króla czes.; walczył też z "Bolesławem Śmiałym. 1078 WRAŻENIA ZMYSŁOWE, czucia; elementarne procesy psychiczne pochodzące z oddziaływania podniet fizycznych na narządy zmysłowe i odzwierciedlające cechy przedmiotów i zjawisk. WRĄB, góm. wycięta w caliźnie długa szczelina, dzięki której uzyskuje się dodatkową płaszczyznę odsłonięcia ułatwiającą urabianie kopaliny. WREN [ren] Christopher (1632—1723), architekt i urbanista ang., klasycysta; katedra Św. Piotra w Londynie, plan odbudowy Londynu po pożarze 1666. WRĘBIARKA, maszyna górnicza wykonująca wręby za pomocą noży umocowanych na poruszającym się łańcuchu; typy w.: wręboładowarka wykonuje wrąb i ładuje zarazem urobek na znajdujący się obok przenośnik; tabl. 44; wrębopług odcina pionowym wrębnikiem wąski skraw węgla, który następnie Wrębiarka z wrębnikiem pierścieniowym jest spychany za pośrednictwem odkładni na przenośnik; wręboprzenośnik urabia węgiel równocześnie wzdłuż całego czoła ściany i zarazem odstawia urobek przenośnikiem. WRĘGA, poprzeczny element usztywniający szkielet kadłuba samolotu lub łodzi; ma postać płyty przegrodowej lub ramy. WRIGHT [rajt]: 1) Thomas (1792—1849), ang. grafik, rysownik; portrety, miniatury; 2) bracia Orville (1871—1948) i Wilbur (1867 —1912), technicy i amer. pionierzy lotnictwa; zbudowali pierwszy samolot z silnikiem spalinowym, który wykonał udane loty; 3) Frank Lloyd (ur. 1869), współczesny architekt amer., twórca koncepcji zanikającego miasta; tabl. 56. WRN -Wolność, Równość, Niepodległość. WROCŁAW, m. woj. i O. Wright pow., woj. miejskie, nad Odrą, w centrum Kotliny Śląskiej; 378 600 mieszk. (1956), duży węzeł komunik., ośrodek różnorodnych gałęzi przemysł, (przemysł budowy maszyn — Pafawag, metalowy, precyzyjny, włókien., chem., papierń., spoż. i in.); 11 wyższych uczelni (w tym uniwersytet, politechnika, akademia medyczna), teatry, opera, muzea; liczne zabytki architektury goŁ; kościół Św. Idziego (XIII w.), Św. Krzyża (XIII/XIV w.), Panny Marii na Piasku, Św. Magdaleny z romańskim portalem z XII w. i renesans, chrzcielnicą, katedra Św. Jana Chrzciciela (XIV w.), kościół Św. Elżbiety (XIV w.); Ratusz (XV w.), kamienica pod Gryfami (XVI w.); barok, uniwersytet (XVIII w.); skupienie zabytkowych budowli na Ostrowiu Piaskowym i Tumskim, wielkie place (Grunwaldzki), tereny wystawowe, Stadion Olimpijski, Ogród Zoologiczny, Botaniczny; podczas II wojny świat b. zniszczony. — Gród średniowieczny z podgrodziem, ośrodek gosp. i polit. śląska. Od końca X w. należał do Polski; od 1000 siedziba biskupstwa; od 1264 stolica księstwa wrocławskiego. Prawo miejskie uzyskało Miasto Stare w 1242, Nowe — 1261; scalone 1327; w 1335 wraz ze Śląskiem W. przeszedł pod panowanie Czech. Położony na ważnym szlaku handlu tranzytowego konkurował w XIV—XV w. z Krakowem w handlu ze Wschodem. Silne związki gosp. z Polską w XVI w. Od 1526 W. wraz z Czechami pod panowaniem Habsburgów, od 1741 należał do Prus. 7 V 1945 wrócił do Polski. Tabl. 23, 59, 61. WROCŁAWSKIE WOJEWÓDZTWO. obejmuje znaczną część Kotliny Śląskiej, Przedgórza Sudec 1079 WRZENIE kiego i Sudetów z Kotliną Jeleniogórską i Kłodzką; 19 046 km*, 2 028 000 mieszk. (1956); gęstość zaludn. 107 osób na 1 km*; w miastach 57*/t ogółu ludności •woj.; w pd. części woj. gleby górskie i podgórskie, w środk. przewaga gleb piaszczystych, na Równinie Wrocławskiej czarne ziemie, mady i in. aluwialne piaszczyste; 25,9*/« ogółu pow. woj. zajmują lasy (Bory Dolnośląskie, lasy w Sudetach i in.); uprawa zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych; hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, koni; woj. wrocł. zasobne jest w surowce miner. (-»Sudety, Sudeckie Przedgórze); gł. gałęzie przemysłu: paliw i kokso-chem., budowy maszyn i metal., chem., włókien., odzież., gumowy, miner., materiałów budowl., elektrotechn. i precyzyjny, szklarski i in.; największe miasta i ośrodki przemysł.: Wrocław, Wałbrzych, Jelenia Córa, Bielawa, Dzierżoniów, Gierzyce, Nowa Ruda, Kamienna Góra, Ząbkowice Śląskie, Bolesławiec, Legnica, Świdnica, Lubań, Złotoryja, Kłodzko, Bystrzyca; źródła miner, są podstawą licznych zdrojowisk, naważniejsze z nich: Cieplice Śląskie, Polanica, Kudowa, Duszniki, Lądek, Świeradów. WROCZYŃSKI Kazimierz (1883—1957), dramatopisarz i satyryk, autor Wspomnieli o Jaraczu i Pół wieku wspomnień teatralnych. W latach międzywojennych organizator teatrzyków satyr, i kabaretów w Warszawie, reżyser i dyrektor teatrów. Sztuki: Dzieje salonu, Wywczasy Donżuana, W miłosnym labiryncie. WRONA, Corous comix, ptak z rodziny krukowatych, z rzędu wróblowatych; Europa na wschód od Laby, Afryka i zach. Azja; osiadła lub wędrowna; dł. 50 cm, rozpiętość skrzydeł 105 cm; wszystkożema; w zach. Europie i środk. Azji w. czarna, wroniec (Corvus corone) — upierzenie całkowicie czarne; krzyżówka C. comix i C. corone dają płodne potomstwo. WRONIE OKO -»kulczyba. WRONKI, m., pow. szamotulski, woj. pozn., 6100 mieszk. (1956); przemysł ziemniaczany, drzewny, galanterii skórzanej; więzienie. WROSTEK -»infiks. WROTA CHAŁUBIŃSKIEGO, wąska przeł. w Tatrach Wys. (2022 m), w grani biegnącej od Grubego Wierchu ku Cubrvnie; przejście z Morskiego Oka na pd. stronę Tatr, cfo Doliny Piarżystej. WROTKI: 1) zool. Rotatoria, gromada z typu obleńców; przeważnie b. drobne formy wolno żyjące w wodzie lub wilgotnym środowisku (np. mchach), niektóre pasożyty; mają tzw. aparat wrotkowy w postaci pasa rzęsek, służący do poruszania się i napędzania pokarmu, oraz aparat żujący; rozdzielnoplciowe; rozwój złożony z przemianą pokoleń; 2) sport, łyżwy na metalowych kółkach, przymocowane rzemieniami do nóg; służą do jazdy po gładkiej powierzchni, np. asfaltowej. WRÓBEL Michał A. (1856—1910), malarz i ilustrator ros. pochodzenia poi.; sceny symbol, i fantazje malarskie o dużym zacięciu dekoracyjnym. WRÓBEL, Passer, rodzaj z rzędu wróblowatych; w Polsce dwa gatunki; w. domowy (Passer domesticus); Eurazja i pn. Afryka; zaaklimatyzowany został w Australii i Ameryce Pn.; dł. 16 cm, rozpiętość skrzydeł 25 cm; trzyma się blisko domostw — w miastach i wsiach; mazurek (Passer montanus); barwniejszy od poprzedniego; lasy środk Eurazji; tylko zimą ściąga w okolice domostw; dł. 14 cm, rozp. skrzydeł 22 cm. WRÓBLEWSKI: 1) Walery (1836—1908), gen.; jeden z przywódców powstania styczniowego; naczelnik wojenny woj. grodzieńskiego; gen. Komuny Paryskiej, naczelny dowódca lewego brzegu Sekwany; członek Rady Gen. I Międzynarodówki w Londynie; 2) Zygmunt (1845—1888), fizyk, prof. Uniw. Jag.; wraz z K. Olszewskim skroplił po raz pierwszy powietrze, tlen, azot i wodór; 3) Stanisław W. Wróblewski (1868—1938), historyk prawa rzym. i cywilista; prezes PĄU 1934—38. WROBLOWATE, Passeres, rząd liczący połowę wszystkich ptaków wspólcz. (ok. 6000 gatunków); żyją we wszystkich środowiskach całej kuli ziemskiej z wyjątkiem wodnego; cechami wspólnymi dla tego rzędu są: specjalna Dudowa czaszki, stała liczba kręgów szyjnych (14), 4-palczaste nogi, przy czym palec pierwszy skierowany do tyłu, gruczoł kuprowy opierzony; wszystkie są -»gniazdo wnikami. WROŻDA, prawo krwawej zemsty wywodzące się z okresu wspólnoty pierwotnej, kiedy obrazę lub zabójstwo jednego z członków rodu, rodziny traktowano jako obrazę całego rodu. Do XX w. zachowała się w formie szczątkowej u niektórych ludów Europy pd. i pd.-wschodniej. WRZECIENNIK -»tokarka. WRZECIONO: 1) pierwotnie prymitywny przyrząd do przędzenia, wykonany z kawałka drewna, obciążony przęślikiem z gliny lub ołowiu, później jedynie ze zgrubieniem w dolnej części; obecnie podstawowy narząd roboczy maszyn przędzalniczych, służący do skręcania włókien lub nici i nawijania przędzy na szpule; 2) w obrabiarkach organ napędowy . przedmiotu obrabianego lub Z- Wróblewski narzędzia, np. w. tokarki. WRZENIE, wytwarzanie się pary tak na powierzchni, jak i wewnątrz cieczy; tworzące się wewnątrz cieczy pęcherzyki pary, wznosząc się ku powierzchni, powodują gwałtowne burzenie się cieczy; w. czystych substancji chem. zachodzi w określonej dla Każdej z nich temperaturze, zw. temp. wrzenia. Temperatury wrzenia (skraplania) niektórych substancji Substancja °C Substancja °C Hel —269 Olej lniany 316 Azot —196 Rtęć 357 Powietrze —193 Siarka (ciekła) 445 Tlen —183 Selen 688 Dwutlenek Cynk 906 węgla —78 Magnez 1102 Chlor —34 Ołów 1750 Dwutlenek Srebro 2152 siarki —10 Glin 2270 Eter etylowy +35 Miedź 2360 Dwusiarczek Cyna 2362 węgla 46 Złoto 2710 Alkohol etyl. 78 Żelazo 2840 Benzen 81 Nikiel 3177 Benzyna 95 Platyna 3801 Woda czysta 100 Węgiel 3927 Woda morska 104 Iryd 4400 Kwas octowy 118 Osm 5300 Terpentyna 160 Wolfram 5500 Kwas siarkowy 295 (95V.)  A. Wrześniewski WRZEŚNIA « o P°w-» w°j- pozn.; nad Wrześnicą, 12 200 mieszk. (1956); zakłady mleczarskie, cukrownia, “*>’"> browar; got. kościół przebudowany w XVII 1 ■ i ?:* m°gda powstańców z 1848. — 2 V 1848 zwycięska bitwa powstańców pozn. z wojskami pruskimi; ^ i “i slr,aÍk uczn¡ów przeciw całkowitej germanizacji szkoły (nauka religii w jęz. niemieckim); rodzicom protestującym przeciw biciu dzieci władze pruskie wytoczyły proces. WRZESNIOWSKI August (1837—92), zoolog poi., prof. Szkoły Głównej w Warszawie, później Uniw. Warsz.; badał wymoczki i skorupiaki; prócz prac specjalnych ogłosił Tatra i Podhale, Zasady zoologii i inne. WRZODOWA CHOROBA żołądka i dwunastnicy, okresowo nawracające schorzenie ogólnoustrojowe, w którym zmiany polegają głównie na tworzeniu się owrzodzeń w błonie śluzowej żołądka i dwunastnicy; objawy: bóle występujące zazwyczaj po jedzeniu, wymioty; nie leczona może powodować wyniszczenie ustroju. WRZOSEK Adam (ur. 1875), lekarz, historyk medycyny, antropolog, prof. Akad. Med. w Poznaniu. WRZOSIEC, Erica, krzewina z rodziny wrzosowatych; listki igiełkowate, osadzone po 3—4 w okółkach, kwiaty dzbaneczkowate, czerwonawe, zebrane w baldachogrona; pospolity, torfiaste łąki Pomorza. WRZOSOWATE, Ericaceae, rodzina roślin dwuliściennych, zroslopłatkowych; 1300 gaL w obszarach ciepłych, umiark., a także w górach i na pn.; charakterystyczne skórzaste, często zimotrwałe liście; kwiaty obupłciowe, zapylane przez owady lub ptaki, owoc jagoda lub torebka; należą tu np.: azalia, bagno, borówka, pijanica, wrzos, wrzosiec, żurawina. WRZOSOWISKA, zespoły wiecznie zielonych krzewinek (przede wszystkim wrzosów i borówek) w klimacie o łagodnych i wilgotnych zimach; Europa, w Polsce zwł. w obszarze nadbałtyckim. WRZOSÓWKA, rasa welnisto-kożuchowych owiec hodowana nad brzegami M. Bałtyckiego od 1000 lat; pochodzi od muflona. WRZOS ZWYCZAJNY, Calluna vulgaris, krzewina z rodziny wrzosowatych; drobniutkie igiełkowate listki i drobne dzwonkowate, różowoliliowe kwiaty zebrane w jednostronne grona; pospolity, torfowiska wysokie, lasy sosnowe i brzozowe (wrzosowiska); kwitnie jesienią. WRZÓD -►owrzodzenie. WSAD, odpowiednio przygotowany material o określonym składzie, ładowany jednorazowo do pieca hutniczego, komory koksowniczej itp.; np. ruda, złom, topniki i paliwo będące jednorazowym ładunkiem pieca hutn., odpowiednio rozdrobniony i zwilżony węgiel ładowany do komory koksowniczej. WSCHODNIA, 1. dopływ Wisły, dł. 55 km, dorzecze 1525 km*. WSCHODNIA KWESTIA, powstała po zdobyciu Konstantynopola przez Turków 1453; początkowo dążność szeregu państw eur. do wyparcia Turcji z Europy; w XVIII w. walka Austrii i Rosji o jposiadłości rozpadającego się państwa W. Porty; w XIX w. rywalizacja o opanowanie militarne -«-Cieśnin (Bosforu i Dardaneli) i o wpływy państw eur. na Bałkanach w związku z wyzwalaniem się krajów podbitych przez Turcję; gł. etapy w XIX—XX w.: 1856 (traktat paryski), 1912—13 (wojny balk.), 1920—23 (traktat sewrski i lozański). WSCHODNIO-CHINSKA KOLEJ, przecina Mandżurię przez Chajłar, Cycyhar, Harbin; skraca kolej transsyberyjską między Czytą a Władywostokiem; dł. 1726 km; zbudowana w 1903 przez Rosję dla penetracji w Chinach. WSCHODNIO-CHIŃSKIE MORZE, część Oc. Spokojnego między Chinami a Wyspami Riukiu; 1242 000 kim* (razem z M. Żółtym); głęb. do 2719 m; częste tajfuny; porty: Szanghaj, Nagasaki. WSCHODNIO-EUROPEJSKA NIZINA, rozległy obszar od Wisły po Ural i od Oceanu Lodowatego Pn. po Karpaty, Krym i Kaukaz, średnia wys. 170 m; na ogół równinna, ma jednak szereg wyżyn o wys. 250WSCHO'dNIO-SYBERYJSKIE MORZE, część Pn. Oc. Lodowatego między Wyspami Wschodnio-Syberyj- 1080 skimi a Wyspą Wrangla; 875 000 km*, 500 km od brzegu głęb. do 52 m; silnie zlodzone, najtrudniej dostępna część Przejścia Pn.-Wsch.; foki, morsy; ptasie bazary. WSCHOWA, m. pow., woj. zielonog., na Nizinie Wielkopolskiej; 7300 mieszk,. (1956); przemysł przetw.rolny i spoż.; fragmenty murów miejsk. i fosy z XVI w., ratusz z XVI w. przebudowany 1860, klasztor bernardynów z XV w.; kościoły renesans.-barok. i barokowe. WS1ERDZIE, błona wyścielająca wnętrze serca (przedsionki, komory oraz zastawki); zapalenie w., proces zapalny umiejscowiony głównie w okolicy zastawek; najczęściej występuje w następstwie choroby reumatycznej, rzadziej w przebiegu innych chorób zakaźnych (zwłaszcza posocznicy); może zakończyć się wytworzeniem wady serca. WSIEWKI, rośliny wsiewane w plon główny, np. w łan rośliny zbożowej, a następnie po jego sprzęcie pozostawiane na polu. WSIEWOŁOD Juriewicz Duże Gniazdo (1154—1212), książę rus. z rodu Rurykowiczów, syn Jurija Dołgorukiego, w. książę włodzimierski i rostowsko-suzdalski; miał liczne potomstwo (stąd przydomek); z jego rodu wywodzą się późniejsi książęta moskiewscy i carowie rosyjscy. WSKAŹNIK ANTROPOLOGICZNY, stosunek między dwoma uznanymi za charakterystyczne pomiarami badanej części ciała ludzkiego, wyrażony procentowo, np. procentowy stosunek szerokości głowy do jej długości. WSKAŹNIK ELEKTRONOWY (potocznie „oko magiczne“), lampa elektronowa o świecącym ekranie, stosowana w odbiornikach radiowych jako optyczny wskaźnik -►strojenia. WSKAŹNIKI, indykatory — roztwory pewnych organicznych słabych kwasów, zasad lub ich soli wyraźnie zmieniające barwę w określonym dla każdego wskaźnika zakresie —pff, np. fenoloftaleina, oranż metylowy; używane w objętościowej analizie chem. oraz do badania -«-odczynu roztworu. ,,, WSKAŹNIKOWY PAPIEREK, paski bibuły nasycone roztworem wskaźnika (lub kilku wskaźników) zmieniającego swą barwę w pewnym zakresie —pH; najpospolitszy papierek lakmusowy (-►lakmus). WSPINACZKA, sport wysokogórski, wspinanie się na ściany górskie przy użyciu lin. WSPORNIK, występ w murze podtrzymujący sklepienie; często bogato zdobiony. WSPÓLNA WIELOKROTNOŚĆ liczb a, b, ... m, każda liczba całkowita podzielna przez każdą z liczb a, b, ..., m. „WSPÓLNOTA INTERESÓW", największy koncern fóm.-hutn. w Polsce między woj.; utworzony 1929 przez apitał niem.-amer. przeszedł po bankructwie 1934 na własność państwa. WSPÓLNOTA NARODÓW, potocznie brytyjska Wspólnota Narodów, nazwa przyjęta w 1949 dla związku, w którego skład wchodzą W. Brytania i byłe dominia. Tabela str. 1081. WSPÓLNOTA PIERWOTNA, formacja spol.-ekon., pierwsza forma współżycia zbiorowości ludzkiej; członkowie w. p. w celu zapewnienia sobie warunków bytowania (niezmiernie skąpych) pracują wspólnie prymitywnymi narzędziami stanowiącymi wspólną własność i równo dzielą między siebie produkty swej pracy. WSPÓŁBIESIADNICTWO -komensalizm. WSPÓŁCZULNY UKŁAD NERWOWY -nerwowy układ. WSPÓŁCZYNNIK, liczba stojąca jako czynnik przy zmiennej (np. 2x); zob. też jednomian; w. mocv, cos <p, elektrotechn. wielkość charakteryzująca odbiorniki energii elektr. prądu zmiennego; w. m. ma duże znaczenie m. in. w. przypadku silników elektr. prądu zmiennego, wpływając na stopień wykorzystania sieci doprowadzającej do nich energię. WSPÓŁMIERNOŚĆ ODCINKÓW, własność dwóch odcinków polegająca na tym, że można dobrać taki trzeci odcinek, który się zmieści całkowitą ilość razy i w jednym, i w drugim; w przypadku przeciwnym odcinki są niewspółmierne (np. przekątna kwadratu i jego bok są odcinkami niewspółmiernymi). O istnieniu odcinków niewspółmiernych wiedział już Pitagoras. WSPÓŁRZĘDNA UPRAWA, jednoczesne lub zazębiające się o siebie uprawy kilku rodzajów \varzvw na tym samym polu; warzywa te różnią się długością okresu wegetacyjnego i charakterem wzrostu. Wspornik  1081 Wspólnota Narodów Kraje W. N. i terytoria uzależnione Obszar w tys. km* Ludność w tys. (dane z lat 1951—57) 1. Wielka Brytania 244,7 51221,0 terytoria zależne 4830,1 65497.0 terytoria powiernicze 1027,0 9828,0 kondominia (bryt.-franc.) 14,8 50,0 państwa kontrolowane 122,6 438,0 2. Kanada 9948,8 16344,0 3. Australia 7700.0 8818,0 terytoria zależne 235,0 448,0 terytoria powiernicze 241,0 1254,0 4. Nowa Zelandia 268,6 2100,0 terytoria zależne 0,5 23,0 terytoria powiernicze 3,0 95,0 5. Związek Południowej Afryki 1224,3 13900,0 terytoria mandatowe 824,0 458.0 6. Indie 3162,0 376800,0 7. Pakistan 947,6 80000,0 8. Cejlon 65,6 7800,0 9. Federacja Malajska 131,2 5900,0 10. Chana 238,0 4971,0 WSTAWKI —oblócznia. WSTĘGOWKA, Ćatocala, Jeden z rodzajów dużych motyli nocnych z rodziny sówek o skrzydłach przednich szarych, a tylnych z pięknymi żółtymi, czerwonymi lub niebieskimi przepaskami. Tabl. IX. WSTĘPNI -►pokrewieństwo. WSTĘP SYMFONICZNY, stworzona przez R. Wagnera zamiast tradycyjnej uwertury forma wstępu orkiestr. (Vorspiel) do dzieła scen. (opery, dramatu), programowo wyrażającego przebieg fabuły, ideę dramatu; niekiedy utwór samodzielny. WSTĘ2NIAKI, Nemertini, typ zwierząt; dł. od kilku mm do 80 cm; formy drapieżne, przeważnie morskie; czasami pasożyty, ciało robakowate pokryte rzęsami; wysuwalny ryjek, u niektórych ze sztyletami jadowymi; rozdzielnoplciowe; niektóre przechodzą rozwój złożony poprzez larwę. WSTĘŻNICA, Ulothrix, wielokomórkowy glon z grupy zielenic; proste lub rozgałęzione nitki przytwierdzone do podłoża bezbarwnymi wyrostkami dolnej komórki; rozmnażanie za pomocą pływek płciowych lub bezpłciowych; częsta w stawach i potokach. WSTRZĄS, szok — zespół groźnych objawów chorobowych; następstwo ciężkich urazów mechanicznych lub cieplnych; polega na zahamowaniu najważniejszych czynności życiowych, szczególnie ciśnienia krwi i oddychania; w. mózgu, nagłe, chwilowe zahamowanie czynności mózgu wskutek urazu czaszki; ciężki w. m. prowadzi do śmierci. WSTRZĄSARKA -wibrator. WSTRZYKNIĘCIE, zastrzyk, iniekcja — med. wprowadzenie do tkanek leku w roztworze wodnym lub olejowym za pomocą strzykawki; może być dokonane podskórnie, domięśniowo, dożylnie. WSZĄ WICA, choroba powstająca z zaniedbania higieny osobistej 1 dopuszczenia do rozmnożenia się na ciele —wszy; polega na powstawaniu zmian zapalnych w skórze i wybroczynach. WSZOŁY, Mallophaga, rząd drobnych, wtórnie bezskrzydlych owadów, pasożytujących na ptakach i ssakach; żywią się piórami, włosami, zluszczonym naskórkiem. WSZY. Anoplura, rząd" drobnych, wtórnie bezskrzydlycn owadów, zewn. pasożytów ssaków; należy tu w. głowowa (Pedicutus capitis), w. odzieżowa (Pediculus corporis) i w. łonowa, czyli mendoweszka (PUthirius pubis); mogą przenosić zarazki różnych chorób, np. duru plamistego. Zob. też pszczela wesz. „WŚCIEKLI“ [fr. enragés], skrajnie lewicowe ugrupowanie we Francji w czasie wielkiej rewolucji; zwalczało żyrondystów; przywódca Jacques Roux. WŚCIEKLIZNA, ostra wirusowa choroba zakaźna zwierząt (psów, wilków, lisów); objawy; gwałtowne podniecenie, porażenia, wodowstręt; u zwierząt nieszczepionych zawsze śmiertelna; niebezpieczna dla człowieka, na którego przenosi się przez kontakt z chorym zwierzęciem (najczęściej przez ukąszenie). . . WTRĄCENIA NIEMETALICZNE, tlenki, siarczki, krzemiany itp., które dostały się do metalu podczas procesu metalurg, albo przez mech. zanieczyszczenie WULKAN podczas odlewania; wada metalu wywołująca obniżenie właściwości mechanicznych. WTRYSKIWACZ, urządzenie do wtryskiwania i rozpylania dawki paliwa, wprowadzanej do komory sprężania niektórych typów silnika —spalinowego przed każdym suwem roboczym tłoka. WTYCZKA —gniazdo wtykowe. WUCZANG, m. we wsch. Chinach (prow. Hupei); 437 000 mieszk. (1953); adm. i kult. centrum trójmiasta Wuhan; 2 uniwersytety, inetytut medyczny i rolniczy. WUHAN, wielki zespół miejski we wsch. Chinaph, składający się z 3 miast: Hankou, Hanjang i Wuczang; stoi. prow. Hupei; 1 427 000 mieszk. (1953); gł. ośrodek gospodarczy środk. części Chin Wsch.; ważny węzeł komunik.; port na rz. Jangcy. WUHU, m. we wsch. Chinach (prow. Anhuei); 130 000 mieszk. (1952); duży ośrodek przemysłu włókien, i spoż.; ośrodek handlu ryżem i herbatą; port na rz. Jangcy. WUJEK Jakub (1540—97), jezuicki kaznodzieja, pedagog, polemista; przekład Biblii, Postylli katolickiej. Psałterza. WUJ SAM —Uncle Sam. WULF Jurij W. (1863—1925), krystalograf ros.; opracował metodykę badań w krystalografii (siatka W.); odkrycia z zakresu rentgenometrii. WULFĘNIT, minerał barwy szarej lub brunatnej; molibdenian amonu; niekiedy źródło otrzymywania molibdenu. WULGARYZACJA Pac.], nadmierne upraszczanie i przez to zniekształcanie zagadnienia lub pojęcia; wulgarny, ordynarny, prostacki, zwulgaryzowany, uproszczony. WULKAN [od rzymskiego boga ognia — Wulkana, gr. —Hefajstosa], miejsce, gdzie z głębi ziemi wydobywa się —magma, —pyły (popioły) wulkaniczne, 'Ważniejsze czynne wulkany Nazwa Kraj Wzniesienie 
n. p. m. w m Ostatni wybuch Europa Etna Włochy 3263 1955 Katia Islandia 1600 Hekla Islandia 1557 1947 Wezuwiusz Wiochy 1267 1944 Stromboli Włochy 926 1934 Azja Kluczewska Sopka ZSRR 4750 1945 Fudżi-san (Fudżi-jama) Japonia 3780 1792 Semem Indonezja (Jawa) 3680 1941 Marapi Indonezja (Sumatra) 2890 Asama Japonia 2540 Krakatau Indonezja 832 1933 Afryka Mera Tanganika 4570 1910 Kamerun Kamerun Bryt. 4070 1922 Pico de Teide Wyspy Kanaryjskie 3170 1909 Ameryka Pn. i Srodk. Orizaba Meksyk 5700 Popocatepetl Meksyk 5450 1932 Mt. Rainier USA 4390 Mt. Wrangell Alaska 4270 Colima Meksyk 3870 Amervka Pd. Cotopaxi Ekwador 5943 Maipo Chile 5300 1906 Purace Kolumbia 4810 Villarica Chile 2840 Australia i Oceania Mauna Loa Hawaje 4170 1908 Ruapehu Nowa Zelandia 2800 1950 Kilauea Hawaje 1250 Antarktyda Erebus Wyspa Rossa 4020 1935  WULKANIZACJA -►bomby wulkaniczne i gazy; zazwyczaj jest to góra w kształcie ściętego stożka, zbudowana z zestalonych pyłów (tufów) i zakrzepłych potoków lawy (L). Zwykle na szczycie w. znajduje się -►krater (Kr), a na jego dnie otwór — wylot komina (Km), którym w czasie wybuchu wydobywają się produkty wybuchu. Wyróżnia się w. czynne, drzemiące i wygas 1 e. Związane są one ruchami skorupy ziemskiej wspólcz. im epoki, a więc w. obecne — z młodymi górami fałdowymi, np. w. włoskie, jawajskie, japońskie, lub z wielkimi pęknięciami skorupy zicmsldei, np. w. wsch.-afryk.; wulkanizm, czyli ogól zjawisk związanych z wydobywaniem się magmy, towarzyszy okresom ruchów górotwórczych (-►orogeneza). Głównym otorem działalności w. jest prężność gazów. Km Przekrój przez wulkan: czarne — lawa, gęsto zakreskowane — popioły (tufy wulkaniczne), rzadko zakreskowane — podłoże wulkanu WULKANIZACJA: 1) proces technol. polegający na działaniu siarką (na gorąco) lub niektórymi jej związkami (na zimno) na kauczuk; jako produkt otrzymuje się tworzywa o cennych własnościach mech. i chem., np. -►gumę, -►ebonit; 2) naprawa uszkodzonych wyrobów gumowych. WULPIŃSKIE JEZIORO (Tomaszowskie), na Pojez. Mazurskim, 708 ha, glęb. do 40 m; nad jez. w. Dorotowo. WUNDT Wilhelm (1832—1920), nicm. psycholog; założyciel pierwszego instytutu psychologii eksperymentalnej i twórca instytutu psychologii fizjologicznej; autor 10-tomowego dzieła Völkerpsychologie (Psychologia ludów); zajmował się również etyką i logiką. WUPPERTAL (Barmen), m. przemysł, w NRF (Zagl. Ruhry); 404 000 mieszk. (1955); przemysł: włókienniczy, metal., chemiczny; znana kolej napowietrzna. WURM (Starnberger See), jeZ. pochodzenia lodowcowego w pd. Niemczech, na Wyż. Bawarskiej; 57 km*. 584 m n. p. m., dł. 20 km, glęb. 124 m. WURTZ [wiirc] Charles Adolphe (1817—1884), chemik fr.; odkrył aminy, glikole, aldole, kwasy hydroksy-karboksylowe, amidy kwasowe, wynalazł metodę syntezy węglowodorów. WURZBURG, m. w NRF (pn.-zach. Bawaria) nad środk. Menem; 101700 mieszk. (1956); uniwersytet z 1582 i in. szkoły wyższe; przemysł: metal., chem., włókienniczy. WUSI, m. we wsch. Chinach (prow. Kiangsu); 581 000 mieszk. (1953); przemysł baweln.; jeden z gł. ośrodków handlu ryżem. WUTTKE Gustaw (ur. 1887), geograf, autor podręczników szkol., artykułów populamonauk. i krajoznawczych. WYBICKI Józef (1747— 1822), pisarz i działacz polit., poseł; uczestnik powstania 1794; współorganizator Legionów Dąbrowskiego i 1806 powstania wielkopolskiego; organizator władz Księstwa Warsz.; senator, wojewoda Księstwa i Królestwa Pol.; od 1818 prezes Sądu Najwyższego Królestwa Pol.; autor hymnu Legionów, późniejszego hymnu narodowego Jeszcze Polska nie zginęła; Listy patriotyczne, Pamiętniki. WYBIERAK, szybko działający przełącznik obwodów, stanowiący podstawowy element telef. -►łącznicy automat.; ruchami wybieraka steruje bezpośrednio łub pośrednio abonent wywołujący przez wykręcanie tarczą 1082 numerową aparatu -►telefonicznego cyfr numeru abonenta wywoływanego. WYBIJANIE, jeden z procesów -►tłoczenia (lub -►kucia) polegający na kształtowaniu materiału pomiędzy powierzchniami roboczymi narzędzia (np. w. monet). WYBIÓRCZOŚĆ -►selektywność. WYBOCZENIE, zmiana kształtu prostego elementu konstrukcyjnego (najczęściej słupa) na krzywoliniowy, pod wpływem siły ściskającej (obciążenia), działającej osiowo, gdy wielkość siły przekracza wartość zwaną silą krytyczną. WYBORG, m. w Rosyjskiej FSRR (obwód leningradzki) port i kąpielisko mor. nad Zat. Fińską; 74 400 mieszk. (1940); liczne zabytki arch. (zamek z XIII w.); fabryka maszyn roln., przemysł młynarski; do 1940 w Finlandii. WYBÓR HODOWLANY, selekcja — indywidualna ocena przydatności zwierząt do hodowli, oparta na określonych kryteriach budowy, użytkowości, zdrowotności, pochodzeniu oraz na podstawie wartości potomstwa. WYBRANIECKA PIECHOTA, piechota utworzona za panowania Stefana Batorego; w skład jej wchodzili chłopi „wybrańcy“ z dóbr król. (1 chłop z 20 łanów ziemi); uzbrojona w szable, siekierki i rusznice. WYBROCZNICA, choroba koni na tle uczulenia na jady bakteryjne; objawy: liczne wybroczyny w skórze i błonach śluzowych, obrzęki głowy, kończyn i podbrzusza. WYBROCZYNA, niewielki wylew krwi do skóry, najczęściej z naczyń włosowatych, w następstwie schorzenia naczyń (np. skazy krwotocznej) lub po urazach mechanicznych. WYBRZEŻE, pas graniczny lądu i zbiornika wodnego, na który wywiera wpływ działalność fal. WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ, terytorium zamor. Francji we Fr. Afryce Zach.; 319 300 km*, 2 390 000 mieszk. (1952); stoi. Abidżan; klimat zwrotnik., wilgotny; plantacje kakao, kawy, bawełny, bananów; uprawa zbóż; wydobycie złota, diamentów, manganu; eksport: drewno (mahoń), kakao, kawa, orzechy ziemne, banany. WYBUCHOWE MATERIAŁY, związki chem. lub ich mieszaniny zdolne do szybkiego rozkładu z wydzieleniem wielkiej ilości ciepła oraz gazów (-►eksplozja); w. m. dzieli się na: 1) inicjujące, np. azydek ołowiu, piorunian rtęci, rozkładające się pod wpływem uderzenia, przebicia itp., stosowane w spłonkach (naboi, pocisków, min); zob. też detonacja; 2) kruszące, np. trotyl, dynamit, stosowane do kruszenia skał (np. w górnictwie) oraz do wypełniania pocisków, min, bomb itp.; 3) miotające, np. proch bezdymny; ich szybkość rozkładu jest stosunkowo mała; służą do wyrzucania (wystrzeliwania pocisków z broni lufowej. WYCECH Czesław (ur. 1899), działacz ruchu lud., od 1928 członek „Wyzwolenia“, od 1931 w SL, 1936— 39 wiceprezes ZG ZNP, w okresie okupacji dyrektor departamentu kultury i oświaty w Delegaturze Rządu na Kraj; 1944—1945 prezes ZG ZNP, 1945—1949 w PSL, następnie jeden z przywódców ZSL, 1945—47 min. oświaty, 1956 wiceprzewodniczący Rady Państwa, od 1957 marszałek sejmu. WYCHODNIA, góm. część złoża bliska pow. ziemi; rozróżnia się w. obnażone, zwane krótko w. (złoże widoczne na pow. terenu) oraz w. ukryte (w. przykryte warstwami nadkładu). WYCHÓW, zabiegi mające na celu utrzymanie przy życiu oraz prawidłowy rozwój młodego potomstwa zwierząt przez racjonalne żywienie i pielęgnowanie; rozróżnia się w. .naturalny, np. pisklęta ogrzewane i strzeżone przez kwokę-wodzicielkę, oraz ■ w. sztuczny bez matki, np. za pomocą aparatu, tzw. „sztucznej kwoki“, który ogrzewa pisklęta. WYCHWYT ELEKTRONU, wychwyt K — przemiana promieniotwórcza polegająca na przeskoku elektronu z jednego z torów w atomie do jądra, wskutek czego liczba -►atomowa zmniejsza się o 1, bez zmiany liczby masowej; jeden z protonów w jądrze łączy się z elektronem, zamieniając się na neutron, wylatuje zaś z jądra neutrino; zjawisku towarzyszy emisja promieni gamma i promieni X. WYCIĄG: 1) dźwignica złożona z wciągarki i zawieszonej na Linach platformy towarowej lub kabiny osobowej; służy do podnoszenia towarów lub osób z jednego poziomu na inny; platforma (kabina) przesuwa się w prowadnicach przytwierdzonych do obu- , • ,... wielkopiecowy), transporcie górskim (np. w. krzesełkowy)  1083 itp.; 2) daszek okapowy połączony z kanałem wentyl., umieszczany nad aparatami, z których wydobywają się szkodliwe dla zdrowia wyziewy; w laboratoriach chem. łącznie z oszkloną szafą z przesuwnymi oknami przedniej ściany; służy do prac z trującymi substancjami; 3) med. urządzenie mechaniczne używane w ortopedii; służy do naciągania (wydłużania) kończyny skróconej wskutek choroby; 4) chem. -»-ekstrakt; 5) 	muz. w. fortepianowy, partytura, w której partie instrumentalne są zredukowane do układu umożliwiającego wygranie na fortepianie; twórcą w. f. był F. Liszt. WYCIĄGARKA, urządzenie do nadawania szybowcom prędkości wzlotowej; składa się zazwyczaj z napędzanego silnikiem bębna i nawijającej się na niego liny przyczepionej drugim końcem do szybowca. Tani. 19. WYCINANKA, ornament wycinany w papierze owczarskimi nożycami. Tradycyjna ozdoba ścian mieszkań wiejskich terenu środk. Polski; najbardziej rozpowszechniona na Kurpiach I w Łowickiem. Tabl. 64. WYCINEK: 1) w. koła, część koła ograniczona lukiem ABC i promieniami OA i OC; 2) w. kuli, część kuli ograniczona promieniami łączącymi środek kuli z punktami pewnej krzywej zamkniętej S na kuli z częścią kuli ograniczoną ^W^ycfsKANIE, jeden z procesów -»-tłoczenia (lub kucia), w którym materiał wypływa z matrycy pod działaniem nacisku stempla. WYCLIF (“yklyfl John (ok. 1320—84), teolog ang., reformator kościoła występujący przeciw papiestwu, hierarchii kość., odpustom, spowiedzi; poprzednik Husa. WYCZEGDA, rz. pn. eur. części ZSRR, pr. dopływ Dwiny Pn., dl. ok. 1100 km; spław drzewa. WYCZÓŁKOWSKI Leon <1852—1936), malarz i grafik; realist. portrety, sceny rodzaj., pejzaże, martwe natury i kompozycje hist.; Su>. Kazimierz, Ucieczka Maryny Mniszchówny, W buduarze, Orka, Łowienie ryb. Kopanie buraków, teki graficzne: Krakowska, Pomorska, Stara Warszawa. ■WYCZYNIEC, lisi ogon, Alopecurus — trawa pastewna do 1 m wys.; liście szorstkie, kwiatostan wiechowaty, w formie miękkiego wałka; daje dość wartościowe siano. WYDAJNOŚĆ PRACY, ilość jednostek produktu wytworzonych przez jednego robotnika w określonej jednostce czasu; zależy przede wszystkim od poziomu techniki, organizacji pracy i zdolności robotnika. WYDALANIE, fizjol. -»-ekskrecja. WYDATEK PRĄDU, objętość cieczy przepływająca w 1 sek. przez przekrój rury. WYDAWNICTWO: 1) dzieło ogłoszone drukiem {publikacja); w. dzielą się na zwarte — zakończenie dzieła jest przewidziane (w. książkowe), i ciąfłe — zamierzenie wydawnicze nie przewiduje zaończenia; w. ciągłe dzielą się na: a) seryjne (serie) — samoistne dzieła odrębnych autorów luźno związane wspólnym tytułem serii, b) zbiorowe, złożone z kolejnych tomów obejmujących prace różnych autorów, wydawane kolejno w zeszytach, powiązane wspólną kartą tytuł, i spisem rzeczy w obręDie tomu, c) periodyczne (-►czasopismo), wydawane w określonych odstępach czasu (od dziennika do rocznika); zob. też prasa; 2) wydawca — instytucja lub osoba finansująca opublikowanie dzieła i przygotowująca do publikacji tekst autora; wydawców książek w Polsce jest obecnie ok. 30; najpoważniejszymi z nich są (w nawiasie liczba książek wydanych w 1957); w 'zakresie literatury spol.-polit. — Książka i Wiedza (141), w zakresie lit. pięknej — Czytelnik (352), Państwowy Instytut Wydawniczy (305), Wydawnictwo Literackie w Krakowie (140); w zakresie lit. dla dzieci i młodzieży — Iskry (161), Nasza Księgarnia (159); w zakresie lit naukowej — Zakład Narodowy im. Ossolińskich (166), Państwowe Wydawnictwo Naukowe (670); w zakresie lit. technicznej — Państwowe Wydawnictwa Techniczne (270), Wydawnictwa Komunikacyjne (211), Wydawnictwo Górniczo-Hutnicze, Katowice (140); w zakresie swojej specjalności — Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne (310), Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych (212), Państwowe Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego (212), Polskie WydawL. Wyczółkowski WYKA nictwo Muzyczne, Kraków (323 zeszyty nut i 34 książki), Polskie Wydawnictwo Gospodarcze (163), Państwowe Wydawnictwo Literatury Popularnonaukowej Słowników i Encyklopedii „Wiedza Powszechna“ (119), Państwowe Zakłady Wydawnictw Lekarskich (2501, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej (158). W 1957 całość produkcji książek w Polsce wynosiła 6444 tytuły, o nakładzie 92 min egz. Ilość wydawanych obecnie w ciągu roku tytułów odpowiada rozmiarom rocznej produkcji książki w jęz. poi. w ostatnich latach dwudziestolecia międzywoj., natomiast w stosunku do okresu przedwojennego nastąpił b. znaczny wzrost nakładów: od 20—30 min egz. rocznie w okresie międzywoj. do 80—130 min egz. obecnie, co wpływa, obok niskich cen, na nie notowane przed wojną rozpowszechnienie książki poi. w kraju. — Wydawnictwa prasowe -►prasa. Zob. też księgarstwo. WYDŁUŻENIE: 1) mech. przyrost długości pręta (drutu) pod wpływem siły ciągnącej wzdłuż jego osi; dla większości materiałów wraz z wydłużeniem rośnie objętość rozciąganego pręta; do wydłużeń sprężystych stosuje się prawo Hooke’a; 2) lotn. stosunek długości -►płata do jego średniej szerokości. WYDMA, pagórek piaszczysty usypany przez wiatr; w zależności od występowania wyróżnia się w. pustynne, śródlądowe i nad-. ”, morskie, a w zależności od £6ż”e wydm: « “ kształtu - paraboliczne barchan, w. wałowe; b i wałowe (poprzeczne lub P°P^eczne, c - podłużpodłużne); pod wpływem ne> d ~ Paraboliczne stałych wiatrów mogą się poruszać stale w jednym kierunku. W Polsce w. występują głównie na Wybrzeżu i w Puszczy Kampinoskiej. Zob. też barchan. WYDMINSKIE JEZIORO, na Pojez. Mazurskim, w dorzeczu Narwi; pow. 393 ha, glęb. 10 m, dł. 7,4 km, szer. do 1,1 km; bardzo rozwinięta linia brzegowa, na pd.-wsch. krańcu jez. wieś Wydminy. WYDRA, Lutra lutra, gatunek z rodziny kunowatych; pobrzeża wód Europy, pn. i środk. Azji, pn. Afryki; dł. ciała do 90 cm + ogon 40 cm; palce kończyn tylnych spięte błoną; doskonale pływa i nurkuje; żywi się głównie rybami; cenne futro; w. morska —kalan. Tabl. 36. WYDRZYKI, Stercorariidae, rodzina ptaków morskich z rzędu mewowatych; morza arkt.; zimą wędrują na południe; nad Bałtyk zalatuje w. pasożytny, w. wielki i w. żółtoszyi; żywią się rybami, mięczakami i lemingami; towarzyszą mewom. WYDZIAŁ KRAJOWY, organ wykonawczy sejmu galic. 1868—1918; w jego skład wchodzili: marszałek krajowy i 6 członków. WYDZIELANIE WEWNĘTRZNE -»-gruczoły. WYGODZKI Stanisław (ur. 1907), poeta, prozaik, działacz KPP, więzień sanacji i hitl. obozów koncentr. : zbiory wierszy: Apel, Chleb powszedni, Pamiętnik miłości; opowiadania: W kotlinie. Widzenie, Pusty plac. WYGON, wspólne pastwisko gromadzkie. WYHORLAT, grupa gór pochodzenia wulkan, w Karpatach Wsch. (Ulu-. SRR), wys. do 1500 m; silnie WYHÓWSKI Jan (?—1664), hetman kozacki, z pochodzenia szlachcic poi.; 1658 zawarł z Rzplitą ugodę hadziacka; 1659 złożył urząd hetmański; rozstrzelany przez Polaków. WYJAŁAWIANIE —sterylizacja. WYJAWIENIE MAJĄTKU, złożenie przez dłużnika — z nakazu wydanego przez sąd na wniosek wierzyciela — wykazu majątku oraz zapewnienia o prawdziwości złożonych danych. WYJCE, Alouatta, małpy szerokonose; lasy Amer. Pd.; dł. ciała około 65 cm, długi czepny ogon; kość podjęzykowa w formie baniastego rezonatora wzmacniającego głos, który wskutek tego jest wyjątkowo donośny; roślinożerne; żyją gromadnie. Tabl. 7. WYKA Kazimierz (ur. 1910), historyk literatury i krytyk, badacz literatury romantyzmu i modernizmu oraz twórczości współcz. ; członek PAN, prof. Uniw. Jag.; dyr. Instytutu Badań Lit.; Pogranicze powieści (szkice o prozie powojnennej), Norwid — poeta i sztukmistrz, Legenda i prawda Wesela, Teka Stańczyka na tle historii Calicji, Matejko i Słowacki, O formie prawdziwej Pana Tadeusza, monograficzny zarys twórczości A. Fredry, zbiór esejów Zycie na niby oraz zebrane Szkice literackie i artystyczne. WYKA, Vicia, roślina zielna z rodziny motylkowatych; 120 gatunków na półkuli pn. i w Andach, u nas  WYKLINA kilkanaście w lasach, na łąkach lub jako chwasty; gatunki uprawne: 1) w. bób (V. faba): bób wielkonasienny (V. /. major) o nasionach jadalnych, bobik (V. f. minor) pastewny uprawiany na ziarno lub na zieloną karmę; 2) w. siewna (V. satioa) pastewna, jara; 3) w. kosmata, czyli piaskowa (V. oillosa) pastewna, ozima. WYKLINA —wiechlina. WYKLINIENIE POKŁADU, g óm. stopniowe zmniejszanie się grubości pokładu; rozróżnia się w. miejscowe oraz w. zupełne. WYKLUCZENIA ZASADA -Pauliego zasada wyWYKŁADNIK: 1) w. potęgi, liczba b w zapisie potęgi ab; 2) w. pierwiastka, liczba n w zapisie n pierwiastka j/a. WYKOŃCZENIOWE ROBOTY, bud. zespól robót mających na celu doprowadzenie budynku ze stanu surowego do stanu pełnej używalności; w. r. obejmują m. in.: tynkowanie, układanie posadzek, malowanie, szklenie, zakładanie instalacji sanit i elektr., budowę pieców. WYKOPALISKA, badania archeolog, stanowisk polegające dziś na metodycznym wydobywaniu z warstw ziemi zalegających w niej zabytków archeologicznych. WYKRES, odwzorowanie graf. (w pewnym układzie współrzędnych) zależności między dowolnymi wielkościami, np. między przebytą drogą i czasem (wykres ruchu). Np. rys. podaje wykresy funkcji algebraicznych y=x*—2x—3 oraz zależności y —, 1 — I—x*; w. funkcyj sporządza się zwykle w prostokątnym i prostoliniowym układzie współrzędnych; nad (lub pod) punktami osi Ox o odciętych x zaznaczamy punkty o rzędnych y — /(x), które po połączeniu dają wykres. WYKROJNIK, -»tłocznik do wycinania przedmiotów z materiału w postaci arkuszy lub płyt. WYKROT, dól po drzewie wyrwanym z korzeniami przez wiatr lub obalonym. Zob. też wywrót. WYKRÓJ, szablon: 1) bud. przyrząd z tektury lub blachy używany w robotach kamieniarskich do wyznaczania powierzchni i krawędzi wyrobów o złożonych konturach (np. gzymsy); 2) przyrząd z łat drewn., używany przez murarzy do zachowania odpowiedniej grubości warstw i pochyłości powierzchni bocznych muru, właściwego położenia spoin w sklepieniach itp. WYKRZYKNIK, część mowy nieodmienna, wyrażająca różne stany uczuciowe mówiącego, np. achl ochI ojl WYKUSZ, część budynku występująca z lica ściany na zewnątrz, na wysokości jednej lub kilku kondygnacji, ale nie sięgająca parteru. WYLĘGANIE, zjawisko polegające na tym, że rośliny normalnie wzniesione ku górze przeginają się i kładą na ziemi, zwykle pod wpływem wiatru lub gwałtownego deszczu. WYLEW KRWI do mózgu -»udar Wykusz (mózgu). WYLlNKA, oskórek zrzucony przez larwę owada podczas linienia; linienie umożliwia larwom owadów dsls7v wzrost WYLĘGANIA OKRES -»choroby zakaźne. WYLĘGOWY APARAT, inkubator — skrzynka z urządzeniami do utrzymania odpowiedniej ciepłoty, wilgotności, przewietrzenia itp., używana do sztucznego wylęgu jaj ptasich. WYLOTY, rozcięte rękawy przy kontuszu. WYŁADOWANIE ELEKTRYCZNE, przepływ prądu elektr. przez gazy, polegający na ruchu jonów; odróżnia się zwykle: w. niesamoistne, gdy jony wytwarzane są przez jakiś zewn. czynnik jonizujący, i w. samoistne, gdy napięcie między elektronami jest wystarczające do wytworzenia lawiny jonów, wy¬ 1084 wołanej zderzeniami jonów i elektronów z drobinami gazu. Zob. też jonizacja. WYŁĄCZNIK -»łącznik. WYMIANA GAZOWA —oddychanie. WYMIANA TOWARÓW, dobrowolne odpłatne przeniesienie dóbr z jednego władania w drugie lub świadczenie usług w zamian za usługi lub dobra; pośredniczący moment między produkcją a uwarunkowanym przez nią podziałem i konsumpcją; w. t. towarzyszy zmiana tytułów własności dóbr i usług oraz zmiana form wartości z towarowych na pieniężne i odwrotnie. WYMIAR: 1) liczba podawana na rysunkach najczęściej w mm, określająca rzeczywisty rozmiar odwzorowanego przedmiotu; 2) fix. —wielkość fizyczna; 3) mat. jedna z najważniejszych charakterystyk geometrycznych zbioru; np. linia jest zbiorem punktów jednowymiarowym, powierzchnia — dwuwymiarowym, bryła — trójwymiarowym. W geometrii rozważa się również twory o większej liczbie wymiarów niż 3. WYMIENIACZE JONOWE -jonity. WYMIENNIKI CIEPŁA, aparaty różnej konstrukcji (rurkowe, wężownicowe, skrzyniowe, z — płaszczem itd.), stosowane do ogrzewania bądź chłodzenia; wymiana ciepła pomiędzy środowiskiem o wyższej temperaturze a środowiskiem o niższej temperaturze zachodzi najczęściej poprzez ściankę rozdzielającą; do ogrzewania cieczy inną cieczą służą podgrzewacze i zaorze w acze, cieczy parą — ogrzewacze i kaloryzatory, cieczy gazami spalinowymi — ekonomizery, powietrza lub innych gazów — kaloryfery wodne, parowe bądź ogniowe; ciepło gazów odlotowych wykorzystuje się w przegrzewaczach pary wodnej lub regeneratorach bądź rekuperatorach (budowanych obok pieców); do chłodzenia gazów Iud cieczy za pomocą wody lub solanki chłodniczej służą chłodnice i oziębiacze, do kondensowania zaś par — skraplacze. Zob. też Frederkinga aparat, wyparka. WYMOCZKI —orzęski. WYNIOSŁOŚĆ KRTANIOWA -jabłko Adama. WYNISZCZENIE, charłactwo — med. wybitne wychudzenie i osłabienie całego ciała wskutek głodu lub ciężkich chorób. WYOBLANIE, jeden z Todzajów obróbki piast., polegający na wygniataniu przedmiotów o kształtach brył obrotowych z obracającej się blachy narzędziami o zaokrąglonych łbach, zwanymi wyoblakaml, lub wypolerowanymi krążkami; w. wykonuje się na specjalnych obrabiarkach, zw. wyoblarkami. WYOBRAŻENIA, konkretne poglądowe przedstawienia przedmiotów i zjawisk; rozróżnia się w. odtwórcze, które odtwarzają minione spostrzeżenia, i w. wytwórcze, w których umysł łączy w nową całość fragmenty różnych minionych spostrzeżeń. WYOMING [°ajęumyń] (Wyo), stan w pn.-zach. USA; 253 568 km*, 290 500 mieszk. (1950); stoi. Cheyenne (81 900 mieszk. 1950); górzysto-wyżynny, lasy, parki, m. in. znany Park Nar. Yellowstone; rolnictwo w dolinach rzek; hod. owiec; wydobycie ropy naft.. 'ORYWACZE, narzędzia do mech. wydobywania z ziemi ziemniaków 1 roślin korzeniowych. WYPADKOWA, wektor będący sumą geometryczną dwu lub więcej wektorów składowych; szczególnym przypadkiem jest w. sił; zastępuje ona działanie dwu lub więcej sil przyłożonych do ciała sztywnego. WYPADNIĘCIE JĄDRA GALARETOWATEGO, med. wysunięcie się chrząstki międzykręgowej spomiędzy trzonów kręgów; jedna z częstszych przyczyn ischiasu; leczenie operacyjne. WYPALANIE, proces fizyko-chemiczny, polegający na poddawaniu materiałów wyjściowych, np. pewnych rud, glin itp., działaniu wysokich temperatur; jako produkt końcowy uzyskuje się tlenki metali, wyroby ceramiczne itp. WYPARKA, ogrzewany parą aparat lub zespól aparatów, służący do odparowywania rozcieńczonych roztworów (np. cukru, mleka, i>rzecierów owocowych) w celu ich stężenia ub zgęszczenia. WYBIELACZ —opielacz. WYPŁAWKI, Tricladida, podrząć gromady wirków; przeważnie słodkowodne; jelito o trzech ślepych gałęziach; tu należy m. in. w. biały (Dendrocoelum lacteum). WvWYPŁONIENIE -etiolacja. pia_ WYPOREK, zooł. nłedonoszony płód wydo- wek byty z łona matki; w futrzarstwie w. z kara- biały kuła nazywa się brajtszwanc. WYPORNOŚĆ, ilość wypartej przez statek wody; ciężar tej wody określa w. ciężarową (w tonach).  S. Wysocka 1085 objętość wody — w. objętościową (w mS); rozróżnia się w. bezładunkową statku próżnego z całkowitym wyposażeniem, wraz z wodą w kotłach oraz w. pełnoładunkową statku jw. plus ciężar ładunku, pasażerów z bagażem, załogi, zapasu paliwa i smarów, żywności, wody pitnej i sanit. Zob. też ładowność (statku), DWT. WYPOTNIKI -hydatody. WYPÓR, siła działająca pionowo ku górze na ciało zanurzone w płynie; równa się ciężarowi wypartego przez nie płynu; wynika z prawa -►Archimedesa. WYPRYSK -»-egzema. WYPRAWY -tynk. WYPRZENIE ZBÓŻ, wyginięcie (uduszenie się) roślin wskutek braku dostępu powietrza; spowodowane bywa przez zalanie roślin wodą, utworzenie się skorupy lodowej, nagromadzenie się zbyt grubej warstwy śniegu itp. WYPUKŁORZEŻBA -relief. WYRADZANIE SIĘ, utrata charakterystycznych cech rasowych zwierząt (zwłaszcza wysokiej wydajności) krzyżowanych w bliskim pokrewieństwie lub przeniesionych w niekorzystne warunki środowiska. WYRAK -tarsjusz. WYRĄB RZEŻNICKI, podział —tuszy zwierząt rzeźnych na poszczególne partie, w zależności od rodzaju mięsa. WYROBISKO WYBIERKOWE, pusta przestrzeń powstała po wybraniu skały; pod względem położenia rozróżnia się: w. w. naziemne albo odkrywkowe (w kopalniach odkrywkowych) oraz w. w. podziemne (w kop. podziemnych). WYROK, rozstrzygnięcie merytoryczne sprawy będącej przedmiotem sporu sądowego; w. składa się z sentencji i uzasadnienia; w. zaoczny, wydany podczas nieobecności pozwanego (oskarżonego), musi mu być z urzędu dostarczony albo publicznie ogłoszony; w. prawomocny, jest to w., przeciwko któremu nie przysługuje stronie zwyczajny środek odwoławczy; uprawomocnienie następuje po określonym terminie, licząc od chwili ogłoszenia przez sąd sentencji lub doręczenia stronie wyroku zaocznego. WYROSŁA, zniekształcenia różnych części roślin spowodowane przez niektóre owady, np. galasówki. WYROSTEK ROBACZKOWY, narząd szczątkowy u człowieka; zwisający ku dołowi uchyłek ślepej kiszki, dług. 6—8 cm, grub. 0,5 cm; zapalenie w. r. przebiega w postaci przewlekłej lub ostrej; objawy: bóle w prawej dolnej części brzucha, niekiedy wymioty i gorączka; grozi niebezpiecznym rozlanym zagaleńiem otrzewnej i wymaga natychmiastowego zaiegu operacyjnego; w razie podejrzenia z. w. r. nie wolno stosować środków przeczyszczających, lewatywy ani leków uśmierzających ból. ' WYRÓŻNIK TRÓJMIANU KWADRATOWEGO ax* + bx + c, liczba A ■= b* — 4ac, służąca do obliczania pierwiastków równania kwadratowego. WYRZYSK, m. pow., woj. bydg., nad Łobżonką; 3600 mieszk. (1956); drobny przemysł przetw.-rolny. WYSAD, wynurzenie starszych mas skalnych z ich młodszego otoczenia pod wpływem ruchów skorupy ziemski^ oraz usunięcia przez —denudację ich nadkładu; zdarza się to przy takich formach tektonicznych (—tektonika), jak: —antyklina, —diapir lub yIySIĘGNTK, część maszyny, budowli wsporczej itp. w postaci ramienia sięgającego na stosunkowo dużą odległość od osi pionowej konstrukcji kadłubowej, np. w. słupa tramwajowego służący do zawieszania przewodów jezdnych; w. dźwignicy —żuWYSIĘK, surowiczy mętny płyn zawierający białko, wlóknik oraz mniejszą lub większą domieszkę krwinek białych (ropy), który wycieka z naczyń krwionośnych w przebiegu zapalenia i gromadzi się w szczelinach i jamach ciała. WYSŁODKI, krajanka buraka cukrowego pozbawiona cukru; wysuszone lub wyżęte są używane jako pasza. WYSŁOUCH: 1) Bolesław (1855—1937), polityk, publicysta, nestor ruchu ludowego; red. „Przeglądu Społecznego“, następnie „Przyjaciela Ludu“, Które odegrały poważną rolę w kształtowaniu się ruchu lud. w Galicji; 1922—27 senator z ramienia „Piasta"; P. Wysocki WYSPIAŃSKI 2) Maria (1858—1905), żona B., działaczka lud. i oświat.; red. czasopism kobiecych „Przodownica i „Zorza , popularyzatorka historii i literatury poiSk,WYSOCKA Stanisława (1878—1941), aktorka, reżyser, pedagog; debiut. 1895, od 1901 w Krakowie; role bohaterek tragicznych w dramatach J. Słowackiego, S. Wyspiańskiego i modernistów. W okresie I wojny świat, prowadziła w Kijowie teatr „Studio , później pracowała jako reżyserka i aktorka w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Lublinie; uznana za największą tragiczkę poi. tego okresu; odegrała poważną rolę w unowocześnieniu sceny polskiej. WYSOCKI: 1) Piotr (1799—1875), instruktor szkoły podchorążych piechoty; stał na czele spisku podchorążych, który doprowadził 29 XI 1830 do wybuchu powstania listopad.; walczył rd Grochowem; adiutant Skrzyneckiego w obronie Woli ranny; wzięty do niewoli i zesłany na Sybir; wrócił po 25 latach; Pamiętniki; 2) Józef (1809 —73), gen., uczestnik powstania listopad, i powstania w Galicji 1848; 1849 dowódca legionu poi. na Węgrzech; 1862 kierownik poi. szkoły wojsk, w Genui i Cuneo; 1863 organizator oddziału powst. w Galicji; Zasady sztuki wojennej. WYSOCZYZNA, obszar równinny na nizinie wznoszący się ponad rozcinającymi go dolinami rzecznymi lub rynnami jeziornymi. WYSOKA KOPA, lesisty szczyt w Sudetach Zach. w głównym grzbiecie G. Izerskich (Wysoki Grzbiet), wys. 1127 m. WYSOKA PORTA, dawna nazwa rządu tur. bądź całego państwa tureckiego. WYSOKIE MAZOWIECKIE, m. pow., woj. bialost; 3200 mieszk. (1956); ośrodek adm.-usług, i przetw. roi. (zakłady mleczarskie). WYSOKOPRĘŻNY SILNIK -►spalinowy silnik. WYSOKOŚCI CHOROBA -►górska choroba. WYSOKOŚCIOMIERZ, altimetr — przyrząd do pomiaru wysokości nad poziomem morza (wysokości bezwzględnej) lub nad poziomem danej miejscowości (wysokości względnej); w. ciśnieniowy wykorzystuje zmiany ciśnienia atmosf. wraz ze zmianami wysokości; w. radiowy wykorzystuje zjawisko odbicia pionowej fali elektromagn. od powierzchni Ziemi (odbiór sygnału następuje w miejscu jego wysłania); w. są stosowane głównie w lotnictwie. Zob. też radiosonda. WYSOKOŚCIOWIEC, budynek o wysokości przekraczającej 22 m; przy znacznej wysokości budynki takie nazywa się drapaczami chmur (St. Zj. Am. Pn.). WYSOKOŚĆ, w astronomii i geodezji odległość kątowa ciała niebieskiego od horyzontu. WYSPA, część lądu otoczona dokoła morzem. Tabela str. 1086. WYSPA WĘGLOWA, część calizny otoczona zrobami, pozostawiona podczas wybierania węgla, najczęściej wskutek nieprawidłowego prowadzenia robót. WYSPIAŃSKI Stanisław (1869—1907), dramaturg, poeta, reformator teatru i malarz, najwybitniejszy przedstawiciel Młodej Polski; red. „Życia“ krak. W literaturze reprezentuje tendencje modernist. podejmując w symbolist. dramatach za§adnienie wyzwolenia nar.; ramaty o tematyce antycznej, hist. i współczesnej: 'Warszawianka, Legenda, Lelewel, Klątwa, Wesele (1901), Wyzwolenie, Akropolis, Noc listopadowa, Sędziowie, studium o Hamlecie, przekład Cyda P. Corneille’a, wiersze lir. W malarstwie: projekty witraży i polichromii (kościół Franciszkanów w Krakowie, katedra na Wawelu), malarstwo sztalugowe, pastele (portrety, pejzaże), rysunek, grafika, ilustracje. W te- S. Wyspiański  WYSTAWIANIE otrze próba stworzenia raonumental. teatru nar., opartego na nowoczesnych zasadach inscenizacji: właśni: ,Pr9i dekoracji, kostiumów i rozwiązań reżys. <Dt“s’T?WUNir- f™"* Tab1' 6Ł wskazywanie zwierzyny przez specjalnie tresowanego psa, który przybiera charakterystyczną postawę. WYSTĘPEK, przestępstwo zagrożone wg naszego ustawodawstwa karą więzienia do lat 5, aresztu powyżej 3 mieś. lub grzywną powyżej 4500 zl. WYSYPKA, ogólna nazwa różnego rodzaju wykwitów skórnych (grudka, rumień, bąbel, pęcherzyk); objaw chorób skórnych, zakaźnych, wadliwej przemiany materii oraz zatruć. WYSZKÓW, m. pow., woj. warsz., na Nizinie Mazowieckiej, nad Bugiem; 5300 mieszk. (1956); ośrodek drobnego przemysłu chałupniczego, przetw.-roln. i miner.; klasycyst. kościół z XVIII w. WYSZÓdROD, m., pow. płocki, woj. warsz., nad Wisłą; 2400 mieszk. (1956); niewielki ośrodek roln.-uslugowy. WYSZYŃSKI Andriej J. (1883—1954), polityk radź., prawnik, od 1920 w partii komunist., od 1939 członek jej KC; 1935—39 prolcurator ZSRR, 1939—44 zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Lud., 1949—53 min. spraw zagr., następnie stały przedstawiciel ZSRR w ONZ; autor licznych prac z zakresu prawa. Największe wyspy świata Nazwa Wielkość w km2 Państwo Europa: W. Brytania 219800 W. Brytania Islandia 102800 Islandia Irlandia 84400 Irlandia /W. Brytania/ Nowa Ziemia Północna i Południowa 82600 ZSRR Afryka: Madagaskar 598700 Francja Sokotra 3580 W. Brytania Reunion 2510 Francja Teneryfa 2350 Hiszpania Ameryka: Grenlandia 2175600 Dania Ziemia Baffina 610900 Kanada Ziemia Wiktorii 208400 Kanada Ziemia Ellesmere’a 200000 Kanada Azja: Borneo 734000 Indonezja Sumatra 425000 Indonezja Hondo 230000 Japonia Celebes 179450 Indonezja Australia i Oceania Nowa Gwinea 771900 Australia-Holandia Nowa Zelandia: Północna 150500 Nowa Zelandia Południowa 114300 Nowa Zelandia Tasmania 67890 Australia Antarktyda 4Ś200 Wyspa Aleksandra I W. Brytania WYSZYŃSKI Stefan ks. (ur. 1901), prymas Polski; od 1930 prof. nauk spoi., 1945—46 rektor seminarium duchownego we Włocławku, 1946 biskup lub., 1948 arcybiskup gnieżn. i warsz.; 1952 kardynał; od 1953 przebywał w klasztorze pod nadzorem, w październiku 1956 zwolniony; autor licznych prac poświęconych gł. społ. roli kościoła. WYŚCIGI KÓNNE, sport jeździecki szczególnie rozwinięty w Anglii od XVI w.; rozróżniamy: biegi płaskie (900—8000 m), z przeszkodami, myśliwskie (do 7500 m); w. odgrywają dużą rolę w selekcji koni rasowych na potrzeby hodowlane. WYŚCIGI MOTOCYKLOWE, dyscyplina sportów motorowych; w. m. dzielą się w zależności od typu motocykli, rodzajów trasy, warunków jazdy itp., na: 1) szybkościowe szosowo-terenowe, 2) motocrossy — wyścigi terenowe, 3) obserwowane — na styl jazdy, 4) 	uniwersalne — połączenie kilku rodzajów, 5) pa¬ 1086 trolowe — z udziałem 3-osob. zespołów, 6) żużlowe — na torach żużlowych. WYŚCIG POKOJU, międzynar. wyścig kolarski organizowany początkowo (w latach 1948—51) przez redakcje „Trybuny Ludu" i „Rudeho Prava" na trasie Warszawa—Praga, a następnie od 1952, także przez redakcję „Neues Deutschland", na trasie Warszawa, Berlin, Praga; największa amatorska impreza kolarska świata. WYŚMIERZYCE, m., pow. białobrzeski, woj. kieł.; nad Pilicą; 1000 mieszk. (1956). WYTACZARKA, obrabiarka przeznaczona do wykonywania dokładnych otworów o stosunkowo dużych średnicach i długościach za pomocą narzędzi zw. wyWYTLEWANIE WĘGLA —odgazowanie węgla. WYTŁACZANIE -►tłoczenie. WYTŁACZARKI -prasy. WYTŁOKI, stała pozostałość po wytłoczeniu z pewnych surowców rolniczych (np. buraków cukrowych, nasion oleistych) cennych w przemyśle spoż. półproduktów (np. soku buraczanego, oleju rzepakowego); używane jako karma. WYTOP, cykl produkc. przy otrzymywaniu metali w piecach hutn.; niekiedy określenie ilości metalu otrzymanego z jednego spustu (opróżnienia) z pieca hutniczego. 'WYTRYCH [niem.], narzędzie ślus., zastępujące klucz i nadające się do otwierania różnych zamków drzwiowych. WYTRZESZCZ OCZU, med. nadmierne wysunięcie gałek ocznych; występuje wskutek nadczynności układu nerwowego wspólczulnego, w chorobie Basedowa; także w jaskrze wieku dziecięcego (powiększenie gałki ocznej), w nowotworach oka lub oczodołu. WYTRZYMAŁOŚĆ, graniczna wielkość naprężenia wyrażona w kG/cm*, którego przekroczenie powoduje zniszczenie materiału; w. materiału zależy od jego rodzaju oraz od sposobu obciążania go; ze względu Rok Trasa km Zwycięska drużyna Zwycięzca indywidualny 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 Praga—Warszawa Warszawa—Praga 
Praga—Warszawa Warszawa—Praga 
Praga—Warszawa Warszawa, Berlin, Praga Praga, Berlin, Warszawa Warszawa, Berlin, Praga Praga, Berlin, Warszawa Warszawa, Berlin, Praga Praga, Berlin, Warszawa Warszawa, Berlin, Praga 1104 872 1259 1532 1532 2135 2231 2052 2182 2213 2224 2204 Polska Francja Czechosłowacja W. Brytania NRD Czechosłowacja ZSRR ” NRD ZSRR Joric (Jugosławia) Prosinek (Jugosławia) Vesely (Czechosłowacja) Emborg (Dania) Olsen (Dania) Steel (W. Brytania) Pedersen (Dania) Dalgaard (Dania) Schur (NRD) Królak (P-olska) Christów (Bułgaria) Damen (Holandia)  1087 na charakter obciążenia rozróżnia się w. na: rozciąganie (np. lin, wieszaków), ściskanie (np. slupów), ścinanie (np. śrub, nitów, czopów), zginanie (np. belek), skręcanie (np. walów maszyn); w przypadku kombinacji wymienionych obciążeń (np. ściskanie ze zginaniem) ma się do czynienia z w. złożoną; w. elektryczna -»przebicie. WYTWORNICA, urządzenie do wytwarzania czynnika roboczego, np. pary (w. parowa), acetylenu iw. acetylenowa) w drodze prostych procesów iz. lub chemicznych. WYWAR: 1) ciecz uzyskana w wyniku gotowania substancji organicznych (np. ziół) w wodzie; 2) pozostałość (niedogon) z -»zacieru po odpędzeniu alkoholu; nadaje się do mieszania z paszami treściwymi. WYWAŻANIE, rozmieszczanie mas składowych zespołu mechanizmowego lub maszynowego tak, by jego środek ciężkości znalazł się w określonym, wymaganym miejscu, np. w. samolotu. WYWIAD: 1) zbieranie wiadomości, rozmowa informacyjna, przeprowadzona z przedstawicielem prasy, radia lub telewizji; wojsk, jeden ze sposobów rozpoznania strateg., polegający na zbieraniu wiadomości za granicą o danym kraju; 2) organizacja lub instytucja zbierająca wiadomości; 3) med. a) w. chorobowy, anamneza — zebranie wiadomości niezbędnych do prawidłowego rozpoznania choroby i zastosowania właściwego leczenia, b) w. epidemiologiczny, ustalenie źródła i dróg szerzenia się zakażenia oraz kontaktów. WYWIERZYSKO, obfite źródło krasowe (-»kras). WYWIORSKI Michał (1861—1926), malarz; pejzaże, (Z puszczy litewskiej); współtwórca panoramy Berezyna. WYWŁASZCZENIE, przymusowe przejęcie nieruchomości lub ruchomości na rzecz państwa ew. jednostki przez państwo określonej (osoby prawa publ., lub osoby pryw.), może być dokonane w trybie konfiskaty albo za odszkodowaniem; ustawa o wywłaszczeniu, uchwała sejmu prus. 1908 o przymusowym wykupywaniu ziemi od Polaków; wywołała oburzenie opinii świat.; zastosowana 1912 tylko w 4 wypadkach. Zob. też reforma rolna. WYWOŁYWANIE FOTOGRAFICZNE, proces chem. prowadzący do uwidocznienia obrazu utajonego na materiale światłoczułym; w fotografii czarno-białej polega na redukcji naświetlonego bromku srebra do czarnego metalicznego srebra za pomocą odpowiedniego wywoływacza; przeprowadza się w ciemności lub przy oświetleniu nie działającym na materiał światłoczuły; w. f. d r o b n o z i a r n i s t e daje szczególnie drobne ziarno srebra, umożliwiając znaczne powiększenie negatywu; w. f. odwracalne, proces umożliwiający bezpośrednie uzyskanie pozytywu na materiale, na którym wykonano zdjęcie; stosowane często w kinematografii amatorskiej i fotografii barwnej. WYWÓZ: 1) -»handel (zagraniczny); 2) w. kapitału, lokowanie kapitału w krajach zagr. w formie pożyczek lub zakładania przedsiębiorstw przem. Zjawisko charakterystyczne szczególnie dla -»imperializmu. W. k. kierowany jest głównie do krajów zacofanych, gdzie niskie ceny ziemi i zarobków oraz niska płaca robocza pozwala na osiąganie zysków wyższych niż w kraju macierzystym. WYWRÓT: 1) drzewo wyrwane z korzeniami przez wiatr lub obalone pod ciężarem okiści śnieżnej; częsty u drzew o płytkim, płaskim systemie korzeniowym, np. u świerka. Zob. też wykrot; 2) urządzenia mech. służące do opróżniania wozów kopalnianych przez obracanie lub przechylanie. WYWROTKA: 1) wózek szynowy wąskotorowy ze skrzynią blaszaną (kolebą), obustronnie przechylaną; o pojemn. 0,7S—1,5 m>; szerokość toru 600 mm; stosowana do robót ziemnych; 2) samochód ciężarowy zaopatrzony w skrzynię mogącą się przechylać do tyłu lub na boki. WYWROTNICA, urządzenie do wyładunku materiałów sypkich (np. węgla, żwiru, rudy) z wagonów przez przechylanie lub obrót całego wagonu wraz z zawartością. WYZNACZNIK, wyrażenie, za pomocą którego prosto i krótko formułuje się reguły dotyczące istnienia i liczby rozwiązań układu algebraicznych równań liniowych. „WYZWOLENIE“, właśc. Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie“, powstało 1915 z połączenia grupy „Zaranie“, Narodowego Związku Chłopskiego i Związku Chłopskiego (powstałego z sekcji wiejskiej PPS). Przywódcy: T. Nocznicki, B. Stolarski, I. Kosmowska (1917—1924 S. Thugutt); prawicowy odłam WZIERNIK Stronnictwa ciążył początkowo do obozu Piłsudskiego, jednak pod wpływem elementów radykalnych 1925 kongres „W.“ uchwalił żądanie rozdziału ziemi obszarniczei bez wykupu. Po przewrocie majowym 1926 przechodzi do opozycji, 1931 łączy się ze Stronnictwem Chłopskim i „Piastem“ w Stronnictwo Ludowe. „WYZWOLENIE PRACY“ [ros. „Oswobożdienije truda“], pierwsza marksistowska organizacja ros. założona 1883 w Genewie przez grupę rewolucjonistów z Plechanowem na czele. WYZWOLEŃCY, w starożytności niewolnicy^ obdarzeni wolnością przez swych panów; z chwilą jej uzyskania otrzymywali częściowe prawa oby w.; pełne prawa mieli za czasów republiki dopiero ich wnukowie, a w czasach cesarstwa — synowie. WYZWOLONE SZTUKI, artes liberales — w średniowieczu siedem nauk, które stanowiły wstęp do studiów wyższych; dzieliły się na stopień niższy (trivium): gramatyka, retoryka, dialektyka, i stopień wyższy (quadrivium): arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. WYZYSK, zjawisko ekonomiczne polegające na przywłaszczaniu przez właścicieli środków produkcji fywej lub uprzedmiotowionej pracy bezpośrednich wytwórców, którzy pracują na rzecz innych pod naciskiem przymusu ekonomicznego lub pozaekonomicznego; w. jest zjawiskiem charakterystycznym dla społeczeństw o klasach antagonistycznych (niewolnictwo, feudaliztn. kapitalizm). Podstawowym celem socjalist. przebudowy społeczeństwa jest zniesienie wyzysku człowieka przez człowieka. Zob. też wartość dodatkowa. WYŻARZANIE, rodzaj obróbki cieplnej polegający na nagrzaniu metalu do odpowiedniej temperatury i następnie powolnym studzeniu (najczęściej razem z piecem); w. najczęściej stosuje się w celu zmiękczenia materiału i usunięcia istniejących w nim naprężeń. Tabl. 19. WY2 BARYCZNY, układ -»izobar, w którym ciśnienie wzrasta do środka układu (-»antycyklon). WYŻLIN -»lwia paszcza. WYŻŁY, grupa krótko- i długowłosych psów myśliwskich; wystawiają i aportują zwierzynę. Zob. też pointer i seter. Tabl. 66. WYŻSZA KONIECZNOŚĆ, działanie człowieka naruszające jakiś chroniony interes, podjęte w celu odwrócenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru własnemu lub innej osoby, niekaralne, jeśli niebezpieczeństwa nie można było inaczej uniknąć, a naruszone dobro nie posiadało wartości oczywiście większej niż chronione. WYŻYMACZKI -»prasy. WYŻYNA, obszar leżący powyżej 200—300 m n.p.m.; rozległy obszar wyżynny dawniej nazywano wyżem. WYŻYNNA RASA, składnik żółtej odmiany człowieka, średniorosły długogłowiec, o oliwkowożółtawej, niekiedy dość jasnej skórze, ciemnych oczach i włosach, wąskiej lub średniej twarzy i średnim lub szerokim, przypłaszczonym, często wklęsłym nosie. Budowa zwykle silna, ale nie krępa, uwłosienie słabe, rysy grube, fałda -»mongolska na ogół niezbyt silna, oczodoły niskie lub średnie. Charakterystyczny składnik ludności Tybetu i Chin pd., ponadto najbardziej rozprzestrzeniony składnik odmiany żółtej: w całej żółtej Azji i Ameryce, sięga daleko w głąb Europy. Tabl. 25. WZBOGACANIE, czynności przeróbcze polegające na zwiększeniu zawartości składnika użytecznego w kopalinie przez usuwanie z surowego urobku skały płonnej, przerostów i innych zanieczyszczeń obniżających wartość gosp. kopaliny; rozróżnia się w. ręczne, mechan. i chem.; zależnie od zastosowanego ośrodka w. może być mokre (w osadzarkach, cieczach ciężkich, flotownikach, płuczkach strumieniowych itp.) lub suche (w wialnikach, na stołach powietrznych itp.); wzbogacalnik, maszyna lub urządzenie do w. urobku górniczego. WZBUDNICA, pomocnicza prądnica prądu stałego wytwarzająca napięcie do zasilania uzwojenia wzbudzającego prądnicy głównej prądu stałego, silnika prądu stałego lub prądnicy synchronicznej. WZBUDZANIE, wytwarzanie strumienia magnetycznego w maszynie elektrycznej przez doprowadzenie prądu do -»uzwojenia wzbudzenia. WZDĘCIE -»bębnica. WZDRĘGA, Scardinius erythrophalmus, roślinożerna ryba słodkowodna z rodziny karpiowatych; dł. ok. 30 cm; w Polsce pospolita w wodach stojących i wolno płynących: mięso niesmaczne, ościste. WZGLĘDNA WYSOKOŚĆ, wysokość danego miejsca bądź punktu względem najbliższego otoczenia. WZGLĘDNOŚCI TEORIA -»Einsteina teoria. WZIERNIK, przyrząd lekarski do oglądania jam  WZIEWANIE ciała lub wnętrza narządów położonych w głębi ciała (w. oskrzelowy, żołądkowy, pochwowy, pęcherzowy, uszny), stosowany dla ceków rozpozn. i leczn.; w. oczny, oftalmoskop — lusterko wklęsłe z otworkiem pośrodku lub specjalny przyrząd elektr. do oglądania dna oka (tarczy nerwu wzrokowego, plamki żó”ęji siatkówki z jej naczyniami krwionośnymi). WZIEWANIE -»inhalacja. WZMACNIACZ, układ elektr. do powiększania mocy (wzmacniania) doprowadzanych do niego przebiegów elektr., np. prądów telef.; składa się najczęściej z lamp elektronowych (w. lampowy) lub tranzystorów (w. tranzystorowy) oraz z lokalnych źródeł energii elektr.; prąd wzmacniany, płynący w jednym obwodzie (np. w obwodzie siatka sterująca — katoda -»lampy elektronowej), powoduje proporcjonalne do swej wartości, ale znacznie większe zmiany prądu płynącego ze źródła zasilania w innym obwodzie (np. w obwodzie anoda-katoda, czyli w obwodzie anodowym lampy elektronowej), dzięki czemu moc tego prądu może być przy zachowaniu jego charakterystyki znacznie większa od mocy prądu pierwotnego. WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA, przeprowadzenie na nowo postępowania w sprawie prawomocnie rozstrzygniętej, na skutek zajścia prawem określonych przyczyn, np. ujawnienia okoliczności poprzednio nieznanych. 1088 WZORNIK: 1) przyrząd pomocniczy do przenoszenia (kopiowania) kształtów przedmiotów, np. wykonywanych seryjnie drogą obróbki wiórowej; w. kreślarski, płytka najczęściej przezroczysta z wyciętymi znakami pisarskimi, ułatwiająca opisywanie rysunków techn. pismem znormalizowanym; 2) zbiór różnych wzorów danego wyrobu, np. w. czcionek. WZORZEC, wzór techniczny reprezentujący określoną klasę lub typ przedmiotów i odtwarzający ich przeciętne (średnic) wartości lub właściwości; w. miar y, przedmiot odtwarzający miarę z określoną dokładnością, np. odważnik, przymiar, pojemnik. WZROK, zmysł umożliwiający określanie kształtu, wielkości, barwy, stopnia i kierunku oddalenia oraz spoczynku lub ruchu przedmiotów; pobudzany przez promienie świetlne działające na receptory wzrokowe — pręciki i czopki — elementy światłoczułe siatkówki oka. WZROST OLBRZYMI -»gigantyzm. WZROSTOWE RUCHY -»tropizmy. WZROSTOWE SUBSTANCJE -»auksyny. WZRUSZENIE, stan uczuciowy przyjemny lub przykry, którego głównymi cechami są: 1) nagłość, z jaką występuję, 2) silne natężenie, 8) względna krótkotrwaiość, 4) pewien rezonans w organizmie, który się wyraża w zespołach czuć ustrojowych (np. bicia serca), 5) ekspresja (zmiany mimiki, ruchy). X X: 1) litera alfabetu łac. używana w dawnej pisowni poi.; 2) rzymskie 10; 3) jednostka długości stosowana do określania długości fali promieni -»Roentgena; równa 10*u cm. Xe, symbol pierwiastka chem. ksenonu. XIMENES DE CISNEROS Francisco (1436—1517), arcybiskup Toledo, kardynał, kanclerz Kastylii i wiel¬ ki inkwizytor; współtwórca hiszp. monarchii absolutnej; 1508 ufundował uniwersytet w Alcalá. XINGU, rz. w Brazylii, pr. dopływ Amazonki, dł. ok. 2000 km, źródła na Wyż. Brazylijskiej; liczne wodospady: częściowo żeglowna. X i Y-chromosomy -»chromosomy. X PROMIENIE -»-Roentgena promienie. Y Y: 1) litera alfabetu; 2) symbol pierwiastka chem. itru. YAM -»jams. YANKEE [ang. j$ńky], jankes — żartobliwe przezwisko dawane mieszkańcom USA przez cudzoziemców; początkowo stosowane do mieszkańców stanów pn., zwłaszcza Nowej Anglii. Nazwa pojawia się w XVII w., pochodzenie Jej nie ustalone. YANKEE-DOODLE [ang. jąńkydu:dl], popularna pieśń patriotyczna Ameryki Pn. YARD, jard — angielska miara długości = 0,914 m ” YAS$DA, ^jeden z największych koncernów jap., zal. 1876; kontroluje banki i towarzystwa ubezp. Po II wojnie świat amer. władze okupacyjne przeprowadziły reorganizację koncernu zachowując jego finansowy ośrodek — bank Y. (przemian, na bank Fudżi). Yb, symbol pierwiastka chem. iterbu. YEATS [jejts] William Butler (1865—1939), najwybitniejszy poeta irl.; nawiązywał do legend celt., odtwarzając świat dawnych mitów i postaci z bajecznej historii Irlandii; liryki mistyczne, dramaty (Księżniczka Kasia), powieści i eseje. Nagroda Nobla 1923. YELLOWSTONE [jęloustoun] PARK NARODOWY, rezerwat przyrody w G. Skalistych (USA), w stanach Wyoming, Montana i Idaho; zał. 1872; 8671 km2, ok. 400 gorących źródeł i gejzerów, wulkany błotne, liczne wodospady, jez. i źródła miner.; bogaty zwierzostan. YEOMAN [jęuman], w średniow. Anglii chłop rolny, niezależny od szlachty; wskutek akcji -»ogradzania stan ten zanikł w poł. XVIII w. YERBA MATE -»herba mate. YMCA, Yeung Men’s Christian Association (Chrześ¬ cijańskie Stowarzyszenie Młodych Mężczyzn), amer, młodzieżowa organizacja kult.-oświat., zal. 1844 w Londynie przez G. Williamsa, następnie przeniesiona do USA; filie w większości krajów kapitalist.; w I i II wojnie świat, organizowała opiekę nad jeńcami woj. wojsk sprzymierzonych. Żeński odłam Stów : YWCA, Young Women’s Christian Association. W Polsce Stów. YMCA rozwijało działalność 1919—39; miało swoje domy w Warszawie i Krakowie; po wojnie domy te przekształcono na młodzieżowe domy kultury (MDK). YOHIMBINA — alkaloid kory Corynanłe yohimbe (zach. Afryka); działa rozszerzająco na naczynia krwionośne i pobudza ośrodek erekcyjny w rdzeniu kręgowym. Środek pobudzający płciowo. YONNE [jon], rz. we Francji środk., 1. dopływ Sekwany; dl 293 km; źródła w paśmie Morvanu; żeglowna, -połączona kanałem z Loarą. YORK [jo:k], dynastia ang., młodsza gałąź Plantagenetów, wywodząca się od Edmunda, księcia Yorku, 1385; w godle miała różę białą; długotrwałe walki z linią Lancaster (-»wojna Dwóch Róż); wygasła 1485 na Ryszardzie III; od 1474 tytuł księcia Y. przysługuje drugiemu synowi króla ang. YORK: 1) największe hrabstwo w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); 15 739 km2, 4 621700 mieszk. (1951); dzieli się na trzy okręg:: Éast Riding, North Riding, West Riding i wyodrębnione m. Y. (stoi.); kraj pagórkowaty; pastwiska, hodowla; na pn.-wsch. kopalnie żelaza (Cleveland), na pd.-zach. węgla kam. oraz silnie rozwinięty przemysł metal., włókien.; gl. m.: Leeds, Sheffield, Halifax; 2) m. w W. Brytanii (pn.-wsch. Anglia); 105400 mieszk. (1951); siedziba arcybiskupstwa anglik.; wyższe szkoły, muzeum, opactwo z XI w.,  SZTUKA DALEKIEGO WSCHODU Tablica 93 Chiny: l — Krajobraz, fresk z Tuhg-huang (VIII w.). 2 — Koń z grobowca ces. Kao-tunga w Hsienyang (VII w.). 3 — Mayuan: Pejzaż zimowy, farby na jedwabiu (XII — XIII w.). 4 — Kociołek z brązu; Japonia: 5 — Wejście do świątyń w Horiudzi (VII w.). 6 — Tori. trójca buddystyczna (VII w.), 7 — Świątynia Feniksa w Byodoin (XI w.). 8 — Katsushika Sessu: Pejzaż zimowy (XV Hoku-sai: w.): K a n Fale. kolorowy drzeworyt b o d ż a: 10 — Świątynie (XVIII — XIX w.). 9 —’ w Angkor Vat (XII w.).  Tahlica 94 1 — Sfinks i piramidy w Gizeh (XXX w. p.n.e). 2 — Świątynia Horusa w Edfu (III w. p.n.e.). 3 — Posąg Ramzesa II (XIII w. p.n.e.). 4 — Pisarz z Luwru (I poł. XXX w. p.n.e.). 5 — Relief mastaby Isi (ok. XXX w. p.n.e.). G — Papirus z „księgi umarłych”, 7 — Skrzydlaty byk asyryjski z Korsabad (VIII w. p.n.e.), 8 — Kolumna z Persepolis (VI—V w. p.n.e.), 9 — Asurbanipal zabijający lwa. Kujundzik (VII w. p.n.e.). 9  1089 zamek z XIII w.; przemysł skórz., spoż., maszyn., chem.; handel bydłem. YORKTOWN [jorktaun], m. w stanie Wirginia w St. Zj.; bitwa 1781, w której G. Washington i J. Rochambeau otoczyli i wzięli do niewoli armię angielska. YOSEMITE [josęmyty] PARK NARODOWY, rezerwat przyrody w Kalifornii (USA); obejmuje głęboko wciętą dolinę lodowcową na zach. stokach G. Sierra Nevada, otoczoną ścianami skalnymi wys. ponad 1000 m; wielkie wodospady. YOUNG [jań]: 1) Edward (ok. 1681—1765), poeta ang.: sentyment.-racjonalist. poemat Myśli nocne, dramaty i satyry; 2) Thomas (1773—1829), fizyk i lekarz ang.; prace z dziedziny fizyki; odkrył zjawisko interferencji światła; 1807 wprowadził pojęcie modułu sprężystości, zw. również modułem Younga; 3) Owen (ur. 1874), prawnik i ekonomista amer.; 1929 autor Planu Younga, regulującego zobowiązania reparacvjne Niemiec przez obniżenie ich w stosunku do Planu Dawesa; plan Y. został anulowany uchwalą konferencji lozańskiej 1932. YOUNGA MODUŁ, sprężystości moduł — stała charakteryzująca dany materiał sprężysty, równa stosunkowi ciśnienia (naprężenia) do wywołanego przez nie wydłużenia sprężystego każdego cm rozciąganego pręta. „ZACHĘTA** YOUNGSTOWN [jańztaun], m. w USA (Ohio); 168 300 mieszk. (1950); produkcja stali (15V. produkcji USA); przemysł: zbrojeniowy, elektrotechniczny, produkcja maszyn ciężkich; wydobycie gazu ziemnego. YPRES [ipr], m. w pn.-zach. Belgii (Flandria); 17 000 mieszk. (1954); przemysł włókien., handel produktami roln. — W średniowieczu jedno z największych miast Flandrii; w czasie I wojny świat, miejsce ciężkich walk; 1915 Niemcy po raz pierwszy użyli gazów trujących; stąd nazwa gazu iperyt. YPSILANTI Aleksander książę (1792—1828), gr. bojownik o wolność; 1821 przywódca powstania gr. w księstwach naddunajskich przeciw Turkom; pokonany, internowany przez 7 lat w Austrii, gdzie zmarł. YSAŸE [izaji] Eugène (1858—1931), skrzypek belgijski. YSER, rz. w pn. Francji i Belgii (Flandria), wpada pod Nieuport do M. Północnego; dł. 88 km; ciężkie walki w okresie I wojny światowej. YUKAWA Hideki (ur. 1907). fizyk jap.; w swych pracach teoretycznych przewidział w 1935 istnienie -♦•mezonów. Nagroda Nobla 1949. YWCA -»YMCA. Z z, litera alfabetu lac. ZAANDAM, m. w zach. Holandii; 45 700 mieszk. (1955) 	; duży przemysł spożywczy. ZABAJKALE, region fiz.-geogr. w Syberii Wsch. między jez. Bajkał na zach., południkiem 120° na wsch., granicą ZSRR na pd. i Wyż. Bajkalska na pn. „ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE Ż SŁAWNYCH WIEKU TEGO AUTORÓW ZEBRANE“, czasopismo lit. okresu Oświecenia, redagowane w duchu umiarkowanego postępu, Warszawa (1770—77); red. J. Albertrandy, A. Naruszewicz. ZABEZPIECZENIE POWÓDZTWA, postępowanie sądowe mające na celu zapewnienie zaspokojenia roszczenia wierzyciela jeszcze przed uzyskaniem przez niego -»tytułu egzekucyjnego. ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE, forma pomocy państwa dla trwale niezdolnych do pracy, nie mających prawa do ubezpieczenia społ.: wojskowych, inwalidów wojennych, osób zasłużonych w dziedzinie kultury i nauki i innych oraz ich rodzin, polegająca na staiych zasiłkach pieniężnych, na przysposobieniu do pracy (np. szkolenie, tworzenie spółdzielni inwalidów), umieszczaniu w zakładach (domy zdrowia, dziecińce). ZABICKI Antoni, członek Centralizacji Londyńskiej; reprezentował Polskę na Kongresie I Międzynarodówki we wrześniu 1870 w Londynie. ZAB1EŁŁO Józef (?—1794), hetman polny litew.; marszałek konfederacji targowickiej na Litwie; powieszony w Warszawie w czasie powstania kościuszkowskiego. ZABIERKA, góm. wyrobisko powstające przy wybieraniu przeważnie grubych pokładów odcinkami szer. do 10 m i na dł. równą odległości między chodnikami, rzy czym czoło przodku posuwa się zawsze od cazńy w stronę zrobów. ZABIERZÓW, w., pow. i woj. krak.; nad Rudawą; 3000 mieszk. (1956); przemysł materiałów budowl. i metalowy. ZABITKA, blizna na pniach drzew powstała wskutek uszkodzenia miazgi drzewnej i miejscowego zahamowania przyrostu grubości; z wiekiem zarasta. ZABŁOCKI Franciszek (1754—1821), poeta, komediopisarz, satyryk; działacz Kuźnicy Kollątajowskiej; tłumaczenia lub przeróbki sztuk fr.: Beaumarchais’go, Moliera, Romagnesiego (Zabobonnik, Fircyk w zalotach) i Hauteroche’a (Sarmatyzm) oraz ostre satyry polit. i pamflety. ZABŁOCKI-ŁADA Tadeusz (ok. 1809—47), poeta romant., rewolucjonista, zesłaniec; należał do poetów „grupy kaukaskiej“ wraz z W. Strzelnickim, S. Winnickim, L. Janiszewskim; Poezje oryginalne i tłumaczone. ZABŁUDÓW, m., pow. i woj. białost.; 1200 mieszk. (1956) 	; niegdyś własność Chodkiewiczów i Radziwil69 	Mała Enc. Powsz. PWN łów, od XIX w. ośrodek przemysł.; garbarnie, tkalnie, fabryki sukna. ZABOBON, wiara w zdarzenia nadprzyrodzone, sprzeczne . z rzeczywistością; także synonim przesądu. ZABOROWSKI Tymon (1799—1828), poeta; red. „Pamiętnika Naukowego“; Klub piśmienniczy. Parnas we śnie, Dumy podolskie. ZA BRAMKĄ DOLIN A v w Tatrach Zach., w partii reglowej, u pn. stoków Łysanek, na zach. od Doliny Strążyskiej. ZABRZE, m , pow. miejski, woj. kat., na Wyż. Śląskiej nad By tomką; 182 000 mieszk. (1956); duży ośrodek górniczo-przemysł. (jeden z największych ośrodków górn. w Polsce): pod miastem zalegają złoża węla kam.; kilka kopalń węgla, huty żelaza, koksownie, uta szkła, przemysł chem.-metal.; zawodowe szkoły górn., szkoły wyższe (Śląska Akad. Med. i in.); muzeum. ZABUDOWA, budynki znajdujące się na określonym terenie; w planach urbanistycznych może być określona z punktu widzenia przeznaczenia (np. mieszkaniowa), położenia w mieście (np. śródmiejska), wzajemnego usytuowania budynków (np. zwarta, luźna), i innych cech charakterystycznych (np. wysokości, materiału. stanu techn., wieku itp.). ZABYTEK, każde dzieło sztuki przedstawiające w-artość muzeal., hist., kult. (założenie urbanistyczne, budowla, obraz, rzeźba, grafika, wyrób rzemiosła artyst. itp.); podlega ochronie prawnej; tabl. 62; z. przyrody -»ochrona przyrody. ZACATECAS [sakatękasj, m. w Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 24 300 mieszk. (1950); zabytki architektury kolonialnej; stary ośrodek górnictwa srebra, ołowiu, cynku, miedzi, złota; wytop metali kolor, i żelaza; węzeł kolejowy. ZACCONI [cak:koni] Ermete (1857—1948), aktor wł„ ze znanej rodziny aktorskiej; 1873 debiut; odtwórca bohaterów dramatów współcz. i klas.; występował również w filmach; Memorie (Pamiętniki). ZACHARIASZ św. (?—752), papież od 741; uznał rawo Pepina Małego do korony; walczył z Longoardami. ZACHARJASIEWICZ Jan Chryzostom (1825—1906), powieściopisarz i publicysta; więziony za udział w ruchu naród. (1842—44 i 1851—53); w utworach swych poruszał przede wszystkim problemy narodowościowe i obyczaj, nurtujące współcz. społeczeństwo galic.; Smlęty Jur. Na kresach, W przededniu i in. „ZACHĘTA", wlaśc. Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, istniejące od 1859 do 1939; miało za zadanie krzewienie zamiłowania do sztuki, gromadziło zbiory, organizowało wystawy; potocznie nazwa budynku, który był siedzibą tego Towarzystwa,  ZACHŁYŚNIĘCIE na pl. Małachowskiego w Warszawie, wybudowanego przez arch. S. Szyllera (dziś Centralne Biuro Wystaw Artystycznych). ZACHŁYŚNIĘCIE, utrudnienie lub zatrzymanie oddechu wskutek dostania sie płynu do krtani; czasem jest przyczyną poważnych komplikacji. ZACHMURZENIE, stopień pokrycia nieba -►chmurami wszystkich rodzajów; ocenia się na oko w dziesiętnych częściach pokrycia nieba (od 1/10 do 10/10). ZACHODNIO-SYBERYJSKA NIZINA, jedna z największych nizin świata, między Uralem, Wyż. Wsch.-Syberyjską (1800 km), Oc. Lodowatym Pn. i Pogórzem Kazachskim (2500 km); obejmuje następujące strefy klimat.-roślinne: tundrę, tajgę, iasostep i step; gl. rz.: Ob i Irtysz. ZACHOROWALNOŚĆ (zapadalność), med. liczba zachorowań pierwszorazowych przypadająca na 1000 (lub 10 000) ludności; z. ogólna — na wszystkie choroby; z. szczegółowa — na poszczególne choroby lub grupy chorób. ZACHOWEK, prawo uprawnienia do spadku, służące spadkobiercom koniecznym (dzieciom, wnukom, rodzicom, małżonkom), których nie można pozbawić spadku bez ważnej przyczyny. Zob. też niegodność ZACHWATOWICZ Jan (ur. 1900), architekt, prof. i kierownik Zakładu Architektury Pol. Polit. Warsz., konserwator, historyk architektury; członek PAN; Architektura polska do poi. XIX w. ZACIER: 1) w piwowarstwie mieszanina śrutu słodowego z wodą w pierwszym etapie produkcji piwa; 2) w gorzelnictwie z. słodki, masa skrobiowa scukrzona za pomocą słodu, przeznaczona do fermentacji; z. odfermentowany, zacier słodki po fermentacji, przeprowadzany do aparatu destylacyjnego. ZACZADZENIE, zatrucie czadem — tlenkiem węgla (CO); zob. też pierwsza pomoc (tabela). ZACZYN, bud. mieszanina spoiwa (np. cementu) z wodą. ZACZYNY: 1) dawna nazwa enzymów (fermentów); 2) -►zakwas. ZAĆMA, med. katarakta — zmętnienie soczewki oka upośledzające wzrok; występuje jako z. wrodzona, urazowa, starcza lub w przebiegu niektórych chorób (cukrzyca, krzywica); leczenie operacyjne. ZAĆMIENIE: z. Księżyca — zmniejszenie blasku tarczy Księżyca wskutek padania na nią cienia Ziemi; z. Słońca — zasłonięcie części lub całej tarczy słonecznej przez Księżyc; w ciągu roku może zajść ogółem z. Słońca i Księżyca najwyżej 7, a najmniej 2; z. Księżyca widoczne są jednocześnie z całej półkuli Ziemi, Słońca — tylko ze ściśle określonych miejsc. ZADATEK, kwota dana na zabezpieczenie wykonania zawartej umowy; w poi. prawie cyw. w razie niewykonania umowy z winy tego, który dał z., wpłacona suma przepada, w razie winy drugiej strony, dający może żądać zwrotu z. podwójnego. ZADONSZCZYNA, powieść starorus. z końca XIV w., opisująca bitwę z Tatarami na Kulikowym Polu (1380). ZADRUGA, rodowa wspólnota gospod. do niedawna jeszcze spotykana u pd. Słowian. Polega na wspólnym posiadaniu i użytkowaniu ziemi. ZADYCHRY, Anostraca, podrząd niższych skorupiaków z podgromady członowców; drobne zbiorniki śródlądowe, rzadziej w jeziorach lub solankach; ciało segmentowane bez pancerza, para złożonych oczu osadzona na słupach, prócz tego medialne oczko proste; odwłok zakończony widełkowato, brak odnóży. ZADZIK Jakub (1582—1642), biskup krak., kanclerz w. kor., sekretarz Zygmunta III, mecenas sztuki; przyczynił się do likwidacji 1638 ośrodka ariańskiego w Rakowie. ZAGAJNIK, młody las. ZAGANIACZ, Hippolais icterina, ptak z rzędu wróblowatych; lasy i parki Europy po koło podbiegunowe, 1090 zach. Syberię; zimuje w Afryce; dł. 13 cm, rozpiętość skrzydeł 25 cm; śpiewając powtarza jeden motyw, stąd ludowa nazwa przedrzeźniacz. ZAGLUL Saad Pasza (1860—1927), polityk egip., nacjonalista, kilkakrotnie więziony przez Anglików, 1924 premier. ZAGŁĘBIE, obszar występowania złóż węglowych lub naftowych, stanowiący odrębną jednostkę geologiczną. Tabl. 60. ZAGŁĘBIE RUHRY (Ruhrgebiet), okręg przemysł.-górn. w NRF (kraj Pn. Nadrenia — Westfalia) nad rz. Ruhr, jeden z największych w świecie; ok. 4200 km*. 4 500 000 mieszk. (ponad 1000 mieszk. na km2), liczna emigracja poi.; zasoby węgla 60 mld t; wydobycie węgla kam. ponad 120 min t; ruda żel. sprowadzana z Lotaryngii i Szwecji (m. in. Renem); hutnictwo (surówka, stal, wyroby walcowane); przemysł: koksown., chem., budowy maszyn, narzędzi i in.; gł. m.: Essen, Duisburg, Dortmund, Gelsenkirchen, Bochum. 1923—25 okupacja francuska. ZAGŁOBA, popularna postać z Trylogii H. Sienkiewicza, dowcipny i sprytny szlachcic; postać wzorowana na poznanym przez autora w Ameryce powstańcu-emigrancie kpt. Korwin-Piotrowskim. ZAGNAŃSK, osiedle, pow. i woj. kieł., w G. świętokrzyskich; 820 mieszk. (1956); tartak; w okolicy eksploatacja piaskowców, dolomitów; na Chełmie (398 m) kościół z XVII w. ZAGNIATARKA, nieruchomy poziomy cylinder lub koryto z obracającym się wewnątrz niego wałem, na którym osadzone są łopatki o odpowiednim kształcie; stosowana do mieszania materiałów plastycznych ciastowatych lub papkowatych. ZAGNIAZDOWNIKI, ptaki, których pisklęta wykluwają się dość rozwinięte (z puchem, odsłoniętym: oczami) i wkrótce po wykluciu opuszczają gniazdo samodzielnie wyszukując i pobierając pokarm, np. kaczki, kuraki i in. Zob. też gniazdowniki. ZAGON: 1) wąski pas ziemi uprawnej ograniczony bruzdami; najczęściej szer. ok. 1,2 m; 2) wojsk. z. kawaleryjski; oddział kawalerii, dawniej zwłaszcza Tatarów, najeżdżający obcą ziemię; również najazd, czambuł. ZAGOŃCZYK, w dawnym wojsku poi., zwłaszcza wśród rycerstwa kresowego, dowódca wprawny w zwalczaniu zagonów tatarskich. ZAGOSKIN Michaił N. (1789-1852), pisarz ros., prozaik i dramaturg, zyskał miano „ros. Walter Scotta“; powieści hist. Jurij Milosławskij, Roslawlew, Smutnoje wriemia, komedie. ZAGÓRSKA Aniela (1890—1943), tłumaczka dzieł J. Conrada-Korzeniowskiego, które prawie w całości przyswoiła literaturze poi., laureatka nagrody poi. sekcji Pen Clubu za całokształt działalności przekładowej. ZAGÓRSKI: 1) Włodzimierz, pseud. Chochlik (1834—1902), poeta, powieściopisarz, satyryk; współpracownik „Chochlika“ i „Szczutka“; ważniejsze utwory: Z teki chochlika, O zmierzchu i świcie. Piosenki i żarty, Poezje, Pamiętniki starego parasola, Wilcze plemię-, 2) Włodzimierz (1882—1926), generał, legionista. 1924— —26 szef lotnictwa wojsk.; przeciwnik Piłsudskiego, zaginął w tajemniczych okolicznościach; 3) Jerzy (ur. 1907), poeta, debiutował z wił. grupą ,,2agary“; zbiory wierszy: Ostrze mostu, Wyprawa, Wieczór w Wieliszewie, Męska pieśń. Zona Lola, komedia Święto Winkelrieda (wspólnie z J. Andrzejewskim). ZAGÓRZANIE, ludność góralska znad górnej Raby i źródeł Łososiny. Dzielą się na Porębian i Rabczan. ZAGÓRZE ŚLĄSKIE, osiedle, pow. wałbrzyski, woj. wrocł.; 400 mieszk. (1956); ruiny piastowskiego zamku (Grodno), na Bystrzycy zapora i zbiornik wody; ośr. sportów wodnych. ZAGRODA: 1) działka wraz z budynkami w gospodarstwie rolnym; 2) urządzenie obronne portów, ujść rzek, cieśnin, zatok, baz, stanowisk bojowych, wybrzeży w postaci sieci stalowych, zespołów minowych, drągów itd. ZAGRODNIK: 1) w dawnej Polsce chłop użytkujący jedynie zagrodę, ti. chatę z zabudowaniami i niewielką działkę roli, zobowiązany do pańszczyzny pieszej (bez sprzężaju); 2) na Pomorzu Gdańskim i SSąsku ogrodnik. ZAGRODO WIEC, okręt przystosowany do zakładania zagród minowych. Zob. też okręt. ZAGROS, system górski w zach. Azji (Iran), dł. ok. 1200 km, szer. ok. 200 km; ciągnie się od Taurusa Wsch. wzdłuż Zat. Perskiej; liczne równolegle łańcuchy, szerokie i głęboko wcięte doliny; najwyższy szczyt Kuh-e-Dinar (4276 m). ZAGRZEB (Zagreb, Agram), stoi. Chorwacji, drugie  1091 co do wielkości m i ośr. przemysł. Jugosławii; 354 000 mieszk. (1954); dzielnica Kaptel — stare m. kościelne z got. katedrą; uniw. i in. wyższe uczelnie, liczne muzea, galerie, teatry; siedziba arcybiskupstwa rzym. kat. i prawosł., biskupstwo protest.; przemysł: samochód., maszyn roln., elektrotechn., spoż., drzewny; rafinerie ropy naft.; międzynar. targi; węzeł kolejowy. ZAGRZEWACZ -»-wymienniki ciepła. ZAGWOŻDZENIE, wet. rana powstała na skutek wbicia podkowiaka w żywe części kopyta; prowadzi niemal zawsze do ciężkiego ropnego zapalenia tworzywa kopytowego podeszwy. ZAILIJSKI ALATAU -Ałatau Zailijski. ZAIMEK, część mowy zastępująca -»-imię (z. rzeczowne, z. przymiotne) oraz przysłówki (z. przyslowne); rozróżniamy zaimki: osobowe, np. ja, ty, my; zwrotne: się, sobie, siebie; dzierżawcze: mój, twój, wasz; wskazujące: on, ten, taki, tyle, tu, tam, stąd; względne: kto, co, który, jaki, którykolwiek, gdzie, kiedy, skąd; pytające: kto? co? który? jaki? gdzie? kiedy? skąd?; nieokreślone: ktoś, coś, jakiś, gdzieś, jakoś; uogólniające: wszystek, wszelki, każdy; przeczące: nikt, nic, żaden. ZAJAZD: 1) dom zajezdny, karczma, oberża; 2) hist. zbrojna egzekucja wyroku sądowego dokonywana przez stronę, która wygrała sprawę; zdarzały się z. samowolne, dość częste w Polsce w XVII—XVIII w. wobec słabości władzy wykonawczej. ZAJĄC, szarak, Lepus europaeus — gryzoń; pola i rzadkie lasy Europy oraz pd. i zach. Azji; wyłącznie roślinożerny; nor nie kopie; łowny; pospolity w całej Polsce; z. bielak -►bielak. ZAJĄCZEK Józef (1752—1826), gen.; odbył kampanię 1792 i 1794; należał do jakobinów poi.; uczestnik wojen napoleońskich; od 1815 namiestnik Królestwa Poi., powolne narzędzie w. księcia Konstantego; Pamiętniki. ZAJĄCZEK -►podgrzybek (zajączek). ZAJCEW Boris K. (ur. 1881), pisarz ros., nowelista, stylem zbliżony do I. Bunina, mistrz opisu przyrody; opowiadania liryczne i powieści z życia prowincji: Po rewolucji 1917 emigrował. Nowele, powieści Dalnij kraj, Vsad'ba Łaninych, Zolotoj uzor. ZAJEZDNIA, zespól pomieszczeń i urządzeń, służących do przechowywania i obsługi techn. pojazdów użvtku publ. (tramwajów, autobusów, samochodów, trolejbusów). ZAJĘĆIE, prawo wstępna czynność przy egzekucji z ruchomości, z nieruchomości oraz z wierzytelności i in. praw majątkowych, polegająca na ograniczeniu dłużnika w rozporządzaniu przedmiotem zajęcia; z. egzekucyjne zarobku, przymusowe przekazanie części zarobku na pokrycie zobowiązań pracownika, dopuszczalne wyłącznie na podstawie tytułów wykonawczych sądowych i adm., w granicach do 20°/» części zarobku lub 40°/o, jeśli zajęcie dotyczy należności żony lub dzieci (alimenty). ZAJĘCZA KAPUSTA -szczawik. ZAJĘCZA WARGA -►podniebienie. ZAJLICH Piotr (1884—1948), tancerz, baletmistrz, pedagog choreograf poi.; wybitny w zespole Pawiowej (występy w operze paryskiej, nowojorskiej, londyńskiej). ZAKAUKASKA FEDERACJA (ZFSRR), w składzie ZSRR związek 3 republik radź.: Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji, utworzony 1922, istniejący do 1936, gdy te 3 republiki weszły jako związkowe do ZSRR. ZAKAŻENIE, infekcja — med. wtargnięcie do organizmu i rozmnażanie się w nim drobnoustrojów chorobotwórczych; może stać się przyczyną choroby; źródło z., środowisko (często człowiek, zwierzę wyższe lub stawonóg), w którym drobnoustroje chorobotwórcze bytują i z którego przenoszą się na organizmy żywe szerząc zakażenie. Z. krwi -►posocznica. ZAKINTHOS (Zante), jedna z wysp Archip. Jońskiego (Grecja); 408 km2, 38 000 mieszk. (1951); ruiny zamku weneck.; siedziba metropolity greckiego; uprawa winorośli, oliwek, cytrusów; złoża gipsu; handel; gł. m. Zakinthos (11 100 mieszk., 1951); 1953 trzęsienie ziemi, zniszczenia. ZAKISZANIE, konserwowanie soczystych roślin pastewnych przez poddanie ich fermentacji mlekowej w dołach ziemnych lub w specjalnych zbiornikach zw. silosami. ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH, jedna z najważniejszych placówek poi. nauki i kultury; ufundowany 1817 przez J. M. Ossolińskiego (1748— 1826), w oparciu o własne zbiory fundatora, gromadzone od 1794 przez S. B. Lindego, otwarty 1827 we ZAKRZEWSKI Lwowie jako instytucja nauk., mająca na celu udostępnienie zbiorów bibliot. i subwencjonowanie prac nauk.; prowadzi również działalność wydawniczą, szczególnie żywa od 1878; przeniesiony do Wioclawia 1946; Z. N. im. O. — Biblioteka posiada bogaty księgozbiór z zakresu historii, literatury i sztuki poi. (m. in. rękopis Pana Tadeusza), zbiór czasopism poi., bogaty gabinet grafiki; Z. N. im. O. — Wydawnictwo publikuie prace z zakresu humanistyki: zbiorowe wyd. pisarzy poi., wydawnictwo seryjne ^.Biblioteka Narodowa“, dzieła hist.-lit., bibliografie itd. ZAKŁAD POPRAWCZY, zakład zamknięty o charakterze wychowawczym dla nieletnich, którzy po ukończeniu 13 lat i przed ukończeniem 17 popełnili z rozeznaniem czyn zabroniony pod groźbą kary; nieletni, kierowani do z. p. na podstawie wyroku sądu dla nieletnich, przebywają tam najdłużej do 21 roku życia. ZAKŁADY EMIGRACYJNE [fr. dépôts], miejsca pobytu wyznaczone 1831 przez rząd fr. emigrantom poi., pozostające pod nadzorem policji; największe w Châteauroux, Avignon, Besançon i Bourges. ZAKŁÓCENIA, w radiotechnice sygnały elektr. przeszkadzające w normalnym odbiorze audycji lub wizji; z. dzielą się na atmosferyczne (wywołane najczęściej wyładowaniami atmosferycznymi), przemysłowe (wywołane iskrzeniem w urządzeniach elektr.) i stacyjne (wywołane przez daną lub inną radiostację nadawczą). ZAKOLE -►meander. ZAKON, w kościołach chrześc. zrzeszenie wiernych, zatwierdzone przez władze kość., w kat. — przez Stolicę Apostolską lub biskupa, objęte wspólnym trybem życia i zobowiązane do przestrzegania określonych rygorów; zakony chrześc. wywodzą się od skupień pustelników, dla których św. Pachomiusz ułożył pierwszy stałą regułę wspólnego życia (IV w.); w czasie wojen krzyżowych powstały zakony rycerskie; Franciszek z Assyżu (1226) założył pierwszy z. żebrzący; tę samą regułę przyjęły późniejsze świeckie z. tercjarzy („trzecie z.“). ZAKON NIEMIECKI N P. MARII —Krzyżacy. ZAKON RYCERZY CHRYSTUSOWYCH -dobrzyński zakon. ZAKONY RYCERSKIE, związki rycerstwa o charakterze świeckim i duchownym, powstawały w Palestynie w okresie wypraw krzyżowych w celu obrony miejsc świętych, pielgrzymów, pielęgnowania chorych; członkami z. r. byli rycerze, którzy składali śluby zakonne; gł. zakony: —templariusze (fr.), —joannici (wł.), zakon niemiecki N. P. Marii. ZAKOPANE, m., pow. miejski, woj. krak., u stóp Tatr, na pd. stokach Pasma Gubalowskiego i u wylotu dolin tatrzańskich; 23 600 mieszk. (1956): największy ośrodek turyst. Polski, uzdrowisko i stacja klimatyczna, stolica sportów zimowych i taternictwa; Muzeum Tatrzańskie, liczne sanatoria przeciwgruźlicze, prewentoria, domy wczasowe. ZAKOPIAŃSKI STYL, stworzony przez S. Witkiewicza ok. 1886, o programie artyst. polegającym na stworzeniu sztuki ogólnonar. w oparciu o elementy lud. (gł. podhalańskie). ZAKOREK, miejscowe wrośnięcie kory w drewno; powstaje przy zrośnięciu się dwóch drzew lub przy zrośnięciu się pofałdowanych zgrubień pnia idących od korzeni. ZAKRAJOWOSCI PRAWO, przywileje przyznawane dyplomat. przedstawicielom obcych państw, polegające na wyjęciu w pewnym zakresie osób uprzywilejowanych spod mocy obowiązującej prawa kraj. Zob. też immunitet (dyplomat.), eksterytorialność. ZAKRES NAZWY -denotacja. ZAKROCZYM, m., pow. nowodworski, woj. warsz.; w Kotlinie Warsz., nad Wisłą; 3400 mieszk. (1956); mały ośrodek usługowo-roln.; got. kościół z XIV w. i barok, z XVIII w.; ruiny zamku książąt mazowieckich. ZAKRYCIA GWIAZD, znikanie gwiazd za przesuwającą się tarczą Księżyca lub planety; wykorzystywane do badań położeń i ruchów ciał niebieskich. ZAKRYSTIA [łac.l, boczne pomieszczenie w kościele przy prezbiterium dla kapłanów przygotowujących się do odprawiania nabożeństw, do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych. ZAKRYSTIAN, świecki funkcjonariusz kość. czuwający nad sprzętami i porządkiem w kościele. ZAKRZEP, proces chorobowy, krzepnięcie krwi wewnątrz naczynia krwionośnego; powoduje częściowe lub całkowite zatkanie naczynia, upośledzające krążenie krwi. ZAKRZEWSKI: 1) Ignact Wtssogota (1745—1802), poseł na Sejm Czteroletni; 1792 i w powstaniu 1794 prezydent Warszawy oraz przewodniczący Rady Za69' ZAKUPIEŃSTWO 1092...

Dodatkowe informacje

Diachroniczna częstość użycia słowa (wystąpień na milion wyrazów):
Lokalizacja ekscerptu na stronie:
Adres bibliograficzny:
MEP PWN 1959. Mała encyklopedia powszechna PWN, wyd. 1, seria B, Warszawa : PWN
Etykiety gramatyczne poświadczenia:
rzeczownikliczba pojedyncza

Zastrzeżenia

W naszych materiałach trafiają się błędy, są nieuniknione w tak wielkim zbiorze danych. Procentowo nie jest ich jednak więcej niż w klasycznym 11-tomowym Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego. Ciągle je wyszukujemy i nanosimy natychmiast poprawki, co w epoce przedelektronicznej było zupełnie niemożliwe.